SANCTI THOMAE AQUINATIS DOCTOR1S ANGELICI OPERA OMNIA 1USSU IMPENSAQUE LEONIS XIII P. M. EDITA TOMUS SEXTUS PRIMA SECUNDAE SUMMAE THEOLOGIAE A QUAESTIONE I AD QUAESTIONEM LXX AD CODICES MANUSCRIPTOS VATICANOS EXACTA CUM COMMENTARIIS THOMAE DE VIO CAIETANI ORDINIS PRAEDICATORUM S. R. E. CARDINALIS CUHA ET STUDIO FRATRUM EIUSDEM ORDINIS ROMAE EX TYPOGRAPHIA POLYGLOTTA s. c. di: propaganda fidi·: MDCCCXCI volumini inservierunt sequentes codices Bibliothecae Apostolicac. Omnes in folio, et, praeter I, pergameni. A) Vaticanus ioi55, saec. xm, foliorum 210, si credis notae ultimi folii: 9 folia deducenda sunt, cum post notam i3o scribatur erronee 140; addenda vero 6, quia folia i63, 169, 180, i85, 188, 200, non fuerunt notata. Folio 206 (2o3), aliena et recentiori manu: Explicit prima pars secundi libri summae editi a fratre thoma de alkih; titulos quaestionum exhibet margine superiori; indicem habet dorso eiusdem folii 206, manu scriptoris: Incipiunt capitula primae partis secundi libri summae editae a fratre thoma de aquino ordinis fratrum praedicatorum ; in fine, aliena ut opinor manu: Expliciunt capitula primae partis secundi libri editi a fratre thoma de aquino ordinis praedicatorum. Deo gratias; sequuntur quatuor versus insulsi. B) Vaticanus 737, saec. xm, foliorum i5i. Numerat quaestiones, sed titulos non habet; folio 147: Explicit prima secundae, quibus alia manus adiecit: beati thome de aquino ordinis praedicatorum ; post indicem: Expliciunt capitula primae partis secundi libri editi a (super rasuram sancto) thoma de aquino de ordine praedicatorum, deo gratias. C) Vaticanus 734, saec. xm. Folia notantur 232, sed revera sunt 233, quia folium 222 notator neglexit. Indicem habet in principio Incipiunt capitula etc., ut A; opus incipit folio 7; numeros et titulos quaestionum rubricator non implevit; in fine, folio 229 (23o), nil nisi: Explicit; post folium 23o (231) album, sequuntur duo folia papyracea recenti manu indiculum alphabeticum continentia; in principio: Incipit tabula super primam partem secundae partis summae sancti thome de aquino ordinis fratrum praedicatorum ; in fine: explicit tabula super primani secundae fratris thomac de aquino ordinis fratrum praedicatorum. D) Vaticanus 736, saec. xm, foliorum 182. Indicem ponit in principio: Incipiunt capitula secundi libri de summa fratris thoma de aquili; folio 5 : In nomine domini uri ihii; rubro: Incipit secunda pars summae de theologia editae a fratre thoma de aquino ordinis fratrum praedicatorum. Quaestio prima de ultimo fine hominis in communi; titulos ad quaestiones exhibet, interdum etiam ad articulos; in fine; Hic liber est scri­ ptus qui scripsit sit benedictus. Explicit prima pars. E) Ottobonianus 209, saec. xm, foliorum i56. Numerat quaestiones et articulos, tituli desiderantur; folio 155, post indicem: Expliciunt capitula primae partis secundi libri editi a fratre thoma de aquino ordinis praedicatorum. Si male quid feci veniam peto si bene grates; sequitur indiculus alphabeticus manu credo scriptoris. F) Ottobonianus 202, saec. xm, foliorum 198. Folio 5, aliena manu, rubro: incipit prima secaudae edita a fratre, thoma de aquino de ultimo fine hominis in communi i 0(1593 Quaestio prima; dehinc tituli et etiam numeri quaestionum desunt; folio ιδφ, post indicem : Expliciimt capitula primae partis secundi (corrector abrasit partis et legit se· eundae) libri editi a fratre thoma de aquino De ordine fratrum praedicatorum ; folia reliqua partem Quaestionum Disputatarum continent. G) Vaticanus 735, saec. xni, foliorum 198. In principio: Incipit secunda etc., ut D; titulos ante quaestiones exhibet; folio 194 incipit index manu posteriori. II) Urbinas i3o, saec. xv, foliorum 270. In principio et fine indicis: Incipiunt (Ex· pliciant) capitula primae partis secundi libri editi a sancto thoma de aquino ordinis praedicatorum; folio 9: Incipit prima pars secundae partis summae sancti thornae de aquino ordinis praedicatorum feliciter; in fine Explicit... de aquino, de ordine fratrum praedicatorum venerabilis doctoris: ante quaestiones titulos addit. I) Palatinus 353, saec. xv, papyraceus, foliorum 33o. In principio: Incipit secunda pars summae de theologia edita etc., ut D; folio 325, ante indicem: Incipiunt capitula primae partis secundi libri summae editae a fratre thoma de aquino ordinis fratrum praedicatorum. K) Vaticanus /32, saec. xiv, vastus codex foliorum 491. Foliis 1-6 indicem quae­ stionum i-lxx, foliis 266-269 reliquarum quaestionum exhibet; folio 7: Incipit prima pars secundae de opere fratris thomac de aquino quod intitulatur summa theologiae Quaestio prima; quaestionum tituli desiderantur, numeri margine scribuntur; in fine: Explicit prima pars secundi libri edita a fratre thoma de aquino ordinis praedicatorum. L) Vaticanus 733, saec. xv, foliorum 206. In principio: Incipit secunda etc., ut D; ante quaestiones habet titulos; in fine, post indicem: Expliciunt capitula primae partis secundi libri editi a fratre Thoma de aquino ordinis praedicatorum. Deo gratias. Praeter codices editionem antiquam adhibuimus, quam a nominamus, per Hain descriptam in Repertorio sub numero 1448. In fine operis, ante indicem: Explicit prima pars secundae partis sacrae theologiae doctoris eximii et luminis ecclesiae praeclarissimi sancti 'Thomac dc Aquino ordinis fratrum praedicatorum: Impressa Venctiis per Frauciscum de llailbrun ct Petrum dc Partita Anno domini M.cccc.Lxxviii. In nostro exem­ plari bis occurrit folium f 4, sed f 3 desideratur cum folio replicato respondente; duas hinc lacunas in apparatu variantium lectionum notamus: prima incipit quaestione xxiv, art. i, in corpore, ad verba bonum vel malum morale, complectitur artt. 2 et 3, finit art. 4, arg. 2, ad verba tVon ergo aliqua; altera incipit quaestione xxvii, art. 3, in corpore, ad verba Quia unicuique existent:', et desinit quaestione xxvni, art. 2, arg. Sed contra, ad verba manet in caritate exclusive. Istis ergo determinatis locis, circa lectiones a ex nostro silentio nihil concludere licet. Ad restituenda vero suae sinceritati ac integritati Commentaria Caietani, usui prae­ sertim fuit editio quae Venetiis per Georgium Arrivabenum absoluta fuit anno i5i4 die 24 Martii. Ipsa enim tanquam omnium prima habenda est, cum Caietanus suam expositionem Primae Secundae Partis die 29 Decembris anni i5ii expleverit. Curavit autem hanc primam editionem quidam frater Ordinis Praedicatorum, loannes Aloisus Venetus nuncupatus, dc mandato, ut par est credcrc, ipsius Caietani, qui tunc temporis supremum eiusdem Ordinis Magisterium gerebat. Ceterum in recensione tum textus sancti Thomac, tum Commentationum Caietani. non recedendum putavimus ab illa via ac ratione quam in adornanda hac Leoniana Summae Theologicae editione, rei natura ct adiuncta iam a principio suaserunt ineundam (conf. Praef. ad I Vol. Summae Thcolf Codd. et Edd. citat. Λ B C D E F G H I K L P . . . . . . . . . . . . a . Cod. Vat. JOI 55. > 737. » 734. • 736. « > Oitob. 209. • · Ouob. 202. » Vat. 735. • * Urb. t3o. • > VnL Palat 353. ’ Vat. 732. ► Vat. 733. . Editio Pinna. . > nnni 1478, . PRIMA SECUNDAE SUMMAE THEOLOGIAE SANCTI THOMAE AQUINATIS CUM COMMENTARIIS CARDINALIS CAIETANI FRATRIS THOMAE DE VIO CA1ETANI ORDINIS PRAEDICATORUM GENERALIS MAGISTRI AC SACRAE THEOLOGIAE PROFESSORIS PRAEFATIO IN COMMENTARIOS IN PRIMAM SECUNDAE DIVI THOMAE AQUINATIS AI) REVERENDISSIMUM IN CHRISTO PATREM AC DOMINUM D. NICOLAUM S. R. E. TITULI SANCTAE PRISCAE PRESBYTERUM CARDINALEM FLISCUM SyZTSKvS orthodoxam Ecclesiam, Reverendissime in Christo Pater, pomarium esse B cu'l*ss'rnum foecundisque arboribus consitum dixerint, non modo eos non λ aberrare uspiam, sed rectissime etiam sentire contenderim; quippe qui a principe illo vatum Moyse, in ipsis prope historiae suae foribus, assertum hoc propalam fere ac procul ab aenigmatis esse non ambigant. Neque enim aliud Pa­ radisus ille a Deo plantatus, aquis irriguus, plantis pomiferis consitus, in quo et pri­ mus est homo positus, quam Christi refert Ecclesiam, baptismi fonte, vitaeque arbore, quae Christus est, tum divorum hominum et disciplinis illustrium plantariis exornatam. In hunc cum multi ad eximendam famem capiendaque pocula passim accurrant, accessi et ego, et mea sponte cupidus, tum maxime ab Aquinate Salomone (ita enim appel­ lare libet) accitus. Quis enim tam mentis inops ac stolidus, ut advocantem ad con­ clusum hortum dilectos suos, ut comedant fructus pomorum suorum, non libenter au­ diat, non gradu concito sequatur? Accessi itaque, neque nuper solum, sed cum primum mihi per aetatem licuit, ac sub opacis procerae illius ac feracis arboris ramis, procul a saeculi curis, procul a passionum aestibus, recreatus, ad radices diu, admirans potius arboris celsitudinem pomorumque copiam ac suavitatem, quam delibans admodum, sessitavi. Ubi vero, auctis viribus, illam conscendi, pomaque ad libitum colligens degu­ stavi, Lantus me subito illorum amor incessit, ut non diebus, non noctibus, a legendis illis ac vorandis abstineam. Sed nescio qui me voluptate hac affectum moeror invaserit, dum, exceptis paucis, reliquos, vel in mandendis siliquis vel effringendis glandibus occupatos, a nostrae procul arboris dulcedine video constitisse. Quam ego rem non aliunde puto quam ex infirmis viribus, neque ad ascensum commodis, provenire; cum simile veri nullo pacto fiat, ut ubertatem tantam négligèrent. Hos itaque, Pater Amplissime, miseratus, cum nobis ipsis tantum nati non simus, curavi, collectis pomis ac praebitis, ne ieiuni ac famescentes interirent. Quod cum alias in lucubrationibus meis effecissem, idem nunc in Commentariis in Secundae Primam ea potissimum ratione feci, quod, praeter illius praestantiam tum in Theologia tum in ea Philosophiae parte quae de moribus agit, hic mihi liber ita videbatur esse omnibus necessarius, ut absque illo fieri vel ingenti cum iactura, vel nullo modo posset: complectitur enim prima illa rerum capita, sine quibus aut caliges in ceteris opus est, aut caecutias. Adde et utilitatem, quae tanta in illo est, ut a cunctis simul ordinibus ad hunc sit, quasi ad perennem ac limpidum fontem, ac­ currendum. Quis etenim Doctorum sine Thoma non aridus videri poterit ac ieiunus? Quis sacerdotum non baculo Aquinatis innixus, in expiandis peccatis populorum non saepe cespitabit? Enervati procul dubio erunt ac sine viribus absque hoc de pulpitis declamantes; in tantaque legum affluentia, periti Caesarci Pontificiique luris inopes et egentes. Sicuti vero Aquinatis Thomae, inter Praedicatores principis, fructus decerpere nullus debuit prius quam Caietanus Thomas, in Praedicatorii gregis specula constitutus; ita profecto a nullo melius accipiendi sunt atque avidius comedendi, quam ab eo qui Praedicatores tanta est caritate complexus, ut, nunc bonos in illis mores confirmans, nunc restituens collabentes, in fovendis protegendisque illis et omnibus praestet et a nemine superetur. Accedit quod nobilissimi viri ac supra fidem doctissimi, qualis est Aquinas noster, nobilissimo in primis et inter eruditos quotidie victitanti, Commentaria iure quodam debita videntur Quae duo quam pari nexu in unum te coiverint, non hominibus iam, sed ipsis etiam, si licet, brutis ac lapidibus colliquescit: possemque ego stolidior aliquanto forsitan videri, si amorem tuum ac studium in cruditos viros, si etiam familiae tuae, tum Pontificibus Summis, tum longo Senatorum agmine, quanto scilicet nullam in toto Christiano orbe reperias, exornatae, recensere laudes paravero. Superest, Reverendissime Pater ac Domine, ut, quando neque aurum neque argentum mihi est, ac, si maxime adesset, ca tua est integritas quae ad collucentia solum ista et fluxa non inhiet; ut haec mea munera ea qua dantur fronte recipias, et calathi tenuitatem ipsorum fructuum, quos tibi nunc damus, et ampliores in posterum pollicemur, dulcore ac pinguedine metiaris. Vale feliciter. ■ I 1 I i 1 j 1 1 4 I | u il !β I ■ j| PRIMA SECUNDAE SUMMAE THEOLOGIAE ANGELICI DOCTOR1S SANCTI THOMAE AQUINATIS ORDINIS PRAEDICATORUM CUM COMMENTARIIS THOMAE DE VIO CAIETANI SIVM 1* OULIXB S. R. E. CARDINALIS PROLOGUS • bf Ftdc Orih., lite.II. «n. in. O. ÎX InfiniKt, Ont. in. I IX- sicut Damascenus dicit *, homo ; factus ad imaginem Dei dicitur, se, eundum quod per imaginem signifi­ catur intellectuale et arbitrio liberum et per se potestativum; postquam praedictum est de exemplari, scilicet de Deo, et uia, B de his quae processerunt ex divina potestate se­ cundum eius voluntatem *; restat ut considereU. mus de eius imagine, idest de homine, secundum quod et α ipse est suorum operum principium, quasi liberum arbitrium habens ei suorum ope­ rum potestatem. « 3) tt. - Om. GIK. Commentaria Cardinalis Caietani propositum meum fuerit super libros de Anima coepta perficere, antequam novum hoc opus aggrederer; magis tamen debitum arbitratus sum prosequi commentationes super Summam divi Thomae: tum quia hoc est directe ea quae ad salutis viam spectant, docere; tum quia doctrina haec in Italia satis dormit, et tamen opportuna est valde. Non intendo autem singulos articulos in sequentibus formare, sed iuxta subiectam ma­ teriam, ub: opus fuerit, immorari, ita tamen quod nullus vanqvam Q praetermittetur articulus, etiam clarissimus, cuius memoria non fiet, quatenus ct discussa ct omissa industriae tribuan­ tur. Suscipiantur autem velim haec, sicut ct cetera nostra, si ct inquantum rationi consonant: neque enim eis tidcm dari maiorem posco, quam ea sit quae ex ratione gigni nata est. Vcruntamcn memores sint quod acribotogia mathemahea non est expetenda in moralibus, ut dicitur in Th- ι««· V· H Metaphys. * Divi igitur Thomac intercessione fretus, ad •. s. Dld0t ΙΛ. !» cap. m, o· ♦· textum propero. QUAESTIO I, ARTICULUS I QUAESTIO PRIMA DE ULTIMO FINE HOMINIS IN OCrO ARTICULOS DIVISA primo considerandum occurrit de ultimo Tertio: utrum actus hominis recipiant speciem fine humanae vitae; et deinde de his per a r> tine. quae homo ad hunc finem pervenire potest, ve!Quarto: utrum sit aliquis ultimus finis huma­ , qu.'>■ ab eo deviare*: ex fine enim oportet nae accipere vitae. rationes eorum quae ordinantur ad finem. EtQuinto: utrum unius hominis possint esse pluquia ultimus finis humanae vitae ponitur esse res ultimi fines. » beatitudo, oportet primo “ considerare de ultimo Sexto: utrum homo ordinet omnia in ultimum . Qu.». fine in communi; deinde de beûtitudine ♦. finem. Circa primum quaeruntur octo. Septimo: utrum idem sit finis ultimus omnium Primo: utrum hominis sit agere propter finem. hominum. Secundo: utrum hoc sit proprium rationalis Octavo: utrum in ilio ultimo fine omnes τ aliae naturae. creaturae conveniant. bi U ARTICULUS PRIMUS UTRUM HOMINI CONVENIAT AGERE PROPTER FINEM Infni, art. 2 ; qu. vi. an. i ; III Gohl GcnU cap. ιι. iD primum sic proceditur.’ Videtur quod homini non conveniat agere propter fi­ nem. Causa enim naturaliter prior est. 'Sed finis habet rationem ultimi, ut ipsum nomen sonat. Ergo finis non habet ratio­ nem causae. Sed propter illud agit homo, quod est causa actionis: cum > haec praepositio propter designet habitudinem causae. Ergo homini non convenit agere propter finem. 2. Praeterea, illud quod est ultimus finis, non est propter finem. Sed in quibusdam actiones sunt ultimus finis; ut patet per Philosophum in I Ethic. * Ergo non omnia homo agit propter finem. 3. Praeterea, tunc videtur homo agere pro­ pter finem, quando deliberat. Sed multa homo agit absque deliberatione, de quibus etiam quan­ doque nihil cogitat; sicut cum aliquis movet pe­ dem vel manum aliis intentus, vel fricat barbam. Non ergo homo 1 omnia agit propter finem. Sed contra, omnia quae sunt in aliquo ge­ nere, derivantur a principio illius generis. Sed finis est principium in operabilibus ab homine; ut patet per Philosophum in II Physic. 4 Ergo homini convenit omnia agere propter finem. Respondeo dicendum quod actionum quae ab homine aguntur, illae solae proprie dicuntur humanae, quae sunt propriae hominis inquantum est homo. Differt autem homo ab aliis irrationa­ libus creaturis in hoc, quod est suorum actuum e • (jp. I. 0. 3. s. τί l«ct· ’· • Cap. i*. π· 3· s. Ίίι kct.xv. a) β) γ) 3) primo. - Om. pii; primum Pd. a. - ex ABCDEFGIUK» omîtes. - Om. codices. cum. - ct cum ABCEFGlilLpD. dominus. Unde illae solae actiones vocantur pro­ prie humanae, quarum homo est dominus. Est autem homo dominus suorum actuum per ratio­ nem et voluntatem : unde et liberum arbitrium esse dicitur facultas voluntatis et rationis *. Illae ergo actiones proprie humanae dicuntur, quae ex voluntate deliberata procedunt. Si quae autem aliae actiones homini conveniant, possunt dici quidem hominis actiones; sed non proprie hu­ manae , cum non sint hominis inquantum est homo. - Manifestum est autem quod omnes actio­ nes quae procedunt ab aliqua potentia, causantur ab eu secundum rationem sui obiccti. Obiectum autem voluntatis est finis et bonum. Unde oportet quod omnes actiones humanae propter finem sint. Ad primum ergo dicendum quod finis, etsi sit postremus : in exeeutione, est tamen primus in intentione agentis. Et hoc modo habet rationem causae. Ad secundum dicendum quod, si qua actio hu­ mana sit ultimus finis, oportet eam esse volun­ tariam: alias non esset humana, ut dictum est*. Actio autem aliqua dupliciter dicitur voluntaria: uno modo, quia imperatur a voluntate, sicut ambulare vel loqui: alio modo, quia elicitur a voluntate, sicut ipsum velle. Impossibile autem est quod ipse r· actus a voluntate elicitus sit ultimus finis *. Nam obiectum voluntatis est tinis, sicut obiectum visus est color*: unde sicut im- f) homo. - Om. codice*. ζ) poslrcmuf. - postremum I; pro primus, primum ACDEFGHH. pB. η) ipjc. - Om. codice*. · cou^tr-ji * ·ΐβ«οτρο«. · d *»· ’D j»· • Qa. tx 3, Ceint vi.vw.-i Φ». VUl. meat. 9 QUAESTIO I, ARTICULUS I 7 possibile est quod primum visibile sil ipsum vi­ dicere quod homo agit 4 propter finem, etiam dere, quia omne videre esi alicuius obiecti visi­ agendo actionem quae est ultimus finis. bilis; ita impossibile est quod primum appetibile, Ad tertium dicendum quod huiusmodi actiones quod est finis, sil ipsum velle. Unde relinquitur non sunt proprie humanae : quia non procedunt quod, si qua actio humana sit ultimus finis, quod ex deliberatione rationis, quae est proprium prin­ ipsa sil imperata a voluntate. Et ila ibi aliqua cipium humanorum actuum. Et ideo habent qui­ actio hominis, ad minus ipsum velle, csl propter dem * finem imaginatum, non autem per rationem finem. Quidquid ergo homo faciat, verum est praestitutum *. 0) quod homo agit. - quod homo pD, homo agit E, quod quod I homo faciat hoc agit l, quod homo agat PGtD ct 4. I t) quidtm. - quendam FpB, eundtnt U om. G. quoji PU. *) praestitutum. - praestitum rd praestitutum AF, praestitum 11. Commentaria Cardinalis Caiotani K titulo primi articuli quaestionis primae, scito quod hic non quaeritur de hoc vel dc illo agere; sed universaliter utrum agere hominis sit propter finem. Hunc enim sen­ sum ct argumenta ct conclusio responsiva manifestant. II. In corpore eiusdem articuli, dubium occurrit circa discursum quo ponitur diifcrcntia inter actiones hominis ct humanas, ct concluditur solas illas esse humanas, qua­ rum homo est dominus. Procedit enim littera nb homine inquantum homo, ad hominem inquantum est dominus suorum actuum : ct tamen constat quod communius est quod convenit homini inquantum homo, quam quod con­ venit ci inquantum dominus suorum actuum. Quidquid enim habet homo inquantum dominus, habet inqueintuni homo: sed non e converso, ut patet dc actu intellectus praeveniente actum voluntatis; hic enim convenit homini inquantum a ceteris animantibus differt, ct tamen illius non est homo dominus, quia praes cnit voluntatem. Et sic lotus litterae processus ruere videtur. ΠΙ. Ad hoc dicitur quod decisio quae fit in corpore, intclligcndii est proprie et formalitcr dc actione; et non, extenso vocabulo actionis ad omnem operationem. Vocatur autem proprie actio hominis, quam exercendo dicitur agere: et non penes quam magis dicitur agi quam agere. Modo constat quod prima operatio intellectus, quae facit dubium in proposito, est mere naturalis etiam antcccdcnter, ct propterea non est computanda inter actiones: secundum ipsam enim homo non dicitur agere, sed agi potius, ut in secundo articulo universaliter dc naturalibus actionibus littera dicit. Negandum est ergo quod aliqua actio conveniat homini ut homo, quae non conveniat ei ut dominus, et e converso. Et licet per illam primam operationem homo ditferat π ceteris animalibus, quia illa est intellectualis; non tamen ditfere ab cis per illam unquam per actionem. Differt enim homo in agendo a ceteris animalibus per hoc, quod est do­ minus suorum actuum: quamvis in essendo et operando, dc quibus non est praesens negotium, per aliud ditferat. Et sic stat solida littera ct quoad processum, ct quoad dis­ tinctionem. IV. In corpore eiusdem articuli, circa illam propositio­ nem, Obicctum voluntatis est finis, dubium csl Quia aut est sermo dc formali ac primo obiecto; nut non. Si sic, falsum est: nam finis est pars subiectiva obiecti voluntatis; quia voluntas extendit se ad finem, ct ad ea quae sunt ad finem.-Si non, tunc probatio conclusionis invalida est: nam constat quod in reliqua praemissa, scilicet, Actiones omnes procedentes ab aliqua potentia, procedunt secundum ra­ tionem sui obiecti, aperte loquitur dc obiecto primo ct formali. V. Ad hoc dicitur quod littera loquitur de primo ct formali obiecto voluntatis, ut patet in responsione ad 2, ct de fine in actu exercito. Et propterea addidit fini bo­ num, dicendo finis et bonum: hoc enim exercet finalem causalitatcm. - Nec obstant ea quuc sunt ad finem. Quo­ niam ea quae sunt ad finem, ut sic, non appetuntur nisi ratione finis. Unde ratio eadem semper est omnium volitorum, scilicet finis: diversimode tamen, scilicet in se, vel *n a^° Parl,c*Pala· Et hoc formalitcr vel virtualités* : quod , qa.*”iuiXc©m- d*CO ProPlcr vel nolita neutraliter seu absolute, dc »«»· ‘ quibus in primo libro · tractatum est. I 'd. Migurr., 11 it., dial. xxtv. corpcrc. n 6ai. 359- VI. In calce eiusdem articuli dubium novitiorum oc­ currit. quomodo ex hoc quod voluntatis obicctum formale est finii, conclusum est quod omnes actiones humanae sunt propter finem. Debebat namque concludi: Ergo omnei actiones humanae tendunt in finem. Sicut ex hoc quod color est obicctum visus, concluditur: Ergo omnis operatio visus tendit in colorem. Et in proposito, ex hoc quod bo­ num est obicctum voluntatis: Ergo omnis operatio volun­ taria tendit in bonum. VII. Ad hoc dicitur quod, quia tendere in aliquid com­ mune est omni tendenti in terminum, fieri autem vel esse propter aliquid specialiter est approprialum causalilalis fi­ nis expressioni; ct doctrina ex propriis tradenda est: ideo, licet potuisset concludi, Ergo omnes actiones humanae ten­ dunt in finem (quia si sunt propter finem, tendunt in fi­ nem); oportuit tamen specificare proprium modum tendendi in causam finalem, ct dicere, Ergo sunt propter finem. Et scito quod id quod in actu signato significat esse, fieri, agere propter finem, significat in actu exercito tendere in bonum ut sic: quia bonum excreet rationem finis. Et propterca idem etiam est tendere in bonum ut sic, et propter finem. Sed Auctor ly propter finem usus est ad claritatem doctrinae dc fine in actu signato, vocabulis utens ut com­ muniter philosophi faciunt: sicut etiam dc agere ct tendere et aliis huiusmodi est sermo. Agere enim ducem belli pro­ pter finem, significat hoc quod exercet, dirigere aciem exer­ citus ad consequendam victoriam et gloriam. Et similiter esse propter finem exercetur per hoc quod est esse melius, utilius, convenientius, et alia huiusmodi bonitatem impor­ tantia. VIII. In responsione ad primum eiusdem articuli, circa illa verba. Finii ut est primus in intentione, habet ratio­ nem causae, dubium occurrit an res sit finis secundum quod est in intentione, an secundum quod est in rerum natura. Difficultani enim hoc diversae conditiones finis. Dicitur enim de fine quod est prima causa, quod causa causarum, quod moret agens, quod movet non motum. Et rursus dc eodem dicitur quod est ultimum, quod optimum, quod penes defectum assecutionis ipsius dicitur agens frustra egisse. Ex his enim videtur quod esse finem convenit rei secundum esse in rerum natura: nam illud est ultimum, optimum, ct quo non proveniente dicitur frustra. Ex prio­ ribus autem apparet quod esse finem convenit rei secundum esse in intentione nam secundum illud est primum, causât omnem causalitatcm ceterorum, et est movens non motum. Verba quoque s. Thomae hic, et Averrois in XII Me· taphys., comment, xxxvi, non consonare videntur: dum hic dicitur quod res prout est prior secundum intentionem, habet rationem tinis; ibi vero dicitur quod balneum secun­ dum quod est in anima, est agens desiderium; secundum vero esse extra, est finis. IX. Ut igitur res non remaneat ambigua, primo ponam tres propositiones, declarando illas; deinde probabo illas *; · »·, ari. 8; II Sd, au, λ. i. art. i; ik frrtf., φι XXI*. art. i. g ultima in qua consistit felicitas ultima, sit imperata, apud tac in corpore huius articuli, scilicet*. Omnes actiones hu· doctrinam s. 1 honnie, quoniam ponit voluntatem et intel- manae sunt propter finem, Ly enim omnes non distribuit lectum naturali motu ferri in Deum oblatum cum lumine pro omnibus actionibus seorsum sumptis; sed pro singulis gloriae *. Haec enim solves intuendo quod loquitur de ho- perfecte icu intcgralitcr sumptis. Si enim aliqua actio inminc inqunntum homo, et non quatenus divinae consors I tcllectua est ultimus finis, illa secundum se sola non potest est naturae per gloriam· esse propter finem: sed ipsa ratione cius velle a quo pendet. Et si hanc litterae responsionem notaveris, perspicio* quod in te participative claudit, est propter finem. Et sic interpretationem principalis conclusionis responsivae posi- omnes actiones humanae sunt propter finem. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM AGERE PROP 1ER FINEM SIT PROPRIUM RATIONALIS NATURAE Infra, qu. xn, an. 5; II Cant. Gent,, c.ip. xxm; HI, cap, i. n, tn, xxn·; De Pbr.. qu. t, ert. 5; qu. in, art, 15; V feet. xvi. »· v. »rt. 4 •ment. η. nart. s, iment. n. tn SECUNDl M SIC PROCEDITOR. Videtur quod in finem quasi se agens vel ducens ad finem: naturae vero irrationalis, quasi ab alio acta vel ducta, sive in finem apprehensum, sicut bruta animalia, sive in finem non apprehensum, sicut ea quae omnino cognitione carent. Ad primum ergo dicendum quod homo, quando per seipsum agit propter finem, cognoscit finem: sed quando ab alio agitur vel ducitur, puta cum agit ad imperium alterius, vel cum movetur al­ tero ’ impellente, non est necessarium quod eoζ gnoscat finem. Et ita est in creaturis irrationa­ libus. Ad secundum dicendum quod ordinare in finem est eius quod seipsum agit in finem. Eius vero quod ab alto in finem agitur, est ordinari in fi­ nem. Quod potest esse r* irrationalis naturae, sed r ab aliquo rationem habente. Ad tertii m dicendum quod obiectum voluntatis est finis ct bonum in universali. Unde non potest esse voluntas in his quae carent ratione ct intel­ lectu, cum non possint apprehendere universale: sed est in cis appetitus naturalis vel sensitivus, determinatus ad aliquod bonum particulare. Ma­ nifestum autem est quod particulares causae mo­ ventur a causa universali: sicut J rector civita· lis, qui intendit bonum commune, movet suo imperio omnia · particularia officia civitatis. Et ‘ ideo necesse est quod omnia quae carent ratione, moveantur in fines particulares ab aliqua volun­ tate rationali, quae se extendit in bonum uni­ versale, scilicet a voluntate divina. «I irrationalis. - rationalis di, otn. «kri. ζ> altero. - aliquo II, alio cclctl. Wu·. - tjxc etiam ADIIKI . c/ >.WM wir EE, om. pii. 0) sicut. - cum Ρα. 0 omnia. - tua tdJ. Pu. ίο QUAESTIO I, ARTICULUS 111 Conunentaria Caxxli nails Cu iota ni s articulo secundo dubium occurrit, quid intersit inter est ad finem. Qui enim proportionem horum cognoscit, ad apprehendere finem, et apprehendere rationem finis: hanc finem se movere potest: et qui non novit, non potest. enim di/feremiatn constituit littera radicem differentiae inter Cuius signum est quod, apprehenso aliquo fine, puta sani­ rationalia et irrationalia sensitivo in agendo propter finem. tate, nihil agimus propter ipsam, donec cognoscamus habi­ Non enim potest dici quod per finem intclligitur hic finis, tudinem eius ad exercitium, vel diaetam, vel potionem, etc. et per rationem finis intclligitur quidditas finis: quoniam Jn cognitione ergo proportionis seu habitudinis rei quae mulier praeparans cibos ut comedat hora prandii, quiddi- est fini», nd id quoti est ad finem ut sic, consistit cogno­ tntem comestionis nec in universali nec in particulari no­ scere rationem finis. Et hinc oritur differentia in movendo vit; sed ad hunc finem qui est tunc comedere, apprehensum, se nd finem cognitum, et non movere se, ut in littera ordinat praeparationem suam. dicitur. II. Ad hoc dicitur quod, cum ratio finis consistat in hoc III. In eodem secundo articulo, in responsione ad ter­ quod est esse cuius causa seu propter quid, cognoscere tium, nota rationem optimam quare opus naturae est opus rationem finis est cognoscere habitudinem finis ad id quod intellipentiae. I •XIIMrf comment ARTICULUS TERTIUS UTRUM ACTUS HOMINIS RECIPI ANT SPECIEM EX FINE Infra, qu. rnu, en. 6; qu. LXXtf, art. .·; ÎI Sent.. dist. XU art. l«e?A2>^D tertium sic proceditur. Videtur quod actus humani non recipiant speciem a fine. Finis enim est causa cxtrinscca. -^***^Sed unumquodque habet speciem ab aliquo principio intrinseco. Ergo actus humani non recipiunt speciem a fine. 2. Praeterea, illud quod dat speciem, oportet esse prius. Sed finis est posterior in esse. Ergo actus humanus non habet speciem a fine. 3. Praeterea, idem non potest esse nisi in una specie. Sed eundem numero actum contingit or­ dinari ad diversos fines. Ergo finis non dat spe­ ciem actibus humanis. Sed contra est quod dicit Augustinus, in libro •Lib.n.Qpjcni. de Moribus Ecclesiae et Manichaeorum *: Secun­ dum quod finis est culpabilis rei laudabilis, se­ cundum hoc sunt opera nostra culpabilia vel lau­ dabilia. Respondeo dicendum quod unumquodque sor­ titur speciem secundum actum, et non secundum potentiam : unde ea quae sunt composita ex ma­ teria et forma, constituuntur in suis speciebus per proprias formas. Et hoc etiam considerandum • est in motibus propriis * Cum enim motus quo­ dammodo distinguatur per actionem et passio­ nem, utrumque horum ab actu speciem sortitur: actio quidem ab actu qui est principium agendi; ê passio vero ab actu qui est terminus motus P. Unde calefactio actio nihil aliud est quam motio quaedam a calore procedens, calefactio vero passio nihil aliud est quam motus ad calorem: definitio autem manifestat rationem speciei. Et utroque modo actus humani, sive conside­ rentur per modum actionum, sive per modum passionum, a fine speciem sortiuntur. Utroque •d. enim modo possunt considerari actus humani *: eo quod homo movet seipsum, et movetur a se• An. ». ipso. Dictum est autem supra * quod actus di­ cuntur humani, inquantum procedunt a voluntate deliberata. Obicctum autem voluntatis est bonum «) propriis. - Om. DH. ;) matus. - nostri ndd. Pa. T) principium. - et principium ABCDEFGHIL. - est po^t similiter oax. codkc». j; A? Virtut., qu. i, rt. 3, ad 5; qu. Π, art. 3. et finis. Et ideo manifestum est quod principium γ τ humanorum actuum, inquantum sunt humani, est linis. Et similiter est terminus eorundem: nam id ad quod terminatur actus humanus, est id quod* 2 voluntas intendit tanquam finem; sicut in agen­ tibus naturalibus forma generati est conformis formae generantis. Et quia, ut Ambrosius dicit, super Lucam ♦, mores proprie dicuntur humani, · u prougo. actus morales proprie speciem sortiuntur ex fine: nam idem sunt actus morales et actus humani. Ad primum ergo dicendum quod finis non est omnino aliquid cxtrinsecum ab actu: quia com­ paratur ad actum ut principium vel terminus; et hoc · ipsum est de ratione actus, ut scilicet sit ab « aliquo, quantum ad actionem, et ut sit ad aliquid, quantum ad passionem. Ad secundum dicendum quod finis secundum quod est prior in intentione, ut dictum est*, · αλ. i, u·. secundum hoc pertinet ad voluntatem. Et hoc modo dat speciem actui humano sive morali. Ad tertium dicendum quod idem actus numero, secundum quod semel egreditur ab agente, non ordinatur nisi ad unum finem proximum, a quo habet speciem: sed potest ordinari ad plures lines remotos, quorum unus est finis alterius. - Possibile tamen est quod unus actus secundum speciem naturae, ordinetur ad diversos lines voluntatis: sicut hoc ipsum quod est occidere hominem, quod est idem secundum speciem naturae, potest ordinari sicut in finem ad conservationem : iu> stiriae, et ad satisfaciendum irae. Et ex hoc erunt diversi actus secundum speciem moris : quia uno modo erit actus virtutis, alio modo erit actus vitii. Non enim motus recipit speciem ab eo quod est terminus per accidens, sed solum ab eo quod est terminus per se. l ines autem morales acci­ dunt rei naturali; et e converso ratio naturalis finis accidit morali. Et ideo nihil prohibet actus qui sunt iidem η secundum speciem naturae, esse ’ diversos secundum speciem moris, et e converso. 3) quod. - in quod »DF. - Pro sicut, sicut et ABDEGHlKUx. r) hoc. - idem uJd. Pj. ζ) can sers·Jtionrm. - oSscrvalionrm codices. n) iidem - (dem codi&M et d. • S.TK I • S.Th. I«t biXHb.H. B· 9· QUAESTIO I, ARTICULUS IV 1 ! Commentaria Cardinalis Calo tan i tertio articulo dubium occurrit circa processum litterae. digressio in processu commissa est: sed diversus modus Nam digredi videtur a principio activo ad principium habendi rationem agendi inclusus in minore, apparentiam finale, dum assumit universaliter quod actio specificatur dat dubio. Ipsum enim esse propter quod voluntas agit, eb netu qui est principium agendi, ut calor calefactionis ; est esse quo voluntas agit; nec sibi debetur alio modo quo et subsumit quod finis est obiectum voluntatis, ac per hoc agit, seu ratio agendi. principium actus deliberati a voluntate; et sic concludit III. In eodem articulo, nolo repetere scripta supra Pri­ finem ut principium specificare actionem humanam. Constat mam Panem. Sed in responsione ad primum, nota illa enim quod finis non est actus qui sit principium agendi: verba, et hoc ipsum est de ratione actus. Ex his enim pa­ sed est finis propter quem agens principio agendi agit. tet quam conformis b. Thomae sit doctrina superius ♦ tradita · 1‘irt.l. u». ....... , ... in. t, Coemet, Malus igitur videtur processus litterae. de distinctione intnnseca quarundnm rerum, scilicet poten- nutxti. II. Ad hoc dicitur quod finis est non solum finis, sed tiaram, actuum, motuum, et huiusmodi, per cxtrinscca α obiectum voluntatis; ac per hoc, loco formae, quae est prin- quibus rationes carum absolvi nequeunt. ripium agendi; balneum enim, inquit Averroës ♦, in anima IV. In eodem tertio articulo, in responsione ad tertium, est agens desiderium. - Et si contra hoc instetur, quia non adverte quod Auctor non negat pluralitatem finium etiam salvatur iuxta hanc responsionem sermo formulis, scilicet proximorum absolute, sed spccificantium actum. Unius enim quod finis speciem det actioni humanae, sed res quae est numero actus, prout semel egreditur ab operante (quod finis: respondendum est quod finis, inquantum finis, habet dicitur propter accidentes intentiones in continuando actum), quod sit obiectum voluntatis, et sit ratio agendi tuli po­ unus solus est fini» proprius, a quo est species valut sub­ sunt; ut . Qtn Λ tn, an. tentiae, cuius est proprium obiectum ; et sic est sermo for­ stantialis. Λ ceteris autem accidentales species r > malis, quod finis specified actionem humanam. Et nulla inferius * clarificabitur de circumstantiis. n I ARTICULUS QUARTUS UTRUM SIT ALIQUIS ULTIMUS FINIS HUMANAE VITAE II Metaphys.. Icet, ιν; I Ethic., Icet. u. olo^o. .D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod impossibile est in finibus procedere in infinitum, non sii aliquis 'ultimus finis humanae ex quacumque parte. In omnibus enim quae per vitae, sed procedatur in finibus in in- se habent ordinem ad invicem, oportet quod, Uinilum. Bonum enim, secundum suam remoto primo, removeantur ea quae sunt ad pri­ rationem, est diffusivum sui; ut patet per mum. Diony-Unde Philosophus probat, in VI11 Physic.^ •s.tl kct.1. sium, iv cap. de Diu. Nom* Si ergo quod procedit quod non est possibile in causis moventibus pro­ ex bono, ipsum etiam est bonum, oportet quod cedere in infinitum, quia iam T non esset primum illud bonum diffundat aliud bonum: et sic pro­ movens, quo subtracto alia movere non possunt, cessus boni est in infinitum. Sed bonum habet cum non moveant nisi per hoc quod moventur rationem finis. Ergo in finibus est processus in a primo movente. In finibus autem invenitur du­ infinitum. plex ordo, scilicet ordo intentionis, et ordo exe2. Praeterea, ea quae sunt rationis, in infini­ cutionis: et in utroque ordine oportet esse aliquid tum multiplicari possunt: unde et mathematicae primum. Id enim quod est primum in ordine quantitates in infinitum augentur. Species etiam intentionis, est quasi principium movens appeti­ numerorum propter hoc sunt infinitae, quia, dato tum: unde, subtracto principio3, appetitus a nullo quolibet numero, ratio alium maiorem excogitare moveretur. Id autem quod est principium in exe3 potest ®. Sed desiderium finis sequitur apprehen- cutione, est unde incipit operatio: unde, isto r sionem rationis. Ergo videtur quod etiam ? in fi­ principio subtracto, nullus inciperet aliquid ope­ nibus procedatur in infinitum. rari. Principium autem intentionis est ultimus 3. Praeterea, bonum et finis est obiectum vo­ linis: principium autem 1 execulionis est primum luntatis. Sed voluntas infinities potest reflecti supra eorum quae sunt ad finem. Sic ergo ex neutra seipsam: possum enim velle aliquid, et velle me parte possibile est in infinitum procedere: quia velle illud, et sic in infinitum. Ergo in finibus hu­ si non esset ultimus linis, nihil appeteretur, nec manae voluntatis proceditur in infinitum, et non aliqua actio terminaretur, nec etiam quiesceret est aliquis ultimus finis humanae voluntatis. intentio agentis; si autem non esset primum tn Sed contra est quod Philosophus dicit, II Me· his quae sunt ad finem, nullus inciperet aliquid taphys.*, quod qui infinitum faciunt, auferunt na- operari, nec terminaretur consilium, sed in infi­ o.i.bb. 3.c. » turam [jOnj Sed bonum est quod habet rationem nitum procederet. finis. Ergo contra rationem finis est quod proce­ Ea vero quae non habent ordinem per se, datur in infinitum. Necessc est ergo ponere unum sed per accidens sibi invicem coniunguntur, nihil ultimum finem. prohibet infinitatem habere: causae enim per ac­ Respondeo dicendum quod, per se loquendo, cidens indeterminatae sunt. Et hoc etiam modo S I ad I. «) tunt. . . potat. — Pro quia, quod ABCDEGHIL; pn> dato, ra­ th ACDEFGHIKLpB ; iidem ante alium omittunt ratio; maiorem oro. codice* d a; pouunt cue Infinitae» quia, dato quolibet numero, alium maiorem excogitare putes i*. etiam. — Om. PFlIUr. γ) üm - Om. Ρλ δ) principia. - Scilicet primo priuciph F, Uta principe K. 4) autem. - primum .iJdunl BF. , 7 0 ‘ C ί •Ver».st. 12 QUAESTIO I, ARTICULUS IV contingit esse infinitatem per accidens in finibus, Ad secundum dicendum quod in his quae sunt et in his quae sunt ad finem c. per se, ratio incipit a principiis naturaliter notis, An primum ergo dicendum quod de ratione boni et ad aliquem terminum progreditur. Unde Phi­ est quod aliquid ab ipso effluat, non tamen quod losophus probat, in I Poster. *, quod in demonstraipsum ab alio procedat. Et ideo, cum bonum ha­ tionibus non est processus in infinitum, quia in beat rationem finis, et primum bonum sit ultimus demonstrationibus attenditur ordo aliquorum per finis, ratio ista non probat quod non sit uhimus se ad invicem connexorum, et non per accidens. finis; sed quod a fine primo supposito procedatur In his autem quae per accidens connectuntur, nihil in infinitum inferius versus ea quae sunt ad fi­ prohibet rationem in infinitum procedere. Accidit nem. Et hoc quidem competeret, si consideraretur autem quantitati aut numero praeexistenti, inquansola virtus primi boni, quae est infinita. Sed quia tum huiusmodi, quod ei addatur quantitas aut primum bonum habet diffusionem secundum intel­ unitas. Unde in huiusmodi nihil prohibet rationem lectum, cuius est secundum aliquam certam for- procedere in infinitum. Ad tertium dicendum quod illa multiplicatio mam T· profluere in causata: aliquis certus modus adhibetur bonorum effluxui a primo bono, a quo actuum voluntatis reflexae supra seipsam, per ac­ omnia alia bona participant virtutem diflusivam. cidens se habet ad ordinem finium. Quod patet Et ideo diffusio bonorum non procedit in infini- ex hoc, quod circa unum ct eundem finem in­ tum, sed, sicut dicitur Sap. xi *, Deus omnia dis­ differenter semel vel pluries supra seipsam vo­ luntas reflectitur. posuit in numero, pondere et mensura. Γ finem. ~ fine» ABCDGHIK.1. r() certam formam - formam G, cattiam certam Po. ■ J I • W· D finem.· Oilum Pa|| n a. Commentaria Cardinalis Caietani N articulo quarto eiusdem primae quaestionis, dubium nostra ferretur, in primo actu esset status, sicut est in in­ est circa responsionem ad primum, cum dicitur quod tellectu angeli. - Si vero sit sermo de effluxu in re, sic tanto magis constat quod non est dc ratione boni diflundere st, de ratione boni est quod aliquid ab ipso effluat. Nam si cd esse diffusivum sui. Quoniam bonum ad actualem dif­ hoc est verum, sequitur primo quod de ratione boni quod est essentia divina, est quod aliquid nb ipsa effluat. Et cum fusionem sui in re non pervenit immediate, sed mediante illud quod est de ratione alicuius, necessario conveniat illi, causa efficiente, voluntate scilicet, cuius est obicctum, α qua sequitur quod necessario ab essentia divina aliquid effiunt. fit quod sit actunlitcr finis alicuius, cuius erat finis optituEt sic non libere, sed necessario res effluxerunt in esse dinalitcr tantum. Et proptcrca prima obiectio · nihil officit. · 4 boni naturalis; tertia, cx eo quod habet rationem primi spedticuntis. Et licet prima ratio darius convincat, ct proptcrca illa utitur Auctor in responsionibus argumentorum ; eodem tamen modo omnes clarificant. Nam sicut repugnat divitias, verbi gratia, cx una pane, ct voluptatem cx altera parte, constituere simul duo bona completa unius, quia sequitur quod neutrum seorsum est sufficiens, ac per hoc utrique aliquid deficit, ct utrumque est incompletum; ita repugnat haec eadem constituere simul duo prima bona naturalia, quia neutrum esset primum a quo inciperet motus voluntatis; ct similiter repugnat eadem constituere duo prima spccificuntin, quia neutrum eorum esset spcdticans primum. Unde hae rationes, directe concludentes unitatem formalem ultimi finis in unoquoque, quia habet rationem completi, naturalis, et specificantis primo; simul concludunt quod impossibile est simul poni huiusmodi rationem for­ malem in diversis e regione condivisis, ita ut distinguatur ipsa ratio formalis in eis, et fiant simul duo ultimi fines In resp.ad i. unius hominis. Cum quo tamen stat, ut in littera dicitur ·, quod ratio ista ponatur in pluribus tanquam partibus inte­ grantibus unum subicctum adaequatum illius. II. Sed unum hic occurrit novidorum dubium, quo­ modo stant haec duo simul, quod quilibet peccator con­ stituat sibi ultimum finem in illo commutabili bono nd quod intendit, cum avertitur a Deo peccando mortaliter; ct quod non habeat simul in habitu diversa ut ultimos fines; cum contingat eundem hominem simul esse in dis­ paratis peccatis mortalibus, puta gula et iniustitia, ita quod neutri per «Iterum afficitur, sed ebrietas cum secun­ dum se delectat, ct similiter iniustitia. 111. Ad hoc breviter dicitur quod omnes fines proximi peccatorum mortalium uniuntur in uno ultimo fine, qui est ipsemet peccator: quoniam amor sui usque in contem­ ptum Dei, constituit civitatem Babylonis, sicut amor Dei usque ad contemptum sui, Jerusalem *. Unde huiusmodi ’ Αο<·**f". peccator nec in gulae nec m iniustttiae apparenti bono seorsum constituit ultimum finem (cuius signum est, quia LXIV. neutrum sibi sufficit); sed omnia commutabilia bona ad quae peccator convertitur, referuntur ad unum communem finem, qui est simpliciter ultimus sibi, scilicet ipsummet; quoniam omnia appetit ut conferentia ad bonum proprium. Ita quod huiusmodi bona non appetuntur ut fines ultimi simpliciter, sed ut fines ultimi partiales; ut scilicet partes boni proprii, quod est simpliciter finis ultimus illius, ct intentum in omni peccato mortali. Littera autem docet impossibile esse quod unius simul sint plurcs fines ultimi simpliciter. Et proptercu nulla est contrarieras inter pro­ posita. s. i.< V ARTICULUS SEXTUS UTRUM HOMO OMNIA QUAE VULT, VELIT PROPTER ULTIMUM FINEM IV Sent., dut xlix, qu. i, art. 3, qu' 4; Cont. Gent., cip. α. fiunt a natura, quam in his quae fiunt ab arte. non omnia quaecumquc homo vult, pro­ Et ideo omnis inchoatio perfectionis ordinatur pter ultimum linum velit. Ea enim quae in perfectionem consummatam, quae est per ul­ ad finem ultimum ordinantur, seriosa timum finem. dicuntur, quasi utilia. Sed iocosa a seriis distin ­ Secundo, quia ultimus finis hoc modo se habet guuntur. Ergo ea quae homo iocosc agit, non in movendo appetitum, sicut se habet in aliis ordinat in ultimum finem. motionibus primum γ movens. Manifestum est au2. Praeterea, Philosophus dicit, in principio tern quod causae secundae moventes non mo­ M??s.TLkc2 Metaphys. *, quod scientiae speculativae propter vent nisi ‘ secundum quod moventur a primo scipsas quaeruntur. Nec tamen potest dici quod movente. Unde secunda appetibilia non movent quaelibet earum sit ultimus finis. Ergo non om­ appetitum nisi in ordine ad primum appetibile, nia quae homo appetit, appetit propter ultimum quod est ultimus finis. finem. Ad primum ergo dicendum quod actiones ludi­ 3. Praeterea, quicumque ordinat aliquid in fi- crae non ordinantur ad aliquem finem extrinse» nem aliquem ·, cogitat de illo fine. Sed non sem­ cum; sed tamen ordinantur ad bonum ipsius per homo cogitat de ultimo fine in omni eo quod ludentis, prout sunt delectantes vel requiem prae­ appetit aut facit. Non ergo omnia homo appetit stantes. Bonum autem consummatum hominis est ultimus finis cius. aut facit propter ultimum finem. Sed contra est quod dicit Augustinus, XIX de Et similiter dicendum ad secundum, de scientia ’ Qp· ‘ Civ. Dci*t Illud est finis boni nostri, propter quod speculativa; quae appetitur ut bonum quoddam amantur cetera, illud autem propter seipsum. speculantis, quod comprehenditur sub bono com­ Respondeo dicendum quod necesse est quod pleto et perfecto ζ, quod est ultimus finis. omnia quae homo appetit, appetat propter ulti­ Ad tertium dicendum quod non oportet ut sem­ mum finem. Et hoc apparet duplici ratione. Primo per aliquis cogitet de ultimo tine, quandocumque quidem, quia quidquid homo appetit, appetit sub aliquid appetit vel operatur: sed virtus primae ratione boni. Quod quidem si non appetitur ut intentionis, quae est respectu ultimi finis, manet bonum perfectum, quod est ultimus finis, necesse in quolibet appetitu cuiuscumque rei, etiam si de est ut appetatur ut tendens in bonum perfectum: ultimo line actu non cogitetur. Sicut non oportet quia semper inchoatio alicuius ordinatur ad con­ quod qui vadit per viam, in quolibet passu co­ summationem ipsius; sicut patet tam in his quae gitet de fine. D SEXTUM SIC PROCEDITUR. VldctUf quod S a) finem aliquem, - finem P«t. p) ideo. - ita Pa. - Eaedem pw per, propter, γ) primum.- priutui ABCDEGIIIL. 3) niii, - Om. P. i) tamen,- tantum P; nüm ordinantur... tamen om. Ç) et perfecta, - Om. codicce. j, > I T i ] « i 11 ί C QUAESTIO I, ARTICULUS VU Commentaria Cardinalis Caletani sexto articulo unum oportet prae oculis semper ha­ bere, ut non fallamur, scilicet distinctionem inter ulti­ mum finem hominis formnlitcr, vel materialiter, quae in articulo septimo exprimuntur. Ultimus enim finis forma­ liter nihil aliud est quam bonum perfectum cuiusque, ut in quinto dicitur articulo. Et de ultimo fine formaliter hic sextus articulus vcrificatur primo. De ultimo nutem fine materialiter vcrificatur secundario, ut scilicet induit illius rationem formalem: oportet enim quaecumque homo vult, quod velit propter suam perfectionem; quoniam, ut in • Ov it. ■·>·· Octavo dicitur Ethic. amabile quidem bonum, unicuique proprium. 11. Et si hoc advertisset Scotus, non dixisset fone quod scripsit in Quarto, dist. xlix, illa quaestione, Utrum omnia •Q*.x.-aPiri. quae appetit homo, appetat propter beatitudinem ·. Tenet !n’ enim partem negativam: quia homo potest libero appetitu n I velle non propter beatitudinem, tam negative quam contra­ rie. Negative quidem, tum quia intellectus potest aliud quum beatitudinem cogitare, et consequenter voluntas velle. Tum quia intellectus potest aliquod bonum considerare ut bonum in se, non considerando ut bonum od finem: ergo et voluntas potest velle illud. Contrarie vero, quia, stante certitudine de bentitudine in Deo etc., et malitia fornica­ tionis, potest homo velle fornicari. Sed haec facillime cedunt, si bcatitudo (de qua hic sermo non esset, nisi ratio ultimi finis hominis et bcatitudinis formaliter esset eadem, quoad hanc difficultatem) recte consideretur. Nos enim loquimur de ultimo fine formaliter: et dicimus quod nihil potest appeti nisi ipse aut propter ipsum; et quod nec negative nec contrarie potest aliter appeti. Et ad primum motivum Scoti patet solutio in littera, in responsione ad 3 in hoc articulo, ubi dicitur quod, intellectu aliud cogitante, voluntas vult propter ultimum finem virtuolitcr, etsi non actualitcr; et hoc sufficit. Ad secundum vero patet responsio ex dicti» in eodem articulo nd i et ad 1. Inde enim habetur quod quodcumque partiale bonum appetatur, appetitur saltem ut bonum appetentis: et consequenter propter ultimum finem. Nam, ut in eodem corpore dicitur, inchoatio alicuius or­ dinatur ad consummationem eius. Ad motivum autem de contrarie appetibili, manifesta est responsio: quoniam nullus potest appetere contrarium suae plenae perfectionis. Quoniam quidquid appetit, appetit ut perfectionem habeat aliquam; quamvis appetat contra talem rem quae est ultimus finis, ut patet in peccante mortaliter; et praeter illam, ut patet in peccante vcnialiter. Nec te moveat quod etiam actus speculativos diligimus propter finem. Quoniam, ut hic et inferius in qunest. xtn, urr. 3, ad î, discere potes, dicuntur non propter aliud, non per negationem ultimi finis, sed per negationem alterius proximi et proprii finis. Et similiter dicuntur fines aliorum, non per affirmationem ultimi finis, sed in illo ordine, etc. In articuli» septimo et octavo nihil occurrit scribendum. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM SIT UNUS ULTIMUS FINIS OMNIUM HOMINUM Supri. in. 5; 1 FJhic.f lea. ix. T a I sic proceditur. Videtur quod non omnium hominum sit unus finis ultimus. Maxime enim videtur hominis ultimus finis esse incommutabile bonum. Sed quidam avertuntur ab incommutabili bono, peccando. Non ergo omnium hominum est unus ultimus finis. 2. Praeterea, secundum ultimum finem lota vita hominis regulatur. Si igitur esset unus ulti­ mus finis omnium hominum, sequeretur quod in hominibus non essent diversa studia vivendi. Quod patet esse falsum. 3. Praeterea, finis est actionis terminus. Actio­ nes autem sunt singularium. Homines autem, etsi conveniant in natura speciei, tamen differunt se­ cundum ea quae ad individua pertinent. Non ergo omnium hominum est unus ultimus finis. Sed contra est quod Augustinus dicit, XIII de Triti. quod omnes homines conveniunt in ap­ petendo ultimum finem, qui est bcatitudo. Respondeo dicendum quod de ultimo line pos­ sumus loqui dupliciter: uno modo, secundum ra­ tionem ultimi finis; alio modo, secundum id in quo finis ultimi ratio invenitur. Quantum igitur ad rationem ultimi finis, omnes conveniunt in appetitu finis ultimi: quia omnes appetunt suam d septimum S perfectionem adimpleri, quae est ratio ultimi fi­ nis. ut dictum est :. Sed quantum ad id in quo ’λα*, ista ratio invenitur, non omnes homines conve­ niunt in ultimo fine: nam quidam appetunt di­ vitias tanquam consummatum bonum, quidam autem voluptatem, quidam vero quodeumque aliud. Sicut et omni gustui delectabile est dulce: sed quibusdam maxime delectabilis est dulcedo vini, quibusdam dulcedo mellis, aut alicuius ta­ lium. Illud tamen dulce oportet esse simpliciter melius delectabile, in quo 'maxime delectatur qui habet optimum gustum. Et similiter illud bonum oportet esse completissimum, quod tanquam ul­ timum finem appetit habens affectum bene dis­ positum. Ad primum ergo dicendum quod illi qui peccant, avertuntur ab eo in quo vere invenitur ratio ul­ timi finis: non autem ab ipsa ultimi finis inten­ tione, quam quaerunt falso in aliis rebus. Ad secundum dicendum quod diversa studia vi­ vendi contingunt in hominibus propter diversas res in quibus quaeritur ratio summi boni. Ad tertium dicendum quod, etsi actiones sint singularium, tamen primum principium agendi in eis est natura, quae tendit ad unum, ut dictum est *. · inx QUAESTIO I, ARTICULUS VIII 16 ARTICULUS OCTAVUS UTRUM IN ILLO ULTIMO FINE ALIAE CREATURAE CONVENIANT Part. I, qu. cm, art. 2; II Sent., diat. xwm, art. t, a; HI Cunt. Gent., cap. xvn, xxv; /k Vcrit., qu. v, art. 6, «d 4. Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus sic proceditur. Videtur quod in ultimo fine hominis etiam omnia alia dicit in II Physic. * : et in V Mefaphys. **, finis conveniant. Finis enim respondet prin­ dupliciter dicitur, scilicet cuius, et quo: idest ipsa cipio. Sed illud quod est principium res in qua ratio boni invenitur, et usus sive adeptio illius rei. Sicut si dicamus quod motus cor­ hominum, scilicet Deus, est etiam principium » omnium aliorum. Ergo in ultimo ® fine hominis poris gravis finis est vel locus inferior ut res, vel hoc quod est esse in loco inferiori, ut usus: ct omnia alia communicant. 2. Praeterea, Dionysius dicit, in libro de Div. finis avari est vel pecunia ut res, vel possessio jap.nr.-sTu. jVbm.*, quod Deus convertit omnia ad seipsum, pecuniae ut usus. 13 ? tanquam ad ultimum finem. Sed ipse est etiam t Si ergo loquamur de ultimo fine hominis quan­ ultimus finis hominis: quia solo ipso (ruendum est, tum ad ipsam rem quae est finis, sic in ultimo ut Augustinus dicit * L Ergo in fine ultimo ho- fine hominis omnia alia conveniunt ·: quia Deus ·α ««μ· I i CJp· < · i» · “«· minis etiam alia conveniunt. est ultimus finis hominis et omnium aliarum re­ 3. Praeterea, finis ultimus hominis est obie- rum Si autem loquamur de ultimo fine hominis · n.x?. 3 ctum voluntatis. Sed obicctum ■ voluntatis est quantum ad consecutionem finis, sic in hoc T· fine * bonum universale, quod est finis omnium. Ergo hominis non communicant creaturae irrationales. neccssc est quod in ultimo line hominis omnia Nam homo et aliae rationales creaturae conse­ conveniant. quuntur ultimum finem cognoscendo ct amando Sed contra est quod ultimus finis hominum Deum : quod non competit aliis creaturis, quae est beatitudo; quam omnes appetunt, ut Augu- adipiscuntur ultimum finem inquantum partici­ xui sl,nus dicit *. Sed non cadit in animalia * ratio- pant aliquam similitudinem Dei, secundum quod 1 nis expertia ut beata sint, sicut Augustinus dicit sunt, vel vivunt, vel etiam cognoscunt. ■ • Q°·r· in libro Octoginta trium Quaest. *. Non ergo in Et per hoc patet responsio ad obiecta: nam ultimo fine hominis alia conveniunt. beatitudo nominat adeptionem ultimi finis. d octavum S ultimo. · Omittunt codice* cl a. - Pn> communicant, court· FI. est etiam. - etiam EpH, est PSH ct j. ut Auffuitinui dicit. - Om. Va. 5) t) ζ) r,) ·· Qt • Pro* obicctum. - bonum Pia. animalia. - aliqua alia codkca et a. in /7 Phyiic. et. - Om. Pa. huc. - Om. AGDEFGHKL. - Pro communicant, conveniunt GK. • Ver*. rB 3) nimit β) γ) • Ql. QUAESTIO II, ARTICULUS I b »7 QUAESTIO SECUNDA DE IIIS IN QUIBUS HOMINIS BEATITUDO CONSISTIT IN OCTO ARTICULOS DIVISA η. u. n. h. Icci- tv. C Anima, lib. «.a. J. • Icci. tu. Ct io- t^xeinde considerandum est de bcatitudine *: I 1 · J primo quidem, in quibus sit; secundo, quid o, sit*; tertio ·, qualiter eam consequi possimus ♦*. Circa primum quaeruntur octo. Primo: utrum beatitudo consistat in divitiis. Secuqdo: utrum in honoribus. Tertio: utrum in fama, sive in gloria. Quarto: utrum in potestate. Quinto: utrum in aliquo corporis bono. Sexto: utrum in voluptate. Septimo: utrum in aliquo bono animae. Octavo: utrum in aliquo bono creato. ARTICULUS PRIMUS UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN DIVITIIS tna HI Cant. Gent., cap. xxx; I Ethic.. led. v. VidctUT quod beatitudo hominis in divitiis consistat. > Cum enim beatitudo sit ultimus finis I 'hominis, in co consistit quod maxime in hominis affectu dominatur. Huiusmodi autem ? sunt Ê divitiae: dicitur enim Eccle. x ♦: Pecuniae • \cv.ii. obediunt omnia. Ergo in divitiis beatitudo homi­ nis consistit. 2. Praeterea, secundum Boetium, in III de •Fnmu. Consol. · beatitudo est status omnium bonorum T aggregatione 'f perfectus. Sed in pecuniis omnia possideri videntur: quia, ut Philosophus dicit in •S.oy.y, 3.14-· V Ethic. *,’ ad hoc nummus est inventus,7 ut sit It tax XX. quasi fideiussor habendi pro eo quodeumque homo voluerit. Ergo in divitiis beatitudo consistit. 3. Praeterea, desiderium summi boni, cum nunquam deficiat, videtur esse infinitum. Sed hoc maxime in divitiis invenitur: quia avarus non • νακζ implebitur ‘ pecunia, ut dicitur Eccle. v ♦. Ergo in divitiis beatitudo consistit. Sed contra, bonum hominis in retinendo bea• titudinem · magis consistit quam in emittendo •ftomv. ipsam. Sed sicut Boetius in II de Consol. * dicit, divitiae effundendo, magis quam coacervando, melius nitent: siquidem avaritia semper odiosos, claros largitas facit. Ergo in divitiis beatitudo non consistit. Respondeo dicendum quod impossibile est bcatitudinem hominis in divitiis consistere. Sunt enim iirlw" duplices divitiae, ut Philosophus dicit in I Polit. ·, scilicet naturales, et artificiales. Naturales quidem divitiae sunt, quibus homini subvenitur ad defe­ ctus naturales tollendos: sicut cibus, potus, vesti­ menta, vehicula et habitacula, et alia huiusmodi. Divitiae autem artificiales sunt, quibus secundum »D PRIMUM SIC PROCEDITUR. e a) tertio.—tertio Je his quae exiguntur ad beatitudinem, quarto Γ. sunt. - proprie odd. P«i. γ) aggregatione. - congregatione codice» et a, ubique. implebitur.- impletur AhCDEFIIIKL. <) beatitudinem. - pecuniam F. - Pro consistit, existit ABCDEF CHKL. ζ) quaedam. - Om. P. Sc-mhak Tnrou D. Thomas T. III. se natura non iuvatur, ut denarii; sed ars humana cos adinvenit propter facilitatem commutationis, ut sint quasi mensura quaedam : rerum venalium. C Manifestum est autem quod in divitiis natu­ ralibus beatitudo hominis esse non potest. Quae­ runtur enim huiusmodi divitiae propter aliud, scilicet T‘ ad sustentandam naturam hominis: et n ideo non possunt esse ultimus finis hominis *, ♦ sed magis ordinantur ad hominem sicut ad fi­ nem. Unde in ordine naturae omnia huiusmodi sunt infra hominem, et propter hominem facta; secundum illud Psalmi vm ♦: Omnia subiecisti sub · v«.i, pedibus eius. Divitiae autem artificiales non quaeruntur nisi propter naturales: non enim quaererentur, nisi quia per eas emuntur ‘ res ad usum vitae neccssa1 riae. Unde mullo minus habent rationem ultimi finis. Impossibile est igitur beatitudinem, quae est ultimus finis hominis, in divitiis esse. Ad primum ergo dicendum quod omnia corpo­ ralia obediunt pecuniae, quantum ad multitudi­ nem * stultorum, qui sola corporalia bona cogno« scunt, quae pecunia acquiri possunt. Judicium autem de bonis humanis non debet sumi a stul­ tis, sed a sapientibus: sicut et indicium de sapo­ ribus ab his qui habent gustum bene dispositum x. λ Ad secundum dicendum quod pecunia μ possunt h haberi omnia venalia: non autem spiritualia, quae vendi non possunt. Unde dicitur Proverb, xvn : * V cn. i6. Quid prodest stulto divitias habere, cum sapien­ tiam emere non possit. Ad tertium dicendum quod appetitus natura­ lium divitiarum non est infinitus: quia secundum certam mensuram naturae sufficiunt. Sed appe­ titus divitiarum artificialium * est infinitus: quia » Ί) propter aliud, scilicet. - Om. Pia. 0) /lammti· - Om. Pa. i) emuntur. - emitur ACFLpBD, emerentur xDII, emitteretur x) multitudinem. - multitudines ACDEFGHILpIL λ) dispositum. - moderatum Pa. I*) pecunia. - pro pecunia CEGKU v) artificialium. - acquisitiolium CGILpABDII. 3 QUAESTIO II, ARTICULUS 11 deservit concupiscentiae inordinatae, quae non temporalium bonorum, est e converso : nam ·θξ.ιπ, π.«9.(- modificatur, ut patet per Philosophum in 1 Polit. * quando iam habentur, ipsa contemnuntur, ct alia Aliter tamen est infinitum desiderium divitiarum, appetuntur; secundum quod significatur Ioan, iv *, * ct desiderium summi boni. Nam summum bo­ cum Dominus dicit: Qui bibit * ex hac aqua, per num quanto perfectius possidetur, tanto ipsum- quam temporalia significantur, sitiet iterum. Et ζ met ’ magis amatur, ct alia contemnuntur: quia hoc ideo, quia eorum insufficientia magis cogno­ quanto magis habetur, magis cognoscitur. Et ideo scitur cum habentur. Et ideo hoc ipsum ostendit • Ver». >9. dicitur Eccli. xxiv ♦: Qui edunt me, adhuc esurient eorum imperfectionem, ct quod in cis summum Sed in appetitu divitiarum, ct quorumcumque bonum non consistit. «j. 0 o) bibit. - biberit Ρσ. ;) ipsummet. - ipsum Pa. Commentaria Cardinalis Caietani • Ven. r s· articulo primo quaestionis secundae, in argumento in oppositum, adverte quod, licet beatius sit dare quam ac• Act. cap. xx, cipere, iuxta Domini sententiam *, simpliciter loquendo, quia dare est affluentiae, accipere indigentiae; in hominis I tamen bcatitudine. quia beatitudinc indiget, substantia bea(itudinis consistit in accipiendo seu retinendo, et ex ipsa emanat erogatio ut consequens. 3 • S.Th. I ARTICULUS SECUNDUS • Aurait. A/arm. / hb.ll id. I cap. xnt. UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN HONORIBUS III Gmt. Gent., cap. xxvm; I Ethic., Icet. v. sic PROCEDITUR. Videtur quod et ita est signum et testimonium quoddam illius bcatitudo hominis in honoribus consi­ excellentiae quae est in honorato. Excellentia stat. Beatitude enim, sive felicitas, est autem hominis maxime attenditur secundum ’ praemium virtutis, ut Philosophus dicit bealitudincm, quae est hominis bonum perfe­ • cap.ix.o.j.- in I Ethic. * Sed honor maxime videtur esse id partes cius, idest secundum ctum; ct secundum S. Th. Itet. in. . . . quod est virtutis praemium, ut Philosophus dicit illa bona quibus aliquid bcatitudinis T participatur. T •ap.iu, o.i$; in IV Ethic.* Ergo in honore maxime consistit Et ideo honor potest quidem consequi bcatitudia. Th. Icet. vtu.° cf.hb.yiu.ap. bcatitudo. nem, sed principaliter in eo bcatitudo consistere xiT, n.3j a. Th. tectxnr. 2. Praeterea, illud quod convenit Deo et ex­ non potest. cellentissimis, maxime videtur esse bcatitudo, quae Ad primum ergo dicendum quod, sicut Philoso­ est bonum perfectum. Sed huiusmodi est honor. phus ibidem* dicit8, honor non est praemium s^i/FccΛ»’ ul Philosophus dicit in IV Ethic. * Et etiam 1 virtutis propter quod virtuosi operantur: sed acci- s. T; • vcn.17. Tim. i ♦, dicit Apostolus: Soli Deo honor et glo­ piunt honorem ab hominibus loco praemii, quasi ria. Ergo in honore consistit bcatitudo. a non habentibus aliquid maius ad dandum * *. . D · 3. Praeterea, illud quod est maxime deside­ Verum autem praemium virtutis est ipsa bcati­ ratum ab hominibus, est bcatitudo. Sed nihil vi­ tudo, propter quam virtuosi operantur. Si autem detur esse magis desiderabile ab hominibus quam propter honorem operarentur, iam non esset vir­ honor: quia homines patiuntur iacturam in omni­ tus, sed magis ambitio. bus aliis rebus, ne patiantur aliquod detrimentum Ad secundum dicendum quod honor debetur sui honoris. Ergo in honore bcatitudo consistit. Deo ct excellentissimis, in signum vel testimo­ Sed contra, bcatitudo est in beato. Honor au­ nium excellentiae praeexistentis: non quod ipse tem non est in eo qui honoratur, sed magis in honor faciat eos excellentes. honorante, qui reverentiam exhibet honorato, ut Ad tertium dicendum quod ex naturali desi­ srfSctv’* Philosophus dicit in I Ethic. : Ergo in honore derio bcatitudinis, quam consequitur honor, ut bcatitudo non consistit. dictum est *, contingit quod homines maxime ·ΐα Respondeo dicendum quod impossibile est bcati- honorem desiderant. Unde quaerunt homines ma­ tudinem consistere in honore. Honor enim exhi- xime honorari a sapientibus, quorum iudicio cre­ « betur alicui propter aliquam 3 eius excellentiam ; dunt se esse excellentes vel felices. d secundum S «) aliquam. - Om. ADEFGHIKL. - cius om. EF. β) secundum. - circa Va. γ) aliquid bcatitudinis. - aliquis bcatitudinis ACFGl.pBD. aliquis bcatitudinis modus E, aliquis bcatitudinis statui K. i) sicut Philosophus ibidem dicit. - Om. Pa. - Pro operantur, ope­ rentur codkcs. <) aliquid maius ad dandum. - ad dandum matus Pa. Commentaria Cardinalis Caietani x articulo secundo, in corpore, nota quod ipsa felicitas constituit excellentiam; ut per hoc videas quod angeli, appetendo bealitudincm, appetierunt excellentiam, quae est a. I Part., qa. Lxiti. art. >· obicctum superbiae ♦. • Lib. u. ΉΧ. J • Pre VI t, OU QUAESTIO 11, ARTICULUS 111 »9 •·*1· ο ARTICULUS TERTIUS UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN FAMA, SIVE GLORIA HI Cont. Gcnt^ cap. xii». • Vcn. «*· B ■sn. ka. 1. • Cont. Μαπμ. .Irian., U II bJ.lib. III-, aç. uu. • t>. II, prou IX • hüM ÎI. b. IV, u 17·t. tx. ’AefBdifltt» loc. dL 'D tertium sic PROCEDITUR. Videtur quod citur, non potest causari a notitia humana: sed beatitudo hominis consistat in gloria. magis notitia humana de beatitudine alicuius pro­ In eo enim videtur beatitudo consistere, cedit ct quodammodo causatur ab ipsa humana ’quod redditur Sanctis pro tribulationi­ beatitudine, vel inchoata vel perfecta. Et ideo in bus quas in mundo patiuntur. Huiusmodi fama autemvel in gloria non potest consistere hominis est gloria: dicit enim Apostolus, Rom. vili*: Non beatitudo. Sed bonum hominis dependet, sicut ex sunt condignae passiones huius temporis ad futu­ causa, ex cognitione Dei. Et ideo ex gloria quae ram gloriam, quae revelabitur in nobis. Ergo bea­ est apud Deum, dependet beatitudo hominis sicut ex causa sua: secundum illud Psalmi xc *: Eri- ·ν«η.»5.ι«. titudo consistit in gloria. 2. Praeterea, bonum est diffusivum sui a, ut piam cum, et glorificabo eum, longitudine dierum patet per Dionysium, iv cap. de'Div. Nom *. Sed replebo eum. et ostendam illi salutare meum. Est etiam ύ aliud considerandum, quod humana * per gloriam bonum hominis maxime diffunditur in notitiam aliorum : quia gloria, ut Ambrosius * notitia saepe fallitur, ct praecipue in singularibus dicit, nihil aliud est quam clara cum laude noti­ contingentibus, cuiusmodi sunt actus humani. Et tia. Ergo beatitudo hominis consistit in gloria. ideo frequenter humana gloria fallax est. Sed quia 3. Praeterea, beatitudo est stabilissimum bo­ Deus falli non potest, eius gloria semper vera est. norum. Hoc autem videtur esse fama vel gloria: Propter quod dicitur. II ad Cor. x *: Ille proba- ’ '’λΛ quia per hanc quodammodo homines aeternita­ tus est, quem Deus commendat. tem sortiuntur. Unde Boetius dicit, in libro de Ad primum ergo dicendum quod Apostolus non Consol. *: Vos immortalitatem vobis propagare vi­ loquitur ibi de gloria quae est ab hominibus, demini, cum futuri famam temporis cogitatis. Ergo sed de gloria quae est a Deo coram Angelis eius. beatitudo hominis P consistit in fama seu gloria. Unde dicitur Mare, vm ♦: Filius hominis confiteSed contra, beatitudo est verum hominis bo­ bitur eum in gloria Patris sui. coram Angelis num. Sed famam seu gloriam contingit esse fal­ eius ‘. Ad secundum dicendum quod bonum alicuius sam: ut enim dicit Boetius, in libro 111 Je Consol.*, plures magnum saepe nomen falsis vulgi opinio­ hominis quod per famam vel gloriam est in co­ nibus abstulerunt. Quo quid turpius excogitari po­ gnitione multorum, si cognitio quidem vera sit, test? Nam qui falso praedicantur, suis ipsi necesse oportet quod derivetur a bono existente in ipso est laudibus erubescant. Non ergo beatitudo ho­ homine: et sic praesupponit bcatitudinem perfe­ ctam vel inchoatam. Si autem cognitio falsa sit, minis consistit in fama seu gloria. Respondeo dicendum quod impossibile est bca- non concordat rei : et sic bonum non invenitur titudinem hominis in fama seu gloria humana in eo cuius fama celebris habetur. Unde patet consistere. Nam gloria nihil aliud est quam clara quod tama nullo modo potest facere hominem notitia cum laude, ut Ambrosius ♦ dicit. Res au­ beatum. An tertium dicendum quod fama non habet tem cognita aliter comparatur ad cognitionem humanam, ct aliter ad cognitionem divinam *: stabilitatem: immo falso rumore de facili perdi­ humana enim cognitio a rebus cognitis causatur, tur. Et si stabilis aliquando perseveret, hoc est sed divina cognitio est causa rerum cognitarum. per accidens. Sed beatitudo habet per se stabi­ Unde perfectio humani boni, quae beatitudo di­ litatem, ct semper. » α) bonum est diffusivum sui. - bonum est diffusivum ABCGH.pDH, bonum est diffusissimum F. β) hominis. - Om. Pa. 7) humanam... divinam. - divinam... humanam Pa. i) etiam. - etiam et ABCDEFGIKl<) cius. - Om. II, sanctis ceteri. Commentaria Cardinalis Caietani articulo tertio, adverte quod Auctor non offirmat bcatitudinem nostram consistere in gloria, etiam apud Deum: sed dicit dependere illam cx cognitione divina quam habet dc nobis, in qua consistit gloria nostra apud Deum. Et me­ n I *rt., rt. s. rito: quia, ut patebit ·, beatitudo nostra non consistit in ’ Q“· ·**· cognosci, sed in cognoscere; quamvis dcpendc.it a cognosci n Deo, quia scientia Dei est causa rerum; ct perficiatur, seu decoretur, per cognosci ab Angelis ct Sanctis. QUAESTIO 11, ARTICULUS IV 20 ARTICULUS QUARTUS UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN POTESTATE III Cont. Gent.. cap. xxxi; Compend. Then!., pert. II, cap. a; De Regim. Princip., lib. I, cap. vni; In Matth., cap. v. D quartum sic proceditur. Videtur quod beatitudo consistat in potestate. Omnia enim appetunt assimilari Deo, tanquam ultimo fini et primo principio. Sed ho­ mines qui in potestatibus sunt, propter dinem potestatis, maxime videntur esse Deo con­ formes: unde et in Scriptura dii vocantur, ut patet Exod. xxn *, Diis non detrahes. Ergo in po­ testate beatitudo consistit. 2. Praeterea, beatitudo est bonum perfectum. Sed perfectissimum est quod homo etiam alios regere possit *, quod convenit his qui in pote­ statibus sunt constituti. Ergo bcatitudo consistit in potestate. 3. Praeterea, beatitudo, cum sit maxime ap­ petibilis, opponitur ei quod maxime est fugien­ dum. Sed homines maxime fugiunt servitutem, cui contraponitur potestas. Ergo in potestate bca­ titudo consistit. Sed contra, beatitudo est perfectum bonum. Sed potestas est maxime imperfecta. Ut enim dicit Boetius, 111 de Consol. *, potestas humana sollicitudinum morsus expellere ·*, formidinum aculeos vitare nequit. Et postea : Potentem censes cui satellites latus ambiunt, qui quos /erret, ipse plus metuit? Non igitur bcatitudo consistit in po­ testate. Respondeo dicendum quod impossibile est bcatitudinem in potestate consistere, propter duo. Primo quidem, quia potestas habet rationem prinul Patel *η V Mctaphys. * Bcatitudo autem habet rationem ultimi finis. - Secundo, quia po­ testas se habet ad bonum et ad malum. Bcati­ tudo autem est proprium et perfectum hominis bonum. Unde magis posset consistere bcatitudo aliqua in bono usu potestatis, qui est per virtu­ tem, quam in ipsa potestate. Possunt autem quatuor generales rationes in­ duci ad ostendendum quod in nullo praemisso­ rum * exteriorum bonorum bcatitudo consistat. Quarum prima est quia, cum bcatitudo sit sum­ mum hominis bonum, non compatitur sccum similitu aliquod­ malum. Omnia autem praedicta possunt inveniri et in bonis et in malis. - Secunda ratio est quia, cum de ratione bcatitudinis sit quod sit per se sufficiens, ut patet in I Ethic. *, neccssc * est quod, bcatitudine adepta, nullum bonum ho­ mini necessarium desit Adeptis autem singulis praemissorum, possunt adhuc multa bona homini necessaria deesse, puta sapientia, sanitas corporis, ct huiusmodi. - Tertia, quia, cum bcatitudo sit bo­ num perfectum, cx bcatitudine non potest aliquod malum alicui provenire. Quod non convenit prae­ missis; dicitur enim Ecclc. v ♦, quod divitiae in­ terdum conservantur in malum domini sui; ct si­ mile patet in aliis tribus. - Quarta ratio est quia ad bcatitudinem homo ordinatur per principia in­ teriora: cum ad ipsam naturaliter ordinetur. Prae­ missa autem quatuor bona magis sunt a causis exterioribus, ct ut plurimum a fortuna: unde et bona fortunae dicuntur. Unde patet quod in prae­ missis nullo modo bcatitudo consistit. Ad primum ergo dicendum quod divina potestas est sua bonitas: unde uti sua potestate non potest nisi bene. Sed hoc in hominibus ’J non invenitur. Unde non sufficit ad bcatitudinem hominis quod 1 assimilelur Deo quantum ad potestatem, nisi etiam assimilctur ei quantum ad bonitatem. Ad secundum dicendum quod, sicut optimum est quod aliquis utatur bene potestate in regimine multorum, ita pessimum est si male utatur. Et ita potestas se habet et ad bonum et ad malum. Ad tertium dicendum quod servitus est impe­ dimentum boni usus potestatis: et ideo natura­ liter homines eam fugiunt et non quasi in po­ testate hominis sit summum bonum. a) regere possit. - possit cogere vd regere F, cogere possit I, congrue regere possit K, congrue possit regere ΡΕλ. expellere. - explere ABCGKLpD. y) ncccsse - hoc neccssc Pd. Z) hominibus. — omnibus ABCDEFLpH. t) hominis quod. - quod homo Pa. - Eaedem po»i nisi omittunt etiam. ζ) fugiunt. - refugiunt ADCDFGHIKL. - et otn. codkea. S • ver», au. α *pn>uv. ? c*?wx· • In art. t! II. » Vcn.0. • Vm. u. •QauxY.art.a, (immeat. num. Commentaria Cardinalis Caietani mi H4-, W. . . .... Lxxvi, «n. i, TN nniculo quarto nihil occurrit. Comment, nutn. I . . 1 ....... xxtv lin quinto autem speculabilia in I Parte · declarata sunt. In sexto vero, responsio ad primum habet quaestionem, * Ia Coms cat. quae in qu. iv, art. a *, tractabitur. j QUAESTIO 11, ARTICULUS V i ARTICULUS QUINTUS 21 UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN ALIQUO CORPORIS BONO IV Sent.. diet. 1I.1X, qu. t, art. i, qu* i; 111 Cont. tient., cap. mu; Compend. Theol.t part, il, cap. tx ; I Ethic., Icet i. Videtur quod bcatitudo hominis α consistat in bonis corporis. Dicitur enim Eccli. xxx *: Non I est census supra censum salutis corpo­ ris. Sed in eo quod est optimum, consistit bca­ titudo. Ergo consistit in corporis salute. 2. Praeterea, Dionysius dicit, v cap. de Dir. .$,τμ«λι. Nom. *, quod esse est melius quam vivere, ct ? vivere melius ? quam alia quae consequuntur. Sed ad esse ct vivere hominis requiritur salus corporis. Cum ergo bcatitudo sit summum bo­ num hominis, videtur quod salus corporis ma­ xime pertineat ad beatitudinem. 3. Praeterea, quanto aliquid est communius, tanto ab altiori principio dependet: quia quanto causa est superior, tanto cius virtus ad plura se extendit. Sed sicut causalités causae efficientis consideratur secundum influentiam, ita causalitas finis attenditur secundum appetitum. Ergo sicut prima causa efficiens est quae in omnia influit, ita ultimus finis est quod ab omnibus desidera­ tur. Sed ipsum esse est quod maxime desideratur ab omnibus. Ergo in his quae pertinent ad esse hominis, sicut est salus corporis, maxime conT sistit cius T beatitudo. r · Sed contra, secundum beatitudinem homo ex* cellit omnia alia animalia a. Sed secundum bona corporis, a multis animalibus superatur: sicut ab elephante in diuturnitate vitae, a leone in for­ titudine, a cervo m cursu. Ergo beatitudo ho­ minis non consistit in bonis corporis. Respondeo dicendum quod impossibile est bea1 litudinem hominis in bonis corporis consistere ‘, propter duo. Primo quidem, quia impossibile est quod illius rei quae ordinatur ad aliud sicut ad finem, ultimus finis sit eiusdem conservatio in esse. Unde gubernator non intendit, sicut ultimum finem, conservationem navis sibi commissae; eo quod navis ad aliud ordinatur sicut ad finem, scilicet ad navigandum. Sicut autem navis com­ mittitur gubernatori ad dirigendum, ita homo est suae voluntati et rationi commissus; secundum illud quod dicitur Eccli. xv *: Deus ab initio con­ stituit hominem, et reliquit eum in manu consilii sui. Manifestum est autem quod homo ordinatur D QUINTUM SIC PROCEDITUR. I I : I i ; S ad aliquid sicut ad finem: non enim homo est summum bonum. Unde impossibile est quod ul­ timus tinis rationis et voluntatis humanae sit conservatio humani ζ esse. Secundo quia, dato quod finis rationis ct vo­ luntatis humanae essetT· conservatio humani esse, non tamen posset dici quod finis hominis esset aliquod corporis bonum. Esse enim hominis con­ sistit in anima ct corpore: ct quamvis esse corporis dependeat ab anima, esse tamen humanae ani­ mae non dependet a corpore, ut supra * ostensum est; ipsumque corpus est propter animam, sicut materia propter formam *, et instrumenta propter motorem, ut per ea suas actiones excr, ceat. Unde omnia bona corporis ordinantur ad bona animae, sicut ad finem. Unde impossibile est quod in bonis corporis beatitudo consistat, quae est ultimus hominis f> finis. Ad primum ergo dicandum quod, sicut corpus ordinatur ad animam sicut ad finem, ita bona exteriora ad ipsum corpus. Et ideo rationabiliter bopum cprporis praefertur bonis exterioribus, quae per censum ! significantur, sicut ct bonum animae praefertur omnibus bonis corporis. Ad: MXuNdum dicendum quod esse simpliciter acceptum, secundum quod includit in se omnem perfectionem essendi. praeeminet vitae ct omni­ bus' feubsequentibus*: sic enim ipsum esse praehabet in se omnia subsequenda. Et hoc modo Dionysius loquitur. - Sed si consideretur ipsum esse prout participatur in hac re vel in illa, quae non capiunt totam perfectionem essendi, sed ha­ bent esse imperfectum, sicut est esse cuiuslibet creaturae; sic manifestum est quod ipsum esse cum perfectione superaddita est eminentius. Unde et Dionysius ibidem dicit quod viventia sunt me­ liora existentibus, et intelligcmia viventibus. Ad tertium dicendum quod, quia finis respondet principio, ex illa ratione probatur quod ultimus finis est primum principium essendi, in quo est omnis essendi perfectio: cuius similitudinem ap­ petunt, secundum suam proportionem \ quaedam quidem secundum esse tantum, quaedam secun­ dum esse vivens, quaedam secundum esse vivens et intelligens μ ct beatum. Et hoc paucorum est. imraifit. a) hominis. codice* ct a. β) melius. - Om. codices ct a. γ) eius. - O»n. Va. Z) alia animalia. - alia Fa, animalia ceteri. t) consistere. — constare BCDGIa. ζ) humani. - sui codice· ct a. η) esset. — sit ABCDEFGIKL· - Pro humani este, humana in esse K, este humani cctcri. 0) Aomniii. - Om. Pa. t) censum. - sensum P. m) omnibus. - perfectionibus «ddit P. - Pro enim, igitur, et post omnia addunt bona Pa. λ) proportionem. - perfectionem Pia. p) intelligens. - quaedam secundum esse vivens et intelligens iddit E. ζ n « * R 22 QUAESTIO II, ARTICULUS VI ARTICULUS SEXTUS ei UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN VOLUPTATE • Ia rt»p. ad t n IV Sent., dut xuv, qu. t, art. 3, qu* 4, ad 3, 4; III Cont. Gent., cap. xxvu, χχχηι; I Exhic., Icet. v. η sextum sic proceditur. Videtur quod beatitudo hominis in voluptate consi­ stat. Beatitudo enim, cum sit ultimus finis, non appetitur propter aliud, sed alia propter ipsam. Sed hoc maxime delectationi: ridiculum est enim ab aliquo quae­ rere propter quid velit delectari, ut dicitur in srt’Slii^’ X Ethic. ♦ Ergo beatitudo maxime in voluptate et delectatione consistit. 2. Praeterea, causa prima vehementius impri•prop.i.-STij. tnit quam secunda, ut dicitur in libro de Causis Induentia autem finis attenditur secundum eius appetitum. Illud ergo videtur habere rationum finis ultimi, quod maxime movet appetitum. Hoc autem est voluptas: cuius signum est quod de­ lectatio intanlum absorbet hominis voluntatem et rationem, quod alia bona contemnere facit. Ergo videtur quod ultimus finis hominis, qui est bea­ litudo, maxime in voluptate consistat. 3. Praeterea, cum appetitus sil boni, illud 3 quod omnia appetunt, videtur esse 3 optimum. Sed delectationem omnia appetunt, et sapientes ct insipientes, et etiam ratione carentia. Ergo de­ lectatio est optimum. Consistit ergo in voluptate beatitudo, quae est summum bonum. Sed contra est quod Boetius dicit, in III de • protaru. Consol. *: Tristes exitus esse voluptatum, quisquis reminisci libidinum suarum volet, intelliget. Quae ? si beatos efficere possent, nihil causae est fi quin pecudes quoque beatae esse dicantur. Respondeo dicendum quod, quia delectationes corporales pluribus notae sunt, assumpserunt sibi • cap.xm.n.6. nomen vo/upfalum. ut dicitur VII Ethic. *: cum - S.ln. ICCt. XUf. · t· ! . · . . T tamen sint aliae delectationes potiores L In qui­ bus tamen beatitudo principaliter non consistit. Quia in unaquaque re aliud est quod perlinet ad essentiam eius, aliud est proprium accidens • Dipsius *: sicut in homine aliud est quod est ani­ mal rationale mortale, aliud quod est risibile. Est igitur considerandum quod omnis delectatio est quoddam proprium accidens quod consequitur bealitudincm, vel aliquam beatitudinis partem: ex hoc enim aliquis delectatur, quod habet bonum aliquod sibi conveniens, vel in re, vel in spe, vel saltem in memoria. Bonum autem conveniens . si quidem sit perfectum, est ipsa hominis beati­ tudo: si autem sit imperfectum, est quaedam bca3 titudinis participatio 8, vel propinqua, vel remota, vel saltem apparens. Unde manifestum est quod nec ipsa delectatio quae consequitur bonum per­ « a) esse. - bonum adit Pa. est. - esset Ptf. γ) cum tamen ... pol iores. - Om. Pa. ex/ quaedam bcatitudinit participatio. - beatitudo at quaedam participata Pa. fectum, est ipsa essentia beatitudinis *; sed quod- · dam consequens ad ipsam sicut per se accidens. Voluptas autem corporalis non potest eliam modo praedicto sequi bonum perfectum. Nam convenit sequitur bonum quod apprehendit sensus, qui est virtus animae corpore utens. Bonum autem quod pertinet ad corpus, quod apprehenditur se­ cundum sensum, non potest esse perfectum ho­ minis bonum. Cum enim anima rationalis excedat proportionem materiae corporalis, pars animae quae est ab organo corporeo absoluta, quandam habet infinitatem respectu ipsius corporis et par­ tium animae corpori concretarum1: sicut immac terialia sunt quodammodo infinita respectu mate­ rialium. eo quod forma per materiam quodam­ modo contrahitur ct finitur, unde forma a materia absoluta est quodammodo infinita. Et ideo sen­ sus, qui est vis corporalis, cognoscit singulare, quod est determinatum per materiam: intellectus vero, qui est vis a materia absoluta, cognoscit universale, quod est abstractum a materia, et continet sub se infinita singularia. Unde paret quod bonum conveniens corpori, quod per ap­ prehensionem sensus delectationem corporalem causar, non est perfectum bonum hominis, sed est minimum quiddam in comparatione ad bo­ num animae. Unde Sap. vu * dicitur quod omne aurum, in comparatione sapientiae, arena est exi­ gua. Sic igitur neque voluptas corporalis est ipsa beatitudo, ncc est per se accidens beatitudinis. Ad primum ergo dicendum * quod eiusdem ra- · cr. mmk tionis est quod appetatur bonum, et quod appetatur delectatio, quae nihil est aliud quam quictatio appetitus in bono : sicut ex eadem virtute naturae est quod grave feratur deorsum, ct quod ibi quiescat. Unde sicut bonum propter seipsum appetitur, ita et delectatio propter se, et non propter aliud appetitur, si ly propter dicat cau­ sam finalem. Si vero dicat causam formalem, vel potius motivam ζ, sic delectatio est appeti* bilis propter aliud, idest propter bonum, quod est delectationis obiectum, et per consequens est principium eius, ct dat ei formam: ex hoc enim delectatio habet T· quod appetatur, quia est quies η in bono desiderato. An secundum dicendum quod vehemens appe­ titus delectationis sensibilis contingit ex hoc quod operationes sensuum, quia sunt principia nostrae cognitionis, sunt magis perceptibiles. Unde etiam 1 1 a pluribus delectationes sensibiles appetuntur. i) concretarum. - concreatarum PCElKsE ct 4. - Pro immaterialia, invisibilia PtC ct a. ζ) molivam. - causam motivam Pia. r.) delectatio habet. - habetur delectatio ACDEGIIIKI pB, delectatio habetur E. - Pro appetatur, appetitur ÜEEKL; quia est om. I0) etiam. - etiam et ABCFGIKL. di bl • Art. 4. qj OS 3 P • λλ. ΠΙ tii m qi ar es qv sic ip: in pc ho no be bo 4 •υΜ.αρ.χχπ. pre pte mii bor • Qtx. i, «n. S. -1>. ft>5. J est, adi] pos fine petii ultir eius in p actu Cun pter ·) p* Ima est Ü! » QUAESTIO II, ARTICULUS VII 23 Ad tertium dicendum quod eo modo omnes quitur quod delectatio sit maximum et per sc bo­ appetunt delectationem *, sicut et appetunt bonum: num: sed quod unaquaeque delectatio consequa­ ct tamen delectationem appetunt ratione boni, ct tur aliquod bonum, ct quod aliqua delectatio con­ non e converso, ut dictum est ·. Unde non se­ sequatur id quod est per se et maximum bonum. t) delectationem. - delectatione» Ptf. '· -«37. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM BEAT1TUD0 MOMINIS CONSISTAT IN ALIQUO BONO ANIMAE SIC proceditur. Videtur quod est secundum se in potentia existons, habeat ra­ bcatitudo consistat in aliquo bono ani­ tionem ultimi finis. Unde impossibile est quod mae. Bcatitudo enim est quoddam ho­ ipsa anima sit ultimus finis sui ipsius. minis bonum. Hoc autem per tria divi­ Similiter etiam neque aliquid eius, sive sit po­ ditur, quae sunt bona exteriora, bona corporis, tentiact , sive habitus, sive actus. Bonum enim bona animae. Sed bcatitudo non consistit in bonis quod est ultimus finis, est bonum perfectum com­ T • jut*s· exterioribus, neque in bonis corporis, sicut supra * plens appetitum L Appetitus autem humanus, qui est voluntas, est boni universalis. Quodlibet bo­ ostensum est. Ergo consistit in bonis animae. 2. Praeterea, illud cui appetimus aliquod bo­ num autem inhaerens ipsi animae, est bonum num. magis amamus quam bonum quod ei appe­ participatum ♦, ct per consequens particulatum. • D. timus: sicut magis amamus amicum cui appeti­ Unde impossibile est quod aliquod eorum sit ul­ mus pecuniam, quam pecuniam. Sed unusquisque timus finis hominis. Sed si loquamur de ultimo fine hominis quan­ » quodeumque Λ bonum sibi appetit. Ergo seipsum amat magis quam omnia alia bona. Sed bcatitudo tum ad ipsam adeptionem vel possessionem, scu est quod maxime amatur: quod patet ex hoc quemcumque usum ipsius rei quae appetitur ut > quod propter ipsam omnia alia amantur et de­ finis, sic ad ultimum finem pertinet aliquid ho­ siderantur. Ergo bcatitudo consistit in aliquo bono minis ex parte animae: quia homo per animam ipsius hominis. Sed non in bonis corporis. Ergo beatitudinem consequitur. Res ergo ipsa quae ap­ petitur ut finis, est id in quo bcatitudo consistit, in bonis animae. 3. Praeterea, perfectio est aliquid cius quod ct quod beatum facit: sed huius rei adeptio vo­ perficitur. Sed bcatitudo est quaedam perfectio catur bcatitudo. Unde dicendum est quod bcati­ hominis. Ergo bcatitudo est aliquid hominis. Sed tudo est aliquid animae; sed id in quo consistit non est aliquid corporis, ut ostensum est :. Ergo bcatitudo, est aliquid extra animam. Ad primum ergo dicendum quod, secundum quod bcatitudo est aliquid animae. Et ita consistit in sub illa divisione comprehenduntur omnia bona bonis animae. Sed contra, sicut Augustinus dicit in libro de quae homini sunt appetibilia, sic bonum animae •ο.ι,αρ.χχί!. D()ctr. Christ. ♦, id in quo constituitur beata vita, dicitur non solum potentia aut habitus aut actus, propter se diligendum est. Sed homo non est pro­ sed etiam obiectum, quod est cxtrinsecum. Et hoc pter seipsum diligendus, sed quidquid est in ho­ modo nihil prohibet dicere id in quo bcatitudo mine, est diligendum propter Deum. Ergo in nullo consistit, esse quoddam bonum animae. bono animae bcatitudo consistit. Ad secundum dicendum, quantum ad propositum Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum pertinet, quod bcatitudo maxime amatur tanquam est, finis dupliciter dicitur: scilicet ipsa res quam bonum concupitum: amicus autem amatur tan­ adipisci desideramus; ct usus, scu adeptio aut quam id cui concupiscitur bonum; et sic etiam possessio illius rei. Si ergo loquamur dc ultimo homo amat seipsum. Unde non est eadem ratio fine hominis quantum ad ipsam rem quam ap­ amoris utrobique. Utrum autem amore amicitiae 8 petimus sicut ultimum finem, impossibile est quod aliquid 4 homo supra se amet, erit locus consi­ • CL IP- II··, ultimus finis hominis sit ipsa anima, vel aliquid derandi cum de caritate agetur *. qa. xxv i, art. j. eius *. Ipsa enim anima, in se considerata, est ut Ad tertium dicendum quod bcatitudo ipsa, cum in potentia existons: fit enim de potentia sciente sit perfectio animae, est quoddam animae bo­ actu sciens, et dc potentia virtuosa actu virtuosa. num inhaerens: sed id in quo bcatitudo consi­ Cum autem potentia sit propter actum, sicut pro­ stit, quod scilicet beatum facit, est aliquid extra • Io corpore. pter complementum, impossibile est quod id quod animam, ut dictum est ♦. d septimum S ·· 9· commea·. «opra.poH t n a a) quo deum que. - Om. F. - Pro appetit, appetat I, quod appetit K; appetit amat PiKsD ct a. alia. - Om. Pu. T) appetitum. - boni appetitum P, hûNwm appetitum cd. a. <0 aliquid. - aliquem ABG. Commontaria Cardinalis Caiotaui I I*' articulo septimo et octavo dubium occurrit dc funda­ bonum, totum scu omne bonum ; aut bonum in universali. mento utri usque, scilicet: Obiectum voluntatis nostrae Si secundo modo, verum est, ct bene probatur quod, sicut est universale bonum. Quoniam aut intendit per universale obiectum intellectus est verum, non tamen in hoc particun 24 QUAESTIO II, ARTICULUS VIII leri, sed in universali; itu obiectum voluntatis est bonum non in hoc particulari, sed in universali. Sed ex hoc sensu non sequitur: Ergo obiectum voluntatis est bonum universale in essendo, quod est Deus. - Si primo modo, tunc non proba­ tur per hoc quod obiectum intellectus est verum universale. Quoniam hoc vcrificatur de vero universali in praedicando; et non de omni vero, nec ipsu veritate divina, quae est omne verum. Quoniam nec hoc verum. Deus est trinus, cadit sub obiccto intellectus; nec ea quae non licet homini loqui, et in cor hominis non ascendunt, nec ascendere possent. II. Ad hoc dicitur quod, proprie loquendo, neutro modo intelligitur fundamentum illud. Sed sensus est quod, sicut obiectum intellectus est verum universale, idest non con­ tractum ad tale vel tale verum, sed absolute; itu obiectum voluntatis est bonum universale, idest non contractum ad tale vel tale bonum, sed absolute. Et si huic fuerit adiuncta subintcllccta differentia inter bonum et verum, ex * hVI Metaphps. *, scilicet quod verum et falsum sunt in iv, d. i. anima, bonum autem et malum in rebus; sequitur quod in illa re sola erit beatitudo nostra, quae est obiectum voluntatis humanae, in qua est bonum absolute. Ac per hoc in solo Deo est: quia in ceteris non est bonum nisi contractum. Et haec est manifesta intentio litterae. Πί?π III. Quae contra obiectum intellectus objiciuntur de limitatione veri , facillime solvuntur, dicendo quod, sicut nullum est ens ad quod non possit actu* intellectu* ter­ minari aliquo modo, ita nullum est verurn quod ipsum omnino subterfugiat: Deum namque et omnia attingere potest. Sed quin non potest noster intellectu* tali modo Deum cognoscere, etc., ideo committitur fallacia Figurae dictionis, mutando quid in quomodo. Ex impotentia siqui­ dem modi cognoscendi provenit quod oportet aliquid la­ tere omnem intellectum creatum: et non ex limitatione veri obiecti intellectus, quasi tale verum debeat esse obie­ ctum. Cuius signum infallibile est quia, quibuscumque veris oblatis intellectui, adhuc posset intellectu* aliud no­ vum verum oblatum cognoscere vel credere: intellectus enim non Iit minor ex cognitione praecedentium, ut dici­ tur HI de Anima ♦. Quod impossibile esset, si verum limitatum esset adaequatum obiectum intellectus. IV. in responsione ad primum in articulo octavo, vide, novitic, /Xuctoris intentum de illa propositione, Supre­ mum mfimt attingit infimum supremi: quod intelligitur de attinctionc secundum proximitatem naturae, quae in si­ militudine carum propinqua consistit; et non de ordinati in finem attinctionc ad finem ultimum. ARTICULUS OCTAVUS UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN ALIQUO BONO CREATO Part. I, qu. xu, . ni. n. t operationem, ut dicitur in II de Caelo*. Nccesse est ». Tb. lea. iv. Vik Comae»!. Cdd. intra, poti ergo beatitudinem hominis operationem esse ♦, ML 4. Ad primum ergo dicendum quod vita dicitur du­ • 0. 170. pliciter. Uno modo, ipsum esse viventis. Et sic ’ Qo. u, an. 5. beatitudo non est vita : ostensum est enim * quod esse unius hominis, qualecumquc sit, non est ho­ minis beatitudo; solius enim Dei beatitudo est suum esse. - Alio modo dicitur vita ipsa operatio viventis, secundum quam principium vitae in 3) rebus P) unum quoque rebut. - quorum rebut AGpBF, qiiibutcurnqu.’ rebut ExF, l’a. quod dicitur. - Om. E, Dominus dicit tticri. - Pro nuunt, it P.r. C; | : , |cCt. x; ιχ . \.c. viu. actum reducitur: cl sic nominamus vitam acti­ vam, vel contemplativam, vel voluptuosam. Et hoc modo vita aeterna dicitur ultimus finis. Quod patet per hoc quod dicitur * loan, χνιι *: Haec Cf». AJ. est vita aeterna, ut cognoscant te, Deum verum unum. Ad secundum dicendum ♦ quod Boetius, defmien- •vu.com·-^ . . . , .. 1. . ’ Cri*, ioc. a»· do beatitudinem, consideravit ipsam communem beatitudinis rationem. Esi enim communis ra­ tio beatitudinis quod sit bonum commune perfe­ ctum; et hoc significavit cum dixit quod est status omnium bonorum aggregatione perfectus, per quod nihil aliud significatur nisi quod beatus est in statu boni perfecti. Sed Aristoteles expressit ipsum essentiam beatitudinis, ostendens per quid homo sit in huiusmodi statu, quia per operatio­ nem quandam *. Et ideo in 1 Ethic. ** ipse etiam *„·£.** ostendit quod beatitudo est bonum perfectum. Ad tertii m dicendum * quod, sicut dicitur in IX Metaphysi, duplex est actio. Una quae procedit •ί.τχ. ’ίλ.*?!»· . n»4. !□>. VU1, ab operante in exteriorem materiam, sicut urere «p■·* ct secare. Et talis operatio non potest esse bealiludo ; nam talis operatio T non est actio et perfe­ ctio agentis, sed magis patientis, ut ibidem dicitur. Alia est actio manens in ipso agente, ut sentire, intclligere et velle: ct huiusmodi actio est perfe­ ctio et actus agentis. Et talis operatio potest esse beatitudo. Ad quartum dicendum quod, cum beatitudo di­ cat quandam ultimam perfectionem, secundum quod diversae res beatitudinis capaces ad diver­ sos gradus perfectionis pertingere possunt, secun­ dum hoc neccsse est quod diversimode beatitudo dicatur. Nam in Deo est beatitudo per essentiam: quia ipsum esse eius est operatio eius, qua ' non fruitur alio, sed seipso. In angelis autem beatis 1 est ultima perfectio secundum aliquam operatio­ nem, qua coniunguntur bono incrcato: et haec operatio in cis est unica et sempiterna. In homi­ nibus autem, secundum statum praesentis vitae, est ultima perfectio secundum operationem qua homo comungitur Deo: sed haec operatio nec continua potest esse, et per consequens nec unica est. quia operatio intercisione : multiplicatur. Et propter hoc in statu praesentis vitae, perfecta bea­ titudo ab homine haberi non potest. Unde Philo­ sophus, in I Ethic. *, ponens beatitudinem horniIcct.svi nis in hac vita, dicit eam imperfectam, post multa concludens: Beatos autem dicimus ut homines. Sed promittitur nobis a Deo beatitudo pertecta, quando erimus sicut angeli m caelo, sicut dicitur Matth. xxii *. γ) Z) ·) Γ) operatio. - acfta coJkcs. qua. - quia PEIIUF ct J. beatit. - beatit udo Uj. intercisio**. - far/rKtafatf Da. QUAESTIO III, Quantum ergo ad illam beatitudinem perfectam, cessat obicctio: quia una et continua et sempi­ terna operatione in illo beatitudinis statu mens hominis Deo coniungetur \ Sed in praesenti vita, quantum deficimus ab unitate et continuitate talis operationis, tantum deficimus a beatitudinis per­ fectione. Est tamen aliqua participatio beatitudi­ nis: et tanto maior, quanto operatio potest esse magis continua et una ·. Et ideo in activa vita, quae circa multa occupatur, est minus de ratione 28 η) coniungctur. - coniungerctur Λ, coniungitur 1’1 a. 0) et tanto maior... continua ct una. - quando operatio potest cue continua ct una L; ct quanto operatio potest eue (magis addit ARTICULUS III beatitudinis quam in vita contemplativa, quae ver­ satur circa unum, idest circa veritatis contempla­ tionem. Et si aliquando homo actu non operetur huiusmodi operationem, tamen quia in promptu habet eam semper * operari; et quia etiam ipsam cessationem, puta somni vel occupationis alicu­ ius naturalis, ad operationem praedictam ordinat; quasi videtur operatio continua esse. Et per hoc patet solutio ad quintum, et ad sextum. •F) continua ct una ABDFGHIpC; et quanto operatio potest eue magis continua et una, tanto plus habet rationem beatitudinis P»C ct a. 1) semper, - ridetur ndd. «B, potest idd. PKd. - etiam om. EL • UP- 3 • Ver» ARTICULUS TERTIUS UTRUM BEATITUDO SIT OPERATIO SENSITIVAE PARTIS. AUT INTELLECTIVAE TANTUM 111 Cunt. Gent., cap. xxxm; Corr.pcnd. Theo!., part. II, cap. a; I Elhic., ten. x. »o tertium stc proceditur. Videtur quod poralibus bonis beatitudo hominis non consistit: beatitudo consistat etiam in operatione quae tamen sola γ per operationem sensus attinsensus. Nulla enim operatio invenitur HUI HHHI^Bin homine nobilior operatione Possuntsensitiva, autem operationes sensus pertinere ad nisi intellectiva. Sed operatio intellectiva depen ­ beatitudinem antecedentur ct consequenter. Antedet in nobis ab operatione sensitiva; quia non cedentur quidum, secundum beatitudinem imperpossumus intelligere sine phantasmate, ut dicitur tectam, qualis in praesenti vita haberi potest: • op. »n, n. ». in 111 de Anima *. Ergo beatitudo consistit etiam nam operatio intellectus prae exigit operationem in operatione sensitiva. sensus. - Consequuntur autem, in illa perfecta bea• prou h. 2. Praeterea, Boetius dicit, in 111 de Consol. *, titudine quae expectatur in caelo: quia post re­ quod beatitudo est status omnium bonorum ag­ surrectionem. e.v ipsa bcatitudine animae, ut Au­ gregatione perfectus. Sed quaedam bona sunt gustinus dicit in Epistola ad Dioseorum *, fiet • sensibilia *, quae attingimus per sensus operatio­ quaedam refluentia in corpus et in sensus cor­ nem. Ergo videtur quod operatio sensus requi­ poreos , ut in suis operationibus perficiantur; ut ratur ad beatitudinem. infra magis patebit, cum dc resurrectione agetur*. 3. Praeterea, beatitudo est bonum perfectum, Non autem tunc operatio qua mens humana Deo ul Piatur in 1 Ethic. *: quod non esset, nisi coniungctur5, a sensu dependebit. ”· homo perficeretur per ipsam secundum omnes Ad primum ergo dicendum quod obicctio illa partes suas. Sed per operationes sensitivas quae­ probat quod operatio sensus requiritur antece­ dam partes animae perficiuntur. Ergo operatio dentur ad beatitudinem imperfectam, qualis in hac vita haberi potest. sensitiva requiritur ad beatitudinem. Sed contra, in operatione sensitiva commuAd secundum dicendum quod beatitudo perfe­ ? nicant nobiscum ? bruta animalia. Non autem in cta. qualem angeli habent, habet congregationem bcatitudine. Ergo beatitudo non consistit in ope­ omnium bonorum per coniuctionem ad univer­ ratione sensitiva. salem fontem totius boni: non quod indigeat* Respondeo dicendum quod ad beatitudinem po­ singulis particularibus bonis. Sed in hac beatitutest aliquid pertinere tripliciter: uno modo, es­ dine imperfecta, requiritur congregatio bonorum sentialiter; alio modo, anteccdenter; tertio modo, sufficientium ad perfectissimam operationem huius consequenter. Essentialiter quidem non potest vitae. pertinere operatio sensus ad beatitudinem. Nam Ad tertium dicendum quod in perfecta beatitubeatitudo hominis consistit essentialiter in coniun- dine perficitur lotus homo, sed in inferiori parte ctione ipsius ad bonum increatum, quod est ul- per redundantiam a superiori. In bcatitudine au­ • Art· «. timus finis, ul supra* ostensum est: cui homo tem imperfecta praesentis vitae, e converso a coniungi non potest per sensus operationem. Si- perfectione inferioris partis proceditur ad perfe­ • q«. u. «λ 5. militer etiam quia, sicut ostensum est ♦, in cor­ ctionem superioris. S «.) sensibilia. - sensitiva Pia. Ê) nobiscum. - nobis PBFd. γ) sola. - sola bona codlccs. Z) coniungetur. - coniungitur PFKd. ») indigeat. - indigeant AIIC.DH G1KE. T ^H | ■ II ' 1 3 I H 1 J| QUAESTIO III, ARTICULUS IV 29 ARTICULUS QUARTUS UTRUM, SI BEATITUDO EST INTELLECTIVAE PARTIS. SIT OPERATIO INTELLECTUS, AN VOLUNTATIS Part. I, qu. XXM. art. 2, nd 2; IV Sent., UUt. wt, qu. I, art. I. qu‘ 2; Ili Cont. Gent., cap. UVIJ Quadi. VIII, qu. ιχ, art. 1 ; Cbwiffrt J. Tneol., cap. cvu. sic proceditur. Videtur quod finis est praesens: non autem c converso cx hoc bcatitudo consistat in actu voluntatis, aliquid fit praesens, quia voluntas delectatur in j Dicit enim Augustinus, XIX de Civ. ipso. Oportet igitur aliquid aliud esse quam actum '^-^Dei r, quod beatitudo hominis in pace voluntatis, per quod fit ipse finis praesens volenti1. . Qr «· « consistit: unde in Psalmo cxi.vii *: Qui posuit Et hoc manifeste apparet circa fines sensibiles. . vtn } fines tuos pacem. Sed pax ad voluntatem perlinet. Si enim consequi pecuniam esset per actum vo­ Ergo bcatitudo hominis in voluntate consistit. luntatis . staliin a principio cupidus consecutus 2. Praeterea, beatitudo est suminum bonum. esset pecuniam, quando vult eam habere. Sed a Sed bonum est obieclum voluntatis. Ergo bcati­ principio quidem est absens ei; consequitur au­ tudo in operatione voluntatis consistit. tem ipsam per hoc quod manu ipsam apprehen­ 3. Praeterea, primo moventi respondet ultimus dit. vel aliquo huiusmodi ; ct tunc iam delectatur finis: sicut ultimus finis lotius exercitus est vi­ in pecunia habita. Sic igitur et circa intelligibilem ctoria, quae est finis ducis, qui omnes movet. finem contingit. Nam a principio volumus con­ Sed primum movens ad operandum est volun- sequi finem intelligibilem: consequimur ζ autem ’ tas: quia movet alias vires, ut infra 4 dicetur. ipsum per hoc quod fit praesens nobis per actum intellectus; et tunc voluntas delectata conquiescit Ergo beatitudo ad voluntatem pertinet. 4. Praeterea, si beatitudo est aliqua operatio, in fine iam adepto. Sic igitur essentia beatitudinis in actu intelle­ oportet quod sit nobilissima operatio hominis. 3 Sed nobilior operatio 3 est dilectio Dei, quae est ctus consistit *: sed ad voluntatem pertinet dele- ·υ. actus voluntatis, quam cognitio, quae est operatio elatio beatitudinem consequens*; secundum quod ·&.·>* intellectus: ut patet per Apostolum, I ad Cor. xm. Augustinus dicit. X Confess. ♦ quod beatitudo est · Qp »«». Ergo videtur quod beatitudo consistat in actu gaudium de veritate; quia scilicet ipsum gaudium est consummatio beatitudinis. voluntatis. 5. Praeterea, Augustinus dicit, in XIII de Trim*, Ad primum ergo dicendum quod pax pertinet quod beatus est qui habet omnia quae vult, et nihil ad ultimum hominis finem, non quasi essentialiter • C*p. n. vult male. Et post pauca subdit *: Propinquat ·’ sit ipsa bcatitudo; sed quia antcccdenter ct con­ beato qui bene vult quodeumque vult: bona enim sequenter se habet ad ipsam. Antccedentcr qui­ pertur-­ beatum faciunt, quorum bonorum iam habet ali­ dem, inquanlum iam sunt remota omnia pertur quid, ipsam scilicet bonam voluntatem. Ergo bca­ bantia, ct impedientia ab ultimo fine. Consequen­ ter vero, inquanlum iam homo, adepto ultimo titudo in actu voluntatis consistit. • Ver», j. Sed contra est quod Dominus dicit, Ioan, χνπ*: fine, remanet pacatus, suo η desiderio quictato. n Haec est vita aeterna, ut cognoscant te, Deum Ad secundum dicendum quod primum obieclum verum unum. Vita autem aeterna est ultimus voluntatis non est actus eius: sicut nec primum • An. 3, »4 i. finis, ut dictum est *. Ergo beatitudo hominis in obieclum visus est visio, sed visibile. Unde ex cognitione Dei consistit, quae est actus intellectus. hoc ipso quod bcatitudo pertinet ad voluntatem Respondeo dicendum quod ad beatitudinem, tanquam primum obieclum cius, sequitur quod * Qu. 11, a«. 6. sicut supra * dictum est, duo requiruntur: unum non pertineat ad ipsam tanquam actus ipsius ·. · d ω». T quod est essentia * beatitudinis; aliud quod est Ad tertium dicendum quod finem primo appre­ quasi per se accidens cius, scilicet delectatio ei hendit intellectus quam voluntas: tamen motus adiuncta. Dico ergo quod, quantum ad id quod est ad finem incipit in voluntate. Et ideo voluntati essentialiter ipsa beatitudo. impossibile est quod debetur id quod ultimo consequitur consecutio­ consistat in actu voluntatis *. Manifestum est enim nem finis, scilicet delectatio vel fruitio. •jS.?qu· ex praemissis * quod beatitudo est consecutio finis Ad quartum dicendum quod dilectio praeeminet ultimi. Consecutio autem finis non consistit in cognitioni in movendo, sed cognitio praevia est ipso actu voluntatis. Voluntas enim 4 fertur in fi­ dilectioni in attingendo: non enim diligitur nisi nem et absentem, cum ipsum desiderat ; et prae­ cognitum, ut dicit Augustinus in X de Irin. * · ap- « sentem, cum in ipso requiescens delectatur. Ma­ Et ideo intelligibilem finem primo attingimus per nifestum est autem quod ipsum desiderium finis actionem intellectus; sicut ct finem sensibilem non est consecutio finis, sed est motus ad finem. primo attingimus per actionem sensus. Delectatio autem advenit voluntati ex hoc quod Ad quimum dicendum quod ille qui habet omnia quartum I. cito, , wp. ML Sapphs. in., q«ST δ 3) β) γ) 5) operatio. - Om. P.i. Propinquat. - Et appropinquat P, Appropinquat K. ettent ia. - esse Pd. enim. - autem P.r. t) voZoifi. - voluntati PKe(FÎ). >' cumrquimur. ~ consequitur ACEGHII.pR. »·> jmo. - Om. Pa. 3o QUAESTIO III, ARTICULUS IV quae vult, ex hoc est beatus, quod habet ea quae ipsam. Voluntas autem bona ponitur in numero vult: quod quidem est per aliud quam per actum bonorum quae beatum faciunt, prout est inclinatio voluntatis. Sed nihil male velle requiritur ad quaedam in ipsa: sicut motus reducitur ad genus beatitudinem sicut quaedam debita dispositio ad sui termini, ut alteratio ad qualitatem. Commentaria Cardinalis Caietani hac tertia quaestione, usque ad quartum articulum, ni­ hil occurrit scribendum, nisi quod in secundo articulo tria notanda specialiter sunt. Primum in corpore, quod, cum dicitur, Unumquodque est propter suam operationem, po­ test dupliciter intclligi. Primo, sicut propter rem quae c>t cius finis: ct sic fabissiinum est. Alio modo, sicut proprium complementum et sic verum. Itu quod unumquodque habens operationem esse propter suam operationem, nihil aliud est quam esse propter ièipsum in netu completo ct perfecto. Secundum, in responsione ad secundum, scilicet quod cum dicitur, Bcatitudo est status omnium bonorum aggre­ gatione perfectus, non est praedicatio essentialis, sed cau­ salis. Ita quod intclligntur, bcatitudo ut causa, csl status talis ut effectus: quoniam ipsa bcatitudinis essentia Cst pci quam cst talis status, ut in littera dicitur. Tertium, in responsione nd tertium, quod memor sis • Ci. Γ«ττ. I, φ>. ambiguitatis, tam simpliciter quam apud Auctorem ♦, dc b», art. i. Com­ ment. num. in subiccto actionis transeuntis: propter quod forte littera ap­ «W. posuit ly magis, dicendo quod est magis perfectio patientis. Nam secundum veritatem, actio immanens principaliter cst propter perficiendum agens ipsum, actio vero transiens principaliter est propter perficiendum aliud. Utrum autem, sicut actio immanens redundat in altcrum, ita quoque actio transiens perficiat agens, non cst moralis negotii, sed alibi discutietur, si Deus dederit. II. In isto quarto articulo disputatio illa consueta occurrit dc bcatitudinc, utrum essentialiter sit actus intellectus, vel voluntatis. Scotus enim, in Quarto, diit. xr.tx, qu. iv, ratio­ nem hic allatam credit se sol·ere ac infringere; ct multipli­ citer probat intentum suum, scilicet quod consistat in actu voluntatis. Rationem igirur carpit in duobus. Primo, in illa propositione, Bcatitudo cst consecutio finis. Distinguendo enim, ait quod duplex est consecutio finis, altera prima via generationis, altera prima via perfectionis et quod bcatitudo consistit essentialiter in consecutione prima secundum or­ dinem perfectionis. Talis autem non cst visio finii, sed amor finis visi: visio enim cst consecutio prima \ia origi­ nis. In hoc ergo, secundum ipsum, primo peccat haec ratio, quin assumit quod bcatitudo consistit in consecutione prima viti generationis. Secundo, arguit illam defectus: quia scilicet non suffi­ cienter scrutatur actus voluntatis circa finem. Ponit enim littera duos tantum, scilicet desiderium, ct quictaiioncm: cum, si proprie dc quiete loquimur, detur tertius; quoniam quies proprie delectatio cst, ct praeter cum est amor, iuxta • be Trr«., lit». illud Auguitird ·, Appetitus inhiantis fit amor fruentis. Et IX, cap. »i. in hoc quictutivo amore, qui etiam quies in fine dici po­ test, consistere dicit beatitudinem. Nec hoc ratio litterae ex­ cludit, sed quietem delectationis tantum. III. Intentum autem suum, scilicet quod bcatitudo for­ maliter sit actus voluntatis, idest amor ultimi finis visi, probat tripliciter. Primo, sic. Bcatitudo formalis consistit in actu propinquiori ultimo fini cxtrinscco, qui cst bcatitudo obiccta. Ergo consistit in actu voluntatis,-Antecedens patet: quia quanto propinquius simpliciter ultimo fini, tanto ma­ gis habet rationem finis ulterioris. - Consequentia vero pro­ batur. Quia finis ultimus, ut sic, cst proprium obicctum actus voluntatis. Ex quo potest sic argui» Actus tendens ex se in finem ut sic, cst ei propinquior illo qui non ex se ut sic in ipsum tendit. Talis cst actus voluntatis respe­ ctu actus intellectus. Probatur: quia finis cst proprium obie• Ctut I. Com· ctum appetitus, ut in prima quaestione * didicimus. lucot. ΒνακίΥ,ν. Secundo, sic. Amare ct intclligcrc ordinate se habent. Aut igitur amare cst propter intclligcrc ut finem: ct hoc • Cap. ». non, quia, secundum Ansclmum, libro II Cur Deus homo ♦, perversus esset ordo amare ut intclligcrct. Ergo intclligcrc I n cst propter amare ut finem. Ergo amor est finis ultimus formalis. Tertio, sic. Actus voluntatis, inter intrinseca, cst summe volendus. Ergo in co consistit bcatitudo formulis seu in­ trinseca. - Consequentia nota. - Et antecedens probatur. Vo­ luntas plus appetit perfectionem sui in ultimo fine, quam intellectus: ergo actus ille suus est summe inter intrinseca volendus. Hoc antecedens probatur. Voluntas naturaliter plus appetit appetitu naturali sui perfectionem, quam in­ tellectus: ergo ct appetitu libero, recto umen; quin liber rectus consonat naturali. Arguitur quoque ab aliis, quae vide, si vis, in Capreolo, • Qe. u. tr. i. xi.ix distinctione Quarti ·. OKitri coacti IV. Ad evidentiam obicctorum contra rationem litterae·, * (X MSI. II. scito quod, perspicaciter advertentibus, nihil quod distin­ guendum esset, praetermissum in littera cst. Consecutio­ nem in primis duplicem esse, nisi acquivocatio concedatur, fictio cst: quoniam, nominibus utendo ut plurcs ·, consecu­ tio non vocatur rci consecutae amor. Unde arguens, quia illam propositionem, Bcatitudo cst cnntccutio finis, evitare non potuit, acquivocavit consecutionis vocabulum, ut sunni prosequeretur opinionem. Quod autem amor non habeat rationem consecutionis, cx eo probabitur, quia amor cst rei habitae ct rci non habitae· Et amor quidem rci non ha­ bitae patet quod non cst consecutio, cx hoc ipso quod cst rci non habitae: amor autem rci habitae cx hoc ipso non cst consecutio, quod consecutionem supponit, quia cst rci habitae. Unde prima Scoti obiectio super acquivocatione fundatur: ct ideo nihil volet» Quamvis etiam assumat fal­ sum, scilicet quod amor Dei sit perfectior cius visione, ut • In rcep. «. in littera · dicitur. Ex his autem apparet solutio ulterius obiectionis. Littera enim non praetermisit amorem, sed dupliciter illum exclu­ sit. Primo, excludendo delectationem : quoniam in ea clau­ ditur amor; non enim delectamur praesentibus coniunctis, nisi amatis. Secundo, excludendo desiderium ct delectatio­ nem. Cum enim illud sii non habiti, hoc vero habiti, ct nmor sit non habiti ct habiti ; inquontum est non lubiti, excluditur eadem ratione qua desiderium, quia scilicet hoc quod amat, non habet praesens; inquantum vero cst ha­ biti. excluditur eadem ratione qua delectatio. quia scilicet nmor rei habitae advenit voluntati cx hoc quod cst habita, ct non e converso. Et in nullo diminuta cst littera. sed ratione solida intentum conclusit. Et contra opinionem op­ positam militat, si sciat ea quis uti, sic. Amor abstrahit ab habito ct non Imbito obiecto, quia cst utriusque ; ut putet dc amore amicitiae ct concupiscentiae, ct de actu caritatis, qui eiusdem cst speciei in via ct in patria. Ergo non cst consecutio obiecti beantis. Ergo non cst bcatitudo formalis. Et probat haec ratio dc quacumque consecutione: quia abstrahens non est ex propria ratione ulla consecutio. Et hoc cst directe intentum litterae huius. V. Ad rationem autem primam Scoti pro intento suo ·, * , «d 4. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Omne autem quod est per ahud, reducitur ad est, duplex est hominis bcatitudo : una perfecta, id quod est per se. Unde oportet quod ultima ct alia imperfecta. Oportet autem intelligerc per­ perfectio hominis sit per cognitionem alicuius rei fectam beatitudinem, quae attingit ad veram bea- quae sit supra intellectum humanum. Ostensum titudinis rationem: beatitudinem autem imperfe­ est autem “ quod per sensibilia non potest dectam, quae non attingit, sed participat quandam veniri in cognitionem substantiarum separatarum, particularem beatitudinis similitudinem. Sicut per- quae sunt supra intellectum humanum. Unde T fecla prudentia invenitur 'f in homine, apud quem relinquitur quod ultima hominis bcatitudo non est ratio rerum agibilium: imperfecta autem pru­ possit esse in consideratione speculativarum scien­ dentia est in quibusdam animalibus brutis, in qui­ tiarum. - Sed sicut in formis sensibilibus parti­ bus sunt quidam particulares instinctus ad quae- cipatur aliqua similitudo superiorum substantia­ •t>.‘«η dam opera similia operibus prudentiae*. rum, ita consideratio scientiarum speculativarum Pefccta igitur bcatitudo in consideratione scien­ est quaedam participatio verae et perfectae beatiarum speculativarum essentialiter consistere non litudinis. •°.>75· potest ·. Ad cuius evidentiam, considerandum est Ad primum ergo dicendum quod Philosophus quod consideratio speculativae scientiae non sc loquitur in libro Ethicorum dc felicitate imperfecta, extendit ultra virtutem principiorum illius scien­ qualiter : in hac vita haberi potest, ut supra * di- · ah. ?. m 4. tiae: quia in principiis scientiae virtualiter tota clum est. scientia continetur. Prima autem principia scien­ Ad secundum dicendum quod naturaliter deside­ tiarum speculativarum sunt per sensum accepta; ratur non solum perfecta bcatitudo, sed etiam ut patet per Philosophum in principioAfclaphys*. qualiscumque similitudo vel participatio ipsius. *xv,HÎ0·’5-J’·.st Ad tertium dicendum quod per considerationem o· i Ln- ct in fine Poster. ; Unde tota consideratio scienuct. tiurum speculativarum non potest ultra extendi scientiarum speculativarum reducitur intellectus quam sensibilium cognitio ducere potest. In co­ noster aliquo modo in actum, non autem in ul­ gnitione autem sensibilium non potest consistere timum ct completum. reducitur. - de potentia addunt GK; dc potentia ... reducitur omittit a. T) perfecta prudentia invenitur. - eit perfecta prudentia Pa. δ) ab. - Om. codice < ct a. <) aliqua similitudo alicuius. - aliquid simile alicui qua, aliquid ACpllH , aliquid vel L. ζ) qualiter. - qualis EF. Pj; pro ali· Commentaria Cardinalis Caietani articulo sexto eiusdem quaestionis tertiae, nota quare apens honorabilius sit patiente % oportet ut co modo quo · aprima principia (scilicet, Dc quolibet dicitur esse vel non aliquid est pcrfectibile nb aliquo agente, eodem modo sit ’ esse, etc.), licet secundum ambitum terminorum extendant ignobilius illo: si est pcrfectibile ab eo secundum quid, sc ad omnia simpliciter; in nobis, idest m nostra cognitione, est ignobilius secundum quid ; ct si est pcrfectibile simpli­ non se extendunt ultra id quo ducere possunt sensibilia: citer, est ignobilius simpliciter. Et quia omne agens agit quia scilicet sunt accepta a sensibus, ct ab cis dependent sibi simile, nec aliter agens perficit patiens nisi similitu­ quoad species ct usum. Ex hoc enim provenit quod nisi quo dinem suam ei communicando; eiusdem rationis est com­ sensibilium species ducunt, cognoscere nos facere possunt. parare aliquid pcrfectibile ad perfectionem formalem, ct II. In eodem articulo dubium occurrit circa illam pro­ propnum agens illius, quoad hoc quod est esse nobilius positionem: Nihil perficitur ab aliquo inferiori, nisi se­ vel ignobilius. Ex hoc enim provenit quod nihil perficitur cundum quod in inferiori est aliqua participatio superio­ simpliciter ab aliquo inferiori, nisi quod participat supe­ ris. Haec, quam quasi maximam littera assumit, habet rius. Nam si simpliciter perficitur ab illo, est simpliciter manifestos instantias: ut cum homo perficitur ab igne, dum inferius illo pcrfcctivo : ct si illud perfectivum est inferius, calefit; ct, quod magis urget, cum sensus perficitur nb ex­ nunquam, ut sic, perficiet simpliciter suum superius, quo­ traneo sensibili, quod constat esse inferioris ordinis, cum niam esset simpliciter superius ct inferius respectu eius­ sit m genere inanimatorum, sensus autem in ordine ani­ dem , quod est impossibile. mae sensitivae. Et quia intellectus non secundum quid, sed simpliciter III. Ad evidentiam huius, dicendum est quod propositio perficitur ab intclligibili (quoniam est perfectio propria, ct illa pro maxima habenda est, sed non est intelligcnda de velut substantialis forma, non minus quam quodeumque perfectione secundum quid, sed simpliciter; ita quod sen­ naturale perfectivum materiae primae, ut in 111 de Anima sus est: Nihil perficitur simpliciter per aliquid inferius, ab Avcrroe exprimitur·, ct ab Aristotele inchoatur··), ideo . nisi etc. Et per hoc excluditur omnis instantia de perfe­ impossibile est quod aliquid inferius intellectu perficiat s. Tb. 1«« *n. ctionibus accidentalibus: subicctuni enim secundum quid ipsum, nisi inquantum participat aliquid superius. Et pro­ tantum perficitur ab huiusmodi pcrfcctivis. pter hoc Aristoteles posuit * intellectum agentem, superio- ’Qp '· Radix autem huius propositionis est quia, cum semper rem intellectu possibili, perfectivum ipsius. SUMMAK TlIKOL. D. TllOMAK T. III. 5 n I QUAESTIO HI. ARTICULUS VII 34 • a. ounj ». IV. Ad primam igitur instantiam * non oportet aliter respondere: quia homo non nisi secundum quid perficitur ab igne ct similibus. Ad secundum autem, de sensu, dicitur quod res sensi­ biles line dubio sunt inferiores sensibus : vivens enim prae­ stantius est non vivente, praecipue in tam alto gradu vitali constitutum. Sed inquuntum sunt pcrfcctivae sensus ut sic, participant superiorem naturam quam sit sensus: quoniam in cis est participatio aliqua substantiarum im­ materialium quas angelos dicimus. Sunt enim productivae spccicrum sine materia, quarum est susccplivus sensus, et in carum susceptione perficitur simpliciter. Signum huius est modus agendi : cum enim modus agendi corporum ut sic, sit ut moveant mota ; incorporalium autem sit movere non mota; ex hoc ipso quod sensibilia in perficiendo sen­ sus movent non mota, insinuatur quod in hoc naturam superiorem natura corporea participant. Et hoc inm docuit • bc Fvt. />.-» Auctor alibi *. Stat ergo solida maxima illa, quam semper qu. v, art. 8. notabis, si vis recte philosophari; ct videbis voluntarie dici quod lapis potest perficere intellectum separatum, ct alia huiusmodi extranea a vera ratione philosophiae. V. In eodem sexto articulo dubium occurrit commune sexto, septimo ct octavo articulo, circa processum litterae quoniam digredi videtur α perfecta bcatitudinc simpliciter, ad perfectam beatitudinem hominis. Licet enim perfecta bea­ titudo simpliciter consistat in suprema coniunctionc ad sum­ mum simpliciter; perfectu tamen bcatitudo tolis rei inhmuc qualis est homo, consistit in coniunctione qualicumque, ideal sibi proportionuta, ad summum. Et sic diceretur quod bea­ titudo hominis consistit in illa cognitione Dei quam ex sensibilibus habere potest, quia ista est sibi proportionuta. Nec oportet quod omne per aliud reducatur ad id quod est per se in eodem; sed sufficit quod in tota latitudine illa, puta bcatitudinis, ut scilicet beans per aliud reducatur ad beans per se. Sed non oportet quod beans per aliud hominem, reducatur ad beans per se hominem, quin homo est talis gradus infimi. VI. Ad hoc dicitur quod de homine dupliciter possu­ mus loqui. Primo, secundum id quod ex natura sua natus est acquirere. Et sic procul dubio dicendum esset quod sufficit nos esse beatos ut homines, non simpliciter, ut dicitur I Ethic. ·: quod consistit in cognitione Dei quam ζ hic, ct illa quam in anima separato naturaliter habere possumus. Alio modo, secundum id ad quod homo est divinitus institutus. Et sic. quia factus est ut summum bo­ num intelligcrct etc., ordinatus est ad beatitudinem perfe­ ctam simpliciter. Et quia sic considerat hominem theolo­ gus, quia in ordine ad Deum revelatum considerat omnia, ideo nulla digressio est in littera. Et ratio efficax est quod per aliud reducendum est ad per se, etiam respectu ho­ minis: quid homo est infra latitudinem capacium bentitudinis per se ct perfectae. VII. In eodem sexto articulo, nota quod tanta est diffe­ rentia inter obiectum per se ct per aliud, quod, licet Deus ct substantiae separatae per sensibilia sic a nobis intclligantur ut in huiusmodi contemplatione felicitas ab Ari­ stotele * fuerit posita; quia tamen non sunt obicem nec ’^a'-’în intellecta n nobis hic nisi per aliud. scilicet per species 1«^ «·1L sensibilium, ideo duo in littera concluduntur; ct quod co­ gnitio nostra non transcendit metas sensibilium; ct quod non potest esse felicitas, quae consistit in contemplatione alicuius superioris, scilicet ut per se obiecti. Et hoc ma­ nifeste sequitur ad primum. Quod ideo verum est, quia quidquid cognoscimus de superioribus, cognoscimus inquantum per sensibilia praesentantur per viam dependen­ tiae, \cl similitudinis. \d negationis seu oppositionis, ct huiusmodi quod nihil aliud est quam perfecte cognoscere sensibilia perfectis a nostri intellectus. Sunt enim huiusmodi cognoscibilia in nostris obi cetis, velut effectus in causis in cognoscendo, apud nos. Propter quod sapienter censent qui dicunt nos per studium nunquam cognoscere de su­ perioribus nisi quia est: cognitio namque ab effectu, ct remotorum est. I). 401 • qu- wur, i . Cj ibid, qi ârt. ♦·. αβ. art- I.MJH • D. »74« • Ct. xrt. pnu4 Coamcit. oax ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM BEATITUDO CONSISTAT IN COGNITIONE SUBSTANTIARUM SEPARATARUM. SCILICET ANGELORUM Part. I, qu. • Hoaii. xxvi in Evaaf. α • Cl. Anii. Phr·».·.. Ub. VIA, «p. viu, n. »o. S. Th. Icet. »tx. lxtv, art. i, ad ι ; ΠΙ Cont. Gent. cap. xuv; In Roet. de Trin., qu. vi. art. 4, ad 3. wi) septimi m sic proceditur. Videtur quod bcatitudo hominis consistat in cognitionc substantiarum separatarum, idest ^angelorum. Dicit enim Gregorius, in quadam Homilia*: Nihil prodest intéresse festis hominum. si non contingat intéressé festis ange­ lorum; per quod · finalem beatitudinem designat. Sed festis angelorum intéressé possumus per eo­ rum contemplationem. Ergo videtur quod in con­ templatione angelorum ultima hominis beatitudo consistat. 2. Praeterea, ultima perfectio uniuscuiusque rei est ut coniungatur suo principio : unde ct circulus dicitur esse figura perfecta, quia habet idem principium et finem ♦. Sed principium co­ gnitionis humanae est ab ipsis angelis, per quos homines illuminantur, ut dicit Dionysius, iv cap. Cael. Hier. Ergo perfectio humani intellectus est in contemplatione angelorum. 3. Praeterea, unaquaeque natura perfecta est, quando coniungitur superiori naturae: sicut ul­ tima perfectio corporis est ut coniungatur natu») per quod. - quod per K. per quae Cctcri. rae spirituali. Sed supra intellectum humanum, ordine naturae, sunt angeli. Ergo ultima perfectio intellectus humani est ut coniungatur per con­ templationem ipsis angelis. Sed contra est quod dicitur lerem.ix*: Jn hoc · vm.Mglorietur qui gloriatur, scire et nosse me. Ergo ultima hominis gloria, vel bcatitudo, non consistit nisi in cognitione Dei. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est*, perfecta hominis beatitudo non consistit in eo quod est perfectio intellectus secundum alicuius participationem, sed in eo quod est per essen­ tiam tale. Manifestum est autem quod unum­ quodque i mantum est perfectio alicuius potentiae, inquantum ad ipsum pertinet ratio proprii obiecti Jllius potentiae. Proprium autem obiectum intel­ lectus est verum *. Quidquid ergo habet verita- ‘ n« >·· tein participatam, contemplatum non facit intel­ lectum perfectum ultima perfectione. Cum autem eadem sit dispositio rerum in esse sicut in veri­ tate, ut dicitur in II Metaphys. ♦; quaccumquc sunt ’ entia per participationem, sunt vera per partici- ■'’’*· • Vft*. j. QUAESTIO III, palioncm. Angeli autem habent esse participatum: quia solius Dei suum esse est sua essentia *, ut ’S’Æi'qï’i.!’ *n Pr*mo * ostensum est. Unde relinquitur quod SmZ·’«'"/ solus Deus sit veritas per essentiam, et quod •d.»74. eius contemplatio faciat perfecte beatum *. - Aliqualem autem beatitudinem imperfectam nihil prohibet attendi in contemplatione angelorum; et etiam ahiorem quam in consideratione scientia­ rum speculativarum. Ad primum ergo dicendum quod festis angelo­ rum intererimus non solum contemplantes ange­ los, sed, simul cum ipsis, Deum. Ad secundum dicendum quod, secundum illos qui ponunt animas humanas esse ab angelis crca‘‘ las, satis conveniens videtur ? quod beatitudo hoT minis sit in contemplatione angelorum T, quasi in coniunctionc ad suum principium. Sed hoc est er­ »L 'j;·sJ· **· », u a ARTICULUS VIII 35 roneum *. ut in Primo ** dictum est. Unde ultima · ι>· «7*. r . . .. . . . ’· Qa. tc.irt.j. penectio intellectus humani est per coniunctionem ad Deum, qui est primum e principium et creationis animae ct illuminationis eius. Angulus autem illuminat tanquam minister, ut in Primo* · habitum est. Unde suo ministerio adiuvat homi­ nem ut ad beatitudinem perveniat, non autem est humanae bealitudinis obicctum. Ad tertium dicendum quod attingi superiorem naturam ab inferiori contingit dupliciter. Uno modo, secundum gradum potentiae participantis: et sic ultima perfectio hominis erit in hoc quod homo attinget ad contemplandum sicut angeli contemplantur. Alio modo, sicut obicctum attin­ gitur a potentia *: et hoc modo ultima perfectio ·ι>·η>· cuiuslibet potentiae est ut attingat ad id in quo plene invenitur ratio sui obiccti. δ ■ primum — Om. Pa. ,1) videtur. - videretur ABCDGIIIL. T) angelorum. - angeli cod Commentaria Cardinalis Caietani i I I Ts hoc articulo septimo nota duo. Primo, titulum: quod lappcllationc cognitionis substantiarum separatarum, cointclligitur etiam cognitio quuc habetur dc Deo, cognoscendo substantias separatas. Sicut enim in praecedenti articulo in cognitione sensibilium cointclligebatur cognitio Dei ct sub­ stantiarum separatarum per sensibilia, ita proportionaliter hic intclligcndum est. Secundo, quod simile accidere potest dubium dc perfe•Cf.ari. pr>oe, ctione ultima intellectus, dubio praecedenti de beatitudine ♦. CocucnroL uum. v. Nam licet perfectio ultima intellectus ut sic, oportet quod sit verum per essentiam ; perfectio tamen ultima intellectus talis, puta hominis, sufficit quod sit verurn talc. - Et simili solutione dicendum est quod, si esset sermo dc ultima perfectione ad quum naturae studio veniri potest, non oportet ad verum per essentiam pen entre, nisi participa­ tum in tali pcr sc perfective proprio intellectus talis, quod esset verum tale. Sed quia est sermo dc ultima perfectione ad quam intellectus noster institutus supponitur, ideo opor­ tet capacitatem cius per verum per essentiam perfici, non pcr aliud medium obicctum. Sic enim intclligcrc debes per­ fectionem intellectus per ipsum verum per essentiam, in hoc luco, relinquendo discussioni sequentis articuli ct alibi*, an talis perfectio sit visio divinae essentiae, ct per speciem e Q aut sine specie ·. ώ. “ f j. ARTICULUS OCTAVUS UTRUM BEATITUDO HOMINIS SIT IN VISIONE DIVINAE ESSENTIAE P rt. I, qu. xu, art. i: De Vcrit., qu. nil, arr. t; Quodl. X, qu. mi; Compend. Thcol., prv I, cap. tav, cn; ραπ. II, cap. rx; In Matt., op. v; In loan,, cap. t, Iccl 11. 7^X^D OCTAVUM SIC proceditur. Videtur quod beatitudo hominis non sit in visione ipsius divinae essentiae. Dicti enim Dio-^^^'nysius, in i cap. Myst. Theol., quod per id quod est supremum intellectus, homo Deo coniungitur sicut omnino ignoto. Sed id quod videtur pcr essentiam, non est omnino ignotum. Ergo ultima intellectus perfectio, seu beatitudo, non consistit in hoc quod Deus pcr essentiam videtur. 2. Praeterea, allions naturae altior est perfe­ ctio. Sed haec est perfectio divini intellectus pro­ pria, ut suam essentiam videat. Ergo ultima per­ fectio intellectus humani ad hoc non pertingit, sed infra subsistit. Sed contra est quod dicitur 1 loann. in *: Cum apparuerit. similes ei erimus, et videbimus eum sicuti ipse est. Respondeo dicendum quod ultima ct perfecta beatitudo non potest esse nisi in visione divinae essentiae. Ad cuius evidentiam, duo consideranda sunt. Primo quidem, quod homo non est perte­ cte beatus, quandiu restat sibi aliquid desideran­ dum et quaerendum. Secundum est, quod unius­ cuiusque potentiae x perfectio attenditur secundum 3 rationem sui obiecti. Obicctum autem intellectus est quod quid est *, idest essentia rei, ut dicitur ‘ ο. tpin 111 de Anima*. Unde intanlum procedit pcrfectio intellectus, inquantum cognoscit essentiam alicuius rei. Si ergo intellectus aliquis cognoscat essentiam alicuius ellectus, per quam non possit cognosci essentia causae, ut scilicet sciatur de causa quid est; non dicitur intellectus attingere ad causam simpliciter, quamvis per effectum co­ gnoscere possit de causa an sit. Et ideo remanet naturaliter homini desiderium, cum cognoscit effe­ ctum, ct scit eum habere causam, ut etiam sciat de causa quid est. Et illud desiderium est admi­ rationis, et causal inquisitionem, ut dicitur in prin- · 1 ib. l cipio Metaphys. * Puta si aliquis cognoscens ecli* Ί 36 QUAESTIO ill, psim solis, considerat quod ex aliqua causa proce­ dit, de qua, quia nescit quid sit, admiratur, et admi­ rando inquirit. Nec ista inquisitio quiescit, quous­ que perveniat ad cognoscendum essentiam causae. Si igitur intellectus humanus, cognoscens es­ sentiam alicuius effectus creati, non cognoscat ? de Deo nisi an est ?; nondum perfectio eius at­ tingit simpliciter ad causam primam, sed remanet ei adhuc naturale desiderium inquirendi causam. Unde nondum est perfecte beatus. Ad perlectam ^ntnnum^. qui est ad γ iuven? operationibus ‘s necessariis ad conservationem in­ tutcin consequens. Unde delectatio est quaedam dividui et speciei, delectationem apposuit, ut hu­ perfectio concomitans visionem ; non sicut perfe­ iusmodi operationes ab animalibus non negligan- ctio faciens visionem esse in sua specie perfectam \ lur. Ergo delectatio est polior in bcatitudine quam Ad secundum dicendum quod apprehensio sen­ operatio intellectus, quae est visio. sitiva non attingit ad communem rationem boni, 3. Praeterea, visio respondet fidei, delectatio sed ad aliquod bonum particulare quod est de­ autem, sive fruitio, caritati. Sed caritas est maior lectabile. Et ideo secundum appetitum sensitivum, • vm. fide, ut dicit Apostolus I ad Cor. xm *. Ergo de­ qui est in animalibus, operationes quaeruntur pro­ lectatio, sive fruitio, est potior visione. pter delectationem. Sed intellectus apprehendit Sed contra, causa est potior effectu. Sed visio universalem rationem boni, ad cuius consecutio­ est causa delectationis. Ergo visio est potior quam nem sequitur delectatio. Unde principalius intendit delectatio. bonum quam delectationem. Et inde est quod Respondeo dicendum quod istam quaestionem divinus intellectus, qui est institutor naturae, de­ vi ’ movel Philosophus in X Ethic. ', et eam insolu­ lectationes apposuit propicr operationes. Non est tam dimittit. Sed si quis diligenter consideret, ex autem aliquid aestimandum simpliciter secundum necessitate oportet quod operatio intellectus, quae ordinem sensitivi appetitus, sed magis secundum est visio, sit polior delectatione. Delectatio enim ordinem appetitus intellectivi. consistit in quadam quietatione voluntatis. Quod Ad tertium dicendum quod caritas non quaerit autem voluntas in aliquo quietetur. non est nisi bonum dilectum propter delectationem: sed hoc propter bonitatem eius in quo quietatur. Si ergo est ‘ ei consequens, ut delectetur in bono adepto voluntas quietatur in aliqua operatione, ex boni­ quod amat. Et sic delectatio non respondet ei ut tate operationis procedit quictatio voluntatis. Nec finis, sed magis visio, per quam primo finis fit voluntas quaerit bonum propter quieiationem : ei praesens. D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidctUF quod S a) operationis. - operis l‘.t. β) operationibus. - in up (rationibus PvC ct a. γ) ad. - Om. coJuu. 3) eae in sua specie perfectam- - wj (ftt jmj ctam esse Px Pro in sua, sua F. «) est. - ft codice*. cJ. a} specie perfe­ Commentaria Cardinalis Caietani Th secundo articulo, circa responsionem ad secundum, Idubia occurrunt ct dc ratione reddita diiferentiae inter or­ dinem appetitus sensitivi ct intellectivi, ct de consonantia dictorum. Superius enim, in qu. n, ort. 6, ad i, dixit quod delectatio propler sc, ct non propter aliud appetitur, si ly propter dicat causam finalem : hic vero ct alibi ex propo­ sito, ut in III Contra Gent., cap. xxvi, vult quod delectatio­ nes sunt' propter operationes. Non consonat quoque quod naturalis ordo appetibi­ lium ab appetitu sensitivo, sit contrarius ordini statuto ab Institutore naturae. Nam absque errore res naturales di­ riguntur. Si ergo Institutor naturae delectationes sensibiles instituit propter operationes ut finem, ergo ab appetitu sensitivo naturaliter appetenda est, ct consequenter appe­ titur, delectatio sensibilis propter operationem, et non c converso. Difficile quoque est videre quomodo ex hoc quod ap­ prehensio sensitiva non attingit ad communem rationem boni, sed particularis boni quod est delectabile, sequitur, ct sicut effectus ex causa, quod appetitus sensitivus feratur in operationem propter delectationem. Et quia falsum vi­ detur assumptum: quoniam cognitio sensitiva extendit sc ad bonum non delectabile secundum sensum, ut patet cum hirundo colligit paleas ct lutum pro nido, non quia de­ lectet cam tactus aut visus paleae uut luti, sed propter uti­ litatem. - Et quia non solum cuusalitas. sed connexio medii cum conclusione non apparet. II. Ad evidentiam harum quatuor dubitationum, scien­ dum est primo, quod delectatio ct operatio, seu bonum coniunctum causuns delectationem, de quo est delectatio, dupliciter possunt considerari: primo, secundum sc abso­ lute, secundo, in respectu ad invicem. Et hoc dupliciter vel scilicet ut unum appetibile formufucr; \cl ut multa ap­ petibilia fonnalitcr. Si absolute considerentur, utrumque Qo. i, m.t, ♦· QUAESTIO IV, ARTICULUS lil T 2 eorum est propter »c appetibile, itu quod neutrum propter alterum ut finem. Et ratio est, quia utrmnque habet in se unde finiat simpliciter appetituum motum, absque ordine ad alterum ut finem : diviso enim bono trifariam in ho­ nestum, delectabile ct utile. solum utile secundum ic est propter aliud ut finem. - Et hoc intendebat Auctor in qu. n superius, ubi dixit delectationem appeti non propter aliud kc'Uiî* ’ ut thicm; cl Aristoteles in X Ethic.*, deridens quaeren­ tem propter quid quis delectatur. Si autem sumuntur haec duo ut unum appetibile formalitcr, sic non est quaestio an hoc propter illud, aut e converso: sed totum appetitur sub ratione illius quod for• 5aœ. ni. nr, malc α|< |.;t |loCf u( patebit », accidit in appetitu sensitivo. Si vero comparentur ad invicem, aut ex parte appe­ tibilis: ct tunc delectatio est propter operationem. Quia maius bonum est honestum quam delectabile; ct, ut diifusc probatur in praedicto loco Contra Gent., et hic aliquali­ ter tangitur, natura apposuit delectationes propter opera­ tiones ut finem. Et hoc intendit hic Auctor, et in praedicto libro. - Aut ex parte appetentis. Et sic, m appetitus ClI in­ ordinatus, non est sollicitandum dc ordine. Si autem est ordinatus, tunc videtur secundum litteram, quod appetitus sensitivus tendit in operationes propter delectationes, in­ tellectivus nutem e converso appetit delectationes propter operationes. Sed quid dc hoc sentiendum sit, in hac dispu­ tatione dicetur. - Et ex his patet solutio primi dubii. 111. Scito secundo, quod de appetitu sensitivo duplex est dicendi modus. Potest enim dici quod appetitus sen­ sitivus appetit bonum sensibile ut unum appetibile, ct de­ lectationem consequentem ut aliud appetibile. Et potest dici quod appetitus sensitivus appetit quidem utrumque horum, sed sub ratione unius appetibilis, scilicet boni de­ lectabilis. - Et si haec secunda via sustinetur, facile est sol• a. «ra-i. vere secundum dubium ♦, dicendo quod appetitus sensitivus non appetit operationes propter delectationes, ut unum ap­ petibile propter aliud finalitcr: sed operationes propter de­ lectationes formnlitcr, ita quod delectatio est ratio formalis quod operatio sit finis appetitus sensitivi; sicut accidit cum aliquis, secundum appetitum intellectivum, recte desiderat aliquid solum ut delectabile, quaerens delectationem ut medicinam. Et secundum hoc, oppetitus sensitivus non ten­ dit in appetibilia ordine contrario naturali ordini. Quoniam etsi naturalis ordo diligat delectationes propter operatio­ nes finnlitcr, non prohibet tamen quin operationes appeti possint sub ratione delectabilis, ut unum appetibile, ab eo qui nullum natum est appetere finem nisi bonum dele­ ctabile. Si vero sustineatur prima via. tunc nulla apparet via evadendi, nisi dicendo quod, licet secundum se haec sint sic ordinata, tamen in ordine ad appetitum sensitivum praepostere se habent: sicut, licet substantia sit secundum se prius cognita occidente, tamen in ordine od cognitio­ nem nostram praepostere se habent. Sed tunc oportet red­ dere causam huius praeposteri ordinis in appetitu sensitivo, sicut patet causa in exemplo dato dc cognitione nostra. Et non apparet causa, nisi dicatur quod delectabile est magis conveniens appetitui sensitivo, quam coniunctutn bonum dc quo est delectatio. Sed hoc nihil est: hoc enim est quod quaeritur, quare delectabile tenet prunum locum respectu appetitus sensitivi, ct secundum naturae ordinem non debetur ei primus locus. IV. Et qunmvis littera bone primam viam sonet, dum alium ordinem inter operationem ct delectationem dicit respectu appetitus sensitivi ct simpliciter; mihi tamen vi­ detur quod secunda via sola sit intenta in littera. Et mo­ veor ad hoc ex assignatu ratione in littera, quia scilicet sensitiva cognitio non se extendit ad communem boni ra­ tionem, sed delectabilis tantum. Ita quod, licet sensitiva par·· appetat appetitu naturali operationem ut unum appe­ tibile, ct delectationem ut aliud appetibile, quia ambo sunt secundum se bona illi convenientia; ct nihilominus etiam appetat delectationem propter operationem, sicut grave quietem deorsum propter esse deorsum: appetitu tamen animali, qui est actus elicitus, et non fertur nisi in appre­ hensum sensitive ut sic, non appetit operationes ct delecta­ tiones ut duo appetibilia, sed ut unum formatter, scilicet operationes ut delectabiles; quia sensitiva cognitio, etsi extendat se ad operationes, ut patet in III de Anima *, non ‘s^· »· tamen extendit se ad eas tub ratione boni, nisi delectabilis. Et sic appetere operationes propter delectationes formaliter, vocatur in littera appetitus operationum propter delectatio­ ne.-» finalttcr, non quia operatio ordinetur in delectationem, sed quia non appetitur nisi sub ratione illius. Quod est appeti propter illam finalitcr ct negative, quia non propter alium finem; et positive, unquam materia finis, non tanquam ordinato materialiter ad finem. - Et ex his patet so­ lutio secundi dubii ·. * °- ûae· ’· V. Scito tertio quod, cum bonum dividatur in bonum per se et propter aliud; et propter se distinguatur in de­ lectabile et honestum: cognoscere bonum secundum com­ munem rationem boni, est apprehendere bonum secundum omnes sui differentias. Sensitiva autem cognitio, ut sic, quia non propter se sed propter salutem data est, ut patet in de Sensu et Sensato », solum ad bonum propter aliud, idest •Qp.i.-s.Tb. • · led· Ο· utile, et propter se ut delectabile, se extendit. Non enim appetunt animalia, animali appetitu, vadere propter hoc bo­ num quod est visio, aut odorare propter bonum quod est odorare: sed inquontum utilia aut delectabilia sunt. In cuius signum, non pugnant animalia nisi propter delectabilia, irascibili testimonium reddente de fine concupiscibilis. Et ex his patet solutio ultimorum dubiorum ·. lam enim · /., qu. v, • Cap. XXX*· • Loc.cit. • lb»d. • Vm. • Qa.LXX*>v.*rt. «. 7- t<>; (junpend. Thcol., cap. cu. sic proceditur. Videtur quod ad beatitudinem requiratur corpus. Per­ fectio enim virtutis ct gratiae praesuponit perfectionem naturae. Sed beati­ tudo est perfectio virtutis et gratiae. Anima autem sine corpore non habet perfectionem naturae: cum sil pars naturaliter humanae naturae, omnis autem pars est imperfecta a suo loto separata. Ergo anima sine corpore non potest esse beata. 2. Praeterea, beatitudo est operatio quaedam perfecta, ut supra* dictum est. Sed operatio per­ fecta sequitur esse perfectum: quia nihil operatur nisi secundum quod est ens in actu. Cum ergo anima non habeat esse perfectum quando est a corpore separata, sicut nec aliqua pars quando separata est * a toto ; videtur quod anima sine corpore non possit esse beata. 3. Praeterea, beatitudo est perfectio hominis. Sed anima sine corpore non esi homo. Ergo bcalitudo non potest esse in anima sine corpore. 4. Praeterea, secundum Philosophum, in VII Ethic, ♦, felicitatis operatio, in qua consistit beatiludo, est non impedita, Sed operatio animae separatae est impedita: quia, ut dicit Augustinus XII super Gen. ad Hit. *, inest ei naturalis quidam appetitus corpus administrandi, quo appetitu re­ tardatur quodammodo ne tota intentione pergat in illud summum caelum, idest in visionem es­ sentiae divinae. Ergo anima sine corpore non potest esse beata. 5. Praeterea. beatitudo est sufficiens bonum, et quietal desiderium. Sed hoc non convenit animae separatae: quia adhuc appetit corporis unionem, ut Augustinus dicit *. Ergo anima separata a cor­ pore non est beata. 6. Praeterea, homo in beatitudine est angelis aequalis. Sed anima sine corpore non aequatur angelis, ut Augustinus dicit * Ergo non est beata. Sed contra est quod dicitur Apoc. xtv : Beati mortui qui in Domino moriuntur. Respondeo dicendum quod duplex est beatitudo: una imperfecta, quae habetur in hac vita; et alia perfecta, quae in Dei visione consistit. Ma­ nifestum est autem quod ad beatitudinem huius vitae, dc necessitate requiritur corpus. Est enim beatitudo huius vitae operatio intellectus, vel spe­ culativi vel pratici. Operatio autem intellectus in hac vita non potest esse sine phantasmate, quod non est nisi in organo corporeo, ut in Primo * habitum est. Et sic beatitudo quae in hac vita haberi potest, dependet quodammodo ex cor­ pore. Sed circa beatitudinem perfectam, quae in Dei visione consistit, aliqui posuerunt quod non po­ test animae advenire sine corpore existent! ; di­ centes quod animae Sanctorum a corporibus se­ paratae, ad illam beatitudinem non perveniunt usque ad diem ludicii, quando corpora resument.Quod quidum apparet esse falsum et auctoritate, et ratione. Auctoritate quidem, quia Apostolus dicit, II. ad Cor. v *: Quandiu sumus in corpore, •ven-e. peregrinamur a Domino; ct quae sil ratio peregrinationis ostendit, subdens *: Per fidem enim ambulamus, et non per speciem. Ex quo apparet quod quandiu aliquis ambulat per fidem ct non per speciem, carens visione divinae essentiae, nondum est Deo praesens. Animae autem Sancto­ rum a corporibus separatae, sunt Deo praesentes: unde subditur ’: Audemus autem, ct bonam vo- · v«a Iun talem habemus peregrinari a corpore, et prae­ sentes esse ad Dominum. Unde manifestum est quod animae Sanctorum separatae a corporibus, ambulant per speciem, Dei essentiam videntes, in quo est vera beatitudo. Hoc etiam per rationem apparet. Nam intel­ lectus ad suam T operationem non indiget corpore T nisi propter phantasmata, in quibus veritatem intclligibilem contuetur, ut in Primo ♦ dictum est. Manifestum est autem quod divina essentia per phantasmata videri non potest, ut in Primo * ostensum est. Unde, cum in visione divinae essentiac perfecta hominis beatitudo consistat, non dependet beatitudo perfecta hominis a corpore. Unde sine corpore potest anima esse beata. Sed sciendum quod ad perfectionem alicuius rei dupliciter aliquid pertinet. Uno modo, ad con­ stituendam essentiam rei: sicut anima requiritur ad perfectionem hominis. Alio modo requiritur ad perfectionem rei quod pertinet ad bene esse cius: sicut pulchritudo corporis, ct velocitas in­ genii pertinet ad perfectionem hominis. Quamvis ergo corpus primo modo ad perfectionem beatitudinis humanae non pertineat, pertinet tamen secundo modo. Cum enim operatio dependeat * 3 ex natura rei, quanto anima perfectior erit in sua natura, tanto perfectius habebit suam propriam operationem, in qua felicitas consistit. Unde Augu­ stinus, in XII super Gen. ad litt.*, cum quaesivisset. · <** Utrum spiritibus defunctorum sine corporibus possit summa illa beatitudo praeberi: respondet quod non sic possunt videre incommutabilem substan­ tiam, ut sancti angeli vident; sive alia latcntiore causa, sive ideo quia est i/ι eis naturalis quidam appetitus corpus administrandi. aliqu.t pari quando teparata crt. - pan tepjrjta Pa. - Pro toto, tuo tato EFG. no» imptdtla. - in non impedita ACEGLpDDII. aliquo hûh impedito I, tn non impedita ©F. γ) tuam. - tui codkcx. dependeat, - tanta dependeat I . Mox tanin oinittunl ADCDF U.IIIKI . quintum 3 jit. H • p. 174 • D. 97> | $ ζ • Q a. LIX X. jK| O| 1|| jSI ' · j]| I 11 η Ί {u.ttXBT.m. QUAESTIO IV, Al) PRIMUM ERGO DICENDUM quod bcatitudo CSt perfectio animae ex parte intellectus, secundum quern anima transcendit corporis organa: non au­ tem secundum quod est forma naturalis corporis. • Et ideo illa naturae € perfectio manet secundum quam ei bcatitudo debetur, licet non maneat illa naturae perfectio secundum quam est corporis forma. Ad secundum dicendum quod anima aliter se • d. 174. habet ad esse quam aliae paries *. Nam esse totius •ο 973non est alicuius suarum partium *: unde vel pars omnino desinit esse, destructo toto, sicut partes animalis destructo animali; vel, si remanent, ha­ bent aliud esse in actu, sicut pars lineae habet aliud esse quam tota linea. Sed animae humanae remanet esse compositi post corporis destructio­ nem: ct hoc ideo, quia idem est esse formae C et materiae, ct hoc ζ est esse compositi. Anima • q0. «xr, *n. autem subsistit in suo esse, ut in Primo * ostensum est. Unde relinquitur quod post separationem a corpore perfectum esse habeat, unde ct perfectam operationem habere potest; licet non habeat perί fectam naturam speciei r‘. An tertium dicendum quod bcatitudo est ho­ minis secundum intellectum: et ideo, remanente intellectu, potest messe ci bcatitudo. Sicut dentes Aethiopis possunt esse albi, etiam post evulsio­ nem, secundum quos Aethiops dicitur albus. Ad quartum dicendum quod dupliciter aliquid impeditur ab alio. Uno modo, per modum contrarietatis, sicut frigus impedit actionem caloris: ct tale impedimentum operationis repugnat felicitati. Ju. tit, Mt L 1) ζ) r4) 6) naturae. - naturalis P.i. ct hoc. - et hoc idem Pa. spccici. - Omittunt Pa. tut. - ciui Pa. ARTICULUS V 43 Alio modo, per modum cuiusdam defectus, quia scilicet res impedita non habet quidquid ad om­ nimodam sui 4 perfectionem requiritur: et tale * impedimentum operationis non repugnat felicitati, sed omnimodae perfectioni ipsius, Et sic separa­ tio ‘ a corpore dicitur animam retardare, ne lota ' intentione tendat in visionem divinae essentiae. Appetit enim anima sic frui Deo , quod etiam ipsa fruitio derivetur ad corpus per redundan­ tiam, sicut est possibile. Et ideo quandiu ipsa fruitur Deo sine corpore, appetitus eius sic quiescit in eo quod habet *, quod tamen adhuc ad partici» pationem eius vellet suum corpus pertingere. Ad quintum dicendum quod desiderium animae separatae totaliter quiescit ex parte appetibilis: quia scilicet * habet id quod suo appetitui suffi* cit. Sed non totaliter requiescit ex parte appeten­ tis *: quia illud bonum non possidet secundum omnem modum quo possidere vellet. Et ideo, corpore resumpto, bcatitudo crescit non intensive, sed extensive *. * D·’»* Ad sextum dicendum quod id quod ibidem di­ citur, quod spiritus defunctorum non sic vident Deum sicut angeli, non est inlclligendum secun­ dum inaequalitatem quantitatis: quia etiam modo aliquae animae Beatorum sunt assumptae ad su­ periores ordines angelorum, clarius videntes Deum quam inferiores angeli. Sed intelligitur secundum inaequalitatem proportionis: quia angeli, etiam infimi, habent omnem perfectionem beatitudinis quam sunt habituri, non autem animae separatae Sanctorum. 1) teparatfo - animae *JJun! Pa. x) -jucid habet, — Om. P»F ct a. ).l scilicet - Omittunt PEFa. - kabet id i ominit G. .tffCK'nl'a quia Commentaria Cardinalis Caietaru · s articulo quinto, in responsione ad quintum, occurrit du­ bium ad hominem, ct simpliciter. Ad hominem quidem, quia s. Thomas in IV Sent., dist. xi.ix, qu. 1, art. 4, qua 1, expresse beatitudinem animae nugeri etiam intensive, resum­ pto corpore, sustinet: cuius oppositum hic docet. Simpliciter autem, quia ratio nd illud ducit, scilicet: Anima, resumpto corpore, erit perfectior in sc secundum naturam. Ergo operatio cius erit perfectior. Ergo ct bcati­ tudo erit in sc perfectior. Ergo non solum extensive. - Et augetur ex hac ratione dubium, quia in corpore huius ar­ ticuli assumitur haec ratio, ct concluditur operatio in qua consistit bcatitudo, perfectior. IL Ad hoc simul dicendum est simpliciter, ct secundum hominem. Sciendum est igitur, cx praesenti articulo, quod tripliciter intclligi potest animam separatam impediri cx appetitu corporis a perfecta bcatitudine. Primo, per modum contrarictatis: ira quod, sicut videns corporaliter impeditur propter dolorem pedis, ita anima separata propter alfectum corporis distrahatur aliqualiter α perfecta visione Dei. - Et hoc in littera reprobatur. Secundo, per modum defectus intcnrivi. itu quod ex hoc quod anima separata deticit in perfectione suae natu­ rae, deficiat etiam in attentione suae operationis, dcfcctu in essendo causante defectum in operando. Et quoniam, ceteris paribus, operatio attentior est magis intensa, ct mi­ nus habens intentionis est remissior, ut patet in visu ct auditu; cx hoc sequitur quod anima beata, resumpto cor­ pore, est beatior intensive, non cx parte obiccti aut luminis i gloriae, sed cx parte attentioris visionis consequente per- , I fcctionem animae in essendo. - Et hanc viam tunquam probabilem sustineri posse dixit Auctor in IV Sent.: unde ibi, inchoans huiusmodi intentionem, dicit: Putest etiam dici quod etiam beatitude intensive ere. Verum hanc opi­ nionem in hoc loco ut falsam negavit, ipsaque negatione cx sua officina illam haberi minime voluit. Et merito, ut patebit. Tertio, per modum defectus extensivi: ita quod cx hoc quod anima separata deficit in perfectione extensiva suae naturae, dum non sc extendit ad corpus et integritatem humanae naturae, ad quae nate est sc extendere, ct pertinet hoc ad perfectionem cius, quoniam haec ipsius natura re­ quirit; deliciat quoque in perfectione extensiva suae ope­ rationis qua beatur. Pertinet enim ad perfectionem opera­ tionis beantis animam, quod cx ipsa redundet bcatitudo in corpus; ut Augustinus dicit in epistola ad Dtascorum, Tam potenti natura Deus fecit animam etc., ut habes in arti­ culo sequenti. - Et haec est doctrina tradita in hoc articulo. Et rationabiliter: quoniam defectus perfectionis in anima separata non est delectus perfectionis intcnsivac. quoniam haec anima non suscipit magis ct minus secundum sub­ stantiam; sed est defectus perfectionis extensivae. Consen­ taneum autem est ut defectus animae defectum operationis, ct extensivus extensivum causer, ct non intensivum. 111. Ad rationem ergo in oppositum * dicitur quod est • Ci. Dll®. 1. ibi sophisma Consequentis, a magis perfecta operatione ad magis intensam descendendo. Perfectum cnun communius est quum intensum: quoniam, ut patet in \ Mctaphys. *, • s. η. ΐκι irn» - bM. Ut». est id cui nihil deest de requisitis ad ipsum ; ct conscqucn- IV. cap. QUAESTIO IV, ARTICULUS VI, VU 44 ter penes acccisum cuiuscumque requisiti, operatio seu res perfectior est. Intensior autem, non nisi penes augmentum intrinsecum, etc. Et per haec omnia clara remanent. IV. In reliquis autem huius quaestionis tribus articulis, nihil scribendum occurrit, nisi quod in ultimo articulo, nd primum, gloria essentialis beatitudinis non est intclligcnda intrinsece, tanquam de essentia beatitudinis; sed tanquam causa essentialis illius. Quoniam ex hoc quod Deus com* mandat hunc tnli dignum gradu, beatus fit et est: scientia namque Dei, curn laude, causa est pcrfcctiva rerum. • Ver». 54. • ProM ». ARTICULUS SEXTUS • De Zj>. Artit |ib. 11, C4p. in UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRATUR ALIQUA PERFECTIO CORPORIS • Ver». 11. - C Luc. cap.» 1, ten Part. III. qu. xv, art. io; IV Sent., dbt. xj.ix, qu. iv, art. 5, qu* 3. SEXTCM SIC proceditur. Videtur quod perfectio corporis non requiratur ad beatitudinem hominis perfectam. Perfeenim corporis est quoddam corpo• q«. arale bonum. Sed supra * ostensum est quod bea­ titudo non consistit in corporalibus bonis. Ergo ad beatitudinem hominis non requiritur aliqua perfecta dispositio corporis. 2. Praeterea, beatitudo hominis consistit in vi• Qa.m. art.s. sione divinae essentiae, ut ostensum est *. Sed ad hanc operationem nihil exhibet corpus, ut di• An. proceed. ctum est *. Ergo nulla dispositio corporis requi­ ritur ad beatitudinem. 3. Praeterea, quanto intellectus est magis abs­ tractus a corpore, tanto perfectius intelligit. Sed bcatitudo consistit in perfectissima operatione in­ tellectus. Ergo oportet omnibus modis animam esse abstractam a corpore. Nullo ergo modo requiritur aliqua dispositio corporis ad beatitu­ dinem· Sed contra, praemium virtutis est beatitudo: • ver», i?. unde dicitur Ioan, χιιι ♦: Beati eritis, si feceritis ea. Sed Sanctis repromittitur pro praemio non solum visio Dei ct delectatio, sed etiam corporis •ver», μ. bona dispositio: dicitur enim Isaiac ult. ♦: FFJebitis, et gaudebit cur vestrum, et ossa vestra quasi herba germinabunt. Ergo bona dispositio corporis requiritur ad beatitudinem. Respondeo dicendum quod, si loquamur de beatitudinc hominis qualis in hac vita potest haberi, manifestum est quod ad eam ex necessitate re­ quiritur bona dispositio corporis. Consistit enim •ûjtfZiib. i, baec e beatitudo, secundum Philosophum ♦ in operatione virtutis perfectae. Manifestum est autem quod per invaletudinem corporis, in omni operatione virtutis homo impediri potest. Sed si loquamur de bcatitudinc perfecta, sic quidam posuerunt quod non requiritur ad beati­ tudinem aliqua corporis dispositio: immo requi­ ritur ad eam ut omnino anima sit a corpore sepa­ rata. Unde Augustinus, XXII de Civ. Dei*, introducit verba Porphyrii dicentis quod ad hoc quod beata sit anima, omne corpus fugiendum est. - Sed hoc est inconveniens. Cum enim naturale sit ani­ mae corpori uniri, non potest esse quod perfectio animae naturalem eius perfectionem excludat. Et ideo dicendum est quod ad beatitudinem omnibus modis perfectam, requiritur perfecta dis­ positio corporis et antecedcntcr ct consequenter. Antecedcnter quidem, quia, ut Augustinus dicit XII super Gen. ad litt. *, si tale sit corpus, cuius · cq>. i»v. sit difficilis et gravis administratio, sicut caro quae corrumpitur et aggravat animam, avertitur mens ab illa visione summi caeli. Unde concludit quod, cum hoc corpus iam non erit animale, sed spiri­ tuale, tunc angelis adaequabitur, et erit ei ad glo­ riam, quod sarcinae fuit. - Consequenter vero, 3 quia cx bcatitudinc animae liet redundantia ad corpus, ut et ipsum sua perfectione potiatur. Unde Augustinus dicit, in Epist. ad Dioscorum*: Tam potenti natura Deus fecit animam, ut ex eius ple­ nissima bcatitudinc redundet in inferiorem natu­ ram incorruptionis vigor. Ad primum ergo dicendum quod in corporali bono non consistit bcatitudo sicut in obiecto bea­ titudinis: sed corporale bonum potest facere ad aliquem beatitudinis decorem vel perfectionem. Ad secundum dicendum quod, etsi corpus nihil conferat ad illam operationem intellectus qua Dei essentia videtur, tamen posset ab hac im­ pedire. Et ideo requiritur perfectio corporis, ut non impediat elevationem mentis. Ad tertium dicendum quod ad perfectam ope­ rationem intellectus requiritur quidem abstractio ab hoc corruptibili corpore, quod aggravat ani­ mam : non autem a corpore spirituali, quoti erit totaliter spiritui subiectum, de quo in Tertia Parte . a Sirpim. huius operis dicetur *. • Ver». 35. 3 • Ven. 38. ? • Cf. loca c.t.ar pracceJ. hase. - Om. H, Iru/ianiod/ cctcri. • Scsoca, Epiât ▼t. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRANTUR ALIQUA EXTERIORA BONA Π* II··, qu. ctxxivj, an, 3, Sed contra est quod dicitur in Psalmo i.xxu*: corporales ζ promissiones quae in sacra Scriptura Quid enim mihi est in caelo? Et a te quid volui continentur, sunt metaphorice intelligcndae, secun­ • super terram? Quasi dicat: < Nihil aliud * volo dum quod in Scripturis solent spiritualia per cor­ •Vcn.3j». nisi hoc quod sequitur ♦, Mihi adhaerere Deo poralia designari, ut ex his quae novimus, ad de­ P bonum est.* Ergo nihil aliud exterius 51 ad beatitu- siderandum incognita consurgamus, sicut Grego­ dinem requiritur. rius dicit in quadam Humilia ♦. Sicut per cibum 11 * Respondeo dicendum quod ad bcatitudinem im­ et potum intclligitur delectatio beatiludinis; per perfectam, qualis in hac vita potest haberi, requi­ divitias, sufficientia qua homini sufficiet Deus; runtur exteriora bona, non quasi de essentia bca- per regnum, exaltatio hominis usque ad coniuntitudinis existentia, sed quasi instrumentaliter de­ ctionem cum Deo. servientia bcatitudini, quae consistit in operatione Ad secundum dicendum quod bona ista deser­ Jæ^dLarT· virtutis, ut dicitur in 1 Ethic. * Indiget enim homo vientia animali vitae, non competunt vitae spiri­ in hac vita necessariis corporis tam ad operatio­ tuali. in qua beatitudo perfecta consistit. Et tamen nem virtutis contemplativae, quam etiam ad ope­ erit in illa bcatitudine omnium bonorum congre­ rationem virtutis activae, ad quam etiam plura gatio, quia quidquid boni ‘ invenitur in istis, to1 alia requiruntur, quibus exerceat opera activae tum habebitur in summo fonte bonorum. virtutis. Ad tertium dicendum quod, secundum Augu­ Sed ad bcatitudinem perfectam, quae in vi­ stinum in libro de Serm. Dom. in Monte4. merces ’ *-*·»·«*·’· sione Dei consistit, nullo modo huiusmodi bona Sanctorum non dicitur esse in corporeis caelis: sed . requiruntur. Cuius ratio est quia omnia huius­ per caelos intclligitur altitudo spiritualium bono­ modi bona exteriora vel requiruntur ad susten­ rum.- Nihilominus tamen locus corporeus, scilicet tationem animalis corporis; vel requiruntur ad caelum empvreum, aderit Beatis, non propter aliquas operationes quas per animale corpus exer­ necessitatem beatiludinis, sed secundum quandam cemus, quae humanae vitae conveniunt. Illa au­ congruentiam ct decorem. λ) aliud. - Om. Va. ?) exteriut. — rxtra Deum Pe. γ) unita. - iuncta Pe. 8) corporate*. - ipirituales ABCDEFGIKLpH. - Pro protuueiona , Incutionci »B, om. pB. <) boni. - bonum Pu. ARTICULUS OCTAVUS UTRUM AD BEATITUD1NEM REQUIRATUR SOCIETAS AMICORUM Videtur quod i^^^^amici sint necessarii ad bcatitudinem. Futura enim bcatitudo in Scripturis freenter nomine gloriae designatur. Sed gloria consistit in hoc quod bonum hominis ad notitiam multorum deducitur. Ergo ad bealitudinem requiritur societas amicorum. 2. Praeterea, Boetius * dicit quod nullius boni sine consortio iucunda est possessio. Sed ad bca­ titudinem requiritur delectatio. Ergo etiam requi­ ritur societas amicorum. 3. Praeterea, cantas in bcatitudine perficitur ·. Sed caritas se extendit ad dilectionem Dei ct proximi. Ergo videtur quod ad bcatitudinem re­ quiratur societas amicorum. octavum sic proceditur. pke. qi. * Scetca. Epl»t. n. Sed contra est quod dicitur Sap. vji ♦: Jenerunt mihi omnia bona pariter cum illa, scilicet cum divina sapientia, quae consistit in contem­ platione Dei. Et sic ad bcatitudinem nihil aliud requiritur. Respondeo dicendum quod, si loquamur de fe­ licitate praesentis vitae, sicut Philosophus dicit in IX Ethic. *, felix indiget amicis, non quidem propter utilitatem, cum sit sibi sufficiens; nec ’· propter delectationem, quia habet in seipso dele­ ctationem perfectam in operatione virtutis; sed propter bonam operationem, ut scilicet cis bene­ faciat. ct ut cos inspiciens ? benefacere delectetur, ct ut etiam ab eis in benefaciendo adiuvetur. In­ diget enim homo ad bene operandum auxilio r QUAESTIO IV. amicorum, tam in operibus vitae activae, quam in operibus vitae contemplativae. Sed si loquamur de perfecta bcatitudine quae erit in patria, non requiritur societas amicorum de necessitate ad beatitudinem : quia homo habet totam plenitudinem suae perfectionis in Deo. Sed ad bene esse bcatitudinis facit societas amicorum. Unde Augustinus dicit. VIII super Gen. ad lift. quod creatura spiritualis, ad hoc quod beata sit, non nisi intrinsecus adiuvatur aeternitate, veritate, caritate Creatoris. Extrinsecus vero, si adiuvari dicenda est, fortasse hoc solo * adiuvatur. quod invicem vident, et de sua societate pandent in Deo. Ad primum ergo dicendi m quod gloria quae 46 • Cip. χχν. ARTICULUS VIII est essentialis bealitudini, cst quam habet homo non apud hominem, sed apud Deum *. Ad secundum dicendum quod verbum illud intelligitur, quando in eo bono quod habetur, non est plena sufficientia. Quod in proposito dici non potest : quia omnis boni sufficientiam habet homo in Deo. Ad tertium dicendum quod perfectio caritatis cst essentialis beatitudini quantum ad dilectionem Dei, non autem quantum ad dilectionem proximi. Unde si esset una sola anima fruens Deo, beata esset, non habens proximum quem diligeret. Sed supposito proximo, sequitur dilectio eius cx per­ fecta dilectione Dei. Unde quasi concomitanter se habet amicitia ad beatitudinem perfectam. (roX γ) fortaru hoc talo. -forfaise tola ABCDGHLpE, fortaue I, to /artatu toto K. - Pro invicem, U invicem P, imitem u K; in Deo om. Px tax u: <. Tb. QUAESTIO V, ARTICULUS I 47 QUAESTIO QUINTA DE ADEPTIONE BEATITUDINIS IN OCTO ARTICULOS DIVISA considerandum est de ipsa adeptione bcatitudinis *. Et circa hoc quaeruntur octo. Primo: utrum homo possit consequi bcatitudinem. Secundo: utrum unus homo possit esse alio beatior. Tertio: utrum aliquis possit esse in hac vita beatus. Quarto: utrum beatitudo habita possit amitti. einde trox D Quinto : utrum homo per sua naturalia possit acquirere beatitudinem. Sexto : utrum homo consequatur beatitudi­ nem per actionem alicuius superioris crea­ turae. Septimo : utrum requirantur opera hominis ali­ qua ad hoc quod homo beatitudinem con­ sequatur n Deo. Octavo: utrum omnis homo appetat beatitu­ dinem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM HOMO POSSIT CONSEQUI BEATITUDINEM D PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod homo beatitudinem adipisci non possit. Sicut enim natura rationalis est supra sensibilem, ita natura intellectualis est supra rationalem; ut patet per Dionysium in li•σ.up rr:·. bro ι/c Div. Nom., in multis locis*. Sed bruta i’Tju animalia, quae habent naturam sensibilem tantum. • TKkct.H. non possunt pervenire ad finem rationalis natu­ rae. Ergo nec homo, qui est rationalis naturae, potest pervenire ad finem intellectualis naturae, qui est beatitudo. 2. Praeterea, beatitudo vera consistit in visione « Dei, qui 3 est veritas pura. Sed homini est con­ natural ut veritatem intueatur in rebus materia­ libus: unde species inlelligibiles in phantasmatibus Mlelligit, ut dicitur in 111 de Anima ♦. Ergo non potest ad beatitudinem pervenire. 3. Praeterea, beatitudo consistit in adeptione summi boni. Sed aliquis non potest pervenire ad p summum P, nisi transcendat media. Cum igitur inter Deum et naturam humanam media sit na­ tura angelica, quam homo transcendere non po­ test; videtur quod non possit beatitudinem adipisci, ven u. Sed contra est quod dicitur in Psalmo xcm *: Beatus homo quem tu erudieris, Domine. Respondeo dicendum quod beatitudo nominat adeptionem perfecti boni. Quicumque ergo est capax perfecti boni, potest ad beatitudinem per­ venire. Quod autem homo perfecti boni sit capax, ex hoc apparet, quia et eius intellectus apprehenτ dere potest T universale et perfectum bonum, et cius voluntas appetere illud. Et ideo homo potest beatitudinem adipisci. - Apparet etiam idem cx hoc quod homo est capax visionis divinae es· q3.tu,*n.i. sentiae, sicut in Primo habitum est; in qua e) qui. - Om. pr, quae PK·! ct a. - pura om. E. $0 ummum. - bonum dJJunt ABCI)EGHIKI.>F. quidem visione perfectam hominis beatitudinem consistere diximus*. ·*·*». art tL Ad primum ergo dicendum quod aliter excedit natura rationalis sensitivam, et aliter intellectualis rationalem. Natura enim rationalis excedit sensi­ tivam quantum ad cognitionis obiectum ·: quia •as­ sensus nullo modo potest cognoscere universale, cuius ratio est cognoscitiva *. Sed intellectualis ·ατ5> natura excedit rationalem quantum ad modum cognoscendi eandem ! intelligibilcm veritatem: 3 nam intellectualis natura stalim apprehendit ve­ ritatem, ad quam rationalis natura per inquisitio­ nem rationis pertingit, ut patet ex his quae in Primo * dicta sunt. Et ideo ad id quod intellectus ’ apprehendit, ratio per quendam motum pertingit. *· Unde rationalis natura consequi potest beatitudi­ nem. quae est perfectio intellectualis naturae: tamen alio modo quam angeli. Nam angeli con­ secuti sunt eam stalim post principium suae con­ ditionis *; homines autem per tempus ad ipsam perveniunt. Sed natura sensitiva ad hunc finem nullo modo pertingere potest. Ad secundum dicendum quod homini, secundum statum praesentis vitae, est connaturalis modus cognoscendi veritatem intelligibilcm per phanta­ smata *♦ Sed post huius vitae statum, habet · α or­ alium modum cpnnaturalem *, ut in Primo** dictum est. Ad tertium dicendum quod homo non potest transcendere angelos gradu naturae, ut scilicet naturaliter sit eis superior. Potest tamen eos . transcendere per operationem intellectus, dum intelligit aliquid super angelos esse, quod homi­ nes beatificat; quod cum perfecto consequetur, perfecte beatus erit. γ) qu/.i ,1... .i;·;·» ehenJrrt paUft. - quaj fiut iukllcctui pokst comprehn derf 1*4 ; comprehendere ctum K. eandem. - Om. 1*4. QUAESTIO V, ARTICULUS II, III Coniinontnria Cardinalis Caietani TN quaestione quinta, advertendum est quod, licet visio JLDei per essentiam, ct beatitudo formalis intellectualis crcaqb.hi. ·π. h. turac. coïncidant realiter, ut ex suprndictis * patet; quin tamen distinguuntur formalitcr. ideo diversa sunt quaesita Art. iu. 6·Μ· ista formalitcr a quaesitis in Prima Parte, qu. xn ·. Decuit enim tam perfectum Doctorem complere omnia formalitcr. Nihil igitur est superfluum. II. In hoc articulo primo quaestionis quintae, nota quod Auctor, ex duobus capacitatem hominis respectu perfecti boni ostendens, alterum naturale, quod hic experimur, sci­ licet cognitionem ipsius Dei universalis ct summi boni, quam ex studio acquirimus, dum cognoscimus Deum esse cum qui, si videretur, bearet ; ct appetitum qualcmcumque in ipso Deo quiescendi. Alterum quodammodo naturale, quod probamus: scilicet quod omnis intellectus est capax, quamvis remote, divinae visionis, ex hoc ipso quod intel­ lectus est. In secundo autem ct tertio nihil occurrit. ? ï • Vcn. 15- ARTICULUS SECUNDUS • Ver*. 1. UTRUM UNUS HOMO POSSIT ESSE BEATIOR ALTERO IV Sent., dirt, lux, qu. r, »ru 4, qu* 3; /n Afatth., cap. xx; /a cap. xiv, Icet, t; I Cbr., aip. m, lea. n. est, in ratione bealitudinis duo includuntur: sci­ unus homo alio non possit esse bea­ licet ipse linis ultimus, qui est summum bonum; tior. Beatitudo enim est praemium vir­ ct adeptio vel fruitio ipsius boni. Quantum igitur •Cmo. 11. a. 3. tutis, ut Philosophus dicit in I Ethic. * ad ipsum bonum quod est bealitudinis obicctum S. 11». Ic-u xi». Sed pro operibus virtutum omnibus aequalis mer­ non potest esse una beatitudo alia maior: et causa, • Ver». 10. ces redditur: dicitur enim Matth. xx *, quod om­ quia non est nisi unum summum bonum, scilicet nes qui operati sunt in vinea, acceperunt singulos Deus, cuius fruitione homines sunt beati. - Sed • Homil. XIX Io denarios; quia, ut dicit Gregorius*, aequalem ae­ quantum ad adeptionem huiusmodi boni vel frui­ Eviog. ternae vitae retributionem sortiti sunt. Ergo unus tionem , potest aliquis alio esse beatior: quia non erit alio beatior. quanto magis hoc bono (ruitur, tanto beatior est. 2. Praeterea, beatitudo est summum bonum. Contingit autem aliquem perfectius frui Deo quam Sed summo non potest esse aliquid maius. Ergo alium, ex eo quod est melius dispositus vel or­ beatitudinc unius hominis non potest esse alia dinatus ad eius fruitidnem. Et secundum hoc maior beatitudo. potest aliquis alio beatior esse. 3. Praeterea, beatitudo, cum sit perfectum et Ad primum ergo dicendum quod unitas denarii •CiAriil.£ZUc. sufficiens bonum ♦, desiderium hominis quietat. significat unitatem bealitudinis ex parte obiecti. Ilb. !.«p. mi. e. 1 tqq. - S. Th. Sed non quietatur desiderium, si aliquod bonum Sed diversitas mansionum significat diversitatem fca. IX. deest quod suppleri possit. Si autem nihil deest bealitudinis secundum diversum gradum fruitionis. quod suppleri possit, non poterit esse aliquid Ad secundum dicendum quod beatitudo dicitur aliud 3 maius bonum. Ergo vel homo non est esse summum bonum, inquantum est summi boni beatus: vel, si est beatus, non potest alia maior perfecta possessio sive fruitio. Ad tertium dicendum quod nulli beato deest alibeatitudo esse. • Ver». 3. Sed contra est quod dicitur Ioan, χιν ♦: In quod bonum desiderandum: cum habeat 0 ipsum domo Patris mei mansiones multae sunt: per quas, bonum infinitum, quod est bonum omnis boni, • /» Iom„ tnct. ut Augustinus dicit *, diversae meritorum digni­ ut Augustinus dicit Sed dicitur aliquis alio beaLXV1L tates intelliguntur in vita aeterna. Dignitas autem tior, ex diversa eiusdem boni participatione. Advitae aeternae, quae pro merito datur, est ipsa ditio autem aliorum bonorum non auget bcatitubeatitudo. Ergo sunt diversi gradus beatitudinis, dinem: unde Augustinus dicit, in V Confess. *: et non omnium est aequalis beatitudo. Qui te et alia novit, non propter illa beatior, sed • Qa. 1, art. 8; qu. ii. art. 7. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum propter te solum beatus. O SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod S a) aliud. - ali* I. ft habeat. - habeant AUCDGII ARTICULUS TERTIUS UTRUM ALIQUIS IN HAC VITA POSSIT ESSE BEATUS IV Sent., dirt. xtm, art. i, qu* i; diti. xtxx, qu. i, art. 1, qu’ 4; 111 Cunt. Gent.. ctp. xxvni; l Elhfc^ lea. x, xvi. sic proceditur. Videtur quod Domini. Hoc autem in hac vita contingit. Ergo beatitudo possit in hac vita haberi. Di­ aliquis in hac vita potest esse beatus. 2. Praeterea, imperfecta participatio summi citur enim in Psalmo cxvili*: Beati imin via, qui ambulant in lege boni non adimit rationem bealitudinis «: alioquin tertium • Ver». 1. a) bcatitudlnii. - quia magit ct minui nun diferiijicant ifccicm bcatitudinit addit E. • Ci. «rt. prs "ί· > • Cip. tv > 1 | i QUAESTIO V, ARTICULUS IV 49 unus non esset alio beatior. Sed in hac vita ho­ transeat, quam naturaliter desideramus, ct eam mines possunt participare summum bonum, co­ perpetuo permanere vellemus, quia naturaliter gnoscendo et amando Deum, licet imperfecte. homo refugii mortem. Unde impossibile est quod Ergo homo in hac vita potest esse beatus. in hac vita vera beatitudo habeatur. Secundo, si consideretur id in quo specialiter ? 3. Praeterea, quod a pluribus dicitur, non T potest totaliter falsum esse: videtur enim esse T beatitudo consistit, scilicet visio divinae essentiae, naturale quod in pluribus est; natura autem non quae non potest homini provenire in hac vita·, ’ °-4*»· »,««··· totaliter deficit. Sed plures ponunt beatitudinem ut in Primo * ostensum est. Ex quibus manifeste . vcn. «5 in hac vita, ut patet per illud Psalmi cxi.ni *: apparet quod non potest aliquis m hac vita veram Beatum dixerunt populum cui haec sunt, scilicet et perfectam beatitudinem adipisci. praesentis vitae bona. Ergo aliquis in hac vita Ad primum ergo dicendum quod beati dicuntur potest esse beatus. aliqui m hac vita, vel propler spem beatitudi­ . vp. nr »qq. genter prosequitur XIX de Civ. Dei*. Similiter i dat speciem actui, non autem cx subiccto. etiam desiderium boni in hac vita satiari non Ad tertium dicendum quod homines reputant potest. Naturaliter enim homo desiderat perma­ in hac vita esse aliquam beatitudinem, propter nendam eius boni quod habet. Bona autem prae­ aliquam similitudinem verae beatitudinis. Et sic sentis vitae transitoria sunt: cum ct ipsa vita non ex toto in sua aestimatione deliciunt. α jrluribuj. - ab oinrtibnt pj. * exte. - Om. Pa. - Pro autem. enim FGIf. ARTICULUS QUARTUS rrat. tn xxxiv. UTRUM BEATITUDO HABITA POSSIT AMITTI Part. I, qu. uov, on. qu. xciv. art. ! Sent.. diu. vm, qu. ut, vL 3; IV, dlst. xtn. qu. i. art. t, qu‘ 4: IU Com/. Gmt, cap. uui; Cûmpcnd. TneitL·, p.trL I, cap. - verum cst bonum ipsius, ut dicitur in VI Ethic, * nitatis transcendentis omnem mutationem. -.ln.lcCt.il . 1 Non igitur tam vere erit beatus, si aliquod ma­ Ad secundum dicendum quod voluntas ad op­ lum ei inest. posita se habet in his quae ad finem ordinantur: Secundo idem apparet, si consideretur ratio sed ad ultimum finem naturali necessitate ordiJ| • qo. ut, Mrt bcatitudinis in speciali. Ostensum cst enim supra* natur. Quod patet ex hoc, quod homo non potest jSU quod perfecta beatitudo hominis in visione divi­ non velle esse beatus. nae essentiae consistit. Est autem impossibile An tertium dicendum quod bcatitudo habet prin­ quod aliquis videns divinam essentiam, velit eam cipium cx conditione participantis: sed caret fine, non videre. Quia omne bonum habitum quo quis propter conditionem boni cuius participatio facit carere vult, aut cst insufficiens, ct quaeritur ali­ beatum. Unde ab alio est initium bcatitudinis; et quid sufficientius loco cius: aut habet aliquod ab alio cst quod caret line. 5b • Ixx. cit n. 4. • a. FjU Vll. ap. X 3 · S. ili. un ζ) ipM hratiludu. - Om. codkes. t) iit vitium. - videlicet Ρλ Commentaria Cardinalis Caietani s quarto articulo aliquantisper morandum cst. Scito igitur primo, in titulo quarti articuli, differentium inter perpetui­ tatem et inamissibilitutem bcatitudinis. Perpetuitas enim significat durationcin quondam: hnimissibilitas nutem signi­ ficat immutabilitatem qunndnm. Haec ergo est species im­ mutabilitatis, illa durntionis. Et quoniam durutio mensura cst mutabilis vd immutabilis, prius naturaliter inest alicui rci sempiternae immutabilitas quam perpetuitas; immo haec est illius effectus, ut ex quaestione decima Primi libri, coniuncta nonne, apparet. Cum igitur hic quaeritur utrum bcatitudu possit amitti, est quaestio non dc pcq>utuitntc formalitcr, sed dc inamissibibintc, qunc cst perpetuitatis causa. II. Scito secundo, in corpore articuli, quod prima ratio in littera allata pro conclusione, quae ct in IV Seni., dist. xf.nc, qu. i, art. 1, qu* 4, tnngitur, male videtur intclligi a Scoto, I • s.Th. lc -DiJ.lib.l 1, n. a, 3. in Quarto, dist. xi ix, qu. vi. Potest siquidem dupliciter in­ tclligi quod bcatitudo sit quietntiva omnis desiderii. Primo, ut sensus sil quod bcatitudo formalis est formalis implctio omnis desiderii. Et hic sensus est falsus. Et tamen illatum Scotus reprehendit. - Secundo, ut sit sensus quod bcatitudo formalis est inferens implctionem omnis desiderii, cxpulsionemque omnis mali, quocumque modo illud contingat : itu quod ratio bcatitudinis in communi exigit quod inferat satietatem omnis desiderii naturalis, abstrahendo a tali vel tali modo. Et hic sensus cst verus, ct intentus tam hic quam in IV Sent. Ex hoc enim sequitur manifeste quod bcatitudo exigit inamissibilitatcm, ut in littera deducitur: alioquin dolor vel limor inesset beato. Unde dupliciter Scotus, ibidem, defecisse videtur. Primo, quia non distinxit inter immobilitatem seu inttmixsibilitatem, et perpetuitatem: ct quae dc immutabilitate dicuntur, T • V«r*. 9. δ QUAESTIO V, ARTICULUS V 5l tur aeternitate participata, et non aevo, impugnatur n Scoto, in loco allegatu *: quia tamen satisfecimus ci in I libro, · CL "'*"· »»· qu. · Art. 5, Com1 x*. non replicandum censeo. Et his si addatur bonitas * meât. ftaxn. xv per essentiam, cuius adeptio est beatitudo, videbitur ct rch- si* qua causa, scilicet finalis, ipsius beatitudinis. Ex primo horum habes quod bcatitudo haec non se ha­ accepit de perpetuitate. III. Scito tertio, quod secunda ratio litterae efiteax valde bet nd perpetuitatem, sicut albedo se haberet ad eam, si a est apud vere philosophos, qui non in nere loquuntur, sed Deo perpetuo conservaretur. Quoniam albedo illa esset in voluntatem in bonum tantum, ct voluntatem rectam in se corruptibilis, et per accident perpetua : beatitudo autem perfecta, de qua loquimur, est secundum se incorruptibilis, vere bonum tantum ferri posse noverunt. IV. In responsione ad primum eiusdem articuli, habes ct per se sibi vindicat perennitatem. Et proptcrca se habet duo notanda. Primo, quod bcatitudo est immutabilis, ct ad perpetuitatem sicut figura caelestis. - Ex secundo autem consequenter incorruptibilis : ac per hoc. differt plus qunm horum habes modum quo bcatitudo haec constituitur im­ genere ab aliis actibus corruptibilibus, iuxta doctrinam Ari- mutabilis. scilicet elevando sublectum supra mutabilitatem* • Loc. dt., DIJ. stotelis X Metaphys. · - Secundo, causas immutabilitatis Ex hoc enim quod mens humana elevatur in aeternitatis cius: formalem scilicet, quia est perfectio consummata; ordinem, oportet quod pracclcvctur in ordinem immutabi­ effectivam vero, divinam virtutem ; materialem autem, ho­ lium. quoniam aeternitas immutabilitatem sequitur. Omni­ minem elevatum in participationem aeternitatis. Et hoc ter­ bus autem beatitudinis causis supra mutabilitatem existentium, pro quanto includit quod bcatitudo formalis mensura- tibus, necesse est beatitudinem ipsAm immutabilem esse. ct dc perpetuitate consequenter, de perpetuitate formiililcr aedpit. Secundo, quia esse immobilitatem de ratione bea­ titudinis, intciligitur formalhcr aut virtualiter: quoniam, b Tub’ix e»" Ut '**c*n,r Metaphys. ·, corruptibile ct incorruptibile aut ,Cti’ sunt substantia, aut in substantia. Et tamen ipse formatter ”· ,n* 4. ARTICULUS QUINTUS UTRUM HOMO PER SUA NATURALIA POSSIT ACQUIRERE BEATITUDINEM Ραπ. I, qu. xu, ert. 4; qu. Uti. art. 1 ; infr», qu. t.w, an. 1; III Sent., d»»t. xxvn, qu. ti, srt. s; IV, diu. iux, qu. n, na. ύ; Ill Coiit. Gent., cap. ι.ιι. cilvii. Videtur quod intra ' dicetur. Sed bcatitudo hominis perfecta, Jioino pur sua naturalia possit beatilu- sicut supra* dictum est, consistit in visione di- ’Q·dincin consequi. Natura enim non dc- vinae essentiae. Videre autem Deum per essen­ M^M^icit in necessariis. Sed nihil est homini tiam est supra naturam non solum hominis, sed tam necessarium quam id per quod finem ulti­omnis creaturae, ut in Primo * ostensum *Q»·.*«.*«.4etiam mum consequitur. Ergo hoc naturae humanae est. Naturalis enim cognitio cuiuslibet creaturae non decst. Potest igitur homo per sua naturalia est secundum modum substantiae eius: sicut de beatitudinem consequi. Intclligentia dicitur in libro de Causis *, quod eo- · iw; 2, Praeterea, homo, cum sit nobilior irratio­ gnoscit ea quae sunt supra se, et ea quae sunt nalibus creaturis, videtur esse sufficientior. Sed infra se, secundum modum substantiae suae. Omnis irrationales creaturae per sua naturalia possunt autem cognitio quae est secundum modum sub­ consequi suos fines. Ergo multo magis homo per stantiae creatae, deficit a visione divinae essentiae, sua naturalia potest beatitudinem consequi. quae in infinitum excedit omnem substantiam 3. Praeterea, bcatitudo est operatio perfecta, creatam. Unde nec homo, nec aliqua creatura, •awa*. secundum Philosophum Eiusdem autem est in- potest consequi beatitudinem ultimam per sua VII. cap. και, n. . . . . jk-s.Th.kct. cipere rem, ct perficere ipsam. Cum igitur ope­ naturalia. ratio imperfecta, quae est quasi principium in Ad primum ergo dicendum quod, sicut natura operationibus humanis, subdatur naturali hominis non deficit homini in necessariis, quamvis non potestati, qua suorum actuum est dominus; vi- dederit sibi anna et tegumenta sicut aliis animali­ » detur quod per naturalem potentiam possit * per­ bus, quia dedit ei rationem et manus, quibus pos­ tingere ad operationem perfectam, quae est bea­ sit haec sibi conquirere ita nec deficit homini ‘ titudo. in necessariis, quamvis non daret sibi aliquod Sed contra, homo est principium naturaliter principium quo posset beatitudinem consequi; hoc ? actuum suorum ? per intellectum ct voluntatem. enim erat impossibile. Sed dedit ei liberum arbi­ Sed ultima beatitudo Sanctis praeparata, excedit trium, quo possit converti ad Deum, qui cum fa­ T intellectum hominis τ et voluntatem: dicit enim ceret beatum. Quae enim per amicos possumus, •vcrt.9. Apostolus, 1 ad Cor. 11 ·; Oculus non vidit, et auris per nos aliqualiter possumus, ut dicitur c in III C non audivit, et in cor hominis non ascendit, quae £//nc. * praeparavit Deus diligentibus se. Ergo homo per Ad secundum dicendum quod nobilioris condi­ sua naturalia non potest beatitudinem consequi. tionis est natura quae potest consequi perfectum Respondeo dicendum quod beatitudo imperfe- bonum, licet indigeat exteriori auxilio ad hoc 8 eta quae in hac vita haberi potest, potest 8 ab consequendum, quam natura quae non potest homine acquiri per sua naturalia, eo modo quo consequi perfectum bonum, sed consequitur quod­ et virtus, in cuius operatione consistit: de quo dam bonum imperfectum, licet ad consecutionem id quintum sic proceditur. B 3 β) γ δ) possit. - pouint AhCDEGHKI.pl. actuum suorum. - Om. II, aliorum ceteri. hominis. - Om. Ptf. potest. - ct potest ABCEGHIpD. ct E. - Pro tiuo ct virtus, qua victu» ACI GII1KI pDdi, virtus FpB. - Pn» in cuius, ia cius GHK, vel m dut cuius \, in vel ··.’«.· cuius pBD; vd cius tmr.o G l) conquirere. - acquirere PHKa. ζι dicitur. - dictum est ABCDE I-GUI.. 5a QUAESTIO V. cius non indigeat exteriori auxilio, ut Philosophus • Cip· *'»·"· ‘ dicit in II de Caelo *. Sicut melius est dispositus *«n ad sanitatem qui potest consequi perfectam sani­ tatem, licet hoc sit per auxilium medicinae; quam qui solum potest consequi quandam imperfectam sanitatem, sine medicinae auxilio. Et ideo creatura rationalis, quae potest consequi perlectum beati• o. 6». tudinis bonum, indigens ad hoc divino auxilio *, est perfectior quam creatura irrationalis, quae huiusinodi boni non est capax, sed quoddam imper­ fectum bonum consequitur virtute suae naturae. ARTICULUS VI An tertium dicendum quod, quando imperfe­ ctum et perfectum sunt eiusdem speciei, ab ea­ dem virtute causari possunt. Non autem hoc est necesse, si sunt alterius speciei: non enim quid­ quid potest causare dispositionem materiae, potest ultimam perfectionem conferre. Imperfecta autem operatio, quae subiacet naturali hominis potestati, non est eiusdem speciei cum operatione illa per­ fecta quae est hominis beatitudo: cum operatio­ nis species dependeat ex obiecto. Unde ratio non sequitur. Commentaria Cardinalis Caietani s articulo quinto, defendenda esser ratio conclusionis in littera posita, nisi diifuse tractata fuisset in 1 lib., qu. xn, I art. 4 *, ubi responsum est Scoto cam impugnanti in Quarto, dist. xmx. qu. xr. Quarc vide ibi, etc. ARTICULUS SEXTUS UTRUM HOMO CONSEQUATUR BEATITUDINEM PER ACTIONEM ALICUIUS SUPERIORIS CREATI RAE SExrLM SIC proceditur. Videtur quod cw^v^)homo possit fieri beatus per actionum alicuius superioris creaturae, scilicet anQunj cnjm duplex ordo inveniatur in rebus, unus partium universi ad invicem , alius totius universi ad bonum quod est extra univer­ sum ; primus ordo ordinatur ad secundum sicut •s. Th. Icet. MU. ad finem, ut dicitur XII Metaphys. ·; sicut ordo -Di±hh.XI.«P· X, B. I. partium exercitus ad invicem est propter ordi­ nem totius exercitus ad ducem. Sed ordo par­ tium universi ad invicem attenditur secundum quod superiores creaturae agunt in inferiores, ut • qu.«a.m. Ad qu. JtLvtu.$, in Primo* dictum est: beatitudo autem consistit q°’ *n or^,ne hominis ad bonum quod est extra uni­ versum, quod est Deus. Ergo per actionem su­ perioris creaturae, scilicet angeli, in hominem, homo beatus efficitur. 2. Praeterea, quod est in potentia tale, potest reduci in actum per id quod est actu tale : sicut quod est potentia calidum, fit actu calidum per id quod est actu calidum. Sed homo est in po­ tentia beatus. Ergo potest fieri actu beatus per angelum, qui est actu beatus. 3. Praeterea, beatitudo consistit in operatione • Qa.in,«n.intellectus, ut supra 9 dictum est. Sed angelus potest illuminare intellectum hominis, ut in Pri• Qd.cxi.an.i. mo * habitum est. Ergo angelus potest facere ho­ minem beatum. • Vm. u. Sed contra est quod dicitur in Psalmo ί.χχχπι ♦: Gratiam cl gloriam dabit Dominus. Respondeo dicendum quod, cum omnis creatura naturae legibus sit subiccta, utpote habens limi­ tatam virtutem ct actionum; illud quod excedit naturam creatam, non potest fieri virtute alicuius creaturae. Et ideo si quid fieri oporteat quod sit supra naturam, hoc fit immediate a Deo; sicut suscitatio mortui, illuminatio caeci, et cetera hu• An. iusmodi. Ostensum est autem * quod beatitudo a) quae. - qui pHILa. I est quoddam bonum excedens naturam creatam. Unde impossibile est quod per actionem alicuius creaturae conferatur: sed homo beatus fit solo Deo agente, si loquamur dc bcatitudine perfecta. Si vero loquamur de bcatitudine imperfecta, sic eadem ratio est de ipsa ct de virtute, in cuius actu consistit. Ad primum ergo dicendum quod plerumque con­ tingit in potentiis activis ordinatis, quod perdu­ cere ad ultimum finem pertinet ad supremam potentiam, inferiores vero potentiae coadiuvant ad consecutionem illius ultimi finis disponendo: sicut ad artem gubernativam, quae pracest navifactivae, pertinet usus navis, propter quem na­ vis ipsa fît. Sic igitur ct in ordine universi, homo quidem adiuvatur ab angelis ad consequendum ultimum linum, secundum aliqua praecedentia, quibus disponitur ad cius consecutionem: sed ipsum ultimum finem consequitur per ipsum pri­ mum agentem, qui est Deus. Ad secundum dicendum quod, quando aliqua forma actu existit in aliquo secundum esse per­ fectum et naturale, potest esse principium actionis in alterum; sicut calidum per calorem calefacit. Sed si forma existit in aliquo imperfecte, et non secundum esse naturale, non potest esse princi­ pium communicationis sui ad alterum: sicut in­ tentio coloris quae x est in pupilla, non potest fa­ cere album ; neque etiam omnia quae sunt illu­ minata aut calefacta, possunt alia calefacere et illuminare: sic enim illuminatio et calefactio essent usque ad infinitum. Lumen autem gloriae, per quod Deus videtur, in Deo quidem est perfecte secundum esse naturale: in qualibet autem crea­ tura est imperfecte, et secundum esse similitudinarium vel participatum. Unde nulla creatura beata potest communicare suam beatitudinem alteri. QUAESTIO V, ARTICULUS VU 53 Ad tertium dicendum quod angelus beatus illu­ operum: non autem quantum ad visionem divinae minat intellectum hominis, vel etiam inferioris essentiae, ut in Primo * dictum est. Ad eam enim · Q«-wt·b angeli, quantum ad aliquas rationes divinorum videndam, omnes immediate illuminantur a Deo. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM REQUIRANTUR ALIQUA OPERA BONA AI) HOC QUOD HOMO beatitudinem consequatur a deo Part. I, qu. txn. art. 4 ; Compend. Theo!., cap. clmii. Videtur quod autem perfectum bonum sine motu, convenit ei non requirantur aliqua opera hominis a quod naturaliter habet illud. Habere autem beaad hoc ut beatitudinem consequatur a titudinem naturaliter est solius Dei. Unde solius Deo. Deus enim, cum sit agens infini­ Dei proprium est quod ad beatitudinem non mo­ veatur per aliquam operationem praecedentem. tae virtutis, non praeexigit in agendo materiam, aut dispositionem materiae, sed statim potest to­ Cum autem beatitudo excedat omnem naturam tum producere. Sed opera hominis, cum non re­ creatam, nulla pura creatura convenienter beati­ quirantur ad beatitudinem eius sicut causa effi- tudinem consequitur absque motu operationis, • An.praeco, ciens, ut dictum est non possunt requiri ad per quam tendit in ipsam. Sed angelus, qui est eam nisi sicut dispositiones. Ergo Deus, qui dis­ superior ordine naturae quam homo, consecutus positiones non praeexigit in agendo, beatitudinem est eam. ex ordine divinae sapientiae, uno motu sine praecedentibus operibus confert. operationis meritoriae, ut in Primo* expositum 2. Praeterea, sicut Deus est auctor beatitudinis est. Homines autem consequuntur ipsam multis immediate, ita ct naturam immediate instituit. Sed molibus operationum, qui merita dicuntur. Unde in prima institutione naturae, produxit creaturas etiam, secundum Philosophum *, beatitudo est nulla dispositione praecedente vel actione creatu­ praemium virtuosarum operationum. rae; sed statim fecit unumquodque perfectum in sua Ad primum ergo dicendi m quod operatio homi­ specie. Ergo videtur quod beatitudinem conferat nis non praeexigitur ad consecutionem bcatituhomini sine aliquibus operationibus praecedentibus, dinis, propter insufficientiam divinae virtutis bea­ •xsn. 6. g. Praeterea, Apostolus dicit, Roni. iv ♦ beati­ tificantis: sed ut servetur ordo in rebus. tudinem hominis esse cui Deus confert iustitiam An secundum dicendum quod primas creaturas sine operibus. Non ergo requiruntur aliqua opera statim Deus perfectas produxit, absque aliqua 7 dis­ hominis ad beatitudinem consequendam. positione vel operatione creaturae praecedente, • Vm. 17. Sed contR/K est quod dicitur Ioan, xm ♦: Si haec quia sic instituit prima individua specicrum, ut scitis, beati eritis si feceritis ea. Ergo per actio- per ea δ natura propagaretur ad posteros. Et si­ ? nem ad beatitudinem pervenitur P. militer. quia per Christum, qui est Deus ct homo, Respondeo dicendum quod rectitudo voluntatis, beatitudo erat ad alios derivanda, secundum illud Mt.4. ut supra * dictum est, requiritur ab beatitudinem, Apostoli ad Hebr. n ♦, qui multos filios in gloriam cum nihil aliud sit quam debitus ordo volunta­ adduxerat; statim a principio suae conceptionis, tis ad ultimum finem; quae ita exigitur ad con­ absque aliqua operatione meritoria praecedente, secutionem ultimi finis, sicut debita dispositio ma­ anima eius fuit beata. Sed hoc est singulare in teriae ad consecutionem formae. Sed ex hoc non ipso: nam pueris baptizatis subvenit meritum ostenditur quod aliqua operatio hominis debeat Christi ad beatitudinem consequendam, licet de­ praecedere cius beatitudinem: posset enim Deus sint eis merita propria *, eo quod per baptismum simul facere voluntatem recte tendentem in finem, sunt Christi membra effecti. et finem consequentem; sicut quandoque simul Ad tertium dicendum quod Apostolus loquitur materiam disponit, ct inducit formam. Sed ordo de bcatitudine spei, quae habetur per gratiam Ju­ divinae sapientiae exigit ne hoc fiat: ut enim di- stificantem, quae quidem non datur propter opera nata sunt praecedentia. Non enim habet rationem termini o. IB. Km. XWh citur in 11 de Caelo *, eorum quae Λ habere bonum perfectum, aliquid habet ipsum sine motus, ut beatitudo: sed magis est principium motu, aliquid uno motu, aliquid pluribus. Habere motus quo ad beatitudinem tenditur. d septimum sic proceditur. S hominis. ~ hominum codkcs. Pro consequatur, consequantur EJK. pervenitur. - pervenimus P.i. •p aliqua. - alia PK Augustinus dicit, in X111 de Trin.*, quod beatus est qui habet omnia quae vult, et bam,c»p.v. jiiJul male vult. Sed non omnes hoc volunt: qui­ dam enim male aliqua volunt, et tamen volunt illa se velle. Non ergo omnes volunt beatitudinem. Sed contra est quod Augustinus dicit, XIII de *°p.in. Trin.*'. Si mimus dixisset. « Omnes beati esse vul­ tis, miseri esse non vallis dixisset aliquid quod nullus in sua non cognosceret voluntate. Quilibet ergo vult esse beatus. Respondeo dicendum quod beatitudo dupliciter potest considerari. Uno modo, secundum commu­ nem rationem bealitudinis. Et sic necesse est quod omnis homo beatitudinem velit. Ratio autem beatitudinis communis est ut sit bonum perfectum, •An.5.4. sicut dictum est*. Cum autem bonum sit obie­ ctum voluntatis, perfectum bonum est alicuius, quod totaliter eius voluntati satisfacit. Unde ap­ petere beatitudinem nihil aliud est quam appe­ tere ut voluntas satietur. Quod quilibet vult. Alio modo possumus loqui de beatitudine se­ cundum specialem rationem, quantum ad id in quo beatitudo consistit. Et sic non omnes cogno­ scunt beatitudinem: quia nesciunt cui rei commud octavum S s) voluptaiaic. - voluplatibu» Va.- Eaedem pro animi, animae, llc. - utique addunt PE. nis ratio bealitudinis conveniat. Et per conse­ quens, quantum ad hoc, non omnes eam volunt. Unde patet responsio ad primum. An secundum dicendum quod, cum voluntas se­ quatur intellectus seu rationis, 3 Anima Sed mulli . . *. apprehensionum sicut contingit quod aliquid est idem secundum rem, quod tamen esi diversum secundum ratio­ nis considerationum ; ita contingit quod aliquid est idem secundum rem, ct tamen uno modo appetitur, alio modo non appetitur. Beatitudo ergo potest considerari sub ratione finalis boni et per­ fecti, quae est communis ratio bealitudinis: et sic naturaliter ct ex necessitate voluntas in illud tendit, ut dictum est *. Potest etiam considerari ’’ΐ******. secundum alias speciales considerationes, vel cx parte ipsius operationis, vel cx parte potentiae operativae, vel ex parte obiecti : et sic non cx necessitate voluntas tendit in ipsam. ■ An tertium dicendum quod ista definitio bcatitudinis quam quidam posuerunt, Beatus est qui habet omnia quae vult, vel. cui omnia optata suc­ cedunt. quodam modo intellecta, est bona et suf­ ficiens; alio vero modo, est imperfecta. Si enim intclligalur simpliciter de omnibus quae vult homo naturali appetitu, sic P verum est quod qui habet ? omnia quae vult, est beatus: nihil enim saliat naturalem hominis appetitum, nisi bonum perfe­ ctum, quod est beatitudo. Si vero intclligalur de his quae homo vult secundum apprehensionem rationis, sic habere quaedam quae homo vult, non pertinet ad beatitudinem, sed magis ad mi­ seriam. inquantum huiusmodi habita impediunt hominem ne habeat quaccumque naturaliter vult: sicut etiam ratio accipit ui vera interdum quae impediunt a cognitione venialis. Et secundum hanc considerationem, Augustinus addidit î ad * perfectionem bealitudinis. quod nihil mali velit. Quamvis primum posset sufficere, si recte intelligeretur, scilicet quod beatus est qui habet omnia quae vult. γ) addidit. - addit Pfl. Commentaria Cardinalis Caietani x articulis sexto, septimo ct octavo, nihil aliud scribendum occurrit, nisi quod materia octavi articuli tractatu est in I lib., qu. lxxxii, art. i ♦, ubi solutae sunt rationes Scoti. Quare · o citari vide ibi. - Et hic completur tractatus primus huius libri. Cf. qu. V, ΛΓ Cf.qu.i. ÎQlro P Π· IP* Parti ’ Qu. xux. 3 • Qu. Mil. t • Qa. x»ni. • Ncaoiutn. Sjfnra //. · S.TÏ. kxl IV. ζ * Cap χ. η. ο. ■ S ΤΚ lott. **. t I b. Lnl IV. Ct. «p. π. o. Th. kxt. «IU. QUAESTIO VI, ARTICULUS 1 55 QUAESTIO SEXTA DE VOLUNTARIO ET INVOLUNTARIO IN OCTO ARTICULOS DIVISA igitur ad beatitudinem per actus aliquos humani proprie dicantur qui sunt voluntarii, eo necesse est pervenire *, oportet consequen­ quod voluntas est rationalis appetitus, qui est ter de humanis actibus considerare, ut sciamus proprius hominis; oportet considerare dc actibus quibus actibus perveniatur ad beatitudinem, inquantum vel sunt voluntarii. Primo ergo conside­ randum est de voluntario et involuntario in com­ •c· .plintro.·. impiatur α bcatitudinis via * Sed quia opcratio? nes et actus circa singularia sunt, ideo P omnis muni ; secundo, de actibus qui sunt voluntarii operativa scientia in particulari consideratione per- quasi ab ipsa voluntate eliciti, ut immediate ipsius T ficitur. Moralis igitur consideratio, quia est 7 hu­ voluntatis existantes ♦; tertio, de actibus qui sunt * Ο *,Λ manorum actuum, primo quidem tradenda est in voluntarii quasi a voluntate imperati, qui sunt • ii·ii·· pani», universali ; secundo vero, in particulari ·. ipsius voluntatis mediantibus aliis potentiis *. ’ 1,11 Circa universalem autem considerationem hu­ Et quia actus voluntarii habent quasdam cir­ manorum actuum, primo quidem considerandum cumstantias, secundum quas dijudicantur, primo occurrit de ipsis actibus humanis; secundo, de considerandum est de voluntario ct involuntario; • Qg. xux. principiis eorum *. Humanorum autem actuum ct consequenter dc circumstantiis ipsorum actuum quidam sunt hominis proprii ; quidam autem sunt in quibus voluntarium et involuntarium invenitur*. ’ homini et aliis animalibus communes. Et quia Circa primum quaeruntur octo. bcatitudo est proprium hominis bonum, propin­ Primo: utrum in humanis actibus inveniatur quius sc habent ad beatitudinem actus qui sunt voluntarium. proprie humani, quam actus qui sunt homini Secundo: utrum inveniatur in animalibus brutis. aliisque animalibus communes. Primo ergo con­ Tertio: utrum voluntarium esse possit absque siderandum est dc actibus qui sunt proprii hoomni actu. 3 minis; secundo, dc actibus qui sunt ' homini Quarto: utrum violentia voluntati possit inferri. aliisque animalibus communes, qui dicuntur aniQuinto: utrum violentia causct involuntarium. •q0.xui. mac passiones*. Sexto: utrum metus causct involuntarium. Circa primum duo consideranda occurrunt: Septimo: utrum concupiscentia involuntarium 1 primo, de conditione 1 humanorum actuum; sccausct. •Qim eundo, dc distinctione eorum *. Cum autem actus Octavo: utrum ignorantia. uia Q ARTICULUS PRIMUS UTRUM IN HUMANIS ACTIBUS INVENIATUR VOLUNTARIUM A· 1'crit., qu. xnn, an. t. igpD primum sic proceditur. Videtur quod exteriori. Sed omnes actus hominis sunt novi: in humanis actibus non inveniatur vo- nullus enim actus hominis aeternus est. Ergo c ? lumarium. Voluntarium enim est cuius principium omnium * humanorum actuum est ab ° ^principium est in ipso; ut patet per Gre- extra. Non igitur in eis invenitur voluntarium. ’ Scscilsci, df gorium Nyssenum *. et Damascenum *·, et Aristo­ 3. Praeterea, qui voluntarie agit, per se agere Sztors 1farni, au, ar. x»in, telem *. Sed principium humanorum actuum non potest. Sed hoc homini non convenit: dicitur enim iLiih.V. UP.II1. "bMfürtk., loan, xv *: Sine me nihil potestis facere. Ergo · v. - titus hominis movetur ad agendum ab appetibili voluntarium in humanis actibus non invenitur. $.Tt. !b.n.c*p.xxvn. ’ ftM. cap. vmv. P· b 1 QUAESTIO VI, ARTICULUS II agendi principium, non solum est principium agendi, sed agendi propter finem; naturalia enim, ut sic, agunt propter finem. III. Circa illam aliam propositionem in eodem corpore, scilicet : Qu oden nique sic agit rei movetur a principio in­ trinseco, quod habet aliquam notitiam finis, habet in se· ipso principium sui actus non solum ut agat, sed etiam ut agat propter finem, dubium occurrit, quia contradicit determinationi laetae in 2 art. qu. 1, ubi conclusum est esse proprium rationalis naturae agere propter finem, ita ut moveat se ad finem. Hic enim expresse dicitur quod huiusmodi, ut animalia, movent se nd finem, quia aliquam cognitionem tinis habent. Quomodo stant hnec simul ? IV. Circa deductam in eodem corpore propositionem ex •VUma-ii. praedicta *, scilicet : 1’ndc huiusmodi dicuntur non morere seipsa, sed ab aliis moveri, dubium quoque occurrit, quo­ niam constat quod vegetabilia movent seipsa motu aug­ menti nd omnes differentias positionis, ct tamen carent notitia finis. Enisum ergo est quod huiusmodi, scilicet carentia finis notitia, non dicuntur movere seipsa. - Et confirmatur; quia in Prima Parte, qu. xvm, art. 1, in re­ sponsione ad 2, expresse dixit Auctor quod haec movent seipsa. •awj. V. Ad primae dubitationis ' evidentiam, scitu quod hoc quod est agere propter finem, potest habere principium duplicis ordinis: alterum scilicet proprii ordinis; alterum subordimiti. Proprii quidem ordinis principium est quod propria virtute hoc facit: subordinati vero, quod superioris virtutis participatione solum hoc facit. Et quoniam agere propter finem collationem quandum cius quod est ad fi­ nem, ud ipsum finem, manifeste importat; conferri autem in finem absque cognitione, etsi fingendi detur licentia, intclligi nequit : oportet ut de ratione principii propria virtute activi propter finem, sit cognitio. Ac per hoc, principium propria virtute agens propter finem, constat necessario ex gradu cognoscitivo. Et consequenter si quid non cognosdtivum agit propter finem, etsi habeat principium agendi propter finem, non habet principium nisi .subordinati or­ dinis, quod scilicet ex hoc quod est impressio quaedam a cognoscitivo, principiat propter finem. Et hoc modo naturalia agunt propter finem. Ita quod acquivocalio est hic inter litteram hanc, ct secundum Phy­ sicorum ac rationes. Auctor siquidem loquitur de principio χ ’P·*4»· $1 agente propter finem propria virtute. Et de tali verissimum est dicere quod in solis cognosdtivU est principium agendi propter finem: quia, ut in littera dicitur, ad hoc quod oil­ quid fiat propter finem , requiritur aliqualis notitia finis. Propter quod u philosophis dicitur quod opus naturae est opus intelligentiae, In II autem Physic., et aliis. est sermo de qualicumque principio. Et sic late loquendo, concedimus et quod in naturalibus est principium agendi, ct agendi propter finem. Natura enim, ab intelligcntia veniens, est principium subordinati ordinis agendi propter finem: ct non est principium propria virtute dircctivum in finem. Et sic omnia consonant. VI. Ad secundani autem dubitationem ’ dicitor quod, * ^SoJ^jLv°lunlar,lim non s,t ’n ^rut‘s animalibus. Voluntarium enim a voluntate dicitur. Vol un tas autem, cum sit in ratione, ut λ Ile HCL ΧΒ. dicitur in III de Anima '*. nun *potest esse in brutis animalibus. Ergo neque voluntarium in cis in­ venitur. 2. Praeterea, secundum hoc quod actus hu­ mani sunt voluntarii, homo dicitur esse dominus suorum actuum. Sed bruta animalia non habent dominium sui actus: non enim agunt, sed magis b/apuuu ut Damascenus dicit *. Ergo in brutis animalibus non est voluntarium. •eu ap.n:f. 3. Praeterea, Damascenus dicit * quod actus voluntarios sequitur laus et vituperium, Sed acti­ bus brutorum animalium non debetur neque laus neque vituperium. Ergo in eis non est volunta­ rium. a) in finem ad ipsum, - m finem ct ad ipsum CDGLpEII, 111 ad ipsum scilicet finem K, in finem ipsum utmana iura his quae metu fiunt, libertatem plenam fovendo, non voluntarium in his negando. ARTICULUS QUARTUS UTRUM VIOLENTIA VOLUNTATI POSSIT INFERRI P*rt. J. qu. Lxxxa, tra* naturam. Sed motus voluntatis aliquando est contra naturam; ut patet de motu voluntatis ad peccandum, qui est contra naturam, ut Dama•tkhitonk., scenus dicit*. Ergo motus voluntatis potest esse coactus. Sed contra est quod Augustinus dicit, in V •ûfuu dc Civ. Dei*, quod si aliquid fit voluntate?, non fit ex necessitate. Omne autem coactum fit cx necessitate. Ergo quod fit ex voluntate, non potest esse coactum. Ergo voluntas non potest cogi ad agendum. Respondeo dicendum quod duplex est actus vo­ luntatis: unus quidem qui est eius immediate. T velut ab ipsa elicitus, scilicet velle; alius autemT est a) contrit. - extra ABCEi GlpDH. vfAuntate. - voluntarie Ρλ γ. autem. - qui Va, om. F. actus voluntatis a voluntate imperatus, et mediante alia potentia exercitus, ut ambulare ct loqui, qui a voluntate imperantur5 mediante potentia motiva. * Quantum igitur ad actus a voluntate imperatos, eo cogi violentiam pati potest *, inquantum pcr •o-j’'-·· voluntas violentiam exteriora membra impediri possunt ne imperium voluntatis cxcquantur. Sed quantum ad ipsum proprium actum voluntatis, non potest ci violentia inferri*. ‘D-wEt huius ratio est quia actus voluntatis nihil est aliud quam inclinatio quaedam procedens ab interiori principio cognoscente: sicut appetitus na­ turalis est quaedam inclinatio ab interiori princi­ pio et sine cognitione. Quod autem est coactum vel violentum, est ab exteriori principio. Unde contra rationem ipsius actus voluntatis est quod sit coactus vel violentus: sicut etiam est contra rationem naturalis inclinationis vel motus *. Po· test enim lapis per violentiam sursum ferri: sed quod iste motus violentus sit ex eius naturali inclinatione, esse non potest. Similiter etiam potest homo per violentiam trahi: sed quod hoc sit cx cius voluntate, repugnat rationi vio­ lentiae. Ad primum ergo dicendum quod Deus, qui: est potentior quam voluntas humana, potest vohinta- δ» imperantur. - exercentur autem adJdunt cdiûoaca JiqOK. a) - lapidit quod feratur sursum jJdual Pa. V) - quia ADUDEFGIKU l QUAESTIO VI, ARTICULUS V tcm humanam τ· movere; secundum illud /5o- pier naturalem aptitudinem interiorem materiae verb, xxi *: Cor regis in manu Dei est, et quo­ vel subiecti ad talem dispositionem. Et similiter cumque voluerit, vertet illud. Sed si hoc esset per quando voluntas movetur ab appetibili secundum violentiam, iam non esset cum actu voluntatis, propriam inclinationem, non est motus violentus, nec ipsa voluntas moveretur, sed aliquid contra sed voluntarius. Ad tertium dicendum quod id in quod voluntas voluntatem. Al) SECUNDUM DICENDUM " quod ΠΟΠ SCmpCr CSt tendit peccando, etsi sit malum ct contra ratio­ 1 1 niotus violentus, quando passivum immutatur a nalem naturam secundum rei veritatem, appre­ suo activo: sed quando hoc fit contra interiorem henditur tamen ut bonum et conveniens naturae, inclinationem passivi. Alioquin omnes alterationes inquantum est conveniens ‘ homini secundum ct generationes simplicium corporum essent in- aliquam passionem sensus, vel secundum aliquem naturalcs et violentae. Sunt autem naturales, pro- habitum corruptum. 6o r. •v*· SEXTUM SIC PROCEDITUR *. VldctUT quod /λ -λ\ύ·Δ · . · ... wZavv inclus causet involuntarium simpliciter. Sicut enim violentia est respectu cius -^^“^quod contrahatur pracsentialiter volun­ tati. ita metus est respectu mali futuri quod repu­ gnat voluntati. Sed violentia causal involuntarium simpliciter. Ergo ct metus involuntarium simpli­ citer causât. 2. Praeterea, quod est secundum se tale, quo­ libet addito remanet tale: sicut quod secundum se est calidum, cuicumquc coniungatur, nihilomi­ nus est calidum, ipso manente. Sed illud quod per metum agitur, secundum se est involunta­ rium. Ergo etiam adveniente metu est involontarium. 3. Praeterea, quod sub conditione est tale, secundum quid est tale; quod autem absque con­ ditione est tale, simpliciter est tale: sicut quod est necessarium ex conditione, est necessarium secundum quid; quod autem est necessarium ab­ solute. est necessarium simpliciter. Sed id quod per melum agitur, est involuntarium absolute: non esi autem voluntarium nisi sub conditione, scilicet ut vitetur malum quod limetur. Ergo id quod per metum agitur, est simpliciter involuntarium. $ED contra Est quod Gregorius Nyssenus· di"·/· ; > v. ct eljam Philosophus \ quod huiusmodi quae • £-V;. Λ. Ill, · i ομ.β.6 «.. per melum aguntur, sunt magis voluntaria quam S Tkloft i, n. . , involuntaria. Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus •w dicit in III Ethic. * ct idem dicit Gregorius Nys^*•«.1«. senus in libro suo de Homine ♦, huiusmodi quae per melum aguntur, mixta sunt ex voluntario et involuntario. Id enim quod per metum agitur, in se consideratum, non est voluntarium: sed fit vo­ luntarium in casu, scilicet ad vitandum malum quod limetur. Sed si quis recte consideret, magis sum huius­ modi voluntaria quam involuntaria: sunt enim voluntaria simpliciter, involuntaria autem secun­ dum quid. Unumquodque enim simpliciter esse dicitur secundum quod est in actu: secundum autem quod est in sola apprehensione, non est simpliciter, sed secundum quid. Hoc autem quod per metum agitur, secundum hoc est m actu, secundum quod fit: cum enim actus in singulari­ bus sint, singulare autem, inquantum huiusmodi, est hic et nunc; secundum hoc id quod fit est in actu, secundum quod est hic et nunc ct sub aliis conditionibus individualibus. Sic autem hoc quod fit per metum, est voluntarium, inquantum aj secundum considerationem. - fecundum rationem PEHIpD»F ct a. secundum pF. S Sed in eo quod per metum agitur, voluntas aliquid afit. - Οιη. Ρλ; loco per metuni, per vim uodicci. scilicet est hic ct nunc, prout scilicet m hoc casu est impedimentum maioris mali quod timebatur: sicut proiectio mercium in marc fit voluntarium tempore tempestatis, propter timorem periculi. Unde manifestum est quod simpliciter volunta­ rium est. Unde et competii ei ratio voluntarii: quia principium cius est intra. - Sed quod accipia­ tur id quod per metum fit, ut extra hunc casum existens, prout repugnat voluntati, hoc non est nisi secundum considerationem · tantum. Et ideo est involuntarium secundum quid, idest prout consideratur extra hunc casum existens. Ad primum ergo dicendum quod ea quae agun­ tur per metum et per vim, non solum differunt secundum praesens et futurum, sed etiam secun­ dum hoc, quod in eo quod agitur per vim, vo­ luntas non consentit, sed omnino est contra mo­ tum voluntatis: sed id quod per metum agitur, fit voluntarium, ideo quia motus voluntatis fertur in id. licet non propter scipsum, sed propter aliud, scilicet ad repellendum malum quod limetur. Suf­ ficit enim ad rationem voluntarii quod sil propier aliud voluntarium : voluntarium enim est non solum quod propter scipsum volumus ut finem, sed etiam quod propter aliud volumus ul propter finem. Palet ergo quod in eo quod per vim agitur, voluntas, interior nihil agit: sed in co quod per metum agitur, voluntas aliquid agit A. Et ideo, ut Gregorius Nyssenus dicit * ad excludendum ea quae per melum aguntur, in definitione violenti non solum dicitur quod violentum est cuius prinapium est extra, sed additur, nihil conferente vim passo: quia ad id quod agitur per metum, vo­ luntas timentis aliquid confert. Ad secundum dicendum quod ea quae absolute dicuntur, quolibet addito remanent talia, sicut calidum ct album; sed ea quae relative dicuntur, variantur secundum comparationem ad diversa; quod enim est magnum comparatum huic, est parvum comparatum alteri. Voluntarium autem dicitur aliquid non solum propter scipsum \ quasi absolute, sed etiam propter aliud, quasi relative. Et ideo nihil prohibet aliquid quod a non esset voluntarium alteri comparatum, fieri voluntarium per comparationem ad aliud. Ad tertium dicendum quod illud quod per me­ tum agitur, absque conditione est voluntarium, idest secundum quod actu agitur: sed involunta­ rium est sub conditione, idest si talis metus non immineret. Unde secundum illam rationem magis potest concludi oppositum \ T) scipsum. - u Pj. 8) quod. - quod de λ.- P.j. n oppositum. - quod fit roluntaiium qiuti q»od tff in>\duntj· rium addit E. « ? τ 5 · QUAESTIO VI, ARTICULI S Vil, VIII 62 ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM CONCUPISCENTIA CAUSET INVOLUNTARIUM III Ethtc., Icct. ii, iv. sic proceditur. Videtur quod sed bonum est voluntati consonum. Unde magis concupiscentia causet involuntarium. se habet limor ad causandum involuntarium quam Sicut enim metus est quaedam passio, concupiscentia. Ad secundum dicendum quod in eo qui per ita et concupiscentia. Sed metus causal quodammodo involuntarium. Ergo etiammetum concu­ aliquid agit, manet repugnantia voluntatis ad id quod agitur, secundum quod in se consi­ piscentia. 2. Praeterea, sicut per timorem umidus agit deratur. Sed in eo qui agit aliquid per concupi­ contra id quod proponebat, ita incontinens pro­ scentiam. sicut est incontinens, non manet prior pter concupiscentiam. Sed timor aliquo modo voluntas, qua repudiabat illud quod concupiscitur, sed mutatur ad volendum id quod prius repudia­ causal involuntarium. Ergo et concupiscentia. 3. Praeterea, ad voluntarium requiritur cogni­ bat. Et ideo quod per metum agitur, quodammodo tio. Sed concupiscentia corrumpit cognitionum: est involuntarium: sed quod per concupiscentiam s, »»ou ΡΕΗλ-Ργο cutn hamo, cum ali^uU homo Pa. s) procedebat. - procedit Prt. ji) potito. - Kilicct »4Juni l’*i. 7) Mt. - vet ut Pa. 6) iuris. - et turis E. Commentaria Cardinalis Caietani ». ». «rt. 3· n», 7. • Vera Rriif.. . XJV. x. cit· tide. tib. Ul. . i, «iam. j.. Π-. Ico. i. octavo articulo, diligenter advertendum cst quod, cum ignorantia consequens voluntatem tripliciter ponatur, sci­ licet affectata. malae electionis, et iuris; et prima differat ab aliis in hoc, quod ipsa cst obicctum actus voluntatis (cst enim volita), aliae vero sunt quasi obicctum voluntatis potentis ct debentis ipsas abiiccre (sunt enim ideo volunta­ riae, quia voluntas potest ct debet actualiter considerare ct applicare ad opus, ct sic excludere ignorantiam malae ele­ ctionis; ct similiter velle acquirere scientiam sibi necessa­ riam tempore debito, ct sic excludere ignorantiam iuris); inter has autem duas ditferentia sit quod ignorantia electio­ nis consistit in ipsa voluntaria actuali inconsideratione, igno­ rantia vero iuris in voluntaria habituali privatione scientiae : quQndocumque aliquis ex actuali oblivione cius quod scit et habitunlitcr meminit, operatur, neutram ignorantiam in­ currit; quoniam omnium reminisci supra hominis cst facultitcm. Quocirca si quis, certa intentione perseverans nullo modo peccandi mortaliter, et sciens contractum talem saperc usuram, ct nihilominus non recolens actualiter cius quod habitunlitcr scit, facit talem contractum, non peccavit mor­ taliter. Et similiter sciens Socratem, sibi nutum, esse no­ minarim cxcommunicatum. et tamen communicans cum eo in divinis, ex hoc quod non actualiter sibi occurrit hunc esse cxcommunicatum, excusatur a mortali. Quilibet enim in seipso experitur non esse in potestate sua quod recor­ detur eorum quae habitunlitcr meminit Propter quod inconsideratio haec, cum non sit concomitans nec conse­ quens, quin non est omnino in potestate nostra, locanda cst sub antecedente: causai enim involuntarium simpliciter, ct ipsa nullo modo cst volita. Ac per hoc, excusât non solum n peccato, sed a censuris consequentibus culpam. Et haec pro consolatione bonarum mentium ibi culpam timentium ubi non repetitur, notanda applicandaque sunt occurren­ tibus casibus. ό.| QUAESTIO Vll, ARTICULUS 1 QUAESTIO SEPTIMA DE CIRCUMSTANTIIS HUMANORUM ACTUUM IN’ QUATIOR ARTICULOS DIVISA considerandum est de circumstantiis humanorum actuum *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: quid sit circumstantia. einde • Cf. qu. τι, IfltroJ. D Secundo: utrum circumstantiae sint circa hu­ manos actus attendendae a theologo. Tertio: quot sunt circumstantiae. Quarto: quae sunt in eis principaliores. ARTICULUS PRIMUS UTRUM CIRCUMSTANTIA SIT ACCIDENS ACTUS HUMANT tnfrj, qu. nui, en. 3; IV Sent., dl»t. n'i, qu. m, art î, qu* i. n primum sic proceditur. Videtur quod circumstantia non sii accidens actus hu­ mani. Dicit enim Tullius, in Rhetoricis*. quod circumstantia est per quam argu­ mentationi auctoritatem ct Jirmamentum oratio. Sed oratio dat firmamentum argumentationi « praecipue ab his quae sunt de substantia * rei. ut definitio, genus, species, ct alia huiusmodi; a qui; T^ric. .td rrx- bus etiam Tullius oratorem argumentari docet *. Ergo circumstantia non est accidens humani actus. 2. Praeterea, accidentis proprium est inesse. Quod autem circumstat, non inest, sed magis est extra. Ergo circumstantiae non sunt accidentia humanorum actuum, 3. Praeterea, accidentis non est accidens. Sed ipsi humani actus sunt quaedam accidentia. Non ergo circumstantiae sunt accidentia actuum. Sed contra, particulares conditiones cuiuslibet rei singularis dicuntur accidentia individuuntia β ipsam?. Sed Philosophus, in III Ethic.*, circumstanso%.TtikS: tias nominat particularia, idest particulares sin­ gulorum actuum conditiones. Ergo circumstantiae T sunt accidentia individualia τ humanorum actuum. Respondeo dicendum quod, quia nomina, se•Prr/Azn«..i»id. eundum Philosophum ♦, sunt signa intellectuum, n.3.-s.Th,hb.i. necesse est quod secundum processum intellectivae cognitionis, sit etiam nominationis processus. Procedit autem nostra cognitio intellectualis a no­ tioribus ad minus nota. Et ideo apud nos a no­ tioribus nomina transferuntur ad significandum res minus notas. Et inde est quod, sicut dicitur in X Du.hbjxfôpi Metaphys. *, ab his quae sunt secundum locum, »Σ” processit nomen distantiae ad omnia contraria: ct similiter nominibus pertinentibus ad motum loca­ lem, utimur ad significandum alios motus, eo quod corpora, quae loco circumscribuntur, sunt maxime nobis nota. Et inde est quod nomen circumstan­ tiae ab his quae in loco sunt, derivatur ad actus humanos. Dicitur autem in localibus aliquid circumstare, quod est quidem extrinsecum a re. tamen attingit S λ) de jubilantia. - tubiccta I». β) ip$am. - iptum ARCDITGIHHi. 7) individualia. - individua EFGI.pCDlhB, individuantia cd. a. ipsam, vel appropinquat ei secundum locum. Et ideo quaecumque conditiones sunt extra substan­ tiam actus, et tamen attingunt aliquo modo actum humanum, circumstantiae dicuntur. Quod autem adiungit est extra substantiam rei ad rem ipsam pertinens, accidens eius dicitur. Unde circumstantiae actuum humanorum accidentia eorum dicenda sunt. Ad primum ergo dicendum quod oratio quidem dat firmamentum argumentationi, primo ex sub­ stantia actus: secundario vero, cx his quae cir­ cumstant actum. Sicut primo accusabilis redditur aliquis ex hoc quod homicidium fecit: secundario vero, cx hoc quod dolo fecit, vel propter lucrum, vel in tempore aut5 loco sacro, aut aliquid aliud huiusmodi. Et ideo signanter dicit quod per cir­ cumstantiam oratio argumentationi Jirmamentum adiungit, quasi secundario. Ad secundum dicendum quod aliquid dicitur acci­ dens alicuius dupliciter. Uno modo, quia inest ei: sicut album dicitur accidens Socratis. Alio modo, quia est simul cum eo in eodem subiecto: sicut dicitur quod album accidit musico, inquanlum con­ veniunt, et quodammodo se contingunt, in uno subiecto. Et per hunc modum dicuntur circum­ stantiae accidentia actuum. Ad tertum dicendum quod, sicut dictum est*, ·«»?·*-·· accidens dicitur accidenti accidere propter conve­ nientiam in subiecto. Sed hoc contingit dupliciter. Uno modo, secundum quod duo accidentia com­ parantur ad unum subicctum absque aliquo or­ dine: sicut album ct musicum ad Socratem. Alio modo, cum aliquo ordine: puta quia subicctum recipit unum accidens alio mediante, sicut corpus recipit colorem mediante superficie. Et sic unum accidens dicitur etiam alteri inesse: dicimus enim colorem esse in superficie. Utroque autem modo circumstantiae se habent ad actus. Nam aliquae circumstantiae ordinatae ad actum, perlinent ad agentem non * mediante actu, puta locus et con­ ditio personae : aliquae vero mediante ipso actu, sicut modus agendi. i) aut. - w/ »»i P*x. «» nan. - Om. AEGIlll.plKDG. - Pro aliqua.·, aii^tta ABCEG HKU •S.Tb. I· P J. lib. \ XI, B. I H • bf FiJr < Hk Π. cap. • NsRd'U Sjf. Ha»·., mi. at I. ap-ix. • Qs.xnn, IJ, II. Λ 7. κ.Γΐί l.l«t·. ik ia. QUAESTIO VIL ARTICULUS II, III 65 ARTICULUS SECUNDUS UTRUM CIRCUMSTANTIAE HUMANORUM ACTUUM SINT CONSIDERANDAE A THEOLOGO 3 •S.TàJui.n.· Dt£ là. V. cap. ·.*·« Si ‘De Fide OrtL. Ιί.Β,ορ. xirr. df ' ."ÙXJ/-WL, 03. uu. 1L hb. V, rt. 3 Rc*p. «J i. ’Qt.xnn, wt. tf.7. SECUNDUM s,c proceditur. Videtur quod circumstantiae humanorum actuum non sint considerandae a theologo. Non enim -^*^iL^considcrantur a theologo actus humani, nisi secundum quod sunt aliquales », idest boni vel mali. Sed circumstantiae non videntur posse facere actus aliquales: quia nihil qualificatur, for­ maliter loquendo, ab eo quod est extra ipsum, sed ab eo quod in ipso est. Ergo circumstantiae actuum non sunt a theologo considerandae. 2. Praeterea, circumstantiae sunt accidentia actuum. Sed uni infinita accidunt: et ideo, ut di­ citur in VI Metaphys.*, nulla ars rei scientia est circa ens per accidens. nisi sola sophistica. Ergo theologus non habet considerare circumstantias humanorum actuum. 3. Praeterea, circumstantiarum consideratio pertinet ad rhetorem. Rhetorica autem non est pars theologiae. Ergo consideratio circumstantiarum non pertinet ad theologum. Sed contra, ignorantia circumstantiarum causai involuntarium, ut Damascenus ' et Gregorius Nyssenus * dicunt. Sed involuntarium excusat a culpa, cuius consideratio pertinet ad theologum. Ergo et consideratio circumstantiarum ad theologum pertinet. Respondeo dicendum quod circumstantiae perli­ nent ad considerationem theologi triplici ratione. Primo quidem, quia theologus considerat actus humanos secundum quod per cos homo ad bea­ titudinem ordinatur. Omne autem quod ordinatur ad finem, oportet esse proportionatum fini. Actus autem proportionantur fini secundum commonsurationem quandam, quae fn per debitas circumstandas. Unde consideratio circumstantiarum ad theologum pertinet. - Secundo, quia theologus considerat actus humanos secundum quod in eis invenitur bonum et malum, et melius et peius: ct hoc diversificatur secundum circumstantias, ut infra * patebit. - Tertio, quia theologus considerat actus humanos secundum quod sunt meritorii vel e) aliquales. - quales Λ hk et rooï. - Meet 6tn. ABGHII pD. p) circumstantiarum. - substantiarum ACDGpUH. demeritorii, quod convenit actibus humanis; ad quod requiritur quod sint voluntarii. Actus autem humanus indicatur voluntarius vel involuntarius, secundum cognitionem vel ignorantiam circum­ stantiarum L ut dictum est *. Et ideo consideratio • circumstantiarum pertinet ad theologum. ïfx ”*"· Ad primum ergo dicendum quod bonum ordina­ tum ad finem dicitur utile, quod importat rela­ tionem quandam: unde Philosophus dicit, in 1 Ethic. *, quod in ad aliquid bonum esi utile. In his autem quae ad aliquid dicuntur, denominatur aliquid non solum ab eo quod inest, sed etiam ab eo quod extrinsecus adiacet t ♦: ut patet in dextro . 0 < T ct sinistro, aequali et inaequali, ct similibus. Et ideo, cum bonitas actuum sit inquantum sunt utiles ad finem, nihil prohibet cos bonos vel malos dici secundum proportionem ad aliqua quae exterius adiacenl. i Ad secundi m dicendum quod accidentia quae omnino per accidens se habent, relinquuntur ab omni arte, propter eorum inccrtitudincm ct infini­ tatem. Sed talia accidentia non habent rationem circumstantiae: quia, ut dictum est*, sic circum- ·απ. prwcu. stantiae sunt extra actum, quod tamen actum ali­ quo modo contingunt, ordinatae ad ipsum. Acci­ dentia autem per se cadunt sub arte. Ad tertium dicendum quod consideratio circum­ stantiarum pertinet ad moralem, ct politicum, et ad rhetorem. Ad moralem quidem, prout secun­ dum eas invenitur vel praetermittitur medium vir­ tutis in humanis actibus ct passionibus. Ad po­ liticum autem et rhetorem, secundum quod ex circumstantiis actus redduntur laudabiles vel vi­ ! tuperabiles, excusabiles vel accusabiles. Diversi­ mode tamen: nam quod rhetor persuadet, poli­ ticus diiudicat. Ad theologum autem, cui omnes aliae artes deserviunt, pertinent omnibus modis praedictis : nam ipse habet considerationem ’ de * actibus virtuosis et vitiosis, cum morali; et con­ siderat actus secundum quod merentur poenam vel praemium, cum rhetore ct politico. γ) aJlacet. - iaeet ADGII.pH. δ, considerationem. - considerationes Ptf. ARTICULUS TERTIUS UTRUM CONVENIENTER ENUMERENTUR CIRCUMSTANTIAE IN TERTIO ETHICORCM IV Sent., 4i>t. xvi, qu. ui, art. i, qu* 2, 3; Ik Stalo. qu. 11. art· ύ; Ili Ethic.) IccG uu B. Λ· & I,ΙιΛ rx fe&ÆBP0 tertium sic proceditur. Videtur quod in­ convenienter circumstantiae numerentur in III Ethic. * Circumstantia enim actus dicitur quod exterius se habet ad actum. Huiusmodi autem sunt tempus et locus. Ergo so­ lae duae sunt circumstantiae, scilicet quando ct ubi. «I concluduntur. - includuntur P.i. Svmmak Tueol. D. Tuomak T. 111. 2. Praeterea, ex circumstantiis accipitur quid bene vel male fiat. Sed hoc perlinet ad modum actus. Ergo omnes circumstantiae concluduntur * sub una, quae est modus agendi. 3. Praeterea, circumstantiae non sunt de sub­ stantia actus. Sed ad substantiam actus perlinere 3 66 ? • Loe. en. • Loc. dn QUAESTIO VIE ARTICULUS IV videntur causae ipsius actus. Ergo nulla circum- rit; ex parte vero causae agentis instrumental^, stantia debet sumi ex causa ·* ipsius actus. Sic accipitur quibus auxiliis. ergo neque quis, neque propter quid, neque circa Ad primum ergo dicendum quod tempus et locus quid, sunt circumstantiae: nam quis pertinet ad circumstant actum per modum mensurae: sed alia causam efficientem, propter quid ad finalem, circa circumstant actum inquantum attingunt ipsum quid ad materialem. quocumque alio modo, extra substantiam eius Sed contra est auctoritas Philosophi in 111 existentia. Ethicorum *. Ad secundum dicendum quod iste modus qui Respondeo dicendum quod Tullius, in sua Rhc- est bene vel male, non ponitur circumstantia, sed torica *, assignat septem circumstantias, quae hoc consequens ad omnes circumstantias. Sed specialis versu continentur: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, circumstantia ponitur modus qui pertinet ad qua­ cur, quomodo, quando. Considerandum est enim litatem actus: puta quod aliquis ambulet velo­ in actibus quis fecit, quibus auxiliis vel instru­ citer vel tarde, ct quod aliquis percutit fortiter mentis fecerit, quid fecerit, ubi fecerit, cur fece­ vel remisse, et sic de aliis. rit, quomodo fecerit, ut quando fecerit. Sed AriAd tertium dicendum quod illa conditio causae stotcles, in III Ethic. ♦, addit aliam \ scilicet circa ex qua substantia actus dependet, non dicitur quid, quae a Tullio comprehenditur sub quid. circumstantia; sed aliqua conditio adiuncta. Sicut Et ratio huius annumerationis sic accipi potest. in obiecto non dicitur circumstantia furti quod Nam circumstantia dicitur quod1, extra substan­ sit alienum, hoc enim perlinet ad substantiam tiam actus existons, aliquo modo attingit ipsum. furti; sed quod sit magnum vel parvum. Et si­ Contingit autem hoc fieri tripliciter: uno modo, militer est de aliis circumstantiis quae accipiuntur inquantum attingit ipsum actum; alio modo, in­ ex parte aliarum causarum. Non enim finis qui quantum attingit causam actus; tertio modo, in­ dat speciem actus, est circumstantia ; sed aliquis quantum attingit effectum. Ipsum autem actum finis adiunctus. Sicut quod foriis fortiter agat pro­ attingit vel per modum mensurae, sicut tempus pter bonum fortitudinis, non est circumstantia; sed ct locus; vel per modum qualitatis actus, sicut si fortilcr agat propter liberationem civitatis, vel modus agendi. Ex parte autem effectus, ut cum populi Christiani, vel aliquid huiusmodi. Similiter' consideratur quid aliquis fecerit. Ex parte vero etiam ex parte eius quod est quid: nam quod ali­ causae actus, quantum ad causam finalem, acci­ quis perfundens aliquem aqua, abluat ipsum, non pitur propter quid; ex parte autem causae mate­ est circumstantia ablutionis; sed quod abluendo rialis, sive obiccti, accipitur circa quid; ex parte infrigidet vel calefaciat, ct sanet .vel noceat, hoc vero causae agentis principalis, accipitur quis epp- est circumstantia. jl) causa. - substantia PACDEFGIUKpB ct 4. γ) aliam. - alium ACDI GHIL. tf* Z 3) quod. - quasi PACDEFGIU. - Ante aliquo addunt quae E. quae ftf «F, ifa tameu quo J PwCH cl a; pro attingit, attingens FaD. a) Similiter. - tn telligitur Pd. ARTICULUS QUARTUS UTRUM SINT PRINCIPALES CIRCUMSTANTIAE PROPTER QUID, ET ΕΛ IN QUIBUS EST OPERA TIO IV Sent., dial, xn, qu. in, • Can ». β· »*· ‘ S.Th. Ice»· “’· rt. 3, qu* 2; HI Ethic., lea. 111. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod Sed contra est quod Gregorius Nysscnus* dicit, non sint principales circumstantiae pro­ quod principalissimae circumstantiae sunt cuius pter quid, et ea in quibus est operatio, ut gratia agitur, et quid est quod agitur dicitur in 111 Ethic. * Ea enim in quibus Respondeo dicendum quod actus proprie dicun­ est operatio, videntur esse locus ct tempus: turquae humani, sicut supra * dictum est. prout sunt non videntur esse principalia inter circumstantias, voluntarii. Voluntatis 'autem motivum et obiectum cum sint maxime extrinseca ab actu. Ea ergo in est finis. Et ideo principalissima est omnium cir­ quibus est operatio, non sunt principalissimae cir­ cumstantiarum illa 'f quae attingit actum ex parte cumstantiarum. linis, scilicet cuius gratia: secundaria vero, quae 2. Praeterea, finis est extrinsecus rei. Non ergo attingit ipsam substantiam actus, idost quid Jecit. videtur esse principalissima circumstantiarum. Aliae vero circumstantiae sunt magis vel minus 3. Praeterea, principalissimum in unoquoque principales, secundum quod magis vel minus ad est causa eius ct forma ipsius « Sed causa ipsius has appropinquant. actus est persona agens; forma autem actus est Ad primum ergo dicendum quod per ea in qui­ modus ipsius. Ergo istae duae circumstantiae vi­ bus est operatio, Philosophus non intelligit tem­ dentur esse principalissimae. pus ct locum, sed ea quae adiunguntur ipsi actui. e a) ipsius. - Om. Pu. ?) agitur. - geritur ABCDECGIE. γ) illa. - Om. codice*. • N traçais». dt \at. Honu. up. *1*1, aL hb. V, cap. 11. • Qa. i, m. L QUAESTIO VHt ARTICULUS IV •ον.· s.-iw I nde Gregorius Nyssenus *, quasi exponens di­ ctum Philosophi, loco eius quod Philosophus dixit, in quibus est operatio, dicit quid agitur An secundum DICENDUM quod finis, etsi non sit dc substantia actus, est tamen causa actus principalissima, inquantum movet ad agendum. Unde et maxime actus moralis speciem habet ex fine. Î) agitur. - geritur ABCDGlKLpII. 67 An tertium dicendum quod persona agens causa est actus secundum quod movetur a fine; et se­ cundum hoc principaliter ordinatur ad actum. Aliae vero conditiones personae non ita principa­ liter ordinantur ad actum. - Modus etiam non est substantialis forma actus, hoc enim attenditur in actu secundum obiectum et terminum vel finem sed est quasi quaedam qualitas accidentalis. t) ct terminum re! finem. - vd finem ct terminum IM; pro c/ frrwiûtMxn, vel terminum FI. Commentaria Cardinalis Caictani totam septimam quaestionem de circumstantiis, ni­ sario cognoscendae a spirituali iudice, sunt transferentes in hil occurrit hoc in loco dubitandum: quoniam discussio aliam speciem, et cum hoc, aggras antes in infinitum, idest harum circumstantiarum in speciali, puta de persona, modo,addentes secundum se rationem peccati morulis, scies quae tempore ct loco sacris, nd posteriores spectat tractatus. sunt circumstantiae necessariae, ct quae non. Sed cave ne Summarie tamen scito quod circumstantia temporis sacri illas quae mullum gravant, totali silentio praetereas: ct ma­ est aggravans peccatum, non tamen apponens speciem sacri­ xime circumstantiam quid, quae inter principalci in 4 art. legii, nisi fiat in contemptum temporis sacri. - Circumstanda computatur. Magni enim refert abstulisse centum, ct abs­ vero sacri loci, quamvis omnia aggravet peccata per ac­ tulisse centum cum damno inde pauperis ct pupillorum, cidens, illa tamen sola ad sacrilegii speciem trahit, quae puellarum nubilium, ct hutusmodi. quae spectant ad circum­ sanctitati loci directe opponuntur, aut annexae immunitati: stantiam quid. II. Illud nutem hic notato, quod inter circumstantial ut effusiones sanguinis vel seminis humani, quae impediunt exhibendum ibidem divinum cultum, ad quem directe san­ nec Aristoteles nec Tullius nec divus Thomas computavit ctificatur locus; ct violentae extractiones, quae immunitati quoties. Et ratio est quia circumstantiae, ut in primo di­ contrarianturj; ct his similia.- Personae quoque circumstantia citur articulo, circa eundem sunt actum: numerus autem non transfert in aliam speciem, nisi peccatum voto vel statui operationum non circumstat unam ct eandem operationem, eius directe adversetur. Ut si religiosus fornicetur, in sacri­ sed addit aliam ct aliam operationem; non enim secundum legium transit: si autem blasphemat, solius blasphcmiac furtum est circumstantia primi aut e converso, ncc tertium reus est, sicut alius blasphemans. - Quid autem, idest effectus/ secundi, et sic deinceps. Ex quo sequitur quod, quia non quando est praevisum ct volitutn, trahit in ipsius speciem: minus tenetur quis confiteri de secundo peccato quam dc ut si mulier pergens ad ecclesiam, scit se ibidem adaman­ primo, ct non minus dc centesimo quam de quocumque dam, ct hoc vult, quamvis non propterea vadat, sed propter alio; quod non sufficit dicere quod pluries furatus est, sed audiendam missam, actus ille cx illo effectu mali speciem oportet explicare quoties furatus est, «i numeri meminerit trahit. - Circa quid, idest conditiones obiccti, ut magnum Et si non meminit, exprimere debet quam frequenter, sic ut ct panum in rc ablata, ct quomodo, quamvis actus mul­ verisimilis numerus habeatur. III. Scito quoque demum quod id quod de fine specitum aggravent, in aliam tamen speciem transferre actus non video. - Cur demum manifeste dat alium actui spe­ ticante ct adiuncto distinguitur in resp. ad 3, in art. 5, ex­ planabitur inferius in qu. xvm, art 4 ·, ubi inchoare videtur • Caanunt. ciem. Et si praedictis ndiunxeris quod circumstantiae neces- oppositu doctrina. irca C 68 QUAESTIO VIII, ARTICULUS I QUAESTIO OCTAVA DE VOLUNTATE, QUORUM SIT UT VOLITORUM IN TRES ARTICULOS DIVISA considerandum est de ipsis actibus vo­ considerabimus de voluntate; secundo, de frui­ luntariis in speciali ♦ Et primo, de actibus tione ♦; tertio, de intentione **. qui sunt immediate ipsius voluntatis, vclut ab Circa primum consideranda sunt tria: primo quidem, « ipsa voluntate 3 eliciti; secundo, de actibus im- quorum voluntas sit; secundo, a quo peratis a voluntate *. moveatur*; tertio, quomodo moveatur**. Voluntas autem movetur ct in finem, ct in ea Circa primum quaeruntur tria. Primo: utrum voluntas sit tantum boni. quae sunt ad finem. Primo igitur considerandum Secundo: utrum sit tantum finis, an etiam eo­ est de actibus voluntatis quibus movetur in fi­ rum quae sunt ad finem. nem; ct deinde de actibus eius quibus movetur Tertio: si est aliquo modo eorum quae sunt in ea quue sunt ad finem *. ad finem, utrum uno motu moveatur in fi­ Actus autem voluntatis in finem videntur esse 1res: scilicet velle, frui et intendere. Primo ergo nem et in ea quae sunt ad finem. einde • Qa ««ii. • qu. wl D xi'n. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VOLUNTAS StT T \N I UM BONI Ραπ. I, qu. xn. Art. 9; IV Sent,, di«t. 1MX qu. i. art. 'l, qu‘ i; Ierit-. qu. :ut. ert. . «j. 3 i >. iJOO. «p. αι,α,ιTh. tea ί. verso. amntur. In hoc enim finem constitui dicimus, in quo ultimus volition» huius est terminus. Constat autem quod ocquando ­ aliquid amatur actualitcr, et non propter aliud ne­ gative, quod ultimus illius volition» terminus est illud volitum. In hoc ergo erit finis illius actus. Et hoc procul dubio est verum ct tenendum. III. Quod autem decipit oppositum dicentes, est quia sunt quaedam absolute volita vel nolita quae neutralia videntur, sed non sunt. Patet dc hac vita martyrum, ct proicctione mercium in marci martyres enim volunt vivere absolute, ct cum hoc volunt propter Deum privari vita; ct similiter negotiatores nolunt proiiccrc merces, ct cum hoc nolunt perdere vitam salvando merces. In istis enim vi­ detur quod ncc propter sc, nec propter aliud sint volito aut nolita. Sed si quis diligenter inspiciet, martyr amat hanc vitam propter sc, quoniam amat eam propter pro­ prium ipsius vitae bonitatem, absque relatione ad alium finem : sed quia magis amat Deum, ct Dei gloriam ac te­ stimonium. quam propriam vitam, ideo vult oppositum vitae propter aliud, scilicet Deum. Et simile est dc aliis indicium. IV. Ad rationem ergo Scoti ’ dicitur quod, licet intelie- * O. cius possit aliquid praesentare ut bonum absolute, abstra­ hendo a propter sc et propter aliud in actu signato; im­ possibile tamen est quod repraesentet aliquid ut bonum absolute tuli absolutione, ut scilicet abstrahat α propter se ct propter aliud in actu exercito. Quoniam oportet omne bonum repraesentatum, nut secundum propriam bonitatem, nut secundum alienam, aut secundum utramque reprae­ sentari. Et si quidem secundum propriam, repraesentatur ut propter se in netu exercito: hoc enim excreet ly pro­ pter se. Quandocumquc enim repraesentatur delectabile ct appetitur, non oportet quod repraesentetur cum hac addi­ tione, quod est propter se bonum, quod esset in actu si­ gnato: sed sufficit repraesentari secundum propriam boni­ tatem dclcctubilitntis, ct tunc repraesentatur ct appetitur propter sc in netu exercito. Quandocumquc vero reprae­ sentatur secundum alienam bonitatem, repraesentatur ut propter aliud in actu exercito: exercetur enim ly propter aliud per esse utile, aut expediens, etc., ad aliquid. Quando autem secundum utramque bonitatem, utrumque simul concurrit. Unde cum repraesentatur aliquid ut bonum ab­ solute, puta vita, salvatio mercium, conservatio membri, delectatio, etc., dico quod repraesentatur ut bonum propter sc in actu exercito, si est bonum honestum aut delectabile; vel propter aliud, puta finem minus amatum, si est bonum utile, ut salvatio mercium, quae absolute est volita quia utilis ad exteriora bona, minus tamen amata quum vita, quuc orta tempestate est in periculo. Et eodem modo ap­ petitur ordinate. Propter quod, si quis haec absolute volita, quorum tamen opposita malumus propter finem magis amatum, dicat esse volita ncc propter sc ncc propter alia, propter illam im­ perfectionem ; ct proptcrca dari actum neutrum in volun­ tate: sententiam teneat, sed linguam cohibeat *. Simpliciter JJ; igitur negato dari in voluntate actum neutrum: ct cum divo Thoma, in littera, distinguito in actum respectu finis, aut propter finem. primum articulum octavae quaestionis, diligenter adverte duo. Primo, quod sermo tituli ct corporis ar­ ticuli de voluntate, est do actu voluntatis qui est velle. Ilie enim est inclinatio ; hic est appetitus actualis quo potentia appetitivn inclinatur in conveniens sibi ; hic se­ quitur formam apprehensum ut sic; hic eit solum respectu boni, etc. irca C u QUAESTIO VIII , ARTICULUS II 70 Π. Secundo nota non minus, in responsione ad tertium, quod esse ens in ratione contingit dupliciter: primo, per modum conditionis; secundo, per modum obiecti. Accipi ut ens in ratione primo modo, convenit omni ei quod in(cUigitur: quoniam nihil actu intelligitur, nisi habeat hanc conditionem, scilicet quod est in ratione seu intellectu, quidquid sit illud esse. Accipi autem ut ens in ratione secundo modo, convenit ei quod sub aliqua entis ratione quasi vestitum consideratur: sicut cum non admiscere se rumoribus consideratur sub ratione securi, et non come­ dere sub ratione sani, et se non peccaturum sub ratione sancti. In hac responsione, hoc secundo modo sumitur esse ens in ratione : quoniam ex eo quod negationes, pri­ vationes et futura considerantur sub aliqua entis et boni ratione, appetuntur. Et ad hoc directe atfertur auctoritas Aristotelis» quod carere mato sub boni ratione est. Notiinter autem de privationibus, negationibus ct futuris hoc dictum est. Quoniam reliqua bona sub entis ratione sunt, non solum in ratione, sed in rerum natura: ac per hoc, non sunt huc diminutiva denominatione contenta. Ista vero, quin in rerum natura non habent entis rationem, sed in ratione tantum, habente tamen fundamentum in re aequivocum; ideo entia in ratione dicta sunt, et boni in cis rationem sic salvari. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VOLUNTAS SIT TANTUM FINIS, AN ETIAM EORUM QUAE SUNT AD FINEM I Sent., dut. 1LV, an. Î, ad j ; II. dtul. xnv, qu. t, art. 3, ad 3; De Verti., qu. iui, art. t3, ad a. D secundum sic proceditur. Videtur quod quod nominat proprie τ actum, sic, proprie Ιοτ voluntas non sit eorum quae sunt ad quendo. est linis tantum *. Omnis enim actus · d. finem, sed tantum finis. Dicit enim Phi- denominatus a potentia, nominat simplicem actum ............. losophus, in III Ethic.illius *, quod voluntas potentiae: sicut intelligere nominat simpli­ est finis, electio autem eorum quae sunt adcem finem. actum intellectus. Simplex autem actus po­ 2. Praeterea, ad ea quae sunt diversa genere, tentiae est in id quod est secundum se obiectum diversae potentiae animae ordinantur, ut dicitur potentiae. Id autem quod est propter se bonum î ’ ’n Ethic. Sed finis et ea quae sunt ad finem ut volitum, est finis. Unde voluntas proprie est sunt in diverso genere boni: nam finis, qui est ipsius finis. Ea vero quae sunt ad finem, non bonum honestum vel delectabile, est in genere sunt bona vel volita propter seipsa, sed ex or­ qualitatis, vel actionis aut passionis; bonum au­ dine ad finem. Unde voluntas in ea non fertur, tem quod dicitur utile, quod est ad finem, est in nisi quatenus fertur in finem: unde hoc ipsum ut dicitur in I Ethic. * Ergo, si vo­ quod in eis vult, est finis. Sicut et intelligere pro­ luntas est finis, non erit eorum quae sunt ad prie est eorum quae secundum se cognoscuntur, finem. scilicet principiorum: eorum autem quae cogno­ 3. Praeterea, habitus proportionantur poten- scuntur per principia, non dicitur esse intelligentiis: cum sint earum 3 perfectiones. Sed in habi­ tia, nisi inquantum in eis ipsa principia conside­ tibus qui dicuntur artes operativae, ad aliud per­ rantur.· sic enim se habet finis in appetibilibus, tinet finis, et ad aliud quod est ad finem : sicut sicut se habet principium in intclligibilibus, ut ad gubernatorem perlinet usus navis, qui est linis dicitur in VII Ethic. * ·αρ.πιι.Μΐ •.Th Ι;Λ.πι· cius; ad navifactivam vero constructio navis, quae Ad primum ergo dicendum quod Philosophus est propter finem. Ergo, cum voluntas sil finis, loquitur de voluntate, secundum quod proprie ‘-1> kcT1T· non erit eorum quae sunt ad finem. nominat simplicem actum voluntatis: non autem Sed contra est, quia P in rebus naturalibus per secundum quod. nominat potentiam. eandem potentiam aliquid pertransit media, ct Ad secundum dicendum quod ad ea quae sunt pertingit ad terminum. Sed ea quae sunt ad fi­ diversa genere ex aequo se habentia, ordinantur5 ° nem. sunt quaedam media per quae pervenitur diversae potentiae *: sicut sonus et color sunt ·!>·’<*· ad finem sicut ad terminum. Ergo, si voluntas est diversa genera sensibilium, ad quae ordinantur finis, ipsa etiam est eorum quae sunt ad iinem. auditus et visus. Sed utile et honestum non ex Respondeo dicendum quod voluntas quandoque aequo se habent, sed sicut quod est secundum dicitur ipsa potentia qua volumus; quandoque se ct secundum alterum. Huiusmodi autem sem­ autem ipse voluntatis actus. Si ergo loquamur per reteruntur ad eandem potentiam : sicut per de voluntate secundum quod nominat potentiam, potentiam visivam sentitur et color, et lux, per sic se extendit et ad finem, et ad ea quae sunt quam color videtur. ad finem. Ad ea enim se extendit unaquaeque Ad tertium dicendum quod non quidquid dipotentia, in quibus inveniri potest quocumque versificat habitum, diversifient potentiam: habitus modo ratio sui obiecti: sicut visus se extendit enim sunt quaedam determinationes potentiarum ad omnia quaecumque participant quocumque ad aliquos speciales actus. Et tamen quaelibet modo colorem *. Ratio autem boni, quod est ars operaliva considerat et finem ct id quod est obiectum potentiae voluntatis, invenitur non so­ ad finem. Nam ars gubernativa · considerat qui* lum in fine, sed etiam in his quae sunt ad finem. dem finem, ut quem operatur: id autem quod Si autem loquamur de voluntate secundum est ad finem, ut quod imperat. E contra vero na- S s^’ 3 ? ’ D· 359 a) earum. - earum ABCDETGIKI.pH. p.i quia. - quod Π Kl.. j) proprie. - Om. ccxlkci. i) ordinantur. - vel ordinantur ACGIpBDH i) puhrnativa - ffubrrnaforit P. QUAESTIO VIII, vifactiva considerat id quod est ad finem, ut quod operatur: id vero quod est finis, ut ad quod ordinat id quod operatur. Et iterum in unaquaque ARTICULUS III 71 arte operative est aliquis finis proprius, ct aliquid quod est ad finem, quod proprie ad illam artem pertinet. Commentaria Cardinalis Cuictani s articulo secundo eiusdem quaestionis, dubium occurrit de titulo, quid scilicet significet in hoc titulo ly voluntas. Si sumitur pro ipsa potentia volitiva. extra propositum est: ut patet cx principio quaestionis, ubi propositum est quod de actu voluntatis qui est velle, tractandum est. Si sumitur pro volitione, ut in responsione ad primum argu­ mentum in primo articulo declarat littera, obstant secun­ dum argumentum ct tertium, ct argumentum in opposi­ tum, ct distinctio posita in principio corporis articuli huius: haec enim omnia de potentia qua volumus, loquuntur. Si sumitur ut pro utraque, scilicet potentia ct volitione, ob­ stat acquivocatio ; voluntas enim ncquivocum est ad po­ tentiam ct operationem. II. Ad hoc dicitur quod praesens titulus, sicut et prae­ cedens, intclligitur de voluntate pro volitione: ct quod tam argumentum secundum quam tertium, arguit contra hunc sensum, sed per locum α fortiori. Si enim tinis ct ea quae sunt ad finem exigunt diversas potentias, sequitur quod exigunt diversos actus, ut patet. Kalio autem in oppositum, ct distinctio in corpore articuli, allatae sunt ct propter ma­ teriam rationabiliter, ut dictum est, tactam in praedictis duobus argumentis; ct propter perfectionem doctrinae; ct propter proximitatem inter primum simpliccmquc volun­ tatis actum, scilicet velle, ct potentiam volilivam, propter quod communi nomine vocantur voluntas, non acquivocc, sed per prius et posterius. Et haec eadem propinquitas fuit etiam, indicio meo, ratio ct secundi ct tertii argumen­ torum. Consistit autem cognatio haec in communione obiecti, ut in littera dicitur, ct nunc nunc declarabitur. III. In corpore articuli eiusdem, dubium occurrit de as­ signata communione obiccti respectu potentiae, ct actus cius simplicis quae scilicet est ditferentia inter obicctum potentiae, ct secundum se obicctum potentiae : dicitur enim in littera quod proprium obicctum simplicis actus poten­ tiae est id quod est secundum sc obicctum potentiae. Aut enim ly secundum se distinguitur contra secundum ac­ cidens; aut contra secundum aliud. Quocumque autem modo sumatur, aequale, immo idem omnino erit proprium obicctum potentiae, ct proprium obicctum simplicis actus. Quod est contra litteram, volentem potentiam extendere sc od proprium obicctum actus simplicis, ct obicctum actus non simplicis. Probatur sequela: quia tam obicctum per accidens, quam obicctum per aliud, extra formalcm ratio­ nem per se obiccti potentiae est. IV. Ad hoc breviter dicitur quod hic sumitur secun­ dum se, ut distinguitur contra per aliud, non quomodolibct, sed infra latitudinem perseitatis: ita quod secundum sc sumitur pro per se primo, ct opponitur ei quod est per se secundo. Sicut dicimus quod habere tactum con­ venit animali per sc primo: homini vero per aliud, idest per sc secundo, quia propter animal. Constat autem quod per sc secundo non egreditur latitudinem per sc adaequati I «Ct. w.m: Vltt, hb. n- y. it. obiccti. Unde m proposito, quia bonum in sua communi­ tate est obicctum potentiae volitivac; ct bonum est com­ mune ad bonum per sc primo, idest finem, puta hone­ stum vel delectabile, ct nd bonum per sc secundo, idest id quod est ad finem, puta utile; obicctum simplicis actus huius potentiae, infertur quod est secundum se obicctum, idest finis, qui solus amatur non propter aliud. V. Circa probationem exdusivac conclusionis in corpore eiusdem articuli, dubium occurrit duplex. Primo, quia me­ dium contrariiitur conclusioni. Est enim medium quod ea quae sunt ad finem, non sunt bona vel volita nisi propter finem. Ex hoc arguitur sic. Actus qui fertur in ea quae sunt nd finem secundum omnem rationem appetibilitatis eorum, non est negandus ferri in ea quae sunt ad finem. Sed volitio est huiusmodi. secundum litteram: quia fertur m illa ratione finis, ct illa non sunt appetibilia nisi ra­ tione finis. Secundum dubium est quia, si volitio fertur in ea quae sunt nd finem, inquantum in cis finem vult, volitio erit idem quod electio: quoniam electio non est eorum quae sunt ad finem, nisi propter finem. Infirmus enim non eligit potionem amaram nisi sub ratione sani : ct eodem modo vult eandem, inquantum sani rationem sapit. VI. Ad horum evidentiam, scito quod, sicut, quantum ad propositum spectat, principia dupliciter se habent ad con­ clusionem, scilicet secundum habitudinem significatam per ly propter, ct significatam per ly m; nam propter princi­ pia sciuntur conclusiones in demonstratione, ct in conclu­ sionibus evidenter resolutis relucent ac videntur principia (ct primum quidem consistit in actu scientiae, secundum vero 'm actu intellectus, qui est habitus principiorum): sic proportionabilitcr finis dupliciter, scilicet secundum praedi­ ctas duas habitudines, sc habet ad id quod est ad finem; est enim propter quem appetitur quod est ad finem, ct appetitur in ipso quod est ad finem. Et primum quidem, scilicet appetere quod est ad finem propter finem, ad ele­ ctionem spectat: secundum vero, scilicet appetere in eo quod est ad finem, ipsum finem, ad volitionem pertinet. Unde appetere medicinam propter sanitatem, electionis est’, appetere autem in oblata medicina sanitatem, simplicis volitionis est. Accidit nutem hic actus volitionis, quando in eo quod est ad finem, clare relucens desideratus finis of­ fertur. Et cx hoc patet responsio ad dubiu. Nam ad primum dicitur quod rcctc negatur a volitione quod sit circa ea quae sunt ad finem : quia non fertur in ea eo modo quo sunt ad finem, sed simpliciter, ut est dictum. Unde propo­ sitio illa maior, Actus qui fertur secundum omnem ratio­ nem etc., eget additione, scilicet, et omni modo quo sunt appetibilia. Et tunc falsa est minor. Ad secundum vero iam inchoative patet responsio. Am­ plius autem patebit, cum de clcaionc tractabitur *. · Qo. wi. ARTICULUS TERTIUS UTRUM VOLUNTAS EODEM ACTU MOVEATUR IN FINEM, ET IN ID QUOD EST AD FINEM Infra, qu. xn, art. 4; Ik Verit., qu. xxn, *rt. 14. sic proceditur. Videtur quod 2. Praeterea, finis est ratio volendi ea quae eodem actu voluntas feratur in finem, sunt ad finem, sicut lumen est ratio visionis co­ ■!J ct in id quod est ad finem. Quia se­ lorum. Sed eodem actu videtur lumen ct color. cundum Philosophum *, ubi est ituum Ergo idem est motus voluntatis quo vult finem, propter alterum, ibi est uuum tantum. Sed volun­ et ea quae sunt ad finem. tas non vult id quod est ad finem, nisi propter 3, Praeterea, idem numero motus naturalis est finem. Ergo eodem actu movetur in utrumque. qui per media tendit ad ultimum. Sed ea quae sunt tertium 3 ? T 72 QUAESTIO VIII, ad finem, comparantur ad finem sicut media ad ultimum. Ergo idem motus voluntatis est quo vo­ luntas fertur in finem, et in ea quae sunt ad finem. Sed contra, actus diversilicantur secundum obiecta. Sed diversae species boni sunt finis, et id quod est ad finem, quod dicitur utile. Ergo non eodem actu voluntas fertur in utrumque. Respondeo dicendum quod, cum finis sit secun­ dum se volitus, id autem quod cst ad finem, in­ quantum huiusmodi, non sit volitum nisi propter finem; manifestum est quod voluntas potest ferri in finem «, sine hoc quod feratur in ea quae sunt ad finem: sed in ea quae sunt ad finem, inquan­ tum huiusmodi, non potest ferri, nisi feratur in ipsum finem. Sic ergo voluntas in ipsum finem dupliciter fertur uno modo, absolute secundum se; alio modo, sicut in rationem volendi ea quae sunt ad finem. Manifestum est ergo quod unus ct idem motus voluntatis cst quo fertur in finem, secundum quod est ratio volendi ea quae sunt ad finem, et in ipsa quae sunt ad finem. Sed alius actus cst quo fertur in ipsum finem abso­ lute. Et quandoque praecedit tempore: sicut cum aliquis primo vult sanitatem, et postea, deliberans quomodo possit sanari, vult conducere medicum ut sanetur. Sicut γ etiam et circa intellectum ac­ cidit: nam primo aliquis intclligit ipsa principia secundum se; postmodum autem intclligit ea in ipsis conclusionibus, secundum quod assentit con­ clusionibus propter principia. a) in Jfncm. - inquantum huiuimodi addunt Ρα. fertur. - icilicet addit P. I ARTICULUS III Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro­ cedit secundum quod voluntas fertur in finem, ut est ratio volendi ea quae sunt ad finem. Ad secundum dicendum quod quandocumquc videtur color, eodem actu videtur lumen *: po- · d. test tamen videri lumen sine hoc quod videatur color*. Et similiter quandocumquc quis vult ca · t». quae sunt ad finem, vult eodem actu finem: non tamen e converso. Ad tertium dicendum quod in exeeutione ope­ ris, ea quae sunt ad finem se habent ut media, et finis ut terminus. Unde sicut motus naturalis interdum sistit in medio, et non pertingit ad ter­ minum ; ita quandoque operatur aliquis id quod est ad finem, et tamen non consequitur finem. Sed in volendo cst e converso: nam voluntas per finem devenit ad volendum ea quae sunt ad tinum: sicut ut intellectus devenit in conclusio­ nes per principia, quae media dicuntur. Unde in­ tellectus aliquando intclligit medium, ct ex eo non procedit ad conclusionem. Et similiter vo­ luntas aliquando vult finem, et tamen non pro­ cedit ad volendum id quod est ad finem. Ad illud vero quod in contrarium obiicitur *, patet solutio per ea quae supra " dicta sunt. Nam utile et honestum non sunt species boni ex ae­ quo divisae, sed se habent sicut propter se ct propter alterum. Unde actus voluntatis in unum potest fern sine hoc quod feratur in alterum, sed non e converso. γ) Sicut, - Sic l*Fa. Comment aria Cardinalis Caietani titulum tertii articuli eiusdem octavae quaestionis, Arimino, in I Sent., dist. i, qu. i, art. 3. Ex triplici siqui­ dubium occurrit: an scilicet quaeratur hic dc ipsa vo­ dem capite arguit, ct dicit oppositum. Primo, cx eo quod litionc, aut universaliter dc actu voluntatis. Si dc volunvolitio ­ finii cst causa volitionis cius quod cst ad finem. tate sola, vana cst quaestio: nam in praecedenti articulo Idem enim non cst causa sui ipsius. - Et confirmatur. Quia determinavit Auctor quod volitio cst finis tantum. Si enim cum dicitur quod volo medicinam propter sanitatem, de­ volitio non cst eorum quae sunt ad finem, frustra quaeri­ signatur quod volo medicinam propter volitum sanitatem. tur de ipsa an sit una vel plurcs respectu (eorum qunc Et confirmatur. Quia sicut conclusio nota cst propter prin­ sunt ad finem, ct in finem. Si dc omni actu voluntatis, cipia, ita id quod cst ad finem, cst volitum propter finem : extra limites propositi est: quia hic de volitionc quaestio sed ibi notitia cst causa notitiae, ut patet I Poster, ·: ergo cst, ct hoc quaesitum articulus huius quaestionis esse debet. haec volitio fit a volitionc. II. Ad hoc breviter dicitur dupliciter. Primo, quod voli­ Secundo, ducendo ad inconveniens. Quia sequeretur tio ct habet rationem volitionis; ct habet rationem motus quod appetens propter finem, semper actu appeteret finem. voluntatis in finem. Et licet inquantum volitio cst, exclusa Quod patet esse falsum, tum quando sunt multi fines sub­ sit ab his quae sunt ad finem; inquantum tamen cst motus ordinate, de quibus actualiter appetens non cogitat, tum voluntatis in finem, non [excluditur ab his quae sunt ad quando actualis dc fine cogitatio desinit, ut in orante Deum finem. Et proptcrca quaesitum cst hic utrum motus vo­ in principio in ipsuin moto, deinde continuante orationem luntatis in finem, ct in id quod est ad finem, sit unus nu­ absque actuali cogitatione dc Deo. mero vel non Et licet esse motum voluntatis in finem, l enio, ducendo quoque ad inconveniens. Quin sequere­ sit commune volitioni ct pluribus aliis actibus voluntatis; tur quod idem actus voluntatis esset simul volitio ct noquia tamen volitio cst primus motus voluntatis in finem, litio : ut patet cum quis odit peccatum propter Deum. Si idcirco quaestio dc eodem’ vel diverso in motu voluntatis enim cst unus actus, erit simul velle Deum ut finem, ct in finem, ad quaestionem dc primo motu spectat. nolle peccatum ut repugnans lini. Secundo, ct quasi in idem redit, dicitur quod, quia prae­ IV. Ad horum evidentiam, scito primo quod finis ct id sens articulus non cst dc aliquo uno actu, sed dc unitate quod cst ad finem, ct similiter conclusio ct principium, vel pluralitate actuum respectu horum obicctorum, scilicet dupliciter accipi possunt. Primo, secundum sc. Et sic non finis ct cius quod cst ad finem; merito locutus cst in quae­ sunt nd praesens propositum: nihil enim refert nd propo­ stione de primo actu, cuius proprium obicctum cst finis, situm, an inter se haec sc habeant ut causa ct causarum, an c converso. Alio ergo modo sumuntur ut volita vel ct potentiam primo ducit ad finem. III. Circa doctrinam huius tertii articuli, pro quanto di­ cognita a nobis: et sic de cis cst praesens sermo. Et ver­ citur quod quando voluntas movetur in id quod cst ad titur in dubium an. cum volitum csl aliquid propter aliud finem inquantum huiusmodi, movetur quoque necessario ut finem, eadem numero volitio sit circa utrumque: an eodem motu in finem, occurrit dubium cx Gregorio dc sint duae simul volitiones, quarum una cst rutio alterius. C irca * Λι QUAESTIO VIII, ARTICULUS III Et simile est cum cognoscitur conclusio propter principia, an scilicet sint duae cognitiones, quarum una est causa alterius; an una circa utraque. Scito secundo, quod indicium dc hac quaestione omnino contrarium profertur ab his qui haec considerant per mo­ dum rerum naturalium, aliis censentibus esse omnino unum motum, aliis omnino distinctos. Qui enim examinant rem hanc per modum naturalis motus, ct vident quod motus voluntatis in eo quod est ad finem, ut sic, habet pro uno ct eodem termino utrumque diversimode, quia id quod est ad finem ut materiale, ct finem ut formale; iudicant con­ sequenter quod hic motus est omnino unus, sicut visus coloris ct luminis. Et simile est in conclusione ct princi­ pio. - Qui vero rem hunc per modum naturalium causarum examinant, et vident quod conclusio non aliter cognosci­ tur propter principium, nisi quia cognoscitur per princi­ pium cognitum (omnis enim doctrina ct disciplina ex prave• am?. /wirr. xistente fit cognitione *); ct similiter quod id quod est ad ‘λ TK te.V finem, non amatur aliter propter finem, nisi quin amatur propter finem volitum; concludunt, attenta distinctione causae ct causati, omnimodam eorum distinctionem. Divus autem Thomas media via incessit, ct posuit mo­ tum voluntatis in eo quod est ad finem propter finem, esse unum quidem numero, pluralitatem vero formalem in eo. Vidit enim quod anima nostra tripliciter se habet ad obiecta, scilicet habitualiter, actualitcr ct virtualitcr; ct quod inter motum voluntatis in aliquid habitualiter ct actualitcr, medius est motus voluntatis in illud virtualitcr. Et simile est in intellectu. Cum enim habens caritatem peccat venialitcr, habitualiter quidem diligit Deum, sed non actualitcr, ut patet; nec virtualitcr, quia peccatum non est dirigibile in Deum. Cum autem habens caritatem ambulat vel prae­ dicat, ct quidquid aliud non mali facit, quamvis dc Deo non cogitet actualitcr, actus tamen ille non solum talis virtutis est, sed caritatis, ct voluntas tunc virtualitcr fertur in Deum, et non solum habitualiter, quod convenit dor­ mienti et peccanti vcnialiter. Et sic unico actu numero voluntas fertur in propter finem, ct in ipsum finem. Et sic salvatur identitas numeralis motus, ct distinctio causa­ rum quodammodo, dum unus est actus numerositate subbiccti, ct plurcs numerositate formae. a sut ut V. Et ex his facile respondetur ad obiecta *. Ad primum quidem dicitur quod finis ct id quod est ad finem, ut vo­ lita, dupliciter se habent. Primo, formaliter, et seorsum se­ cundum se: et sic diversis volitionibus amantur, ct una 0.5.L I». est causa alterius. Secundo, ut unum virtualitcr clauditur in alio: et sic unica volitionc sublecto amantur. - Et eodem modo dicitur ad confirmatione·. Est enim hoc volitum propter illud volitum virtualitcr participatum in hoc: ct conclusio nota propter principia virtualitcr participata in conclusione. Sic enim ad minus occurrunt, ut ratio videndi conclusionem, ct similiter ut ratio amandi quod est ad finem. Dico autem ad minus, quia nihil prohibet etiam actualitcr unico netu tendere in eleemosynam propter Deum, in illnm ut materiam, in hoc ut formam; sicut unica visio corporalia tendit in colorem cl lumen. Ea namque quae sunt ad finem, comparantur ad finem ut materia ad for­ mam, ut putet ex supradictis in qu. v ·. Et scito quod in · Art. j. huiusmodi quae unico actu ad utrumque terminantur, ly propter non dicit causam volition!·, sed voliti : dicit enim causam quare illud materiale terminat actum volendi; cl non dicit aliam volitionem enusantem istam, nisi virtuali­ tcr. Et simile est in intellectu. Ad secundum quoque patet quid dicendum: quod »cilicct semper appetens quod est ad finem, appetit finem non habitualiter, sed actualitcr, ut extendit se ad actualitcr ct virtualitcr. Est enim virtualitcr uti aliquo infra latitudi­ nem actualis usus: alioquin nunquam impleretur illud praeceptum, Omnia in gloriam Dei facite, etc.·; facere 'ICe-.apu, enim actualitcr uperari imponat. Ad tertium dicitur quod nolle in hoc ditTert a non velle, quod boc est negatio actus, illud vero est actus negativus, idest velle non. Omnis autem actus negativus appetitus claudit in ic virtualitcr, seu participative, actum positivum sui principium ct radicem: odium enim, fuga ct tristitia amorem claudunt in se oppositorum, ut dc se patet. Unde nullum inconveniens est unum actum numero, numerolitate subiccti, esse velle ct nolle respectu diversorum: odium enim peccati propter Deum, est ct actus caritatis respectu Dei, et refutationis respectu peccati. At si quis dixerit quoJ adversarii haec omnia conce­ derent, sed ipsi impugnant quoad actualem volitionem utriusque, etc.: dicitur cis quod discant scribere, cum impu­ gnant opiniones; ct cognoscant se errare quia non distin­ xerunt nisi actualiter ct habitualiter, omittentes virtualiter, et non videntes quod actu fertur in aliquid qui actum facit virtualitcr in illud. Et haec sint hic dicta pro luce motus voluntatis in eo quod ud finem propter finem: quamvis magis forte spe­ ctent ad qu. xii, art. 4, ubi de intentione disputabitur. QUAESTIO IX, ARTICULUS I 74 . 0. ’ • OP QUAESTIO NONA *<· DE MOTIVO VOLUNTATIS IN SEX ARTICULOS DIVISA einde • Cf qa. vin, IntzoJ. considerandum est de motivo volun­ D tatis *. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum voluntas moveatur ab intellectu. Secundo: utrum moveatur ab appetitu sen­ sitivo. Tertio: utrum voluntas moveat seipsam. Quarto: utrum moveatur ab aliquo exteriori principio. Quinto : utrum moveatur a corpore caelesti. Sexto: utrum voluntas moveatur a solo Deo, sicut ab exteriori principio. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR AB INTELLECTU Part. I. qx lxxxxi. art. »; lit Cnnt. Gent., cap, mi; Ik Vcrit., qu. xin. art. 12; Ik Malo, qu. rj. Videtur quod voluntas non moveatur ab intellectu. I Dicit enim Augustinus, super illud Psal­ • l1». GXVIII. mi *, « Concupivit anima mea desiderare «r». 30. iuslificationcs tuas»: Praevolat intellectus, sequitur tardus aut nullus affectus: scimus bonum. nec delectat agere. Hoc autem non esset, si voluntas ab intellectu moveretur: quia motus mobilis se­ quitur motionem moventis. Ergo intellectus non movet voluntatem. 2. Praeterea, intellectus sc habet ad volunta­ tem ut demonstrans appetibile, sicut imaginatio demonstrat appetibile appetitui sensitivo. Sed ima­ ginatio demonstrans appetibile non movet appe­ titum sensitivum: immo quandoque ita nos ha­ bemus ad ea quae imaginamur, sicut ad ea quae in pictura nobis ostenduntur, ex quibus non mo•i.ib. n.eapjH. vemur, ut dicitur in libro de Anima Ergo neque num. 4. · S. 1 h. Icet. tv. etiam intellectus movet voluntatem. 3. Praeterea, idem respectu eiusdem non est movens ct motum. Sed voluntas movet intelle­ ctum: intclligimus enim quando volumus®. Ergo intellectus non movet voluntatem. Sed contra est quod Philosophus dicit, in Ill de Anima quod appetibile intellectum est mo­ vens non motum, voluntas autem est movens motum. Respondeo dicendum quod intantum aliquid in­ diget moveri ab aliquo, inquantum est in po­ tentia ad plura : oportet enim ut id quod est in potentia, reducatur in actum per aliquid quod est actu; et hoc est movere. Dupliciter autem aliqua vis animae invenitur esse in potentia ad diversa: uno modo, quantum ad agere et non agere; alio modo, quantum ad agere hoc vel illud. Sicut visus quandoque videt actu, ct quan­ doque non videt; ct quandoque videt album, et quandoque videt nigrum. Indiget igitur movente quantum ad duo : scilicet quantum ad exercitium PRIMUM SIC proceditur. a) quando vohtmui. - qua volumut AGI quia vulumm hC, cum quae volumus F, quae volumus H, quia qua volumus L· vel usum actus; et quantum ad determinationem actus. Quorum primum est ex parte subiccti, quod quandoque invenitur agens, quandoque non agens: aliud autem est ex parte obiecli, secun­ dum quod speci (icatur actus. Motio autem ipsius subiccti est ex agente ali­ quo. Et cum omne agens agat propter finem, ut supra * ostensum est, principium huius motionis *Q^». «t-x est cx fine. Et inde est quod ars ad quam per­ linet finis, movet suo imperio artem ad quam pertinet id quod est ad finem : sicut gubernatoria ars imperat navijactivae, ut in 11 Physic. ' dicitur. [y·»·· Bonum autem in communi, quod habet rationem finis, est obiectum voluntatis. Et ideo ex hac parte voluntas movet alias potentias animae ad suos actus: utimur enim aliis potentiis cum vo­ lumus. Nam fines ct perfectiones omnium alia­ rum potentiarum comprehenduntur sub obiccto voluntatis, sicut quaedam particularia bona: sem­ per autem ars vel potentia ad quam pertinet finis universalis, movet ad agendum artem vel potentiam ad quam pertinet finis particularis sub illo universali comprehensus; sicut dux exercitus, qui intendit bonum commune, scilicet ordinem lotius exercitus, movet suo imperio aliquem cx tribunis, qui intendit ordinem unius aciei. Sed obiectum movet, determinando actum, ad modum principii formalis, a quo in rebus natura­ libus actio spccificatur, sicut calefactio a calore. Primum autem principium formale est ens ct ve­ rum universale, quod est obiectum intellectus*. · d. ;pEt ideo isto modo motionis intellectus movet vo­ luntatem, sicut praesentans ei obiectum suum. Ad primum ergo dicendum quod ex illa aucto­ ritate non habetur quod intellectus non moveat: sed quod non moveat ex necessitate. Ad secundum dicendum quod, sicut imaginatio formae sine aestimatione convenientis vel nocivi ?, > non movet appetitum sensitivum; ita nec appre- 3) »·<·/ nocivi. - r/ nocivi cixbce*. - Pro ct ante appetibilis, nec ABCDFGII pll u vero K, nin. ali. • C S.1 QUAESTIO IX, ARTICULUS I hcnsio veri sine ratione boni et appetibilis*. Unde intellectus speculativus non movet, sed intellectus practicus, ut dicitur in 111 de Anima *. ΟΜ,ΜΒ.3·* · s. nu k τ 5 • Ub. VU. a. xo QUAESTIO IX. non oportet quod hoc principium intrinsecum sit primum principium non motum ab alio. Unde motus voluntarius etsi habeat principium proxi­ mum intrinsecum, tamen principium primum est ab extra. Sicut ct primum principium motus na­ turalis est ab extra, quod scilicet movet na­ turam. Ad secundum dicendum quod hoc non sufficit ad rationem violenti, quod principium sit extra: sed oportet addere quod nil : conferat pini pa!? Artj'N.i--e. iiefJS Quod non contingit, dum voluntas ab ζ) nit. - nullam Ρα. ARTICULUS IV 79 exteriori movetur: nam ipsa est quae vult, ab alio tamen mota. Esset autem motus iste vio­ lentus, si esset contrarius motui voluntatis. Quod in proposito esse non potest *: quia sic idem vellet et non vellet. Ad tertium dicendum quod voluntas quantum ad aliquid sufficienter se movet, et in suo ordine, scilicet sicut agens proximum: sed non potest scipsam T· movere quantum ad omnia, ut ostenί sum est*. Unde indiget moveri ab alio sicut a ‘incorpor,. primo movente. η) rciftam. - codice». Commentaria Cardinalis Caietani rationem ct conclusionem in corpore quarti ar­ sunt sicut cognoscere cx principiis, ct mediante syllogismo, ticuli eiusdem quaestionis, dubium occurrit. Circa ra­ idem est. Haec autem ratio procedit cx per sc notis com­ tionem quidem . quia ad actum volendi sufficit obiectummunibus animi conceptionibus, ut dc se patet. Unde nullam apprehensum praesens et voluntas, inquit Scotus, in Quoli­ habet calumniam: et utramque exponentem illius exdusivae bet., qu. XXI. Non ergo requiritur exterius agens, ncc quod probatam complectitur evidentem. - Et per hoc patet re­ praevolcndo incipiat velle, ut ratio litterae vult. sponsio ad ultimam obicctionem contra rationem litterae. Praeterea arguitur quod ratio litterae committit sophisma III. Scito secundo quod, ut inferius qu. xvi, art. ult., Consequentis. Cum enim voluntarium, ut superius · putet, ad 3, ct qu. xvii, urt. 5, ad 3, patet, voluntarii actus vo­ dupliciter dicatur, scilicet vel quia voliturn, vel quia in po­ luntatis sic supra scipsos reflectuntur, ut quilibet eorum testate voluntatis; littera cx hoc quod primus actus volunta­ implicite vel explicite, formalitcr vel virtualiter, habeat ra­ tis non potest esse voluntarius primo modo, infert quod tionem voliti obicctivc, ct non solum per modum actus. nullo modo est voluntarius, ergo, etc. Ubi patet manifestus Dum enim eligo vitam contemplativam, consentio in talem error. - Et confirmatur. Quia alio modo est voluntarium electionem, ct utor voluntate mea ad actum eligendi ap­ ipsum voliturn, alio modo ipsa volitio: nam illud ut obie­ plicando illam: ct sic electio ipsa est netus, ct est volita ctum, hoc ut actus ; zac per hoc, illud mediante actu, hoc ut obiectum consensus ct usus. Et c contra dum utor absque medio. Cum enim volo legere, non solum legere est voluntate mea applicando illam ad amandum Deum, con­ voluntarium, sed etiam illud velle quo volo legere: quamvis sentio in talem usum, ct eligo illum: ct sic usus habet dissimiliter, quia legere mediante velle, ipsum autem velle rationem actus, et cum hoc est volitus ut obiectum con­ scipso. Et tamen ratio litterae, quia primum velle non po­ sensus ct electioni». Et similiter dum consentio in amici­ test esse voliturn ut obiectum, concludit quod non est in tiam divinam, utor voluntate applicando ad consensum, potestate voluntatis, sed cx instinctu superioris: cum tamen ct eligo eundem : et similiter consensus est netus, ct volidici posset quod, licet primum velle non possit esse voti­ tus ut obiectum electionis ct usus. Quia igitur non quan­ tum ut obiectum, est tamen voliturn ut actus; cl sic non doque, sed semper, cum vol untax movet se, utitur scipsa, oportet quod sit voliturn consilio mediante. applicando sc nd volendum vel nolendum, etc.; ct omnis Praeterea, tota vis rationis litterae consistit in hac exclu­ huiusmodi netus est implicite vel explicite, formalitcr vel sive : Voluntas movet se mediante consilio, scu ex aliqua virtualitcr, volitus ut obiectum: licitum fuit Auctori cx ne­ voluntate praesupposita, tantum. Et tamen neque hic, neque gatione voluntarii objective in huiusmodi actibus, inferre in prucccdcnti articulo probata est quoad utramque expo­ negationem voluntarii simpliciter. nentem. Probatum est enim quod voluntas movet se hoc Et hoc non solum quasi gratia materiae, scilicet actuum modo; sed non est probatum quod non alio modo. Super huiusmodi, in quibus voluntarium ut actus non invenitur qua tamen negativa fundatur tota vis rationis in littera, sine voluntario ut obiectum. ut dictum est; sed etiam gra­ tia formae. Quia si subtiliter perspiciatur distinctio volun­ ut patet intuenti. Ergo, etc. Contra conclusionem vero Scotus, ubi supra, arguit : tarii in voluntarium ut voliturn, ct voluntarium quia in quia si voluntas in primo actu naturali instinctu movere­ potestate voluntatis; non est distinctio in disparata genera tur ab intellectu naturaliter moto, voluntas naturaliter mo­ voluntarii, sed est distinctio distinctorum modorum penes veretur. Et sic homo esset unum animal brutum. directe vel indirecte. Voluntarium enim ut voliturn, est di­ II. Ad evidentiam huius difficultatis, scito tria. Primum recte voluntarium: voluntarium vero quia in potestate vo­ est fundamentum huius rationis. Et est id quod dictum est, luntatis, est indirecte, ca indircciionc, quia scilicet subest scilicet quod voluntas movet se non alio modo quam cx potestati voluntatis ut sit obiectum cius volentis aut no­ voluntate finis. Sed radix huius fundamenti non est prae­ lentis; hac enim sola ratione voluntarium induit. Unde, termissa ab Auctore, sed in 1 on. huius quaestionis posita, cum voluntarium secundo modo, in idem redeat cum vo­ scilicet quod principium motionis ad exercitium actus est luntario primo modo, licuit ex omnimoda negatione vo­ cx fine, quia omne agens agit propter fmem; et in art. 3 luntarii primo modo, inferre formalitcr negationem volun­ repetita ct applicata, cum dicitur quod ad voluntatem per­ tarii simpliciter. Ut enim iam patet, voluntarium quia in tinet movere alias potentias ex ratione finis. Est ergo vis potestate voluntatis, ad voluntarium simpliciter ut obiectum rationis huius haec. Omne agens agit propter finem appe­ reducitur, sicut obiectum indirecte ad obiectum directe: ct titum vel appetitu naturali, vel animali seu intellectuali: consequenter sub omnimoda negatione obiccti, utrimque sed voluntas movendo tam alias potentias quam sc, est modi negatio comprehenditur. - Et per hoc patet respon­ · cf. nae. 1. agens: ergo actio ista est ab ea ex appetitu finis vel na­ sio ad alias nostra» obicctioncs contra rationem ·. IV. Scito tenio, quod aliud est loqui dc volitione; ct turali, vel animali etc. Sed non ex appetitu naturali : quia sic non moveret sc, sed dans naturam moveret illam, co aliud est loqui dc volitione ut a voluntate applicante scipsam modo quo gravia et levia moventur a generante. Ncc esset ad volendum. Volitio enim nil aliud dicit nisi operationem voluntarium istud agere, ut patet: cuius oppositum signi­ voluntati» qua vult: ct certum est quod ad volendum suf­ ficat voluntatem movere sc. Ergo est cx appetitu animali ficit voluntas cum obiecto. Sed nd volendum a sc, ita quod seu intellectuali, idest ex volitione finis: quod est intentum. ly <1 it» dicat causalitatcm applicantem scipsam ad vo­ Agere enim cx pracvolitione linis, ct mediante consilio, idem lendum. non sufficit voluntas cum obiccto. sed exigitur irca C 8o QUAESTIO IX, ARTICULUS V voluntas praevalens finem· Et ratio huius est, quin velle a sc non solum importat velle « sed agere seu movere: quod quia oportet fieri propter finem, praeexigir, natura • Nem. ii. vel tempore, appetitum finis, ut dictum est ·. Et non adver­ tere hoc casus est loquentium. Et quia nctio ipsa est ma­ gis propter finem quam obicctum, ct volitio quam volitum, ut patet cum amo Deum; divus Thomas, qui supra hoc quod agens agit propter finem, aedificabat, applicationem voluntatis ad volendum in ratione voliti propter finem contemplatus maxime est ; ct ex ea sic accepta, veritatem invenit atque docuit. Unde quamvis volitum ut obicctum habeat directius rationem voliti, quam volitum ut actus ; voluntarium tamen ut actus habet magis rationem cius quod est esse propter finem, quam obicctum actus. Et proptcrca hoc in loco, ubi tota vis consistit in hoc quod est esse volitum propter finem, actio ipsa, per modum actionis exercita, primum tenet locum. - Et per haec patet respon•Cf.num.irrin· sio ad rationem Scoti *. •Eir. ibid. fia·. V. Ad id vero quod contra conclusionem obiicitur *, fa­ cillime respondetur, negando sequelam. Quam·, is enim pri­ mus actus voluntatis sit cx instinctu dato ab exteriori, non obiccto, sed causa effectiva Deo ; ipsa tamen iam cx hac linis volitione scipsum movet ad volendum alia propter finem. Quod brutis non convenit quoniam ad omnia mo­ ventur ab instinctu. Est igitur Auctoris sententia quod, sicut generans grave dut gravi naturalem appetitum motus ct loci deorsum, ct proptcrca, cessante impedimento, grave cx appetitu accepto movetur deorsum ct quiescit ibi; itu Ge­ nitor voluntatis dat ei naturalem inclinationem in bonum, ita quod, proposito per intellectum bono absque impedi­ mento, voluntas tendit in illud actu elicito qui est volitio. Et hic actus dicitur esse ab exteriori agente, ea ratione qua motus gravis a generante dicitur. Et merito: quia ad hunc actum voluntas non concurrit ut propter finem agens, sed ut ad finem tendens cx directione superioris agentis ordinantis ipsam in hoc. Et proptcrca hic actus, licet sit velle, ct voluntatis, et a voluntate ut eliciente actum, non tamen est voluntarius, quia non est a voluntate ut appli­ cante sc ad volendum; sed naturalis, quia Dator naturae applicat ipsam mediante inclinatione data ad \olendum. Oportet enim, ut in littera dicitur, dari processum in in­ finitum in voluntariis, nisi deveniatur ad unum non vo­ luntarium, sed naturalem actum voluntatis, in quo sit status. ARTICULUS QUINTUS UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR A CORPORE CAELESTI Part. I. qu. cxv, art. 4 ; IP ΙΓ*, qu. XCT, *π. 5; Il Sent., dût. xv, qu. 1. an. 3; III Cnnt. Gent., cap. ixirr. lxxxvh; De 1'erit., qu. x, kit w. • Fxn. I. L1WJL Irt. J. Odpt. pter rationem allatam, ct plures alias: quas vide, si vis, in 111 Contra Gent., cap. rxxxiv et lxxxv, Unde ct in Prima Parte * dictum est, ct declaratum, quod phantasmata non •Qu.txxxjt.art. 6;qa.Lxuv.Q£l\k>lum est moveri a suo superiori; sicut intellectus. Sed intellectus hominis reducitur in corpora inferiora a corporibus caelestibus. Sed vo­ suum actum non solum a Deo, sed etiam ab an­ luntas hominis habet aliquid superius post Deum, gelo per illuminationes, ut Dionysius dicit *. Ergo scilicet angelum. Ergo voluntas hominis 1 potest eadem ratione et voluntas» a) haminù. - Om. Pu. Su mm a R Tniiou D. Thomae T. III. Hier., ARTICULUS VI ex hoc patet quod voluntas habet ordinem ad 3 universale bonum. Unde nihil aliud potest esse voluntatis causa, nisi ipse Deus, qui est univer­ sale bonum. Omne autem aliud bonum per parti­ cipationem dicitur \ et est quoddam particulare ’D· bonum *: particularis autem causa non dat T inin­ clinationem universalem. Unde nec materia prima, quae est in potentia ad omnes formas, potest cau­ sari ab aliquo particulari agente. Ad primum ergo dicendum quod angelus non sic est supra hominem, quod sit causa voluntatis cius; sicut corpora caelestia sunt causa formarum naturalium, ad quas consequuntur naturales mo­ tus corporum naturalium. Ad secundum dicendum quod intellectus hominis movetur ab angelo ex parte obiccti, quod sibi proponitur virtute angelici luminis ad · cognoscen­ dum. Et sic etiam voluntas ab exteriori creatura potest moveri, ut dictum est*. · λλ. ♦. Ad tertium dicendum quod Deus movet volun­ tatem hominis, sicut universalis 1 motor, ad uni­ versale obicctum voluntatis, quod est bonum. Et sine hac universali : motione homo non potest aliquid velle. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc vel illud, quod est vere T‘ ' bonum vel apparens bonum. - Sed tamen inter­ dum specialiter Deus movet aliquos ad aliquid determinate volendum, quod est bonum: sicut in his quos movet per gratiam, ut infra * dicetur. ’Q«uQu ' nem ♦, ut in Primo ** dictum est. - Secundo vero 82 1 QUAESTIO X, ARTICULUS 1 83 ’ b. QUAESTIO DECIMA * h. DE MODO QUO VOLUNTAS MOVETUR IN QUATIOR ARTICULOS DIVISA considerandum csl de modo quo vo­ luntas movetur * Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum voluntas ad aliquid naturaliter moveatur. einde • CL M. W1, laUod. D Secundo : utrum de necessitate moveatur a suo obiecto. Tertio: utrum dc necessitate moveatur ab ap­ petitu inferiori. Quarto: utrum dc necessitate moveatur ab ex­ teriori motivo quod csl Deus. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VOLUNTAS AD ALIQUID NATURALITER MOVEATUR Ραγτ. I. qu- Οχ ap. v. ft-an. SJ » nUccx. un. ’hriBipriej. • S. Tk. lex ». •ûdJib.lV.cap IT. . S. Th. Icet, n lx, art. i. 3; III Sent-, dist. xxni, qu. i, art. 2 ; />e IVr/f., qu. xut, art. 5; Ik Mala., qu. n; qu. XVI, IXt. J, id 5. PR,MLM SIC PROCEDrruR· Videtur quod <^^vÀvo’untas non movcalur aliquid naturaliter. Agens enim naturale dividitur -"^^-^contra agens 3 voluntarium, ut patet in principio II Physic, * Non ergo voluntas ad ali­ quid naturaliter movetur. 2. Praeterea, id quod cst naturale, inest alicui semper: sicut igni esse calidum. Sed nullus motus inest voluntati semper. Ergo nullus motus est naturalis voluntati. 3. Praeterea, natura est determinata ad unum. Sed voluntas sc habet ad opposita. Ergo volun­ tas nihil naturaliter vult. Sed contra est quod motus voluntatis sequitur actum intellectus. Sed intellectus aliqua intclligit naturaliter. Ergo ct voluntas aliqua vult naturaliter. Respondeo dicendum quod, sicut Boetius dicit in libro de Duabus Naturis *, et Philosophus in V Metaphys. * natura dicitur multipliciter. Quan­ doque enim dicitur principium intrinsecum in rebus mobilibus. Et talis natura est vel materia, vel for­ ma materialis, ut patet ex II Physic.* - Alio modo dicitur natura quaelibet substantia, vel etiam ? quodlibet ens. Et secundum hoc, illud dicitur esse naturale rci, quod convenit ei secundum suam substantiam. Et hoc est quod per se inest rei. In omnibus autem, ca quae non per se insunt, reducuntur in aliquid quod per se inest *, sicut in principium T. Et ideo nccesse est quod, hoc modo accipiendo naturam, semper principium in his quae conveniunt rci, sit naturale. Et hoc ma­ nifeste apparet in intellectu: nam principia intelle­ ctualis cognitionis sunt naturaliter nota. Similiter etiam principium motuum * voluntariorum oportet esse aliquid naturaliter volitum *. Hoc autem cst bonum in communi, in quod voluntas naturaliter tendit, sicut etiam quaelibet potentia in suum obicctum: et etiam ipse finis a) agent. - Om. P. ;) Pe/ etiam, - etiam I, »v/ Pa. γ) principium - primum Pa. ultimus, qui hoc modo se habet in appetibilibus, sicut prima principia demonstrationum in intelligibilibus: et universaliter omnia illa quae conve­ niunt volenti secundum suam naturam. Non enim per voluntatem appetimus solum ca quae pertinent ad potentiam voluntatis; sed etiam ea quae perti­ nent ad singulas potentias, et ad totum hominem. Unde naturaliter homo vult non solum obicctum voluntatis, sed etiam alia quae conveniunt aliis potentiis: ut cognitionem veri, quae convenit in­ tellectui; et esse ct vivere et alia huiusmodi, quae respiciunt consistentium naturalem; quae omnia comprehenduntur sub obiecto voluntatis, sicut quaedam particularia bona. Ad primum ergo dicendum quod voluntas di­ viditur contra naturam, sicut una causa contra aliam: quaedam enim fiunt naturaliter, et quaedam fiunt voluntarie. Est autem alius modus causandi proprius voluntati, quae est domina sui actus, praeter modum qui convenit naturae, quae est determinata ad unum. Sed quia voluntas in ali­ qua natura fundatur, nccesse est quod motus pro­ prius naturae, quantum ad aliquid, participetur in voluntate : sicut quod csl prioris causae, par­ ticipatur a posteriori. Esi enim prius in unaquaque re ipsum esse, quod est per naturam, quam velle, quod cst per voluntatem. Ei inde est quod vo­ luntas naturaliter aliquid vult. Ad secundum dicendum quod in rebus naturalibus id quod est naturale quasi consequens for­ mam lanium, semper actu 1 inest, sicut calidum igni. Quod autem esi naturale sicut consequens materiam, non semper actu inest, sed quando­ que secundum potentiam tantum. Nam forma cst actus, materia vero potentia. Motus autem est actus existeniis in potentia *. Et ideo illa quae perlinent ad motum, vel quae consequuntur motum, in rebus naturalibus, non semper insunt: sicut i) Nto/UMut. - mofh-HM PCEj’l ct a, a. tu. - Om. ABDI FOHIKI.pG 1 όα™ wty- ;; ‘s T^· 84 QUAESTIO X. ARTICULUS I ignis non semper movetur sursum, sed quando : est extra locum suum. Et similiter non oportet quod voluntas, quae de potentia m actum redu­ citur dum aliquid vult, semper actu velit: sed so­ lum quando est in aliqua dispositione determi­ nata. Voluntas autem Dei, quae est actus purus, semper est in actu volendi. Ad tertium dicendum quod naturae semper re­ spondet unum, proportionntum tamen r* naturae. Naturae enim in genere, respondet aliquid unum in genere; et naturae in specie acceptae, respon­ det unum in specie; naturae autem individuatac respondet aliquid unum individuate. Cum igitur voluntas sit quaedam vis immaterialis, sicut et in­ tellectus, respondet sibi naturaliter aliquod unum commune, scilicet bonum: sicut etiam intellectui aliquod unum commune, scilicet verum, vel ens, vel quod quid est ’ *. Sub bono autem communi multa particularia bona continentur, ad quorum nullum voluntas determinatur. • Art. ·· Ai*. 01 qhod quid rit. - quidquid \CDGHIKLpF, aliquid huiuimodi E, quidquid est huiunnadi l’plUÎ- ct 4. t’ quandu. - qiunduque FGIIK. faincn, - Om. PFIKsH ct 4. Commentaria CoixltnaUâ Caietani s quaestionis decimae iirticulo primo, scito quod ly na­ turaliter in titulo positum, sumitur ut distinguitur contra ly libere. In corpore eiusdem primi articuli dubium occurrit, cx co quod Auctor divertere videtur a proposito, dum quae­ stio est dc naturali ut distinguitur contra liberum; et so­ lutio quaestionis est dc naturali ut distinguitur contra ac­ cidentale. ut patet in littera. II. Ad hoc breviter dicitur quod, quia naturale ut distingui­ tur contra liberum, sequitur ad naturale idest substantiale (omne enim substantiale est naturale); cx hoc quod Auctor declaravit in voluntate inveniri motum naturalem idest substantialem, optime satisfecit quaesito nn sit talis motus naturalis ut distinguitur contrn liberum. Eli autem fuit ratio processus, quia videlicet ratio significata per nomen naturalis aperienda erat. (Jndc si omnis substantia natura est, quidquid secundum substantiam inest, secundum na­ turam inest; ac per hoc. ct substantiale Ct naturale est. Secundum substantiam nutem inest, quidquid per sc inert. Ergo iuxta hanc naturae significationem, qun ct voluntas natura est. per sc inesse, ct secundum substantiam, ct naturalitcr, idem sunt. Haec nutem aequivalcrc naturali ut distinguitur contra liberum, patet ex eo quiu liberum habet pro causa velle, naturale nutem este; id enim solum libere fit, quod fit quia vult ; ct id solum naturaliter inert, quia est, ut in Prima Parte* dictum est. Quidquid autem se­ cundum substantiam, seu per sc inert, dare patet quod inest quia talis esse substantialis est, ct non quia sic vult. Nulla ergo divertio hic fuit, sed alta perscrutatio naturalis, cx qua doceremur naturalitatem in omnibus invenire, sicut Auctor fecit. Ex hac enim ratione naturalis, ndiuncta altera propositione communi, scilicet quod per se prius est his quae non sunt per sc ; intulit universalem regulam, scilicet quod principium convenientium alicui inest naturaliter, idest per sc ct secundum substantiam, et quia est talis naturae, ct non quiu vult. Ex hac enim regula, subintcllccta minore, scilicet quod motus convenientes (voluntati sunt ordinati secundum rationem principii ct principiali, quod est per sc notum; statim habetur intentum, scilicet quod aliquis motus inest voluntati secundum substantiam, per sc, natu­ raliter. quia est talis, ct non quia vult. III. In eiusdem articuli corpore, nota triplex poni natura­ liter volitum: primo, bonum; secundo, beatitudinem; tertio, omne conveniens volenti secundum suam naturam. Et dc primis quidem duobus evidens ratio in littera redditur: de tertio autem non. Unde ct dubitatur ct dc ipso, ct dc cius ratione. De ipso quidem, quia experimur oppositum, dum eligimus non convenientia secundum naturam, ut nescire, non vivere. - Nec evaditur dicendo quod hoc appetimus per accidens. Quoniam opposita eorum quae naturaliter volu­ mus, nec per sc nec per accidens velle possumus; ut patet de primo ct secundo. De ratione vero, scilicet quia per voluntatem appeti­ mus etiam pertinentia ad alias potentias et totum homi­ nem: quandoquidem nulla apparet connexio huiusmodi ad illam conclusionem. Unde enim sequitur: Per voluntatem appetimus etiam pertinentia ad alias potentias ct totum I . Qo. xlj, *n. j, Comment. aaa. ▼B. hominem; ergo naturaliter volumus omnia convenientia volentibus secundum sunm naturam? IV. Ad primum horum breviter dicitur quod, sicut in rebus exterioribus natur alo invenitur dupliciter, scilicet semper, vel frequenter (motus enim caelestes naturales sunt ut universaliter ct semper indeficientes a naturali cursu ; motus autem inferiores naturales sunt ut in plu­ ribus et frequenter indeficientes); ita et in voluntatis mo­ tibus naturalibus invenitur naturalitas utroque modo. Nam ad quaedam voluntas sic naturaliter est determinata, ut non poisit aliquo pacto velle oppositum: ad quaedam sic naturaliter determinatu est, ut possit per accidens opposi­ tum velle. In primo ordine sunt duo prima volita in lit­ tera numerata: in secundo vero est tertium volitorum genus. Unde ud hoc tertium volitum voluntas non plus videtur naturaliter inclinata, quum volunt** atfccta habitu virtutis acquisitae, ad opus illius virtutis; nisi pro quanto inclinatio cx natura potior est quam cx acquisito habitu. Et sicut voluntas in iustitin habituate, potest iniustc facere; ita vo­ luntas naturaliter inclinatu in bonum conveniens volenti . secundum suam naturam, potest eius oppositum velle. Ad secundum vero dicitur quod, licet verba illa litterae, si >ola sumantur, non inferant nisi extensionem voluntatis ct cius obiccti ad hoc tertium; si tumen intellignntur coniuncta praecedentibus, inferuni naturalitatem motus voluntntis in hoc tertium. Ad cuius evidentiam, scito quod voluntas tripliciter sumitur: scilicet ut quaedam potentia; secundo, ut eliciens cx quodam in quiddam; tertio, ut appetitus ipsius totius volentis. Et quidem quia voluntas potentia quaedam est, ideo naturaliter fertur in bonum, quod est volitum primo positum in littera: quaelibet enim potentia naturaliter determinata est ad suum obicctum, ita quod non potest in oppositum. Quia vero est volitiva cuiusdam cx quodam, secundum rationem causae ct causati, ideo naturaliter vult beatitudinem, quae finale principium est; quod volitum est secundo positum. Quia autem est a natura data volenti non solum ut velit sibi ipsi voluntati, sed etiam ut velit ipsi volenti secundum scipsutn et suas partes; ideo naturaliter vult bonum conveniens volenti secundum suam naturam : quod est volitum tertio loco in littera positum. Quodlibct enim horum trium habet rationem primi, per se. ct secundum substantiam. Obicctum enim, et primo respectum principium, est causa ceterorum. Proprium vero infra principii rationem clauditur: amicabilia enim quae sunt ad alios, veniunt ex amicabihbus ad se * Et si •Aîiitot. fihfc, lib IX. it. hoc longius repetendum esset, dicendum esset quod, quia B. i; ». Th- kOiv - CJ.ibiXor. volitio pendet cx volito ct volente, utrinque initium vo­ *wt, o. 3: ».TV Iccl «in. luntariorum motuum inditum esse oportet. Et cx volito quidem inditus est voluntati motus in beatitudinem. qui. utpotc motus in finem primarium, complectentem in sc totam obiccti perfectionem, principium cx ea parte est re­ liquorum motuum. Ex parte vero volentis, inditus est vo­ luntati motus in proprium bonum. Utrumque enim tradidit Aristoteles, cum dixit ·: Amabile quidem bonum, unicuique •AAa .hb.Vill, cap. 11. rum.i.· autem proprium. Cum igitur Auctor cx hoc quod voluntate S. lh. kd· «. volumus non solum ad ipsam spectantia, sed etiam ad volentem, intulit quod naturaliter volumus convenientia - S.- DU “P· uH •Art. 85 QUAESTIO X, ARTICULUS Π °· 7% secundum naturam; veram causam reddidit, intendens pro medio assumere quod voluntatem sortiti sumus pro nobis, ac per hoc, nd proprium bonum determinatam. Unde et in Qu. de Virtut., nrt. 5, ct inferius m qu. l* ct lvi ♦·, nulla virtus in voluntate ponitur nd proprium volentis bonum, quia ad hoc naturaliter determinatu est. V. In responsione ad primum eiusdem articuli, adverte distinctionem de voluntate. Consideratur enim multipliciter: sed quantum ad propositum, littera insinuat dupliciter, sci­ licet ut res, et ut causa. Est enim er, in genere rei, res talis, puta apta nata velle: ct in genere causae, causa talis, puta libera. Cum autem voluntas distinguitur contra naturam, non distinguitur ut res talis contra talem rem ; sed ut causa talis contra causam talem. Est enim res talis, scilicet apta nata velle, natura quaedam habens sibi connaturalia, sicut ct ceterae naturae: sed talis causa, scilicet libera, ut sic, non est talis causa qualis est natura. Haec enim est causa quia est: ne per hoc. est causa determinata ud unum. Illa vero causa quia vult: ac per hoc, est causa libera ad utrum­ libet. Unde distinguuntur voluntas et natura in ratione causae, secundum proprias causandi differentias. Propter quod ct in II Physic. * et in IX Afetaphys. ·*, non nisi in S.TŸ Urf. -s.n, fa*·"· ordine causarum vel principiorum distinguuntur. . tu u vui, Et si in his perspexeris quod ratio causae in natura spectat ad cam inquantum res est, videbis pariter quod voluntas utriusque causae rationem habet. Nam quatenus res talis est, per modum naturae caUsalitatcm habet: quid­ quid enim causai aliquid quia talis res est, naturaliter causal illud. Quatenus vero electiva est, per modum proprium, idest libere, a proposito, ad utnimlibct. etc., cuusalitatem ha­ bet, et non naturaliter: quidquid enim causât quin vult, libere causal. - Et si ulterius perspexeris quod natura, ut in littera dicitur, est causa essentialiter prior causa volun­ taria, quia esse in unoquoque est prius quam operari, etc.; videbis quoque quod voluntas non solum natura quaedam est, sed prius habet naturae rationem ct causalitntcm, quam propriam. - Et si postremo penetraveris quod in causis essentialiter ordinatis, coni unctis in unam rem, id quod est prioris causae proprium, participatur n posteriori, ut su­ premum infimi attingat infimum supremi; videbis quod voluntatis prima opera oportet esse naturalia, et prius ipsam velle aliquid naturaliter quam libere. Et hanc subtilitatem si perspiciens sectatus fueris, ha­ bebis claram solutionem Scoticae argumentationis in ma­ teria de processione Spiritus Sancti et de naturalitate vo• q».xuTut.». luntatis: quae omnia in Prima Parte ♦ tractata sunt. Distinxit skçenim voluntatem contra naturam, non solum in genere causae, sed in genere rei; et ideo intulit omnimodum dis­ parationem: cum tamen sint causae essentialiter subordi- natae, ut hic, ct in qu. prate., art. 4, de eorum actibus patet. Voluntas enim non solum prius habet naturae ratio­ nem, ut in littera dicitur, quam causalitalit propriae; sed velle naturale oportet esse principium volendi libere. VI. In responsione ad secundum, diligentissime notato doctrinam ibi traditam circo distinctionem convenientium alicui naturaliter, idest per se ct secundum substantiam, in consequentia formam vel netum, et consequentia mate­ riam vel potentiam; ct conditionem eorundem, quod scilicet perscitas in illis infert coaevitatem absolute, in istis vero non absolute, sed quod in certa dispositione. Et causa est differentia inter potentiam ct actum, ut in littera dicitur. Ex hac enim doctrina habes, vir docte, quod non solum nptitudo ad motum ct operationem ineat subiccto per se, ut gravitas ct risibilius; sed motus ipse ct operatio, ut descensus ct risus, etc. VII. In responsione ad tertium, elevato mentem in cel­ situdinem doctrinae huius, ct intuere quod unum indivi­ duum immaterialis ordinis acquivalct non tantum infinitis individuis materialibus sub una specie, sed etiam sub uno genere, etiam analogo. Habes enim hic quod, cum ordo universi habeat quod natura determinata sit ud unum proportionnlitcr, scilicet gcncrice, specifice vel individualiter; «e per huc, bono absolute, cum sit unum genere analogo, debuisset respondere natura aliqua una gcnerice; et simi­ liter voluntati, quia est una secundum speciem, debuisset respondere unum secundum speciem: subiunctum tamen est quod, quia voluntas est immaterialis ordinis, detennir nata est ad unum in genere analogo, bonum scilicet; quasi natura immaterialis eminentius praehabeat quidquid genus specicsvc haberet. Et vere sic est. In cuius signum, hic intellectus noster acquivalct toti universitati corporeae na­ turae. Est autem ratio huius, quia quae sunt dispersa in I inferioribus, sunt unita in superiori. Eadem enim ratione, tanta est amplitudo immaterialis potentiae, ut universi sim­ pliciter capax sit. VIII. In eadem responsione, caveto, novitic, ne indefi­ nita pro universali sc tibi offerat, ct contrarictas inter re­ sponsionis huius calcem ct corporis articuli insurgat, dum ibi dictum est quaedam esse particularia bona sub obiecto voluntatis contenta, ud quae voluntas naturaliter tendit, ac per hoc determinata est naturaliter, ut esse, vivere, etc; hic autem dicitur, Sub bono communi. Utrobique enim inde­ finita. seu particularis est locutio : ct propterea neutra alteri repugnat. Hic enim expresse dicitur, Sub bono communi multa comprehenduntur, ad quorum nullum determinatur voluntas: - multa dixit, non omnia. Ibi quoque manifeste de quibusdam, scilicet convenientibus volenti secundum na­ turam, loquitur. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE NECESSITATE SUO OBIECTO Part. I. qu. Lixxit, art î, 2; II Sent., dta. xxv, *rt. 2; De lerft., qu. xxn, art. 6; De Malo, qu. vi; I Periherm., kct. xir. SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidctUf quod , cap n. Th. Icet. H ,u.m «atn.a.k«. IL voluntas de necessitate moveatur a suo obiecto. Obiectum enim voluntatis com-^^•^^paratur ad ipsam sicut molivum ad mobile, ut patet in III de Anima ♦. Sed motivnm, si sit sufficiens, cx necessitate movet mobile. Ergo voluntas ex necessitate potest moveri a suo obiecto. 2. Praeterea, sicut voluntas est vis immate­ rialis, ita et intellectus: et utraque potentia ad ’/π poaed., obiectum universale ordinatur, ut dictum est *. Sed intellectus ex necessitate movetur a suo obie­ cto. Ergo et voluntas a suo. 3. Praeterea, omne quod quis vult, aut est (inis, aut aliquid ordinatum ad finem. Sed finem aliquis cx necessitate vult, ut videtur: quia est sicut principium in speculativis, cui cx necessi­ tate assentimus. Finis autem est ratio volendi ea quae sunt ad finem: et sic videtur quod etiam ea quae sunt ad finem, ex necessitate velimus. Voluntas ergo ex necessitate movetur a suo obiecto. Sed contra est quod potentiae rationales, se­ cundum Philosophum *. sunt ad opposita. Sed V1U. c«p. u. n. s.-S.TKhKlX. voluntas est potentia rationalis: est enim in ra­ kct. H. tione, ut dicitur in 111 de Anima *. Ergo volun­ • Cap, ii, π. j. tas se habet nd opposita. Non ergo cx neccssitaie movetur ad alterum oppositorum. QUAESTIO X, Respondeo dicendlm quod voluntas movetur dupliciter: uno modo, quantum ad exercitium actus; alio modo, quantum ad specificationem actus, quae est ex obiccto. Primo ergo modo, vo­ luntas a nullo obiccto ex necessitate movetur: potest enim aliquis de quocumque obiccto non cogitare, et per consequens neque actu velle illud. Sed quantum ad secundum motionis modum, voluntas ab aliquo obiccto ex necessitate move­ tur, ab aliquo autem non. In motu enim cuius­ libet potentiae a suo obiccto, consideranda est ratio per quam obiectum movet potentiam. Vi­ sibile enim movet visum sub ratione coloris actu visibilis ♦. Unde si color proponatur visui, cx nccessitatc movet visum «, nisi aliquis visum aver­ tat: quod pertinet ad exercitium actus. Si autem proponeretur aliquid visui quod non omnibus modis esset color in actu, sed secundum aliquid esset tale, secundum autem aliquid non tale, non ex necessitate visus tale obiectum videret: posset enim intendere in ipsum ex ea parte qua non est coloratum in actu, et sic ipsum non videret. Sicut autem coloratum in actu est obiectum vi­ sus, ita bonum est obiectum voluntatis. Unde si proponatur aliquod obiectum voluntati quod sit universaliter bonum et secundum omnem consi­ derationem, ex necessitate voluntas in illud tendet?, si aliquid velit: non enim poterit velle oppo­ situm. Si autem proponatur sibi aliquod obiectum quod non secundum quamlibet considerationem 86 Di59· 3 ** at) visum. - ipsum Ptf. f.) tendit, - tendit PCEHIKpl «1 a. - Pro poterit, potest F. ARTICULUS II sit bonum, non cx necessitate voluntas feretur τ γ in illud. - Et quia defectus cuiuscumque boni ha­ bet rationem non boni, ideo illud solum bonum quod est perfectum et cui nihil deficit, est tale bonum quod voluntas non potest non velle: quod est beatitudo. Alia autem quaelibet particularia bona, inquanlum deficiunt ab aliquo bono, pos­ sunt accipi ut non bona: et secundum hanc con­ siderationem, possunt repudiari vel approbari a voluntate, quae potest in idem ferri secundum d i ve rsas co nsi de rat i o nes. Ad primum ergo dicendum quod sufficiens motivum alicuius potentiae non est nisi obiectum quod totaliter habet rationem moti vi. Si autem in aliquo deficiat, non cx necessitate movebit, ut dictum est ♦. ·u Ad secundum dicendum quod intellectus ex ne­ cessitate movetur a tali obiccto quod est semper et ex necessitate verum: non autem ab eo quod potest esse verum ct falsum, scilicet a contin­ genti: sicut et de bono dictum est*. Ad tertium dicendum quod finis ultimus ex necessitate movet voluntatem, quia est bonum perlectum. Et similiter illa quae ordinantur ad hunc finem, sine quibus finis haberi non potest, sicut esse et vivere et huiusmodi. Alia vero, sine quibus finis haberi potest, non cx necessitate vult qui vult finem : sicut conclusiones sine quibus principia possunt esse vera, non ex necessitate credit qui credit principia. T' feretur, - fertur PFJ'ltf. Commentaria Cardinalis Caietani X titulo articuli secundi eiusdem quaestionis, necessarium sumitur vere et proprie, quod scilicet impossibile est aliter sc habere. Et est sermo de necessitate naturali, qua scilicet agentia ct patientia in universo conncctuntur, ut calcfactibile calcfactivo, et visus visibili, etc. In principio corporis eiusdem secundi articuli, dubium occurrit de conclusione, ct dc cius ratione. Dc conclusione quidem, qua dicitur quod voluntas a nullo obiccto dc ne­ cessitate movetur ad exercitium netus: quoniam voluntas a Deo clare viso necessario movetur ad exercitium actus; • Qu.Lxxxn.AH. non enim potest non amare ac frui illo, ut in Prima Parte* dictum est. - De ratione, qua dicitur: Potest enim aliquis de quocumque obiccto non cogitare, ct per consequens actu non velle illud: quia voluntas non habet in potestate sun cogitationem praesentativam primi obiccti, nec refutationem • qu. t*. wt.4. illius; ct similiter visionis Dei clare praesentali. lam enim * dictum est quod primus actus non est in potestate volun­ tatis. Falsum est ergo quod potest aliquis de quocumque obiccto non cogitare. II. Ad haec dicitur quod verba litterae intellecta forma­ liter, omnes solvunt obicctiones: doctrina siquidem prius tradita non adversatur praesenti. Ad quorum evidentiam, opus est distinctione: scilicet quod aliud est dicere, Voluntas necessario movetur ab obiccto ad exercitium actus; et di­ cere, Voluntas sic disposita necessario movetur nd exerci­ tium actus. Primum enim denotat cHicaciam obiccti supra voluntatem, quod scilicet talis ct sic efficacis est naturae, quod potest voluntatem ad exercitium actus necessario du­ cere. Et hoc negatur in praesenti conclusione, dum asse­ ritur quod nullum obiectum, ut sic, et quantum est cx sua efficacia, potest naturali necessitate compellere voluntatem ad exercitium actus. Secundum vero denotat naturam vo• luntatis, de qua dictum est* quod habet quondam motum I naturalem. et quod non habet semper illum actu. sed quando est in certa dispositione *. Et hoc praedictum est, · ibd.. u et vere. Et cx hoc provenit quod voluntas Deum clare visum necessario amat: est enim tunc in dispositione tali, quod ex natura sua actu provenit amor et delectatio talis obiccti. Et similiter in primo actu voluntatis, quem habe­ mus naturaliter, velle illud non habet necessitatem exerci­ tii ab obiccto; sed a natura existence in tali dispositione, quod ad eam naturali necessitate sequitur velle. Unde quandocumquc voluntas necessario movetur ad exercitium, ne­ cessitas illa nunquam est ab obiccto, sed a natura ct na­ turae Datore. Et per hoc patet responsio ad utrumque obiectorum. Et ad primum quidem explicite. - Ad secundum vero, quo ad materiam ct ad formam, dicito quod verissimum est quod voluntas potest de quocumque obiccto non co­ gitare, quantum est cx parte obiccti: sic enim Auctor lo­ quitur. Sed sophisma Figurae dictionis est inferre, Ergo vo­ luntas in tali dispositione existons potest non cogitare: mutatur enim quid in quale. Oportet ergo diligenter in hoc articulo advertere quod formalis est sermo de efficacia obiccti ut sic: obicctiones autem aliunde quam cx obiccto robur habent, ct ideo nihil obstant. Et si horum ultimam resolutionem cupis, recolito supradictorum ·, scilicet quod voluntas, quoad exercitium, 1res · rruc.·. *« tantum habet motores, scilicet scipsam. suam naturam, ct 1 Deum ut agentem, non ut obiectum. Ex hoc enim patet quod modus exercitii non aliunde est. Undo sive libere, sive necessario voluntas exerceat suum actum, nunquam cx parte obiccti causa requirenda est, sed agentis, ut dictum est, triplicis. Et in hoc quiescat intellectus tuus. III. In eiusdem corporis articuli conclusione secunda,sci­ licet quod obiectum undique bonum necessario movet, nec QUAESTIO X. ARTICULUS 111 deficit ub hoc nisi propter defectum alicuius boni: dubium occurrit cx Scoto, in Quarto, Jist. xlix, qu. ix *, dicenti* quod ista ratio non concludit necessariam motionem sim­ pliciter; sed quod, si voluntas debet habere actum circa tale obicctum. oportet quod habeat actum volitionis. Cum quo tamen stnt quod ipsa potest suspendere actum suuin. Sed quia cx his. ct processu suo, manifeste patet quod non impugnatur sensus formalis litterae, sed quem ipse accepit; ideo sibi ipsi curam sui relinquo. Divus enim Tho­ mas loquitur de motione cx parte obiccti, quae est ad spe­ cificationem actus; ct vult quod necessario movet obic­ ctum undique bonum. Quod est verissimum simpliciter ct formalitcr: itu enim necessario spécifient, quod est objective movere, quod impossibile est aliter sc habere; quoniam non potest non spccificari actus voluntatis ab eo, ut patet, quamvis possit actus voluntatis non fieri. Unde cum in littera dicitur quod voluntas non potest non velle bentitudinem, ly non velle non sumitur negative, sed contra­ rie, idest pro nolle: ut manifestant subiuncta verba in alio membro, scilicet repudiari vel approbari. Sed quod fallit aliquos hic, est indistinctio inter motionem nd specificatio­ nem. ct exercitium actus. IV. Circa doctrinam traditam in hoc articulo ct praece­ dentibus, adverte quod, secundum quod voluntas respicit duos motores, alterum ad exercitium, alterum nd specifica­ tionem, dupliciter invenitur in ea naturalitas: scilicet secun­ dum determinationem ad exercitium; ct secundum determi­ nationem ad speciem. Est enim voluntas naturaliter deter­ minata ad eliciendum actum aliquem, puta primum, etc.: et est rursus naturaliter determinatu ad obicctum aliquod, puta bonum, etc. Et hac determinationes ita sc habent, quod prima infert secundam, et non c converso. Si enim voluntas determinata naturaliter est ad eliciendum actum, hoc non est nisi respectu obiccti ad quod naturaliter de­ terminata est sed si determinata est naturaliter ad obic- 87 ctum, non proptcrca determinata est ad exercitium actus respectu illius, ut patet in littera. Unde determinatio quoad exercitium, vehementior ac naturalior est: includit enim alteram, ct addit. V. Circa calcem eiusdem corporis articuli, adverte quod quia, ut praediximus ·. voluntas ad tertium votitorum genus, puta esse, vivere, etc., determinata est naturaliter, quoad »·specificationem, ut in pluribus; et a causa ut in pluribus, non necessario provenit effectus, potest cmm impediri; id­ circo in littera dicitur quod quaelibet particularia bona, etiam esse, vivere, intelligcrc, non necessario movent volun­ tatem nd specificationem actus; possunt enim repudiari. Sic tamen quod praedicta ut in pluribus non repudiantur: sed si voluntas in ea fertur, volitionis netu in illü tendit; et raro nolitionis , ut contingit in desperantibus ct simi­ libus. VI. In responsione ad ultimum eiusdem articuli, notato quod esse, vivere, ct huiusmodi, dupliciter *umi possunt. Primo, ut sunt quaedam particularia bona secundum seipsa. Et sic possunt, licet raro, repudiari, eo quod defectum ha­ bent annexum alicuius boni quod appetitur, ut patet in occidentibus sc: appetunt enim quoddam bonum, puta li­ bertatem, cuius oppositum coniungitur suae vitae, ctc.-/\lio modo, ut sunt necessario connexa beatitudini. Et sic, quan­ tum est cx parte sui, non possunt repudiari: sed si volun­ tas habeat actum in ea ut sic, oportet quod habeat circa ea actum volitionis, sicut circa bcatitudinem, propter ratio­ nem in littera assignatam. Dixi autem quantum rjt ex parte sui: quia licet haec sic connexa habeant sic tantam effica­ ciam ut nécessitent ad specificationem, si tamen connexio illa incognita vel inconsiderata vel non sufficienter visa rit, ;ib huiusmodi clficncin impeditur. Quod tamen non oportuit hic Auctorem exprimere; tum quia de obiccti efficacia cx parte sui, est sermo; quia semper subintclligitur debita npproximatio, cx cuius defectu provenit hoc. ARTICULUS TERTIUS l TRU.M VOLUNTAS MOVEATL R DE NECESSITATE AB INTERIORI APPETITU Infra, qu. Lxxnr, art 7; De Verity qu. v, art. to; qu. xxn, art. 0, aJ 3, ϋ. . ci TERT,UM SIC proceditur. Videtur quod voluntas ex necessitate moveatur a past sionc appetitus inferioris. Dicit enim ‘Apostolus, Rom. vn *: Non enim quod volo bonum, hoc ago; sed quod odi malum, illud facio: quod dicitur propter concupiscentiam, quae est passio quaedam. Ergo voluntas ex necessitate movetur a passione. 2. Praeterea, sicut dicitur in 111 Ethic. *, qualis unusquisque est, talis finis videtur ei. Sed non est in potestate voluntatis quod statim passionem abiiciat. Ergo non est in potestate voluntatis quod non velit 3 illud ad quod passio se inclinat. 3. Praeterea, causa universalis non applicatur ad effectum particularem nisi mediante causa par­ ticulari : unde et ratio universalis non movet nisi mediante aestimatione particulari, ut dicitur in 4;- 111 de Anima *. Sed sicut sc habet ratio univer­ salis ad aestimationem particularem, ita se habet voluntas ad appetitum sensitivum. Ergo ad ali­ quod particulare volendum non movetur volun­ tas nisi mediante appetitu sensitivo. Ergo si ap­ petitus sensitivus sit per aliquam passionem ad aliquid dispositus, voluntas non poterit in con­ trarium moveri. a) velit. - vult ABCFGHIKLpD. Sed contra est quod dicitur Gcn. iv*: Subter ·ν«π.7le erit appetitus tuus, et tu dominaberis illius. Non ergo voluntas hominis cx necessitate movetur ab appetitu inferiori. Respondeo dicendum quod» sicut supra * dictum * Q®· ««·IfU' est. passio appetitus sensitivi movet voluntatem ex ea parte qua voluntas movetur ab obiecto: inquantum scilicet homo aliqualiter dispositus per passionem, indicat aliquid esse conveniens et bo­ num, quod extra passionem existons non iudicarct. Huiusmodi autem immutatio hominis per pas­ sionem duobus modis contingit. Uno modo, sic quod totaliter ratio ligatur, ita quod homo usum rationis non habet : sicut contingit in his qui pro­ pter vehementem iram vel concupiscentiam fu­ riosi vel amentes fiunt, sicut et propter aliquam aliam perturbationem corporalem ; huiusmodi enim passiones non sine corporali transmutatione accidunt. Et de talibus eadem est ratio sicut et de animalibus brutis, quae cx necessitate sequuntur impetum passionis; in his enim non est aliquis ra­ tionis motus, et per consequens nec voluntatis. Aliquando autem ratio non totaliter absorbetur a passione, sed remanet quantum ad aliquid iudiciutn rationis liberum. Et secundum hoc re- QUAESTIO X, manet aliquid de motu voluntatis. Inquantum ergo ratio manet libera et passioni non suble­ cta, intantnm voluntatis ? motus qui manet, non cx necessitate tendit ad hoc ad quod passio in­ clinat *, Et sic aut motus voluntatis non est in homine, sed sola passio dominatur: aut, si motus voluntatis sit, non ex necessitate sequitur pas­ sionem. Ad primum ergo dicendum quod, etsi voluntas non possit facere quin motus concupiscentiae in­ surgat, de quo Apostolus dicit Rom. vn, Quod odi malum, illud facio, idest concupisco; tamen potest voluntas non velle concupiscere, aut con­ cupiscentiae non consentire. Et sic non ex ne­ cessitate sequitur concupiscentiae motum. Ad secundum dicendum quod, cum in homine duae sint naturae, intellectualis scilicet * ct sen­ sitiva, quandoque quidem est homo aliqualis uni­ formiter secundum totam animam : quia scilicet 88 * £>. ·>!··. T p) voluntalii. — imtuutat AGIpBCDIf. 7) Kiliat. - Oro. ABDEFHIKL. ARTICULUS IV vel pars sensitiva totaliter subiicitur rationi, sicut contingit in virtuosis; vel c converso ratio tota­ liter absorbetur a passione, sicut accidit in amen­ tibus. Sed aliquando, etsi ratio obnubiletur a pas­ sione, remanet tamen aliquid rationis liberum. Et secundum hoc potest aliquis vel totaliter passio­ nem repellere; vel saltem se tenere ne passio­ nem sequatur. In tali enim dispositione, quia homo secundum diversas partes animae diversimode disponitur, aliud ei videtur secundum rationem, ct aliud secundum passionem. Ad tertium dicendum quod voluntas non solum movetur a bono universali apprehenso per ratio­ nem, sed etiam a bono apprehenso per sensum. Et ideo potest moveri ad aliquod particulare bo­ num absque passione appetitus sensitivi. Multa enim volumus ct operamur absque passione, per solam ? electionem : ut maxime patet in his in quibus ratio renititur passioni. 8) totam. - appetitu» addunt Pa. - Pm maxime patet, tolum pafef I, patet PfpG ct a. Commentaria Cardinalis Cuietani ntCA tertii articuli doctrinam, adverte quod inde habes quam liberum sit, tam in delectabilibus quam in con­ trariis secundum tactum, velle ct nolle Passiones enim hu­ iusmodi aut totaliter absorbent rationem, ct sic nihil vo­ luntatis restat : aut aliquid cius relinquunt, ct sic libertatis tantundem dimittunt. Et quamvis tunc, propter dispositio­ nem subiecti, voluntas maxime inclinetur ad actum conso­ num appetitui sensitivo; quia tamen libera restat, miraculo non est opus ad non eliciendum huiusmodi actum, trt Gregorius dc Arimino, in I Sent., disc. 1, qu. 11, art. 3*, putavit. II. Circa illa verba, scilicet, Voluntas non solum movetur a bono universali apprehenso per rationem, sed a bono ap­ prehenso per sensum, dicta in aniculo tertio * eiusdem de­ cimae quaestionis, advene quod dupliciter intclligi possunt. Primo, ut bonum apprehensum per sensum, ct bonum apprehensum per rationem, sint duo motiva voluntatis, sic quod quandoque voluntas ab uno, quandoque ab altero movetur. Et hic sensus repugnat supradictis, ct est falsus. Repugnat quidem, quia iam * dictum probalumque est quod nullum corporeum potest movere directe voluntatem. Fal­ sus vero est, quin, si sensus solus possit movere volunta­ tem, tunc homo posset velle absque rationis usu; et con­ C • Ad probat. j·· ratiooa »·· cootra s·· coociu*. • Reap, ad 3. • Qu.n, an. 5. sequenter posset peccare ct benefacere. Quod non est intcDigibilc: implicat enim esse actum liberi arbitrii absque rationis usu. Secundo igitur intclligi possunt, ut bonum apprehensum per sensum permittatur concurrere cum apprehenso per rationem in idem motivum, ita quod motivum voluntatis non solum est bonum universale apprehensum per ratio­ nem in sua puritate, sed etiam coniunctum cum bono ap­ prehenso per sensum. Et hic est sensus verus ct intentus. Verus quidem, quia sicut intellectus movetur a phantasmate non secundum sc, sed secundum quod stat sub lumine intellectus agentis, qui est verus cius motor; ita bonum particulare apprehensum, non secundum sc, sed secun­ dum quod substat universali apprehenso per rationem. quod est verum voluntatis motivum, movet voluntatem. Intentus autem, quia cx hoc interimitur similitudo in argu­ mento obiccta, inter voluntatem appetitumque sensitivum, ct rationem universalem ac particularem. Nam voluntas ab Utraque simul ratione movetur, ac per hoc non indiget ap­ petitu particulari. Ratio vero universalis, inquantum huius­ modi (sic enim distinguitur contra rationem particularem), nunquam particulare attingit ; ct proptcrca particulari eget ratione ut ad particulare descendat. ARTICULUS QUARTUS UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE NECESSITATE AB EXTERIORI MOTIVO QUOD EST DEUS Pan. I, qu. lxxuii. art. i, ad 3; De Verit., qu. xxiv, art. 1, ad 3; Dc Malo, qu. vi, ad 3. sic proceditur. Videtur quod voluntas cx necessitate moveatur a Deo. J Omne enim agens cui resisti non potest, ex necessitate movet. Sed Deo, cum sit infinitae virtutis, resisti non potest: unde dicitur Rom. ix ", Voluntati eius quis resistit? Ergo Deus ex necessitate movet voluntatem. 2. Praeterea, voluntas ex necessitate movetur in illa quae naturaliter vult, ut dictum est ♦. Sed d quartum • Ver». 19. • Art. 1, te amabo, sed ego de te delectabor in Domino, sonat. Abu­ 9» sive igitur frui pro amore iormalilcr sumi potest, proprie autem non, nixi acquivocando ad placitum. II. In responsione ad secundum eiusdem primi articuli, disce quod, quia bonum est commune ad omnia genera, sicut ct ens; sicut quaelibet perfectio, quilibet finis, quod­ libet obicctum, secundum suam specialem rationem habet rationem entis, ita cl boni: videre enim ct visibile, ut sic, sunt entia cl bona. Et notificatio huius est, quia quaelibet potentia appetit naturaliter suam perfectionem, suum finem, suum obicctum, ut sic. Unde verum, inquantum verum, quia est naturali appetitu appetitum ab intellectu, est spe­ cies boni: ct similiter visibile, cl intclligcrc, ct videre, ct reliqua. Quia ergo ista sunt boni species, ct continentur sub bono in communi, quod est obicctum voluntatis, ut pro­ pria sub communi, dupliciter appetuntur: primo, appetitu naturali, ab his quorum sunt bona proprio; secundo, appe­ titu animali, a voluntate, sub cuius obiccto continentur. Et proptcrca sequuntur illa duo quae in littera exprimuntur. In reliquis quaestionis undecimae articulis nihil scriben­ dum occurrit. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM FRUI CONVENIAT TANTUM RATIONALI CREATURAE, AN E l l AM ANIMALIBUS BRUTIS I Seni., dui. i, qu. n, in. i. sic proceditur. Videtur quod solummodo sit hominum. Dicit enim j Augustinus, in I de Doct. Christ. ♦ quod ^-^nos homines sumus qui frtiimur et uti­ mur. Non ergo alia animalia frui possunt. 2. Praeterea, frui est ultimi finis. Sed ad ul­ timum finem non possunt pertingere bruta ani­ malia. Ergo eorum non est frui. 3. Praeterea, sicut appetitus sensitivus est sub intellectivo, ita appetitus naturalis est sub sensi­ tivo. Si igitur frui « pertinet ad appetitum sensi­ tivum, videtur quod pari ratione possit ad natura­ lem pertinere. Quod patet esse falsum: quia eius * non est delectari. Ergo appetitus sensitivi non est frui. Et ita non convenit brutis animalibus. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro Octoginta trium Quaest. *: Frui quidem cibo et qualibet corporali voluptate, non absurde existiman­ tur et bestiae. Respondeo dicendum quod, sicut cx praedictis* habetur, frui non est actus potentiae pervenientis ad finem sicut exequentis, sed potentiae impe­ rantis exacutionem : dictum est enim quod est appetitivac potentiae. In rebus autem cognitione carentibus invenitur quidem potentia pertingens ad finem per modum exequentis, sicut qua T grave tendit deorsum et leve sursum. Sed potentia ad quam pertineatfinis per modum imperantis, non invenitur in eis; sed in aliqua superiori natura, quae sic movet totam naturam per imperium, sicut in habentibus cognitionem appetitus movet alias secundum • Cip. un 3 ? ift. i· • Qc. xxx. • An. prtKcJ. T Î potentias ad suos actus. Unde manifestum est quod in his quae cognitione carent, quamvis pertingant ad finem, non invenitur fruitio finis; sed solum in his quae cognitionem habent. Sed cognitio linis est duplex: perfecta, et imper­ fecta. Perfecta quidem, qua non solum cognoscitur id quod est finis et bonum, sed universalis ratio finis ei boni: et talis cognitio est solius rationalis naturae. Imperfecta autem cognitio est qua co­ gnoscitur particulariter finis et ‘ bonum: et talis cognitio est in brutis animalibus. Quorum etiam virtutes appetitivac non sunt imperantes libere *; sed secundum naturalem instinctum ad ea quae apprehenduntur moventur. Unde rationali na­ turae convenit fruitio secundum rationem perfe­ ctam: brutis autem animalibus secundum rationem imperfectam: aliis autem creaturis nullo modo. Ad primum ergo dicendum quod Augustinus loquitur de fruitione perfecta. Ad secundum dicendum quod non oportet quod fruitio sit ultimi finis simpliciter: sed cius quod habetur ab unoquoque pro ultimo fine. Ad tertium dicendum quod appetitus sensitivus consequitur aliquam cognitionem: non autem ap­ petitus naturalis, praecipue prout est in his quae cognitione carent. Ad quartum * dicendum, quod Augustinus ibi loquitur de fruitione imperfecta. Quod ex ipso modo loquendi apparet: dicit enim quod frui non adeo absurde existimantur et bestiae, scilicet sicut uti absurdissime dicerentur. < • 0 734- ζ • Arj;. Sed m· 1ΤΛ. 92 QVAESTIO XI, ARTICULUS Ili ARTICULUS TERTIUS UTRUM FRUITIO SIT TANTUM ULTIMI FINIS 1 5rn/H dt«t. ·» qu. it, xrt. i ; Ad Philcm.. Icet. tr. • Ver», ίο. • Ver», η. ? • Cap. x. • Cap. X». • Art. I. T n tertium sic proceditur. Videtur quod cimur frui. Unde Augustinus, in X de Irin. fruitio * non sit tantum ultimi finis. Dicit dicit quod /ruimur cognitis in quibus voluntas de­ enim Apostolus, ad Philcm.*'. Ita, frater, lectata conquiescit' Non autem quiescit simpliciter ego tefruar in Domino. Sed manifestum nisi in ultimo: quia quandiu aliquid expeclatur, est quod Paulus non posuerat ultimum suummotus finemvoluntatis remanet in suspenso, licet iam in homine. Ergo frui non tantum est ultimi finis. ad aliquid pervenerit. Sicut in motu locali, licet 2. Praeterea, fructus est quo aliquis fruitur. illud quod est medium in magnitudine, sit prin­ Sed Apostolus dicit, ad Galat.v*: Fructus Spiritus cipium et finis; non tamen accipitur ut finis in actu, nisi quando in eo quiescitur. est caritas, gaudiuni, pax, et cetera huiusmodi Ad primum ergo dicendum quod, sicut Augustinus quae non habent rationem ultimi finis. Non ergo dicit in I de Doctr. Christ. *, « si dixisset te fruar. fruitio est tantum ultimi finis. 3. Praeterea, actus voluntatis supra scipsos ct non addidisset in Domino, videretur finem di­ reflectuntur: volo enim me velle, et amo me ama­ lectionis in eo posuisse. Sed quia illud addidit, re. Sed frui est actus voluntatis: voluntas enim in Domino se posuisse finem, atque eo sc frui est per quant /ruimur, ul Augustinus dicit X de significavit. Ut sic fratre se frui dixerit non tanTrin. * Ergo aliquis fruitur sua fruitione. Sed frui­ quam termino, sed lanquam medio. Ad secundum dicendum quod fructus aliter com­ tio non est ultimus finis hominis, sed solum bo­ num increatum, quod est Deus. Non ergo fruitio paratur ad arborem producentem, et aliter ad hominem Iruentem. Ad arborem quidem produ­ est solum ultimi finis. Sed contra EST quod Augustinus dicit, X de centem comparatur ut effectus ad causam: ad Trin. *: Non fruitur si quis id quod in facultatem (ruentem autem, sicut * ultimum expectatum et voluntatis assumit, propter aliud appetit. Sed soluin delectans. Dicuntur igitur ea quae enumerat ibi ultimus finis est qui non propter aliud appetitur. Apostolus, trucius, quia sunt effectus quidam Spiritus Sancti in nobis, unde et fructus Spiritus Ergo solius ultimi finis est fruitio. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, I dicuntur: non autem ita quod cis (ruamur tanad rationem fructus duo pertinent: scilicet quod quam ultimo fine. - Vel aliter dicendum quod sil ultimum; et quod appetitum 7 quietet quadam dicuntur fructus, secundum Ambrosium *, quia dulcedine vel delectatione. Ultimum autem cst propter se petenda sunt: non quidem ita quod simpliciter, et secundum quid: simpliciter quidem, ad beatitudinem non referantur; sed quia in sequod ad aliud non refertur; sed secundum quid, ipsis habent unde nobis placere debeant. Ad tertium dicendi m quod, sicut supra * dictum quod est aliquorum ultimum. Quod ergo est sim­ pliciter ultimum, in quo aliquid delectatur sicut est. finis dicitur dupliciter: uno modo, ipsa res: in ultimo fine, hoc ? proprie dicitur fructus: ct alio modo, adeptio rei. Quae quidem non sunt eo proprie dicitur aliquis frui. - Quod autem in duo fines, sed unus finis, in se consideratus, et seipso non cst delectabile, sed tantum appetitur alteri applicatus. Deus igitur cst ultimus finis in ordine ad aliud, sicut potio amara ad sanita­ sicut res quae ultimo quaeritur: fruitio autem tem: nullo modo fructus dici potest. - Quod au­ sicut adeptio huius ultimi finis ♦. Sicut igitur non tem in se habet quandam delectationem, ad quam est alius linis Deus, et fruitio Dei; ita eadem quaedam 1 praecedentia referuntur, potest quidem ratio fruitionis est qua (ruimur Deo. et qua (rui­ aliquo modo dici fructus: sed non proprie, et mur divina fruitione. Et eadem ratio est de beasecundum completam rationem fructus ζ, eo di­ litudine creata, quae in fruitione consistit. ’/X Ub. • Qp. x. e x) fruitio. - frui codices, - Pro Ita. Itaque codiect et a. 'î) rt cetera huiusmodi. - ct cetera l·. et 1, et cetera et huiutmodi ceteri, ct huiusmodi Pa. γ; appetitum. - appetit irum AÜCGIULpI). 8) hoc. - hoc quippe Pd. • P • Qp. luw. · Ct. Maxim., I 5m/„ Jtat in • G o» letata. jd G Alat., cv. «. » irv. n. - (J. Mapttf.. I Set!., Ji»!. V • Qu. i, an.

s. i99. manifeste homo simul plura intendit *. An primum ergo nicENDUM quod Augustinus intelligit hominem non posse simul Deum et com­ modum temporale intendere, sicut ultimos fines: • qu. i. . 6x4 plurcs fines ultimi unius hominis *. Ad secundum dicendum quod unius motus pos­ sunt ex una parte esse plurcs termini, si unus ad alium ordinetur: sed duo termini ad invicem non ordinali, ex una parte, unius motus esse non possunt. Sed tamen considerandum est quod id 96 γ) altero. - Om. ttnlkc·. ARTICULUS IV quod non est unum secundum rem, potest accipi ut unum secundum rationem. Intentio autem est motus voluntatis in aliquid praeordinatum in ra­ tione \ sicut dictum est*. Et ideo ea quae sunt . An. * plura secundum rem, possunt accipi ut unus ter­ minus intentionis, prout sunt unum secundum rationem: vel quia aliqua duo concurrunt ad in­ tegrandum aliquid unum, sicut ad sanitatem con­ currunt calor et frigus commcnsurala ; vel quia aliqua duo sub uno communi continentur, quod potest esse intentum. Puta acquisitio vini et vestis continetur sub lucro, sicut sub quodam communi: unde nihil prohibet quin ille qui intendit lucrum, simul haec duo intendat. Ad tertium dicendum quod, sicut in Primo · dictum est, contingit simul plura intelligere, inquantum sunt aliquo modo unum. • Num. 111 /m ratione. - ratione cndicc*. Commentaria Cardinalis Caietani mcA decisionem tertii articuli eiusdem quaestionis duo­ decimae, omisso secundo articulo eiusdem, dubium occurrit propter quid, cum voluntas non feratur nisi in cognita, ct non feratur simul nisi in simul cognita ; dc in­ tellectu negatur quod contingit multa simul intelligere, ct dc voluntate conceditur quod contingit multa simul inten­ dere. Ad hoc dicitur quod ratio est quia intellectus attingit plura non nisi ut unum, voluntas vero ut plura. Existcntibus siquidem tribus tam in intellectu quam in voluntate, C puta locutione, gustatione ct lingua ; intellectus locutionem et gustum simul intelligit, ut in uno uniuntur organo lin­ guae; voluntas vero c contra unum linguae organum vult propter duo opera, locutionem scilicet ct gustationem. Ita quod, cum finis in operubilibus sit ut principium in spe­ culabilibus, medium scu principium in intellectu plurium est unum medium vero scu principium in intentione non oportet esse unum, sed contingit esse plura. Et proptcrca dc intentione conceditur pluralitas simul, quae negatur de intellectione. ARTICULUS QUARTUS •Cip.rnx kiXXW. UTRUM INTENTIO FINIS SIT IDEM ACTUS CUM VOLUNTATE EIUS QUOD EST AD FINEM • Qa. Supra, qu. vm, ert. 3; II Sent., dial. xxxvin, art. 4; De Verity qu. χχιι, art. 14. • Cap. vt. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod est qui per medium transit ad terminum, in rebus non sit unus cl idem motus intentio fi­ naturalibus. Ergo et in rebus voluntariis idem nis, ct voluntas cius quod est ad finem. motus est intentio finis, et voluntas eius quod Dicit cnim Augustinus, in XI de Trin. *, est ad finem. quod voluntas videndi fenestram, finem habetRespondeo fe­ dicendum quod motus voluntatis in nestrae visionem; et altera est voluntas per fene­ finem ct in id quod est ad finem, potest consi­ stram videndi transeuntes. Sed hoc pertinet ad derari dupliciter. Uno modo, secundum quod vo­ intentionem, quod velim videre transeuntes per luntas in utrumque fertur absolute et secundum fenestram: hoc autem ad voluntatem eius quod se. Et sic sunt simpliciter duo motus voluntatis est ad finem, quod velim videre fenestram. Ergo in utrumque ♦. - Alio modo potest considerari se- · d. ;.malius est motus voluntatis intentio finis «, et alius eundum quod voluntas fertur in id quod est ad voluntas eius quod est ad finem. finem, propter finem. Et sic unus et idem subiccto 2. Praeterea, actus distinguuntur secundum motus voluntatis est tendens ad finem, et in id obiecta. Sed finis, ct id quod est ad finem, sunt quod est ad finem. Cum enim dico, Volo medi­ diversa obiecta. Ergo alius motus voluntatis est cinam propter sanitatem, non designo nisi unum intentio finis, et voluntas eius quod est ad finem. motum voluntatis. Cuius ratio est quia finis ratio 3. Praeterea, voluntas eius quod est ad finem, est volendi ea quae sunt ad finem. Idem autem dicitur electio. Sed non est idem electio ct inten­ actus cadit super obiectum, et super rationem tio. Ergo non est idem motus intentio finis, cum obiecti : sicut eadem visio est coloris ct luminis * · o. ^9. voluntate eius quod est ad finem. ut supra * dictum est. Et est simile de intellectu: · Qt». VB, Vt. J. Sed contra, id quod est ad finem, se habet ad quia f* si absolute principium ct conclusionem con’ ? finem ut medium ad terminum. Sed idem motus sideret, diversa est consideratio utriusque; in hoc S 3) finit. - Om. codice» ct a. - Pro GK, motus voluntas ceteri. voluntatis ΛΙ) quia. - qui codkcf ct O. • Art. 1. QUAESTIO XII, ARTICULUS V autem quod conclusioni propter principia asscntit, est unus actus intellectus tantum. Ad phimum ergo dicendum quod Augustinus lo­ quitur de visione fenestrae, et visione transeuntium per fenestram, secundum quod voluntas in utrum­ que absolute fertur. Ad secundum dicendum quod finis, inquantum est res quaedam, est aliud voluntatis obicctum quam id quod est ad finem. Sed inquantum est ratio volendi id quod est ad finem, est unum et idem obicctum. e ΛΠ. I, Μ j. 97 Ad tertium dicendum quod motus qui est unus subiccto, potest ratione differre secundum prin­ cipium et finem, ut ascensio ct descensio, sicut dicitur in 111 Physic. * Sic igitur inquantum motus voluntatis fertur in id quod est ad finem, prout ordinatur ad finem, est electio. Motus autem vo­ luntatis qui fertur in finem, secundum quod acqui­ ritur per ea quae sunt ad finem, vocatur intentio. Cuius signum est quod intentio finis esse potest, etiam nondum determinatis his quae sunt ad fi­ nem. quorum est electio. ·»■ Cornnicutaria CardinaliH Cai<»taxii quarti articuli decisionem. revideto quod scripsi superius in qu. vm, art. 3 *. Circa responsionem nd tertium, notu responsionem da­ tum, ut cx ca habeas quod actus voluntatis in finem in­ tentionis nomine significatus, importat motum in finem ut terminum aliorum, ita quod motus iste primo attingit terminum, ct deinde terminabilia in ipsum; electio vero c contra primo attingit terminabilia, ct deinde terminum. Et C tu. m, an. mj; . MUI. flft.lt LXkVgflrtH. irca sic sc habent sicut descensus ct ascensus: intentio enim descendit a principio ad ca quae sunt ad ipsum; electio vero ab his ascendit ad finem, omnium principium. Et signum affertur in littera, quiu quandoque intendimus, non electis adhuc mediis ad intentum, ut patet in quotidiana experientia. Dc quinto articulo nihil scribendum occurrit. ARTICULUS QUINTUS UTRUM INTENTIO CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS 11 Sent., di»t. xixvin. an. 3. VidctUt quod bruta animalia intendant finem. Natura enim in his quae cognitione carent, ma­ gis distat a rationali natura, quam natura sensitiva, quae est in animalibus brutis. tura intendit finem etiam in his quae cognitione carent, ut probatur in I! Physic. * Ergo multo magis bruta animalia intendunt finem. 2. Praeterea, sicut intentio est finis, ita ct fruitio. Sed fruitio convenit brutis animalibus, ut dictum est \ Ergo ct intentio. 3. Praeterea, eius est intendere finem, cuius est agere propter finem: cum intendere nihil sit nisi in aliud tendere. Sed bruta animalia agunt propter finem: movetur enim animal vel ad ci­ bum quaerendum, vel ad aliquid huiusmodi. Ergo bruta animalia intendunt finem. Sed contra, intentio finis importat ordinatio­ nem alicuius in finem; quod est rationis. Cum igitur bruta animalia non habeant rationem, vi­ detur quod non intendant finem. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est, intendere est in aliud tendere; quod quidem est ct moventis, ct moti. Secundum quidem igitur quod dicitur intendere finem id quod movetur ad finem ab alio, sic natura dicitur intendere finem, quasi mola ad suum finem a Deo, sicut sagitta a sagittante. Et hoc modo etiam bruta animalia Sed na­ finem, inquantum moventur instinctu · intendunt » naturali ad aliquid. - Alio modo, intendere finem est moventis: prout scilicet ordinat motum alicuius, vel sui vel alterius, in finem. Quod est rationis tantum. Unde per hunc modum bruta non inten­ dunt finem, quod est proprie et principaliter in­ tendere. ut dictum est *. ’lbtX Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro­ cedit secundum quod intendere est eius quod movetur ad finem. Ad secundum dicendum quod fruitio non importat ordinationem alicuius in aliquid, sicut intentio; sed absolutam quietem in fine. Ad tertium dicendum quod bruta animalia mo­ ventur ad finem, non quasi considerantia ? quod > per motum suum possunt consequi finem, quod est proprie intendentis: sed concupiscentia finem1 1 naturali instinctu, moventur ad finem quasi ab alio mota, sicut ct cetera quae moventur natu­ raliter. x) instinctu. - ab instinctu P. p) Considerantia. - considerantes ABCDFGILpH. considerando K. Pm possunt, possint P. γ) concupiscentia rinevi. - concupiscendo K, concupiscentes ff, comeupiscentt \ jinem ceteri, quasi concupiscente i Jfnrm ed. a. quasi comcupiscentia P. D QUINTUM SIC PROCEDITUR. e •Cxi.vat.-S.T!. havn.UT. ♦5. 7M- *9· tu, flrt.j. •ΑΠ.Ι. QUAESTIO ΧΙΠ, ARTICULUS I 9s QUAESTIO DECIMATERTIA DE ELECTIONE, QUAE EST ACTUS VOLUNTATIS RESPECTU EORUM QUAE SUNT AD FINEM IN SIX ARTICULOS DIVISA Secundo: utrum electio conveniat brutis ani­ considerandum est de actibus voluntatis qui sunt in comparatione ad ea malibus. M»*.h· quae sunt ad finem *. Et sunt tres: eligere,Tertio: con­ utrum electio sit solum eorum quae sentire, et uti. Electionem autem praecedit con­ sunt ad finem, vel etiam quandoque finis. silium. Primo ergo considerandum est de electio-Quarto: utrum electio sit tantum eorum quae ne: secundo, de consilio *; tertio, de consensu per nos aguntur. i u. quarto, de usu * Quinto: utrum electio sit solum possibilium. Circa electionem quaeruntur sex. Sexto: utrum homo ex necessitate eligat, vel Primo: cuius potentiae sit actus, utrum volun- 1 libere. tatis vel rationis. onsequenter C • ou. xxv. ·· Qu. XV. • Qu. «V». ARTICULUS PRIMUS UTRUM ELECTIO SIT ACTUS VOLUNTATIS, VEL RATIONIS part. I. qu. LXXJOU, art. Xj II SenL. diet, xuv, qu. t, art. □; De Verity qu. un. in. rS ; III Ethic., led. v>, ix: VI Ethic., lect. n. electio non sit actus voluntatis, sed radonis. Electio enim collationem quanimportat, qua unum alteri prae­ fertur. Sed conferre est rationis. Ergo electio est rationis. 2. Praeterea, eiusdem est syllogizare et coneludere. Sed syllogizare 3 in operabilibus est ra­ tionis. Cum igitur electio sil quasi conclusio in operabilibus, ut dicitur in VII Ethic. *, videtur quod sit actus rationis. 3. Praeterea, ignorantia non pertinet ad vo­ luntatem. sed ad vim cognitivam. Est autem quaedam ignorantia electionis, ut dicitur in 111 Ethic.* Ergo videtur quod electio non pertineat ad vo­ luntatem, sed ad rationem. Sed contra est quod Philosophus dicit, in Ill Ethic. *, quod electio est desiderium eorum quae sunt in nobis. Desiderium autem est actus volun­ tatis. Ergo et electio. Respondeo dicendum quod in nomine electionis importatur aliquid pertinens ad rationem sive intellectum et aliquid pertinens ad voluntatem: cn*nl Philosophus, in VI Ethic.*, quod electio est appetilivus intellectus, rei appetitus intellectivus. Quandocumque autem duo concurrunt ad aliquid unum constituendum, unum eorum est ut formale respectu alterius. Unde Gregorius Nysscnus * dicit quod electio neque est appetitus secundum seipsam, neque consilium solum. sed ex his aliquid compositum. Sicut enim dicimus animal ex anima et corpore compositum esse, neque vero corpus esse secundum seipsum, neque animam solam, sed utrumque; ita et electionem. Est autem conside­ randum in actibus animae, quod actus qui est essentialiter unius potentiae vel habitus, recipit formam et speciem a superiori potentia vel ha­ bitu, secundum quod ordinatur inferius a supe­ riori : si enim aliquis actum fortitudinis exerceat propter Dei amorem, actus quidem ille mate­ rialiter est fortitudinis, formahter vero caritatis. Manifestum est autem quod ratio quodammodo voluntatem praecedit ·, et ordinat actum eius: ·©.-<·■ inquantum scilicet voluntas in suum obiectum tendit secundum ordinem rationis, eo quod vis apprehensive appetitivae suum obiectum reprae­ sentat. Sic igitur ille actus quo voluntas tendit in aliquid quod proponitur ut bonum, ex eo quod per rationem est ordinatum ad finem, materia­ liter quidem est voluntatis, formaliter autem ra­ tionis*. In huiusmodi autem substantia actus ma- · a. m·· tcrialiter se habet ad ordinem qui imponitur a superiori potentia. Et ideo electio substantialiter non est actus rationis, sed voluntatis: perficitur enim electio in motu quodam animae ad bonum quod eligitur L Unde manifeste actus est appeT titivae potentiae. Ad primum ergo dicendum quod electio importat collationem quondam praecedentem: non quod essentialiter sit ipsa collatio. Ad secundum dicendum quod conclusio etiam 5 · syllogismi qui fit in operabilibus. ad rationem per- a) ScJ »yUoçi\arc. - SyUngi\atc nutem P.n ?) intcüectum. - intcilrctir.im AHIK. hitetiigcntiam E, ad intcllc· ctunt Ptf, γ) eligitur. - motus nutem animae in aliquid sub ratione b >ti, igsiut ruluntaîn, .juin obiectum ivtuKtnth est bimum a*J4.t E. 5; etiam. - Omittunt PilKx — Pro ^ui. ^uar PFK«t. PRIMUM SIC PROCEDITUR. \ idetlir qtiod 3 Isïb’ik-t"’9 s/ifh. m.· * ? δ.τί.Ί“<“*ί/ \ie7/ 4’ cjI QUAESTIO XIII, ARTICULUS II 99 linet; et dicitur sententia vel indicium, quam seAb tertium dicendum quod ignorantia dicitur quitur 1 electio. Et ob hoc ipsa conclusio pertinere esse electionis, non quod ipsa electio sit scientia: videtur ad electionem, tanquam ad consequens, sed quia ignoratur quid sit eligendum. i) qiuvi sequitur. - quod tr/uihit C, ad qutid Comequitur I . Commentaria Cardinalis» Caietani quaestionis dccimactertiac ordinem, ct actuum nu­ silio, utpote causa, quam dc electione tractandum videa­ meratorum numerum ct ordinem, plura sunt dicenda, tur; ordo tamen doctrinae habet quod prius dc ipsa ele­ •α^··'··«·Η<· *cd locis propriis reservanda*. Nunc illud tantum dicendum ctione secundum sc, ct deinde dc cius ClUia tractetur. Et 53." est, quare prius de electione quam dc consilio tractandum merito: ut priu* tractetur quid est, ct deinde cauui extrinsit. cum consilium praecedat electionem. seca illius. Unde in sequentibus prius Auctor tractat dc \d hoc breviter dicitur quod, licet absolute consilium actibus seu passionibus, ct dc rebus, et deinde dc causis sit prius electione, ct cius causa; ac per hoc. prius de con­ carum. irca C ARTICULUS SECUNDUS UTRUM ELECTIO CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS II SfTiL. xrr, art. I. aJ 6. 7: V VrtyArrf., tect. iv>; III fthic.. Icxv. Videtur quod I electio sit respectu plurium quae eligi possunt. electio brutis animalibus conveniat. Ele­ Et ideo in his quae sunt penitus determinata ad ctio enim est appetitus aliquorum pro­ unum, electio locum non habet. Est autem diffe­ pter ut dicitur OfeUI, «.finem. x>· · ...* in. III Ethic. 4 Sed rentia inter appetitum sensitivum ct voluntatem, s.'n.ka.r.a. bruta animalia appetunt aliquid propter finem: quia, ut cx praedictis * patet, appetitus sensitivus ; Q·· ■··*· agunt enim propter finem, ct ex appetitu. Ergo est determinatus ad unum aliquidr particulare scT in brutis animalibus est electio. eundum ordinem naturae; voluntas autem est qui­ 2. Praeterea, ipsum nomen electionis signifi­ dem. secundum naturae ordinem, determinata ad care videtur quod aliquid prae aliis accipiatur. unum commune, quod est bonum, sed indetermi­ Sed bruta animalia accipiunt aliquid prae aliis: nate se habet respectu particularium bonorum ♦ · t>. sicut manifeste apparet quod ovis unam herbam Et ideo proprie voluntatis est eligere: non autem comedit, et aliam refutat. Ergo in brutis anima­ appetitus sensitivi, qui solus est in brutis anima­ libus est electio. libus. Et propter hoc brutis animalibus electio non ’sn’’·« ? 3· Praeterea, ut dicitur in VI Ethic. *, ad pru­ convenit. dentiam perline/ quod aliquis bene eligat ea quae Ad primum ergo dicendum quod non omnis sunt ad finem. Sed prudentia convenit brutis ani- appetitus alicuius propter finem, vocatur electio: k’rVfce l‘ maUbus: unde dicitur in principio Melaphys. ♦ sed cum quadam discretione unius ab altero. Quae » quod prudentia sunt sine disciplina 3 quaecumque locum habere non potest, nisi ubi * appetitus poi sonos audire non potentia sunt, ut apes. Et hoc etiam test ferri ad plura. sensui manifestum videtur: apparent enim mira­ Ad secundum dicendum quod brutum animal biles sagacitates in operibus animalium, ut apum accipit unum prae alio, quia appetitus eius est et aranearum et canum. Canis enim insequens naturaliter determinatus ad ipsum. Undo statim cervum, si ad trivium venerit, odoratu quidem quando ‘ per sensum vel per imaginationem re« explorat an cervus per primam vel secundam praesentatur sibi aliquid ad quod naturaliter in­ viam transiverit: quod si invenerit non transisse, clinatur cius appetitus, absque electione in illud iam securus per tertiam viam incedit non explo­ solum movetur c. Sicut etiam absque electione ζ rando quasi utens syllogismo divisivo, quo con­ ignis movetur sursum, et non deorsum. cludi posset cervum per illam viam incedere, cx An tertium dicendum quod. sicut dicitur in HI quo non incedit per alias duas, cum non sint Physic. ·. motus est actus mobilis a movente. Et ’9-Γ * ·»··.· .. . ,Th K. plurcs. Ergo videtur quod electio brutis anima­ ideo virtus moventis apparet m motu mobilis. Et propter hoc in omnibus quae moventur a ratione, libus conveniat. n $ED C0NTRA EST quod Gregorius Nysscnus * apparet ordo rationis moventis, licet ipsa ’· ratiotv' dicit, quod pueri et irrationalia voluntarie qui­ nem non habeant: sic enim sagitta directe tendit dem faciunt, non tamen eligentia. Ergo in brutis ad signum cx motione sagittantis, ac si ipsa ra­ animalibus non est electio. tionem haberet dirigentem. Et idem apparet in Respondeo dicendum quod, cum electio sit prae- motibus horologiorum, ct omnium ingeniorum acceptio unius respectu alterius, necesse est quod i humanorum, quae arte fiunt. Sicut autem com­ D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. K at) prudentia eunt >/«<· diiciplina - prudentia sunt wJ inditciplinabiha I· , Imprudentia tunl tire inditciplinabilia »11. - Pro potentia, puuibilta codkca ct a. ?) iitCfdlt non explorando. — incedit in explorando I, e.iplorandn E, incedit ut explorando Pa. γ) I) ·) Ç) r.) unum aliquid. - unum ct · \, miitm P. ubi. - finem. *? ΑΚΊΊCULUS IV ' riortm. - ultimum l*d. ccicrl ct d. ARTICULUS QUARTUS UTRUM ELECTIO SIT TANTUM EORUM QUAE PER NOS AGUNTUR Videtur quod electio non sit solum respectu huma­ norum actuum. Electio enim est eorum quae sunt ad finem. Sed ea quae sunt ad finem non solum sunt actus, sed etiam or8ana> ut dicitur in 11 Physic. * Ergo electiones non sunt tantum humanorum actuum. 2. Praeterea, actio a contemplatione distingui­ tur. Sed electio etiam in contemplatione locum habet; prout scilicet una opinio alteri praeeli­ gitur. Ergo electio non est solum humanorum actuum. 3. Praeterea, eliguntur homines ad aliqua offi­ cia, vel saecularia vel ecclesiastica, ab his qui nihil erga eos agunt. Ergo electio non solum est humanorum actuum. Sed contra est quod Philosophus dicit, in III > TLkci r. * Ethic. *, quod nullus eligit nisi ea quae existimat fieri per ipsum. Respondeo dicendum quod, sicut intentio est finis, ita electio est eorum quae sunt ad finem. Finis autem vel est actio, vel res aliqua. Et cum res aliqua fuerit finis, necesse est quod aliqua humana actio interveniat: vel inquantum homo facit rem illam quae est finis, sicut medicus facit ‘SsSKfe^D QUARTI .Μ SIC PROCEDITUR. sanitatem, quae est finis eius (unde et facere sa­ nitatem dicitur finis medici); vel inquantum homo aliquo modo utitur vel fruitur re quae est finis, sicut avaro est finis pecunia, vel possessio pecu­ niae. Et eodem modo dicendum est de eo quod est ad finem. Quia nccesse est ut id quod est ad finem, vel sit actio; vel res aliqua, interveniente aliqua actione, per quam facit id quod est ad finem, vel utitur eo. Et per hunc modum electio semper est humanorum actuum. Ad primum ergo dicendum quod organa ordi­ nantur ad finem, inquantum homo utitur eis pro­ pter finem. Ad secundum dicendum quod m ipsa contem­ platione est aliquis actus intellectus assentientis huic opinioni vel illi. Actio vero exterior est quae contra contemplationem dividitur. Ad tertium dicendum quod homo qui eligit episcopum vel principem civitatis, eligit nomi­ nare ipsum in talem dignitatem. Alioquin, si nulla esset eius actio ad constitutionem episcopi vel principis, non competeret ei electio. Et similiter dicendum est quod quandocumquc dicitur aliqua res praeeligi alteri, adiungitur ibi aliqua operatio eligentis. Commentaria Cardinali* Caietani KRTio articulo omisso, in responsione ad tertium quarti articuli, adverte aliquos minus perspicaces, ncc discer­ nentes terminos moralium et legum, hinc dicere quod in electionibus praedictorum singuli non eligunt, sed nominant eligendum: cum hoc ncc somniaverit hic littera, sed dicit quod electio, quae est actus interior voluntatis, in huius­ modi electionibus est electio nominationis talis personae etc., T quia electio est eorum quae sunt in potestate eligentis. Et idem est. quoad hoc, iudicium dc singulis eligentibus, ct de toto collegio, seu persona formante decretum electio­ nis nomine collegii. Licet enim dicat, Eligo talem. subintclligitur, Eligo ius dare, vel nominare, vel aliquid simile, quod scilicet est in potestate eligentis. QUAESTIO XIII. ARTI Cl LUS V 102 ARTICULUS QUINTUS I TRIM ELECTIO SIT SOLUM POSSIBILIUM a •Art. pmai. * RESPONDEO DICENDUM qUOd, SlCUt dictum CSt % electiones nostrae referuntur semper ad nostras actiones. Ea autem quae per nos aguntur, sunt nobis possibilia. Unde necesse est dicere quod electio non sit nisi possibilium. Similiter etiam ratio eligendi aliquid est cx hoc? quod ducit ad finem. Per id autem quod est im­ possibile, non potest aliquis consequi finem. Cuius signum est quia, cum in consiliando perveniunt homines ad id quod est eis impossibile, discedunt, quasi non valentes ulterius procedere. Apparet etiam hoc manifeste cx processu ra­ tionis praecedente. Sic enim sc habet id quod est ad finem, de quo electio est, ad finem, sicut conclusio ad principium. .Manifestum est autem quod conclusio impossibilis non sequitur cx prin­ cipio possibili. Unde non potest esse quod finis sit possibilis, nisi id quod est ad finem fuerit possibile. s) itti/Htitibilium, - poitibUium cl imponibiltuiH Pa. Ad id autem quod est impossibile, nullus movetur. Unde nullus tenderet in finem, nisi per hoc quod apparet id quod est ad finem esse possibile. Unde id quod est impossibile sub electione non cadit. Ad primum ergo dicendum quod voluntas media est inter intellectum et exteriorem operationem: nam intellectus proponit voluntati suum obiectum, ct ipsa voluntas causal exteriorem actionem. Sic igitur principium motus voluntatis consideratur cx parte intellectus, qui apprehendit aliquid ul bonum in universali: sed terminatio, seu perfe­ ctio actus voluntatis attenditur secundum ordi­ num ad operationem, per quam aliquis tendit ad consecutionem rei ; nam motus voluntatis est ab anima ad rem. Et ideo perfectio actus voluntatis attenditur secundum hoc, quod est aliquid bonum alicui ad agendum. Hoc autem est possibile. Et ideo voluntas completa non est nisi de possibili, quod est bonum volenti. Sed voluntas incompleta est de impossibili : quae secundum quosdam rcl~ leitas dicitur, quia scilicet aliquis vellet illud, si esset possibile. Electio autem nominat actum vo­ luntatis iam determinatum ad id quod est huic agendum. Et ideo nullo modo est nisi possibilium. Ad secundum dicendum quod, cum obiectum vo­ luntatis sit bonum apprehensum, hoc modo iudicandum est de obiecto voluntatis, secundum quod cadit sub apprehensione. Et ideo sicut quan­ doque voluntas est alicuius quod apprehenditur ut bonum, et tamen non est vere bonum; ita quandoque est electio cius quod apprehenditur ut possibile eligenti, quod tamen non est ei possibile. Ad tertium dicendum quod hoc ideo dicitur, quia an aliquid sit possibile, subditus non debet suo iudicio definire; sed in unoquoque, iudicio superioris stare *. ’ t>- w- pj est ex Aoe - est ut ex hoc possimus consequi hoc Pd. ex Commentaria Cardinalia Caietani responsione ad primum quinti articuli, adverte quod distinctio ibi facta de voluntate completa ct incompleta, non sic est accipienda, quasi voluntas incompleta sit velle non deliberatum, aut non capax meriti ct demeriti. Quo­ niam sensus iste est falsus. Potest enim quis deliberate velle expellere Deum de regno suo, si posset, ct similia; ubi con­ stat inveniri peccatum mortale. Sed completio ct incomplc- I n tio voluntatis attenditur secundum modum motus volunta­ tis, ut in littera dicitur. Ex co enim quod voluntatis motus est ad rem media operatione exteriori assequendam, dispo­ nendam, etc.; perfectus non est, perfectione apta nata inve­ niri in genere motus voluntatis, nisi terminetur ad bonum agibile; quamvis perfectus sit quoad consensum, delibera­ tionem, ct huiusmodi. yr VidctUF quod electio non sit solum possibilium. Ele­ ctio enim est actus voluntatis, ut dictum est *. Sed voluntas est impossibilium ' ul dicitur in 111 Ethic. * Ergo et electio. 2. Praeterea, electio est eorum quae per nos aguntur, sicut dictum est*. Nihil ergo refert, quan• λπ. prncsx mm ad electionem, utrum eligatur id quod est impossibile simpliciter, vel id quod est impossi­ bile eligenti. Sed frequenter ea quae eligimus, perficere non possumus: et sic sunt impossibilia nobis. Ergo electio est impossibilium. 3. Praeterea, nihil homo tentai agere nisi cli• Kcpujjgendo. Sed beatus Benedictus dicit * quod, si praelatus aliquid impossibile praeceperit, lentan­ dum est. Ergo electio potest esse impossibilium. Sed contra est quod Philosophus dicit, in 111 • lm «η Ethic. *. quod electio non est impossibilium. ’f> QUINTI M SIC PROCI DlTl R. *1..· HI /Hhlc., ken V. QUAESTIO XIII, ARTICULUS VI io3 ARTICULUS SEXTUS UTRUM HOMO EX NECESSITATE ELIGAT, VEL LIBERE 1‘jrt. I, qu. inuil. . cl. i; II Sent., diet. »v, art 3; Ik Vcrit., qu. χχιι, art. 6; qu. ixiv, an. 1; Ik J/nZu, qu. vi; / Periherm., Icet. xiv. o sextum sic proceditur. Videtur quod Quidquid enim ratio potest apprehendere ut bo­ homo ex necessitate eligat. Sic enim se num, in hoc voluntas tendere potest. Potest autem habet finis ad eligibilia, ut principia * ratio apprehendere ut bonum non solum hoc quod ad ea quae ex principiis consequuntur, est velle aut agere; sed hoc etiam quod est non velle ex et ne non V/ ut Patct ,n Ethic. *. Sed ex principiis ­ agere. Et rursum in omnibus par­ cessitate deducuntur conclusiones. Ergo ex fine ticularibus bonis potest considerare rationem boni alicuius, et defectum alicuius boni, quod habet dc necessitate movetur aliquis ad eligendum. • «Jr 2. Praeterea, sicut dictum est *, electio con­ rationem mali: et secundum hoc, potest unum­ sequitur indicium rationis de agendis. Sed ratio quodque huiusmodi bonorum apprehendere ut ex necessitate iudical de aliquibus, propter neces­ eligibile, vel fugibile. Solum autem perfectum bo­ sitatem praemissarum. Ergo videtur quod etiam num, quod est beatitudo, non potest ratio appre­ hendere sub ratione mali, aut alicuius defectus. electio ex necessitate sequatur. 3. Praeterea, si aliqua duo sunt penitus ae­ Et ideo ex necessitate beatitudinem homo vult, qualia, non magis movetur homo ad unum quam nec potest velle non esse beatus, aut miser. Ele­ ad aliud: sicut famelicus, si habet cibum aequa­ ctio autem, cum non sit de fine, sed dc his quae liter appetibilem in diversis partibus, et secun­ sunt ad finem, ut iam * dictum est;, non est per­ dum aequalem distantiam, non magis movetur fecti boni, quod est beatitudo, sed aliorum parti­ ad unum quam ad alterum, ut Plato dixit, as­ cularium bonorum. Et ideo homo non cx neces­ signans rationem quietis terrae in medio, sicut sitate, sed libere eligit. Ad primum ergo dicendum quod non semper dicitur in Η Λ Caelo *. Sed multo minus potest uï eligi quod accipitur ut minus, quam quod acci- ex principiis cx necessitate procedit conclusio, ? pitur ut aequale. Ergo si proponantur duo ? vel sed tunc solum quando principia non possunt plura, inter quae unum maius appareat, impossi­ esse vera si conclusio non sit vera. Et similiter bile est aliquod aliorum eligere. Ergo cx neces­ non oportet quod semper ex fine insit homini sitate eligitur illud quod eminentius apparet. Sed necessitas ad eligendum ea quae sunt ad finem: omnis electio est de omni eo quod videtur ali­ quia non omne quod est ad finem, tale est ut quo modo melius. Ergo omnis electio est ex sine eo tinis haberi non possit; aut, si tale sit. necessitate. non semper sub tali ratione consideratur. Sed contra est quod electio est actus poten­ Ad secundum dicendum quod sententia sive in­ tiae rationalis; quae se habet ad opposita, secun- dicium rationis dc rebus agendis est circa con­ dum Philosophum ♦. tingentia. quae a nobis fieri possunt: in quibus VHL n, n. · ^Th.hb.tx. Respondeo dicendum quod homo non cx ne- conclusiones non ex necessitate sequuntur cx prin­ cessitatc eligit. Et hoc ideo T, quia quod possibile cipiis necessariis absoluta necessitate, sed neces­ est non esse, non necessc est esse. Quod autem sariis solum ex conditione, ut, Si currit, moretur. possibile sit non eligere vel eligere, huius ratio ex Ad tertium dicendum quod nihil prohibet, si duplici hominis potestate accipi potest. Potest enim aliqua duo aequalia proponantur secundum unam homo velle ct non velle, agere et non agere: po- considerationem, quin circa alterum consideretur 3 test etiam velle * hoc aut illud, et agere hoc aut aliqua conditio per quam emineat, et magis fle­ illud. Cuius ratio ex ipsa virtute rationis accipitur. ctatur voluntas in ipsum quam in aliud. e I 3) principia. - principium codice». £) duu. - vel tna addunt 1*4. - Pro maius appareat, magis appa­ reat codice*, magis appetat cd. a. γ| Fa hoc ideo. - ci ABDGÏKI.pCH, n priaop. » consilium. 2. Praeterea, consilium importat inquisitionem rationis. Sed in omnibus quae non per impetum passionis agimus, procedimus ex inquisitione ra­ tionis. Ergo dc omnibus quae aguntur a nobis, est consilium. 3. Praeterea, Philosophus dicit, mill Ethic, ', quod si per plura aliquid fieri potest, consilio in· quiritor per quod facillime 3 et optime fiat; si autem per unum, qualiter per illud fiat. Sed omne quod fit. fit per unum vel per multa. Ergo dc omnibus quae fiunt a nobis, est consilium. Sed contra est quod Gregorius Nyssenns 1 dicit, quod de his quae secundum disciplinam rei artem sunt operibus, non est consilium. Respondeo dicendum quod consilium est inqui­ sitio quaedam, ut dictum est*. De illis autem inquirere solemus, quae in dubium veniunt: unde ct ratio inquisitive, quae dicitur argumentum, est rei dubiae faciens fidem *. Quod autem aliquid in operabilibus humanis non sit dubitabile, ex duobus contingit. Uno modo, quia per determi­ natas vias proceditur ad determinatos fines: sicut 3} facillime. - facillimum ABCDEGIKj, faciliui L. | • bb. IU, cip. iu, ·. »<»· · S. TE «· Ή- ? • NcŒtûn*· loc. ct - Ct. AnU. loc. dt £) operibus. - operationibus Prt. ARTICULUS QUINTUS UTRUM CONSILIUM PROCEDAT ORDINE RESOLl TORIO III Ethic., Icct. viu. tf>D quintum sic proceditur. Videtur quod non procedunt modo rcsolutorio, sed magis modo consilium non procedat modo resoluto- compositivo, scilicet de simplicibus ad composita. •Î rio. Consilium enim est dc his quae a Ergo consilium * non semper procedit modo re^nobis aguntur. Sed operationes nostrae solutorio. «) consilium. - compositi consilium Pj. a io8 QUAESTIO XIV , ARTICULUS VI 2. Praeterea, consilium est inquisitio rationis. effectus, est processus compositivus, nam causae Sed ratio n prioribus incipit, et ad posteriora sunt simpliciores effectibus. Si autem id quod est devenit, secundum convenicntiorcm ordinem. prius in cognitione, sit posterius in esse, est pro­ Cum igitur praeterita sint priora praesentibus, ct cessus resolutonus: utpote cum dc effectibus ma­ praesentia priora futuris, in consiliando videtur nifestis indicamus, resolvendo in causas simplices. esse procedendum n praesentibus et praeteritis Principium autem in inquisitione consilii est finis, in futura. Quod non pertinet ad ordinem resolu- qui quidem est prior in intentione, posterior ta­ torium. Ergo in consiliis non servatur ordo rc- men in esse. Et secundum hoc. oportet quod in­ solutorius. quisitio consilii sit resolutiva, incipiendo scilicet 3. Praeterea, consilium non est nisi dc his ab eo quod in futuro intenditur, quousque perve­ ’rVie'Y trod. considerandum est dc consensu ♦. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum consensus sit actus appetitivae, vel apprehensi vae virtutis. Secundo: utrum conveniat brutis animalibus. einde D Tertio: utrum sit de fine, vel dc his quae sunt ad finem. Quarto: utrum consensus in actum pertineat solum ad superiorem animae partem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM CONSENSUS SIT ACTUS APPETITIVAE, VEI. APPREIIENSIVAE VIRTUTIS Infro, qu. imiv, un. 7, ud 1. sic proceditur. Videtur quod cundum quandam similitudinem P ipsa applicatio ? consentire pertineat solum ad partem a- appetitivae virtutis ad rem, secundum quod T ei τ nimae apprehensivam. Augustinus enim, inhaeret, accipit nomen sensus, quasi experien­ ’ ϋψ. XM. XII de 'Triti. consensum attribuit susumens ­ tiam quandam de re cui inhaeret, in­ periori rationi. Sed ratio nominat apprehensivam quantum complacet sibi in ea. Unde ut Sap. i * · virtutem. Ergo consentire pertinet ad apprehensi­ dicitur: Sentite de Domino in bonitate. Et secun­ vam virtutem. dum hoc, consentire est netus appetitivae vir­ 2. Praeterea, consentire est simul sentire. Sed tutis ♦. ·ϋ·Λ. sentire est apprehensivae potentiae. Ergo et con­ Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicitur in sentire. 111 de Anima *, voluntas in ratione est Unde 3. Praeterea, sicut assentire * dicit applicatio­ cum Augustinus attribuit consensum rationi, acci­ nem intellectus ad aliquid, ita ct consentire. Sed pit rationem secundum quod in ea includitur * 1 assentire pertinet ad intellectum, qui est vis appre­ voluntas. hensive. Ergo et consentire ad vim apprehensivam Ad secundum dicendum, quod sentire proprie pertinet. dictum ad apprehensivam potentiam pertinet: sed Sed contra est quod Damascenus dicit, in II secundum similitudinem cuiusdam experientiae, libro ♦, quod si aliquis indicet, et non diligat, non pertinet ad appetitivam, ut dictum est*. ·ϊλ«κγοπ. est sententia, idest consensus. Sed diligere ad ap­ Ad tertium dicendum quod assentire est quasi petitivam virtutem pertinet. Ergo ct consensus. ad aliud sentire: ct sic importat quandam distan­ Respondeo dicendum quod consentire importat tiam ad id cui assentitur. Sed consentire est simul applicationem sensus ad aliquid. Est autem pro­ sentire: ct sic importat quandam coniunclionem prium sensus quod cognoscitivus est rerum prae­ ad id cui consentitur. Et ideo voluntas, cuius est sentium : vis enim imaginativa est apprehensiva tendere ad ipsam rem, magis proprie dicitur con­ similitudinum corporalium, etiam rebus absenti­ sentire: intellectus autem, cuius operatio non est bus quarum sunt similitudines; intellectus autem secundum motum ad rem, sed potius c converso, apprehensivus est universalium rationum, quas po­ ut in Primo * dictum est, magis proprie dicitur test apprehendere indifferenter et praesentibus et assentire : quamvis unum pro alio poni soleat. ux· Λ * absentibus singularibus. Et quia actus appetitivae Potest etiam dici quod intellectus assentit, inquan­ virtutis est quaedam inclinatio ad rem ipsam, se­ tum a voluntate movetur. • Dr F» hb- Π» ' d primum S • De Fttr Ori*., lit*. 11. cap.Mxii- - D. jS •Qo. x a) assentire. — sentire II, consentire ceteri. Pro ct consentire, ct assentire codices. p) similitudinem. - similitudinem, hinc est quod PKe. γ) quod. - quam Pe. o) est. - consistit Pe. t) includitur. - concluditur Pe. •De Fi Lb. II. « QUAESTIO XV. ARTICULUS 11. HI i11 ARTICULUS SECUNDUS UTRUM CONSENSUS CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS Infra, qu. xvi, art. 3. D secundum sic proceditur. Videtur quod autem animalia non habent in sui potestate ap­ consensus conveniat brutis animalibus. petitivum motum, sed talis motus in cis est ex Consensus enim importat determinatio­ instinctu naturae. Unde brutum animal appetit nem appetitus ad unum. Sed appetitus quidem, sed non applicat appetitivum motum brutorum animalium sunt determinati ad adunum. aliquid. Et propter hoc non proprie dicitur consentire: sed solum rationalis natura, quae habet Ergo consensus in brutis animalibus invenitur. 2. Praeterea, remoto priori, removetur poste­ in potestate sua ’ appetitivum motum, ct potest rius. Sed consensus praecedit operis exeeutionem. ipsum applicare vel non applicare ad hoc vel Si ergo in brutis non esset consensus, non esset ad illud. Ad primum ergo dicendum quod in brutis ani­ in eis operis exeeutio. Quod patet esse falsum. 3. Praeterea, homines interdum consentire malibus invenitur determinatio appetitus ad ali­ dicuntur in aliquid agendum ex aliqua passione, quid passive tantum. Consensus vero importat puta concupiscentia vel ira. Sed bruta animalia determinationem appetitus non solum passivam, sed magis activam. cx passione agunt. Ergo in eis est consensus. Ad secundum dicendum quod, remoto priori, re­ Or1*· Sed contra est quod Damascenus dicit*, quod post indicium, homo disponit ct amat quod cx con­ movetur posterius quod proprie ex eo tantum silio indicatum est, quod vocatur sententia, idest sequitur. Si autem aliquid ex pluribus sequi possit, consensus. Sed consilium non est in brutis anima­ non propter hoc posterius removetur, uno prio­ rum remoto: sicut si induratio possit fieri et a libus. Ergo nec consensus. Respondeo dicendum quod consensus, proprie calido et Irigido (nam lateres indurantur ab igne, loquendo, non est in brutis animalibus. Cuius et aqua congelata induratur cx frigore), non opor­ ratio est quia consensus importat applicationem tet quod, remoto calore, removeatur induratio, appetitivi motus ad aliquid agendum. Eius autem Exeeutio autem operis non solum sequitur cx est applicare appetitivum motum ad aliquid agen- consensu, sed etiam cx impetuoso appetitu, qualis •kjH· dum, in cuius potestate est appetitivus motus*: est in brutis animalibus. sicut tangere lapidem convenit quidem baculo, Ad tertium dicendum quod homines qui ex pas­ sed applicare baculum ad lactum lapidis, est eius sione agunt, possunt passionem non sequi. Non qui habet in potestate movere baculum. Bruta autem bruta animalia. Unde non est similis ratio. « 3) iUJ. - COluO. ARTICULUS TERTIUS » UTRUM CONSENSUS SIT DE FINE, VEL DE HIS QUAE SUNT AD FINEM D tertium sic procemtur. Videtur quod consensus sit de fine. Quia propter quod unumquodque, illud magis. Sed his quae sunt ad finem consentimus propter fi­ nem. Ergo fini consentimus magis. 2. Praeterea, actio intemperati est finis eius, sicut et actio virtuosi est finis eius. Sed intem­ peratus consentit in proprium actum. Ergo con­ sensus potest esse de fine. 3. Praeterea, appetitus eorum quae sunt ad • Qti».«n.i. finem, est electio, ut supra* dictum est. Si igitur consensus esset solum de his quae sunt ad finem, in nullo ab electione differre videretur. Quod palel cssc falsum per Damascenum, qui dicit * quod post dispositionem Λ, quam vocaverat sententiam, Jit electio. Non ergo consensus est solum de his quae sunt ad finem. Sed contra est quod Damascenus ibidem dicit. e a) dispositionem. - disputationem Px β) sententia. sire consensus. - sensus sire sententia Px quod sententia, sive consensus est quando homo } disponit ct amat quod cx consilio iudicatum est. Sed consilium non est nisi de his quae sunt ad finem. Ergo nec consensus. Respondeo dicendum quod consensus nominat applicationem appetitivi motus ad aliquid prae­ existens in potestate applicantis τ ’. In ordine . W· j J autem agibilium, primo quidem oportet sumere apprehensionem finis: deinde appetitum finis; de­ inde consilium de his quae sunt ad finem; deinde appetitum5 eorum quae sunt ad finem. Appetitus 5 autem in ultimum finem tendit naturaliter: unde et applicatio motus appetitivi in Tinem apprehen­ sum, non habet rationem consensus, sed sim­ plicis voluntatis. De his autem quae sunt post ultimum finem, inquantum sunt ad finem, sub consilio cadunt; ct sic potest esse de eis consen­ sus, inquantum motus appetitivus applicatur ad id y) applicantis. - r.rûfrux addunt DCDIJlKpAtF. Î) appetitum. - appetitus modo quo talpa est imperfecta in genere ani­ quod sit rationis inferioris, ct contra rationes divinas; quod malis. Et secundum hoc dicitur deficere a finali sententia, sit mortale peccatum, et non finalis sententia. Et si est finalis quam scilicet secundum sc opta nata est habere; ct ad sententia, ct contra rationes divinas, quomodo ad rationem rationem inferiorem spectare, utpotc secundum sc via ad inferiorem spectui? - Et augetur dubitatio,quia Augustinus, aliud; ct quod nd solam mulierem, idest inferiorem ratio­ XII de Trin., cap. xn, unde quaestio haec manat, expresse nem, spectat, quia scilicet decst consensus ille ordinans ad dicit quod talis consensus spectat ad rationem inferiorem opu*, qui spectat ad virum, utpotc ultimus in genere agisolam: Sfc, inquit, habendum puto, quasi sola mulier co­ bilium. - Secundum est quod fit absque contradictione su­ mederit. perioris rationi*. Et cx hoc habet rationem finalis sententiae, Secundum est de distinctione quae fit in responsione ct peccati mortali*, etc., ut patet in Qu. de Ventate, qu. xv, ad primum, dc cogitatione ut est actio quaedam, et ut est art. 4, ad 6 ct ii. Ita quod consensus iste in delectatio­ ad aliam actionem ordinata. Quin non videtur ad propo­ nem huiusmodi, et est rationis inferioris secundum sc, quia situm, sed potius nd oppositum. Non ad propositum qui­ est in id quod secundum se est propter aliud opus; ct dem, quia cogitatio delectans, in quam consentire dicitur deficit a superiori ratione, quia non est in opus; et est ratio inferior, non ordinatur ad actionem: est enim cogitatio rationis inferioris ut participat superiorem, quia fit contra delectationis morosae absque voluntate operis, ut patet per regulas aeternas, illa non contradicente; ct, ut in responsione Augustinum ibidem. - Ad oppositum vero, quia cogitatio, ad ultimum in littera dicitur, est rabonis superioris, quia ut est actio quaedam delectans, est ipsa cogitatio morosae secundum rationes aeternas non dissentit. Et hoc intendit delectationis. Et si ipsa, secundum litteram praesentem, spe­ etiam Augustinus, circa finem illius capituli, ubi propter ctat ad rationem superiorem; ergo oppositum habetur cius conjunctionum utri usque rationis in uno homine, totum quod intenditur ab Augustino ct ipso, scilicet quod con­ hominem cx huiusmodi consensu damnandum concludit. sensu* in delectationem morosam spectat ad rationem in­ Et est finalis sententia circa cogitati operis solam delecta­ feriorem. tionem, et non est finalis sententia de agendis, quia restat II. Ad evidentiam horum, scito primo quod cogitatio ulterior sententia, quam apta nata est habere huiusmodi quandoque secundum sc habet rationem ordinali in aliquam delectans cogitatio, scilicet de ordine ad exercendum opus. aliam operationem: quandoque vero secundum se habet Propter quas duas finales sententias, m littera primo no­ rationem ipsius ultimi operis. Dico autem secundum se, minatur, in allegatis obiicicndo verbis, finalis sententia ab­ ad excludendum ordinem ex parte intentionis cogitantis. solute: deinde descenditur ad finalem sententiam dc agendis, Tunc cogitatio habet rationem ultimi operis, quando ipsa ut er dicitur quod est consensus in opus. Et sic patet quod cogitatio est, sumitur, prout scilicet est inquisitio vel co­ dicta litterae consonant. gnitio veri, et huiusmodi. Tunc autem habet cogitatio ra­ Ad secundum vero dubium dicendum est quod pro­ tionem ordinati in aliud opus, quando ipsa ratione operis cedit cx malo intellectu litterae. Per cogitare enim ut est cogitati sumitur: quia enim ratione cogitati operis sumitur, actio quaedam, intendit Auctor cogitationem secundum sc: propter ipsum opus secundum se est. Et quamvis ab hoc per illud vero ut in aliud ordinatur, intendit cogitationem cogitante non exerceatur propter opus perpetrandum, exer­ prnptcr cogitatum opus, ut exposuimus. Et vult quod con­ cetur tumen propter opus perpetrabile. Tanta autem est sensus in cogitationem secundum se, spectet ad rationem differentia inter cogitationem hoc vel illo modo sumptam, superiorem, quia est opus ultimum, ut patet dc contem­ ut cogitatio propter opus cogitatum, sit in coordinatione platione : consensus vero in cogitationem propter opus co­ eorum quae sunt propter aliud, ct propterca, ut in littera gitatum, spectet ad inferiorem, quia est secundum sc via dicitur, spectat ad inferiorem rationem : cogitatio vero se­ ad aliud. Ita quod non ponit Auctor in littera 1res, sed duos cundum scipsam sit in coordinatione operum, ct propterca tantum ordines, scilicet operum ct cogitationum. Et decla­ rat quod cogitationes secundum sc clauduntur sub ordine spectet ud superiorem rationem, sicut cetera ultima opera. Scito secundo, quod ratio inferior consideratur dupli­ operum: ita quod contra opera non distinguuntur nisi co­ citer: uno modo, secundum sc; alio modo, ut participat gitationes ratione operis cogitati, ut viae n terminis. Et dc superiorem rationem, cui et suppositalitcr ct identice con- his vide in Qu. de lentate, quaestione ct articulo praedictis. C C α '· », *d i. « »4 QUAESTIO XVI, ARTICULUS I QUAESTIO DECIMASEXTA DE USU, OUI EST ACTUS VOLUNTATIS IN COMPARATIONE AD EA QUAE SUNT AD FINEM IN QUATI OR ARTICULOS DIVISA * CLqu. mi, |nCroJ. considerandum est Et circa hoc quaeruntur Primo: utrum uti sit actus Secundo: utrum conveniat einde D de usu ♦. quatuor. voluntatis. brutis animalibus. Tertio : utrum sit tantum eorum quae sunt ad finem, vel etiam finis. Quarto: de ordine usus ad electionem. • Op ». • Qu. «, ARTICULUS PRIMUS UTRUM UTI SIT ACTUS VOLl NTAFÎS I .VnA. dbiL t, qu. i. un. 3« • Cup. IV. • Dc Fide Orlk., hb. n. cap. nu. • Qo. an. 3 • Cap. ii. PRIMUM sic proceditur. Videtur quod non s‘l octus voluntatis. Dicit enim Augustinus. in 1 de Doctr. Christ , quod est id quod in usum venerit, ad aliud obtinendum referre. Sed referre aliquid ad aliud est rationis, cuius est conferre et ordinare. Ergo uti est actus rationis. Non ergo voluntatis. 2. Praeterea, Damascenus dicit * quod homo impetum Jacit ad operationem, et dicitur impetus: deinde utitur, et dicitur usus. Sed operatio pertinet ad potentiam exeeutivam. Actus autem voluntatis non sequitur actum exeeutivae potentiae, sed e.xecutio est ultimum. Ergo usus non est actus vo­ luntatis. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in libro Octo­ ginta trium Quaest. ♦: Omnia quae facta sunt, in usum hominis facta sunt: quia omnibus utitur indicando ratio, quae hominibus data est ·. Sed iudicare de rebus a Deo creatis pertinet ad ra­ tionem speculativam; quae omnino separata vi­ detur a voluntate, quae est principium humano­ rum actuum. Ergo uti non est actus voluntatis. Sed contra est quod Augustinus dicit, in X de Trin. *; Uti est assumere aliquid in facultatem voluntatis. Respondeo dicendum quod usus rei alicuius im­ portat applicationem rei illius ad aliquam opera­ tionem: unde et operatio ad quam applicamus rem aliquam, dicitur usus eius; sicut equitare est usus equi, et percutere est usus baculi. Ad operationem autem applicamus et principia inte­ riora agendi. scilicet ipsas potentias animae vel membra corporis, ut intellectum ad intelligcndum. et oculum ad videndum; et etiam ? res exteriores, sicut baculum ad percutiendum. Sed manifestum est quod res exteriores non applicamus ad aliquam operationem nisi per principia intrinseca, quae sunt potentiae animae, aut habitus potentiarum, aut organa, quae τ sunt corporis membra. Ostensum est autem supra ;; quod voluntas est quae movet • Qe. «. «π. i. potentias animae ad suos actus; et hoc est ap­ plicare eas ad operationem. Unde manifestum est quod uti primo ct principaliter est voluntatis, tan­ quam primi ' moventis; rationis autem tanquam dirigentis; sed aliarum potentiarum tanquam exequentium, quae comparantur ad voluntatem, a qua applicantur ad agendum, sicut instrumenta ad principale agens. Actio autem proprie non attribuitur instrumento, sed principali agenti: sicut aedificatio aedificatori, non autem instrumentis. Unde manifestum est quod uti proprie est actus • D, mo. voluntatis ♦. Ad primum ergo dicendum quod ratio quidem in aliud refert: sed voluntas tendit in id quod est in aliud relatum per rationem. Et secundum hoc dicitur quod uti est referre aliquid in alterum. Ad secundum dicendum quod Damascenus lo­ quitur de usu. secundum quod pertinet ad executivas potentias. Ad tertium dicendum quod etiam ipsa ratio spe­ culativa applicatur ad opus intclligendi vel iudicandi. a voluntate. Et ideo intellectus speculativus uti dicitur tanquam a voluntate motus, sicut aliae exeeutivae potentiae. • Qn. x» • Ari· pc • Qa. x» ». > • Or Bi • In F°nc . Qu. XX» ? • Art. t. iu dicando,.. cif - ratio indicando ca quae hontinibut data tunt P.i; pro homtuibu». om.iibuj EKL. ct etiam. - Om. !.. ct Pj. γ) aut organa, quae. - autem organa ADDGHIL. aut organa CEE, aut animae K. 8) primi. - primo BCDLIpE. QUAESTIO XVI, ARTICULUS Π, 111 11 5 ARTICULUS SECUNDUS UTRUM UTI CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS • Qp ». • Q«u »1, an. i» • Qu. xxx. • Art. prxtccJ. • Qu. x»4 an. i, ». > »d secundum sic proci ditur. Videtur quod ^uti conveniat brutis animalibus. Frui enim est nobilius quam uti: quia, ut 'Augustinus dicit in X dc Trin. *, uti­ mur eis quae ad aliud referimus. quo dum est. Sed frui convenit brutis animalibus, ut supra dictum est. Ergo multo magis convenit eis uti. 2. Praeterea, applicare membra ad agendum est uti membris. Sed bruta animalia applicant membra ad aliquid agendum; sicut pedes ad am­ bulandum, cornua ad percutiendum. Ergo brutis animalibus convenit uti. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro Octoginta trium Quaesi.*: Uti aliqua re non potest nisi animal quod rationis est particeps. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est ♦, uti est applicare aliquod principium actionis ad actionem: sicut consentire est applicare motum appetitivum ad aliquid appetendum, ut dictum est *. Applicare autem aliquid ad alterum non S est nisi eius quod habet arbitrium super illud: quod non est nisi cius qui scit referre aliquid in alterum, quod ad rationem pertinet. Et ideo so­ lum animal rationale et consentit, et utitur. /ruen Ad ­primum ergo dicendum quod frui importat absolutum motum appetitus in appetibile: sed uti importat motum appetitus ad aliquid m ordine ad aherum. Si ergo comparentur uti et frui quan­ tum ad obiecta. sic frui est nobilius quam uti: quia id quod est absolute appetibile, est melius quam id quod est appetibile solum in ordine ad aliud. Sed si comparentur quantum ad vim npprehensivam praecedentem, maior nobilitas requiritur ex parte usus; quia ordinare aliquid in alterum est rationis; absolute autem aliquid apprehendere potest etiam sensus ·. Ad secundum dicendum quod animalia per sua membra aliquid agunt instinctu naturae: non per hoc quod cognoscant ordinem membrorum ad illas operationes. Unde non dicuntur proprie ap­ plicare membra ad agendum, ncc uti membris. « «. an. t. » 3; 'tfliW, — ctte fcmui <| a. ARTICULUS TERTIUS UTRUM l SUS POSSIT ESSE ETIAM ULTIMI FINIS • Cap. «i. 110. • fn prindp. • Qu. xxx. ? • AH. ». Sed considerandum est quod ultimus linis dici­ t» tertium sic proceditur. Videtur quod usus possit esse etiam ultimi finis. Dicit tur dupliciter: uno modo, simpliciter; et alio modo, enim Augustinus, in X de Trin*: Omnis quoad aliquem. Cum enim finis, ut supra * dictum · Qu- ·, ui. 3 ? usus praecedat electionem. Post electio* nem enim nihil sequitur nisi exeeutio. usus, cum pertineat ad voluntatem, praecedit exccutionem. Ergo praecedit etiam ele­ ctionem. 2. Praeterea, absolutum est ante relatum. Ergo minus relatum est ante magis relatum. Sed electio importat duas relationes, unam eius quod eligitur ad finem, aliam vero ad id cui praeeligitur: usus autem importat solam relationem ad finem. Ergo usus est prior electione. 3. Praeteri a, voluntas utitur aliis potentiis inquantum movet eas. Sed voluntas movet etiam scipsam, ut dictum est*. Ergo etiam utitur seipsn, applicando se ad agendum Sed hoc facit cum consentit. Ergo in ipso consensu est usus. Sed consensus praecedit electionem, ut dictum est *. Ergo et usus. Sed contra est quod Damascenus dicit *. quod voluntas · post electionem impetum facit ad ope­ rationem, et postea utitur. Ergo usus sequitur ele­ ctionem. Respondeo dicendum quod voluntas duplicem habitudinem habet ad volitum. Unam quidem, se­ cundum quod volitum ·* est quodammodo in vo­ lente, per quandam proportionem vel ordinem ad volitum. Unde et res quae naturaliter sunt proportionatae ad aliquem finem, dicuntur appetere illum naturaliter. - Sed sic habere finem, est imperfecte habere ipsum. Omne autem imperfectum tendit in perfectionem. Et ideo tam appetitus naturalis, quam voluntarius, tendit ut habeat ipsum finem realiter. quod est perfecte habere ipsum. Et haec est secunda habitudo voluntatis ad volitum. Volitum autem non solum est finis, sed id quod 3) rolunfai. - Om. ABDEFGHIKLpC ct 4. £) lolitum. - Om. !»□. est ad finem. Ultimum autem quod pertinet ad primam habitudinem voluntatis, respectu eius quod est ad finem, est electio: ibi enim completur proportio voluntatis, ut complete velit id quod est ad linem. Sed usus iam pertinet ad secun­ dam habitudinem voluntatis, qua tendit ad con­ sequendum rem volitam. Unde manifestum est quod usus sequitur electionem: si tamen accipia­ tur usus, secundum quod voluntas utitur execu­ tive potentia movendo ipsam. Sed quia voluntas etiam quodammodo rationem movet, et utitur ea, potest intelligi usus cius quod est ad finem, se­ cundum quod est in consideratione rationis refe­ rentis ipsum in finem. Et hoc modo usus prae­ cedit electionem. Ad primum ergo dicendum quod ipsam exccu­ tionem operis praecedit motio qua voluntas mo­ vet ad exequendum, sequitur autem electionem. Et sic, cum usus pertineat ad praedictam motio­ nem voluntatis, medium est inter electionem ct exccutionem. Ad secundum dicendum quod id quod est per essentiam suam relatum, posterius est absoluto: sed id cui attribuuntur relationes, non oportet quod sit posterius. Immo quanto causa est prior, tanto habet relationem T ad plurcs effectus. Ad tertium dicendum quod electio praecedit usum, si referantur ad idem. Nihil autem pro­ hibet quod usus unius praecedat electionem al­ terius. Et quia actus voluntatis reflectuntur supra seipsos, in quolibet actu voluntatis potest accipi et consensus, ct electio, ct usus: ut si dicatur quod voluntas consentit se eligere, ct consentit sc consentire, et utitur se ad consentiendum ct eligendum. Et semper isti actus ordinali ad id quod est prius, sunt priores. γι relationem. - relationem Pd. Commentaria Cardinalis Caietani quaestionis dccimacscxtac quartum articulum , bitudine respectu tinis, quando complete vult finem; ct re­ omissis primis tribus, adverte, ct memoriae commendato spectu cius quod est ad finem, quando complete vult illud. distinctionem duplicis habitudinis voluntatis ad volitum. tam In secunda vero perfectio attenditur secundum quod per­ finem quum id quod est ad finem. Est enim duplex haec ha­ fectio determinat habere: tunc enim voluntas est perfecta bitudo diversarum rationum· et tripliciter, ut in littera dici­ in secunda habitudine respectu eius quod est ad finem, tur, differunt. Primo, quia prima est secundum quod voli­ quando habet illud realiter; et respectu finis, quando realiter tum est involuntate: secunda vero,secundum quod voluntas obtinet illum. Unde aliud est voluntatem pertecte intendere, ad ipsum volitum in sc realiter tendit.-Secundo, quia prima eligere, velle, consentire, etc.: ct aliud est ipsam perfecte comparatur ad secundam ut imperfectum ad perfectum: habere volitum, intentum, electum, etc. Et quia haec sunt ct propterca cx prima itur ad secundam. - Tertio, quia in diversarum rationum, ideo, quantumcumquc crescat primae prima perfectio attenditur secundum quod perfectio cadit voluntatis perfectio, semper remanet in sua imperfectione supra velle: tunc enim voluntas est perfecta in prima ha­ respectu secundae, ct nunquam pervenit ad secundam. C irca QUAESTIO XVI, ARTICULUS IV rPore. X. t l!7 II. Circa eiusdem quaestionis dccimaescxtac eundem j scipsis cadentibus supra posteriorem netum. Verbi gratia, quartum articulum, notandum occurrit quod cx littera hac, cum aliquis consentit acquirendis moribus, sunt ibi impli­ ct superioribus, tres ordines actuum voluntatis colliguntur. cite tres alii actus cadentes supra illum consensum, scilicet Primus est secundum lineam rectam, ct respectu eiusdem usus, consensio ct electio : nam voluntas utitur sc ad con­ obiecti; secundus, secundum reflexionem super hunc vel sentiendum. et consentit sc consentire, ct eligit consentire. Et similiter cum eligit bonos mores, sunt iterum impli­ illum; tertius, secundum ipsos reflexos inter sc. luxta primum ordinem, duodecim motus sic ordinantur. cite tres iidem actus: nam voluntas utitur sc ad eligendum, Primo, apprehenditur finis: verbi gratia, divina gloria. - Se­ consentit electioni, ct eligit illam. Et similiter accidit cum cundo, est voluntas illius. - Tertio, imperfecta eius fruitio. utitur ratione ad consilium, vel cxccutivis potentiis ad opus: -Quarto, intentio eiusdem. Et hic finitur prima voluntatis nam voluntas consentit usui, eligit usum, ct utitur sc ad habitudo ad finem: cum enim praedicta insunt perfecte, uti. Et quin consensus est actus naturaliter prior electione, habet in scipsa finem, idest perfecte vult finem. - Et hinc ideo isti netus cadentes supra consensum, sunt priores scinchoat prima quoque voluntatis habitudo ad id quod est ipsi* cadentibus supra electionem. Et sic ordinantur isti ad finem; intentio enim ad id descensum praebet. Quinto actus respectu diversorum supra quae cadunt, in hoc se­ igitur, est consilium dc his quae sunt ad finem. Sed quia cundo ordine, iuxta illorum supra quae cadunt, ordinem: consilium voluntarium est, et a voluntate movetur ratio et inveniuntur implicite ct reflexe. In primo autem ordine · · a. nun. n. ad consiliandum, et haec motio usus vere est ; ideo quinto ordinantur respectu eiusdem, et explicite, et secundum li­ loco uti ratione ad consilium locatur a s. Thoma in lit­ neam rectam. IV. luxta tertium autem ordinem, scito quod, licet in tera, dum in corpore articuli dicit. Sed quia voluntas etiam quodammodo movet rationem, et utitur ca, etc. - Et sic sexto littera, iuxta secundum ordinem, comparentur isti actus loco est consilium dc his quae sunt ad finem: verbi gratia, reflexi cadentes supra unum actum, ad scipsos cadentes dc studio theologiae, bonitate morum, ct similium.- Septimo, supra alium ; non tamen comparantur singuli reflexi inter est consensus adhaerens conclusioni, puta quod ista pla­ sc, quis quo sit prior; an scilicet, cum isti actus reflectun­ cent. - Octavo, est electio, praeferens alterum conclusorum: tur supra consensum, uti praecedat consensum reflexum, puta bonitatem morum, et theologiam aliis scientiis, cie. vel e contra, ct similiter dc electione. Et quamvis possit Et hic, ut in littera dicitur, finitur prima habitudo volun­ dici quod Auctor, tradens eorum ordinem secundum lineam tatis ad id quod est ad finem: habetur enim tunc in ca rectam, in qua attenditur ordo eorum respectu eiusdem, perfecte id quod est nd finem, idest perfecte vult id quod insinuavit eorundem ordinem secundum reflexionem supra est ad finem. - Nono, est praeceptum seu imperium, dc quo eundem actum, ita quod idem est ordo hic ct ibi, quia est sequens quaestio, quo praecipit electa execution! man­ utrobique sunt respectu eiusdem ; et sic videretur quod dari. Et inchoat secundo habitudo voluntatis ad id quod primo consensus, deinde electio, ct ultimo uti locari debet: est ad finem . quoniam iam incipit descendere ad hoc, ut mihi tamen cx Auctore videtur «licendum quod uti tenet habeat ipsum rcalitcr. - Decimo, est uti, quo, ut in respon­ primum locum, consensus secundum, ct electio tertium. sione ad primum littera dicit, voluntas movet potentias Et ratio est duplex. Prima, quia uti est universalius ceteris: executives, applicans eas ad exccutioncm : puta pedes ad consensus quoque absolutior est quam electio. Nam uti eundum nd studium, ct intellectum ad studendum. etc.- est activa libera applicatio tam voluntatis, quam cuiuscum­ Undecimo, est execu lio ipsa assecuti να, per id quod est ad que alterius. ad quodeumque opus ·. Consensus vero est · (X «n. u finem, ipsum finem: puta per iter ct studium, etc., Dei glo­ activa libera applicatio solius appetitus acceptantis, seu ad­ rificationem videre.- Et sic, duodecimo, consummatur totus haerentis alicui · : quod constat sub se minus comprehendere. * <3· «« progressus, fruitione perfecta superveniente, quae, ut di· Consensus quoque acceptationem, electio vero acceptatio­ •Qtt-u. *n. 4. ctum fuit *, de fine habito rcalitcr est. nem praeferendo aliis, importat *: quod constat posterius •CLqa.xin.trt. 111. luxta secundum vero ordinem, quo locantur netus esse. - Secunda est, quia etiam in ordine primo iam * dicto · v*·. n. voluntatis ut reflectuntur supra scipsos, ut in responsione secundum lineam rectam, quamvis uti cxccutivis potentiis ad ad tertium dicitur, tres voluntatis actus nd minus inve­ acquirendum secundum esse rade, sit posterius electione ct niuntur in quolibet actu libero. Et prioritas ct postcrioritas consensu; simpliciter tamen ce absolute uti praecedit con­ in hoc ordine attenditur iuxta prioritatem ct posteriorita- sensum ct electionem. quia uti praevenit consilium, ut di­ tem illius actus liberi supra quem cadunt: ita quod, ut in ctum est *, absque reflexione. Tractavit tamen Auctor prius · culee litterae dicitur, isti actus ordinati ad id quod est dc electione quam dc consensu ct uti *, ut a notioribus ^cjLjxwî.x». prius, idest cadentes supra priorem netum , sunt priores fleret disciplina. 118 QUAESTIO XVII, ARTICULUS I QUAESTIO DECIMASEPTIMA DE ACTIBUS IMPERATIS A VOLUNTATE IN NOVEM ARTICULOS DIVISA considerandum esi dc actibus impe­ ratis a voluntate ♦, Et circa hoc quaeruntur novem. Primo : utrum imperare sit actus voluntatis, vel rationis. Secundo: utrum imperare pertineat ad bruta animalia. Tertio: dc ordine imperii ad usum. einde '♦ 1 Ordinatio nutem ct intimatio ad rationem spectant, motio Hoc autem esse falsum, cx communi animi conceptione nutem nd voluntatem. Unde actus imperii componitur cx eo qua tenemus quod ordinare intellectus seu rationis est, patet quod est intellectus, ct cx eo quod est voluntatis. Er quia, Quod enim ordinandi actus sapientiae, prudentiae, arti, etc., iuxtu doctrinam habitam superius in qu/xin, art. 1, actus conveniat, liquet. Quod vero solus intellectus ordinet, cx compositus cx duobus spectantibus ad diversas potentias, eo patet quod quidquid ordinis in naturalibus ct volunta­ illius est potentiae essentialiter ct clicitivc, cuius est materia­ riis est, α ratione proficiscitur, et in illam resolvitur. Opus liter, seu qunntum ad substantium netus, ut patet in nctibus I enim naturae est opus mtclligcntiae: ct electiones, in qui­ habituum (mori enim propter Christum, licet sil n caritate bus maxime apparet ordo, quia sunt eorum qunc sunt ad ct fortitudine, clicitivc est fortitudinis, quin ipsius est quoad finem propter finem, □ consilio proficiscuntur ordinante hoc materiale); cum in imperando voluntas concurrat ut su­ in illud. Voluntas enim eligens ct utens, tendit in res secun­ prema potentia, quia ut primum mos ens ad exercitium; ct dum ordinem ratiocinationi», verae vel falsae, implicite vel quod est n superiori potentia in actu composito, »c habet explicite, furmalitcr vel virtualiter, dirigentis haec in illa. ut formale , quod vero ab inferiori. ut materiale ct iub- Unde, cum pluralitas sine necessitate admittenda non ait; stantin actus: consequens est ut ordinatio intimativa in im­ et in principiis natura studeat paucitati, ct omnis ordo qui perio se habeat ut materia, ct motio ut forma ; ac per hoc, apparet in voluntate, salvatur optime in resolvendo in in­ imperium est clicitivc ct essentialiter netus rationis, volun­ tellectum ; et communi animi conceptione, ut dictum est, tatis vero primordialiter quoad formam. Testatur nutem habeatur quod conferre ct ordinare rationis proprium opus hoc actus proprius prudentiae, quem constat oportere esse est: abiicienda est Scotica haec phantasm, procedens cx in­ actum rationis, ct est recte praecipere: prudens enim post discretione eius quod voluntati convenit secundum se, vel inventionem ct indicium, quae spectant od cubuliam. gno­ ut participat intellectum. mon ct synesin, habet proprium .ictum, qui est recte prae­ 111. In responsione ad secundum, notato distinctionem cipere. Est igitur praeceptum, seu imperium, actus rationis dc radice libertatis formaliter, vel causaliter: ct quod radix libertati·» form diter est voluntas, causaliter est ratio. Nec participantis voluntatem ut primum movens. Et hoc in loco diligenter attendito quod non conside­ hoc dicitur, »cd probatur: quia cx hoc voluntas est forrare participationem voluntatis ab intellectu, ct intellectus malitcr libera, quia ratio est oppositorum. Quia enim vo­ a voluntate; nec discernere quid his potentiis convenit cx luntas a bono cognito oritur, libera voluntas ab oppositis scipsis, ct quid cx alterius participatione; causa est exor­ boni-, cognitis absque determinatione ad alterum, nascitur. Ex hoc enim liber est medicus ad praebendam potionem bitandi a communibus animi conceptionibus. 11. Et quamvis, quolibet proferente contraria, sollicitum sanativnin vel acgrotativam, quia mediana est sani ct aegri esse stultum censeatur *, quae tamen ab illustribus viris, de ostensiva, absque determinatione voluntatis ad alteram par­ quorum numero fuit Sentus, contraria asseruntur, non pos- tem sequendam. C •Ct Anitot.T»·/fc. hb. I. c»p. «. ·. 5- ikga ARTICULUS SECUNDUS l IRUM IMPERARE PERTINEAT AD ANIMALIA BRUTA I, art. l n. !, qu. trt. 4. sic proceditur. Videtur quod Œvvy imperare conveniat brutis animalibus, •i*r.<««w, p*rt. ft Quia secundum Avicennam ♦, virtus I, op. r. -^imperans motum est appetitiva, et virtus exequens motum est in musculis ct in nervis. Sed utraque virtus est in brutis animalibus. Ergo im­ perium invenitur in brutis animalibus, 2. Praeterea, de ratione servi est quod ei imperetur. Sed corpus comparatur ad animam sicut servus ad dominum, sicut dicit Philosophus O. II.· in I Polit. ’ Ergo corpori imperatur ab anima, Icet. »1. etiam in brutis, quae sunt composita cx anima ct corpore. 3. Praeterea, per imperium homo facit impe­ tum ad opus. Sed impetus in opus invenitur in brutis animalibus, ut Damascenus dicit *. Ergo in brutis animalibus invenitur imperium. Sed contra, imperium est actus rationis, ut diΛΠ. prmd. ctum est ♦. Sed in brutis non est ratio. Ergo ne­ que imperium. Respondeo dicendum quod imperare nihil aliud est quam ordinare aliquem ad aliquid agendum, cum quadam intimativa motione. Ordinare autem est proprius actus rationis. Unde impossibile est secundum Itv. 11, CJp· XXli. o.T Xt· r C* quod tn brutis animalibus, in quibus non est ratio, sit aliquo modo imperium *. Ad primum ergo dicendum quod vis appetitiva dicitur imperare motum, inquantum movet ratio­ nem imperantem. Sed hoc est solum in homini­ bus. In brutis autem animalibus virtus appetitiva non est proprie imperativa, nisi imperativum su­ matur large pro motivo. Ad secundum dicendi m quod in brutis animali­ bus corpus quidem habet unde obediat: sed ani­ ma non habet unde imperet, quia non habet unde ordinet. Et ideo non est ibi ratio imperantis et imperati; sed solum moventis et moti. Ad tertium dicendum quod aliter invenitur im­ petus ad opus in brutis animalibus, et aliter in ho­ minibus. Homines enim laciunt impetum ad opus per ordinationem rationis: unde habet in cis im­ petus rationem imperii. In brutis autem Iit impe­ tus ad opus per instinctum naturae: quia scilicet appetitus eorum stutim apprehenso convenienti vel inconvenienti, naturaliter movetur ad prosecu­ tionem vel fugam. Unde ordinantur ab alio ad agendum: non autem ipsa seipsa ordinant ad actio­ nem. Et ideo in cis est impetus, sed non imperium. • D. TU. QUAESTIO XVII, ARTICULUS 111. IV 1 20 ARTICULUS TERTIUS UTRUM USUS PRAECEDAT IMPERIUM ?h tertium sic proceditur. Videtur quod usus praecedat imperium. Imperium enim est actus rationis praesupponens • An ». -“*^*-^actum voluntatis, ut supra * dictum est. • Qu. «.· Unione Verbi, art. 5. rium naturaliter praecedit actum imperatum. Ergo actus imperatus non sit unus actus cum sunt diversa. Sed contra est quod Philosophus ipso · imperio. Diversarum enim poten­ e dicit*, quod CIP· H, W·i**-iu, I· tiarum diversi sunt actus. Sed alterius ubi esi unum propter alterum, ibi est unum tanpotentiae est actus imperatus, et alteriustum. ipsum Sed actus imperatus non est nisi propter imperium: quia aha est potentia quae imperat, imperium. Ergo sunt unum. et alia cui imperatur. Ergo non est idem actus Respondeo dicendum quod nihil prohibet aliqua imperatus cum imperio. esse secundum quid multa, et secundum quid 2. Praeterea, quaecumque possunt ab invicem unum. Quinimmo omnia multa sunt secundum separari, sunt diversa : nihil enim separatur a sc- aliquid unum, ut Dionysius dicit, uh. cap. dc Div. ipso. Sed aliquando actus imperatus separatur ab Nom. '■ Est tamen differentia attendenda in hoc, · s ïk »». imperio: praecedit enim quandoque imperium, ct quod quaedam sunt simpliciter multa, et secun­ non sequitur actus imperatus. Ergo alius actus dum quid unum : quaedam vero e converso. est imperium ab actu imperato. I num autem hoc modo dicitur sicut ct ens. Ens 3. Praeterea, quaccumque se habent secun­ autem simpliciter est substantia: sed ens secun­ dum prius et posterius, sunt diversa. Sed impe­ dum quid est accidens, vel etiam ens rationis. Et D QUARTUM SIC PROCEDITUR. VidctUF quod S a) tjgo - Om. Pa. • Art. u • Ibi4. QUAESTIO XVII, ARTICULUS V >□! ideo quaecumque sunt unum secundum substan- I inquantum inferior potentia agit in virtute supetiam, sunt unum simpliciter, et multa secundum rioris moventis ipsam: sic enim et actus moquid. Sicut totum in genere substantiae, compo- ventis primi formalitcr se habet ad actum in­ situm ex suis partibus vel integralibus vel essen- stramenti. Unde patet quod imperium et actus ti ali bus, est unum simpliciter: nam totum est ens imperatus sunt unus actus humanus, sicut quodet substantia simpliciter, paries vero sunt entia dam totum est unum \ sed est secundum partes et substantiae in loto. Quae vero sunt diversa multa. secundum substantiam, et unum secundum acciAn primum ergo dicendum quod, si essent podens, sunt diversa simpliciter, et unum secundum lentiae diversae ad invicem non ordinatae, actus quid: sicut multi homines sunt unus populus, et earum essent simpliciter diversi. Sed quando una multi lapides sunt unus acervus; quae est unitas potentia est movens alteram, tunc actus earum compositionis, aut ordinis. Similiter etiam multa sunt quodammodo unus: nam idem est actus mo­ individua, quae sunt unum genere vel specie, ventis et moti, ut dicitur in 111 Physic. * sunt simpliciter multa, ct secundum quid unum: An secundum dicendum quod ex hoc quod imnam esse unum genere vel specie, est esse unum I perium ct actus imperatus possunt ab invicem separari, habetur quod sunt multa partibus. Nam secundum rationem. Sicut autem in genere rerum naturalium, ali­ paries hominis possunt ab invicem separari, quae quod totum componitur cx materia cl forma, ut tamen sunt unum toto. homo cx anima ct corpore, qui est unum ens Ad tertium dicendum quod nihil prohibet in naturale, licet habeat multitudinem partium; ita his quae sunt multa partibus et unum toto, unum etiam in actibus humanis, actus inferioris poten­ esse prius alio. Sicut anima quodammodo est tiae materialiter se habet ad actum superioris, prius corpore, et cor est prius aliis membris. ~.) crf unum. - Om. ABi JiGHIKl ? - pro icS, jugJ «D, ARTICULUS QUINTUS UTRUM ACTUS VOLUNTATIS IMPURE TUR I Ethic., Ica. xx. u quintum sic proceditur. Videtur quod nantis, cum quadam motione, aliquid ad agendum. actus voluntatis non sit imperatus. Dicit Manifestum est autem quod ratio potest ordinare enim Augustinus, in VIII Confess. ♦: Im- de actu voluntatis · : sicut enim potest ludicarc ·<>. perat animus ut relit animus, nec tamen quod bonum sit aliquid velle, ita potest ordinare imperando quod homo velit. Ex quo patet quod facit. Velle autem est actus voluntatis. Ergo actus actus voluntatis potest esse imperatus*. voluntatis non imperatur. Ai) PRIMI M ERGO DICENDUM quod. S1CU1 AUgUSti2. Praeterea, ei convenit imperari, cui con­ venit imperium intelligere. Sed voluntatis non est nus ibidem dicit, animus, quando perfecte im­ intelligere imperium: differt enim voluntas ab in­ perat sibi ul velit, tunc iam vult: sed quod ali­ tellectu, cuius est intelligere. Ergo actus volun­ quando imperet et non velit, hoc contingit ex hoc quod non perfecte imperat. Imperfectum au­ tatis non imperatur. 3. Praeterea, si aliquis actus voluntatis im­ tem imperium contingit cx hoc. quod ratio cx peratur. pari ratione omnes imperantur. Sed si diversis partibus movetur ad imperandum vel omnes actus voluntatis imperantur, nccesse est non imperandum : unde fluctuat inter duo, et non in infinitum procedere: quia actus voluntatis prae­ perfecte imperat. cedit actum imperantis rationis, ut dictum est *; An secundum dicendi m quod, sicut m membris qui voluntatis actus si iterum imperatur, illud corporalibus quodlibet membrum operatur non sibi iterum imperium praecedet alius 3 rationis actus, soli, sed toti corpori, ut ·3 oculus videt loti corpori; ? ct sic in infinitum. Hoc autem est inconveniens, ita etiam est in potentiis animae. Nam intellectus quod procedatur in infinitum. Non ergo actus intclligit non solum sibi, sed omnibus potentiis; voluntatis imperatur. et voluntas vult non solum sibi, sed omnibus po­ Sed contra, omne quod est in potestate no­ tentiis. Et ideo homo imperat sibi ipsi actum vo­ stra, subiacct imperio nostro. Sed actus volun­ luntatis, inquantum est intelligens et volens. tatis sunt maxime in potestate nostra : nam omnes Ad tertium dicendum quod, cum imperium sit actus nostri intantum dicuntur in potestate nostra actus rationis, ille actus imperatur, qui rationi esse, inquantum voluntarii sunt. Ergo actus vo­ subditur. Primus autem voluntatis actus non est luntatis imperantur a nobis. cx rationis ordinatione, sed ex instinctu naturae, Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, aut T superioris causae, ut supra dictum est. Et Q r imperium nihil aliud est quam actus rationis ordi­ ideo non oportet quod in infinitum procedatur. S nhb.ni. n. a. * Art. t ka. u. ’ IM. e) aliui. — .littius (»R. ttf. - itd ut ABCDGlLpH. Slmmak Tirol. D. Tumah T. IU. γ) iij/Mnw. tui. - <>m. ABCEEGIIIKI j'D. i<» 1 22 QUAESTIO XVII, ARTICULUS VI, VU ARTICULUS SEXTUS UTRUM ACTUS RATIONIS IMPERETUR ZA· Virtut,, qu. i, ari. 7. sic proceditur. Videtur quod actus rationis non possit esse imperatus. Inconveniens enim videtur quod aliquid sibi ipsi. Sed ratio est quae imperat, ut supra * dictum est. Ergo rationis actus non imperatur. 2. Praeterea . id quod est per essentiam, di­ versum est ab eo quod est per participationem. Sed potentia cuius actus imperatur a ratione, est ral‘° Pcr participationem, ut dicitur in I Ethic. * Ergo illius potentiae actus non imperatur, quae est ratio per essentiam. 3. Praeterea, ille actus imperatur, qui est in potestate nostra. Sed cognoscere ct iudicarc ve­ rum, quod est actus rationis, non est semper in potestate nostra. Non ergo actus rationis potest esse imperatus. Sed contra, id quod libero arbitrio agimus, nostro imperio agi potest. Sed actus rationis exer­ centur per liberum arbitrium: dicit enim Damasccnus * quod libero arbitrio homo exquirit, et scrutatur, ct indicat, et disponit. Ergo actus ra­ tionis possunt esse imperati. Respondeo dicendum quod, quia ratio supra seipsam reflectitur, sicut ordinat de actibus aliarum potentiarum. ita etiam potest ordinare de actu suo. Unde etiam actus suus potest esse impera­ tus. - Sed attendendum est quod actus rationis potest considerari dupliciter. Uno modo, quantum ad exercitium actus. Et sic actus rationis semper imperari potest: sicut cum indicitur alicui quod d sextum • An. ». attendat, et ratione utatur. Alio modo, quantum ad obiectum: respectu cuius, duo actus rationis attenduntur. Primo quidem, ut veritatem circa aliquid apprehendat. Et hoc non est in potestate nostra: hoc enim contingit per virtutem alicuius luminis, vel naturalis vel supernaturaiis. Et ideo quantum ad hoc, actus rationis non est in pote­ state nostra, nec imperari potest. Alius autem actus rationis est, dum his quae apprehendit as­ seruit. Si igitur luerint talia apprehensa, quibus naturaliter intellectus assentiat, sicut prima prin­ cipia, assensus talium vel dissensus non est in potestate nostra, sed in ordine naturae; ct ideo, proprie loquendo, nec · imperio subiacet. Sunt autem quaedam apprehensa, quae non adeo con­ vincunt intellectum, quin possit assentire vel dis­ sentire, vel saltem assensum vel dissensum su­ spendere. propter aliquam causam: ct in talibus assensus ipse vel dissensus in potestate nostra est, ei sub imperio cadit. Ad primum ergo dicendum quod ratio hoc modo imperat sibi ipsi, sicut et voluntas movet scipsam, ut supra * dictum est: inquantum scilicet utraque potentia reflectitur supra suum actum, et ex uno in aliud tendit. Ad secundi m dicendum quod, propter diversita­ tem obtectorum quae actui rationis subduntur, nihil prohibet rationem scipsam participare: sicut m cognitione conclusionum participatur cognitio principiorum. Ad TLRTii m palet responsio ex dictis ·. • b. • Qu (X, ub imperio quod ignis excutiatur cx lapide, sed hoc pendet cx virtute lapidis percussi, etc.: quamvis applicatio lapidis ct ferri, cum suis efficaciis adjexcutiendum. sub imperio cadat. Unde non quandoque sic ct quandoque non. pars gcncrativa im­ perio subditur: sed nunquam actus cius, ut sic, imperio subditur: quamvis ipsius, cum sua efficacia ct actione quae naturam sequitur, applicabi litos imperio subsit rationis, ct proptcrca inter voluntaria computatur. x responsione ad secundum articuli septimi, collecto cx littera ordine apprehensionis, appetitus, motus cordis, ct qualitatis sequentis, aspice quod varius motus cordis, cx apprehensione ct appetitu animuli noscens, corpus movet ct alterat secundum diversas qualitates, \ltcratum autem cor­ pus varie etiam atficit imaginationem ct appetitum, ut su­ perius ’ habitum est. Et varie disponitur ipsum corpus ex ‘ Qm.iv *n. < hoc ad sanitatem, ad cor, ad habilitatem hanc vel illam. Et cum haec aspexeris, videbis quod pluries accidentia con­ tingentia personis patientibus exstasim, ct huiusmodi, cau- I — QUAESTIO XVII. ARTICULUS VIII >aniur cx suu apprehensione originaliter: quamvis forte consuetudo mutata in naturam, etiam invius postmodum afficiat. Cuius tignum est quod, si diutius ad oppositos mend* actus »c toto conatu transferunt, ab huiusmodi ac­ cidentibus deseruntur, ut experientia fide digna didici. Quam* vis exorbitatu motus cordis manifeste apparens in his, suf­ ficiens testimonium aderat quod secundum naturalem cau­ sarum ordinem haec iiunt, secundum quas materia corporalis nec proprio intellectui, nec angelico. sed divino tantum obedit ad ulterationem, nili mediante motu locali. Propter quod salvandum, haec sunt dicta. II. In responsione ad tertium eiusdem septimi articuli, adverte duo. Primum est, quod imaginatio non quorum­ cumque, sed consideratorum a ratione, subest imperio ra­ tionis, si tamen imaginabilia sunt: quoniam imaginatio nuta est ad imperium rationis formare nos a phantasmata, infra latitudinem intellectorum. Quod dicimus propter cae­ cum natum, cuius imaginatio nunquam formabit phanta­ sma coloris, qui nec n ratione cius intelligitur. Secundum est, quod tam imaginari vel non imaginari, qunm imaginari hoc vel illud, subccsc intelligitur nostro imperio, quatenus pendet ex parte animae; sicut dc ap­ petitu sensitivo dictum est *. Contingit enim cx corporis * Nrt. pnec. • Ariitot lib.VIII.cap. », 0.3. -S.Th. I/O. IV. N*t. Hvt; OP. *xu, 11. llb. IV, cap. iv. • D. »t. • I). »5. Pan. Ill, qu. XV, rt. a, ad i; qu. ixx, *rt. ;j II 5οιΓ.. dt$t. xx, qu. i, m. x, ad J; Γη*ίΕ, q<». xn». art. 4; Quoji. IV, qu. xi, art. t. o octavum sic proceditur * Videtur quod netus vegetabilis animae imperio rationis subdantur. Vires enim sensitin obi lio res sunt viribus animae vegelabitis. Sed vires animae sensitivae subduntur imperio rationis. Ergo multo magis vires animae vegetabilis. 3. Praeterea, homo dicitur minor mundus ψ, quia sic est anima m corpore, sicut Deus in mundo. Sed Deus sic est in mundo, quod omnia quae sunt in mundo, obediunt cius imperio. Ergo ct omnia quae sunt in homine, obediunt impe­ rio rationis, etiam vires vegetabilis animae. 3. Praeterea, laus ei viluperium non contin­ git nisi in actibus qui subduntur imperio ratio­ nis. Sed in actibus nutritivae et gencrativae po­ tentiae. contingit esse laudem ct viluperium. et virtutem et vitium: sicut patet in gula et luxuria, ei virtutibus oppositis. Ergo actus harum poten­ tiarum subduntur imperio rationis. Sed contra est quod Gregorius Nyssenus 4 dicit, quod id quod non persuadetur a ratione, est nutritivum et generativum. Respondeo dicendum quod actuum quidam pro­ cedunt ex appetitu naturali, quidam autem cx ap­ petitu animali vel intellectuali : omne enim agens aliquo modo appetit finem. Appetitus autem na­ turalis non consequitur aliquam apprehensionem*, sicut sequitur appetitus animalis et intellectualis *. 3) autem tunt attut. - film acluj tunt IM. Ratio autem imperat per modum apprehensivae virtutis. Et ideo actus illi qui procedunt ab ap­ petitu intellectivo vel animali, possunt a ratione imperari: non autem actus illi qui procedunt cx appetitu naturali. Huiusmodi autem sunt actus 3 vegetabilis animae: unde Gregorius Nyssenus * dicit quod vocatur naturale quod generativum et nutritivum- Et propter hoc, actus vegetabilis animae non subduntur imperio rationis. Ad prjmu.m ergo dicendum quod, quanto aliquis actus est immaterialior, tanto est nobilior, ct ma­ gis subditus imperio rationis. Unde cx hoc ipso quod vires animae vegetabilis non obediunt ra­ tioni. apparet has vires infimas esse. Ad secundum dicendum quod similitudo atten­ ditur quantum ad aliquid: quia scilicet, sicut Deus movet mundum, ita anima movet corpus. Non autem quantum ad omnia : non enim anima crea­ vit corpus ex nihilo, sicut Deus mundum; pro­ pter quod totaliter subditur eius imperio. Ad tertium dicendum quod vinus et vitium, laus et viluperium, non debentur ipsis actibus nutritivae vel gencrativae potentiae, qui ? sunt digestio et formatio corporis humani; sed acti­ bus sensitivae partis ordinatis ad actus gencrati­ vae vel nutritivae: puta in concupiscendo dele­ ctationem cibi et Venereorum, et utendo, secun­ dum quod oportet. vel non secundum quod oportet. | qui, - quae PBCDEflKL*. Commentaria Caixlinalta Caiotani responsione ad primum octavi articuli, dubium occur­ rit dc ratione assignata ibidem, scilicet quod quanto ali­ quis actus est immaterialior, tanto est nobilior, et magis subditur imperio rationis. Contradicit enim hoc Aristoteli s t?'iccTm - 1 et Auctori in articulo praecedenti, ct experien­ tiae. Experimur enim quod corporis membra magis obe­ diunt rationi, quatn passiones appetitus sensitivi. Et dictum I n est quod ratio prueest appetitui sensitivo non totaliter, corpori autem sic, etc. Et tamen secundum hanc rationem, passiones appetitus sensitivi, cum sint netus spiritualiores, deberent mngis imperio rationis subdi qunm motus manus et pedis. II. Ad hoc dicitur quod obedientin oritur cx propinqui­ tate. Sed propinquitas est duplex: similitudinis scilicet, ct QUAESTIO NVH. ARTICULUS IX Nm®. π. VCC·, proportionis. Et secundum similitudinem quidem, quanto actu* est nobilior, tanto propior secundum naturam suam est rationi, ct aptior ut sequatur eam. Secundum propor­ tionem vero, quanto bonum proprium ad quod aliquid infra latitudinem obsequentium ordinatur, est magis con­ sonum rationi, tanto magis subditur cius imperio. Constat autem quod appetitus sensitivus, ct corpus aptum natum obsequi rationi, sic sc habent nd propria bona, quod ille cx natura propria inclinatur ad bonum quandoque con­ trarium rationi!», caro enim concupiscit adversus spiritum, ct spiritus adversus carnem *: istud« vero cx natura sua non · · · inclinatur ad bonum dissonum rationi, unmo a natura fa­ bricatum est habile ad motum consonum rationi. Cuius duo signa sunt. Primum, quod corpora caelestia ad solum rationalem motum habilia sunt, nihil omnino habentia im­ pedimenti ad obediendum rationi motrici. Secundum, quod 125 in nobis nullus novus motu* animalis nostrorum membro­ rum subducitur ab obedientia rationi», nisi pudendorum, quae ud maxime delectabile secundum sentum, quod est obicctum appetitu» sensitivi, ordinantur, dc quo scriptum est ·: Γ/deo aliam legem in membris meis, repugnantem legi mentis meae. Appetitus ergo passiones, licet cx natu­ rae nobilitate magis obediant rationi quam corpori* mo­ tu»; propter contrarictatcm tamen annexam bono proprio ad rationem, non plene rationi subduntur. Propter cuius contrarictatis defectum, corporis membra plene subduntur rationi» imperio ad suos animales motus. Et hoc intelligc, novitic, quando insita sunt naturali dispositione: si enim infirmitate aut lassitudine indisposita sint, hoc cx materiae necessitate contingit. Appetitus autem sensitivus cx »ua in­ clinatione naturali tendit in bonum dissonans rationi, ut dictum est. “*· ARTICULUS NONUS UTRUM ACTUS EXTERIORUM MEMBRORUM IMPERENTUR Pirt. I, qu. lxxxi, an. ad 3; infra, qu. l.rt, art. 4, J 3; qu. ινηι, «rt. 3; II De Put., qu. 111, an. ή, ad 4. Sent.. driu 11, qu- I, art. 3, ad 3; n nonum sic proceditur. Videtur quod venitur id quod est secundum naturam, cx quo membra corporis non obediant rationi aha derivantur *: ut a cognitione principiorum quantum ad actus suos. Constat enim naturaliter notorum, cognitio conclusionum; et a quod membra corporis magis distant a voluntate finis naturaliter desiderati, derivatur ratione quam vires animae vegetabilis. Sed vireseorum quae sunt ad finem. Ita etiam in electio animae vegetabilis non obediunt rationi, ut dictum corporalibus motibus principium est secundum • An. priced, est *. Ergo multo minus membra corporis. naturam. Principium autem corporalis motus est « 2. Praeterea, cor est principium · motus ani­ a motu cordis. Unde motus cordis est secundum malis. Sed motus cordis non subditur imperio naturam, et non secundum voluntatem: conse­ vJr rationis: dicit enim Gregorius Nyssenus * quod quitur enim sicut per sc accidens vitam, quae 'ir. pulsativum non est persuasibile ratione. Ergo mo­ est ex unione animae et corporis. Sicut motus tus membrorum corporalium non subiacct impe­ gravium ut levium consequitur formam substan­ tialem ipsorum: unde et a generante moveri di­ rio rationis. i • op. xn. 3. Praeterea, .Augustinus dicit. XIV de Civ. Dei*, cuntur, secundum Philosophum in VI11 Physic. * quod motus membrorum genitalium aliquando im­ Et propter hoc motus iste vitalis dicitur. Unde portunus est, nullo poscente: aliquando autem de­ Gregorius Nyssenus * dicit quod, sicut generatistituit inhiantem, ct cum in animo concupiscentia ? vum ei nutritivum non obedit rationi, ita nec ferveat, friget in corpore. Ergo motus membro­ pulsativum, quod est vitale. Pulsativum autem appellat motum cordis, qui manifestatur per ve­ rum non obediunt rationi. Sed contra est quod Augustinus dicit, VIII Con- nas pulsatiles. Ad tertium dicendum quod, sicut Augustinus di­ •c*,".». /css. *; Imperat animus ut moveatur manus, et tanta est facilitas, ut vix a servitio discernatur cit in XIV de Civ. Dei * hoc quod motus genitalium membrorum rationi non obedit, est ex poena imperium. Respondeo dicendum quod membra corporis peccati : ut scilicet anima suae inobedientiae ad sunt organa quaedam potentiarum animae. Unde Deum in illo praecipue membro poenam inobe­ eo modo quo potentiae animae sc habent ad hoc dientiae patiatur, per quod peccatum originale ad quod obediant rationi, hoc modo sc habent etiam posteros traducitur. Sed quia per peccatum primi parentis, ut inlra* corporis membra. Quia igitur vires sensitivae sub­ duntur imperio rationis, non autem vires naturales; dicetur, natura est sibi relicta, subtracto superna­ ideo omnes motus membrorum quae moventur tural! dono quod homini divinitus erat collatum; a potentiis sensitivis, subduntur imperio rationis; ideo consideranda est ratio naturalis quare motus motus autem membrorum qui consequuntur vi­ huiusmodi membrorum î specialiter rationi non res naturales, non subduntur imperio rationis. obedit. Cuius causam assignat Aristoteles in libro Ad primum ergo dicendum quod membra non de Causis Motus Animalium *, dicens involuntamovent seipsa, sed moventur per potentias ani­ rios esse motus cordis ct membri pudendi, quia scimae; quarum quaedam sunt rationi viciniores licet ex aliqua apprehensione huiusmodi membra commoventur, inquantum scilicet intellectus ct quam vires animae vegetabilis. Ad secundum dicendum quod in his quae ad phantasia repraesentant aliqua ex quibus conse­ intellectum et voluntatem pertinent, primum in­ quuntur passiones animae, ad quas consequitur a aetiui, h-. a) principium. - principium primum codices. .-) concupiscentia. - concupiscenti P. γ) huiutmodi membrorum. - huiaf membri codice*. - Udem pn» obedit, obcdial. »0. •N.ae..ioc.di. ’ c*p· “· ·θβ.«χχ*,«τ. * ; ai. *.<■«·»”?· “· 126 QUAESTIO XVII motus horum membrorum. Non tamen moventur secundum iussum rationis aut intellectus, quia sci­ licet ad motum horum membrorum requiritur aliqua alteratio naturalis, scilicet caliditatis et fri­ giditatis, quae quidem alteratio non subiacct im­ perio rationis. Specialiter autem hoc accidit in his duobus membris, quia utrumque istorum mem8) ARTICULUS IX brorum est quasi * quoddam animal separatum, inquantum est principium vitae, principium autem est virtute totum. Cor enim principium est sen­ suum: et ex membro genitali virtus exit semi­ nalis, quae est virtute totum animal. Et ideo ha­ bent proprios motus naturaliter: quia principia oportet esse naturalia, ut dictum CSt*. - Om. ABCFGHIl.aD. Commentaria Cardinalis Cnietani responsione ad ultimum noni articuli, nota duo. Pri­ tanguntur, quare membra haec habent motum proprium mum est, quod dispositio requisita ad motum horum naturalem. Prima est, quia quodlibct eorum est quasi se­ • An. 7^ Com- membrorum , non est illa qualitas dc qua paratum superiusanimal. * Secunda est, quia quodlibct eorum est iTJk-MwWm.7' dictum est quod sequitur passionem appetitui, mediante principium. Ex prima enim habetur quod motus iste non motu cordis: sed est qualitas naturalis soli naturae subte­ subditur imperio superioris partis: ex quo enim est quasi cta, per quam motus iste non voluntarius, sed natura­ separatum animal, secundum scipsum habet motum non lis est. imperatum ab alio. Ex secunda vero, quod motus iste est Secundum est, quod in littera duae causae cx Aristotele naturalis: quia principia oportet esse naturalia. I ‘hrnp.u,. - Ci. trod. n • Qa • Qn • Qu QUAESTIO Will. ARTICULUS I d 127 QUAESTIO DECIMAOCTAVA In DE BONITATE ET MALITIA HUMANORUM ACTUUM IN GENERALI â IN UNDECIM ARTICULOS DIVISA hoc considerandum csl dc bonitate et Quarto: utrum hoc habeat ex fine. malitia humanorum actuum ·. Et primo e, Quinto: utrum aliqua actio hominis sit bona quomodo actio humana sit bona vel mala; se­ vel mala in sua specie. cundo, dc his quae consequuntur ad bonitatem Sexto: utrum actus habeat speciem boni vel vel malitiam humanorum actuum, puta meritum mali ex fine. vel demeritum, peccatum ct culpa *. Septimo: utrum species quae est ex fine, con­ Circa primum occurrit triplex consideratio: pri­ tineatur sub specie quae cst cx obiecto, sicut ma est de bonitate ct malitia humanorum actuum sub genere, aut e converso. in generali; secunda, dc bonitate et mahtia inte­ Octavo ; utrum sit aliquis actus indilfcrcns se­ riorum actuum *; tertia, dc bonitate et malitia cundum suam speciem. exteriorum actuum ♦. Nono: utrum aliquis actus sit indifferens se­ Circa primum quaeruntur undecim. cundum individuum. Primo: utrum omnis actio sit bona vel ali­ Decimo: utrum aliqua circumstantia constituat qua sil mala. actum moralem in specie boni ve! mali. Secundo : utrum actio hominis habeat quod sil Undecimo: utrum omnis circumstantia augens bona vel mala, ex obiecto. bonitatem vel malitiam, constituat actum mo­ Tertio: utrum hoc habeat ex circumstantia. ralem in specie boni vel mali. ost • Ci. qu. r». In* iroJ α • Qa. xxi. • Qu. xt*. • Qu. U. β P ARTICULUS PRIMUS UTRUM OMNIS HUMANA ACTIO SIT BONA, VEL ALIQUA MALA Dc Mala, qu. 11, art. 4· n primum sic proceditur. Videtur quod omnis actio hominis sit bona, et nulla sil mala. Dicit enim Dionysius, iv cap. -S.Tb.lut. «τι. Div. Nom. quod malum non agit nisi virtute boni. Sed virtute boni non Iit malum. Ergo nulla actio est mala. 2. Praeterea, nihil agit nisi secundum quod cst actu. Non est autem aliquid malum secundum quod csl actu, sed secundum quod potentia pri­ vatur actu: inquantum autem potentia perficitur -s.Th uct «. - per actum, csl bonum, ut dicitur in IX Mctaphys.* u 0.i.3.f*qq· Nihil ergo agit inquantum est malum, sed solum inquantum cst bonum. Omnis ergo actio est bona, et nulla mala. 3. Praeterea, malum non potest esse causa nisi per accidens, ut patet per Dionysium, iv cap. -s.τι..<*» dc Div. Nom. * Sed omnis actionis est aliquis per se effectus. Nulla ergo actio est mala, sed omnis actio est bona. • v. 30. Sed contra est quod Dominus dicit, loan, m ♦: Omnis qui male agit. odit lucem. Est ergo aliqua actio hominis mala. Respondeo dicendi m quod de bono et malo in actionibus oportet loqui sicut de bono et malo in rebus: co quod unaquaeque res talem actio­ nem producit, qualis csl ipsa. In rebus autem unumquodque tantum habet de bono, quantum habet de esse: bonum enim et ens convertuntur, a) primo. - primo quidem coJicc·. β) frtina. - actio bona Pd. T) rr> alia. - rct aliatn ApB, rei aliquam ill, rtf Pa. ut in Primo * dictum est. Solus autem Deus habet qu. χπζ irt. 4 · totam plenitudinem sui esse secundum aliquid unum u ’· ct simplex : unaquaeque vero res alia T habet plenitudinem essendi sibi convenientem secundum diversa. Unde in aliquibus contingit quod quan­ tum ad aliquid habent esse, et tamen cis aliquid deficit ad plenitudinem essendi cis debitam. Sicut ad plenitudinem esse humani requiritur quod sit quoddam compositum ex anima et corpore, ha­ bens omnes potentias ct instrumenta cognitionis ct motus: unde si aliquid horum deficiat alicui homini, deficit ci aliquid de plenitudine sui esse. Quantum igitur habet de esse, tantum habet de bonitate: inquantum vero aliquid ci deficit de plenitudine essendi, intantum deficit a bonitate, et dicitur malum: sicut homo caccus habet de bonitate quod vivit, ct malum cst ei quod caret visu. Si vero nihil haberet dc cnlitate vel boni­ tate. neque malum neque bonum dici posset. Sed quia de ratione boni est ipsa plenitudo essendi, si quidem alicui aliquid z defuerit de debita essendi * plenitudine, non dicetur simpliciter bonum, sed secundum quid, inquantum est ens: poterit tamen dici simpliciter ens et secundum quid non ens, ut in Primo * dictum est. ΐΛ? *· 1 Sic igitur dicendum est quod omnis actio, in­ quantum habet aliquid de esse, intantum habet de bonitate: inquantum vero deficit ei aliquid de quidem alieni aliquid.- quidem alicui \BFGIll.pC, quid abeui E, quidem aliquid KpD. Pro dc debita ttundi plenitudine, debita tuendi plenitudo 11. 128 QUAESTIO XVI11. ARTICULUS II plenitudine cssendi quae debetur actioni huma­ quid esse secundum quid in actu, unde agere nae, in tantum deficit a bonitate, ct sic dicitur possit; et secundum aliud privari actu, unde cau­ mala: puta si deficiat ei vel determinata quantitas se! deficientem actionem. Sicut homo caecus actu secundum rationem, vel debitus locus, vel aliquid habet virtutem gressivam, per quam ambulare huiusmodi. potest: sed inquantum caret visu, qui dirigit in Ad primu.m ergo DICENDUM quod malum agit in ambulando, patitur defectum in ambulando, dum virtute 4 boni deficientis. Si enim nihil esset ibi ambulat cespitando. Ad tertium dicendum quod actio mala potest de bono, neque esset ens, neque agere posset. Si autem non esset deficiens, non esset malum. habere aliquem effectum per se, secundum id Unde et actio causata est quoddam bonum de­ quod habet de bonitate ct entitate. Sicut adulte­ ficiens, quod : secundum quid est bonum, sim­ rium est causa generationis humanae, inquantum habet commixtionem maris ct feminae, non au­ pliciter autem malum. Ad secundum dicendum quod nihil prohibet ali­ tem inquantum caret ordine rationis. ζ) quod. - quia PKd. i) tn virtute. - virtute cnd cii. Commentaria Cardinalis Caietani • Qu. 1. art. i ; part.l, qu-xx.*ui, art 1. 3. art. S °- C quacitionis dccimaeoctavac initium, recolito cx euprudictis· quid nominis actionis humanae, ct mali mo­ irca ralis. Primum enim sonat actus voluntarios; secundum, privationem boni debiti actioni voluntariae. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM ACTIO HOMINIS HABEAT BONITATEM VEL MALITIAM EX OBIECTO Infra, qu. «x, art t ; H Sent^ dUt. Videtur quod actio non habeat bonitatem vel mali­ tiam cx obiecto. Obicctum enim actionis res. In rebus autem non esi malum, sed in usu peccantium, ut Augustinus dicit in li­ bro 111 de Doct. Christ. * Ergo actio humana non habet bonitatem vel malitiam cx obiecto. 2. Praeterea, obicctum comparatur ad actio­ nem ut materia. Bonitas autem rei non est ex materia, sed magis cx forma, quae est actus. Ergo bonum ct malum non est in actibus cx obiecto. 3. Praeterea, obieclum potentiae activae com­ paratur ad actionem sicut effectus ad causam. Sed bonitas causae non dependet cx effectu, sed magis e converso. Ergo actio humana non habet bonitatem vel malitiam ex obiccto. Sed contra est quod dicitur Osce ix *: Facti sunt abominabiles, sicut ea quae dilexerunt. Fit autem homo Deo abominabilis propter malitiam suae operationis. Ergo malitia operationis est se­ cundum obiccta mala quae homo diligit. Et eadem ratio est de bonitate actionis. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est ♦, bonum ct malum actionis, sicut et ceterarum rerum, attenditur cx plenitudine cssendi vel de­ fectu ipsius. Primum autem quod ad plenitudinem cssendi pertinere videtur, est id quod dat rei spe­ ciem. Sicut autem res naturalis habet speciem ex sua forma, ita actio habet speciem cx obiecto; sicut et motus cx termino. Et ideo sicut prima bonitas rei naturalis attenditur cx sua forma, quae dat speciem ei, ita et prima bonitas actus moralis attenditur ex obiecto convenienti ; unde et a qui­ busdam vocatur bonum cx genere; puta, uti re sua. Et sicut in rebus naturalibus primum malum est, si res generata non consequitur formam speD SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Cap. tu. cr*- 10. • Art. pnc«J. «n. 5. cificam, puta si non generetur homo, sed aliquid loco hominis; ita primum mulum in actionibus moralibus est quod est ex obiecto, sicut accipere aliena. Et dicitur malum ex genere, genere pro specie accepto, eo modo loquendi quo dicimus humanum genus totam humanam speciem f. Ad primu.m ergo dicendum quod, licet res exte­ riores sint in scipsis bonae, tamen non semper habent debitam proportionem ad hanc vel illam actionem. Et ideo inquanlum considerantur ut obiccta talium actionum , non habent rationem boni. Ad secundum dicendum quod obicctum non est materia ex qua, sed materia circa quam: et habet quodammodo rationem formae, inquantum dat speciem. Ad tertium dicendum quod non semper obic­ ctum actionis humanae est obicctum activae po­ tentiae. Nam appetiti va potentia est quodammodo passiva, inquantum movetur ab appetibili: et ta­ men est principium humanorum actuum. - Neque etiam potentiarum activarum obiccta semper ha­ bent rationem effectus, sed quando iam sunt trans­ mutato: sicut alimentum transmutatum est effectus nutritivae potentiae, sed alimentum nondum trans­ mutatum comparatur ad potentiam nutritivam sicut materia circa quam operatur. Ex hoc autem quod obicctum est aliquo modo eflcctus potentiae activae, sequitur quod sil terminus actionis cius, et per consequens quod det ci formam ct speciem: motus enim habet speciem a terminis. - Et quam­ vis etiam bonitas actionis non causctur ex boni­ tate effectus, tamen cx hoc dicitur actio bona, quod bonum effectum inducere potest. Et ita ipsa pro­ portio actionis ad effectum, est ratio bonitatis ipsius. • D. 671. QUAESTIO Will, ARTICULUS 111 129 Commenturi» Cardinalia Calotani Articulum secundum quaestionis eiusdem, omisso sentit, in Quolibet., qu. XVIII, art. 1, putans quod determi­ primo, adverte primo, quod Auctor, quasi plus deter­ natio cx obiccto ita constituat bonitatem actus moralis, minans quam quaesierit, non solum dicit quod actus est quod nullam specificam bonitatem det illi, sed capacitatem bonus mornlitcr cx obiccto, sed quod habet bonitatem pri­ omnis bonitatis specificae in genere moris. Haec quidem mam et specificam ub eo. Cum enim omnis quaestio sit dicit, sed non probat. Et tamen constat quod amare Deum, quaestio medii, ut patet II Pister. ·, optime respondet simul ct odium Dei, actus matrimonialis, adulterium, ct similia, quiu est, ct propter quid est actus bonus mornlitcr cx bonitatem et malitiam habent specificam cx obiectis; ita quod non solum bonitatem vel malitiam geneticam seu obiccto; quin scilicet est spccificans primum. Adverte secundo quod, licet in primo horum, scilicet communem dat obicctum, ut uti re sua aut aliena; sed quod prima bonitas moralis in actu sit cx obiccto, sequatur etiam specialissimam, generare ex propria aut cx aliena Scotus Auctoris doctrinam; in secundo tamen horum dis­ uxore. irca C •QP y.-S.T>’- ICi»· ** ARTICULUS TERTIUS UTRUM ACTIO HOMINIS SIT BONA VEL MALA EX CIRCUMSTANTIA Il Sent., dut xxvi, en. 5; De Malo, qu. n, irt. 4, «d 5. sic proceditur. Videtur quod non invenitur tota plenitudo perfectionis quae actio non sil bona vel mala ex circum­ debetur rei a, cx forma substantiali, quae dat stantia. Circumstantiae enim circumstant speciem; sed multum superadditur cx superve­ ’actum sicut extra ipsum existentes, ut nientibus P accidentibus, sicut in homine ex fidictum est *. Sed bonum et malum sunt gura, m ipsis ex colore, et huiusmodi ; quorum si aliquod rebus, ut dicitur in VI Metaphys. * Ergo actio desit ad decentem habitudinem, consequitur ma­ non habet bonitatem vel malitiam ex circum­ lum. Ita etiam est in actione. Nam plenitudo bonitatis eius non tota consistit in sua specie, stantia. 2. Praeterea, bonitas vel malitia actus maxime sed aliquid additur ex his quae adveniunt lanconsideratur in doctrina morum. Sed circumstan­ quam accidentia quaedam. Et huiusmodi sunt tiae, cum sint quaedam accidentia actuum, vi­ circumstantiae debitae. Unde si aliquid desit quod dentur esse praeter considerationem artis: quia requiratur ad debitas circumstantias, erit actio nulla ars considerat id quod est per accidens, ut mala. dicitur in VI Metaphys. ♦ Ergo bonitas vel ma­ Ad primum ergo dicendum quod circumstantiae litia actionis non est cx circumstanda. sunt extra actionem, inquantum non sunt de es­ 3. Praeterea, id quod convenit alicui secun­ sentia actionis: sunt tamen in ipsa actione velut dum suam substantiam, non attribuitur ei per quaedam accidentia eius. Sicut et accidentia quae aliquod accidens. Sed bonum ct malum convenit sunt in substantiis naturalibus, sunt extra essen­ actioni secundum suam substantiam: quia actio tias carum. cx suo genere potest esse bona vel mala, ut di­ Ad secundum dicendum quod non omnia acci­ ctum est *. Ergo non convenit actioni cx circum­ dentia per accidens sc habent ad sua subiecta T, sed quaedam sunt per se accidentia; quae in stantia quod sil bona vel mala. Sed contra est quod Philosophus dicit, in li­ unaquaque arte considerantur. Et per hunc mo­ bro Ethic. ♦, quod virtuosus operatur secundum dum considerantur circumstantiae actuum in do­ quod oportet, et quando oportet, ct secundum alias ctrina morali. circumstantias. Ergo cx contrario vitiosus, secun­ Ad tertium dicendum quod, cum bonum con­ dum unumquodque vilium, operatur quando non vertatur cum ente 8, sicut ens dicitur secundum oportet, ubi non oportet, et sic de aliis circum­ substantiam et secundum accidens, ita et bonum stantiis. Ergo actiones humanae secundum circum­ attribuitur alicui et secundum esse suum essen­ stantias sunt bonae vel malae. tiale, et secundum esse accidentale, tam in rebus Respondeo dicendum quod in rebus naturalibus naturalibus, quam in actionibus moralibus. d tertium • Q». . Th. Icet, ta. S a) rei. - fl Pa. β) supervenientibus. - superadvenientibus ABCDEGHK. - Pro et huiusmodi, ct aliis huiusmodi »D, et sic dc aliis Pa. Slocak Tiikou D. TnoMAB T. ID. 7) sua sublecta. - tuam tubxtaniiam Pa. Z) cum ente. - enti codice*. · ? 13o QUAESTIO XVIII, ARTICULUS IV ARTICULUS QUARTUS UTRUM ACTIO HUMANA SIT BONA VEL M \L\ EX ΙΊΝΕ I! Sent.. dirt. ^υΛΗΠ;Μ s,c proceditur. Videtur quod bonum ct maIum ‘n acll^u$ humanis non sint ex line. Dicit enim Dionysius, •sTh-icc< »” Cap, Div yonh \ quod nihil respiciens ad malunt operatur. Si igitur cx fmc dc3 rivaretur * operatio bona vel mala, nulla actio esset mala. Quod patet esse falsum. 2. Praeterea, bonitas actus est aliquid m ipso existens. Finis autem est causa cxtrinscca. Non ergo secundum finem dicitur actio bona vel mala 3. Praeterea, contingit aliquam bonam opera­ tionem ad malum finem ordinari, sicut cum ali­ quis dat eleemosynam propter inanem gloriam : et e converso aliquam malam operationem or­ dinari ad bonum finem, sicut cum quis furatur ut det pauperi. Non ergo est ex line actio bona vel mala. ®EU CONTRA est quod Boetius dicit, in Topic. *, P quod cuius finis bonus est, ipsum quoque ? bonum est: et cuius finis malus est, ipsum quoque ma­ lum est. Respondeo dicendum quod eadem est dispositio rerum in bonitate, et in esse. Sunt enim quae­ dam quorum esse cx alio non dependet: et in his sufficit considerare ipsum eorum esse abso­ lute. Quaedam vero sunt quorum esse dependet γ ab alio: unde oportet quod consideretur Y per considerationem ad causam a qua dependet. Sicut autem esse rei dependet ab agente et forma, ita bonitas rei dependet a line. Unde in Personis divinis, quae non habent bonitatem dependentem ab alio, non consideratur aliqua ratio bonitatis Λ) derivaretur. ~ dictrctur codici. ipium - ct ipxum ;nj secundum dicendum quod finis est postre­ mum in exeeutione; sed est primum in intentione rationis, secundum quam accipiuntur moralium actuum species. Ad tertium dicendum quod differentia compa­ ratur ad genus ut forma ad materiam, inquan­ tum facit esse genus in actu. Sed etiam genus consideratur ut formalius specie, secundum quod est T absolutius, et minus contractum. Unde cl parT tes definitionis reducuntur ad genus causae for­ malis, ut dicitur m libro Physic. * Et secundum hoc, genus est causa formalis speciei: ct tanto *· erit formalius, quanto communius. • Qf tint. • An • Lo e) quae. - quod Pa. [ aJ ut furm.i ad materiatu inquantum facit r/«r Pa Rcfpont1) kac tfccic, teiliert. - ipecit ακΙ:«'. «innutn «4 «ocund.im « tertium «qtucicntum iw^lncm Intcrtunt ABC γ) fecundum quod erf. - fecundum quad differentia comparatur DI GIIIKI d. • iJb ARTICULUS OCTAVUS UTRUM ALIQUIS ACTUS SIT INDIFFERENS SECUNDI M SUAM SPECIEM II 5rif.. di t. xi, art. S; /><· Sfalo. qu. n, «n. 5. VldetUT quod non sit aliquis actus indifferens sccundum suam speciem. Malum enim est • privatio boni, secundum Augustinum *. Sed privatio ct habitus sunt opposita immediata, secundum Philosophum *. Ergo non est aliquis actus qui secundum speciem suam sit indifferens, quasi medium existens inter bonum et malum. 2. Praeterea, actus humani habent speciem a Lej/ 6; q“' ’· ®ne vc* obiccto, ut dictum est ♦. Sed omne obie­ ctum, et omnis finis habet rationem boni vel mali. Ergo omnis actus humanus secundum suam spe­ ciem est bonus vel malus. Nullus ergo est in­ differens secundum speciem. ’ Απ· ’· 3. Praeterea, sicut dictum est actus dicitur bonus, qui habet debitam perfectionem bonitatis; malus, cui aliquid de hoc deficit. Sed nccesse est quod omnis actus vel habeat lotam plenitudinem suae bonitatis, vel aliquid ei deficiat. Ergo necessc est quod omnis actus secundum speciem suam sit bonus vel malus, et nullus indifferens. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro Jii'u’ u’ c*?* $erin· Doni, in Mont. *, quod sunt quaedam facta media, quae possunt bono vel malo animo Jieri, de quibus est temerarium indicare. Sunt ergo aliqui actus secundum speciem suam indif­ ferentes. OCTAVUM SIC PROCEDITUR. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est * actus omnis habet speciem ab obiecto: et actus humanus, qui dicitur moralis, habet speciem ab obiecto relato ad principium actuum humanorum, quod est ratio. Unde si obiectum actus includat aliquid quod conveniat ordini rationis, erit actus bonus secundum suam speciem, sicut dare elee­ mosynam indigenti. Si autem includat aliquid quod repugnet ordini rationis, erit malus octus secundum speciem, sicut furari, quod est tollere aliena. Con­ tingit autem quod obiectum actus non includit aliquid pertinens ad ordinem rationis, sicut levare festucam dc terra, ire ad campum, ct huiusmodi: et tales actus secundum speciem suam sunt in­ differentes. Ad primum ergo dicendum quod duplex est pri­ vatio. Quaedam quae consistit in privatum esse: et haec nihil relinquit, sed totum aufert; ut cae­ citas totaliter aufert visum, et tenebrae lucem ct mors vitam. Et inter hanc privationem ct habitum oppositum, non potest esse aliquod medium circa proprium susccptibilc. - Esi autem alia privatio quae consistit in privari: sicut aegritudo est pri­ vatio sanitatis, non quod tota sanitas sit sublata, sed quod est quasi quaedam via ad totalem abla­ tionem sanitatis, quae fit per mortem. Et ideo talis privatio, cum aliquid relinquat, non semper est • Art. f. 5· . Sa*· I * ct e* QUAESTIO Will, immediata cum opposito habitu. Et hoc modo ma­ lum est privatio boni, ut Simplicius dicit in Conimento super librum Praedic. *: quia non totum bonum aufert, sed aliquid relinquit. Unde potest esse aliquod medium inter bonum ct malum. Ad secundum dicendum quod omne obicctum vel finis habet aliquam bonitatem vel malitiam, saltem naturalem: non tamen semper importat bonitatem vel malitiam moralem, quae conside* ARTICULUS VII! 135 rntur per comparationem ad rationem, ut dictum est *. Et dc hac nunc agitur. ‘,n wpow· Ai> tertium dicendum quod non quidquid habet actus, pertinet ad speciem eius. Unde etsi in ra­ tione suae speciei non contineatur quidquid per­ tinet ad plenitudinem bonitatis ipsius, non propter hoc est ex specie sua malus, nec etiam bonus: si­ cut homo secundum suam speciem neque virtuo­ sos, neque vitiosus est. Commentaria Cardinalis Caietani ΐ·· ·■ ·"· ,. octavum, ct nonum praecipue articulum, dubium secundo, fundamentis satisfaciendum est·; tertio, dc indiifc- * a. nuo. mi. occurrit Jc illa conditional!: Si actus a ratione delibe­ rentia actus secundum obicctum seu speciem ·; ct quarta, · m «eq. rativa procedens non sit ad debitum finem ordinatus, ex quod non datur actus indifferens in particulari, ostenden­ hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali *. Super dum est. Procedemus nutem ordine retrogrado, monstrantes pri­ hac namque propositione fundatur doctrina Auctoris ne­ gantis dari in individuo actum humanum indifferentem, seu mo quod omnis actus humanus in netu exercito est bonus medium inter bonum ct malum moralitcr. aut malus moralitcr. Arguitur ergo rie, primo. Omni» actus II. Et quidem Scotus, in II Sent., dist. xm, sustinere otiosus est malus contrario sed omnis netus deliberatus pri­ conatur oppositum tripliciter. Primo, quia non omnis netus vatu» debito fine, est otiosus: ergo malus contrarie. - .Maior humanus debet habere huiusmodi bonitatem vel malitiam. est lesu Christi, Matth. xn ", dc verbo otioso; idem enim ’ Va». jO. Secundo, quia actui, cx quibu» Iit habitus virtuti» mo- , est iudicium dc reliquis actibus otiosis, —Minor est nota cx rails, non est malus, ut patet; ncc bonus moralitcr, quia terminis. Otiosum enim cx privatione finis debiti dicitur, non est ex virtute morali. Ergo. ct est : quod nutem ad finem debitum non ordinatur, non Tertio, quin habens virtutem non semper tenetur illn solum illum non assequitur, sed etiam sine spe huiusmodi uti: ac per hoc, potest quandoque operari non male, non assecutionis fit. utendo virtute. - Ncc ponit solum actum indifferentem ; Praeterea, si privatio debiti finis in actu humano non sed etiam habitum indifferentem, generatum cx huiusmodi constituit actum mulum contrarie, pari ratione, immo maiore, nullius alterius circumstantiae privatio constituit actum hu­ actibus *. III. In Quolibetis quoque, qu. XVIII, art. 1, directe etiam manum malum contrarie. - Patet sequela: quia circumstantia contra hanc conditionakm somniat triplicem actum ct ha­ finis es! prima, et mugis intima. - Falritus vero consequentis bitum: scilicet bonum, ct malum privative, ct malum con­ palet ex eo, quod etiam netus boni cx genere suo, si fiunt trarie. Fundntquc sc super dictis Boetii, supef Praedicamen­ quando non debent, ct ubi non debent, sunt moralitcr *fl-> tis ♦, in prima proprietate Qualitati», volentis iniustitiam non mali ut patet dc actu coniugali, ct cx «•upradictis · ancto- ’ privationem, sed contrarium iustitiac significare: et super ribus dc circumstantiis, Aristotele·, Tullio**, etc. ·<ΧΛΑ*-.ΙΑ. ratione distinctionis inter privative ct contrarie oppositum. Praeterea, ct est ratio litterae, ratio deliberativa, quando S. rt.j. • IjK HI. •S.Th. Icit <111. • Num. vi it. * Cf. ouni. i»· irca i 136 QUAESTIO XVIII ARTICULUS VIII boni, nisi quia intendit aliud bonum i ncom possibile illi litos autem habitus indifferentes quos Scotus finxit *, expe- · er. num. • · · - · . · ■ fiOC. priori, ac per hoc habens annexam privationem alterius. nentia testari videtur chimncncos esse: eo quod nemo ap­ Secundo, quin ratio mali culpae, dc quo est sermo, cuius paret habituatus ad indifferentia. Deus non est auctor, non consistit in malitia contrarie, XI. Ad ea demum quae cx vn distinctione Secundi inducta •Nura.M.iXtrt. sed in malitia privative; ut cx supradictis * pater. Et sl actus sunt ·, respondendo dicitur quod ratio primi nihil penitus · a. *ue. rr. 5.GMBacnLn.j. , .... numanus non esset malus contrarie, sed pnvative tantum, valet, a necessitate obiecti ad inimediationem boni ct mali actus ipse esset malus moralitcr, ct peccatum, etc. Verbi moralis in eodem, procedens. Stat enim quod obiectum est gratia, pro noviciis, caecitas, quae est malum naturae in necessarium, ct tamen neutrum, ut patet cx dicti» ·. Et si * Num. w oculo, insinuat tria: puta oculum, dispositionem contra­ necessitas infert inimediationem boni ct mali, cum in omni riam visui, ct privationem visus debiti. Si in oculo esset volitionc non solum quid, sed cur exigatur ·. concedat quo- -e/, nuo. 11. privatio visus debiti absque illa dispositione contraria, cae­ que quod, respectu finis, omnis actus aut malus aut bonus. citas esset malum oculi. Dispositio namque illa, cum po­ Exemplum vero pro ratione secundi, implicat. Quia si sitivum ens sit, non constituit rationem mali, sed boni: sed quis det eleemosynam pauperi, et non propter malum finem, privatio visus debiti in oculo apto nato, quando, etc., consti­ ct nihil cogitet dc fine netualiter; non propter hoc agit non tuit rationem mali. Si igitur actus humanus, qui est capax propter finem. Quia aut agit propter finem virtualiter: aut boni ct mali moralitcr, declinat a bono morali; dato quod agit propter finem quod est obiectum ipsum (iam enim · · Ari. 6. non perveniat ad bonum contrarium, quod vocatur, secun­ dictum est quod obiectum voluntatis est linis), dat enim dum philosophiam moralem, malum contrarie; cx hoc ipso eleemosynam pauperi, ut det eleemosynam pauperi. Hoc quod est privatus bonitate sibi debita, quando, etc., mali mo­ autem constat esse bonum. Implicat ergo dicere actum ralis vere ct proprie rationem habet: quod est esse malum humanum absque tine. Quod si aliae circumstantiae ad privative. Habent enim sc in actu humano malo haec tria, actum bonum necessariae omittantur, constat actum este scilicet privatio bonitatis debitae, mulum contrarie, ct actus malum, ct non indifferentem. Si enim malum consisteret humanus, sicut caecitas, dispositio contraria visui, ct oculus. in positive oppositis circumstantiis, malum a Deo esset, Ex distinctione igitur privationis ct contrarii, oppositum sicut cetera positiva. - Sed dc his hactenus. potius sequitur cius quod intendit Scotus. - Haec dc tertio. t s· responsione nd primum octavi articuli, dubium duplex •Ctoem.TT.mif. IX. Quoad quartum ·, oportet stabilire in hac, sicut ct occurrit. Primum est. quia aequivocari videtur dc medio. in ceteris disputationibus, quid mali nomine in moralibus Nam ratio litterae loquitur dc medio per participationem: intelligitur. Et certum est quod, cum malum moralitcr con­ netus nutem indifferens est medium per abnegationem tineatur sub malo absolute, quod, sicut malum est privatio tantum. boni debiti subiccto, quando, sicut, etc.; ita malum moralitcr Secundum est. quia falsum est quod malum morale non est privatio bonitatis debitae secundum rationem, quando, tollat totum bonum morale libi oppositum. Actus namque sicut, etc., in actu humano. Et sive actus humanus habeat intemperantiae undique malus tollit totum bonum tempe­ secundum suam speciem contrarictatcm bono, sive non. rantiae ab illo netu: quamvis non tollat bonum actionis hu­ ratio peccati, culpae et mali moralitcr in illa privatione manae , utpotc subiectum ; sicut nec ulla privatio tollit consistit formaliter. Ignorantia igitur propriae vocis est subicaum. dicere quod actus humanus non propter finem debitum II. Ad primum horum dicitur quod, quin ratio litterae factus, est indifferens: ex eo enim quod privatus est fine inducitur ad satisfaciendum motivo argumenti, scilicet, Pri­ debito, quando oportet, etc., mali moralis rationem habet. vatio ct habitus sunt opposita immediata, non est descen­ Nec opus est contrarictatc ad hoc quod muli rationem dendum ad tale vel tale medium; sed standum est in for­ habeat: quamvis opus sit ea ad hoc quod speciem habeat mali. scilicet habere vel non habere medium. Et hoc solum •Cf.BBnj.nrwc. positivam m moralibus mulis, ut putet cx supradictis ·. Semxdo. intendit littera: scilicet quod quaedam privative opposita Ex his putet responsio ad primum eorum quae indu­ habent medium, quia privatio consistit in privari, ac per • Ct. nuta. 11. cuntur cx xt.i distinctione Secundi ·. Ex quo enim omnis hoc non tollit totum oppositum. actus deliberatus debet habere finem, quia omne agens agit Ad secundum dicitur quod malum morale dupliciter • Dtabg. de le·. propter fmem. ct secundum Anselmum*, allegatum a Scoto, hiate. c«p. xn, intclligi potest non tollere totum oppositum. Primo, per­ ai. itu. in omni volitionc est invenire quid et cur; oportet quod missive: idest, non est necesse quod tollat lotum bonum omnis humanus actus debeat habere bonitatem vel mali­ oppositum. Et hoc est manifeste verum. Dare namque tiam in suo exercitio. Si enim ad debitum finem ordinatur, eleemosynam indigenti propter inanem gloriam, est mulum cum suis circumstantiis, est bonus· si non, ipso facto est morale: non tamen tollit totam bonitatem moralem ab malus, quia privatus debita sibi tunc, etc., bonitate. netu illo, quia actus est bonus moralitcr secundum sub­ Ad secundum vero dicitur quod actus iusti, cx quibus fit stantiam, malus nutem secundum circumstantiam finis. Et iustitia, sunt boni moralitcr: quamvis non sint totaliter hunc sensum non esse alienum ab Auctore, illa serba lit­ perfecti, quia non fiunt prompte, faciliter, delectabiliter, ct terae innuunt, scilicet. Talis privatio non semper est imme­ breviter, ut fiunt ab habitualis. Unde sophisma Consequentis diata cum opposito habitu : quasi insinuetur quod, sicut in est: Actus non fiunt cx virtute iustitiac habituali, ergo non communi sufficit privationi in privari, quod non oportet sunt iusti. esse immediatam opposito habitui; ita in speciali sufficit Ad tenium nutem dicitur quod, licet habens virtutem malo, quod non oportet ipsum privare toto bono oppo­ non teneatur ad semper uti illa, tenetur tamen, qunndosito. - Secundo, potest intclligi positive, scu per sc. Et sic cumquc operatur, uii forma virtutum, idest recta ratione. verificatur, pro quanto omnis actus, quantumcumquc ma­ /Xc per hoc, nunquam potest indifferenter operari. lus, oportet quod habeat hanc bonitatem moralem, quod • Cf. num. tu. X. Ad primum autem inductorum cx Quolibetis *, inm scilicet ordinetur ad beatitudinem, et sit bonus bonitate patet responsio. Licet enim, secundum Boetium ct verita­ finis communissimi forma liter. ut potet cx supradictis*. Et · tem, aliud sit privatio iustitiac, ct aliud iniustitiuc habitus; sic mulum morale non potest tollere totam bonitatem mora* ?«:>. «<. ■· ratio tamen mali consistit in ipsa privatione iustitiac, quando, lem : sicut nec aegritudo totam sanitatem in corpore perse­ sicut, etc. Unde ct iniustitia ipsa actualis et habitualis con­ verante in vita. Et haec intcllige dc malo ct bono morali, traria iustitiac, non habet rationem mali, nisi ratione priva­ non secundum hanc vel illam rationem, puta secundum tionis. Ipsa igitur privatio est primo malum: ct cuicumque speciem vel obiectum (sic namque aliquis actus nullam convenit malum, per ipsam convenit; et non ratione contrahabet bonitatem, ut in littera * dicitur); sed simpliciter, sc- · t» «V* rictatis. - Mirum est autem dc isto homine exponente eundum quod inveniuntur in rerum natura in actu exer­ quod illa Dionysii auctoritas, iv cap. de Div, Nom,, Malum cito. Sic enim oportet beatitudinem actum omnem respicere. cx singularibus defectibus, intelligitur dc malo privative; ibck calcem noni articuli, est dubium motum n Duran­ ct cx alia parte dicente quod mulum privative est indiffe­ do, in II Sent,, disL xf- *: quia non videtur verum quod · O »· rens. Sequitur enim ex his quod Dionysius, tractans ibi dc malo, tractat de indifférente: et quod bonum consurgit cx actus cx imaginatione procedentes, ut fricatio barbae, motio causa integra, indifferens autem cx singularibus defectibus.- baculi, cie., sint extra genus moris. Quia actus hominis qui 1 C •ÇhlxC • Art- • Komi γλΙ. lib. xm, m Rs? r-i in. ■JmuQ. • Vers. QUAESTIO XVII!, ARTICULUS IX cxpc- · CJ. ηυα. ιι I, 6nc. 10 np- subest libero arbitrio quoad hoc quod est impediri vel non impediri, non est extra genus moris: sed actus isti sunt huiusmodi, ut patet: ergo. - Maior patet cx co, quod aliter in sensualitate non esset malum moralitcr proptcrea quia liberum arbitrium potuit impedire ct non impedire. IL Ad hoc dicitur quod s. Thomas intendit de actibus illis qui non possunt a libero arbitrio impediri, utpotc provenientes cx qualitatibus naturalibus, vel cx apprehen­ sione alicuius occurrentis terribilis vel delectabilis. - Sed hoc verbis litterae contradicit, expresse specificantis tales actus qui vere sunt cx imaginatione causaliter, ct sunt motus locales exteriores membrorum nostrorum subicctorum to­ taliter imperio rationis, ut motus munus ad barbam, ct motus baculi π manu, etc. ; quos constat potuisse impediri a libero arbitrio. Aliter ergo dicendum est quod, quia unumquodque est tale non secundum quod est in potentia, sed secundum quod est actu; nec aliquid reponitur in genere per id quod potest esse, sed per id quod est (non enim superficies spe­ ctat ad genus coloris quin potest esse alba aut nigra); ideo actus omnis qui actualiter a sola est imaginatione, quamvis possit subesse imperio rationis, non est in genere moris. Et si contra hoc obiiciatur, quia actus sensualitatis sunt in genere moris cx hoc solo quod potuerunt impediri negatur hoc. Quoniam actus sensuales qui dicuntur vo­ luntarii quia non impediti a voluntate potente praevenire ducu •nitus · Ci- num n. ma!i i cst it SI · Num. vu. •mni |UO- 'Ct. num. IX. mis. a si cm, ion nut 1 ♦ · Art. 6. im oc im id sc ct L x ·. 137 singulos , non solum potentia, sed actu subsunt voluntati, non positive, sed privative stricte, scilicet non per actum elicitum aut imperatum a voluntate, sed per strictam pri­ vationem actus eliciti ct imperati : fiunt enim absque prneventione voluntatis potentis et debentis praevenire. Notantcr autem dixi privative stricte, et non negative: quia, ut cx qu. vi, art. 3, superius patet, ad rationem voluntarii indirecte non sufficiunt potestas ct negatio, sed adesse oportet obligationem seu debitum. Unde non reducuntur in voluntatem ut causam privative, actus quicumque ab imaginatione ct quibuscumque aliis inferioribus viribus, cx hoc quod voluntas potest cos impedire et non impedit; ct consequenter non sunt cx hoc in genere voluntarii, ct consequenter nec moris: sed cx hoc quod voluntas potest ct debet impedire, et non impedit. Tunc enim est vera privatio in subiecto opto nato sub ratione debiti, et non solum possibilis. Unde tunc ct intantum actus sensuales sunt voluntarii, quando ct inquantum potuit ct debuit vo­ luntas impedire. Constat autem cx hoc quod impedire est positivum quoddam, quod non obligatur semper et ad semper voluntas ad impediendum. Ac per hoc, quando ima­ ginatio actus causât illo tempore quo voluntas non debet, quamvis possit, tunc actus illi sunt extra genus voluntarii et moris. Actus autem hi praecipue esse possunt qui in­ differentes sunt secundum suam speciem, ut movere ba­ culum, etc. ARTICULUS NONUS UTRUM ALIQUIS ACTUS SIT INDIFFERENS SECUNDUM INDIVIDUUM I Sent., dial. « qu. ui. ad 3: II, d«t. xt, «rt. S; IV, diu. xxvi, qu. i, Art. 4; Dc Malo, qu. π, Art. 5. ’VMtComrrwu. t» i, art. 6; r, art. S, 4α. art. 4. corpore* NONUM SIC PROCEDITUR. * VidetUT qUOd actus secundum individuum sit mS&W indifferens. Nulla enim species est quae -^**®^sub sc non contineat, vel continere pos­ sit aliquod individuum. Sed aliquis actus est in• An. differens secundum suam speciem, ut dictum est*. α Ergo · aliquis actus individualis potest esse indif­ ferens. 2. Praeterea, cx individualibus actibus causannt’!» tar habitus conformes ipsis, ut dicitur in II Ethic. * Sed aliquis habitus est indifferens. Dicit enim Phi•‘•η·5· · losophus, in IV Ethic. *, de quibusdam, sicut dc placidis et prodigis, quod non sunt mali: et tamen constat quod non sunt boni, cum recedant a vir­ tute: et sic sunt indifferentes secundum habitum. ? Ergo aliqui actus individuales ? sunt indifferentes. 3. Praeterea, bonum morale perlinet ad vir­ tutem, malum autem morale pertinet ad vilium. Sed contingit quandoque quod humo actum qui ex specie sua est indifferens, non ordinat ad aliquem finem vel vitii vel virtutis. Ergo contingit aliquem actum individualem esse indifferentem. Sed contra est quod Gregorius dicit in quadam • Homii.-Cf.A/oyi ;.·> Homilia *: Otiosum verbum est quod utilitate rcJ îvijnW.'Sf; ctitudinis, aut ratione iustae necessitatis aut piae utilitatis t, caret. Sed verbum otiosum est malum: reddent homines rationem in dic iu• vcn. 36. dicii, ut dicitur Matth. xn *. Si autem non caret ratione iustae necessitatis aut piae utilitatis, est bonum. Ergo omne verbum aut est bonum aut a) Ergo. - videtur quod ad Juni P.t. » individualet. - Om. codice·. Summae Tmxol. D. Tuohak T. III. malum. Pari ergo ratione, ct quilibet alius actus vel est bonus vel malus. Nullus ergo individualis actus est indifferens. Respondeo dicendum quod contingit quandoque aliquem actum esse indifferentem secundum spe­ ciem, qui tamen est bonus vel malus in individuo consideratus. Et hoc ideo, quia actus moralis, sicut dictum est*, non solum habet bonitatem ex obie- ·αλ. 3. cto, a quo habet speciem; sed etiam ex circum­ stantiis. quae sunt quasi quaedam accidentia; sicut aliquid convenit individuo hominis secundum ac­ cidentia indi vidualia, quod non convenit homini secundum rationem speciei. Et oportet quod quili­ bet individualis actus habeat aliquam circumstan­ tiam per quam trahatur ad bonum vel malum, ad minus ex parte intentionis finis. Cum enim ratio­ nis sit ordinare, actus a ratione deliberativa pro­ cedens. si non sit ad debitum finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali. Si vero ordinetur ad debitum linem, con­ venit cum ordine rationis: unde habet rationem boni. Nccesse est autem quod vel ordinetur, vel non ordinetur ad debitum finem. Unde necessc est omnem actum hominis a deliberativa ratione procedentem, in individuo consideratum, bonum esse vel malum. Si autem non procedit a ratione deliberativa, sed ex quadam imaginatione, sicut cum aliquis fricat barbam, vel movet manum aut pedem ·; talis actus non est, proprie loquendo, moralis vel γ) .wr piae utilitati». - Om. codicei; ci. loca citati. δ) pedem. - lapidem l\». 18 138 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS X humanus; cum hoc habeat actus a ratione. Et sic erit indifferens, quasi extra genus moralium actuum • Vd Q>mm«nt CXistCOS *. Sf*. frj· am·/ art. Ad primum ergo dicendum quod aliquem actum esse indifferentem secundum suam speciem, potest esse multipliciter. Uno modo, sic quod ex sua specie debeatur ei quod sit indifferens. Et sic pro­ cedit ratio. Sed tamen isto modo ‘ nullus actus cx sua specie est indifferens: non enim est aliquod obicctum humani actus, quod non possit ordinari vel ad bonum vel ad malum, per finem vel cir­ cumstantiam. - Alio modo potest dici indifferens cx sua specie, quia non habet ex sua specie quod sil bonus vel malus. Unde per aliquid aliud potest fieri bonus vel malus. Sicut homo non habet cx sua specie quod sil albus vel niger, nec tamen habet cx sua specie quod non sit albus aut niger: potest enim albedo vel nigredo c) .SVJ ή/n modo. - Sed tamen ACDEI-GlpBH, Sic tamen •B ; debeatur ei... tua specie om. I.: £/ fodifferens om. K. 0 sibi ipn - tibi ABCDEFGIHL. supervenire homini aliunde quam a principiis speciei. Ad secundum dicendum quod Philosophus dicit illum esse malum proprie, qui est aliis homini­ bus nocivus. Et secundum hoc, dicit prodigum non esse malum, quia nulli alteri nocet nisi sibi ipsi c. Et similiter de omnibus aliis qui non sunt C proximis nocivi. Nos autem hic dicimus malum communiter omne quod est rationi rectae repu­ gnans. Et secundum hoc, omnis individuals actus est bonus vel mulus, ut dictum est *. ·u Ad tertium dicendum quod omnis finis a ratione deliberativa r· intentus, pertinet ad bonum alicuius ί virtutis, vel ad malum alicuius vitii. Nam hoc ipsum quod aliquis agit ordinate ad sustentatio­ nem vel quietem sui corporis, ad bonum virtutis ordinatur in eo qui ' corpus suum ordinat ad * bonum virtutis. Et idem patet in aliis. • Jn cor η) deliberativa, — deliberata ABCD1GHIL· Û) qui. - quod AEFhD. ARTICULUS DECIMUS UTRUM ALIQUA CIRCUMSTANTIA CONSTITUAT ACTUM MORALEM IN SPECIE BONI VEL MALI Supra, an. 5. •VUaCw»m«»t. Caict. P»>*t *«. i; Infini, qu. art. 7; IV Sent., dut. in. qu. Ik Sialo, qu. u. an. 6, 7. ιλχιιι. O^Xl&^D DECIMUM SIC PROCEDITUR ' Videtur quod cV^V>&c*rcumslant’a non P°sslt constituere ah.· .Varo, qu. ti, art. 7. Π UNDECIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod omnis circumstantia pertinens ad bonitotem vel malitiam, det speciem actui. -^^MOqBonum enim ct malum sunt differen­ tiae specificae moralium actuum. Quod ergo fa­ cit differentiam in bonitate vel malitia moralis actus, facit differre secundum differentiam spe­ cificam, quod est differre secundum speciem. Sed id quod addit in bonitate vel malitia actus, facit differre secundum bonitatem et malitiam. Ergo facit differre secundum speciem. Ergo omnis circumstantia addens in bonitate vel malitia aclus, constituit speciem. 2. Praeterea, aut circumstantia adveniens habet in se aliquam rationem bonitatis vel malitiae, aut non. Si non, non potest addere in bonitate vel malitia actus: quia quod non est bonum, non potest facere maius bonum; et quod non est malum, non potest facere maius malum. Si au­ tem habet in se rationem bonitatis vel malitiae, ex hoc ipso habet quandam speciem boni vel mali. Ergo omnis circumstantia augens bonita­ tem vel malitiam, conslituit novam speciem boni vel mali. 3. Praeterea , secundum Dionysium, iv cap. •s.ThJcct «n. jt> 2)/r. Nom. ♦, malum causatur cx singularibus defectibus. Quaelibet autem circumstantia aggra­ vans malitiam, habet specialem defectum. Ergo quaelibet circumstantia a addit novam speciem peccati. Et eadem ratione, quaelibet augens bo­ nitatem, videtur addere novam speciem boni: sicut quaelibet unitas addita numero, facit novam speciem numeri ; bonum enim consistit in nu• vut Fart. 1. mero, pondere et mensura ♦. qu. w, icut verum et falsum ad rationem, cuius actus per se distinguitur differentia veri et falsi, prout dicimus opinionem esse veram vel falsam. Unde voluntas bona ct mala sunt actus differentes se­ cundum speciem. Differentia autem speciei in actibus est secundum obiecta, ut dictum est *. Et ideo bonum et malum in actibus voluntatis proprie attenditur secundum obiecta. Ad primi m ergo dicendum quod voluntas non semper est veri boni, sed quandoque est appa­ rentis boni, quod quidem habet aliquam ratio­ nem boni, non tamen simpliciter convenientis ad appetendum. Et propter hoc actus voluntatis non est bonus semper, sed aliquando > malus. Ad secundum dicendum quod, quamvis aliquis actus possit esse ultimus finis hominis secundum aliquem modum. non tamen talis actus est actus voluntatis *, ut supra ** dictum est. Ad tertii m dicendum quod bonum per ratio­ nem repraesentatur voluntati ut obiectum; et in­ quantum cadit sub ordine rationis, pertinet ad genus moris, et causai bonitatem moralem in actu voluntatis. Ratio enim principium est humano­ rum et moralium actuum, ul supra * dictum est. r) semper, scJ aliquauJo. - ted ABCDEFGXL, sed etiam t. Commentaria Cardinalia Caietani IRCA primum articulum quaestionis dccimncnonac, du­ bium occurrit dc illa propositione: Bonum et malum sunt per se differentiae actus voluntatis. Aut enim intendit dc actibus voluntatis simpliciter; aut in genere moris. Si dc actu voluntatis simpliciter, tunc sequeretur quod unus nu­ mero actus voluntatis substantialiter esset in duabus specie­ bus disparatis: quod non est intelligibile. Patet sequela de consensu in adulterium propter furtum. - Si dc actu volun­ tatis ut est in genere moris, cum esse in genere moris accidat voluntatis actibus, sequitur quod non sint eorum per sc differentiae illae quae sunt moralium per sc diffe­ rentiae, ut bonum ct malum. II. Ad hoc dicitur quod, cum bonum et malum, ut α 1. Thoma in Prima Parte, qu. xlviu, art. 1, nd 2, didici­ mus, in solis moralibus constituant specie*; ct netus vo­ luntatis simpliciter sint in genere naturalium; oportet di­ cere quod bonum ct malum non sunt per sc differentiae actus voluntatis; ita quod actus voluntati» non differunt A • D. - Qn. i, μπ. 1. «J 3. • Qd. xnu. «rt. QUAESTIO XIX, ARTICULUS II • Qa. wi • Qu. anu, i 7.^1. • Ibid., 4rt. • Ci aem. j. specie secundum se, secundum per se differentias boni ct mali, seu. quod idem est, secundum species monilium. Quod nutem actus voluntatis sint in genere naturalium, etiam specifice, patet ex tribus supradictis. Primo , ex di­ stinctione actuum voluntatis, absque admixtione monilium, superius * facta, trium circa finem, ct trium circa ea quae sunt ud finem. Secundo, ex eo quod unus numero actus voluntatis est in diversis speciebus moralium disparatis, eo quod sunt cius accidentia, sicut idem pomum in spo­ rt. debus albi et dulcis ·. Tertio, ex eo quod aliquis actus vo­ luntatis habet obiectum indifferens ad bonum ct malum -, morale·: extra perse nutem differentias alicuius, non in­ venitur ipsum. Quod nutem huius oppositum non intendat hic Auctor, non solum ex praedictis, sed ex praesenti habetur littera, volente actum voluntatis sic secundum boni et m.ili diffe­ rentias distingui, sicut netus rationis secundum differentias veri ct falsi. Constat enim quod unus numero rationis actus, puta opinio actualis quod Socrates sedet, c»t suc­ cessive verua ct fnlxus, absque sui mutatione: quod esset impossibile, si differentia secundum verum ct falsum esset per se divisiva ne constitutiva actus rationis; neque enim aliquod unum individuum coloris est modo album, modo nigrum. Sicut igitur actui rationis suum habet absolute speciem, ditferentiamque constitutivam, susceptivum veri ct falsi; ita actus voluntatis proprium habet genus, diffe­ rentias ac species in gcncrc naturae, praevenientia genus ct species moralium. ΙΠ. Quomodo nutem h.tcc litterae verba * accipienda sunt, videndum restat. Difficultatem habent non solum ex p cr­ ocitate, sed ex perseitate udi, scilicet differentiarum Plus enim exigitur ad hoc quod bonum ct malum sint per se differentiae actus, quam quod sint per se spectantia ad actum. Facile siquidem patet quod m definitione boni ct mali moralis ponitur voluntatis actus, quoniam sunt circa voluntarium: ne per hoc, ad perscitatem secundi modi spe­ ctant. Sed ad hoc quod sint per se differentiae, perscitas primi modi requiritur. Quae cum non sit, dupliciter dici potest. Aut quod hic sumitur per se ut distinguitur con­ tra per aliud, ct actus voluntatis in genere actuum: ut sit sensus quod bonum ct malum sunt actus voluntatis dif­ ferentiae per se, idest non per aliud, in gcncrc actuum. Et secundum hoc, ponitur differentia inter actu» humanos voluntatis, ct aliarum potentiarum, in hoc quod bonum ct malum distinguunt actus aliarum virium mediantibus actibus voluntatis, quoniam non nisi quatenus voluntarii sunt: actus autem voluntatis distinguunt per se, idest non per aliquid aliud. Insinuatur quoque quod, licet bonum et malum sint per se differentiae constitutivae conditionum supervenientium actibus voluntariis, et non ipsorum actuum secundum se; applicando tamen eas nd netus ipsos, respi­ ciunt actus voluntatis per se, alios per aliud. - Aut quod hic sumitur per se proprie, ut distinguitur contra per ac· cidcnsj ct netus voluntatis non in genere naturae, sed ut est in gcncrc moris: ut sit sensus quod bonum ct mnlum moralitcr sunt per sc differentiae netus voluntatis in gcncrc inoris. Et secundum hoc, fundatur hic explicanda ct hinc deducenda in sequenti articulo, differentia inter bonitatem ne malitiam netus voluntatis ct aliorum actuum humano­ rum. in hoc quod bonum et malum moralia ad alios actus, ut sunt in genere moris, se habent ut differentiae per se, ct ut ordinatae inter se per accidens, ct ut circumstantiae; ad netum vero voluntatis in genere moris, se habent ut per se differentiae, ct non aliter, ut in sequenti articulo ple­ nius patebit. Et hic procul dubio sensus est intentus ab Auctore, ct subtilis valde est: sed ditTiCultates cius in se­ quenti sunt clarae articulo. IV. Circa corpus eiusdem articuli, dubium est an eodem modo sumantur bonum ct malum in responsione, cum di­ citur, Bimum et malum sunt per se differentiae actus voluntatis; ct in cius subiuncta ratione, cum subditur, A’am bonum ct malum per se ad voluntatem pertinent , sicut verum ct falsum ad rationem. Quod enim eodem modo sumantur, scilicet dc bono ct malo morali, tractatus ipse muralis, ct convcrificatio testantur: mulum enim in com­ muni non constituit aliquam speciem, ut praedictum est ·. - • CL suss.tr, tt Srnit. *n. J. ilXJMt. Quod autem disersimode sumantur, scilicet in responsione pro moralibus, ct in ratione pro transcendentibus, ex proportionalitntc adiuncta veri ct falsi insinuatur: verum enim ct fultum ad nostram rationem, sicut bonum ct malum in communi ad nostram voluntatem, se habent. V. Ad hoc dicitur quod, licet in responsione bonum ct mnlum non nisi pro bono ct malo morali sumi possint, quoniam in aolis moralibus bonum ct malum sunt per se differentiae constitutivae; in ratione tamen utroque modo sumi possunt, ct pro moralibus, ct pro transcendentibus. Pro moralibus quidem, quia ex hoc quod haec per te spectant ad voluntatem, sequitur quod eorum differentiae per se distinguant actus eius, modo exposito *. Pro tran­ • Sun «L scendentibus vero, quia ex hoc quod voluntas per se, in primo modo perseitatis, respicit bonum tanquam proprium obiectum, cl consequenter malum; ex hoc, unquam ex prima radice, procedit ut ad bonum in moralibus volun­ tatis actus per se, ut proprium susccptivum, concurrar, et non per alios actus illorum differentiis distinguatur, sed per se, ut exposuimus *. Et hid sensus est profundior, et • IbU. magis dignus tanto Auctore, ut in III Contr. Gent., csp. ix, videre poteris. Vf. Responsionem ad tertium eiusdem primi articuli sic intcllige quod, licet obiectum voluntatis sit bonum boni­ tate noturae, idem tamen bonum, ut conveniens secundum rationis ordinem, ese bonum moris objective. Et sic dat bonitatem moralem iormalitcr actui. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX SOLO OB1ECTO stantiarum contingit esse diversitatem bonitatis bonitas voluntatis non dependeat solum cl malitiae in acui voluntatis: puta quod aliquis Φ ex obiccto. Finis enim allinior est vo­ velit quando debet, et ubi debet, ct quantum de­ luntati quam alteri potentiae. Sed actus bet, et quomodo debet, vel prout non α debet. aliarum potentiarum recipiunt bonitatem non Ergo bonitas voluntatis non solum dependet ex solum ex obiccto, sed etiam ex line, ut ex su- obiccto, sed etiam ex circumstantiis. • Qu. xvw. an. pradictis * patet. Ergo etiam actus voluntatis re­ 3. Praeterea, ignorantia circumstantiarum ex­ cipit bonitatem non solum ex obiccto. sed etiam cusat malitiam voluntatis, ut supra * habitum est. · ex fine. Sed hoc non esset, nisi bonitas et malitia volun­ 2. Praeterea, bonitas actus non solum est ex tatis a circumstantiis dependeret. Ergo bonitas •Ru., » . * Ct. flue. us ct au. tnu, m. 5, Comment QUAESTIO XIX Sed contra, cx circumstantiis, inquantum hu• qü-ιμπ. .n, iusmodi, actus non habet speciem, ut supra * di­ ctum est. Sed bonum et malum sunt specificae • An differentiae actus voluntatis, ui dictum est *. Ergo bonitas et malitia voluntatis non dependet ex circumstantiis, sed ex solo obiecto. Respondeo dicendum quod in quolibet genere, quanto aliquid est prius, tanto est simplicius et in paucioribus consistens: sicut prima corpora sunt simplicia. Et ideo invenimus quod ca quae sunt prima in quolibet genere, sunt aliquo modo simplicia, et in uno consistunt. Principium autem bonitatis ct malitiae humanorum actuum est ex actu voluntatis. Et ideo bonitas ct malitia vo­ luntatis secundum aliquid unum attenditur: alio­ rum vero actuum bonitas et malitia potest secun­ dum diversa attendi. Illud autem unum quod est principium in quo­ libet genere, non est per accidens, sed per se: quia omne quod est per accidens, reducitur ad id quod est per se, sicut ad principium. Et ideo bo­ nitas voluntatis cx solo uno illo dependet, quod per sc facit bonitatem in actu, scilicet ex obiecto: ct non cx circumstantiis, quae sunt quaedam ac­ cidentia actus. Ad primum ergo dicendum quod finis est obie­ ctum voluntatis, non autem aliarum virium. Unde ARTICULUS 1H 148 quantum ad actum voluntatis, non differt bonitas quae est cx obiecto, a bonitate quae est cx fine, sicut in actibus aliarum virium: nisi forte per accidens, prout finis dependet ex fine, et volun­ tas cx voluntate. Ad secundum dicendum quod, supposito quod voluntas sit boni, nulla circumstantia potest eam facere malam. Quod ergo dicitur quod aliquis vult aliquod bonum quando non debet vel ubi non debet p, potest intelligi dupliciter. Uno modo, ita quod ista circumstantia referatur ad volitum. Et sic voluntas non est boni: quia velle facere aliquid quando non debet fieri, non est velle bonum. Alio modo, ita quod referatur ad actum volendi. Et sic impossibile est quod aliquis velit bonum quando non debet, quia semper homo debet velle bonum: nisi forte per accidens, in­ quantum aliquis, volendo hoc bonum, impeditur ne tunc velit aliquod bonum debitum. Et tunc non incidit malum ex eo quod aliquis vult illud bonum; sed ex eo quod non vult aliud bonum.Et similiter dicendum est de aliis circumstantiis. Ad tertium dicendum quod circumstantiarum ignorantia excusat malitiam voluntatis, secundum quod circumstantiae sc tenent ex parte voliti: inquantum scilicet ignorat circumstantias actus quem vult. ,·ι »ύ/ ubi no»! Jtbrt. - Om. ΓΚα. Commcniaria Cardinalis Caiotani • Na®. *π. N articulo iccundo eiusdem quaestionis, in responsione ad primum, adverte ultima verba, ct scito quod tria in­ sinuant. Primo, quod differt tunc bonitas obiccti n boni­ tate finis in actu voluntatis, quando finis pendet cx fine. Secundo, quod tunc etiam differt, quando voluntas pendet ex voluntate. Tertio, quod utrumque horum est per acci­ dens. - Primum significat quod, quando sunt plurcs fines per sc xubordinati ct voliti simul, ut cum quis vult medici­ nam sanativum propter adeundam militiam propter victo­ riam; formalis bonitas obiccti, puta esse sanum, differt a bonitate alterius finis, puta militiae. - Secundum vero, quod quando voluntas unius finis, puta adulterii, dependet cx voluntate alterius per accidens linis prioris, puta furti, ut cum quis vult adulterari ut furetur; malitia quoque obic­ cti, puta adulterii, dirfert a malitia finis, putn funi.-Tertium autem, scilicet quod utrumque horum est per occidens, significat quod accidit actui voluntatis differentia haec bo­ nitatis utroque modo: quia occidit fini subordinari alteri lini, ct accidit voluntati dependere cx alio voluntate, sicut accidit moventi quod moveatur. Nisi enim occideret, omni fini ct omni volitioni conveniret. I Ibid. De differentia autem utriusque bonitatis in actibus alia­ rum virium, hic tacta, in sequenti quaestione * cx proposito · An. 3. ϋη· ent sermo diffusus. II. Circa praedicta verba dubium occurrit: quia differentia finis ct cius quod est ad finem, non per accidens spectat ad voluntatem ; nec voluntas per accidens intendit ct eligit. Ergo non solum per accidens, sed per sc differt, quoad voluntatem, bonitas ex fine, ct cx obiecto: illa enim ad in­ tentionem, hacc ad electionem spectat. Ad hoc dicitur quod, licet nihil illorum assumptorum concurrat per accidens ad voluntatem, neganda tamen est sequela, quia bonitas finis, ct cius quod est ad finem, ut sic, est unamer, licet finis ct id quod est ad finem distin­ guantur. Unde id quod est ad finem, dupliciter compa­ rari potest ad voluntatem. Uno modo, ut sic: ct non habet aliam bonitatem, sed finis est cius ratio formalis. Alio modo, secundum aliquam alinm proprium bonitatem: ct sic non est ut ad finem, sed ut seorsum volitum. Et tunc diifcrt bonitas obiccti a fine, sed per accidens, ut in littera dicitur. ARTICULUS TERTIUS UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX RATIONE !«. n. ul· *' * Qb. lx, art. i. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in VI Ethic,*, TERT,UM SIC pkocedhtr. Videtur quod bonitas voluntatis non dependeat a ra- quod bonitas intellectus practici est verum con­ jSS&Vè tione. Prius enim non dependet a po- forme appetitui recto. Appetitus autem rectus est i“*^^^steriori. Sed bonum per prius pertinet voluntas bona. Ergo bonitas 3 rationis practicae ad voluntatem quam ad rationem, ut cx supra· magis dependet a bonitate voluntatis, quam c con­ dictis * patet. Ergo bonum voluntatis non depen­ verso. det a ratione. 3. Praeterea, movens non dependet ab eo quod λ) bonit.u, - bonum ABCDEI GIKI.plI. i.|4 QUAESTIO XIX movetur, sed c converso. Voluntas autem movet • q». «». "t ». rationem et alias vires, ut supra * dictum est. Ergo bonitas voluntatis non dependet a ratione. Sed contra est quod Hilarius dicit, in X de • sua» n Trin.*: Immoderata est omnis susceptarum vo­ luntatum pertinacia, ubi non rationi voluntas subiicitur. Sed bonitas voluntatis consistit in hoc quod non sit immoderata. Ergo bonitas voluntatis de­ pendet ex hoc quod sit subtecta rationi. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est*, bonitas voluntatis proprie ex obiecto dependet. Obiectum autem voluntatis proponitur ei per ra­ tionem. Nam bonum intellectum est obiectum voluntatis proportionalum ei; bonum autem sen­ sibile, vel imaginarium, non est proportionalum voluntati, sed appetitui sensitivo: quia voluntas potest tendere in bonum universale, quod ratio apprehendit; appetitus autem sensitivus non tendit • d. «9 nisi in bonum particulare ♦, quod apprehendit vis sensitiva. Et ideo bonitas voluntatis dependet a ratione, eo modo quo dependet ab obiecto. ARTICULUS IV An primum ergo dicendum quod bonum sub ratione boni, idest appetibilis, per prius perlinet ad voluntatem quam ad rationem. Sed tamen per prius pertinet ad rationem sub ratione veri, quam ad voluntatem sub ratione appetibilis: quia ap­ petitus voluntatis non potest esse dc bono, nisi prius a ratione apprehendatur. Ad secundum dicendum quod Philosophus ibi loquitur de intellectu practico, secundum quod est consiliati vus et ratiocinativus eorum quae sunt ad finem: sic enim perficitur per prudentiam. In his autem quae sunt ad finem, rectitudo rationis consistit in conformitate ad appetitum finis debiti. Sed tamen et ipse appetitus finis debiti praesupponit rectam apprehensionem de fine, quae est per rationem. Ad tertium dicendum quod voluntas quodam modo movet rationem ; ct ratio alio modo movet voluntatem, ex parte scilicet obiccti, ut supra* · Q«. dictum est. ** · ARTICULUS QUARTUS UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX LEGE AETERNA Videtur quod ^bonitas voluntatis humanae non depen­ deat a lege aeterna. Unius enim una est 'regula et mensura. Sed regula humanae voluntatis, ex qua cius bonitas dependet, recta. Ergo non dependet bonitas voluntatis a lege aeterna. 2. Praeterea, mensura est homogenea mensu:Λ·ΏΛ$’·Μ·β rato, ut dicitur X Metaphys. * Sed lex aeterna », ». »> non est homogenea voluntati humanae. Ergo lex aeterna non potest esse mensura voluntatis hu­ manae, ut ab ea bonitas eius dependeat. 3. Praeterea, mensura debet esse certissima. Sed lex aeterna est nobis ignota. Ergo non potest esse nostrae voluntatis mensura, ut ab ea bonitas voluntatis nostrae dependeat. Sed contra est quod Augustinus dicit, XXII li• op. xM|t. foro Contra Faustum *, quod peccatum est factum, dictum, vel concupitum aliquid contra aeternam legem. Sed malitia voluntatis est radix peccati. Ergo, cum malitia bonitati opponatur, bonitas vo­ luntatis dependet a lege aeterna. Respondeo dicendum quod in omnibus causis ordinatis, effectus plus dependet a causa prima quam a causa secunda : quia causa secunda non agit nisi in virtute primae causae. Quod autem id quartum sic proceditur. B ratio humana sit regula voluntatis humanae, cx qua cius bonitas mensuretur, habet ex lege aeter­ na, quae est ratio divina *. Unde in Psalmo iv ♦· ·. dicitur: Multi dicunt, Quis ostendit nobis bona? est ratio Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine: quasi diceret: « Lumen rationis quod in nobis est, intantum potest nobis ostendere bona, ct nostram voluntatem regulare, inquantum est lumen vultus tui, idest a vultu tuo derivatum. » Unde mani­ festum est quod multo magis dependet bonitas voluntatis humanae a lege aeterna, quam a ra­ tione humana: et ubi deficit humana ratio, opor­ tet ad rationem aeternam recurrere. Ad primum ergo dicendum quod unius rei non sunt plures mensurae proximae: possunt tamen esse plures mensurae, quarum una sub alia or­ dinetur. Ad secundum dicendum quod mensura proxima est homogenea mensurato *: non autem mensura •D·* ' ’ remota. Ad tertium dicendum quod, licet lex aeterna sit nobis ignota secundum quod est in mente di­ vina; innotescit tamen nobis aliqualiter vel per rationem naturalem, quae ab ea derivatur ut pro­ pria eius imago; vel per aliqualem revelationem superadditam. QUAESTIO XIX, ARTICULUS V 145 ARTICULUS QUINTUS UTRUM VOLUNTAS DISCORDANS A RATIONE ERRANTE, SIT MALA II XUI1· 9U« ’”· 3; /k VenU qu. xrn. an. 4; Qiaxtf, ill. qu. mi, an. 3; VIIJ. qu. n, *a> 3; IX, qu. vn, Jrt. 3 ; ctp, xrr, Icci n , Galat., cap. r. Icet. L VidctUF quod voluntas discordans a ratione errante, non sit mala. Ratio enim est regula vo­ luntatis humanae, inquantum derivatur • An. a lege aeterna, ut dictum est *. Sed ratio errans non derivatur a lege aeterna. Ergo ratio errans non est regula voluntatis humanae. Non est ergo voluntas mala, si discordat a ratione errante. 2· Praeterea, secundum Augustinum*, inferioris potestatis praeceptum non obligat, si contranetur praecepto potestatis superioris: sicut si proconsul iubcat aliquid quod imperator prohi­ bet. Sed ratio errans quandoque proponit aliquid quod est contra praeceptum superioris, scilicet Dei, cuius est summa potestas. Ergo dictamcn rationis errantis non obligat. Non est ergo vo­ luntas mala, si discordet a ratione errante, 3. Praeterea, omnis voluntas mala reducitur ad aliquam speciem malitiae. Sed voluntas dis­ cordans a ratione errante, non potest reduci ad aliquam speciem malitiae: puta, si ratio errans errat in hoc, quod dicat esse fornicandum, vo­ luntas cius qui fornicari non vult, ad nullam ma­ litiam reduci potest. Ergo voluntas discordans a ratione errante, non est mala. •Qu.txMx.an. Sed contra, sicut in Primo * dictum est, conIj. ... scientia nihil aliud est quam applicatio scientiae ad aliquem actum. Scientia autem in ratione est. Voluntas ergo discordans a ratione errante, est contra conscientiam. Sed omnis talis voluntas est •Ver» 3j. mala: dicitur enim Rom. xiv ♦: Omne quod non est ex fide, peccatum est, idest omne quod est contra conscientiam. Ergo voluntas discordans a ratione errante, est mala. Respondeo dicendum quod, cum conscientia sit quodammodo dictamcn rationis (est enim quae•Loccit. dam applicatio scientiae ad actum, ut m Primo * dictum est), idem est quaerere utrum voluntas discordans a ratione errante sil mala, quod quae­ rere utrum conscientia errans obliget. Circa quod, aliqui distinxerunt tria genera actuum : quidam enim sunt boni ex genere; quidam sunt indif­ ferentes; quidam sunt mali ex genere. Dicunt ergo quod, si ratio vel conscientia dicat aliquid esse faciendum quod sit bonum cx suo genere, non est ibi error. Similiter, si dicat aliquid non esse faciendum quod est malum ex suo genere: eadem enim ratione praecipiuntur bona, qua pro­ hibentur mala. Sed si ratio vel conscientia dicat alicui quod illa quae sunt secundum se mala, homo teneatur faccre ex praecepto; vel quod illa quae sunt secundum se bona, sint prohibita ; erit ratio vel conscientia errans. Et similiter si D QUINTUM SIC PROCEDITUR. S I* s »· «, »rt. 1 6, 7. 870. «) feretur. - fertur PEIHLa. - Pro iub, ut tub AllChEGIIlt.pl·. 4) iit. - illud iit Pa. SuMMAB TuKOL. D. T11OMAX T. ill. ratio vel conscientia dicat alicui quod id quod est secundum se indifferens, ut levare festucam dc terra, sit prohibitum vel praeceptum, erit ratio vel conscientia errans. Dicunt ergo quod ratio vel conscientia errans circa indifferentia, sive prae­ cipiendo sive prohibendo, obligat: ita quod vo­ luntas discordans a tali ratione errante, erit mala et peccatum. Sed ratio vel conscientia errans praecipiendo ea quae sunt per se mala, vel pro­ hibendo ea quae sunt per se bona et necessaria ad salutem, non obligat: unde in talibus voluntas discordans a ratione vel conscientia errante, non est mala. Sed hoc irrationabiliter dicitur. In indifferen­ tibus enim, voluntas discordans a ratione vel con­ scientia errante, est mala aliquo modo propter obicctum. a quo bonitas vel malitia voluntatis dependet: non autem propter obicctum secun­ dum sui naturam; sed secundum quod per ac­ cidens a ratione apprehenditur ut malum ad fa­ ciendum vel ad vitandum. Et quia obicctum voluntatis est id quod proponitur a ratione, ut dictum est ♦, ex quo aliquid proponitur a ratione * y ut malum, voluntas, dum in illud fertur, accipit rationem mali. Hoc autem contingit non solum in indifferentibus, sed etiam in per se bonis vel malis. Non solum enim id quod est indifferens, potest accipere rationem boni vel mali per ac­ cidens; sed etiam id quod est bonum, potest acci­ pere rationem mali, vel illud quod est malum, rationem boni, propter apprehensionem rationis. Puta, abstinere a fornicatione bonum quoddam est: tamen in hoc bonum non fertur voluntas, nisi secundum quod a ratione proponitur. Si ergo proponatur ut malum a ratione errante, feretur 3 ® in hoc sub ratione mali. Unde voluntas erit mala, quia vult malum: non quidem id quod est ma­ lum per se, sed id quod est malum per accidens, propter apprehensionem rationis. Et similiter cre­ dere in Christum est per se bonum, et necessa­ rium ad salutem: sed voluntas non fertur in hoc, nisi secundum quod a ratione proponitur. Unde si a ratione proponatur ut malum, voluntas fe­ retur in hoc ut malum: non quia sit * malum ? secundum se, sed quia est malum per accidens ex apprehensione rationis. Et ideo Philosophus dicit, in VII Ethic. *, quod, per se loquendo, incontinens est qui non sequitur rationem rectam: per accidens autem, qui non sequitur etiam rationem falsam. Unde dicendum est simpliciter quod τ τ omnis voluntas discordans a ratione, sive recta sive errante, semper est mala ·ο 584. Ad primi m ergo dicendum quod indicium ratioγ) (it iiuifhcitcr fMoJ. - juod limptiatr Po. » r i H6 QUAESTIO XIX, nis errantis licet non derivetur * a Deo, tamen ratio errans indicium suum proponit ut verum, et per consequens ut a Deo derivatum. n quo est omnis veritas. Ad secundum dicendum quod verbum Augustini habet locum, quando cognoscitur quod inferior potestas praecipit aliquid contra praeceptum su­ perioris potestatis. Sed si aliquis crederet quod praeceptum proconsulis esset praeceptum impe­ ratoris. contemnendo praeceptum proconsulis, contemneret praeceptum imperatoris. Et simili­ ter si aliquis homo cognosceret quod ratio hu- < ·"■ ARTICÜLUS VI mana dictaret aliquid contra praeceptum Dei. non teneretur rationem sequi: sed tunc ratio non totaliter esset errans. Sed quando ratio errans proponit aliquid ut praeceptum Dei, tunc idem est contemnere dictamcn rationis, ct Dei praece­ ptum. Ad tertium dicendum quod ratio, quando ap­ prehendit aliquid ut malum, semper apprehendit illud sub aliqua ratione mali: puta quia contrariatur divino praecepto, vel quia est scandalum, vel propter aliquid huiusmodi. Et tunc ad talem speciem malitiae reducitur talis mala voluntas. 3) licet non derivetur, - no>i derivatur eoJkcR, licet non derivatur cJ. a. •S.1 Commentaria Cardinali*? Caietani materium quinti ct sexti articuli, omisso tertio ct sibi licere, utitur talibus capillis. In hoc, ct similibus, non quarto, adverte, confessor, quod depositio erroneae ra­ est, proprie loquendo, voluntas discordans α ratione errante tionis fit non solum per oppositam rationem, aut veritatis quin non fit contni conscientiam. Et ratio est quia, licet cognitionem; sed etiam per exclusionem ad applicationem mancAt redo errans in se, non manet tamen applicata ad ad opus. Verbi gratia, mulier audiens a praedicatore quod hoc velle, nec actunlitcr nec virtualiter; sed deponitur appli­ uti alienis capillis est peccatum mortale quin est simulatio, catio illa, ac per hoc, erronea conscientia, quae in appli­ concipicnsquc cx ratione audita ct auctoritate praedicatoris, catione consistit. Licite nutem hoc absque ulla alia ratione talem usum esse peccatum mortale; ct cx alia parte vellet Iit, etiam si cx impetu vel libito fiat. Quiu ratio erronea uti huiusmodi capillis; ct inde ratione, hinc appetitu mo­ non habet in sc unde liget, sed quatenus acceptatur: unde vente. nescit solvere motiva rationis erroneae contrariae cx quacumque causa non acceptetur, vel in sc vel in appli­ appetitui suo ; tamen putans, absque solutione rationis, id catione, non ligat. C ihca ARTICULUS SEXTUS UTRUM VOLUNTAS CONCORDANS rationi erranti, sit bona (k Vcrit,, * VdiCocjtncnt. Ca.-rt. ro»t in. • Ver». ». qu. mi. trt. 3. iJ (Juodl. III, qu. ui, art. vtëgpi* SIATLM SIC PROCEDER R * Videtur quod voluntas concordans rationi erranti, sii i bona. Sicut enim voluntas discordans a ratione, tendit in id quod ratio indicat malum; ita voluntas concordans rationi, tendit in id quod ratio iudicat bonum. Sed voluntas dis­ cordans a ratione, etiam errante, est mala. Ergo voluntas concordans rationi, etiam erranti, est bona. 2. Praeterea, voluntas concordans praecepto Dei et legi aeternae, semper est bona. Sed lex aeterna et praeceptum Dei proponitur nobis per apprehensionem rationis, etiam errantis. Ergo vo­ luntas concordans etiam rationi erranti, est bona. 3. Pr/\eterea, voluntas discordans a ratione errante, est mala. Si ergo voluntas concordans rationi erranti sit etiam mala, videtur quod omnis voluntas habentis rationem errantem, sit mala. Et sic talis homo erit perplexus, ct ex necessitate peccabit: quod est inconveniens. Ergo voluntas concordans rationi erranti, est bona. Sed contra, voluntas occidentium Apostolos erat mala. Sed tamen concordabat rationi erranti ipsorum, secundum illud loan, xvj *: Venit hora, ut omnis qui interjicit vos, arbitretur obsequium se 3 praestare Deo. Ergo voluntas concordans rationi erranti, potest esse mala. a) ie. - Om. ABCGtLpDFH. 3, ad a; VIII, qu. r», an. 5; LX, qu. vu. art. 3. Respondeo dicendum quod, sicut praemissa quae­ stio eadem est cum quaestione qua quaeritur utrum conscientia erronea liget; ita ista quaestio eadem est cum illa qua quaeritur utrum con­ scientia erronea excuset. Haec autem quaestio de­ pendet ab eo quod supra de ignorantia dictum est. Dictum est enim supra * quod ignorantia quandoque causât involuntarium, quandoque au­ tem non. Et quia bonum et malum morale con­ sistit in actu inquantum est voluntarius, ut ex praemissis * patet; manifestum est quod illa ignorantia quae causai involuntarium, tollit rationem boni et mali moralis; non autem illa quae invo­ luntarium non causal. Dictum est etiam supra* quod ignorantia quae est aliquo modo volita, sive directe sive indirecte, non causal involuntarium. Et dico ignorantiam directe voluntariam, in quam actus voluntatis fertur: indirecte autem, propter negligentiam, cx eo quod aliquis non vult illud scire quod scire tenetur, ut supra * dictum est. Si igitur ratio vel conscientia erret errore vo­ luntario, vel directe, vel propter negligentiam. quia est error circa id quod quis scire tenetur; tunc talis error rationis vel conscientiae non excusat quin voluntas concordans rationi vel conscicntiae sic erranti, sit mala. Si nutem sil error qui causet ·* involuntarium, proveniens ex ignorantia 3) count. - coûtai PL». • Art. ’ Q·,n 1 ·λν.^ -Qa-n · isu QUAESTIO XIX. ARTICULUS Vll >47 alicuius circumstantiae absque omni negligeniia: sit bonum, requiritur quod utroque modo sit tunc talis error rationis vel conscientiae excusat, bonum. ut voluntas concordans rationi erranti non sit Ad secundum dicendum quod lex aeterna errare mala. Puta, si ratio errans dicat quod homo te­ non potest, sed ratio humana potest errare. Et neatur ad uxorem alterius accedere, voluntas con­ ideo voluntas concordans rationi humanae non cordans huic rationi erranti est mala: eo quod semper est recta, nec 7 semper est concordans error iste provenit cx ignorantia legis Dei, quam legi aeternae. Ad tertium dicendum quod, sicut in syllogisti­ scire tenctur. Si autem ratio erret in hoc, quod credat aliquam mulierem submissam, esse suam cis, uno inconvenienti dato, neccsse est alia sequi; uxorem, et, ea petente debitum, velit eam cogno­ ita in moralibus, uno inconvenienti posito, cx scere; excusatur voluntas cius, ut non sit mala: necessitate alia sequuntur. Sicut, supposito quod quia error iste cx ignorantia circumstantiae pro­ aliquis quaerat inanem gloriam, sive propter ina­ nem gloriam laciat quod facere tenetur, sive di­ venit, quae excusat, et involuntarium causât. Ad primum ergo dicendum quod, sicut Diony- mittat, peccabit \ Nec tamen est perplexus: quia sitis dicit in iv cap. de Div. Noni. *, bonum cau­ potest intentionem malam dimittere. Et similiter, satur cx integra causa, malum autem ex singu­ supposito errore rationis vel conscientiae qui laribus defectibus. Et ideo ad hoc quod dicatur procedit ex ignorantia non excusante, neccsse est malum id in quod fertur voluntas, sufficit sive quod sequatur malum in voluntate. Ncc tamen quod secundum suam naturam sit malum, sive est homo perplexus: quia potest ab errore rece­ quod apprehendatur ut malum. Sed ad hoc quod dere, cum ignorantia sit vincibilis et voluntaria. ■p i .·. - i.J nec DEIKj-AE. fcccJiit. - ttnfcr ftccahit P. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM VOLUNTATIS BONITAS IN HIS QUAE SUNT AD FINEM, DEPENDEAT EX INTENTIONE FINIS II .fewU Jitf. iwui, sic proceditur. Videtur quod bonitas voluntatis non dependeat ex in­ tentione finis. Dictum est enim supra * quod bonitas voluntatis dependet cx solo obiccto. Sed in his quae sunt ad finem, obiectum voluntatis, ct aliud finis intentus. Ergo in talibus bonitas voluntatis non dependet ab in­ tentione finis. 2. Praeterea, velle servare mandatum Dei, pertinet ad voluntatem bonam. Sed hoc potest referri ad malum finem, scilicet ad finem inanis gloriae, vel cupiditatis, dum aliquis vult obedire Deo propter temporalia consequenda. Ergo bo­ nitas voluntatis non dependet ab intentione finis. 3. Praeterea, bonum ct malum, sicut diversificant voluntatem, ita diversificant finem. Sed ma­ litia voluntatis non dependet a malitia finis in­ tenti: qui enim vuk furari ut det eleemosynam, voluntatem malam habet, licet intendat finem bo­ num. Ergo etiam bonitas voluntatis non dependet a bonitate finis intenti. Sed contR/V est quod Augustinus dicit, IX Con•cf.iib.xin ο, fess. * quod intentio remuneratur a Deo. Sed cx XXVI ; Enarr.u .... «/·«;«. xr. eo aliquid remuneratur a Deo. quia est bonum. • Ergo bonitas voluntatis cx intentione finis 1 de­ pendet. Respondeo dicendum quod intentio dupliciter se potest habere ad voluntatem : uno modo, ut praecedens; alio modo, ut concomitans  Praece­ dit quidem causaliter intentio voluntatem, quando d septimum S n. in b. 3) finit. - Om. codkct. p) concomitans. - COnsc^uent E. 4, 5. aliquid volumus propter intentionem alicuius finis. Et tunc ordo ad finem consideratur ut ratio quae­ dam bonitatis ipsius voliti. puta cum aliquis vult ieiunare propter Deum: habet enim iciunium ra­ aliud tionem est boni ex hoc ipso quod fit propter Deum. Undet cum bonitas voluntatis dependeat a boni­ tate voliti, ut supra * dictum est, neccsse est quod dependeat ex intentione finis. Consequitur nutem intentio voluntatem, quando accedit voluntati praeexistenti: puta si aliquis ve­ lit T illiquid facere, et postea referat illud in Deum. Et tunc primae voluntatis bonitas non dependet cx intentione sequenti, nisi quatenus reiteratur actus voluntatis cum sequenti intentione. Ad primum ergo dicendum quod, quando inten­ tio est causa volendi, ordo ad finem accipitur ut quaedam ratio bonitatis in obiccto, ut dictum est *. Ad seci ndi μ dicendum quod voluntas non po­ test dici bona, si sit intentio mala causa volendi. Qui enim vult dare eleemosynam propter inanem gloriam consequendam, vuk id quod de se est bonum, sub ratione mali *: et ideo, prout est vo­ litum ab ipso, est malum. Unde voluntas cius est mala.-Sed si intentio sit consequens, tunc volun­ tas potuit esse bona: ct per intentionem sequen­ tem non depravatur ille actus voluntatis qui prae­ cessit, sed actus voluntatis qui iteratur. Ad tertium dicendum quod, sicut iam ♦ dictum est, malum contingit ex singularibus defectibus, bonum vero ex tota et integra causa. Unde sive γ) velit. - vult E» vellet Pa. • Art. u * • Ik c- rpor:. • t» >u. -M. 7^4. MS. • Ari. rtxcesd., aJi ·<£.!« ibi cit J |S QUAESTIO XIX. ARTICULUS Vlll voluntas sit cius quod est secundum se malum, etiam ' sub ratione boni; sive sil boni sub ratione mali; .semper voluntas erit mala. Sed ad hoc quod sit voluntas bona, requiritur quod sit boni 1 sub ratione boni : idest quod velit bonum, et propter bonum. • OrJm. · baao. • la corp '■·>) etiam. - ft PABCEFGHIKLu. - Pro th e jit boni. five fit bona PAIICDFGHIKM. i> boni. - bvna oodkea. Commentaria Cardinalis Caietani titulum articuli septimi, adverte quod, licet ha­ stinguitur contra intentionem. Ea nutem necessitas quaestio­ ctenus de voluntate, idest dc uctu interiori voluntatis, nis huius fuit, quia voluntas ab intentione saepe distingui in hac quaestione tractatum sit; in hoc articulo quaestio solet, ct plurimum intentio indicari in continua morum est dc voluntate, idest dc actu interiori voluntatis, ut di­ frequentia, voluntasque cx intentione accusari vel excusari. C ihca • Cf. Co ibi. .ARTICULUS OCTAVUS UTRUM QUANTITAS BONITA I IS VEL MAI ΠΊΛΕ IN VOLUNTATE, SEQUATUR QUANTITATEM BONI VEL MALI IN INTENTIONE Octavum sic proceditur. Videtur quod w^^^UnnlIiaS ^on’lnl*s ,n voluntate, depenXft^vV^deat cx quantitate bonitatis in intentione. • vm. μ · <^^Quia super illud Matth. xn *, Bonus homo « ae thesauro bono cordis sut 1 project bona, dicit • teicHia Glossa * : Tantum boni quis facit. quantum in­ tendit. Sed intentio non solum dat bonitatem actui • απ. pnettx exteriori, sed etiam voluntati, ut dictum est *. Ergo tantum aliquis habet bonam voluntatem, quantum intendit. 2. Praeterea, augmentata causa, augmentatur ? effectus. Sed intentionis bonitas est causa ·* bonae voluntatis. Ergo quantum quis intendit dc bono, tantum voluntas est bona. 3. Praeterea, in malis quantum aliquis inten­ dit, tantum peccat: si enim aliquis proliciens la­ pidem, intenderet facere homicidium, reus esset homicidii. Ergo, pari ratione, in bonis tantum est bona voluntas, quantum aliquis bonum intendit. Sed contra, potest esse intentio bona, ct volun­ tas mala. Ergo, pari ratione, potest esse intentio magis bona, el voluntas minus bona. Respondeo dicendum quod circa actum et in­ tentionem finis, duplex quantitas potest conside­ rari: una cx parte obiecti. quia vult maius bonum, vel agit; aha ex intensione actus, quia intense vult vel agit, quod est maius ex parte agentis. Si igitur loquamur dc quantitate utriusque quan­ tum ad obicctum. manifestum est quod quantitas actus non sequitur quantitatem intentionis. Quod quidem ex parte actus exterioris, contingere potest dupliciter. Uno modo, quia obicctum quod ordi­ natur ad finem intentum, non est proportionatum fini illi: sicut si quis daret decem libras, non pos­ set consequi suam intentionem, si intenderet emere rem valentem centum libras. Alio modo, propter impedimenta quae supervenire possunt circa ex­ teriorem actum, quae non est in potestate nostra f removere: puta, aliquis intendit ire usque T Ro­ mam. et occurrunt ei impedimenta, quod non po­ «) thesauro bono cordis sui. - corde thesauri sui ABCDGHII.. bono thesauro F, bono thesauro tuo K. p) cauta. - quaedam cauta ABCDEFGHKL. test hoc facere. - Sed cx parte interioris actus vo­ luntatis, non est nisi uno modo: quia interiores actus voluntatis sunt in potestate nostra, non au­ tem exteriores actus. Sed voluntas potest velle aliquod obicctum non proportionatum fini intento: et sic voluntas quae fertur in illud obieclum ab­ solute consideratum, non est tantum bona, quan­ tum est intentio. Sed quia etiam ipsa intentio quodammodo pertinet ad actum voluntatis, in­ quantum scilicet est ratio eius; propter hoc redun­ dat quantitas bonae intentionis in voluntatem, inquantum scilicet voluntas vult aliquod bonum magnum ut finem, licet illud per quod vult con­ sequi tantum bonum, non sit dignum illo bono. Si vero consideretur quantitas intentionis ct aclus secundum intensionem utriusque, sic intensio intentionis redundat in actum interiorem ct exte­ riorem voluntatis: quia ipsa intentio quodammodo se habet formaliter ad utrumque, ut ex supra * dictis patet. Licet materialiter, intentione a existente intensa, possit esse actus interior vel ex­ terior non ita intensus, materialiter loquendo; puta cum aliquis non ita intense vult medicinam sumere, sicut vult sanitatem. Tamen hoc ipsum quod est intense intendere sanitatem, redundat formaliter in hoc quod est intense velle medi­ cinam ·. Sed tamen hoc est considerandum. quod in­ tensio actus interioris vel exterioris potest re­ ferri ad intentionem ut obicctum : puta cum ali­ quis intendit intense velle, vel aliquid intense ope­ rari. Et tamen non propter hoc intense vult vel operatur: quia quantitatem boni intenti non se­ quitur bonitas actus interioris vel exterioris, ut dictum est *. Et inde est quod non quantum aliquis intendit mereri, meretur: quia quantitas meriti consistit in intensione aclus. ut infra * di­ cetur. Ad primu.m ergo dicendum quod Glossa illa lo­ quitur quantum ad reputationem Dei, qui praeci- γ) usgue. — uf>juc ad B. om. FI· έ) intentione - recta nJdunt Pu. «) medicinam. - medicari Pu. • Qc.xn.an. i · qu. tnw. art. L In iuo art. Ct. qu. xv art. 4 l qu. exit, «n. 4. b 1 • orj.n. « • ία «η™. c QUAESTIO XIX, pue considerat intentionem finis. Unde alia Glossa· dicit ibidem quod thesaurus cordis intentio est, ex qua Deus indicat opera. Bonitas enim intentionis. ut dictum est *, redundat quodammodo in bonitatem voluntatis, quae facit etiam exteriorem actum meritorium apud Deum. Ad secundum dicendum quod bonitas ; intentioζ) bonitas. - bonitas PK.». ARTICULUS IX 149 nls non est tota causa bonae voluntatis. Unde ratio non sequitur. Ad tertium dicendum quod sola malitia inten­ tionis sufficit ad malitiam voluntatis: et ideo etiam quantum mala est intentio, tantum ’· mala est voluntas. Sed non est eadem ratio dc bonitate, ut dictum est *. · Ί r/ t.ntriiM. - tantum etiam Pa. Commentaria Cardinalis Caietani titulo articuli octavi, voluntas sumitur ut in praecedenti articulo *. In corpore eiusdem articuli, adverte primo, quod Auctor plus determinat quam quaesierit: quaesivit enim dc quan­ titate voluntatis ct intentionis; determinat nutem dc quan­ titate praedictorum, ct actus etiam exterioris. Et hoc ad perfectionem doctrinae; ct propter identitatem rationis, quoad hoc, in voluntate ct actu exteriori, sublatis impedi­ mentis. Adverte secundo, quod in littera distinguitur tam vo­ luntas quam actus exterior: respectu scilicet secundum u·, ct ut stat sub intentione. Et dicitur quod nec quantitas cx obiecto, nec quantitas cx modo intensionis, descendit ne­ cessario in actum volitionis aut netus exterioris secundum sc, »cu materialiter, idest ut tendunt in sua obiccta pro­ pria: sed quantitas utruquc, scilicet cx obiecto ct modo intensionis, redundat in utrumque actum, ucilicct volunta­ tis ct exterioris, ut stant sub intentione, scu formalitcr, idest ut tendunt in finem quem respicit intentio. II. In responsione ad tertium eiusdem articuli, dubium occurrit quomodo vcrihcctur quod quantum mata est inten­ tio, tantum mata est voluntas: an scilicet verifientur dc vo­ luntate materialiter ct secundum sc; aut formalitcr, ct ut stat sub intentione. Si secundo modo, nulla est differentia inter quantitatem bonitatis ct malitiae, in hoc: quoniam, ut in corpore articuli patet, quantitas intentionis bonae redun­ dat in voluntatem ct netum formalitcr. Si primo modo, sic convincitur fnbum manifeste: quoniam neutra malitia ne­ cessario descendit cx intentione in voluntatem materialiter. III. Ad hoc dicitur quod ca quae dicta sunt in corpore articuli, verifienntur de quantitate bonitatis ct malitiae. Et dc bonitate quidem, in littera patet: dc malitia autem, eisdem rationibus probatur. Quod enim quantitas malae intentionis cx obiecto, non necessario descendat in voluntatem secun­ dum sc, patet cx hoc, quod intendens aliquod magnum n • Ci. Comment lh. Q(L 1U, *H. <: u. x*m. ummum bo~ git dupliciter; puta propter cognitionem, amoremque, etc, num, memento quod ordinari in summum bonum con- ad quae natura potest, ct ad quae gratia Dei clcvat. tingit tripliciter. Uno modo, in communi. Et hoc commune In proposito igitur, ad bonit item voluntatis humanae est bonis ct malis: quilibet enim propter aliquid opera- requiritur quod ordinetur id summum bonum non appatur apparens sibi summum bonum. - Alio modo, in speciali, renter, sed quod in veritate est summum, confuse vel diconfuse tamen: sicut si quis, nesciens in quo consistât stinctc, naturaliter vel supcrnnturalitcr, secundum statum summum bonum, puta in visione Dei, vel in Deo, opere- personae. Quod dico propter gentiles ct ignorantes. Si enim tur propter summum bonum, quod in veritate est sum- secundum proportionem concessi sibi luminis, in verum mum bonum. Et hoc potest convenire bonis.-'l enio modo, summum bonum ordinent actiones suas, bonae moralitcr in speciali, «distincte: ut si quis operari intendit propter erunt: ct si non, non. I ARTICULUS DECIMUS UTRUM NECESSARIUM SIT VOLUNTATEM HUMANAM CONFORMARI VOLUNTATI DIVINAE IN VOLITO. AD HOC QUOD SIT BONA I Sent.» &»<. «.vin, art. a, J, 4; Dr I’rrif,, qu, «ηι, un. 8. DECIMUM SIC PROCIDITUR. Videtur quod vKQjgïà voluntas hominis non debeat semper conformari divinae voluntati in volito. enim possumus velle quod igno­ ramus: bonum enim apprehensum est obiectum voluntatis. Sed quid Deus velit, ignoramus in plurimis. Ergo non potest humana voluntas di­ vinae voluntati conformari in volito. 2. Praeterea. Deus vult damnare aliquem, quem praescit in mortali peccato moriturum. Si ergo homo teneretur conformare voluntatem suam divinae voluntati in volito, sequeretur quod homo teneretur velle suam damnationem. Quod est in­ conveniens. 3. Praeterea, nullus tenetur velle aliquid quod est contra pietatem. Sed si homo vellet illud quod » Deus vult, hoc esset quandoque * contra pieta­ tem: puta, cum Deus vult mori patrem alicuius, si filius hoc idem vellet, contra pietatem esset. Ergo non tenetur homo ? conformare voluntatum suam voluntati divinae in volito. • var» 1. Sed contra est quia super illud Psalmi xxxn *, *orJ n.ciAar. Rectos dccct collaudatio, dicit Glossa *: Rectum cor habet qui vult quod Deus vult. Sed quilibet 3) quandoque. — Om. codice*. 3) homo. - Om. Va. tenetur habere rectum cor. Ergo quilibet cenetur velle quod Deus vult. 2. Praetere \, forma voluntatis est ex obiecto, sicut ct cuiuslibet actus. Si ergo tenetur homo conformare voluntatem suam voluntati divinae, sequitur ’ quod teneatur conformare in volito. τ 3. Praeterea, repugnantia voluntatum consistit in hoc, quod homines diversa volunt. Sed qui­ cumque habet voluntatem repugnantem divinae voluntati, habet malam voluntatem. Ergo quicum­ que non conformat voluntatem suam voluntati divinae in volito, habet malam voluntatem. Respondeo dicendi m quod, sicut ex praedictis * ·λγ<.5. , patet, voluntas fertur in suum obiectum secun­ dum quod a ratione proponitur. Contingit autem aliquid a ratione considerari diversimode, ita quod sub una ratione est bonum, et secundum aliam rationem non bonum. Et ideo voluntas alicuius, si velit illud esse, secundum quod habet rationem boni, est bona : et voluntas alterius, si velit illud idem non esse, secundum quod habet rationem mali, erit voluntas etiam bona. Sicut iudex habet bonam voluntatum, dum vult occisionem latro­ nis. quia iusta est: voluntas autem alterius, puta γ) tequitnr. - requiritur P,î. d* e in ro­ tas ur οer er rini >c i. n Uf. > J- QUAESTIO XIX ARTICULUS X 151 uxoris vel filii, qui vult non occidi ipsum, inquan­ matur ci secundum rationem causae efficientis: tum cst secundum naturam mala occisio, cst etiam quia hanc propriam inclinationem consequentem bona. naturam, vel apprehensionem particularem huius Cum autem voluntas sequatur apprehensionem rei, habet res a Deo sicut a causa etfectiva. Unde rationis vel intellectus, secundum quod ratio consuevit dici quod conformatur, quantum ad boni apprehensi fuerit communior, secundum hoc hoc, voluntas hominis voluntati divinae, quia vult et voluntas fertur in bonum communius. Sicut hoc quod Deus vult eum velle. patet in exemplo proposito : nam index habet Est ct alius modus conformitatis secundum ra­ curam boni communis, quod est iustitia, et ideo tionem causae formalis, ut scilicet homo velit ali­ vult occisionem latronis, quae habet rationem quid ex caritate, sicut Deus vult. Et ista etiam boni secundum relationem ad statum communem; conformités reducitur ad conformitatem formalem uxor autem latronis considerare habet bonum quae attenditur ex ordine ad ultimum finem, quod privatum familiae, et secundum hoc vult maritum est proprium obicctum caritatis. Ah primum ergo dicendum quod volitum divi­ latronem non occidi. - Bonum autem totius uni­ versi cst id quod esi apprehensum a Deo, qui num, secundum rationem communem, quale sit, est universi factor et gubernator : unde quidquid scire possumus. Scimus enim quod Deus quid­ vult, vult sub ratione boni communis, quod est quid vult, vult sub ratione boni. Et ideo quicumsua bonitas, quae est bonum totius universi. Ap­ que vult aliquid sub quacumque ratione boni, prehensio autem creaturae, secundum suam na­ habet voluntatem conformem voluntati divinae, turam. cst alicuius boni particularis proportionali quantum ad rationem voliti. Sed in particulari suae naturae. Contingit autem aliquid esse bonum nescimus quid Deus velit. Et quantum ad hoc, secundum rationem particularem, quod non cst non tenemur conformare voluntatem nostram bonum secundum rationem universalem, aut e divinae voluntati. - in statu tamen gloriae, omnes converso, ut dictum est. Et ideo contingit quod videbunt in singulis quae volent, ordinem eorum aliqua voluntas est bona volens aliquid secun- ad id quod Deus circa hoc vult. Et ideo non so­ 2 dum rationem particularem consideratum e, quod lum formalitcr, sed materialiter in omnibus suam tamen Deus non vult secundum rationem uni­ voluntatem Deo conformabunt. An secundum dicendum quod Deus non vult versalem. et e converso. Et inde cst etiam quod possunt diversae voluntates diversorum hominum damnationem alicuius sub ratione damnationis, circa opposita esse bonae, prout sub diversis ra­ nec mortem alicuius inquantum est mors, quia tionibus particularibus volunt hoc esse vel non ipse mill omnes : homines salvos fieri ♦; sed vult . ITln\3r „ esse. ista sub ratione iustitiac \ Unde sufficit circa talia Ttrt * Non cst autem recta voluntas alicuius homi­ quod homo velit iustitiam Dei, ct ordinem na­ nis volentis aliquod bonum particulare, nisi re­ turae servari. ferat illud in bonum commune sicut in finem: Unde patet solutio ad tertium. cum etiam naturalis appetitus cuiuslibet partis Ad primum vero quod in contrarium obiicicbaordinetur in bonum commune totius. Ex fine lur '·, dicendum quod magis vult quod Deus vult, autem sumitur quasi formalis ratio volendi illud qui conformat voluntatem suam voluntati divinae quod ad finem ordinatur. Unde ad hoc quod quantum ad rationem voliti, quam qui conformat aliquis recta voluntate velit aliquod particulare quantum ad ipsam rem volitam: quia voluntas bonum, oportet quod illud particulare bonum sit principalius fertur in finem, quam in id quod est volitum materialiter. bonum autem commune di­ ad finem. vinum sit volitum formalitcr. Voluntas igitur hu­ Ad secundum dicendum quod species ct forma mana tenetur conformari divinae voluntati in vo­ actus magis attenditur secundum rationem ob­ lito formalitcr, tenetur enim velle bonum divinum iecti. quam secundum id quod est materiale in • o. 4». 49s. et commune: sed non materialiter*, ratione iam obiecto. dicta. - Sed tamen quantum ad utrumque, ali­ Ad tertium dicendum quod non cst repugnan­ quo modo voluntas humana conformatur volun­ tia voluntatum, quando aliqui diversa volunt non tati divinae. Quia secundum quod conformatur secundum eandem rationem. Sed si sub una ra­ voluntati divinae · in communi ratione voliti, con­ tione esset aliquid ab uno volitum, quod alius formatur ei in fine ultimo. Secundum autem quod nollet. hoc induceret repugnantiam voluntatum. non conformatur ci in volito materialiter, confor- Quod tamen non est in proposito. o) COattJcratuni. - amiideratam ABCDEGIKLpH. <) rcluntah dirinae. - Om. codkcf. ζΊ cninci. - Om. ABCDGIpH. ®) justitiae. - ivsti ABCDEFGIKUH. ... c+iictekatur. - ergo ... otHcilur codice··. ivfq Commentaria Cardinalis Caietani x articulo decimo, iungito verba in responsione nd pri­ mum, verbis in corpore articuli ct memor supradictorum in articulo sexto quaestionis primae, adverte quod, quia velle aliquid sub ratione boni, cst velle illud propter summum bonum, ideo dicitur quod voluntas volens aliquid sub ratione I boni, cst conformis divinae voluntati in volito formalitcr, quod cst velle propter divinum ct commune bonum. Sed cave nc propterea dicas omnem voluntatem semper conformari . divinae in volito formalitcr, quia nullus operatur aspiciens tu!.' vi ad malum *, sed ad aliquam boni rationem,' ct conscqucn- Jf 152 QUAESTIO XIX, ARTICULUS X 1er voluntas mala conformatur divinae voluntati in volito formalitcr. Hoc enim falsum est. Licet enim voluntas, quantumcumquc mala, inquantum habet aliquid boni, sit conformis divinae voluntati, ne per hoc possit secundum quid dici conformis divinae voluntati in volito formalitcr, sicut potest secundum quid dici bona; simpliciter tamen illa sola voluntas est conformis divinae voluntati in vo­ lito formalitcr, quae sub ratione boni non apparentis, sed veri, excreetur. Ad hanc enim conformitntcm tenemur. Cum illa quae est secundum boni rationem sive veri sive apparentis, nati sumus: in hac persistere virtutis opus est. QUAESTIO XX, ARTICULUS 1 i 53 QUAESTIO VIGESIMA DE BONITATE ET MALITIA EXTERIORUM ACTUUM HUMANORUM IS SEX ARTICULOS DIVISA considerandum est dc bonitate et ma­ litia quantum ad exteriores actus *. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum bonitas el malitia per prius sil m actu voluntatis, vel in actu exteriori. Secundo: utrum tota bonitas vel malitia actu.s exterioris dependeat ex bonitate volun­ tatis. einde • Cf. qu. IXIII, lotroJ. D Tertio : utrum sit eadem bonitas ct malitia in­ terioris et exterioris actus. Quarto : utrum actus exterior aliquid addat dc bonitate vel malitia supra actum interiorem. Quinto: utrum eventus sequens aliquid addat de bonitate vel malitia ad actum exteriorem. Sexto: utrum idem actus exterior possit esse bonus ct malus. ARTICULUS PRIMUS UTRUM BONITAS VEL MALITIA PER PRIUS SIT IN VCTU VOLUNTATIS. VEL IN ACTU I..\ ITKIORI I>< Mah, qu. n, art. 3. • q». x«x. «n. ’’art ’’ « •Qu.xitn «t.ü. •L.b i,«p. i,, PWMt.-M sic pROCEDm r. Videtur quod bonum ct malum per prius consistat in actu exteriori quam in actu voluntatis. Voluntas enim habet bonitatem cx obiccto, ut supra ♦ dictum est. Sed actus exterior est obiectum interioris actus voluntatis: dicimur enim velle furtum, vel velle dare eleemosynam. Ergo malum et bonum per prius est in actu exteriori, quam in actu voluntatis. 2. Praeterea, bonum per prius convenit fini: quia ea quae sunt ad finem, habent rationem boni ex ordine ad finem. Actus autem voluntatis non Potest esse finis, ut supra* dictum est: actus alicuius alterius * potentiae potest esse finis. Ergo per prius consistit bonum in actu potentiae alte­ rius, quam in actu voluntatis. 3. Praeterea, actus voluntatis formaliter se habet ad actum exteriorem, ut supra * dictum est. Sed id quod est formale, est posterius: nam forma advenit materiae. Ergo per prius est bonum ct malum in actu exteriori quam in actu voluntatis. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro Retract. *, quod voluntas est qua peccatur, et recte vivitur. Ergo bonum ct malum morale per prius consistit in voluntate. Respondeo dicendum quod aliqui actus exterio­ res possunt dici boni vel mali dupliciter. Uno modo, secundum genus suum, et secundum cir­ cumstantias in ipsis consideratas: sicut dare elee­ mosynam, servatis debitis circumstantiis, dicitur esse bonum. Alio modo dicitur aliquid esse bo­ num vel malum cx ordine ad finem : sicut dare eleemosynam propter inanem gloriam, dicitur esse malum. Cum autem finis sit proprium obiectum voluntatis, manifestum est quod ista ralio boni vel mali quam habet actus exterior ex ordine ad finem, per prius invenitur in actu voluntatis, ct ex eo derivatur ad actum exteriorem. Bonitas autem vel malitia quam habet actus exterior se­ cundum se, propter debitam materiam ct debitas circumstantias, non derivatur a voluntate, sed magis a ratione. Unde si consideretur bonitas ex­ terioris actus secundum quod est in ordinatione cl apprehensione rationis, prior est quam bonitas actus voluntatis : sed si consideretur secundum quod est in exeeutione operis, sequitur bonitatem voluntatis, quae est principium cius. Ad primum ergo dicendum quod actus exterior est obiectum voluntatis, inquantum proponitur voluntati a ratione ut quoddam bonum apprehen­ sum et ordinatum per rationem : et sic est prius quam bonum actus voluntatis. Inquantum vero consistit in exeeutione operis, est effectus volun­ tatis, et sequitur voluntatem. Ad secundum dicendi m quod finis est prior in intentione, sed est posterior in exeeutione. Ad tertium dicendum quod forma, secundum quod est recepta in materia, est posterior in via generationis quam materia, licet sit prior natura: sed secundum quod est in causa agente, est omni­ bus modis prior. Voluntas autem comparatur ad actum exteriorem sicut causa efficiens. Unde bo­ nitas actus voluntatis est forma exterioris actus, sicut in causa agente existons. s) actu$ alicuius alterius. actus alicuius alterius EiB, actus autem alicuius alterius KtD, wJ actus alterius F. actui autem .i.Vrrnu alicuius H, actus autem alterius Pu. Commentaria Cardinalis Caiotani C quaestionis vigesimae articulum primum, diligenter sumi potest dupliciter: uno modo. secundum • -Π. J. fit. wum. *·· α st ΊΊ η »· ? «a, terior sit bonus, bonitas 0 voluntatis quae est cx intentione finis: sed si voluntas sit mala sive ex intentione finis, sive ex actu volito, consequens est actum exteriorem esse malum. Ad phimum ergo dicendum quod voluntas bona, prout significatur per arborem bonam, est acci­ pienda secundum quod habet bonitatem ex actu volito, et ex fine intento. Ad secundum dicendum quod non solum aliquis voluntate peccat, quando vult malum finem: sed etiam quando vult malum actum. Ad tertium dicendum quod voluntarium dicitur non solum actus interior "f voluntatis, sed etiam actus exteriores, prout a voluntate procedunt et ratione. Et ideo circa utrosque actus potest esse differentia boni et mali. •9 □ C γ) >1 t-oulfat. - bonitate Ppll. λ/MX interior. - actui interiori» FI. achtt Va. Commentaria CardinaliCaietani litulo secundi articuli, stati m dubium occurrit, quoJLmodo post determinationem quod bonitas aliqua prius convenit actui exteriori quum voluntati, dubitari rite po­ test an tota dus bonitas pendait cx voluntate. Si enim prius actui convenit quam voluntati aliqua bonitas, liquet quod illa non pendet a voluntate; prius enim non depen­ det a posteriori. Ac per hoc constat quod non tola bo­ nitas actus exterioris pendet cx voluntate. Nulla ergo est hic rationabilis quaestio. Ad hoc dicitur quod, quin actus exterior voluntarius claudit in se dependentiam a voluntate, ideo stat quod bonitas prius secundum naturum insit ipsi actui humano exteriori quam voluntati; adhuc restat ambiguum an etiam illa bonitas quae prius ei convenit, dependeat a voluntate. Licet enim prius non dependeat u posteriori, quod tamen prius inest alicui, potest dependere ab eo cui posterius inest. Et c*t simile si, concluso quod sanum prius inest animali quum medicinae, quaeratur an sanitas animalis dependeat a medicina. II. Circa doctrinam in corpore eiusdem secundi articuli traditam, dubium occurrit quadruplex. Primo. quia sicut bonitas cx materia ct circumstantiis est cx ratione, ita bo­ nitas linis: neque enim finis, neque actus quicumquc per­ linet ad genus moris, nisi ut stut sub ordine rationis. Ratio ergo est causa omnis bonitatis. Utraque ergo bonitas de­ buit in rationem reduci: et non altera in voluntatem, ct altera in rationem, ut in liixcro fit. Secundum dubium est, quia aut hic sermo est de actu exteriori absolute, aut ut est in executionc. Si absolute, cum sic praeveniat voluntatem ut obicctum. nihil aliud est dicere quod bonitas actus exterioris non est a voluntate, quam dicere quod bonitas obiccti voluntatis non est a voluntate. Et cum hoc commune sit utrique voluntatis obiccto, scilicet fini ct actui cxtrinscco ; debuit de utroque dici quod non dependet a voluntate; ct non dispar iudicium proferri, ut in littera fit. - Si autem ut est effectus volun­ tatis, cum bonitas utraque cx obicctis ad netum voluntatis, ct ex actu voluntatis in netum exteriorem imperatum ct tactum devenerit; par quoque debuit proferri sententia, quod utraque scilicet est a voluntate dependente ab oblecto sub ratione; ct non, sicut in littera fit, altera tantum bonitas in voluntatem reduci. Tertium dubium est, quia, cum unn circumstantiarum actus exterioris sit finis, oportet quod bonitas actus exte­ rioris cx genere ct circumstantiis dependear α voluntate: quoniam ab ea dependet bonitas cx fine, ut in littera di­ citur. Est ergo implicatio dicere quod bonitas actus ex­ terioris cx fine dependet a voluntate, ct quod bonitas cius cx genere ct circumstantiis non dependet cx ea: clauditur enim in hac bonitas ex fine. Quartum dubium est directe contra bonitatem actus ex­ terioris in executions, Quia cum respectu voluntatis obic•Λη.ι,-φί .win. ctum ct finis coïncidant, ut dictum est *, actus exterior obiectus voluntati, oportet quod sit cius finis; ac per hoc, vo­ luntas sit bona ex co sicut cx fine. Et tunc sic. Bonitas cx fine in actu exteriori pendet tota cx voluntate, quia finis est obiectum proprium voluntatis, sed bonitas actus exte­ rioris est bonitas cx fine, quia actus exterior obiectum cl finis est voluntatis: ergo tota bonitas actus exterioris pendet ex voluntate, ct idem est iudicium dc utraque bonitate. ts Comnccu ium. m ComcDcoc. unu vt n. ύ*|·. M». Vn. pnecej. >u. mt xn. Ί. ll I. Ad primum horum dicitur quod hic non compa­ ratur finis actui exteriori, ut argumentum credit: sed com­ paratur bonitas vel malitia cx tine in actu exteriori inventa, bonitati vel malitiae cx genere cl circumstantiis in eodem existente. Verbi gratia, m hoc actu, uti re sua, quando oportet, etc., propter bonum patriae, invenitur duplex bo­ nitas: scilicet cx fine, quia propter bonum patriae; ct cx genere ct circumstantiis, quia re sua. quando oportet, etc. Et fit hic comparatio carum. Et dicitur primo, quod bo­ nitas cx tine in huiusmodi actu inventa, pendet per se ex interiori actu voluntatis: quin finis, cx hoc quod est pro­ prium voluntatis solius obicctum, confert inter actus actui voluntatis primo bonitatem suam. Ita quod voluntatis actu* est primo bonus tali bonitntc, ct per ipsum talis bonitas convenit cuicumquc convenit: ct consequenter actus humnnus exterior praefatu* habet quod sit tali bonitate bo­ nus. cx actu interiori voluntatis. - Dicitur secundo, quod bonitas cx genere ct circumstantiis in eodem actu inventa, non pendet ex voluntate, quia non ideo hic actus est sic bonus, quia velle ipsum est bonam. *cd c converso : sed pendet cx ratione. Inter potentias enim animae, principia monilis bonitati* vel malitiae sunt rado vel voluntas. Si ergo voluntas non est per se causa huius, relinquitur quod ratio sit. Ei revera ratio est principium non solum huius, sed etiam omnis bonitatis ct malitiae morali*, quia est principium totius esse moralis : sed quia bonitas inventa in exteriori actu cx fine, pendet non solum ex ratione, sed etiam per se ex voluntate interiori ; cx genere nutem et circumstantiis, cx ratione solum; ideo illa in voluntatem, ut proximum per se causam, haec in rationem deductu est. IV. AJ secundum dicitur * quod, licet hic sermo sit dc · (X eea.it actu exteriori simpliciter, et non restricto ud exeeutionem; • Ccsnoa·- a- l* tamen iungendo ipsum cum dictis in articulo praecedenti SS­ potest dici quod hic est sermo dc actu exteriori utroque modo, ut in littera patet. Et cum contra primum mem­ brum obiicirur. respondetur primo, quod non est idem loqui dc actu exteriori absolute, ct ut obicctum est volun­ tatis. Et consequenter non est idem dicere : Actus exterior est scamdum se bonus ve! malus, et non ex voluntate; CI dicere quod obiectum voluntatis est bonum secundum se. ct non ex voluntate. Actus enim exterior secundum se abstrahit ab obiccto, non obiecto voluntatis. - Dicitur secundo, quod hic etiam incidit error sicut in priori du­ bio·: quia non fit comparatio obiccti ad obicctum. puta ·Q.ea».r««cactus exterioris ad finem ; sed bonitatis actus cx fine, ad bonitatem eiusdem ex genere ct circumstantiis. Unde, dato quod idem sit iudicium dc bonitate actus et fini*, quod scilicet neutra pendet cx voluntate: non tamen est ukm iudicium dc bonitate cx fine participata in actu, ct bonitate eiusdem secundum genus ct circumstantias quia illa cx voluntate, haec non, pendet. Et hoc iit in littera. - Tertio dicitur quod, si comparetur obicctum ad obicctum, adhuc aliquid singulare insinuaretur in actu quod non in tine, dicendo quod bonitas actus extrinseci obiccti non est cx voluntate. Quia hoc obicctum differt n tine dupliciter: pri­ mo, quia est actio quaedam. secundo, quia est dependens a voluntate, est enim actus humanus; linis autem nec de­ pendens aliquid α voluntate, nec actionem aliquam expri­ mit. I nde dicere dc actione a voluntate dependente, quod nec dependet in propria bonitate ab actu interiori volun- 156 • Ct num. n. • Nam. Π Kjq • er. nu«. n. •Qe.xvm.tn.4. Coemest. num. ··· • ct num. «. • Num. tt. • Num. a mû1 c/ CoTn‘ QUAESTIO XX, ARTICULUS 11 uti·, aliquid annotatione dignum est : non sic de fine, quo­ niam liquidum est. Ad id vero quod contra secundum membrum obiidtur, dicitur quod, licet actu· exterior in cxccutionc habeat boni­ tatem utramque cx voluntate, ct voluntas ab obicctis. dissi­ militer tamen hoc fit. Quia bonitas cx fine descendit m actum interiorem voluntatis per se et formnlitcr; in netum vero exteriorem in cxccutionc, denominative tantum. Boni­ tas vero cx genere ct circumstantia cx obiccto derivatur in netum interiorem denominative tantum, ct per cum in netum exteriorem formaliter : sicut cx sano in animali denominatur medicina sana, qua animal fit sanum formn­ litcr. Unde non est dc utraque bonitate eadem ratio, etiam in cxccutionc. Et ad hoc insinuandum, in littera dc secunda bonitate dicitur quod voluntas, secundum quod in rationem fertur, habet hanc bonitatem: quasi non habeat ipsam sim­ pliciter, sed in ordine nd aliud; sicut communiter accidit in huiusmodi denominationibus. Sed tunc insurgit quaestio mota in quarto dubio ·, quare bonitas vocata cx fine, inest voluntati formnlitcr, ct vocata cx obiccto, non: praecipue cum obicctum etium sit finis voluntatis. Et haec quaestio solvetur in solutione quarti dubii *. V. Ad tertium ergo dubium ♦ dicitur quod, si posset separari bonitas alicuius finis ut circumstantia est, a boni­ tate eiusdem ut spccificans respectu eiusdem nem·, facile dici posset, distinguendo, quod finis ut circumstantia, spe­ ctat ad bonitatem actus exterioris ex genere ct circumstan­ tiis; finis nutem ut spccificans, spectat ud voluntatem. Et sic non esset implicatio dicere quod bonitas ex fine in actu exteriori, pendet cx voluntate; ct quod bonitas cx genere ct circumstantiis, etiam finis, non pendet cx volun­ tate: quia in prima propositione esset sermo dc bonitate cx fine spccifieantc netum exteriorem formali ter sumptum; in secunda vero dc bonitate cx fine ut circumstantia eius­ dem materialiter sumpti. Sed quia intelligi non potent quod idem numero netus exterior moralis sit tolis muterialitcr sumptus cx aliquo line ut circumstantia, et non sit talis formalitcr sumptus ex eodem fine ut spccificnntc (non enim si quis orni ut furetur, intelligi potest quod oratio sit mala cx furto circumstantia, ct oratio ut volita sit non mala cx furto spedheante); ct rursus quiu finis ut finis, licet odiunctus, est circumstantia netus exterioris mnralis, ut cx suprndictis * putet; et finis ut finis, est obic· ' ctum propnum voluntatis ideo dicendum est quod bo­ nitas CX fine sive circumstante sive spccificnntc. media voluntate ad exteriorem netum pertinet; ita quod netus exterior non habet bonitatem cx fine circumstante, nisi de­ pendente a voluntate; ct bonitas cx fine derivatur in actum Interiorem voluntatis spccificativc ct formnlitcr; in actum vero exteriorem formalitcr sumptum, idest ut stat «ub in­ teriori. spccificativc quoque, sed secundario; in eundem autem materialiter sumptum, ut udiaccns circumstantia. Cum ergo comparatur bonitas actus exterioris cx line, ad boni­ tatem eiusdem ex genere ct circumstantiis, intelligc cx cir­ cumstantiis manentibus pure circumstantiis: qualis non est circumstantia finis, quia, ut superius · est dictum, transit in spccificans. ct consequenter substantiale. VI. Ad quartum dubium · antequam respondeatur, ad­ vertendum est quod, quia quaerit dc diversitate bonitatis in ipso actu voluntatis ex fine, ct cx actu volito seu obic­ cto, ct contra hanc diversitatem arguit; ct haec diversitas dicitur consistere in hoc, quod bonitas cx fine inest vo­ luntati formalitcr, bonitns nutem cx actu volito inest ipsi voluntati denominative, propter rationem su prodictam *, scilicet quia inter actus, bonitns cx fine primo salvatur m voluntatis actu, cuius finis est proprium obicctum, bonitas autem cx materia ct circumstantiis primo solvatur in ipso actu exteriori : quia ergo haec sunt connexa, primo vide­ bitur quare finis bonifient voluntatem formalitcr, ct actus volitus, qui est etiam finis (quia obicctum et finis respectu voluntatis est idem), non bonifiait ipsam formalitcr, sed denominative. Et sic deinde formalitcr satisfiet quaesito ·. VII. Dicitur ergo quod, quia, ut in articulo secundo * quaestionis praecedentis dictum est, differens bonitas netus interioris voluntatis cx obiccto ct fine, per accidens invenitur in eodem; ideo bonitns cx fine, quae concurrit per sc, inest formalitcr, bonitas autem cx obiccto, denominative. - Sed haec responsio peccat secundum non causam ut causam. Ex hoc enim quoi! ditferentia duarum bonitatum in actu interiori voluntatis est per accidens, non sequitur quod utrnquc secundum sc, aut altera insit denominative eidem: stat enim quod distinctio carum concurrat per accidens in eodem, et tamen utraque secundum «e insit; sicut stat concursum creditoris ct debitoris in eandem plateam esse per accidens, ct tamen iter utriusque secundum sc ad illum locum esse. Dicitur aliter quod, quia actus exterior in casu posito non concurrit sub ratione finis, sed obiccti, licet sit finis; immo distinguitur contra finem, cum dicitur bonitns cx line, ct bonitas cx obiccto; ct sola bonitas cx fine sit fornuditer in voluntate, quia soin est ex proprio obiccto ut sic: ideo bonitas in actu interiori voluntatis cx fine est formnlitcr', ct ex obiccto est denominative. Et secundum hoc, oportet dicere quod, quando netus exterior est finis, »l:il bonitatem actui interiori formalitcr· quando vero est obicctum tantum, dat bonitatem interiori actui denomina­ tive. Verbi gratin, si quis vult fornicari non propter nlitim udiunctum finem, actus interior voluntatis erit in specie fornicationis formalitcr, quia fornicari est finis: si quis vero vult fornicari propter furari, tunc actus interior vo­ luntati* erit in duabus speciebus, scilicet in specie furti formalitcr, in specie vero fornicationis denominative. - Sed quoniam superius ♦ dictum est quod voluntas in quodeum- 'Qb.voî, mu. que fertur, nut fertur sub ratione finis, aut propter finem; ct quando fertur in propter finem, fertur formalitcr in finem; ideo non consonat dicere quod actus exterior in casu posito non est volitus ut finis, sed ut obicctum tan­ tum; oportet enim ut finem, vel propter finem cwc voli­ tum. Sed non propter finem tantum; quia etiam secundum sc. propter propriam bonitatem, est volitus. Unde ct in i propria reponit specie actum interiorem voluntatis, licet de­ nominative. Ergo.- Et confirmatur. Quia in secundo anictilo praecedenti* quaestionis*, ubi dicitur quod non differt invo- · aj i. luntatc bonitas ex fine ct obiccto, expresse obicctum ipsum vocatur finis, cum .subditur; nixi sicut finis dtyendet ex fine. Aliter ergo, distinguendo de fine et subfine: et quod quando quis vult fornicari ut furetur, furtum est finis, fornicatio vero subfinis: et quod finis facit netum interio­ rem formalitcr talem, subfinis autem denominative. - Sed haec responsio non satisfecit. Quoniam cx distinctione subfinis a fine nihil aliud apparet sequi, nisi quod finis prin­ cipalem locum tenet, et subfinis secundarium. Ac per hoc, si finis bonifient formalitcr actum interiorem voluntatis, cum subfinis claudatur infra latitudinem finis, etiam ipse bonificubit eundem formalitcr, licet secundario. VIII. Aliter ergo occurrit dicendum. Ad cuius eviden­ tiam, nota tria. Primum cm quod, sicut sunt duo genera humanorum actuum, scilicet netus interior voluntatis, ct netus voluntatis exterior; ita dantur duo propria bonifiestiva actuum formalitcr, scilicet finis, ct materin cum cir­ cumstantiis. Et finis quidem, ut sic, bonificutivus est inte­ rioris actus voluntatis, ita quod ipse primo est formaliter bonus cx fine : materia autem cum circumstantiis bonificativn est actus exterioris voluntarii, ita quod ipse primo est formalitcr bonus ex materia et circumstantiis. Secundum est quod, licet multipliciter contingat bonita­ tem derivari cx uno in aliud, puta sicut cx fine, vel obic­ cto seu materia circa quam, vel circumstantia, vel actione : in proposito dupliciter contingit bonitatem actus derivari in alium netum. Lino modo, ut sic: ita quod, quin talis actus, inquantum netus, est bonus, ideo ille alius actus, inquan­ tum actus, est bonus. Alio modo, ut alter eorum, vel uter­ que induit rationem finis vel obiccti cuiusvis alterius. Dif­ ferentia nutem inter has duas derivationes est quod prima derivatio, ut divo Thomae placet in calce sequentis arti­ culi ·, est secundum denominationem tantum, ita quo»! nec · in u»r. 4j netus exterior nb interiori, nec interior ab exteriori fit bonus formnlitcr, *cd denominatur ideo bonus, quia est ab illo aut nd illum: secunda autem derivatio, quando est n fine (quia de aliis non est cura praesens), secundum formalem • Q. ont • Cir- xtit< •o. - S. Τΐ XM. 9 • Art. i. i. • Qu. xvm T QUAESTIO XX. ARTICULUS 111 ft d ». J I I » • CL Anm. nr. est inbacfioncm bonitatis. Unde cum quis vult fornicari ut furetur, licet furtum sit actus exterior, quia tamen con­ currit ad actum interiorem voluntatis ut finis» qualifient cum formalilcr, ct reponit in specie furti formalilcr. Tertium est, quod ratio finis boni vel muli, ct actus boni vel muli, inveniuntur separate, ct coniuncte. Separate qui­ dem, quod scilicet est finis ct non actus, ut cum quis vult Deum esse; ct e converse quod est netus et non finie, ut cum quis mit actum inditferentem, puta levare festucam dc terra, vel volilum nisi propter finem, ut proicctioncm mercium in mare. - Coniuncte vero, ita quod fini coniunpitur actus, sicut cum quis vult fornicari propter furari fu­ rari enim tunc habet primo rationem finis, cui substernitur actus furandi. Vel actui coniungitur finis: sicut, in exemplo posito, fornicari tenet primo rationem actus, cui coniun­ gitur ratio finis, dum non solum ille vult incurrere ma­ lum furti, sed etiam malum fornicationis, qui propter fur­ tum non incurreret malum incestus materni; hoc enim signum est quod vult vel horret etiam malitiam netus talis secundum se, quod est velle illum ut finem. IX. Ex his autem dicitur nd motum dubium, quod sermo dicens quod finis qualificat formalilcr netum interio­ rem voluntatis, netus nutem exterior denominative tantum·, intclligcndus est formalitcr, scilicet inquantum finis, ct in­ quantum actus. Cum quo tamen stnt quod actus exterior, ut finis, qualificct voluntatis netum interiorem formalilcr sive actus exterior rationem habeat finis principalis, sive 1 secundarii. Inde sicut non inconvenit quod, in exemplo posito, scilicet cum quis vult fornicari ut furetur, quod furti maliun ex gcncrc ct circumstantiis derivetur forma­ lilcr in netum interiorem voluntatis, inquantum habet ra­ tionem finis, ct non derivetur in eundem nisi denomina­ tive, inquantum habet rationem netus; ita non inconvenit quo»! fornicationis malitia ex genere et circumstantiis, in­ quantum habet rationem actus, non derivetur in actum in­ teriorem voluntatis nisi denominative, et inquantum habet quandam finis rationem, derivetur in eundem formalilcr. Et sic, cum idem est actus ct finii omnino, ut cum vult quis fornicari non propter ulium finem, etc., actus interior voluntatis ex fornicatione ut habet rationem finis, est malus formalilcr; ct ex eadem ut habet rationem actus, est malus denominative. Stat ergo solutio in formait, quod actus volitus inquantum actus, ct inquantum finis, distinguendus est: ct quod dc ipso inquantum actus, vcrificatur quod aliter bonifient, et aliter et aliunde est bonus. Et secundum hoc patet quod non eodem modo tota bonitas actus exterioris in executions comparatur od volun­ tatem: quia sola illa quae ex fine est, α voluntate pendet; reliqua enim a scipso per voluntatem descendit in scipsum in cxccutione. Et sic omnia consonant. Immo, ut in se­ quentibus huius quaestionis · patebit, non videtur possibile ···*» salsare doctrinam Auctoris de identitate ct diversitate, ct «tm.Gmiml . ... . . , . nem. ii, rti. dc idditione bonitatis et malitiae actus esterions ad inte­ riorem. nisi sic eam intelligcndo. Qu. wn, an. i. ARTICULUS TERTIUS UTRUM BONITAS ET MALITIA SIT EADEM EXTERIORIS ET INTERIORIS ACfUS Rispondeo dicendum quod, sicut supra •dictum ·ςα.χτπ,·η.4. Videtur quod non eadem sit bonitas vel malitia actus est. actus interior voluntatis et actus exterior, interioris * voluntatis, et exterioris actus. prout considerantur in genere moris, sunt unus ‘Actus enim interioris principium est vis actus. Contingit autem quandoque actum qui est unus subiecto. habere plurcs rationes bonitatis vel animae interior npprehensiva vel appetitiva: actus malitiae; et quandoque unam tantum. Sic ergo autem exterioris principium est potentia cxcquens motum. Ubi autem sunt diversa principia actio­ dicendum quod quandoque est eadem bonitas nis, ibi sunt diversi actus. Actus autem esi subte­ vel malitia interioris ct exterioris actus; quan­ ctum bonitatis vel malinae. Non potest autem doque alia ct alia. Sicut enim iam 4 dictum est*, . esse idem accidens in diversis subicctis. Ergo praedictae duae bonitates vel malitiae, scilicet non potest esse eadem bonitas interioris et exte­ interioris et exterioris actus, ad invicem ordinan­ tur. Contingit autem in his quae ad aliud ordi­ rioris actus. 2. Praeterea, virtus est quae bonum facit ha­ nantur. quod aliquid est bonum ex hoc solum bentem, et opus eius bonum reddit, ut dicitur in quod ad aliud ordinatur: sicut potio amara ex II Ethic, * Sed alia est virtus intellectualis in 1po- hoc solo est bona, quod est sanati va. Unde non t tentia imperante, et alia virtus moralis in potentia est alia bonitas sanitatis et potionis, sed una et imperata, ut patet ex 1 Ethic. * Ergo alia est bo- eadem. Quandoque vero illud quod ad aliud or­ nilas actus interioris, qui est ? potentiae imperan­ dinatur, habet in se aliquam rationem boni, etiam tis: et alia est bonitas actus exterioris, qui est praeter ordinem ad aliud bonum : sicut medicina saporosa habet rationem boni delectabilis, praeter potentiae imperatae. 3. Praeterea, causa et effectus idem esse non hoc quod est sanativa. possunt: nihil enim est causa sui ipsius. Sed bo­ Sic ergo dicendum quod, quando actus exterior nitas actus interioris est causa bonitatis actus ex- est ‘ bonus vel malus solum ex ordine ad finem, tcrioris, aut e converso, ut dictum est *. Ergo tunc est omnino eadem bonitas vel malitia actus non potest esse eadem bonitas utriusque. voluntatis, qui : per se respicit finem, et actus · Sed contra est quod supra * ostensum est exterioris, qui respicit finem mediante actu vo­ quod actus voluntatis se habet ut formale τ ad luntatis. Quando T· autem actus exterior habet bo­ actum exteriorem. Ex formali autem el materiali nitatem vel malitiam secundum se, scilicet secun­ fit unum. Ergo est una bonitas actus interioris dum materiam vel circumstantias, tunc bonitas exterioris actus est una, el bonitas voluntatis quae et exterioris. D TERTIUM SIC PROCEDITUR. » Ad i. 5.• cjn. Th.v.Icxtn. . ii.- i—Wh Tea “ • An. i, >. • Qa. iwi. an 7 e) ji) γ) o) interioris, - Om. eodiccfe . corpore animalis, derivatur sanum ad medicinam et urinam; nec alia sanitas est medicinae ct urinae, quam sanitas animalis, quam medicina facit, et urina significat. Et hoc modo a bonitate voluntatis derivatur bonitas actus exterioris, ct e converso, scilicet secundum ordinem unius ad alterum. Commentaria Cardinalis CaicUini titulo articuli tertii eiusdem vigesimae quaestionis, quae­ stio est dc identitate numerali, etc. In corpore eiusdem articuli, adverte duo. Primum est, quod dupliciter aliqua accidentia distinguuntur numero: sci­ licet vel propter numerationem sublecti, ut albedo in Socrate ct Platone; vel propter numerationem essentiae, ut nlbcdo ct dulcedo in eodem pomo. Et propterea littera, intendens quod utraque bonitas est intus, et utraque extra, ct ponens quod uterque actus est unus actus m genere moris, vult quod quandoque sit una numerositate subiecti ct essentiae; quandoque duae numerositate essentiae, non sublecti, quia uterque actus est unum sublectum numero. - Secundum est. quod hinc expresse, ut responsio od tertium manife­ stat, habes quod derivatio bonitatis vel malitiae cx actu in actum, non est formalis, sed denominativa tantum. II. Sed sunt hic plura dubitatione digna. Primum est. Si actus exterior ct interior sunt unus actus, ct unum subicctum numero in genere moris, quorsum tanta quaestio dc prioritutc, dependentia ct causalitatc bonitatis ct malitiae moralis unius ub altero? Haec enim, cum diversitatem sup­ ponant, per accidens ad moralem doctrinam spectare vi­ dentur. Secundum est, quia Auctor diminutus videtur. Bonitas enim actus exterioris tripliciter sc habet nd bonitatem actus interioris: primo, ut habens omnino eandem bonita­ tem, ut potio amara; secundo, ut habens omnino alium secundum sc, ut bene epulari propter sanitatem; tertio, ut habens cx sc, ct non ex alio tine, ut cum netus exterior propter sc est volitus, puta contemplatio vel adulterium. Hic enim tertius modus in littera non ponitur: ct tamen frequentissimus est, dum volumus actus virtutum vel vitio­ rum non propter alium linem. Tertium est, quia voluntaria videtur doctrina Auctoris quoad hoc, quod derivatio bonitatis vel malitiae actus ab actu non est secundum formam, ut calidum derivatur cx calido; sed secundum denominationem, ut sanum denomi­ natur in aliis a sano in animali. Quartum est circa ipsam conclusionem. Contra quam • Ait. } arguit Scotus, in Quolib., qu. XVIII tripliciter probando quod non est eadem bonitas vel malitia actus interioris ct ’ Gp. v. exterioris. Primo, auctoritate Augustini, XIII de Trin. ", di­ centis quod male volendo miser est: minus tamen esset, si nihil eorum quae perperam voluit, habere potuisset. - Se­ cundo, ratione. Quia alia est integritas requisitorum secun­ dum rationem rectam ad bonitatem actus interioris, ct alia requisitorum ad bonitatem actus exterioris: ergo. - Tertio, etiam ratione. Quia nihil est causa, medium et ratio sui ipsius: sed actus interior bonus, ct exterior bonus, se ha­ bent in bonitate ut causa ct causatum, ut immediatum ct mediatura, ct huiusmodi: ergo. - Quarto arguit contra idem • i.ib. ii a 't Gregorius de Arimino, in libro .Sententiarum *. Actus cxconci. » tcrior est malus: et non est illud malum quod est actus interior: ergo sunt duo mala. Probatur minor: quia adul­ I n terium non est velle adulterari, ncc homicidium est velle hominem occidere, ct sic dc aliis. Sunt etiam apud Capreolum, in xlii dist. Secundi ·. multa, · An. a, . .. cobcL X. quae vide ibi. cx Ius cmm solutis satisfactum credimus. III. Ad primum horum dicitur quod, sicut in natura­ libus, quando unum numero constat cx pluribus, non per accidens ncc frustra quaeritur quid cx quo in alterum re­ dundat. ut patet in compositis ex materia ct forma; ita in moralibus, licet actus imperans ct imperatus sint unus nu­ mero actus, non ut simplex, sed ut compositus, non fru­ stra ncc per accidens quaeritur quid cx quo procedat. IV. Ad secundum * dicitur quod hacc obicctio testatur · ct u. illam esse Auctoris mentem, quum in praecedenti articulo · ’Caseau®. dixlmus: scilicet quod distinctio bonitatis cx tine et actu intelligitur formalitcr, idest inquantum finis ct inquantum actus. Proptcrca enim non oportuit tertium membrum in littera poni : sed sub secundo membro comprehenditur, quandocumque actus exterior est secundum sc bonus. Unde quando quis vult fornicari non propter alium finem, ma­ litia netus interioris ct exterioris est nlia ct alia, non spe­ cie, sed numero: ita quod netus interior voluntatis est malus formalitcr propria malitia fornicationis, quam habet cx fornicatione ut finis ; ct actus exterior est malus etiam formalitcr propria malitia [fornicationis. quam habet ut actus cx genere suo. V. Ad tertium ♦ dicitur quod doctrina hacc non est vo- · a. eae. e. luntarin, sed in littera tangitur cius fundamentum: quia scilicet, quando aliquid dicitur tale cx ordine ad aliud, di­ citur denominative, ct non oportet dici formalitcr; quod enim habet aliquid in sc formalitcr, dicitur tale secundum scipsum, ut patet inductive. Constat autem quod actus in­ terior voluntatis dicitur bonus cx actu exteriori, in ordine ad ipsum: dicitur enim velle furari mulum, quia esc ad malum. Et similiter actus exterior dicitur ex actu interiori malus, in ordine ad ipsum : dicitur enim actio manus, qua furatur, mala, quia ordinatur a mala voluntate. Unde, cum multiplicare entia sine necessitate non sit rationabile, ct ordo sit manifestus nd invicem, ct sufiiciat ad salvandum eorum bonitates ct malitias; superfluum est ponere quod etiam sit derivatio formalis, ut caloris a calore. - Et confir­ matur. Quia si in derivatione conditionum huiusmodi actus ab actu, ponutur derivatio formulis, oportebit eadem ra­ tione postmodum dicere, cum actus unius virtutis impe­ ratur ab alia, puta fortitudinis a caritate, ut in martyribus, quod u caritate in voluntate derivatur caritas alia in actum exteriorem, ct similia: quae absurda sunt. - lace ergo fun­ damentum hoc, quod derivatio bonitatis ct malitiae, ct talis bonitatis ct talis malitiae, in actu ub actu, ut sic, est non formalis, sed denominativa, seu non per modum univocationis, sed attributionis: ct ex co illucescent libi mulla mo­ ralia. Et hoc bene nota. VI. Ad quartum vero dubium · respondendo, dicitur quod · Cj. ib.J cx auctoritate illa Augustini nihil aliud dicitur, nisi forte QUAESTIO XX. ARTICULUS IV • Ü. »ol. *47. An. 3, centra oocl. >. Cf. num. η. locnnicnt.flKC). 159 quod exterior actus addit, et fecit hominem peiorem. Quod qualiter verum sit, in sequenti patebit articulo. - Prima vero ratio non concludit universaliter quod omni» bonitas ex­ terioris actus sit alia ab omni bonitate interioris actus, »cd quod aliqua: quod gratis concedimus. Quod si dc omni est intentio, oportet probare. Constat enim quod eadem est integritas requisitorum ad bonitatem cx tine actus soluntatis interioris ct exterioris, licet dissimiliter ad utrum* que sc habeat integritas illa: ut patet cum aliquis vult pro­ pter finem aliquid nulla alia ratione moralitcr bonum nisi propter finem. Et hoc, loquendo dc his actibus in genere moris; licet forte impossibile sit in genere naturae eadem utrique convenire. Quod forte Scotum decepit. - Secunda autem ratio eiusdem cx malo intellectu positionis nostrae procedit. Non enim dicimus quod eadem numero bonitas sit causa et causata: sed dicimus quod, sicut sanitas una numero non diversiheatur in animali, medicina et urina, ct cum hoc, n sanitate animalis derivatur sanitas in urina ct medicina; ita dicimus quod eadem numero est bonitas utriusque actus, ct quod cx altero in alterum derivatur secundum denominationem. Unde, concedendo quod idem non est causa ncc ratio mediandi sui ipsius, negatur sequela, Ergo alterius bonitatis: quia est sophisma Consequentis. Oportet dicere. Ergo alterius bonitatis ve! proportionis, ve! attributionis ad sc. Unde bonitas netus interioris est causa bonitatis exterioris, idest proportionis actus exterioris ad bonitatem interiorem, ct e conscrso. Et sic dc aliis attri­ butionibus, secundum quas derivatur denominatio. Ad id quod affertur ex Gregorio, si non fiat vis in ver­ bis, negatur sequela. Non enim valet, Urina est sana, ct animal est sanum : ct urina sana non est animal sanum, neque e converso: ergo sunt duae sanitates: quia stat nu­ merus habentium diversimode, cum unitate numerali rei ha­ bitae.-Dixi autem, si non fiat vis in verbis: quia potest for­ mari argumentum in adicctivisct substantivis. Et si in his fiat •Qa.xiiM. m. vis, iam scis cx Prima Parte % quod nomina substantiva non jrt.Jv IU XV1' plurificuntur sine plurilicationc formae. Sed de rebus nunc exterior malus non sit interior malus, ncc e converso; ma­ litia tamen unius est malitia alterius, sicut sanitas anima­ lis est sanitas urinae. VII. In responsione ad secundum eiusdem tertii articuli, adverte quod, quia argumentum tendebat ad hoc ut, quia duae virtutes exiguntur ad bonificandum hos duos actus, singula singulis referendo, ideo duae etiam essent eorum bo­ nitates, quaelibet enim virtus bonifie®! actum suum, respon­ sio primo percutit radicem, et intendit quod non propter diversitatem inter actum interiorem ct exteriorem, opus est diversa virtute, scilicet morali ct intellectuali; sed propter diversitatem finis, ct cius quod est ad finem; nam monilis in fine, intellectualis vero in his quae sunt ad finem, perficit. Deinde, quia ad quemlibet actum virtutis concurrit bona ra­ tio ct bonus appetitus, quorum primum spectat ad virtutem intellectualem, secundum ad moralem; ct hoc erat materia argumenti ; ideo subdit quod bonitas moralis rectae rationis de ipso fine virtutum, idest dc eodem dc quo est virtus moralis, non est alia a bonitate morali ipsius virtutis mo­ ralis; ac per hoc. actus pendens cx recta ratione ct recto appetitu, non propterca habet duas bonitates morales. Quomodo autem, ct quare hoc sit,‘subiungitur dicendo, secundum quod bonitas rationis participatur in qualibet virtute: idest. ideo non est distincta bonitas moralis utri­ usque, quia in qualibet virtute participatur bonitas ra­ tionis. Et scito quod ly bonitas determinans rationem. cum dicitur, bonitas rationis participatur, dupliciter intclligi potest. Primo, in sc ipsa ratione, ut est res cuius pars ca­ pitur. Et sic non significat bonitatem moralem formalitcr, sed bonitatem intellectualem formalitcr: rectitudo enim rationis, quae cius est bonitas, non morale, sed intellectuale bonum est formalitcr; primordialiter autem ct causaliter bonitas est moralis. - Secundo, in ipsis participantibus, ut est pars cupto. Et sic est bonitas moralis: immo pars omnis bonitatis moralis, et causa in omnibus virtutibus moralibus. - Quocumque modo intclligatur haec littera, non refert. est quaestio. - Potest quoque distingui minor, ct dici quod, Semper enim verum est quod non est alia bonitas moralis; cum dicitur. Et hoc malum non est illud, materialiter qui­ ct quod ratione participationis ipsius, in quamlibet coin­ dem est verum, formalitcr autem falsum. Quia licet netus cide virtutem moralem. ARTICULUS QUARTUS UTRUM ACTUS EXTERIOR ALIQUID ADDAT DE BONITATE ET MALITIA SUPRA ACTUM INTERIOREM CÏ. nam. ti. Il Sth/., di»t. XL. art. 3: Dc Malo, qu. n, urt. □. ^ϋΛΚτϋΜ S1C proceditur. Videtur quod exterior actus non addat in bonitate vel .malitia supra actum interiorem. Dicit Hosui. xix. -“-'^L^4enim Chrysostom us, super Matth. ♦: Foluntas est quae aut remuneratur pro bono, aut condemnatur pro malo. Opera autem testimonia sunt voluntatis. Non ergo quaerit Deus opera propter se, ut sciat quomodo ludicet; sed pro­ pter alios, ut omnes intclligant quia iustus est Deus. Sed malum vel bonum magis est aesti­ mandum secundum indicium Dei, quam secun­ dum iudicium hominum. Ergo actus exterior nihil addit ad bonitatem vel malitiam super actum in­ teriorem. 2. Praeterea, una et eadem est bonitas inteArt. praeccd. rions et exterioris actus. ut dictum est ·. Sed augmentum fit per additionem unius ad alterum. X ibi-· a) exterioris. - Om. ARCDEGII.pl I. £) omne. - omnis ABCDFGHL. 8. Ergo actus exterior non addit in bonitate vel ma­ litia super actum interiorem. 3. Praeterea, tota bonitas creaturae nihil addit supra bonitatem divinam, quia tota derivatur a bonitate divina. Sed bonitas actus exterioris * 3 quandoque lota derivatur ex bonitate actus inte­ rioris, quandoque autem e converso, ut dictum est *. Non ergo unum eorum addit in bonitate · ιη i >. vel malitia super alterum. Sed contra, omne Pagens intendit consequi bob num et vitare malum. Si ergo per actum exte­ riorem nihil additur dc bonitate vel malitia, fru­ stra qui habet bonam voluntatem vel malam, facit opus bonum, aut desistit a malo opere. Quod est inconveniens. Respondeo dicendum quod, si loquamur de bo­ nitate exterioris actus quam habet ex voluntate T γ> vvlwifalc. - bonitate PDRDH ct a. ι6ο QUAESTIO XX, finis, tunc actus exterior ’ nihil addit ad bonita­ tem, nisi contingat ipsam voluntatem secundum se fieri meliorem in bonis, vel peiorem in malis. Quod quidem videtur posse contingere tripliciter. Uno modo, secundum numerum. Puta, cum ali­ quis vult aliquid facere bono fine vel malo, et tunc quidem non facit, postmodum autem vult et facit; duplicatur actus voluntatis, et sic fit du­ plex bonum vel duplex malum.-Alio modo, quan­ tum ad extensionem. Puta, cum aliquis vult fa­ cere aliquid bono fine vel malo, et propter aliquod impedimentum desistit ; alius autem continuat morum voluntatis quousque opere · perficiat; ma­ nifestum est quod huiusmodi voluntas est diu­ turnior in bono vel malo, et secundum hoc est peior vel melior. - Tertio, secundum intensionem. Sunt enim quidam actus exteriores qui, inquan­ tum sunt delectabiles vel pocnosi, nati sunt in­ tendere voluntatem vel remittere. Constat autem quod quanto voluntas intensius tendit in bonum vel malum, tanto est melior vel peior. Si autem loquamur dc bonitate aclus exterio­ ris quam habet secundum materiam et debitas circumstantias, sic comparatur ad voluntatem ut terminus et finis. Er hoc modo addit ad bonita­ exterior. - Om. ACDEFGHILfB. t) opere. - opui P. ART1CULUS IV tem vel malitiam voluntatis: quia omnis incli­ natio vel motus perficitur in hoc quod conse­ quitur finem, vel attingit terminum. Unde non est perfecta voluntas, nisi sit talis quae, opportunitate data, operetur. Si vero possibilitas desit, voluntate existente perfecta, ut operaretur si posset; defectus perfectionis quae est cx actu exteriori, est simpli­ citer involuntarium. Involuntarium autem, sicut non meretur poenam vel praemium in operando bonum aut malum, ita non tollit aliquid de prae­ mio vel de poena, si homo involuntarie simpli­ citer deficiat ad faciendum bonum vel malum ·ι>.7μ. t*»· Ad primum ergo dicendum quod Chrysostomus loquitur, quando voluntas hominis est consum­ mata, et non cessatur ab actu nisi propter im­ potentiam faciendi. Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit dc bonitate actus exterioris quam habet a volun­ tate ζ finis. Sed bonitas actus exterioris quam * habet cx materia et circumstantiis, est alia a bo­ nitate voluntatis quae est cx fine: non autem aha a bonitate voluntatis quam habet ex ipso actu volito, sed comparatur ad ipsam ut ratio ut causa cius, sicut supra * dictum est. · An. i. x Et per hoc etiam patet solutio ad tertium. • Cf Coram RAO. f. • Art. «it* Z) voluntate. - bonitate PKj. Commentaria Cardinalis Caietani titulo articuli quarti eiusdem quaestionis, adverte quod hic directe quaeritur dc actu exteriori, ut est in rerum natura. In articulo quarto eiusdem vigesimae quaestionis, tripli­ citer dubitatur. Primo, circa primum membrum, scilicet quod actus exterior nihil addat bonitatis supra actum interiorem, quoad bonitatem quae est ex fine. Manifeste enim contradicit veritati, ct secundo membro. Quoniam si quis fornicari vult ut furetur, ct deinde per fornicationem pervenit ad furtum intentum; certum est quod, sicut iste peior est factus forni­ cando, ita peior factus est furando. Furtum autern est actus exterior: ct actus interior voluntatis est cx eo malus malitia quae est cx fine. Ergo, quoad malitiam quae est cx fine, actus exterior addit in malitia supra malitiam actus interioris. Secundum dubium est circa secundum membrum: an voluntas, quantum cx se est. parata, sed propter impoten­ tiam cessans ab opere, sit perfecta ac si operaretur. Et est ratio dubii, quia Auctor vocat eam perfectam ct consum­ matam: ct rursus ponit in en defectum perfectionis quae est cx actu exteriori. Tertium dubium est circa illud quod dicitur, scilicet quod involuntarius defectus a faciendo, non tollit aliquid dc praemio vel poena. Hoc enim patet esse falsum, tum apud divinum, quam apud humanum indicium. Martyr enim sola voluntate sitibundu. propter defectum exterioris martyrii, perdit aliquid de praemio : quia caret aureola. Et similiter qui similiter voluit percutere clericum, caret poena excom­ municationis : ct qui voluit occidere, caret poena mortis. Quarto loco essent forte, alterius iudicio, adducendae obiccliones recitatae a Capreolo in xui distinctione Secun• An. ’* C°o6r!l d* *»Scd quoniam, solutis his, apparebit aut solutio, aut im­ perti nentia carum, omitto. Π. Ad evidentiam horum, recolito primo · quod, sicut Cornaient, non. . . . ' μ. sanum in unnn non addit aliquid sanitatis supra sanitatem animalis, ita bonum ex fine in actu exteriori, nihil boni­ tatis addit supra bonum actum interiorem voluntatis. Et ratio utrobique est eadem: quia denominativum extrinse4 cum nihil formae addit supra denominativum formale. •Art. j; 1 . ... r Bunt.nam.it. Lndc cx hoc quod Auctor posuit · quod bonitas cx fine n I est formalitcr in solo actu interiori, oportet consequenter dicere quod actus exterior nihil bonitatis illius addit: quo­ niam tuli bonitate bonus est quasi extrinseca denomina­ tione. El quia, si affirmatio est causa affirmationis, nega­ tio erit causa negationis, ct e converso · ; ideo secundum . . . . . . . bonitatem quam habet actus intonor voluntatis cx actu extenon volito, actus exterior in rerum natura, quia est formalitcr bonus tali bonitate, addit ad bonitatem actus in­ terioris non aliam bonitatem, aut alium bonitatis gradum; sed ipsam eandem bonitatem apponit in suo perfectissimo cssendi modo, scilicet formalitcr: ac per hoc terminat, per­ ficit ct consummat motum voluntatis in ipsum, cx propria forma, quum in se ct cx se habet. Unde melior est volens ct faciens actum bonum, quam volens facere ct non faciens. Recolito secundo *, quod doctrina haec dc bonitate cx tine ct actu, intclligitur formoliter, idest inquantum huius­ modi. Et videbis quod, quando actus ct linis coincidunt, tunc actus exterior addit ct non addit supra actum interio­ rem in bonitate ct malitia: quia inquantum bonus cx fine ut sic. non addit; ut autem bonus secundum se. sic addit. III. Et secundum hoc, ad primum dubium· dicitur quod ille furando fit procul dubio peior, non quia malitiae ex fine in voluntate, actus exterior, ut malus ex illa, aliquid addat: sed quia illi malae voluntati additur actus exterior secundum se malus formalitcr. Vcruntamen adverte hic quod aliud est dicere quod actus exterior non addit in bonitate ct malitia cx line actui interiori : ct «liud est di­ cere quod finis consecutus non addit in bonitate ct ma­ litia voluntati bonae vel malae cx fine. Primum enim do­ cemur in littera, secundum nutem minime: quin potius cx littera habetur oppositum huius secundi, in ratione secundi membri, ubi dicitur quod inclinatio perficitur in hoc quod consequitur finem. - Et potest confirmari. Quia finis est per se primo bonus. Et proplcrca si actus exterior, inquantum per se bonus, addit in bonitate; oportet quod finis, inquan­ tum per se primo bonus, addat etiam in bonitate. Et hoc est verum absque dubio. Unde cum furtum habeat ratio­ nem finis, cius consecutio, etiam si non esset actus, adde­ ret in bonitate vel malitia. S.TK k-’’ ’ArieouFuifcr. Ita. i. «η. m. ·*α• Vera. ·· • Vco 3- ·<Χιη.:.Οβ·- · a. ia= t. :licÎS( le te is fr­ it ο QUAESTIO XX, ARTICULUS V • ctCoaac . L·* «· . ·Ι».?ρΐ. UM. 9 • An. «i». 161 Ad secundum dubium dicitur quod, ut cx art. 4 quaestio* quod, quantumcumquc crescat ct intensissimus sit interior nis xvi * superius patet, voluntas potest dici ct esse com­ actus voluntatis, solus nunquam perveniet ad hoc quod pletu, dupliciter: uno modo, secundum illam habitudinem sit perfectus simpliciter, sine assecutione exterioris. Propter qua volitum cst in voluntate; alio modo, secundum illam quod Salvator dixit, loan, xv*: Maiorem cantatam nemo * Vm· qua voluntas tendit in realcm assecutionem voliti. luxta pri­ habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis: mum modum, significatur perfectio voluntatis per hoc quod ponat dixit, non velit ponere. cst velle perfecte : iuxta secundum vero, per hoc quod cst Ad tertium dubium dicitur quod, sicut sermo praesens habere perfecte, ut ibidem dictum cst. Unde voluntas pa­ est de bono et malo morulitcr, non secundum hanc vel rata operari si posset, cst perfecta voluntas, quia perfecte illam legem ; ita etiam dc praemio ct poena secundum vult: ct hoc spectat ad primae habitudinis perfectionem. exigentiam actus boni vel mali, et non secundum hanc Et cst imperfecta simpliciter, quia non penenit ad hoc vel illam legem, nisi forte divinam. Igitur distinguendum quod rcalitcr habeat id quod vult ct natu est habere : omnis est de praemio et poena essentiali, vel accidentali: ct di­ enim motus deficiens a termino, est imperfectus per pri­ cendum quod voluntas parota, quamvis non operans pro­ vationem perfectionis in assecutione termini consistentis. pter impotentiam, nihil dc praemio vel poena perdit es­ Et cum prima perfectio sit alterius rationis α secunda, ct sentiali, quia hoc respondet primae proportioni voluntatis; tota latitudo primae comparetur ad secundam ut iniper- quamvis carcat aliqua accidentali rcmuncrationc vel poena, fectum ad perfectum, ut superius * patet; consequens est respondenti ipsi exercitio netus exterioris. ARTICULUS QUINTUS UTRUM EVENTUS SEQUENS ALIQUID ADDAT DE BONITATE VEL MALITIA AD EXTERIOREM ACTUM Infr». qu. unit. art. s,- Ik Halo, qu. 1, recluserit $ cum, occideritque virum aut mulierem; existimatur secundum effectus per se: non autem et bos lapidibus obruetur, et dominum eius oc­ secundum effectus per accidens. cident. Non autem occideretur, si bos non occidis­ Ad secundi m dicendum quod bona quae audi­ set hominem, etiam non reclusus. Ergo eventus tores faciunt, consequuntur ex praedicatione dosequens addit ad bonitatem vel malitiam actus. ctoris sicut effectus per se. Unde redundant ad 4. Praeterea, si aliquis ingerat causam mortis praemium praedicatoris : et praecipue quando percutiendo vel sententiam dando, et mors non sunt praeintenta. sequatur, non contrahitur irregularitas. Contrahe­ Ad tertum dicendum quod eventus ille pro retur autem si mors sequeretur. Ergo eventus se­ quo illi poena infligenda mandatur, ct per se se­ quens addit ad bonitatem vel malitiam actus. quitur cx tali causa, et iterum ponitur ut prae­ Sed contra, eventus sequens non facit actum cogitatus. Et ideo imputatur ad poenam. malum qui erat bonus, nec bonum qui erat ma­ Ad quartum dicendum quod ratio illa procede­ lus. Puta si aliquis det eleemosynam pauperi, ret, si irregularitas sequeretur culpam. Non autem T qua ille abutatur τ ad peccatum, nihil deperit ei sequitur culpam, sed facium, propter aliquem de­ qui eleemosynam fecit: et similiter si aliquis pa­ fectum sacramenti. n QUINTUM SIC PROCEDITUR. VidclUT quod • Art. », j. ArieloL »b. I. op. w, ■.«.-S.Th.ktf. Λ1Τ. affectam in bonis. 1 ARTICULUS SEXTUS UTRUM IDEM ACTUS EXTERIOR POSSIT ESSE BONUS ET MALUS If Sent.. dill. xr. Art. 4. ω sexti m sic proceditur. Videtur quod unus actus possit esse bonus et malus. Motus enim est unus qui est continuus, 'ut dicitur in V Physic. * Sed unus moIO· itex. tu. * tus continuus potest esse bonus ct malus: puta si aliquis, continue ad ecclesiam vadens, primo quidem intendat inanem gloriam, postea intendat Deo servire. Ergo unus actus potest esse bonus et malus. 2. Praeterea, secundum Philosophum, in 111 ’ Physic. *, actio et passio sunt unus actus. Sed potest esse passio bona, sicut Christi; et actio mala, sicut Judaeorum. Ergo unus actus potest esse bonus et malus. 3. Praeterea, cum servus sit quasi instrumen­ tum domini, actio servi est actio domini, sicut actio instrumenti est actio artificis. Sed potest Β «; sic fit. - fie ABCDEGHK, sit Pj. contingere quod actio servi procedat ex bona vo­ luntate domini, et sic sit bona: ct cx mala vo­ luntate servi, et sic sit 3 mala. Ergo idem actus potest esse bonus et malus. Sed contra, contraria non possunt esse in eo­ dem. Sed bonum et malum sunt contraria. Ergo unus actus non potest esse bonus et malus. Respondeo dicendum quod nihil prohibet aliquid esse unum, secundum quod est in uno genere; ct esse multiplex, secundum quod refertur ad aliud genus. Sicut superficies continua est una, secundum quod consideratur in genere quanti­ tatis: tamen est multiplex, secundum quod re­ fertur ad genus coloris, si partira sit alba, ct partira nigra. Et secundum hoc, nihil prohibet aliquem actum esse unum secundum quod re­ fertur ad genus naturae, qui tamen non est unus • r>. 6. t I |’ . Λ· ·; hi χΓ Μι. - ’ ' · QUAESTIO XX, secundum quod refertur ad genus moris, sicut •Af ,1.34 1 je. et e converso, ut dictum est ♦. Ambulatio enim continua est unus actus secundum genus natu­ rae : potest tamen contingere quod sint plures secundum genus moris, si mutetur ambulantis voluntas, quae est principium actuum moralium.Si ergo accipiatur unus actus prout est in genere moris, impossibile est quod sit bonus et malus bonitate et malitia morali. Si tamen sit unus uni­ tate naturae, et non unitate moris, potest esse • o. *j· bonus et malus *. Ad primum ergo dicendum quod ille motus con­ tinuus qui procedit ex diversa intentione, licet ARTICULUS VI 163 sit unus unitate naturae, non est tamen unus unitate moris. Ar> secundum dicendum quod actio ct passio pertinent ad genus moris, inquantum habent ra­ tionem voluntarii. Et ideo secundum quod di­ versa voluntate dicuntur voluntaria, secundum hoc sunt duo moralitcr, et potest ex una parte inesse bonum, et cx alia malum. Ad tertium dicendum quod actus servi, inquan­ tum procedit cx voluntate servi, non est actus domini : sed solum inquantum procedit cx man­ dato domini. Unde sic non facit ipsum malum mala voluntas sen i. Commentaria Cardinalis Caietani N articulo sexto eiusdem vigesimae quaestionis, nihil oc­ currit scribendum, nisi reddere lectorem attentum quod non dicit Auctor eundem numero netum voluntatis non posse esse successive bonum ct malum : sed dicit eundem numero actum in genere moris. Actus enim voluntatis se­ I cundum se est in genere noturae, ct secundum suas con­ ditiones in genere moris. Et haec dixerim propter Duran­ dum, in Secundo, dist. xl, qu. m, ne quis putet contra hanc doctrinam militare. QUAESTIO XXI. ARTICULUS I QUAESTIO VIGESIMAPRIMA DE IIS QUAE CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS RATIONE BONITATIS ET MALITIAE IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA considerandum est de his quae con­ sequuntur actus humanos ratione bonitatis • a. qO. «ΜΗ. ve| malitiae *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum actus humanus, inquantum est bonus vel malus, habeat rationem rectitu­ dinis vel peccati. einde D Secundo: utrum habeat rationem laudabilis vel culpabilis. Tertio : utrum habeat rationem meriti vel de­ menti. Quarto: utrum habeat rationem meriti vel de­ meriti apud Deum. ARTICULUS PRIMUS UTRUM ACTUS HUMANUS. INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS, HABEAT RATIONEM RECTITUDINIS VEL PECCATI D PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod prie consistit in actu qui agitur propter finem actus humanus, inquantum est bonus aliquem, cum non habet debitum ordinem ad fi­ vel malus, non habeat rationem recti­ nem illum. Debitus autem ordo ad finem secun­ tudinis vel peccati. Peccata enim sunt dum aliquam regulam mensuratur. Quae quidem monstra in natura, ut dicitur in II Physic. *regula Mon-in his quae secundum naturam agunt, est S. Th. lect. xnr. ' α stra autem non sunt actus, sed sunt 3 quaedam ipsa virtus naturae, quae inclinat in talem finem. res generatae praeter ordinem naturae. Ea autem Quando ergo actus procedit a virtute naturali quae sunt secundum artem ei rationem, imitan- secundum naturalem inclinationem in linem. tunc •Di4.o.$.-s.Th. tur ea quae sunt secundum naturam, ut ibidem servatur rectitudo in actu: quia medium non exit dicitur. Ergo actus ex hoc quod est inordinatus ab extremis, scilicet actus ab ordine activi prin­ ct malus, non habet rationem peccati. cipii ad finem. Quando autem a rectitudine tali sirtka mv’ 2‘ PRAETEREA, peccatum, ut dicitur in II Physic", actus aliquis recedit, tunc incidit ratio peccati. accidit in natura ct arte, cum non pervenitur ad In his vero quae aguntur per voluntatem, finem intentum a natura vel arte. Sed bonitas regula proxima est ratio humana; regula autem vel malitia actus humani maxime consistit in in­ suprema est lex aeterna. Quando τ ergo actus ho­ tentione finis, et eius prosecutione. Ergo videtur minis procedit in finem secundum ordinem ratio­ quod malitia actus non inducat rationem peccati. nis et legis aeternae, tunc actus est rectus: quando 3. Praeterea, si malitia actus induceret ratio­ autem ab hac rectitudine obliquatur, tunc dicitur nem peccati, sequeretur quod ubicumque esset esse ’ peccatum. Manifestum est autem ex praemalum, ibi esset peccatum. Hoc autem est fal­ missis * quod omnis actus voluntarius est malus sum: nam poena, licet habeat rationem mali, non per hoc quod recedit ab ordine rationis et legis tamen habet rationem peccati. Non ergo ex hoc aeternae: et omnis actus bonus concordat rationi quod aliquis actus est malus, habet rationem et legi aeternae. Unde sequitur quod actus hu­ peccati. manus ex hoc quod est bonus vel malus, habeat •Qa. «re,«t.4. Sed contra, bonitas actus humani, ut supra · rationem rectitudinis vel peccati. Ad primum ergo dicendum quod monstra dicun­ ostensum est, principaliter dependet a lege aeterna: et per consequens malitia eius in hoc consistit, tur esse peccata, inquantum producta sunt ex quod discordat a lege aeterna. Sed hoc facit ra­ peccato in actu naturae existente. tionem peccati : dicit enim Augustinus, XXII ConAd secundum dicendum quod duplex est finis: • c*?. xxTH. [ra Faustum *, quod peccatum est dictum, vel fa- scilicet ultimus, et propinquus. In peccato autem P dum, vel concupitum aliquid ? contra legem ae­ naturae, deficit quidem actus a fine ultimo, qui ternam. Ergo actus humanus cx hoc quod est est perfectio generati; non tamen · deficit a quo­ cumque fine proximo; operatur enim natura ali­ malus, habet rationem peccati. Respondeo dicendum quod malum in plus est quid formando. Similiter in peccato voluntatis, quam peccatum, sicut et bonum in plus est quam semper est defectus ab ultimo fine intento, quia rectum. Quaelibet enim privatio boni in quocum­ nullus actus voluntarius * malus est ordinabilis que constituit rationem mali: sed peccatum pro- ad beatitudinem, quae est ultimus finis: licet non » «) sunt. - Om. codieex. £ aliquid. - Om. coJfcç* ct a. γ) Quando. - Cum H, Quandocumquc P. 3) este. - Om. P.i. t) tamen. - autem PL>. ζ) voluntarius. - voluntatis P4. 3 • C»p.vn>.! S Th. Isrx • Cap. ». n S. Tb. * > • S.Tb. • be Vtrfi et Vittis. C n 2. • Ck·. ο. n S. Th. led· * 165 deficiat ab aliquo fine proximo, quum voluntas An tertium dicendum quod unumquodque or­ intendit et consequitur. Unde etiam, cum ipsa in­ dinatur ad finem per actum suum : ct ideo ratio tentio huius finis ordinetur ad finem ultimum, peccati, quae consistit in deviatione ab ordine ad in ipsa intentione huiusmodi finis potest inveniri finem, proprie consistit in actu. Sed poena respi- . q„,tw.>n, ratio rectitudinis et peccati. cit personam peccantem, ut in Primo * dictum est. h > 4‘ QUAESTIO XXI. ARTICULUS 11 Commentaria Cardinalia Caietani N titulo omnium articulorum quaestionis xxi, adverte quod, cum quaeritur utrum netus humanus, inquantum bonus vd malus, habent hoc vel illud; potest intclligi illa redupli­ cationis notu, primo, ut determinat bonitatem vel malitiam absolute. Et sic non sumitur hic: quia hoc esset idem quod quaerere de convenientibus bono vel malo absolute, quod non spectat ad moralem, sed mctaphysicum ; et essent fal­ sae responsiones,- Alio modo, ut determinat bonitatem vel malitiam propriam, seu contractam ad actum humanum. Et hic est intentus sensus quaestionum ct responsionum. Ita quod intendit Auctor quaerere an actus humanus cx sua I bonitate vel malitia, ut sic, habeat rationem recti, laudabilis, meritorii, etiam apud Deum: ct similiter peccati, culpabilis, demeritorii, etiam apud Deum. Et, ut patet in lincra, de­ terminat partem affirmativam. Ita quod actus humanus con­ stituitur in esse boni vel mali, quasi cx causa formali; et super hoc fundatur quod cx ordine ad finem, recti vel pec­ cati: cx ordine ad efficiens, laudabilis vel culpabilis; cx ordine ad alterum, meritorii vel demeritorii rationem habet. Et non sunt haec sumenda ut disparata, sed ut cx additione sc habentia: meritorium namque supponit ct praeexigit laudabile, ct laudabile rectum, ct rectum bonum moralitcr. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALES. HABEAT RATIONEM LAUDABILIS VEL CULPABILIS T a Λ w». ■ J» D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur qUOÜ actus humanus, ex hoc quod est bonus vcl malus, non habeat rationem lauda­ bilis vel culpabilis. Peccatum enim con­ 3 tingit etiam a in his quae aguntur a natura, ut dici­ •Cap.tin η. * S. To. lea. mt. tur in II Physic. * Sed tamen ca quae sunt natura­ lia, non sunt laudabilia nec culpabilia, ut dicitur •Up, R. . S. Tb l«c. in. in III Ethic. * Ergo actus humanus, ex hoc quod est malus vel peccatum, non habet rationem cul­ pae: et per consequens nec ex hoc quod est bo­ nus, habet rationem laudabilis. 2. Praeterea, sicut contingit peccatum in acti­ bus moralibus, ita et in actibus artis: quia, ut •Locat. dicitur in II Physic. peccat grammaticus non recte scribens, et medicus non recte dans potionem. Sed non culpatur artifex cx hoc quod aliquid malum facit: quia ad industriam artificis pertinet quod possit et bonum opus facere et malum, cum voluerit. Ergo videtur quod etiam actus mo­ ralis, cx hoc quod est malus, non habeat ratio­ nem culpabilis. 3. Praeterea, Dionysius dicit, in iv cap. de Dip. •5 Th.ic-t.Mu. Nom. *, quod malum est infirmum et impotens. Sed infirmitas vcl impotentia vel tollit vel dimi­ nuit rationem culpae. Non ergo actus humanus est culpabilis cx hoc quod est malus. η CONTRA qu°d Philosophus dicit *, quod r laudabilia sunt virtutum opera; vituperabilia au­ tem. vel culpabilia, opera contraria. Sed actus boni sunt actus virtutis, quia virtus est quae bonum facit habentem, et opus eius bonum reddit, ut dic*lUr ’n Ethic· *: unde actus oppositi sunt actus mali. Ergo actus humanus cx hoc quod est bonus vcl malus, habet rationem laudabilis vcl culpabilis. Respondeo dicendum quod, sicut malum est in a) etiam. - Om. PFIU. β) aliquit actui. - actut P.». γ) autem. - enim Pa. rrgo. - enim PABCDEFGHII.j. plus quam peccatum, ita peccatum est in plus quam culpa. Ex hoc enim dicitur aliquis actus * 1 culpabilis vel laudabilis, quod imputatur agenti: nihil enim est aliud laudari vel culpari, quam im­ putari alicui malitiam vel bonitatem sui actus.Tunc autem T actus imputatur agenti, quando est in po­ testate ipsius, ita quod habeat dominium sui actus. Hoc autem est in omnibus actibus voluntariis: quia per voluntatem homo dominium sui actus habet, ut ex supradictis * patet. Unde relinquitur · q». «, «t-1. >. quod bonum vel malum in solis actibus volun­ tariis constituit rationem laudis vcl culpae; in qui­ bus idem est malum, peccatum et culpa. Ad primum ergo dicendum quod actus natura­ les non sunt in potestate naturalis agentis: cum natura sit determinata ad unum. Et ideo, licet in actibus naturalibus sit peccatum, non tamen est ibi culpa. Ad secundum dicendum quod ratio aliter se ha­ bet in artificialibus, ct aliter in moralibus. In ar­ tificialibus enim ratio ordinatur ad finem parti­ cularem, quod est aliquid per rationem excogi­ tatum. In moralibus autem ordinatur ad finem communem totius humanae vitae. Finis autem particularis ordinatur ad finem communem. Cum ergo ' peccatum sit per deviationem ab ordine ad finem, ut dictum est in actu artis contingit · ·αλ«. dupliciter esse peccatum. Uno modo, per devia­ tionem a fine particulari intento ab artifice: et hoc peccatum erit proprium arti ; puta si artifex, intendens facere bonum opus, faciat malum, vel intendens facere : mulum , faciat bonum. Alio * modo, per deviationem a fine communi humanae vitae: et hoc modo dicetur peccare, si * intendat r’ facere malum opus, et faciat, per quod alius de­ cipiatur. Sed hoc peccatum non est proprium j) cuMtinpit, - cnnl inf et ADFII. t) facere. - Om. Pa; vel... tautNt om. U n - etiam fi Ρλ- Pro/rr çwoj, caedem fer hac ul; ri.., aliut om. B. QUAESTIO XXI, 166 artificis inquantum artifex, sed inquantum homo est. Unde ex primo peccato culpatur artitex in­ quantum artifex: sed J ex secundo culpatur homo inquantum homo. - Sed in moralibus, ubi attendi­ tur ordo rationis ad finem communem humanae vitae, semper peccatum et malum attenditur per deviationem ab ordine rationis ad finem commu­ nem humanae vitae. Et ideo culpatur ex tali peccato homo et inquantum est homo, et inquan­ ARTICULUS III tum est moralis. Unde Philosophus dicit, in VI Ethic, * quod in arte volens peccans est eligibilior; circa prudentiam autem minus, sicut et in virtutibus moralibus, quarum prudentia est direcliva. Ad tertium dicendum quod illa infirmitas quae est in malis voluntariis, subiacet potestati ho­ minis. Et ideo nec tollit nec diminuit rationem culpae. G) artifex: tcd. - et! artifex EX. eat artifex sed G, «r artifex ct cctcri. - Pro Aorno alturo loen, hooio eat .^ïc» ct a. ARTICULUS TERTIUS UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS, HABEAT RATIONEM MERI TI VEL DEMERITI io. II. TERTn;M s,c proceditur Videtur quod actus humanus non habeat rationem ®eriti ct dementi, propter suam boni^S*^±XJlatcm vc| malitiam. Meritum enim ct demeritum dicitur per ordinem ad retributionem, quae locum solum habet in his quae ad alterum sunt. Sed non omnes actus humani boni vel mali sunt ad alterum, sed quidam sunt ad seipsum. Ergo non omnis actus humanus bonus vel ma­ lus habet rationem meriti vel demeriti. 2. Praeterea, nullus meretur poenam vel prae­ mium ex hoc quod disponit ut vult de eo cuius est dominus: sicut si homo destruat rem suam, non punitur, sicut si destrueret rem alterius. Sed homo est dominus suorum actuum. Ergo ex hoc quod bene vel male disponit de suo actu, non meretur poenam vel praemium. 3. Praeterea? ex hoc quod aliquis sibi ipsi ac­ quirit bonum, non meretur ut ei bene fiat ab alio: et eadem ratio est de malis. Sed ipse actus bo­ nus est quoddam bonum et perfectio agentis: actus autem inordinatus est quoddam malum ipsius. Non ergo ex hoc quod homo facit malum actum vel bonum, meretur vel demeretur. Sed contRzK est quod dicitur Isaiae m *: Dicite iusto quoniam ’ bene: quoniam fructum adinventionum suarum comedet. Jae impio in malum: retributio enim manuum eius Jiet ei. Respondeo dicendum quod meritum et deme­ ritum dicuntur in ordine ad retributionem quae fit secundum iustitiam. Retributio autem secun­ dum iustitiam fit alicui ex eo quod agit in pro­ fectum vel nocumentum alterius. Est autem con­ siderandum quod unusquisque in aliqua societate vivens, est aliquo ? modo pars et membrum lo­ tius societatis. Quicumque ergo agit aliquid in bonum vel malum alicuius in societate existenlis. hoc redundat in totam societatem : sicut qui laedit manum, per consequens laedit hominem. a) quoniam. — Om. ABCEFGHIKLpD. p) aliquo. - quodam codkci. Cum ergo aliquis agit in bonum vel malum al­ terius singularis personae, cadit ibi dupliciter ratio meriti vel demeriti. Uno modo, secundum quod debetur ei retributio a singulari persona quam iuvat vel offendit. Alio modo, secundum quod debetur ei retributio a toto collegio. - Quando vero aliquis ordinat actum suum directe in bonum vel malum totius collegii, debetur ei retributio primo quidem et principaliter a toto collegio: secundario vero, ab omnibus collegii partibus.Cum vero aliquis agit quod in bonum proprium vel malum vergit, etiam debetur ei retributio, inquantum etiam hoc vergit in commune, secun­ dum quod ipse est pars collegii: licet non de­ beatur ei retributio inquantum est bonum vel malum singularis personae, quae est eadem agenti, nisi forte a seipso secundum quandam similitu­ dinem, prout est iustitia hominis ad seipsum. Sic igitur patet quod actus bonus vel malus habet rationem laudabilis vel culpabilis γ, secun­ dum quod est in potestate voluntatis; rationem vero rectitudinis et peccati, secundum ordinem ad finem : rationem vero meriti et demeriti, se­ cundum retributionem iustitiae ad alterum. Ad primum ergo dices dum quod quandoque actus hominis boni vel mali, etsi non ordinantur ad bonum vel malum alterius singularis perso­ nae, tamen ordinantur ad bonum vel ad malum alterius quod est ipsa communitas. Ad seci ndum dicendum quod homo. qui habet dominium sui actus, ipse etiam, inquantum est alterius, scilicet communitatis, cuius est pars, me­ retur aliquid vel demeretur, inquantum actus suos bene vel male disponit: sicut etiam si aha sua. de quibus communitati servire debet, bene vel male dispenset a. Ad tertium dicendum quod hoc ipsum bonum vel malum quod aliquis sibi facit per suum actum, redundat in communitatem, ut dictum est *. · γ» culpabitis. - culpae ABCDf 1KI . Ü) Jiipentct. - Jhpntaat Pa. * mpm. QUAESTIO XXI. ARTICULUS IV 167 ARTICULUS QUARTUS UTRUM ACTUS HI MANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS. HABÉAT RATIONEM MERITI VEL DEMERITI APUD DEUM Infra, qu. cuv, nrt. 1. i» quartum sic pROCuniTUR. Videtur quod rationem meriti vel demeriti apud Deum. Ratione actus hominis bonus vel malus non ha­ quidem ipsius, inquantum est ultimus hominis beat rationem meriti ve! demeriti per finis: est autem debitum ut ad finem ultimum ^comparationem ad Deum. Quia, ut di- omnes actus referantur, ut supra * habitum est. -q - ah ctum est *, meritum et demeritum ­ Undeimportat qui facitoractum malum non referibilem in dinem ad recompensationem profectus ve! da­ Deum, non servat honorem Dei, qui ultimo fini mni ad alterum illati. Sed actus hominis bonus debetur. - Ex parte vero totius communitatis vel malus non cedit in aliquem profectum vel universi, quia in qualibet communitate 4 ille qui damnum ipsius Dei: dicitur enim lob xxxv *: regit communitatem, praecipue habet curam boni Si peccaveris, quid et nocebis? Porro si iuste ege­ communis; unde ad cum pertinet retribuere pro ris, quid donabis ei? Ergo actus hominis bonus his quae bene vel male fiunt in communitate. vel malus non habet rationem meriti vel deme­ Est autem Deus gubernator et rector totius uni­ riti apud Deum. versi. sicut in Primo φ habitum est: ct speciali2. Praeterea, instrumentum nihil meretur vel ter rationalium creaturarum. Unde manifestum demeretur apud eum qui utitur instrumento: quia est quod actus humani habent rationem meriti tota actio instrumenti est utentis ipso. Sed homo vel demeriti per comparationem ad ipsum: alioin agendo est instrumentum divinae virtutis prm- quin sequeretur quod Deus non haberet curam cipahter ipsum moventis: unde dicitur Isaiae x ·: dc actibus humanis. Numquid gloriabitur securis contra eum qui secat Ah primi st ergo dicendum quod per actum ho­ in ea? Aut exaltabitur serra contra eum a quo mini* Deo secundum se nihil potest accrescere trahitur? ubi manifeste hominem agentem com­ vel deperire: sed tamen homo, quantum in sc parat instrumento. Ergo homo, bene agendo vel est. aliquid subtrahit Deo, vel ei exhibet, cum male, nihil * meretur vel demeretur apud Deum. servat ve! non servat ordinem quem Deus in­ 3. Praeterea, actus humanus habet rationem stituit. meriti vel demeriti, inquantum ordinatur ad alAd secundi m dicendum quod homo sic move­ terum. Sed non omnes actus humani ordinantur * tur a Deo ut instrumentum, quod tamen non ad Deum. Ergo non omnes actus boni vel mali excluditur ‘ quin moveat scipsum per liberum habent rationem meriti vel demeriti apud Deum, arbitrium, ut ex supradiclis * patet. Et ideo per Sed contra est quod dicitur Eccle. ult. *: Cuncta suum actum meretur vel demeretur apud Deum. Ad tertium dicendum quod homo non ordina­ quae fiunt adducet Deus in iudicium, sive bonum sit T sire malum. Sed iudicium importat retributio­ tur ad communitatem politicam secundum se nem, respectu cuius meritum et demeritum dici­ totum, et secundum omnia sua: et ideo non opor­ tur. Ergo omnis actus hominis bonus vel malus tet quod quilibet actus eius sit meritorius vel habet rationem meriti vel demeriti apud Deum. demeritorius per ordinem ad communitatem po­ RESPONDEO DICENDUM quod, SlCUl dictum CSl *, liticam. Sed totum quod homo est, ct quod po­ actus alicuius hominis habet rationem meriti vel test et habet, ordinandum est ad Deum: et ideo demeriti, secundum quod ordinatur ad alterum, omnis actus hominis bonus vel malus habet ra­ vel ratione cius, vel ratione communitatis. Utroque tionem meriti vel demeriti apud Deum, quantum autem modo actus nostri boni vel mali habent est ex ipsa ratione actus. ■ w 6,7 vm.ii » > vm. m. Art. pm«c«4. e) nihil. - non Pa. omnes actut humani ordinantur. - omnii actut humanus ordi­ natur Pj. "· ■”·*· γ) sit. - Oro. P. 3/ communitate. — communicatione Pa. <) excluditur. - cxcludd P.i. Conimcntaxna Cardinalis Caieram calce ultimi articuli eiusdem quaestionis, adverte illa ultima verba: quantum est ex ipsa ratione actus. Dupli­ citer enim omnis alicuius netus humanus potest habere rutionem meritorii vel demeritorii: primo, ex ipsa ratione actus ; secundo, cx statu personae agentis. Et hoc quidem secundo modo, non omnis actus humanus est meritorius vel demeritorius. sed existentis in statu gratiae; primo vero modo, omnis actus humanus est meritorius vel demerito­ rius. Et ut praeservaret sc, Auctor addidit, quantum ea ex ipsa ratione actus. Et hoc intclligc, loquendo de merito vi­ n I t corpore. tae aeternae, scu simpliciter apud Deum. Latissime enim loquendo de merito, omnis actus bonus retributionem, ct malus punitionem exposcit. - Et quoniam difficultas illa, an omnis actus existentis in gratia sit meritorius vel demeri­ torius respectu vitae aeternae, cx praecepto caritatis pendet; ct inferius dc his erit sermo in quaestione centesima ·; id- · Ct ut. circo illucusque differantur solvenda argumenta Scoti, in Quolibctis, qu. XVII, et in II Sent., dut. xi.r, ct Durandi, in xi. distinctione Secundi ·. * Q»· «· In reliquis huius quaestionis nihil occurrit scribendum. 'i QUAESTIO VIGESIMASECUNDA DE SUBIECTO PASSIONUM ANIMAE IX TRES ARTICULOS DIVISA hoc considerandum est dc passionibus Circa primum quaeruntur tria. Primo: utrum aliqua passio sil in anima. animae *: et primo, in generali: secundo, in •Qa.un. speciali*. In generali autem, quatuor Secundo occurrunt: utrum magis in parte appetitiva circa eas consideranda: primo quidem, dc subie- quam in apprehensiva. Tertio: utrum magis sit in appetitu sensi­ • qm.mu. cto earum; secundo, de differentia earum *; tertivo quam intellectivo, qui dicitur volun­ tio, dc comparatione carum ad invicem ♦· quarto, dc malitia et bonitate ipsarum *. tas. ost • Q« • Qu. un. P ARTICULUS PRIMUS LTHl M ALIQUA PASSIO SIT IN ANIMA III Sent.. «fut. xv, qu. π. ·π. VidctUL quod nulla passio sit in anima. Pati enim est proprium materiae. Sed anima non est composita ex materia ct forma, ut in • Qu. LXXT. ift. Primo * habitum est. Ergo nulla passio est in S· anima. 2. Praeterea, passio est motus, ut dicitur in ’·’ HI Physic. * Sed anima non movetur, ut prokalur Anima *. Ergo passio non est in ”· anima. 3. Praeterea, passio est via in corruptionem : nam omnis passio, magis facta, abiicit a substan•ub.vi,€*p.w, tia, ut dicitur in libro Topicorum *. Sed anima est incorruptibilis. Ergo nulla passio est in anima. Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Rom. • ver», $. vu *: Cum essemus m carne, passiones peccato­ rum, quae per legem erant, operabantur in mem­ bris nostris. Peccata autem sunt proprie in ani­ ma. Ergo et passiones, quae dicuntur peccatorum, sunt in anima. Respondeo dicendum quod pati dicitur triplici• ter ·. Uno modo, communiter, secundum quod omne recipere est pati, etiam si nihil 'abiiciatur a re: sicut si dicatur aerem pati, quando illuminatur. Hoc autem magis proprie Ê est perfici, quam pati. - Alio modo dicitur pali proprie, quando aliquid recipitur cum alterius abiectione. Sed hoc con­ tingit dupliciter. Quandoque enim abiicitur id quod non est conveniens rei: sicut cum corpus animalis sanatur, dicitur pati, quia recipit sani­ tatem, aegritudine abiecta. - Alio modo, quando e converso contingit: sicut aegrotare dicitur pati, quia recipitur infirmitas, sanitate abiecta. Et hic est propriissimus modus passionis. Nam pali di­ citur cx eo quod aliquid trahitur ad agentem: quod autem recedit ab eo quod est sibi convcD PRIMUM SIC PROCEDITUR. «) tripliciter. - Oro. codkcs. p) proprie. - Om. PGe. qu* 3; D: Verit.. qu. un, xrt. i, a. niens, maxime videtur ad aliud trahi. El similiter in I de Generat. * dicitur quod, quando ex ignobiliori generatur nobilius, est generatio simplici- * ' £Ληη· ter, ct corruptio secundum quid : e converso au­ tem. quando ex nobiliori ignobilius generatur. Et his tribus modis contingit esse in anima passionem. Nam secundum receptionem tantum, ·Hl dicitur quod sentire et intelligere est quoddam pati *. Passio autem cum abiectione non est nisi ·, U $. quoque radice, scilicet maiori* recessus a naturali, passiones quod irasci, timere, etc., conveniunt animae per se. Et quaccumquc intensae habent magis rationem passionis quam revera hoc habet compositum ratione animae, illud ratione corporis. remissae motus enim corporalis maior ibi intervenit. irca C jp. m, n. p. · 1 h. Icet. tin. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM PASSIO MAGIS SIT IN PARTE APPETITIVA QUAM IN APPREHENSIVA t. Arittot. Je ■Μ, bb. I, . τ, n. S. Πι. Icet. xu. d. Commea!, rt poti «rt. fa art. tert. . accurrit. >P. IV. U. boni vel mali. Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum est, passio proprie invenitur ubi est transmutatio corporalis. Quae quidem invenitur in actibus ap­ a) pattern. — faciens AGCDGIIIKLpF. . sufpicnmcm. - susceptionem VCa, ivxpirattimem I; Fd aliter ... mali om. A. petitus sensitivi ; ct τ non solum spiritualis, sicut est in apprehensione sensitiva, sed etiam natu­ ralis. In actu autem appetitus intellectivi non re­ quiritur aliqua transmutatio corporalis: quia hu­ iusmodi appetitus non est virtus alicuius organi. Unde patet quod ratio passionis magis proprie invenitur in actu appetitus sensitivi quam intelle­ ctivi ; ut etiam patet per definitiones Damasceni' inducias ♦. JV* ** Ai» primum ergo DICENDUM quod passio divino­ rum ibi dicitur allectio ad divina, ct coniunctio ad ipsa per amorum: quod tamen fit sine trans­ mutatione corporali. Ad secundum dicendum tfuod magnitudo passio­ nis non solum dependet cx virtute agentis, sed etiam ex passibilitate patientis: quia quae sunt bene passibilia, multum patiuntur etiam a parvis activis. Licet ergo obicctum appetitus intellectivi sit magis activum quam obicctum appetitus sensitivi, tamen appetitus sensitivus est magis passivus. Ad tertium dicendum quod amor et gaudium et alia huiusmodi, cum attribuuntur Deo 1 vel angelis, aut hominibus secundum appetitum in­ tellectivum , significant simplicem actum volun­ tatis * cum similitudine effectus, absque passione. ·ο.^ Unde dicit Augustinus, IX de Civ. Dei*: Sancti angeli et sine ira puniunt, et sine miseriae com­ passione subveniunt. Et tamen istarum nomina pas­ sionum , consuetudine locutionis humanae, etiam in cos usurpantur, propter quandam operum simi­ litudinem, non propter affectionum infirmitatem. 7) ct. - Om. codice*. o) Damasceni. - Om. ACl.FlL, duas *upcr r««ur« Ik 1) Deo. - vel Zko ABCDFGHIKL. Commentaria Cardinalia Caietaid articulo tertio dubium hic solvendum occurrit, quod intellectus α voluntate ct c converso, in hoc quod intelle­ in pluribus locis moveri potest. Et est dubium ad homi­ ctus finnlitcr, voluntas vero effective movet; ct hic* vult ’ l« rt»p. nem, scilicet s. Thomnm: scilicet quo pacto ipse in Prima quod bonum intellectum est activum in voluntatem. Parte, qu. lxxxu, art. 4, ponit differentium inter motionem II. Ad hoc dicitur quod bonum apprehensum movet n I K 172 QUAESTIO XXII, ARTICULUS 111 appetitum dupliciter, effective scilicet, ct finalitcr: effective quidem, causando ipsum netum appetitus; finalitcr vero, quoniam ipse actus in appetitu causatus, tendit in bonum apprehensum ut finem. Differenter tamen apprehensum bo­ num causai utroque modo: quia ad causandum effective, utitur esse ut forma; ad causandum vero finalitcr, utitur esse ut esse. Appetibile enim, puta sanitas apprehensa, ra­ tione sui esse quasi forma, facit in appetitu desiderium sui ut sit in esse rcali ; iuxta illud Averrois, in XII Metaphys., commento xxxvi Balneum in anima agit desiderium, etc. Unde inter ceteras causalitatcs effectivas, ct hanc qua appe­ tibile movet appetitum, duplex est differentia. Prima, licet occulta, est quia reliquis forma est ratio agendi, unde ct passum assimilatur agenti : in hac vero, ut bonum invenia­ tur omnifariam obicctum formale appetitus, esse induit ra­ tionem formae; unde appetitus non suscipit similitudinem agentis, sed conveniens sibi in ordine ad tale appetibile. Secunda est manifesta: quia in ceteris causa effectiva non per se est nisi effectiva ; in hac vero necessario ipsa effe­ ctiva est finalis non per accidens, sed per se; quoniam per se effectus cius est actus per se tendens in causam illam Cap. 11. ut finem. Propter quod Averroès, in dc Substantia Orbis ♦, reprehendit dicentes finem non esse agens, dicendo quod finis significat agens significatione necessaria. Quia vero causalitas ista non est, nec potest esse pure effectiva, sed est effectiva ct finalis, connumeratu est cum finali a s. Thoma Loc. dt. in Prima Parte * ct alibi **. Quia autem in veritate inter­ Cf. Ill Cent. venit causalitas effectiva, ideo hic ct alibi · quandoque ex­ primitur quod bonum apprehensum est activum, ct appe­ uti, art. IJ. • Ci. Part. I, qo. uu, art. 3; qu. titus est passivus, etc. IXUli , art. ) , Est ergo differentia inter intellectum ct voluntatem in movendo in hoc, quod voluntas movet effective intellectum ct alias animae vires quoad exercitium actus: intellectus nutem movet illam finalitcr, ct cum hoc effective, nd spe­ cificationem actus, ct illa efficientia quae ncccssano iungitur fini. Propter quod, ut dictum est, finalis tantum cau­ salius expressa est. III. Quod autem haec sit Auctoris mens, non solum ex dictis nunc haberi potest, sed cx superius* dictis, scilicet quod intellectus ratione obiecti movet appetitum in genere causae formulis : dc quo tamen nulla in Prima Pane, loco • Nam. t. allegato ·, fit mentio. Ex hoc enim habeo quod, si etiam cum dictione exclusive Auctor dixisset intellectum movere voluntatem finalitcr solum, adhuc starent quae diximus: eo quod exclusio non fit a concomitantibus, ct, ut di• Num. prteceJ. ctum est·, causam finalem concomitatur efficiens supra Comra-ni ^’cto π,ο^°· formalis respectu actuum, ut superius " ex­ ui ni planarum fuit. articulo tertio dubium occurrit dc hoc quod etiam in primo articulo dictum est, scilicet quod in sola anima ct appetitu intellectivo nulla est proprie passio. Est autem ratio dubii quia Scotun, in I Sent., dist. 1, qu. 111, et in IV Sent., .list, xi.ix, qu. vn. ponit in voluntate non solum ope­ rationes, sed passiones spirituales. Et quantum ipse insi­ nuare videtur, intendit quod voluntas tunc operatur, quando contingit obicctum. tunc autem patitur, quando recipit ub obiccto. Ita quod operatio coniungit potentiam obiccto passio autem non, sed ab obiccto est ut causa efficiente tantum. Nulla autem haec ratione probat in generali: sed forte, super ipsius passionis nomen innixus, ct auctoritate Aristotelis * usus, quod delectatio sequitur operationem, • caic. in x. swutr quasi per se notum accepit quod falsum credimus ·. • Cf. mtn 41 Passionis enim nomen, in primis, in immaterialibus vel χιχιι,ιπ.ι,Gy­ rato·. nd solam receptionem, ut in intellectu, vel ad receptionem per modum rei quae trahitur in aliud, ut in appetitu intelle­ ctivo. constat inveniri, ex III de Anima*, et V Metaphys. * n. - S. !Ι· 1K ■·*· ica. Et hoc, proprie loquendo: metaphorice enim consuevimus IX. ·· Cf. ι*α m actus voluntatis similes passionibus appetitus sensitivi, vo­ lis·. VI. b> (».4. hb.IV.cu. care passiones, ut selle vindictam vocamus iram, ct velle xi», 0. 6; t>7v. malum alicui vocamus odium. Et haec locutio multos, iu- cap. iv. dicio meo, fefellit. Quod autem delectatio sequatur operationem, hoc accidit ei inquantum est passio : non cmm omnis passio sequitur sic operationem; irnmo stat quod passio sit prima operatio appetitus, ut patet dc amore. Et tu potes sic inspicere quod dicimus. Amor est passio, immo prima omnium passio­ num: ct tamen amor est operatio tam in appetitu sensi­ tivo quam intellectivo: ergo distinctio inter passionem et operationem appetitus nulla est. .Minor patet: quia nmor maxime contingit obicctum; ct, apud Scotum ·, est ipsa • IV 5«i.. : .t iuL qvrr. essentia beatitudinis. - Praeterea, delectatio est passio: et habet pro obiccto, et non solum pro causa, delectabile: ergo delectatio est coniungcns obiccto. Probatur assum­ ptum. Quia videns Deum, delectatur dc Deo tanquam obic­ cto summo delectabili : et qui habet delectationem moro­ sam, delectatur dc re cogitata turpi ut obiccto delectabili, ac si esset in re, et non solum ut causa efficiente. Dicito ergo quod passiones in appetitu sensitivo sunt verne operationes, causatae tamen ab appetibili, ct haben­ tes pro obiccto appetibile. Sed differentia consistit in hoc, quod in appetitu sensitivo sunt permixtae * cum passione • rr- mu.'Jr cJ. icsi­ lo ib QUAESTIO VIGESIMATERTIA DE DIFFERENTIA PASSIONUM AB INVICEM !C IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA d c n. v- · S. ΊΊι. Icet u. • Cf. (nfrx ς;. mea’ Cei»· • Cap. rw. o. $. n. · S. Th. Ι«Λ IX. ·· Cf. left, χτ»; hb. W. I«a. »».· Did. lib. IV, exp XIT, n. 6; rikv. cap. nr, considerandum est de passionum dif­ ferentia ad invicem ·. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum passiones quae sunt in concu­ piscibili, sint diversae ab his quae sunt in irascibili. Secundo: utrum contrarictas passionum iraeinde • E/JUc. lite. X. Ό. Jo.xxii, tn» trod. D scibihs sit · secundum contrarictatcm boni ut mali. Tertio: utrum sit aliqua passio non habens contrarium. Quarto : utrum sint aliquae passiones differen­ tes specie, in eadem potentia, non contrariae ad invicem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM PASSIONES QUAE SUNT IN CONCUPISCIBILI, SINT DIVERSAE \B HIS QUAE SUNT IN IRASCIBILI IftrtK qu. xm, *ru 4- V &*/., J|»|, M. qo.lr if mixtjf U. §0. uil, JOnUBrtt. D primum sic proceditur. Videtur quod speciem potentiarum, quam ad diversificandam passiones caedem sint in irascibili et in speciem passionum vel actuum. Sicut enim in concupiscibili. Dicit enim Philosophus, naturalibus diversitas generis consequitur diver­ in II Ethic. *, quod passiones animae sitatum potentiae materiae, diversitas autem spe­ sunt quas sequitur gaudium et tristitia. Sed cieigau diversitatem ­ formae in eadem materia; ita in dium et tristitia sum in concupiscibili. Ergo omnes actibus animae, actus ad diversas potentias perti­ passiones sunt in concupiscibili. Non ergo sunt nentes. sunt non solum specie, sed etiam genere aliae in irascibili. et aliae m concupiscibili. diversi ♦; actus nutem vel passiones respicientes ·».«<. 2 Praeterea, Matth. xui super illud, Simile diversa obiecta specialia comprehensa sub uno est regnum caelorum fermento etc., dicit Glossa communi obiecto unius potentiae, differunt sicut Hieronymi: In ratione possideamus prudentiam, species illius generis. Ad cognoscendum ergo quae passiones sint in in irascibili odium vitiorum, in concupiscibili de­ siderium virtutum. Sed odium est in concupisci­ irascibili. et quae in concupiscibili, oportet assu­ bili, sicut et amor, cui contrariatur. ut dicitur in mere obicctum utriusque potentiae. Dictum est •c»?.™. 0 4. II Topic. * Ergo eadem passio est in concupi­ autem in Primo * quod obicctum potentiae con- \nw, lrv cupiscibilis est bonum vel malum sensibile sim­ scibili ct irascibili. 3. Praeterea, passiones et actus differunt spe­ pliciter acceptum, quod est delectabile vel doloro­ cie secundum obiecta. Sed passionum irascibilis sum. Sed quia neccsse est quod interdum anima ? et concupiscibilis eadem obiecta sunt, scilicet bo­ difficultatem vel pugnam patiatur in adipiscendo num et malum. Ergo eaedem sunt passiones ira­ aliquod huiusmodi bonum, vel fugiendo aliquod huiusmodi malum, inquantum hoc cst quodam­ scibilis et concupiscibilis. Sed contra, diversarum potentiarum actus sunt modo elevatum supra facilem potestatem animalis; specie diversi, sicut videre et audire. Sed irasci­ ideo ipsum bonum vel malum, secundum quod bilis et concupiscibilis sunt duae potentiae divi- habet rationem ardui vel difficilis, est obicctum •Q^Lixxt.an. dentes appetitum sensitivum, ut in Primo* di­ irascibilis. Quaecumque ergo passiones respiciunt ctum cst. Ergo, cum passiones sint motus appe- absolute bonum vel malum, perlinent ad con­ •^Qa.xxH art. utus sensitivi, ut supra ; dictum est. passiones cupiscibilem ; ut gaudium, tristitia, amor, odium, quae sum in irascibili, erunt aliae secundum et similia. Quaecumque vero passiones respiciunt speciem a passionibus quae sunt in concupiscibili. bonum vel malum sub ratione ardui, prout est Respondeo dicendum quod passiones quae sum aliquid γ adipiscibile vel fugibile cum aliqua dif­ in irascibili et in concupiscibili, differunt specie. ficultate, pertinent ad irascibilem ; ut audacia, ti­ Cum enim diversae potentiae habeant diversa obie- mor, spes, ct huiusmodi. • Q«.uxw,aft. cta, ut in Primo * dictum cst, nccesse cst quod Ad primum ergo dicendum quod, sicut in Primo* ·ινχ passiones diversarum potentiarum ad diversa obie­ dictum est. ad hoc vis irascibilis data cst anima­ cta referantur. Unde multo magis passiones diver­ libus. ut tollantur impedimenta quibus concupi­ 3 sarum potentiarum specie differunt: maior enim scibilis in suum obicctum tendere prohibetur \ differentia obiecti requiritur ad diversificandam vel propter difficultatem boni adipiscendi, vel » 3' enntrarietas ... iit. - contrarietatei ... tint Prt. p) pugnam. - repugnantiam F. γ) alijuiJ. - Om. ctxlicc*. B) prohibetur. - prohiberetur ARCOGHlKI.pl·' ct 4. 174 QUAESTIO XXIII, ARTICULUS II propter difficultatem mali superandi. Et ideo pas­ siones irascibilis omnes terminantur ad passiones concupiscibilis. Et secundum hoc, etiam passiones quae sunt in irascibili, consequitur gaudium et tristitia, quae sunt in concupiscibili. An SECUNDUM dicendum quod odium viliorum attri­ buit Hieronymus irascibili, non propter rationem odii, quae proprie competit concupiscibili; sed pro­ pter impugnationem, quae pertinet ad irascibilem. Ad tertium dicendum quod bonum inquantum est delectabile, movet concupiscibilem. Sed si bo­ num habeat quandam difficultatem ad adipiscen­ dum, cx hoc ipso habet aliquid repugnans con­ cupiscibili. Et ideo necessarium luit esse aliam potentiam quae in id tenderet. Et eadem ratio est de malis. Et haec potentia est iroscibilis. Unde cx consequenti passiones · concupiscibilis et irasci­ bilis specie differunt. «S.-px. ÇJP- ’"· 1er ’ c*P Ia wi. «) pauMmes. - fpccitf PACDEGILpBH ct a. Commentaria Cardinalis Caietani primum Articulum quaestionis xxm, quia hic in­ Quod autem bonum difficile ct bonum absolute egeant choat distinctio passionum, adverte quod oportet in diversis potentiis, in Prima Parte · dictum est; ct in respontoto hoc tractatu servare illud , Quolibet proferente constone ad tertium hic ostenditur, cx eo quod bonum difficile • ArietouTqr/e. traria, sollicitum esse stultum est *. Dico nutem hoc, quia habet unde repugnet concupiscentiae. Offendens ergo est n· 5· non omnibus concessum apparet ut distincte ct proprie dc unum contentum sub obiecto iroscibilis, pro quanto spectat huiusmodi passionibus locuti fuerint. Scotus in primis, ut ad aliquam cius passionem, puta iram: adaequatum autem in III Sent., disc, xxxiv, apparet, reprehendit dicentes obic­ obicctum est difficile, sive arduum. ctum iroscibilis esse arduum : ct volens cius obicctum esse 11. Et scito quod, cum ponitur differentia inter obicctum offendens, dicit quod semper quando iroscibilis habet actum concupiscibilis ct iroscibilis, quia illius bonum absolute, suum, est ibi nolle non solum concupiscibilis, sed irasci­ istius bonum arduum; perinde est ac si diceretur quod bilis. Ex quibus manifeste apparet quod, apud ipsum, ira- concupiscibilis obicctum est bonum sensibile, nullo addito; scibilis nunquam est respectu boni; sed muli tantum re­ irascibili* vero, bonum determinatum ad rationem ardui seu spuendi, sustinendi, puniendi, ct si quid aliud est huius­ difficilis; itn quod illud est simplex, hoc est quasi com­ modi. Ac per hoc, in innuis iroscibilis erravit: spes enim, positum. Unde non fallaris, putans quod concupiscibilis quae est prima passio irascibili», oportet quod negetur ab ca. feratur in bonum, et iroscibilis in illius difficultatem: sed Nec ullam rationem invenio, nisi forte cx xxvi distinctione scito ct quod concupiscibilis fertur in bonum, ct quod irueiusdem Tertii quis assumat istam: scilicet quid arduum scibilis fertur in bonum arduum. Omnis namque appetitus aut significat absens, aut excedens facultatem potentiae cui obicctum est bonum et ira, ut dicitur in II Rhetoric., dicitur arduum, aut excedens omniii mala sibi contraria; cup. 1 *, est appetitus apparentis punitionis, quod bonum sed nihil horum est; ergo, etc. Haec autem petitio, aut dis­ est in re \cl apparentia manifeste. tinctio, nihil obstat: quoniam arduum nihil horum formaNec refert an idem aut diversum sit bonum λ bono arduo: litcr significat, sed difficultatem in bono vel malo. Arduas sat est enim quod distinguuntur formalitcr. Si tamen dicta enim res dicimus, quae difficultatem, ac propterea celsitu­ Auctoris in quaestione de Veritate, qu. xxv *, ct in III Sent., dinem quandam habent: difficilia enim aggredi non panum dist. xxvi ·, scrutatus fueris, invenies quod obicctum concureputatur; ct difficilibus succumbere, \cl cj fugere, non piscibilis est bonum sensatum, irascibilis vero aestimatum; multum vituperamus. illam movent species sensibilium, istam intentiones elicitae. irca C «Q«.uw,vt • D. 9*0. • Art. pn «thd.cap «,<·*- ’ An. s. · Q»-t, ulj. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM CONTRARIETAS PASSIONUM IRASCIBILIS SIT SECUNDUM CONTRARIETATEM BONI ET MALI 111 Sent., di·:, xm. qa. 1, λπ. 3, ZX Verit.. qu. xxvi, art. 4. « Art. priced., xd t. « Cap. in, n. j »qq.-S.îh. lut. vin. a SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidctUF quod contrarietas passionum irascibilis non sit nisi secundum contrarietatem boni ct Passiones enim irascibilis ordinan­ tur ad passiones concupiscibilis, ut dictum est ♦. Sed passiones concupiscibilis non contrariantur nisi secundum contrarietatem boni ct mali ; sicut amor ei odium. gaudium ct tristitia. Ergo nec passiones irascibilis. 2. Praeterea, passiones differunt secundum obiccta ; sicut ct motus secundum terminos. Sed contrarietas non est in molibus nisi secundum conirarictatcm terminorum, ut patet in V Physic. * Ergo neque in passionibus esi contrarietas « nisi secundum contrarietatem obtectorum. Obicctum autem appetitus est bonum vel malum. Ergo in nulla potentia appetitiva potest esse contrarietas 3/ contrarietM. - paiiionum eddunt Pci- nt Πle ’· vt it It n 1 * I ’'k-tV'’ est’ ul dicitur in III Physic. * Unde oportet contrarictatcm passionum accipere secundum contrarictatem motuum vel mutationum. Est autem du­ plex contrarielas in mutationibus vel motibus, ut • k ’ dicitur in V Physic. * Una quidem secundum ac­ cessum et recessum ab eodem termino: quae quidem contrarielas est proprie mutationum, idest generationis, quae est mutatio ad esse, ct corru? ptionis, quae est mutatio ab esse Alia autem secundum contrarictatem terminorum, quae pro­ prie est contrarielas motuum: sicut dealbatio, quae est motus a nigro in album, opponitur denigrationi, quae est motus ab albo in nigrum. Sic igitur in passionibus animae duplex contrarietas invenitur: una quidem secundum con­ trarictatem obiectorum, scilicet boni et mali; alia vero secundum accessum et recessum ab eodem termino. In passionibus quidem concupiscibilis invenitur prima contrarielas tantum, quae scilicet est secundum obiccta : in passionibus autem ira•d.scibilis invenitur utraque*. Cuius ratio est quia • ah. pr>e«j. obiectum concupiscibilis, ut supra * dictum est, est bonum vel malum sensibile absolute. Bonum autem, inquantum bonum, non potest esse termi­ nus ut a quo, sed solum ul ad quem : quia nihil refugit bonum inquantum bonum, sed omnia ap­ petunt ipsum. Similiter nihil appetit malum in­ quantum huiusmodi, sed omnia fugiunt ipsum: • DM.Ctp.u.eX £) ab cue. - ad non rue I. 175 ct propter hoc, malum non habet rationem ter­ mini ad quem, sed solum termini a quo. Sic igi­ tur omnis passio concupiscibilis respectu boni, est ut in ipsum, sicut amor, desiderium ct gau­ dium : omnis vero passio eius τ respectu mali, T est ut ab ipso, sicut odium, fuga seu abominatio, ct tristitia. Unde in passionibus concupiscibilis non potest esse contrarielas secundum accessum ct recessum ab eodem obiccto. Sed obiectum irascibilis est sensibile bonum vel malum, non quidem absolute, sed sub ratione difficultatis vel arduitatis, ut supra* dictum est. · n *· Bonum autem arduum sive difficile habet ratio­ nem ut in ipsum tendatur, inquantum est bonum, quod pertinet ad passionem spei ; ct ut ab ipso recedatur, inquantum est arduum vel difficile, quod pertinet ad passionem desperationis. Simi­ liter malum arduum habet rationem ut vitetur, inquantum est malum, et hoc pertinet ad passio­ nem timoris: habet etiam rationem ut in ipsum tendatur, sicut in quoddam arduum, per quod scilicet aliquid evadit subicctionem mali, ct sic tendit in ipsum audacia. Invenitur ergo in pas­ sionibus irascibilis contrarielas secundum contrarictalcm boni ct mali, sicut inter spem et limo­ rum: et iterum secundum accessum ct recessum ab eodem termino, sicut inter audaciam ct timorem. Et per hoc patet responsio ad obiccta. γ dut. - Om. Pu. - Pro ut ab ipio, ut ab ipu cd. a, ab ip»a I». Common uria Cardinalia Oaietani • Art. j• Qu. I. *r:. s secundo articulo multa essent dubitanda, si actus pas­ sionum nominatarum examinandi essent singillatim. Sed quoniam hoc suis propriis locis reservatur, unum tantum est discutiendum, quomodo scilicet contrarieras inter bo­ num ct malum spectat nd irascibilcm. Aut enim intclligitur dc bono ct malo absolute : ct sic spectat ad concupiscibi­ lem. - Aut dc bono ct malo ut subsunt arduitati : et sic non considerantur sub rationibus boni ct mali, sed sub ratione ardui; sicut si loqueremur dc ligno ct lapide ut subsunt albedini. II. Ad hoc dicitur quod, sicut bonum absolute contrariatur mulo absolute, ita bonum arduum malo arduo: et sicut haec sunt altera ab illis, ita contrarielas est alia a contrarictatc ; licet communicent in nomine, quin utraque dicitur secundum bonum ct malum. Unde cum quaeritur, • Art pnuccJ clc*' rcsPondctur quod neutro modo, proprie loquendo. Commeat n. n. Quoniam, ut praedictum est *. bonum ct malum non con­ I currunt per accidens, ut subsunt scilicet difficultati : sed totum hoc, bonum arduum vel malum arduum, per se con­ currit. ita quod contrariétés boni ct mali difficilium spectat ad irnscibilem; sunt enim quaedam boni ct mali species bonum difficile et malum difficile. Et cum in littera distin­ guitur bonum arduum in Iv bonum ct in ly arduum, noa est distinctio in subicctum ct accidens, sed unius funda­ menti in plures particulares seu inadacquotas rationes: sicut distingueretur nigredo in id quod habet luminis, ct id quod habet obumbrationis. Et intendit liucra quod, quia bonum arduum habet rationem ct unde attrahat, ct unde a sc re­ pellat. ideo ctc. Attestatur autem huic sensui quod arduum in littera ponitur dcpulsivum ct attractivum: quod non fieret, si secundum sc sumeretur. Nunc autem fit, quia ct aliquod bonum arduum est dcpulsivum, ut obiectum est desperationis; ct aliquod malum arduum est attractivum, ut obiectum audaciae. U. de .<««■». Π, ap.w- ARTICULUS TERTIUS UTRUM SIT ALIQUA PASSIO ANIMAE NON HABENS CONTRARIUM jr. 1, « B Fh. kct. L hb.Xcaf.û. ; ·. η. Infra, qu. XLW, art. i. ad 2; Π! Sent., dhl. xxn, qu. 1, art 3; Dc Verity qu. xrvi. art. 4. Videtur quod 2. Praeterea, omnis passio animae habet vel * omnis passio animae habeat aliquid con­ bonum vel malum pro obiecto, quae sunt obietrarium. Omnis enim passio animae vel cla universaliter appetitivae partis. Sed passioni csl in irascibili vel in concupiscibili, cuius obiectum est bonum, opponitur passio cuius obiectum est malum. Ergo omnis passio habet sicut supra * dictum est. Sed utraeque passiones habent contrarieialem suo modo. Ergo omnis contrarium. 3. Praeterea, omnis passio animae est secunpassio animae habet contrarium. d tertium sic proceditur. - xTh. I«t. * Art. i. B a) w/. - Om. PFKj. QUAESTIO XXIII, ARTICULUS IV dum accessum vel secundum recessum, ut dictum potest: quia iam malum ponitur praesens vel prae­ • Art. rratccj. est . Sed cuilibet accessui contrariatur recessus, teritum. Et sic motui irae non contrariatur aliqua et e converso. Ergo omnis passio animae habet passio secundum contrarietatem accessus et re­ ? contrarium cessus. Sed contra, ira est quaedam passio animae. Similiter etiam nec secundum contrarietatem Sed nulla passio ponitur contraria irae, ut patet boni et mali. Quia malo iam γ iniaccnti oppos tTIV Ethic. * Ergo non omnis passio habet con­ nitur bonum iam adeptum : quod iam non potest habere rationem ardui vel difficilis. Nec post trarium. Respondeo dicendum quod singulare est in pas­ adeptionem boni remanet alius motus, nisi quicsione irae, quod non potest habere contrarium, tatio appetitus in bono adepto : quae pertinet ad neque secundum accessum et recessum, neque gaudium, quod est passio concupiscibilis. secundum contrarietatem boni et mali. Causatur Unde motus irae non potest habere aliquem enim ira ex malo difficili iam iniacente. Ad cuius motum animae contrarium, sed solummodo op­ praesentiam, necesse est quod aut appetitus suc­ ponitur ei cessatio a motu: sicut Philosophus di­ cumbat, et sic non exit terminos tristitiae, quae cit. in sua Rhetorica *, quod mitescere opponitur est passio concupiscibilis: aut habet motum ad ei quod est irasci, quod non est oppositum con­ invadendum malum laesivum, quod pertinet ad trarie, sed negative vel privative. iram. Motum autem ad fugiendum habere non Et per hoc patet responsio ad obiecta. 170 contrarium. - aliquid contrarium codicem τ 7) bw. - Om. TG. ARTICULUS QUARTUS UTRUM SINT ALIQUAE PASSIONES DIFFERENTES SPECIE, IN EADEM POTENTIA. NON CONTRARIAE AD INVICEM III Sent. Jltt. ixvj, qu. t, «rt. 3; A.· qu. πυ. Commentaria Cardinalis Caietani tertio omisso, circa quartum, dubium occurrit futurum, illud enim movet ad tristitiam, hoc ad timorem; quadruplex. Primum c*t. quid intendat Auctor per il­ unde ostenditur quod illud habet virtutem activam od in­ lam distinctionem factam in littera de differentia activorum ferendam illam passionem, hoc ud inferendam istam- - ita dupliciter, primo, secundum naturam, secundo, secundum quod cx ipsn diversa ratione qua apprehenditur, eadem res virtutem. Virtus enim naturae effectus est. habet diversam virtutem movendi appetitum. Et hoc in­ Secundum c-st quod Auctor digreditur. Proponit enim tendit littera, volens quod passiones non distinguuntur pe­ differentiam activi secundum virtutem, et tamen nun decla­ ne-» distinctionem naturarum egentium, sed virtutum, quae rat nixi differentium effectu s, prout scilicet datur coaptatio, ud differentias apprehensionis spectant. Obiectum namque motus er quies. Irnmo potius declarat, cum differentia «(Te­ appetitu* non est res, sed res apprehensa. Et proptcrca dif­ ctus, identitatem activae virtutis, cum dicit: quia e.v eadem ferentia form ili» passionum non solum cx distinctione rei. causa aliquid quiescit in loco, per quam movebatur ad sed distinctione rei ut apprehensi, constat. Et hinc habes locum. quod passio odii ct irae » ct similium, non diversiheantur Tertium est, cum in naturalibus sufficiat inclinatio ad specie cx diversitate malorum, puta mortis, verberis, car­ conveniens ad dissonandum ab inconvenienti, ut pater in een·. etc differentia enim naturarum materialiter, ct non gravibus ct levibus: - levius enim ignis est ei ratio conso­ formaliter concurrit - Utrum autem diversius naturarum nandi loco sursum, ct dissonandi u deorsum; ct similiter diversificet habitus harum passionum seu ipsas in genere motus sursum est petitio sursum, ct fuga α deorsum; ct moris, inferius · examinabitur. *Qu. similiter quies sursum sufficit ei ad ponendam quietem III. Ad secundum dubium * dicitur quod in agentibus · ibilc men irano- »79 QUAESTIO VIGESIMAQUARTA DE BONO ET MALO IN ANIMAE PASSIONIBUS IS QUAÏUOR ARTICULOS DIVISA considerandum est de bono et malo circa passiones animae 3 ·. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum bonum ct malum morale possit in passionibus animae inveniri. eindi DCC lor Mt ri­ ce IO tc I. c 1 • α qa. letrtsl. xiii, D Secundo: utrum omnis passio animae sit mala moraliter. Tertio: utrum omnis ? passio addat, vel dimi­ nuat. ad bonitatem vel malitiam actus. Quarto: utrum aliqua passio sit bona vel mala cx sua specie. ARTICULUS PRIMUS UTRUM BONUM ET MALUM MURALE POSSIT IN PASSIONIBUS ANIMAE INVENIRI U 5όιΓ. d»L kx*vi. rt. 2, Dt Malo, qu. x, -n. <. d i, qu. »t, -o. 3, di; *n. J. D primum sic proceditur. \ idetur quod dam irrationalis appetitus, sic non est in cis bo­ nulla passio animae sit bona vel mala num vel malum morale, quod dependet a ratione, moraliter. Bonum enim et malum mo­ ut supra * dictum est. Si autem considerentur •Qa.sw.wt.s, rale esi proprium hominis: mores enim secundum quod subjacent imperio rationis ct vo­ luntatis, proprie dicuntur humani, ut Ambrosius dicit, su- sic est in eis bonum ct malum morale. • h Pr»tage. per Lucam *. Sed passiones non sunt propriae Propinquior enim est appetitus sensitivus ipsi hominum, sed sunt etiam aliis animalibus com­ rationi et voluntati, quam membra exteriora; quo­ munes, Ergo nulla passio animae est bona vel rum tamen motus ct actus sunt boni vel mali I moraliter. secundum quod sunt voluntarii. Unde mala moraliter. JgglL ’ 2. Praeterea, bonum vel malum hominis est multo magis et ipsae passiones, secundum quod secundum rationem esse, vel praeter rationem sunt voluntariae, possunt dici bonae vel malae •sn Jrx»., Yf ut Dionysius dicit, iv cap. de Dip. Nom. * moraliter. Dicuntur autem voluntariae vel ex eo Sed passiones animae non sunt in ratione, sed quod a voluntate imperantur, vel ex eo quod a in appetitu sensitivo, ut supra * dictum est. Ergo voluntate non prohibentur. a non pertinent ’’ ad bonum vel malum hominis, Ad primum ergo dicendum quod istae passiones secundum se consideratae, sunt communes homi­ quod est bonum morale. 3. Praeterea, Philosophus dicit, in 11 Ethic. *, nibus ct aliis animalibus: sed secundum quod a quod passionibus neque laudamur neque vitupe­ ratione imperantur, sunt propriae hominum \ ζ ramur. Sed secundum bona ct mala moralia, lau­ An secundum dicendum quod etiam inferiores damur et vituperamur. Ergo passiones non sunt vires appetitivae dicuntur rationales, secundum quod participant aliqualiter rationem *, ut dicitur · o. .·?. 1 bonae vel 1 malae moraliter. Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV in I Ethic.* •Qp.w. je civ. Dei *. dc passionibus animae loquens: Ad tertium dicendum quod Philosophus dicit Mala sunt ista, si malus est amor; bona, si quod non laudamur aut vituperamur secundum bonus. passiones absolute consideratas: sed non r· rer‘ Respondeo dicendum quod passiones animae movet quin possint fieri laudabiles vel vitupera­ dupliciter possunt considerari : uno modo, secun­ biles secundum quod a ratione ordinantur. Unde dum se; alio modo, secundum quod subjacent subdit : Non enim laudatur aut vituperatur qui imperio rationis et voluntatis. Si igitur secundum timet aut irascitur, sed qui aliqualiter, idest se­ se considerentur, prout scilicet sunt motus qui­ cundum rationem vel praeter rationem. S p. n, a. l f. tu j. - . <· • IbÜ. QUAESTIO XXIV. ARTICULUS HI «81 ARTICULUS TERTIUS UTRUM PASSIO ADDAT, VEI. DIMINUAT, XD BONITATEM VEL MALITIAM AGTUS /A· Vcrlt., qu. ixvj, an. 7; /Je Stato, qu. in. *rt. 11; qu. xii, art. 1. oc °, e- it S t s » ’ , tv. V' Î K ’ Cap. i. I i) tertium sic proceditur. Videtur quod passio quaccumque semper diminuat de bonitate actus moralis. Omne enim quod impedit iudicium rationis, ex quo dependet bonitas actus moralis, diminuit sequens bonitatem actus moralis. Sed omnis passio impedit iudicium rationis: dicit enim Sallu•bprtodp r.nu. stius, in Catilinario : Omnes homines qui de re· bus dubiis consultant, ab odio, ira, amicitia atque misericordia vacuos esse decet. Ergo omnis passio diminuit bonitatem moralis actus. 2. Praeterea, actus hominis, quanto est Deo similior, tanto est melior: unde dicit Apostolus, • Vcn.L Ephes, v ♦: Estote imitatores Dei, sicut filii ca­ rissimi. Sed Deus et sancti angeli sine ira pu· 3 niunt, sine miseriae 3 compassione subveniunt; ut •c«p *’ Augustinus dicit, in IX de Civ. Dei *. Ergo est ? melius huiusmodi opera bona P agere sine pas­ sione animae, quam cum passione. 3. Praeterea, sicut malum morale attenditur per ordinem ad rationem, ita et bonum morale. Sed malum morale diminuitur per passionem : minus enim peccat qui peccat ex passione, quam T qui peccat cx industria. Ergo maius γ bonum operatur qui operatur bonum sine passione, quam qui operatur cum passione. Sed contra est quod Augustinus dicit, IX de •i>u. Civ. Dei * quod passio misericordiae rationi de­ servit, quando ita praebetur misericordia, ut iiistitia conservetur, sive cum indigenti tribuitur, sive cum ignoscitur poenitenti. Sed nihil quod deser­ vit rationi, diminuit bonum morale. Ergo passio animae non diminuit bonum moris. Respondeo dicendum quod Stoici, sicut pone­ bant omnem passionem animae esse malam, ita ponebant consequenter omnem passionem ani­ mae diminuere actus bonitatem: omne enim bo­ num cx permixtione mali vel totaliter tollitur, vel lit minus bonum. Et hoc quidem verum est. si dicamus passiones animae solum inordinatos motus sensitivi appetitus, prout sunt perturbatio­ nes seu aegritudines. Sed si passiones simpliciter nominemus omnes motus appetitus sensitivi, sic ad perfectionem humani boni pertinet quod etiam ipsae passiones sint moderatae per rationem. Cum enim bonum hominis consistat in ratione sicut in radice, tanto istud bonum erit perfectius, 3) miitriar. - Om. codices. j) bana. — Om. PLE. quanto ad plura quae homini conveniunt, derivari potest. Unde nullus dubitat quin ad perfectionem moralis boni pertineat quod actus exteriorum membrorum per rationis regulam dirigantur. Un­ per ­ appetitus sensitivus possit obedire ra­ de, con cum tioni . ut supra * dictum est, ad perfectionem ; Q* ·*· moralis sive humani boni pertinet quod etiam ipsae passiones animae sint regulatac per ratio­ nem. Sicut igitur melius est quod homo et velit bo­ num. ct faciat exteriori actu; ita etiam ad per­ fectionem boni moralis pertinet quod homo ad bonum moveatur non solum secundum volunta­ tem. sed etiam secundum appetitum sensitivum; secundum illud quod in Psalmo LXXXil! * dicitur: ’i Cor meum et caro mea exaltaverunt in Deum vivum, ut cor accipiamus pro appetitu intellectivo, carnem autem pro appetitu sensitivo. An primi μ ergo DicENDUM quod passiones ani­ mae dupliciter se possunt habere ad iudicium raionis. V no modo, antecedcnicr. Et sic, cum obnubilent iudicium rationis, ex quo dependet bo­ nitas moralis aclus. diminuunt aclus bonitatem: laudabilius enim est quod ex iudicio rationis aliquis laciat opus caritatis, quam cx sola pas­ sione misericordiae.-Alio modo se habent conse­ quenter. Et hoc dupliciter. Uno modo, per mo­ dum redundantiae: quia scilicet, cum superior pars animae intense movetur in aliquid, sequitur motum eius etiam pars inferior. Et sic passio exi­ stons consequenter in appetitu sensitivo. est si­ gnum intensionis voluntatis. Et sic indicat boni­ tatem moralem maiorem. - Alio modo, per mo­ dum electionis: quando scilicet homo cx iudicio rationis eligit affici aliqua passione, ut promptius operetur, coopérante appetitu sensitivo. Et sic passio animae addit ad bonitatem actionis. Ad secundum dicendum quod in Deo et in an­ gelis non est appetitus sensitivus, neque etiam membra corporea: et ideo bonum in cis non attenditur secundum ordinationem passionum aut corporeorum actuum, sicut in nobis. An tertium dicendum quod passio tendens in malum, praecedens iudicium rationis, diminuit peccatum : sed consequens aliquo praedictorum * ‘ b i. modorum, auget ipsum, vel significat augmen­ tum cius. γ> maiui. - minui PABCDFGH1KL. Pro h»·»*·· iim/, Foeum cam >VII. $hic P; pro cum. tint »FH. 182 QUAESTIO XXIV, ARTICULUS IV ARTICULUS QUARTUS UTRUM ALIQUA PASSIO SIT BONA VEL MALA EX SUA SPECIE IP II··, qu. ct-vin, an. i; IV Sent.. JiBt. xr, qu. n, art. t, qu* l. *J 4: di»t. t, qu. n, ·Π. 4. q.i* 3, ed 3; n quartum sic procediti r. Videtur quod nulla passio animae, secundum speciem suam, sit bona vel mala moralitcr. Bo­ num enim ct malum morale attenditur secundum rationem. Sed passiones sunt titu sensitivo: ct ita id quod est secundum ra­ tionem, accidit eis. Cum ergo nihil quod est per accidens, pertineat ad speciem rei; videtur quod nulla passio secundum suam speciem sit bona vel mala. 2. Praeterea, actus ct passiones habent spe­ ciem ex obiccto. Si ergo aliqua passio secundum 1 suam * speciem esset bona vel mala, oporteret quod passiones quarum obiectum est bonum, bo­ nae essent secundum suam speciem, ut amor, desiderium et gaudium ; ct passiones quarum obiectum est malum, essent malae secundum suam speciem, ut odium, timor et tristitia. Sed hoc patet esse falsum. Non ergo aliqua passio est bona vel mala cx sua specie. 3. Praeterea, nulla species passionum est quae non inveniatur in aliis animalibus. Sed bonum morale non invenitur nisi in homine. Ergo nulla t passio animae bona est vel mala ex sua ? specie. Sed contra est quod Augustinus dicit. IX dc «· Civ. Dei*, quod misericordia pertinet ad virtutem' Philosbphus etiam dicit, in 11 Ethic.*, quod verecundia est passio laudabilis. Ergo aliquae pas­ siones sunt bonae vel malae secundum suam speciem. LV ^.**’1'’· Respondeo dicendum quod sicut de actibus di“· ctum est ♦, ita ct de passionibus dicendum vide­ S 3i suam. ~ aliquam suam P. ,5) tua. - Om. P. fkr Stata, qu. x, irt. 1. tur. quod scilicet species actus vel passionis du­ pliciter considerari potest. Uno modo, secundum quod est in genere naturae: ct sic bonum vel malum morale non pertinet ad speciem actus vel inpassionis. appe­ Alio modo, secundum quod pertinent ad genus moris, prout scilicet participant aliquid dc voluntario ct dc indicio rationis. Et hoc modo bonum et malum morale possunt pertinere ad speciem passionis, secundum quod accipitur ut obiectum passionis aliquid de se conveniens ra­ tioni, vel dissonum a ratione: sicut patet de ve­ recundia, quae est timor turpis; ct de invidia, quae est tristitia dc bono alterius. Sic enim per­ tinent ad speciem exterioris actus. An primum ergo dicendum quod ratio illa pro­ cedit de passionibus secundum quod pertinent ad speciem naturae, prout scilicet appetitus sen­ sitivus in se consideratur. Secundum vero quod appetitus sensitivus obedit rationi, iam bonum et malum rationis non est in î passionibus eius per accidens, sed per se. Ad secundum dicendum quod passiones quae in bonum tendunt, si sil verum bonum, sunt bonae: et similiter quae a vero malo recedunt. E con­ verso vero passiones quae sunt pcr recessum a bono, et pcr accessum ad malum, sunt malae. Ad tertium dicendum quod in brutis animali­ bus appetitus sensitivus non obedit rationi. Et tamen inquantum ducitur a quadam aestimativa naturali, quae subiicitur rationi superiori, scilicet divinae, est in eis quaedam similitudo moralis boni, quantum ad animae passiones. T) in. - at ACDGIpH. iwrtf I . est ίχ H.pEsH « a. δ) ducitur. - ducuntur i. Commentaria Cardinalis Caietani tertio articulo, in quarto notanda sunt duo, pro Et quod distinctum superius* est dc bonitate cx obiccto ct *Ib,d· novit iis. Primum est quod, sicut nomina exteriorum cx fine, ita applicare memento proposito. Passiones enim actuum sunt distincta sic quod aliqua significant actum ipsae ud ipsum morale bonum et malum se habent sicut exteriorem ut terminatur ad aliquid dissonum rationi, ut exteriores actus. furtum et adulterium; et aliqua ut terminatur ad aliquid Unde ct in littera, ct est secundum propositum, in prin­ consonum rationi, ut orare Deum, ct subvenire pauperi ; cipio corporis articuli, proponitur quod sicut de actibus, ct aliqua ncutralitcr, ut ambulare ct loqui: ita contingit in ita de passionibus. - Et in calcc dicitur : Sic enim pertinent passionibus. Quaedam enim significant passiones ut rationi ad speciem exterioris actus, scilicet bonum ct malum moconsonant, ut misericordia; quaedam ut dissonant, ut invi­ raliter: sic, idest ut obiccto. Ita quod ly pertinent non re­ dia; quaedam ncutralitcr. ut tristitia. Et sicut de exteriori- spicit passiones ut sublectum locutionis, sed bonum et ma­ • Qu. μ, in.!, bus actibus dictum esc’ quod sunt secundum sc boni vel lum moralitcr: ct directe complet proportionalem doctri­ moli ex obiecto, ita eodem modo intcllige dc passionibus. nam dc actibus ct passionibus. O misso T I. 8 ° ιδ3 QUAESTIO XXV, ARTICULUS I QUAESTIO VIGESIMAQUINTA Ju. tlHj Ve| vC| eni >id do ad ut ae- DE ORDINE PASSIONUM AD INVICEM IN Uol l*“ ARTICULOS considerandum est dc ordine passio­ num ad invicem *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: de ordine passionum irascibilis ad pas­ siones concupiscibilis. einde ‘O. QUATIOR D DIVISA Secundo: de ordine passionum concupiscibilis ad invicem. Tertio: de ordine passionum irascibilis ad in­ vicem. Quarto: de quatuor principalibus passionibus. ARTICULUS PRIMUS UTRUM PASSIONES IRASCIBILIS SINT PRIORES PASSIONIBUS CONCUPISCIBILIS. VEL E CONVERSO r- IU 5»-nL. )- K i 1 i 4 Verita φΐ,ΠΤ. υι dicitur in VIII Physic.* Ergo passiones ira- insurgit in vindictam, hoc pertinet ad motum irae. Et quia rependere vicem malis, apprehen­ scibilis sunt priores passionibus concupiscibilis. 3. Praeterea, gaudium et tristitia sunt passio­ ditur ut bonum: cum iratus hoc consecutus fuerit, nes concupiscibilis. Sed gaudium et tristitia con­ gaudet. Et sic manifestum esi quod omnis passio sequuntur ad passiones irascibilis: dicit enim Phi- irascibilis terminatur ad passionem concupiscibilis losophus, in IV Ethic, *, quod punitio quietat im­ perlinentem ad quietem, scilicet vel ad gaudium petum irae, delectationem loco tristitiae faciens. vel ad tristitiam. Sed si comparentur passiones irascibilis ad pas­ Ergo passiones concupiscibilis sunt posteriores siones concupiscibilis quae important motum, passionibus irascibilis. Sed contra, passiones concupiscibilis respiciunt sic manifeste passiones concupiscibilis sunt prio­ bonum absolutum : passiones autem irascibilis re­ res: eo quod passiones irascibilis addunt supra spiciunt bonum contractum, scilicet arduum. Cum passiones concupiscibilis; sicut ct obicctum ira­ igitur bonum simpliciter sit prius quam bonum sci bilis addit supra obiectum concupiscibilis ar­ contractum, videtur quod passiones concupisci­ duitatem sive difficultatem. Spes enim supra de­ siderium addit quondam conatum. et quondam bilis sint priores passionibus * irascibilis. Respondeo dicendum quod passiones concupi­ elevationem animi ad consequendum bonum ar­ scibilis ad plura se habent quam passiones irasci­ duum. Et similiter timor addit supra fugam seu bilis. Nam in passionibus concupiscibilis invenitur abominationem. quondam depressionem animi, aliquid pertinens ad motum, sicut desiderium; et propter difficultatem mali. Sic ergo passiones irascibilis mediae sunt in­ aliquid pertinens ad quietem, sicut gaudium et tristitia. Sed in passionibus irascibilis non inve­ ter passiones concupiscibilis quae imponant mo­ nitur aliquid pertinens ad quietem, sed solum tum in bonum vel in malum ; ct inter passiones pertinens ad motum. Cuius ratio est quia id in concupiscibilis quae important quietem in bono quo iam quiescitur, non habet rationem difficilis vel in malo. Et sic patet quod passiones irasci­ bilis et principium habent a passionibus concuseu ardui, quod est obiectum irascibilis. D It ΠΠ, qu. i, «Π. 5; qu. n. irt. 5, qu* 3} /A» PRIMUM SIC proceditur. 184 QUAESTIO XXV. ARTICULUS 11 piscibilis, ct in passiones T concupiscibilis termi­ Ad secundum dicendum quod removens prohi­ nantur. bens non est movens per sc, sed per accidens. Ad primi m ergo dicendum quod ilia ratio pro­ Nunc autem loquimur dc ordine passionum per cederet, si de ratione obiccti concupiscibilis esset sc. - Et praeterea irascibilis removet prohibens aliquid oppositum arduo, sicut dc ratione obiccti quietem concupiscibilis in suo obiccto. Unde cx irascibilis est quod sit arduum. Sed quia obic­ hoc non sequitur nisi quod passiones irascibilis ctum concupiscibilis est bonum absolute, prius praecedunt passiones concupiscibilis ad quietem naturaliter est quam obicctum irascibilis, sicut pertinentes. De quibus etiam tertia ratio procedit. commune proprio. γ; /vo/rnra. - Pu. Commentaria Cardinali*» Caiotuni titulum quaestionis vigcsimncquintac, adverte quod tialia bona, quorum superius procul dubio esset naturaliter praesens quaestio est dc ordine naturae, non hoc vel prius; sicut universaliter apparet in ceteris. Sed quia se habent sicut commune ct proprium, ideo, quamvis bonum illo modo, sed simpliciter. Et quoniam in ordine naturae applicato ad generabilia, invenitur dupliciter aliquid prius arduum sil quid excellentius bono absolute, est tamen po­ vel posterius, scilicet secundum intentionem, vel secundum sterius: quia illud commune, hoc proprium; illud absoexeeutionem ; ideo in littera utrumque traditur. lute, hoc contractum. Illud enim dicit bonum commune II. In responsione *id primum primi articuli, advene ad bonum in motu ct bonum in quiete hoc tantummodo quod alia est distinctio proprii a proprio, ct proprii « com­ bonum in motu, ut in corpore articuli ostenditur. muni. Commune enim non distinguitur contra proprium Cum autem audi* obicctum concupiscibilis comparari per aliquod positivum in sc, quod non sil in proprio: duo ad obicctum irascibilis ut commune ad proprium, ct ad autem disparata distinguuntur ab invicem suis positivis dis- plura sc extendere *, etc. non intclligai sc habere sicut uni- * vu. o?-. a tincrivis, quorum alterum unum, alterum reliquum consti­ versu le ct particulare, ut animal ct homo, hoc enim falsum πι*·,ρ· tuit. Unde quia bonum ct bonum arduum »e habent sicut est; sed scito sc habere sicut motu* simpliciter, de quo commune ct proprium, et non sicut duo propria; ideo in est habitus libri Phyiicorum, ct motus ad ubi, dc quo littera dicitur quod ratio in oppositum allata, scilicet, dio- est habitu* libri de Caelo et Mu udo. Bonum enim sensi­ num arduum est \upremum bonum, haberet locum »i bo­ bile simpliciter, spectat ad concupiscibilem: bonum autem num quod obicctum est concupiscibilia, aliquid oppositum sensibile determinatum ad arduitatem, spectat ad irascibidiceret, idest si distingueretur contra bonum arduum ut Icm. - Et sic omnia consanant: scilicet et distinctio obicctoquoddam aliud particulare seu proprium bonum : sic enim rum ac potentiarum, ct habitudo communis ad proprium, diceret aliquid bono arduo oppositum, suum scilicet pro­ et maior ambitus illius quam huius, ut petet in simili ad­ prium distinctivum. Tunc enim haberent sc sicut duo par­ ducto. irca C * • 0. C11 • Qtt. ii, xr». ·. •J j. • PrrArn·. ■ ►. I. cjp. 1. ■. 3. S. Th. Ιγλ. It. • AJ 41 pr- .!· /XRTICULUS SECUNDUS UTRUM AMOR SIT PRIMA PASSIONUM CONCUPISCIBILIS Part. I. qu. 1» A tn. I : nirt, qu. ητπ, IVnf., qu. n. 4: HI ·*. 4, />C Vtrlnt., Sent, qu. n*. D SECLNDLM SIC PROCEDER R. Videtur qUûd amor non sit prima passionum concu­ piscibilis. Vis enim concupiscibilis a con­ cupiscentia denominatur, quac est ea3 dem passio cum * desiderio. Sed a Potiori' lU dicitur 10 de Anima *. Ergo con­ cupiscentia est potior amore. 2. Praeterea, amor unionem quandam impor­ tat: est enim vis unitiva et concretiva. ut Diony• s. τ · >cr n. sius dicit, in iv cap. de Div. Noni. * Sed concu­ piscentia vel desiderium est motus ad unionem rei concupitae vel desideratae. Ergo concupiscen­ tia est prior amore. 3. Praeterea, causa est prior cflectu. Sed de­ lectatio est quandoque causa amoris : quidam enim propter delectationem amant, ut dicitur in •S.TS.I«xin.n. m,». - VIII Ethic. * . Ergo delectatio est *prior amore. °. Non ergo prima inter passiones concupiscibilis est amor. Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV «r ‘i.” dc Civ. Dei *\ quod omnes passiones cx umore S al raw. - Om. ABCDFGtKLpII. obicctum. - obiccta Po. - Pro tunt. eit B. ditf. ίχνη. qu. ». Jj trf. 3; IV Cbxf. De Div, Nom., c-p. Gcm„ r Q. 4U. xxu iCoaoeat.. /< jrf. tert. Jub. ecewnt. cap* xrx: iv. Icet. n. causantur: amor enim inhians habere quod amatur, cupiditas est; id autem habens, coque Jrtiens, laetitia est. Amor ergo est prima passionum con­ cupiscibilis. denominatio Jit dicendum quod obicctum A concupiRespondeo scibilis sum bonum et malum. Naturaliter autem est prius bonum malo : eo quod malum est pri­ vatio boni. Unde et omnes passiones quarum obicctum est bonum, naturaliter sunt priores pas­ sionibus quarum obicctum est mulum, unaquae­ que scilicet sua γ opposita: quia enim bonum quaeritur, ideo refutatur oppositum malum. Bonum nutem habet rationem linis: qui quidem est prior in intentione, sed est posterior in consecu­ tione a. Potest ergo ordo passionum concupiscibilis attendi vel secundum intentionem, vel secundum consecutionem. Secundum quidem consecutio­ num, illud est prius quod primo iit in eo quod tendit ad finem. Manifestum est autem quod omne quod tendit ad finem aliquem, primo quidem ha­ bet aptitudmem seu proportionem ad linum, nihil M4. - fyjiitonc »JJunt I'*> ! cl 4. «) consecution*. - cxccutionc ΡΠχ • U. Vn*:ou. £XUl,IiS.L<2®. i , n. l - S. Th. ten. v • Ci. DaXJCi. Div. S'jm., a?. it. . s. Th. tert. *1» XXII- A T QUAESTIO XXV, ARTICULUS 11 uohidens. n per ibens le cx ibilis item »». m liter *c uni po«Oinc •do f. β». L ■. ·· · 5- cnim tendit in finem non proportionalum ; se­ cundo, movetur ad finem ; tertio, quiescit in fine post eius consecutionem. Ipsa autem aptitudo sive proportio appetitus ad bonum est amor, qui nihil aliud est quam complacentia boni; motus autem ad bonum est desiderium vel concupiscentia; quies autem in bono est gaudium vel delectatio. Et ideo secundum hunc ordinem, amor praecedit desiderium, ct desiderium praecedit delectatio­ nem. - Sed secundum ordinem intentionis, est c converso: nam delectatio intenta causal desi­ derium ct amorem. Delectatio enim est fruitio boni quae quodammodo est finis ♦ sicut ct ipsum bonum, ut supra * dictum est. Ad primum ergo dicendum quod hoc modo no­ minatur aliquid, secundum quod nobis innotescit: voces enim sunt signa intellectuum, secundum Philosophum ·. Nos autem, ut plurimum, per effe­ ctum cognoscimus causam. Effectus autem amo­ ris, quando quidem habetur ipsum amatum, est 0 MmI. - Om. P. Π icilicrf. - Om. PFIKa. 185 delectatio: quando vero non habetur, est deside­ rium vel concupiscentia. Ut autem Augustinus dicit, in X de 7'rin. ·, amor magis sentitur, cum ·«·?.« eum prodit indigentia. Unde inter omnes passio­ nes concupiscibilis, magis sensibilis est concupi­ scentia. Et propter hoc, ab ea denominatur po­ tentia. An secundum dicendum quod duplex est unio amati ad amantem. Una quidem rcalis, secundum scilicet : coniunclioncm ad rem ipsam. Et talis ζ unio pertinet ad gaudium vel delectationem, quae sequitur desiderium. - Alia autem est unio affe­ ctiva, quae est secundum ** aptitudinem vel pror· portionem: prout scilicet ex hoc quod aliquid habet aptitudinem ad alterum ct inclinationem, iam participat aliquid eius. Et sic amor unionem importat *. Quae quidem unio praecedit motum ‘ o. desiderii. Ad tertium dicendum quod delectatio causât amorem, secundum quod est prior m intentione. r quat cit hcumJum. - fvia tccunJuru AllCDFGMII pF . >«■»· Kihctt fwd kjlxt Pa. - proirf v?^l> TERTIUM SIC PROCEDITUR. VidClUF quod spes non sit prima inter passiones irascibilis. Vis enim irascibilis ab ira dcminatur. Cum ergo denominatio Jiat ti potiori *, videtur quod ira sit potior et prior quam spes. 2. Praeterea, arduum est obicctum irascibilis. Sed magis videtur esse arduum quod aliquis conctur superare malum contrarium quod imminet ut futurum, quod pertinet ad audaciam; vel quod iniacct iam ut praesens, quod pertinet ad iram; quam quod conetur acquirere simpliciter aliquod bonum. Et similiter magis videtur esse arduum quod conetur vincere malum praesens, quam ma­ lum futurum. Ergo ira videtur esse potior passio quam audacia, et audacia quam spes. Et sic spes « non videtur esse prior ·. 3. Praeterea, prius occurrit, in motu ad finem, recessus a termino, quam accessus ad terminum. Sed timor et desperatio important recessum ab aliquo: audacia autem et spes important accessum ad aliquid. Ergo timor et desperatio praecedunt spem ct audaciam. Sed contra, quanto aliquid est propinquius pri­ mo, tanto est prius. Sed spes est propinquior amori, qui est prima passionum. Ergo spes est prior inter omnes passiones irascibilis. • An. ». Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum est, omnes passiones irascibilis important motum in aliquid. Motus autem ad aliquid in irascibili potest causari ex duobus: uno modo, cx sola apiitudinc seu proportione ad finem, quae pertinet ad amorem vel odium: alio modo, ex praesentia ipsius boni vel mali, quae pertinet ad tristitiam vel gaudium. Et quidem cx praesentia boni non . qu. «xui, «λ. causatur aliqua passio in irascibili. ut dictum est ’: sed ex praesentia mali causatur passio irae. Quia igitur in via generationis seu consecutio­ nis, proportio vel aptitudo ad finem praecedit con­ secutionem finis; inde est quod ira, inter omnes passiones irascibilis, est ultima, ordine generatio­ nis. Inter alias autem passiones irascibilis. quae im­ portant motum consequentem amorem vel odium boni vel mali, oportet quod passiones quarum obicctum est bonum, scilicet spes ct desperatio, sint naturaliter priores passionibus quarum obic­ ctum est malum, scilicet audacia et timore. Ita ta­ a) frior. - fotiar P. men quod spes est prior desperatione: quia spes est motus in bonum secundum rationem boni, quod de sua ratione est attractivum P, ct ideo est motus in bonum per se; desperatio autem est re­ cessus a bono, qui non competit bono secundum quod est bonum, sed secundum aliquid aliud, unde est quasi per accidens. Et eadem ratione, timor, cum sil recessus a malo, est prior quam audacia. - Quod autem spes et desperatio sint na­ turaliter priores quam timor et audacia, ex hoc manifestum est. quod, sicut appetitus boni est ratio quare vitetur malum, ita etiam spes et desperatio sunt ratio timoris et audaciae : nam audacia con­ sequitur spem victoriae, ct timor consequitur de­ sperationem vincendi*. Ira autem consequitur au- ·&Ό·«imp duciain: nullus enim irascitur vindictam appetens, nisi audeat vindicare ·, secundum quod Avicenna & dicit, in Sexto de Naturalibus *. i. tv Sic ergo patet quod spes est prima inter omnes passiones irascibilis. - Et si ordinem omnium pas­ sionum secundum viam generationis, scire veli­ mus. primo occurrunt amor ct odium; secundo, desiderium et fuga; tertio, spes et desperatio; quarto, timor* ct audacia; quinto, ira; sexto et *D ·** ultimo, gaudium ct tristitia *, quae consequuntur ad omnes passiones, ut dicitur in II Ethic. · Ita ’sSfi: W tamen quod amor est prior odio, ct desiderium fuga, et spes desperatione, et timor audacia, ct gaudium quam tristitia, ut cx praedictis * colligi potest. Λπ primum ergo dicendum quod, quia ira cau­ satur ex aliis passionibus sicut effectus a causis praecedentibus, ideo ab ea, tanquam a manife­ stiori. denominatur potentia. Ad secundum dicendum quod arduum non est ratio accedendi vel appetendi, sed potius bonum. Et ideo spes, quae directius respicit bonum, est prior: quamvis audacia aliquando sit in magis ar­ duum, vel etiam ira. Ad tertium dicendum quod appetitus primo ct per se movetur in bonum, sicut in proprium obicctum; ct ex hoc causatur quod recedat a malo. Proportionatur enim motus appetitivae partis, non quidem motui naturali, sed intentioni naturae ; quae per prius intendit finem quam remotionem contrarii, quae non quaeritur nisi propter adeptio­ nem finis. ert attr.ictirvm. - tft arHtr.tfiru*! ABCDFGI. rif arbitrarium I . non ctl arduum K. Commentaria Cardinalis Caietani articulo tertio eiusdem quaestionis, in responsione ad secundum, dubium occurrit ad hominem. Quia ipse Au­ ctor superius, in qu. xxui, art. 3, expresse vult quod arduum habet rationem ut in ipsum tendatur, ct sic audacia tendit in ipsum: hic vero docet oppositum, dicens quod arduum non est ratio accedendi vel appetendi, ct ideo spes est prior. /\d hoc dicitur quod, quia obicctum irascibilis est totum contractum, scilicet bonum arduum ct malum arduum; ct harum duarum rationum, scilicet bonitatis ct arduitatis, magis habet rationem tractivi bonitas quam arduitas, ut dc sc patet, ideo in littcra non simpliciter, sed comparative interpretandum est quod arduum non est ratio accedendi. F Ii r fi c Op i».vu M4- •Utf.l.actr.M». QUAESTIO XXV, ARTICULUS IV Et hoc subiuncra verba insinuant. scilicet, ted potius bonum. In cuius lignum, in nulla passione assignatur arduum pro ratione accedendi, nisi in audacia: in qua oportuit hoc heri, quia, obiecto eius existence malo arduo, et mulum est magis rcpulsivum quam arduum, consequens fuit quod 187 arduum ratio poneretur accessus. Est igitur, si recte con­ sideretur. arduum comparatum ad bonum, ratio recessus: ct comparatum ad malum, ratio accessus. Et propterea non eat mirum si modo affirmatur aut negatur hoc, modo illud. ARTICULUS QUARTUS UTRUM ISTAE SINT QUATUOR PRINCIPALES PASSIONES, GAUDIUM, TRISTITIA. SPES ET TIMOR Infra, qu. Linrr, urt. 4, ad 2; U* II”, qu. citi. MI. 7, .·.! ||| /k Imr, qu. xxn. an. 5. «lut. xtn. 'l <» ’J2.45S.4J4. I D. sj». b*. IV. cap, o. n iflo art at «crJmhbat i •Ltkl.merr «11. w) frirtdpslet pantoic/ istuc ^>tatu<«· Χούι, ponit quendam amorem naturalem. Sed amor naturalis magis videtur pertinere ad vires naturales, quae sunt animae vegetabilis. Ergo amor non simpliciter est in concupiscibili. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II * c*p. ««.■--<· Topic. ♦, quod amor est in concupiscibili. KespondEO dicendum quod amor est aliquid ad appetitum pertinens: cum utriusque obiectum sit bonum. Unde secundum differentiam appetitus, est differentia amoris. Est enim quidam appetitus non consequens apprehensionem ipsius appeten•I». «.>*. tis ·, sed alterius: et huiusmodi dicitur appetitus naturalis. Res enim naturales appetunt quod eis convenit secundum suam naturam, non per ap­ prehensionem propriam, sed per apprehensionem * Q’· ”* instituentis naturam, ut in I libro * dictum est. ». ** ». j. Alius autem est appetitus consequens apprehen­ sionem ipsius appetentis, sed ex necessitate, non «) fient Pj. - eit, fn fient K. fit, fu fient autem E: on». F; <1 fu· n. 3. ex iudicio libero. Et talis est appetitus sensitivus in brutis: qui tamen in hominibus aliquid liber­ tatis participat, inquantum obedit rationi. - Alius autem est appetitus consequens apprehensionem appetentis secundum liberum indicium. Et talis est appetitus rationalis sive intellectivus, qui di­ citur voluntas. In unoquoque autem horum appetituum, amor dicitur illud quod est principium motus tendentis in finem amatum *. In appetitu autem naturali, ·ΐ’.*τ> principium huiusmodi motus est connaturalitas appetentis ad id in quod tendit, quae dici potest amor naturalis ♦: sicut ipsa connaturalitas corpo- · u ris gravis ad locum medium est per gravitatem, et potest dici amor naturalis. Et similiter coapta­ tio i1 appetitus sensitivi, vcl voluntatis, ad aliquod bonum, idest ipsa complacentia boni, dicitur amor sensitivus, vel intellectivus seu rationalis. Amor igitur sensitivus est in appetitu sensitivo, sicut amor intellectivus in appetitu intellectivo. Et per­ tinet ad concupiscibilem : quia dicitur per respe­ ctum ad bonum absolute, non per respectum ad arduum, quod est obiectum irascibilis. Ad primum ergo dicendum quod auctoritas illa loquitur de amore intellectivo vel rationali. Ad secundi m dicendum quod amor dicitur esse timor, gaudium, cupiditas ct tristitia, non quidem essentialiter, sed causaliter. Ad tertii m dicendum quod amor naturalis non solum est in viribus animae vegetativae, sed in omnibus potentiis animae, ct etiam in omnibus partibus corporis, et universaliter in omnibus rebus: quia, ut Dionysius dicit, iv cap. de Dir, Nom. : Omnibus est pulchrum et bonum ama· *s.n.i«t.·» bile; cum unaquaeque res habeat connatura!itatem ad id quod est sibi conveniens secundum suam 'f naturam. ji) γ» CMftatiii. - aplatit) P. - Om. codice». « * o. «s. > Ri agcnl ccm < dem i seque gravi ipsa ( conn; damr appel coapt appet Nam in 111 ») F cJtionc-. > * I • $ T>- »«*· ” I - e*?· »«· sicut i rectas amor 2. 1 cta di et am 3. P ferunt dilectu, malo, gustim .) et QUAESTIO XXVI. ARTICULUS IL III I *<) ARTICULUS SECUNDUS UTRUM AMOR SIT PASSIO · Qe. • Qu. i«»hL 1 P. b secundum sic proceditur. Videtur quod amor non sit passio. Nulla enim virtus passio est. Sed omnis amor est virtus quaedam, ut dicit Dionysius, tv cap. de ·>ιέ.i x-iu Div. Nom. * Ergo amor non est passio. 2. Praeterea, amor est unio quaedam vel •u>.vm C4, nexus, secundum Augustinum, in libro de Trin. · Sed unio vel nexus non est passio, sed magis relatio. Ergo amor non est passio. 3. Praeterea. Damascenus dicit, in II libro quod passio est motus quidam. Amor autem non importat motum appetitus, qui est desiderium; sed principium huiusmodi motus. Ergo amor non est passio. Sed contra est quod Philosophus dicit, in VIII s tC Ethic. *, quod amor est passio. Respondeo dicendum quod passio est effectus agentis in patiente. Agens autem naturale dupli­ cem effectum inducit in patiens: nam primo qui­ dem dat formam, secundo autem dat motum con­ sequentem formam ; sicut generans dat corpori gravitatem, et motum consequentem ipsam. Et ipsa gravitas, quae est principium motus ad locum » connaturalcm propter gravitatem, potest * quo• t». dammodo dici amor naturalis *. Sic etiam ipsum appetibile dat appetitui, primo quidem, quandam ? coaptationem ad ipsum, quae est complacentia appetibilis; cx qua sequitur motus ad appetibile. Nam appetitivus motus circulo agitur, ut dicitur in III de Anima * : appetibile enim movet ap­ petitum , faciens sc ’ quodammodo in cius inten­ tione; ct appetitus tendit in appetibile rcalitcr consequendum, ut sit ibis finis motus, ubi fuit principium. Prima ergo immutatio appetitus ab appetibili vocatur amor, qui nihil est aliud quam complacentia appetibilis ·; ct cx hac complacem '°·♦·■· tui sequitur motus in appetibile, qui est deside­ rium; ct ultimo quies, quae est gaudium. Sic ergo, cum amor consistat in quadam immuta­ tione appetitus ab appetibili, manifestum est quod amor est passio : proprie quidem, secundum quod est in concupiscibili; communiter autem, et extenso nomine, secundum quod est in vo­ luntate. Ad primum ergo dicendum quod, quia virtus si­ gnificat principium motus vel actionis, ideo amor, inquantum est principium appetitivi motus, a Dionvsio vocatur virtus. Ad secundum dicendum quod unio pertinet ad amorem, inquantum per complacentiam appetitus amans sc habet ad id quod amat, sicut ad scipsum, vel ad aliquid sui. Et sic patet quod amor non est ipsa relatio unionis, sed unio est conse­ quens amorem *. Unde et Dionysius dicit quod amor est virtus uniltva: ct Philosophus dicit, in SS. i »>· II Polit. *, quod unio est opus amoris. Ad tertium dicendum quod amor, etsi non no­ minet motum appetitus tendentem in appetibile, nominat tamen motum appetitus quo immutatur ab appetibili, ut ei appetibile complaceat. p si f-roytcr grariLiffm, jmtdt. - yroylcr ccnnaturjlUatffa jxMrtt editione» alkpuc. (‘-.mplnctntia Pj. i •p faciei·.» K. - facitAt PABCDEGHIKI.j. Γπ> In tini intfitiwie. In flat Mcnthnon Lj, m eo tint intentionem P. t.r ibi. - tie th ft AllCDEGUKI »F. ARTICULUS TERTIUS UTRUM AMOR SIT IDEM QUOD DILECTIO I Sml.. x. Evjhm. Utt.; Ill, d «u xxm. qu. n, art. «·, tk Dir. A’omM cup. tt. Iret. π. Videtur quod modo non differunt: quia, ut ibidem Augustinus umor sit idem quod dilectio. Dionysius dicit, in sacris Scripturis utrumque accipitur in enim, iv cap. dc Div. Norn. ·, dicit quod bono et in malo. Ergo amor ct dilectio non dif­ hoc modo sc habent amor et dilectio. ferunt sicut ipse Augustinus ibidem concludit · sicut quatuor et bis duo. rectilincum et quod habensnon est aliud amorem dicere, et aliud dile­ rectas lineas. Sed ista significant idem.ctionem Ergo dicere. amor ct dilectio significant idem. Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. 2. Praeterea, appetitivi motus secundum obie­ de Div. Nom. ·. quod quibusdam Sanctorum visum ·* · '*· ' cta differunt. Sed idem est obiectum dilectionis est divinius esse nomen amoris quam nomen di­ lectionis. ct amoris. Ergo sunt idem. 3. Praeterea, si dilectio et amor in aliquo dif­ Respondeo dicendum quod quatuor nomina in­ ferunt, maxime in hoc differre videntur, quod veniuntur ad idem quodammodo pertinentia.· sci­ dilectio sit in bono accipienda, amor autem in licet amor, dilectio, caritas et amicitia. Differunt malo, ut quidam dixerunt, secundum quod Au­ tamen in hoc. quod amicitia, secundum Philoso­ gustinus narrat, in XIV de Civ. Dei *. Sed hoc phum in VIII Ethic. *, est quasi habitus; amor s'ri.'kî’’*■* D tertium sic PROCEDITUR. S j-p. IU - c»p. «x. s) ct dilecti» non differunt. - a dilectione non dijfert endue*. ia corpcTï. QUAESTIO XXVI, ARTICULUS IV 190 autem ct dilectio significantur per modum actus Ad tertium dicendum quod non differunt amor vel passionis; caritas autem utroque modo accipi et dilectio secundum differentiam boni ct mali, potest. sed sicut dictum est *. In parte tamen intellectiva ‘ Differenter tamen significatur actus per ista idem est amor et dilectio. Et sic loquitur ibi Au­ tria. Nam amor communius ** est inter ea: omnis gustinus de amore: unde parum post subdit quod enim dilectio vel caritas est amor, sed non e recta voluntas est bonus amor, et perversa vo­ converso. Addit enim dilectio supra amorem, ele­ luntas est malus amor. Quia tamen amor, qui ctionem praecedentem, ut ipsum nomen sonat. est passio concupiscibilis, plurimos x inclinat ad Unde dilectio non est in concupiscibili, sed in malum, inde habuerunt occasionem qui praedi­ voluntate tantum, ct est in sola rationali natura. ctam differentiam assignaverunt. Caritas autem addit supra amorem, perfectionem Ad quartum 4 * dicendum quod ideo aliqui po- . Af. qunndam amoris, inquantum id quod amatur ma­ suerunt, etiam in ipsa voluntate, nomen amoris *** gni pretii aestimatur, ut ipsum nomen designat. esse divinius nomine dilectionis, quia amor im­ An primum ergo dicendum quod Dionysius lo­ portat quondam passionem, praecipue secundum quitur de amore et dilectione, secundum quod quod est in appetitu sensitivo; dilectio autem praesunt in appetitu intellectivo: sic enim amor idem supponit iudicium rationis. .Magis autem homo est quod dilectio. in Deum tendere potest per amorem, passive quo­ Ad secundum dicendum quod obiectum amoris dammodo ab ipso Deo attractus, quam ad hoc est communius quam obiectum dilectionis: quia eum propria ratio ducere possit, quod pertinet ad plura sc extendit amor quam dilectio, sicut ad rationem dilectionis, ut dictum est *. Et pro- ',a dictum est *. pter hoc, divinius est amor quam dilectio. cammunlut. - com*ixiiÎJ AB, cantui at amor. dilectio tit a»ior w/ canta» «F, amor at rei carito» . n. j- in II Topic. ' Sed ad vinum, et ad huiusmodi, est amor secundum quid. • αΓ. ». <1.3·- non habemus amicitiam, ut dicitur in VIII Ethic. * Ad primum ergo dicendum quod amor non di­ Ergo alius est amor concupiscentiae, et alius est viditur per amicitiam ct concupiscentiam, sed amor amicitiae. per amorem amicitiae ct concupiscentiae. Nam S a) amare. - dwor ABCEFGIHKLpD. p) illud. - Illum ABCDEIKL. 7) ens. - per te xdJunt i’a. - Pro cm, cm per «· FF; pro cuadum quid, per accident (ft aJ.Ut »F) ιμμΑμ quid F; piv quod ett, ett ΠΕΙ, ert quod fit ACDHl-d. Λ) quitd ipaum habet. - ipium quod habet F. quod habet iptum II, ill v< v< di I ar ar di ar m ci b< a at di amor mali. clivo Ali­ quod QUAESTIO XXVI, ARTICULUS IV 191 ille proprie dicitur amicus, cui aliquod bonum amico: ct quantum ad hoc salvatur ibi ratio ami­ volumus: illud autem dicimur concupiscere, quod citiae. Sed quia illud bonum refert ulterius ad volumus nobis. suam delectationem vel utilitatem, inde est quod Et per hoc patet solutio ad secundum. amicitia utilis et delectabilis, inquantum trahitur An tertium dicendum quod in amicitia utilis ct ad amorem concupiscentiae, deficit a ratione verae delectabilis, vult quidem aliquis aliquod bonum amicitiae. • IH4. qui t ad ;edi- Commentaria Cardinalis Caietani t J P°* · Arg oris "J‘ im­ um ac­ ino Μ o» JO- ÏOC ice ro- ’ x quaestione vigesimasexta, omissi* primis tribus articulis, in quarto hoc solum adverte, quod distinctio amori» in amorem amicitiae ct concupiscentiae non est tam divisio amoris, quam amatorum: scu, et in idem redit, non est divisio amoris secundum se, sed secundum diversimode amata. Cum enim omne concupitum alicui concupiscatur, nullus amor concupiscentiae est sine amore amicitiae illius cui concupiscitur et rursus, cum omni amico aliquod bonum velimus, nullus amor amicitiae est sine amore con­ cupiscentiae boni concupiti amato. Non ergo distinguitur amor in amorem amicitiae ct concupiscentiae, tanquam in diversos amores, sed tanquam in diverso* modos ornandi In corpoff* unus enim ct idem umor est amicitiae respectu amici, ct concupiscentiae respectu boni illi voliti. Et si quandoque invenias diversos esse amore», sane interpretare; ct denominari amorem quandoque a con­ cupiscentia, quandoque nb amicitia, scito, propter obie­ ctum dc quo est sermo. Ut patet cum est sermo dc amore ad irrationalia, vel delectabilia, vel utilia: in hi* enim a concupiscentia amor denominatur, qui tamen non est sine amore amicitiae ad sc vel alium. Cum vero dc umore parentum aut filiorum, ab amicitia denomina­ tio fit amori», qui tamen cis concupiscit bonum vi­ tae, etc. QUAESTIO XXVIÎ, ARTICULUS I 192 QUAESTIO VIGESIMASEPTIMA DE CAUSA AMORIS IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA elnde considerandum est dc causa amoris ♦. •Cf. qa khi,In· »ioj. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum bonum sit sola causa amoris. D Secundo : utrum cognitio sit causa amoris. Tertio: utrum similitudo. Quarto: utrum aliqua alia animae passionum. ARTICULUS PRIMUS UTRUM BONUM SIT SOLA CAUSA AMORIS Infra, qu. ΠΠ. irt. 1. Videtur quod quam amatur nisi sub ratione boni, scilicet in­ non solum bonum sit causa amoris. quantum est secundum quid bonum, ct appre­ Bonum enim non est causa amoris, henditur ut simpliciter bonum. Et sic aliquis nisi quia amatur. Sed contingit etiam amor est malus, inquantum tendit in id quod » v; h 4.- η. s.Yh. lect. II. t. p it h si CI v· q q b p f< a S t< tr h it ci Cl n e e U-’ a (Λ σ ·3 * 3 tendit in alterum, sicut in unum sibi; et vult ei bonum sicut ct sibi. - Sed secundus modus simi­ litudinis causai amorem concupiscentiae, vel ami­ citiam utilis seu delectabilis. Quia unicuique exi­ stent! in potentia, inquantum huiusmodi, inest appetitus sui actus: ct in cius consecutione de­ lectatur. si sit sentiens ct cognoscens. Dictum est autem supra * quod in amore concupiscentinc amans proprie amat scipsum, cum vult illud bonum quod concupiscit. Magis autem unusquisque sc ipsum amat quam alium: quin sibi unus est in substantia, alteri vero in simili­ tudine alicuius formae. Et ideo si cx eo quod ? est sibi similis in participatione formae, impedia­ tur ipsemet a consecutione boni quod amat; effi­ citur ei odiosus, non inquantum est similis, sed inquantum est proprii boni impeditivus. Et pro­ pter hoc figuli corrixantur ad invicem, quia sc invicem impediunt in proprio lucro: et inter su­ perbos sunt iurgia. quia sc invicem impediunt in propria excellentia, quam concupiscunt. Et per hoc patet responsio ad primum. Ad secundum dicendum quod in hoc etiam quod aliquis in allero amat quod in sc non T amat, in­ venitur ratio similitudinis secundum proportionalitatcm : nam sicut se habet alius ad hoc quod in eo amatur, ita ipse se habet ad hoc quod in sc amat. Puta si bonus cantor bonum amet scripto­ rem. attenditur ibi similitudo proportionis, secun­ dum quod uterque habet quod convenit ei se­ cundum suam artem. Ad tertium dicendum quod ille qui amat hoc quo indiget, habet similitudinem ad id quod amat, sicut quod est potentia ad actum, ut dictum cst *. * ’» eortuitAn quartum dicendum quod secundum eandem similitudinem potentiae ad actum, ille qui non est liberalis, amat cum qui est liberalis, inquan­ tum expectat ab eo aliquid quod desiderat. Et eadem ratio est de perseverante in amicitia ad cum qui non perseverat. Utrobique enim videtur esse amicitia propter utilitatem. - Vel dicendum quod, licet non omnes homines habeant huius­ modi virtutes secundum habitum completum, ha­ bent tamen eas secundum quaedam seminalia rationis, secundum quae, qui non habet virtutem, diligit virtuosum, tanquam suae naturali rationi conformem. Jd Auÿ'fe’C11 tertium s,c i>rocfd,ti r· Videtur quod ’Eludo non sit causa amoris. Idem enim non est causa contrariorum. Sed ■^^’““^similitudo est causa odii: dicitur enim • vtentia quodammodo cst actus ·. Primus ergo similitudinis modus causai amorem amicitiae, seu benevolentiae. Ex hoc enim quod aliqui duo sunt similes, quasi habentes unam for­ mam, sunt quodammodo unum in forma illa: si­ cut duo homines sunt unum in specie humanitatis, ct duo albi in albedine. Et ideo alfcctus unius cv si< Ico. t. • Op. ». Commentaria CxuvUnallH Caietani articulo tenio dubium cst dc modo quo similitudo est propria causa amoris. Si enim ponitur causa cx parte obiecti, sequitur, contra primum articulum, quod bonum absolute non cst propria causa amoris, sed bonum conn I tractum «d simile. - Si vero non ponitur causa cx parte obiecti, ruit totus processu* in corpore articuli, assignans obicctum utriusque amoris aliquid simile. Et in respon­ sione nd secundum, expresse dicitur quod amatu in altero > 8 qnnj. - aui AUDI GKI.plhl , t»m. pF. - Q> .mJ aditionem 4 vide Pnicftuoturm. 7) moi». - Uîu. PACDGlI.pUUI. - Prt» rati», tvnnm P. 5 a) tn pecuntax. - in, »44. tprtt vec~ GLpARDH : parentet E, im pro. tperitatc GiB, etiam i ct praipcritaiem Κ-Λ, ct rttam pmniai Ii. om. E. QUAESTIO XXVII , ARTICULUS IV Cl li­ ti- li­ st » n. K-», w· -iXcip.l. ·-·; » Th. fct- «. CL toc ot-rwr». r <5* **π··λ n n a • Op. n, t*» i; nr-»,«*·» «·“ *.Tb kct.il,*. quod in *c non amat, invenitur bonum similitudinii ·, etc.: qua»! Auctor conatus fuerit ad salvandum quod semper bonum simile est obiectum amoris. II. Aii evidentiam huius dubii, scito quod quinque mo­ dis intclligi potest quod similitudo est causa amori». Primo, ut speciale quoddam bonum, sicut cetera bona specialia: si­ cut cum aliquis vult nssimilari alteri, vel alterum sibi. Et sic similitudo est causa activa amoris, sicut quodlibcl aliud bonum. - Et sic non est ad propositum, ubi dc propria ct adaequatu causa amoris est quaestio. Secundo, ut ratio determinans formaliter boni rationem ad hoc quod sit amoris causa. - Et hoc contradicere videtur articulo primo, ct Aristoteli in IX Ethic. 9 et I Ethic. ·*, et breviter communi dicto philosophorum, sonantibus quod bonum ut sic est amabile. Et irrationabiliter hoc sustineri videtur: quin similitudo speciale quoddam bonum est, ac per hoc inadaeqtiata ratio obiecti amoris, extendentis se ad alia bona. Tertio, ut determinans form aliter bonum ad hoc quod sit causa amoris in hoc: itu quod bonum, inquantum bonum, sit amabile; sed inquantum bonum simile, sit amabile huic; iuxta illud VIII Ethic. *, Amabile bonum, unicuique autem proprium Et sicut bonum non est amabile nisi cognitum, ita bonum huic non est amabile nisi cognitum ut bonum huic. Idem autem videtur importare bonum huic ct bonum simile, extenso similitudinis nomine, ut in littera fit. Quod enim est actu simile, est huic bonum quasi idem sibi quod vero secundum inclinationem vel potentiam est huic bonum quasi proportionatum. Relationem quoque imponat utrum­ que ad subiectum, scilicet bonum proprium scu huic, ct bonum simile. Et secundum hoc, solveretur obiectio in op­ positum ex hoc, quod in primo articulo tradita est ratio formalis obiectivu amabilis absolute: in hoc vero lenio articulo traditur ratio formalis obicctiva amabilis huic. Sed huic senvui obitat quod tractatu» iste in primo ct tertio articulo, ut littera sonat, aeque universalis ac abs­ tractus est. Ac per hoc, sicut ibi dc amore absolute, ita hic accipiendum e«t · et non ibi dc causa arnoriv absolute, et hic de causa amoris in hoc, interpretandum est. Quarto, ut conditio boni ad hoc quod sil causa amoris: ita quod bonum, inquantum bonum, rit causa amoris obic­ ctiva simpliciter et huic, similitudo autem ait causa ut conditio causae, sicut singularitas est conditio omnis causae naturalis. - Sed quia quod causât ut apprehensum, magi* est concausa causantis, ut apprehensio (qualiter bonum est causa amoris, quod constat causare ipsum non per iy5 modum nnlutac, sed ut apprehensum, incognita enim di­ ligere nequimus), quam conditio sic causantis; ct similitudo universaliter concurrent cum bono ad causandum amo­ rem. causât ut apprehenu in actu exercito (ut in concivi­ bus et consanguineis sibi obviantibus, qui non se diligunt donec, ut patet, consanguinei vel concives apprehendantur, quod est apprehendi ut similes in actu exercito): ideo si­ militudo magi» ut ratio approprions, iuxta tertium mo­ dum, quam ut conditio, iuxta hunc quartum, causa videtur amoris. Quinto, ut dispositio cx parte subiecti: ita quod bonum, inquantum bonum, sit propria causa amoris cx parte obiecti; et similitudo ad bonum sit propria causa amoris, ut pro­ pria dispositio cx parte subiecti. Propter quod, obiectum idem causât modo amorem, modo odium, in eodem diver­ simode disposito: ut patet deThamar respectu Amnoo, in II Regum ·. Et huic sensui favet littera in solutione primi · C*p. *«i, »m. argumenti ubi figulo,propter dispositionem ad lucrum,alter redditur odiosus. Et in solutione secundi, non dixit quod amat bonum similitudinis, sed quod invenitur bonum si· militudinü, intendens per hoc salvare dispositionem cx parte subiecti ad amorem. Nec est verum quod in litterae processu laboretur ad ostendendum similitudinem se tenere ex parte obiecti: sed inveniri in obiccto. Similitudo enim, cum sit relatio ecquiparantinc, in utroque oportet quod salvetur extremo. Unde cx hoc ipso quod similitudo subiecti ad bonum, c»t propria causa amoris cx parte subiecti, sequitur necessario quod omne amabile «it simile. Quod in littera monstratur. III. Et hic quintus modus procul dubio amplectendus est. sine tamen tertii praciudido: idest, quod cx parte subiecti similitudo est propria causa amoris, quidquid sit cx parte obiecti. Et hoc litterae xufliccrc non dubito. Salvatque sen»uo iste universalitatem ct abitractioncm tractatus aequalem in primo et tertio articulo* Ordinatque articulos huius quae- · (X ·*·. ». stioms, ut tractetur m pnmis articuli» de causa cx parte obiecti, scilicet bonitate ct cognitione, in tertio, dc causa cx parte subiecti; in quarto, cx parte concomitantium pas­ sionum. - Iuxta tertium autem modum, prius dc rationibus obiectivis cx parte rei; ct deinde dc conditione communi utrique rationi formali, scilicet bonitati ct similitudini, fuis.et tractandum. Et sic ternus articulus debuit esse secun­ dus. Cuius oppositum factum favet quinto, quod sit sensus intentus nb Auctore. Circa quartum articulum nihil occurrit pro nunc scri­ bendum. • |a corpor<- ARTICULUS QUARTUS UTRUM ALIQUA ALIA PASSIONUM \NIMAE SIT CAUSA AMORIS Sed contra est quod omnes aliae atfectioncs Videtur quod aliqua alia passio possit esse causa animi cx amore causantur, ut Augustinus dicit, amoris. Dicit enim Philosophus, in VIII XIV de Civ. Dei*. ’ C»f. vu. · Ct Ethic.*, quod aliqui amantur propter de­ Respondeo dicendum quod nulla alia passio ani- Λρ*Λ* lectationem. Sed delectatio est passio quaedam. mac î est quae non praesupponat aliquem amo τ Ergo aliqua alia passio est causa amoris. rem. Cuius ratio est quia omnis alia passio animae 2. Praeterea, desiderium quaedam passio est. vel importat motum ad aliquid, vel quietem in ali­ Sed aliquos amamus propter desiderium alicuius « quo. Omnis autem motus in aliquid, vel quies in quod ab eis cxpcctamus: sicut apparet in omni aliquo, ex aliqua connaturalilatc vel coaptatione amicitia quae est propter utilitatem. Ergo aliqua procedit: quae perlinet ad rationem amoris. Unde impossibile est quod aliqua alia passio animae sit alia passio est causa amoris. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in X de Trin. *: causa universaliter omnis amoris. - Contingit ta­ Cuius rei adipiscendae spem quisque non gerit, men aliquam aham passionem esse causam amo­ aut tepide amat, aut omnino non amat, quamvis ris alicuius: sicut ctram unum bonum est causa quam pulchra sit videat. Ergo spes ? etiam est alterius. An primum ergo dicendum quod. cum aliquis causa amoris. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. • Ο0.1Π. ·. I. S. Tr- Uri. in. a * C*P. L A S a) alicuiiu. - üm. I*. tpa. - rti ABCDEGHI. 7) animai*· - Om, P, - Ibdeai ;ro p-.1zxaj7xw.il. ·α/7θτ4Γ, 4 QUAESTIO XXVII, ARTICULUS IV 196 amat aliquid propter delectationem nmor qui­ res alia ametur: sicut qui desiderat pecuniam, dem ille causatur cx delectatione: sed delectatio amat propter hoc eum a quo pecuniam recipit. illa iterum causatur ex alio umore praecedente ; Ad tertium dicendum quod spes causal vel auget nullus enim delectatur nisi in re aliquo modo amorem, et : ratione delectationis, quia delecta­ amatu. tionem causal: el etiam ratione desiderii, quia Ad secundum dicendum quod desiderium rei spes desiderium fortificat, non enim itu intense alicuius semper praesupponit amorem illius rei. desideramus quae non speramus. Sed lumen et Sed ‘ desiderium alicuius rei potest esse causa ut ipsa spes est alicuius boni amati. 8) dcJecfattnnewt. - dationem ACDFGII.pBH. <) Sed. - » tic P. C) fi. - ct hoc P. Introi. • Vm. Λ A • lat«r' o. CÏ U ti SI ti n c b v a • Q-i. x**a. art. d a ? i a • s. Tb. Urt. n, «11. 1 ‘ΠΓΠ , c«piî. Ugct -'eta. Çuia -nsc 1 et QUAESTIO XXVIII. ARTICULUS I >97 QUAESTIO VIGESIMAOCTAVA DE EFFECTIBUS AMORIS IN SEX ARTICULOS DIVISA •a «a wi, b-roJ HINDI, considerandum est de effectibus amo­ ris ♦. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum unio sit effectus amoris. Secundo; utrum mutua inhaesio. D Tertio: utrum e.xtasis sit effectus amoris. Quarto: utrum zelus. Quinto: utrum amor sit passio lacsiva amantis. Sexto: utrum amor sit causa omnium quae amans agit. ARTICULUS PRIMUS UTRUM UNIO SIT EFFECTUS AMORIS Part. I, qu. xx, art. t. *J J; «upra. qu. Xxv. an. j, aJ x ; 111 SmL. <1 *l. irrn, qü. t, art. i ; l>f Div cap. n. ItcL tu. fwmum sic proceditur. Videtur quod un>° ηθη sit effectus amoris. Absentia enim unioni repugnat. Sed amor com^“^^■^patitur sccum absentiam : dicit enim • Vtf». »>· Apostolus, ad Galat. iv ·: Bonum aemulamini in • larerta. bono semper (loquens de seipso, ut Glossa ‘ dicit), et non tantum cum praesens sum apud ros. Ergo unio non est effectus amoris. 2. Praeterea, omnis unio aut est per essen­ tiam , sicut forma unitur materiae, ct accidens subiecto. ct pars toti vel alteri parti ad constitu­ tionem totius: aut est per similitudinem vel ge­ neris. vel speciei, vel accidentis. Sed amor non causal unionem essentiae: alioquin nunquam ha­ beretur amor ad ea quae sunt per essentiam di­ visa. Unionem autem quae est per similitudinem, amor non causai, sed magis ab ea causatur, ut •q amatum uniatur amanti, sicut amans amato. Sed quidem ex aliqua extrinscca causa, sicut cum ipsa unio est amor, ut dictum est *. Ergo se­ aliquis desiderat aliquid propter alterum, vel cum quitur quod semper amans ametur ab amato: aliquis vuill bonum alteri propter aliquid aliud: quod patet esse falsum. Non ergo mutua inhaesio sed propter complacentiam amati interius radi­ est effectus amoris. catam. Unde et amor dicitur intimus; ct dicuntur Sf.d contra est quod dicitur I Ioan, iv ♦: Qui viscera caritatis. - E converso autem amans est in manet m caritate, in Deo manet, et Deus in eo. amato aliter quidem per amorem concupiscen­ Caritas autem est amor Dei. Ergo, eadem ratione, tiae, aliter per amorem amicitiae. Amor namque quilibet amor facit amatum esse in amante, ct e concupiscentiae non requiescit in quacumque cx· converso ®. trinseca aut superficiali adeptione vel fruitione Respondeo dicendlm quod iste effectus mutuae amati : sed quaerit amatum perfecte habere, quasi inhaesionis potest intelligi et quantum ad vim ad intima illius perveniens. In amore vero ami­ apprehensivam, et quantum ad vim appetilivam. citiae, amans est in amato, inquantum reputat Nam quantum ad vim apprehensivam. amatum bona vel mala amici sicut sua, et voluntatem dicitur esse in amante, inquantum amatum im- amici sicut suam, ut quasi ipse in suo amico vi­ ci M g • Ver», «b. «) rt e converso. - Om, p. ?) amafo. - citi u.I2uai coJicc» ct P.». Ast tidafur quo»! rd all «Un tato poflccuhim. verti gr. ptrrtuum. bona tel per, ψκχΐ tit cu- d Π li ei 54 I 01 P< u. ct di in Ji W • S, tk *· « icitur •i scquod iniauni- ul * IaX ttrtren, « ectio quid rma, diuni· QUAESTIO XXVIII, ARTICULUS HI 109 deatur bona vel mala pali, ct allici. Et propter netur in amante, inquantum est impressum in hoc, propnum est amicorum eadem relie, ct in allectu eius per quandam complacentiam. E con­ eodem tristari ct gaudere, secundum Philosophum. verso vero amans continetur in amato, inquan­ *n Ethic. * cl m II Ehetoric. *♦ Ut sic, inquan- tum amans sequitur aliquo modo illud quod est .«· «- · tum quae sunt amici aestimat sua, amans videa­ intimum amati. Nihil enim prohibet diverso modo tur esse in ainato. quasi idem factus amato. In­ esse aliquid continens et contentum: sicut genus quantum autem e converso vult ct agit propter continetur in specie et c converso. amicum sicut propter scipsum. quasi reputans Λι> secundum dicendum quod rationis apprehen­ amicum idem sibi, sic amatum est in amante. sio praecedit affectum amoris. Et ideo, sicut ratio Potest autem ct tertio modo mutua inhaesio disquirit, ita * affectus amoris subintrat m ama­ intelligi in amore amicitiae, secundum viam re- tum. ut ex dictis ° patet. ' «· damationis: inquantum mutuo se amant amici, et Ad tertium dicendum quod illa ratio procedit de tertio modo mutuae inhnesionis. qui non in­ sibi invicem bona volunt ct operantur. Ad primum ergo dicendum quod amatum conti­ venitur in quolibet amore. J nd :pacerunitur est >nii tnimcm γ) I/o. - ita ft I . <κη. ABDGÎKl.plI ; El t./ro.,. .nnnrii om, C. Commentaria Cai’dinnhci Caiotani articulo xccundo citndcm vigesinueoetavue quacftionii, advene trio. Primo, quod axnor in modo e» sen di per i apprehensionem addit moram in amante, ct pcricrutationem amati: ita quod non quaccumque apprehendo esr ctfcctu« amorit, *cd apprehendo quad continua ct pcrjcrutunv. Et cx prima conditione ponitur amatum in amante, cx 1 secunda c converso, secundum apprehendonem. Secundo, quod in alfectu commune est uniori amicitiae ct concupiscentiae, quod amatum constituitur in amnntc per complacentiam interi u 4 radicaram ipdui amati r in co enim quod complacet sibi inferius amans dc concupito vel amico, in eo sunt. Et hoc diam respondet morae in appre­ hensione. - Divcrdraode autem amans constituitor in amato secundum utrumque amorem, ut in lirtcra dicitur. Quiu m concupiscentia, constituitur in eo per alfcctum perfectae pos­ sessionis illius: in amicitia sero, per affectum ad amicum et sua ut ipucmct amicu». Er ambo respondent perscruta­ tioni in apprehensione. Tcnio quod, d hi modi routuae inhaesionis m atfcctu di­ ligenter coadderentur, videbitur quod proportionales sunt: ct quod, deut in apprehensioni· modo unica apprehensio, secundum duas dus conditione», utrumque constituit, ut n I id IS · Vm. -, Π- Jla i*, * Ver·, n». declaravimus, ita in amore. Amani quippe abquid a more eoncupiuentiac, amat illud alteri, sivc ülc alter ait ipsemet amans, rive alter In hoc autem *unt Juo: tdiicet compla­ centia iliiu» concupiti, alioquin non amaret; ct affectatio habendi [utendique illo. Et cx complacentia, amatum in amante constituitur : cx allectu perfecte habendi etc., e converso, egicditur enim amans ad ipsum tali atfcctu.- Amans quoque amicitiae amore, amat amicum ut sclpsum. In hoc autem includuntur duo·, primo, quod amans transit in per­ sonam amici ; secundo, quod amicus transit in personam amantis. Ex hoc enim quod amat amicum propter ip«um unicum, vult etiam seipsum praebere quomodo potest ‘ ac per hoc ip»c transit in amicum voluntate, atfcctu ac pas­ sione; ita ut bene vel male afficiatur scnüatque, amico sentiente, l.x hoc vero quod amat amicum ut scipsum, ponitur amicus Ut ipse ct sic amicus transit in personam amanti». Et hoc pertinet nd complacentiam: complacet enim ut ipsemet. - Et sic in utroqoc amore egressus atfcctus in amatum, constituit in eo: ingressus autem amati per complacentiam in amantem, ut ipse in amicitia, vel abquid sui in concupiscentia, constituit c converso amatum in amante. ARTICULUS TERTIUS I- Π l TUUM EXTASIS SI Γ EFFECTUS AMORIS ΙΓ :1 ί­ α i 3 1 1 ΙΓ It·*, qu. ctxxT) art. 3; 111 Sent., «fist, ixvu, qa. », in. », Ik Dir. .Vo··.. ecp. n. Icct. x. tertium sic proceditur. Videtur quod > fB r i • An ». : i t I 4 IT G>r^ ..-.p. xn, led.»; •s.n. cit: et quod ipse Deus propter amorem est exta­ extasis non sit effectus amoris. Extasis sim passus. Cum ergo quilibet amor sit quaedam enim quandam alienationem importare similitudo participata divini amoris, ut ibidem ♦ ^videtur. Sed amor non semper facit alie­ dicitur, videtur quod quilibet amor causet extasim. nationem : sunt enim amantes interdum sui com­ Respondeo dici ndu.m quod extasim pati aliquis dicitur, cum 1 extra se ponitur. Quod quidem potes. Ergo amor non facit extasim. 2. Praeterea, amans desiderat amatum sibi contingit ct secundum vim apprehensivam, ct se­ uniri. Magis ergo amatum trahit ad sc, quam cundum vim appetitivam. Secundum quidem vim etiam pergat in amatum, extra se exiens. apprehensivam aliquis dicitur extra sc poni, quando 3. Praeterea, amor unit amatum amanti, sicut ponitur extra cognitionem sibi propriam : vel quia dictum est ·. Si ergo amans extra se tendit, ut ad superiorem sublimatur, sicut homo, dum ele­ in amatum pergat. sequitur quod semper plus vatur ad comprehendenda aliqua quae sunt supra diligat amatum quam scipsum. Quod patet esse sensum ct rationem, dicitur extasim pati, inquan­ falsum. Non ergo extasis est effectus amoris. tum ponitur extra ? connaturalem apprehensionem Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. rationis et sensus: vel quia ad interiora depri­ x. /)/r. Nom. ♦, quod divinus amor extasim fa­ mitur; puta, cum aliquis in furiam vel amentiam «) alujuit dicitur, cum. - aliquid dicitur cum at'ijuù juid dicitur cum cJ. j. o/i- ,\l fcmtar (‘.vira. - ydlttuf c.vtra .MICDITGL, (xn. fll. • S.Tft Jï« ITT. •An. 200 QUAESTIO XXVI IL ARTICULUS IV cadit, dicitur extasim passus.-Secundum appcti- simpliciter extra se, sed talis allectio in line infra tivam vero pariem dicitur aliquis extasim puti, ipsum concluditur. Sed in amore amicitiae, alle­ quando appetitus alicuius in alterum fertur, exiens ctus alicuius simpliciter exit extra se? quia vult amico bonum, ct operatur \ quasi gerens curam quodammodo extra seipsum. Primam quidem extasim facit umor disposi­ et providentiam ipsius, propter ipsum amicum. An primum ergo dicendum quod illa ratio protive, inquantum scilicet facit meditari de amato, ut dictum est ♦: intensa autem meditatio unius cedit de prima extusi. An secundum dicendum quod illa ratio procedit abstrahit ab aliis. - Sed secundam extasim facit amor directe: simpliciter quidem amor amicitiae; dc amore concupiscentiae, qui non facit simpli­ amor autem concupiscentiae non simpliciter, sed citer extasim. ut dictum est *. Ad tertium dicendum quod ille qui amat, insecundum quid. Nam in amore concupiscentiae, quodammodo fertur amans extra seipsum: inquan­ tantum extra se exit, inquanlum vult bona amici tum scilicet, non contentus gaudere de bono quod et operator. Non tamen vult bona amici magis habet, quaerit frui aliquo extra se. Sed quia illud quam sua. Unde non sequitur quod alterum plus extrinsecum bonum quaerit sibi habere, non exit quam se diligar. 1 • I» i. *1. ·· Cf. qu. «■». ς art.» Ui. » 11··, qu. wtM. , «rt. i. 1 I < i γ) cycrafur. - loitum |»j. ARTICULUS QUARTUS UTRUM ZELUS SIT EFFECTUS AMORIS /n Z*Mn., cap. n, lcd. ti; ! Cjer., «p. *w. kft. i; It, QCARTi M s,c hiocediti a. Videtur quod non sit effectus amoris. Zelus enim est contentionis principium : unde diti•^*^®^tur I ad Cor, in Cum sil inter vos I {dus ct contentio, etc. Sed contentio repugnat amori. Ergo zelus non est effectus amoris. 2. Praeterea , obicctum amoris est bonum, quod est communicativum sui. Sed zelus repu- ( gnat communicationi: ad zelum enim perlinere videtur quod aliquis non patiatur 1 consortium in amato; sicut viri dicuntur zelare uxores, quas nolunt habere communes cum ceteris. Ergo zelus non est effectus amoris. 3. Praeterea, zelus non est sine odio, sicut nec sine amore: dicitur enim in Psalmo t.xxn ' : /clavi super iniquos . Nonj e^go debet dici magis effectus amoris quam odii. Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. i de Div. Nom. ♦, quod Deus appellatur Zelotes propter multum amorem quem habet ad existenlia. Respondeo dicendum quod zelus, quocumque modo sumatur, ex intensione amoris provenit. Manifestum est enim quod quanto aliqua virtus intensius tendit in aliquid, fortius etiam T repellit omne contrarium vel repugnans. Cum igitur amor sit quidam motus in amatum, ut Augustinus dicit in libro Octoginta trium Quaesi. ♦, intensus amor quaerit excludere omne quod sibi repugnat. Aliter tamen hoc contingit in amore concupi­ scentiae, ct aliter in amore amicitiae. Nam in amore concupiscentiae, qui intense aliquid concu­ piscit, movetur contra omne illud quod repugnat consecutioni vel fruitioni quietae eius quod ama­ tur. Et hoc modo viri dicuntur zelare uxores, ne per consortium aliorum impediatur singularitas ») aliqui) χαα paUatu··. - qua aon fotitur 1’4. iniqua/. — inimica» AIICFGHiLpD. u, Ico. r. quam in uxore quaerunt. Similiter etiam qui quae­ runt excellentiam, moventur contra eos qui ex­ cellere videntur, quasi impedientes excellentiam eorum. Lt iste est zelus invidiae, dc quo dicitur in Psalmo x.xxvi : Noli aemulari in malignanti· bus. neque {clareris Jacientes iniquitatem, Amor autem amicitiae quaerit bonum amici: unde quando est intensus, facit hominem moveri contra omne illud quod repugnat bono * amici. Et secundum hoc, aliquis dicitur zelare pro amico, quando, si qua dicuntur vel fiunt contra bonum amici, homo repellere studet. Et per hunc etiam modum aliquis dicitur zelare pro Deo, quando ea quae sunt contra honorem vel voluntatem Dei. repellere secundum posse conatur ; secundum illud 111 Reg. χιχ *, Zelo {elatus sum pro Do· mino exercituum. Et loan, n *. super illud. < ZcIus domus tuae comedit me >, dicit Glossa · quod bono {elo comeditur, qui quaelibet prava quae viderit, corrigere satagii; si nequit, tolerat et gemit. Ad primi m ergo dicendum quod Apostolus ibi loquitur de zelo invidiae; qui quidem est causa contentionis, non contra rem amatam, sed pro re amata contra impedimenta ipsius. Ad secundi M dicendum quod bonum amatur in­ quantum est communicabilc amanti. Unde omne illud quod perfectionem huius communicationis impedit, efficitur odiosum. Et sic ex amore boni zelus causatur. - Ex defectu autem bonitatis con­ tingit quod quaedam parva bona non possunt integre simul possideri a multis. Et ex amore ta­ lium causatur zelus invidiae. Non autem proprie cx his quae integre possunt a multis possideri: nullus enim invidet alteri de cognitione veritatis. γ) etiam. - Oro. Pa. Z) buna. - Iorm i • V quae a multis integre cognosci potest; sed forte aliquis odio habet ea quae repugnant amato ' . dc excellentia circa cognitionem huius, ex amore procedit. Unde zelus proprie ponitur An TERTIUM dicendum quod hoc ipsum quod cllectus amoris magis quam odii. pro. ccdu nPli- «) amatu. - autico codlcvf. Commentaria Cardinali* Caietani txo tertio omisw), in quarto scito quod, cum zelus In quinto autem ct sexto articulo nihil scribendum oc­ sumatur dupliciter: «cilicct causaliter, pro ferventi di­ currit, nisi quod nutentur ea quae Auctor dicit · conve- ·αλ lectione; ct formalitcr, pro tristitia deficientium libi vel nmi· nirc huiusmodi passionibus, referendo appetitum appetibili, *·% ***· Mt *n H Rhetoric., cap. χνιιι ·. ct inferius pluries ♦· pa­ seu formalitcr. Quoniam h»ec communia videntur huiuson. · tct: hic «umitur proprie. Ad huiusmodi namque tri.Mitiam modi passionibus, ct actibus voluntatis similibus his pas­ Π··,^ςβ. rati, jpCC(al cl zetus concupiscentiae, ct amicitiae ille enim tri- , sionibus. Notetur quoque responsio ad primum in sexto articulo: statur de defectu singularitatis, vel excellentiae, sci quietae fruitionis; iste dc defectu alicuius boni amico. Et utrius- quoniam in fine totius tractatus dc actibus humani»·, serviet proposito. «*·♦· que tristitia cx amore oppositi boni procedit, ct contra ingerentes huiusmodi mala sollicitat. kti< rnici neis ?lus A ARTICULUS QUINTUS l ΓΚΙ M AMOR SIT PASSIO LAESI V A AMANTIS 111 S>«r.. dutl. X • Ver», u • Qu. un, »rtI.ÇÜ. QUAESTIO XXIX, ARTICULUS 1 2o3 QUAESTIO VIGESIMANONA DE ODIO uni­ ens, i cx IN SEX ARTICULOS DIVISA *O. qx-xm, !*· «red. illa ritu dc idit nadc einde considerandum est dc odio *. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum causa ct obiectum odii sit ma­ lum. Secundo: utrum odium causetur cx amore. Tertio: utrum odium sil fortius quam amor. D Quarto; utrum aliquis possit habere odio sc­ ipsum. Quinto: utrum aliquis possit habere odio ve­ ritatem. Sexto: utrum aliquid possit haberi odio in universali. ARTICULUS PRIMUS * Lnc. a». Ia trt. ». Th. Iret, u» -UI .VkUCoewaK. UTRUM CAUSA ET OBIECTUM ODII SIT MALUM Π- ’Art-rr^cïol ta r»p. &J ÜC -i*· mvu, ut. 4. tnfr», qu. u.v», C, IC !X •Qe. »cq.an.î. • Vtn. l • Qe. uh. an. l;qB.xim,an 1. ‘Qeiiti, an.i. primum sic PROCEDITUR. Videtur quod I amor est consonantia quaedam appetitus ad id I* obicctum ct causa odii non sit malum. Omne enim quod est, inquantum huius­ modi, bonum est. Si igitur obiectum odii sit malum, sequitur quod nulla res odio ha­ beatur , sed solum defectus alicuius rei. Quod patet esse falsum. 2. Praeterea, odire malum est laudabile: unde in laudem quomndam dicitur II Machab. Ili ·. quod leges optime custodiebantur, propter Uniae pontificis pietatem, et animos odio habentes mala. Si igitur nihil oditur nisi malum, sequitur quod omne odium sit laudabile. Quod patet esse falsum. 3. Praeterea, idem non est simul bonum ct malum. Sed idem diversis est odibile ct amabile. Ergo odium non solum est mali, sed etiam boni. Sed contra, odium contrariatur amori. Sed obiectum amoris est bonum, ut supra ' dictum est. Ergo obiectum odii est malum. Respondeo dicendum quod, cum appetitus na­ turalis derivetur ab aliqua apprehensione, licet non coniuncta. eadem ratio videtur esse de in­ clinatione appetitus naturalis, et appetitus anima­ lis, qui sequitur apprehensionem coniunctam, sicut supra * dictum est. In appetitu autem naturali hoc manifeste apparet, quod sicut unumquodque habet naturalem consonantiam vel aptitudinem ad id quod sibi convenit, quae est amor naturalis; ita ad id quod est ei repugnans ’ ct corruptivum, habet dissonantiam naturalem, quae est odium naturale. Sic igitur ct in appetitu animali, scu in intellectivo, a) ei refugnanu - repugnant Pa. P) ad id. - in id Va. ? quod apprehenditur ut conveniens: odium vero est dissonantia quaedam appetitus ad id quod apprehenditur ut repugnans ct nocivum. Sicut autem omne conveniens, inquantum huiusmodi, habet rationem boni; ita omne repugnans, inquan­ tum huiusmodi, habet rationem mali. Et ideo, ' sicut bonum est obiectum amoris, ita malum est obicctum odii. Ad primum ergo dicendum quod ens. inquantum ens, non habet rationem repugnantis, sed magis convenientis: quia omnia 1 conveniunt in ente. Sed ens inquantum est hoc ens determinatum, habet rationem repugnantis ad aliquod ens de­ terminatum. Et secundum hoc, unum ens est odi­ bile alteri, et est malum, etsi non in sc. tamen per comparationum ad alterum. Ad secundum dicendum quod, sicut aliquid ap­ prehenditur ut bonum, quod non est vere bo­ num ; ita aliquid apprehenditur ut malum, quod non est vere malum. Unde contingit quandoque nec odium mali, nec amorem boni esse bonum. An tertium dicendum quod contingit idem esse amabile et odibile diversis, secundum appetitum quidem naturalem, ex hoc quod unum ct idem est conveniens uni secundum suam naturam, ct repugnans alteri : sicut calor convenit igni, et re­ pugnat aquae. Secundum appetitum vero anima­ lem. ex hoc quod unum et idem apprehenditur ab uno sub ratione boni, et ab alio sub ratione mali. 7) omnia. - omnia communia ABCDEGI11I , omnia contraria K. Commentaria Cardinalis Caictani N articulo primo quaestionis vigcsimucnonae, nota tria, no· vitie. Primo, in titulo, quod bis dicitur obicctum ct causa odii: scilicet cum enumerantur articuli, ct cum proceditur ad primum. Ex hoc enim, et primo argumento, manifeste habes malum non solum obicctum, sed causam esse odii. Secundo, in corpore, quod similitudo inter appetitum naturalem ct animalem, sobrie intclligatur: scilicet proper· tionalitcr, secundum naturas inanimatorum ct animatorum. I In illis enim, ut in qu. XXI11 · dictum est, idem Ml const*· · ΑΛ 4. nnntia et dissonantia, in istis aliud: sicut in illis consonan- “KCl tin est proprietas, in istis est actus oppetitus. Tertio, in responsione ad primum, quod consistit in hoc. quod obtectum et causa odii non est malum simpliciter, sed malum huic, quod est quoddam cos; quod non est malum huic inquantum ens, quia sic convenit, sed inquan­ tum tale ens, quia sic repugnat. Percutietis enim me. quod- C*»ok QUAESTIO XXIX. ARTICULUS II dam en» est, repugnans mihi non inquantum ens, aed so­ lum inquantum tale, scilicet oifcndcn* me: sicut aqua est mati igni inquantum talis, non inquantum en*. II. Circa eundem primum articulum dubium occurrit dc explanatione odii, quod scilicet est dissonantia ad ap­ prehensum repugnans, scu malum. Odium enim consonare mulo testatur inimicitia, dum quis mala/ut mala, inimico vult. Immo hoc est odisse, velle malum mulo. III. Ad hoc dicitur quod, sicut umor dividitur in amo­ rem amicitiae ct concupiscentiae, ita ct odium. Et odium quidem oppositum amori concupiscentiae, innominatum est, ct potest vocari odium abominationis. odium vero oppositum amori amicitiae, odium inimicitiae vocatur. Et sicut, quia amare est velle bonum alicui, duo cx parte obiecti includit, scilicet Jy bonum ct ly alicui; ita in odii obiccto duo clauduntur, scilicet malum ct persona. Quam­ vis autem amor amicitiae ct concupiscentiae uniformiter se habeant ad utrumque, scilicet per modum affirmationis scu consonandae; odium tamen inimicitiae ct odium abo­ minationis dissimiliter sc habent ad haec. Nam odium ini­ micitiae habet sc od personam per modum negationis ct dissonantiae, ad malum vero per modum affirmationis ct consonantiae: odium autem abominationis, e converso, ad personam sc habet per modum affirmationi* ct consonan­ tiae, od malum autem per modum negationis ct dissonan­ tiae. Cum enim aliqui* odit flagella, ct similia, illis quidem dissonat, ct en ab micci u suo abnegat : scipsum -autem, vel alterum cui illa nollet, affirmat in affectu, ciquc consonat. E contra vero, cum odit quis hominem, ipsum quidem a suo atfcctu abnegat, Utique dissonat : sed malis illius conso­ nat, affirmatque illa in suo affectu, vult enim illi malum. Et st diligenter perscrutatus fueris, videbis quod dissimili­ tudo ista non variat dissonantiam odii a malo obiccto ct causa : quoniam utrubique id quod habet rationem mali obiecti ct causae odii, abnegatur ab affectu ct dissonat. Nam in odio inimicitiae, persona habet rationem mali obiecti ct causae: ct in odio abominationis, non persons, sed res mala habet rationem mali obiecti et causae: sicut in amore amicitiae, obiectum amatum est amicus; ct in umore concupiscentiae, est re* concupita. Universaliter igitur odium est dissonantia a malo obic­ cto: quia oportet malum obiectum c**c odio habitum. Sed quia diversum in utroque odio constituitur obiectum, quia unius persona, alterius res; varietas apparet, sed non est. Unde inimicitia non testatur quod odium consonat malo obiccto: sed quod tantum dissonat ab inimico, ut consonet malis illius. Unde testatur magnam dissonantiam obiecti IV. Nec fallam. audiens odium abominationis habere pro obiccto rem, non personam; ct putes proptcrca ma­ trem non tali odio habere filias, quibus optat mortem, vel quia non potest dare ea* nuptui, vel quia despicitur a siro »uu propter eas. In similibus enim non habentur odio per­ sonae ut personae, sed ut res. Unde non est nd toles odium inimicitiae; sed abominationis solius vitae carum, quia re­ pugnat dispositioni eurum, vel secundum paupertatem, vel gratiam cum viro, vel aliquid huiusmodi. In cuius signum, nihil mali illis vellent (cuius oppositum dc odio inimici­ tiae scribitur in II Rhetoric. *); sed vitam tantum carum, ut rem eii contrariam, nolunt. Et quod in exemplo matris ct filiae audi*, in ceteris quae sunt domini ad senos, viri od uxorem, ct universaliter ad omnes odio habitos non ut personae sunt, «ed ut aliquid illius, quasi nocumenta sunt, dicta intelligas. Dc personis enim ct rebus formaliter, in­ quantum scilicet personae et inquantum res, intcllige quae diximus · dc obicctis propriis ulriusquc odii. ·· 11«. Nec obiicias mihi quod, immunior su prodictorum ♦ dc indistinctionc umori* amicitiae ct concupiscentiae, nunc penes obiecta distinxerim utrumque odium. Nosti enim quod bonum uno modo, utpotc c.v causa integra; malum autem omnifariam, utpotc er particularibus defectibus, di­ citur ·. Constat autem quod amor ex parte boni, et odium ex parte muli, se tenet. Propter quod, non est mirum si m % oditi distinguuntur ex persona \cl re, ut obicctis propriis ir» t T>. m odii ; amor autem non, sed sola habitudo ad personam ct VUJ. rem diversimode amatam, in quolibet umore distinguitur, ut superius · declaratum est. d secundum sic proceditur. Videtur quod ^J^lamor non sit causa odii. Ea enim quae ex opposito dividuntur, naturaliter sunt simul, ut dicitur in Praedicamentis *. Sed amor ct odium, cum sini contraria, ex op­ posito dividuntur. Ergo naturaliter sunt simul. Non ergo amor est causa odii. 2, Praeterea, unum contrariorum non est cau­ sa alterius. Sed amor ct odium sunt contraria. Ergo amor non est causa odii ®. 3. Praeterea, posterius non est causa prioris. Sed odium est prius amore, ut videtur: nam odium importat recessum a malo, amor vero accessum ad bonum. Ergo amor non est causa odii. Sed contra est quod dicit Augustinus, XIV de • C*p. %». - Cf. Civ. Dei ·, quod omnes affectiones causantur cx cxp. IX. amore. Ergo et odium, cum sit quaedam alle­ ctio animae, causatur cx amore. ’ An- rmccd. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est ♦ amor consistit in quadam convenientia amantis ad amatum, odium vero consistit in quadam ré­ ■) Ergo amor «tnu et/ cauta oJii. - Ergo dc. Pa. lor gei vo for 3ΠΊ VCI 1er tui Pn • l: L Oc atr s i lert vi siu an ΠΚ UTRUM ODIUM CAUSETUR EX AMORE Coni Gent., cap. sun See sed tint qu ARTICULUS SECUNDUS IV sub trib aut see pro xix. pugnantia vel dissonantia. Oportet autem in quo­ libet prius considerare quid ei conveniat, quam quid ei repugnet: per hoc enim aliquid est re­ pugnans alteri’, quia est corruptivum vel impeditivum eius quod est conveniens. Unde ncccssc est quod amor sit prior odio ; ct quod nihil odio habeatur, nisi per hoc quod contrariatur conve­ nienti quod amatur. Et secundum hoc, omne odium ex amore causatur. Ad primum ergo dicendum * quod in his quae ex opposito dividuntur, quaedam inveniuntur quae sunt naturaliter simul ct secundum rem, ct se­ cundum rationem: sicut dune species animalis, vel duae species coloris. Quaedam vero sunt simul secundum rationem, sed unum rcnliter est prius altero et causa eius : sicut patet in specie­ bus numerorum, figurarum ct motuum. Quae­ dam vero non sunt simul nec secundum rem. nec secundum rationem, sicut substantia ct acci­ dens: nam substantia rcalitcr est causa acciden­ tis; et ens secundum rationem prius attribuitur cit od • Art. pntccJ. Ut vcfô •\>liCcr.err qui alk Re net qui in ίίΐΙ? Π Ί > 204 QUAESTIO XXIX substantiae quam accidenti, quia accidenti non at­ tribuitur nisi inquantuni est in substantia. - Amor uutem et odium naturaliter quidem sunt simul secundum rationem, sed non realitcr. Unde nihil prohibet amorem esse causam odii. Ad secundum dicendum quod amor ct odium sunt contraria, quando accipiuntur circa idem. Sed quando sunt de contrariis, non sunt contraria, sed sc invicem consequentia : eiusdem enim ra­ tionis est quod ametur aliquid, ct odiatur eius ct in obicI. Scd quia i c»t. malo ionct xtl here ma, vel viro per ium re­ vel im. ARTICULUS TERTIUS UTRUM ODII M SI I’ FORTIUS QUAM AMOR • · iCi- • · ► in ut nt, inae • Nsaupneeri, de ' QJ “n· m· 4, CamcMaL nc m nt Pi­ rn · U- Ariit.Cli/.·. lib n.w-u.·. SI u: ·,· TL Ira. . Vil t JMMp. ir IS Dlr. Xfl*, ap. iT -1 Sed tamen aliquando videtur odium fortius amore, propter duo. Primo quidem, quia odium est magis sensibile quam amor. Cum enim sensus perceptio sit in quadam immutatione, cx quo Sed aliquid fu­iam immutatum est, non ita sentitur sicut quando est in ipso immutari. Unde calor febris hedicae, quamvis sit maior, non tamen ita senti­ tur sicut calor tertianae: quia calor huclicae iam versus est quasi in habitum ct naturam. Propter * hoc etiam, amor magis sentitur in absentia amati: sicut Augustinus dicit, in X de Trin. ·, quod amor non ita sentitur, cum non prodit eum indi­ gentia. Et propter hoc etiam, repugnantia cius quod oditur, sensibilius percipitur quam conve­ nientia cius qund amatur. - Secundo, quia non comparatur odium ad amorem sibi correspondcntcm. Secundum enim diversitatem bonorum, est diversitas amorum in magnitudine ct parvitate,qui­ bus proportionantur opposita odia. Unde odium quod corresponde! ’maiori amori, magis movet quam minor amor. Et per hoc patet responsio ad primum. Nam amor voluptatis est minor quam amor conser­ vationis sui ipsius, cui respondet fuga doloris. Et ideo magis fugitur dolor, quam ametur vo­ luptas. Ad secundum dicendum quod odium nunquam vinceret amorem, nisi propter maiorem amo­ rem cui odium corresponde!. Sicut ? homo magis diligit se quam amicum: ct propter hoc quod diligit se, habet odio etiam amicum, si sibi con­ tra rictu r. Ad tertium dicendum quod ideo intensius ali­ quid operatur ad repellendum odiosa, quia odium est magis sensibile. odium sit fortius amore. Dicit enim Augustinus, in libro Octoginta Inum Quaest. *: Nemo est qui non magis do­ lorem fugiat^ quam appetat voluptatem. gere dolorem pertinet ad odium : appetitus autem voluptatis pertinet ad amorem. Ergo odium est fortius amore. 2. Praeterea, debilius vincitur a fortiori. Sed amor vincitur ab odio: quando scilicet amor con­ vertitur in odium. Ergo odium est tortius amore. 3. Praeterea . affectio animae per effectum manifestatur. Sed fortius insistit homo ad repel­ lendum odiosum, quam ad prosequendum ama­ tum: sicut etiam bestiae abstinent a delectabilibus propter verbera, ut Augustinus introducit in libro ’biX Octoginta trium Quaest. * Ergo odium est fortius amore. Sed contra, bonum est fortius quam malum : quia malum non agit nisi virtute boni, ut Diony•s-THinxiv.. «us dicit, cap. iv de Div. Nom. ♦ Sed odium ct amor differunt secundum differentiam boni et mali. Ergo amor est fortior odio. Respondeo dicendum quod impossibile est effe­ ctum sua causa esse fortiorem. Omne autem odium procedit ex aliquo amore sicut cx causa, •Art.pr»«u. ut supra · dictum est. Unde impossibile est quod odium sit fortius amore simpliciter. Sed oportet ulterius quod amor, simpliciter lo­ quendo, sit odio fortior. Eortius enim movetur aliquid in finem, quam in ea quae sunt ad finem. Recessus autem a malo ordinatur ad consecutio­ nem boni, sicut ad finem. Unde, simpliciter lo­ quendo, fortior est motus animae in bonum quam in malum. S tris . d tertium sic proceditur. Videtur quod * Or nr, n. Jt ΙΠΊ, ARTICULUS 111 ao5 contrarium. Et sic amor unius rei est causa quod cius contrarium odiatur. An tertium dicendum quod in cxccutionc prius est recedere ab uno termino, quam accedere ad alterum terminum. Sed in intentione est e con­ verso: propter hoc enim receditur ab uno ter­ mino, ut accedatur ad alterum. Motus autem appetitivus magis pertinet ad intentionem quam ad exccutionem. Et ideo amor est prior odio: cum utrumque sit motus appetitivus. a. TH 1«. xxn ‘ · Qu. ««»«. *rt. 4. • V QUAESTIO XXIX, ARTICULUS IV. V 2oU amor habet iunctum odium sibi oppositi, ct e converso; et de hi» est termo comparativus. Et manifestat fortitudi* nem odii super amorem extraneum, este non cx sc, sed cx amore eius causa superante illum alterum amorem; ut in responsione ad primum ct secundum exprimitur. - Et sic cx prima ratiunc. odium magis quodammodo incitat quam coniugatus amor, quia magi» sentitur; ct cx secunda, magis quam extraneus nmor, quia agit virtute amori· maioris. ARTICULUS QUARTUS UTRUM ALIQUIS POSSIT HABERE ODIO SEIPSUM IP ΙΓ·, qu. xiv, t nalm. X: Fphet.. 4βρ. v, Icet. nu d quarti m sic proceditur. Videtur quod quandoque illud quod appetitur ut secundum quid aliquis possit seipsum odio habere. Di­ bonum, esse simpliciter malum: et secundum citur enim in Psalmo x * : Qwf diligit hoc, aliquis per accidens vult sibi malum, quod iniquitatem, odit animam suam. Sed est odire. - Alio modo, ex parte sui ipsius, cui vult multi diligunt iniquitatem. Ergo multi odiunt se- Unumquodque enim maxime est id quod bonum. ipsos. est principalius in ipso: unde civitas dicitur fa­ 2. Praeterea, illum odimus, cui volumus et cere quod rex facit, quasi rex sit tota civitas. Ma­ operamur malum. Sed quandoque aliquis vult et nifestum est ergo quod homo maxime est mens operatur sibi ipsi malum: puta qui interimunt sc­ hominis. Contingit autem quod aliqui aestimant ipsos. Ergo aliqui scipsos habent odio. sc esse ? maxime illud quod sunt secundum na­ • prauv 3 Praeterea, Boetius dicit, in II de Consol. *, turam corporalem ct sensitivam. Unde amant se quod avaritia jacit homines odiosos9. ex quo po­ secundum id quod aestimant se esse, sed odiunt test accipi quod omnis homo odit avarum. Sed id quod vere sunt, dum volunt contraria rationi.aliqui sunt avari. Ergo illi odiunt scipsos. Et utroque modo, ille qui diligit iniquitatem, odit Sed contra est quod Apostolus dicit, ad non solum animam suam, sed etiam seipsum. • vcn. Ephes, v *, quod nemo unquam carnem [suam Et per hoc patet responsio ad primum. odio habuit. Ad secundum dicendum quod nullus sibi vult Respondeo dicendum quod impossibile est quod et facit malum, nisi inquantum apprehendit illud aliquis, per sc loquendo, odiat seipsum. Natura­ sub ratione boni. Nam ct illi qui interimunt seliter enim unumquodque appetit bonum, nec po- ipsos, hoc ipsum quod est mori, apprehendunt ■ test aliquis α aliquid sibi appetere nisi sub ratione sub ratione boni, inquantum est terminarivum boni: nam malum est praeter voluntatem, ut Dio- alicuius miseriae vel doloris. •s.Th.kctxtH. nysius dicit, tv cap. de I)iv. Xom. * Amare auAd tertium dicendum quod avarus odit aliquod • q«. xm, m. tem aliquem est velle ei bonum, ut supra * dictum accidens suum, non tamen propter hoc odit se­ est. Unde nccesse est quod aliquis amet seipsum; ipsum: sicut aeger odit suam aegritudinem, ex et impossibile est quod aliquis odiat seipsum, per hoc ipso quod se amat.-Vel dicendum quod ava­ se loquendo. ritia odiosos facit aliis, non autem sibi ipsi. Quin­ Per accidens tamen contingit quod aliquis sc- immo causatur ex inordinato sui amore, secun­ ipsum odio habeat. Et hoc dupliciter. Uno modo, dum quem de bonis temporalibus plus sibi aliquis cx parte boni quod sibi aliquis vult. Accidit enim vult quam debeat. S ne ve dii nn on da qu lis sa be P1 m P oc v< q' in vi 1 ct Ji ni P1 o< te ci 31 P' ( e a) aliquis. - Om. P. » «K. - Om. PIU. i al d ARTICULUS QUINTUS UTRUM ALIQUIS POSSIT ODIO HABERE VERITATEM £<^»d quintum sic proci ditur. Videtur quod aliquis non possit habere odio veritatem. Bonum enim et ens ct verum con—’“•'vertuntur. Sed aliquis non potest habere odio bonitatem. Ergo nec veritatem. 2. Praeterea, omnes homines naturaliter scire desiderant, ut dicitur in principio Metaphys. * Sed scientia non est nisi verorum. Ergo veritas naturaliter desideratur ct amatur. Sed quod na­ turaliter inest. semper inest. Nullus ergo potest habere odio veritatem. 3. Praeterea, Philosophus dicit, in H Rheto­ a) .Ve* jrotat... habere. ~ >Vo>t... htiet Pa. ric. *. quod homines amant non fictos. Sed non nisi · c^n.urpropter veritatem. Ergo homo naturaliter amat veritatem. Non potest ergo eam odio habere ·. Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Ga­ la t. iv*: Factus sum vobis inimicus, verum dicens · v«.< vobis. Respondeo dicendi m quod bonum ct verum ct ens sunt idem secundum rem, sed differunt ra­ tione. Bonum enim habet rationem appetibilis, non autem ens vel verum : quia bonum est quod omnia appetunt. Et ideo bonum , sub ratione ? > boni, non potest odio haberi, nec in universali pi iw> ratio·". - mnuufaiM rationem PEa CI ur. - Et > inciut iccunHfl, maiori*· quid dum |uod vult uod faMacns ant na­ se int QUAESTIO XXIX nec in particulari. - Ens autem et verum in uni­ versali quidem odio haberi non possunt: quia dissonantia est causa odii, et convenientia causa amoris; ens autem et verum sunt communia omnibus. Sed in particulari nihil prohibet quod­ dam ens et quoddam verum odio haberi, in­ quantum habet rationem contrarii ct repugnan­ tis: contrarictas enim et repugnantia non adver­ satur rationi entis et veri, sicut adversatur rationi boni. Contingit autem verum aliquod particulare tri­ pliciter repugnare vel contrariari bono amato. Uno modo, secundum quod veritas est causaliter et ori­ ginaliter in ipsis rebus. Et sic homo quandoque odit aliquam veritatem, dum vellet non esse verum quod est verum. - Alio modo, secundum quod veritas est in cognitione ipsius hominis, quae impedit ipsum a prosecutione amati. Sicut si aliqui vellent non cognoscere veritatem fidei, ut libere ARTICULUS VI * 207 peccarent : cx quorum persona dicitur lob xxi * : ’ Vm- “ Scientiam viarum tuarum nolumus. - Tertio modo habetur odio veritas particularis, Unquam repu­ gnans, prout est in intellectu alterius. Puta, cum aliquis vult latere ▼ in peccato, odit quod aliquis veritatem circa peccatum suum cognoscat. Et se­ cundum hoc dicit Augustinus, in X Confess. ♦, 4 Cap.um. quod homines amant veritatem lucentem, oderunt eam redarguentem. Et per hoc patet responsio ad primum. Ad secundum dicendum quod cognoscere veri­ tatem secundum se est amabile: propter quod dicit Augustinus ' quod amant eam lucentem. Sed · «t. per accidens cognitio veritatis potest esse odibi­ lis, inquantum impedit ab aliquo desiderato. Ad ti rtii m dicendi m quod cx hoc procedit quod non ficti amantur, quod homo amat secundum sc cognoscere veritatem, quam homines non ficti manifestant. 7) lafcrc. - iaerrr Pa. Commentaria Cardinalis Caietani κπι:π.ο quarto omisso, quo in fine tractatus uicmur. in articulo quinto adverte quod aliud est odio haberi, ct aliud non amari: ct quod aliud est per sc, ct aliud per accidens. Niliil enim, quantumcumquc fuerit particulari;· *imum ct minimum bonum, sub ratione suae bonitatis re­ praesentatum . odio habetur, per se loquendo : quia obiecto odii contrariatur tota latitudo boni. Non amari tamen po­ test : quia non habet unde adaequet appetitum, etc. Per ac­ cidens autem potest partialiter bonum odio haberi, per ndiunctam scilicet rationem maioris mali: ut quotidie ex­ perimur. In communi autem, impossibile est: quia quilibet dit Α iit id * It Π odiens aliquid amat; u per hoc. non omne bonum odit. kt idem est iudicium dc ente ct vero in communi. Odiens enim quodeumque cui aut quodeumque verum, licet ab >Ui» ditsnnct. alicui tamen vero ct enti remanet consonans: ας per hoc, non abiicit totam entis aut veri latitudinem a suo allectu. sed communis ratio entis et veri semper sal­ vatur consanans, etc. In ultimo articulo nihil occurrit scribendum, nisi quod diligenter notetur ditlcrentia inter rem, puta calorem, uni- LXM.lfVl.l-OO· vcrwlcm, universaliter, ct singularem ·. aat. smu ut. XV. 1 ARTICULUS SEXTUS UTRUM ALIQUID POSSIT HABERI ODIO IN UNIVERSALI Infra, qu. Χ1Π, an. 7, ad 3. Respondeo dicendi m quod dc universali dupli­ D sextum sic proceditur. Videtur quod odium non possit esse alicuius in uni­ citer contingit loqui*: uno modo, secundum quod versali. Odium enim est passio appe­ subest intentioni universalitatis; alio autem modo, . titus sensitivi, qui movetur ex sensibili dc natura ? cui talis intentio attribuitur: alia est enim consideratio hominis universalis, et alia apprehensione. Sed sensus non potest apprehen ­ dere universale. Ergo odium non potest esse hominis ali­ in eo quod homo. Si igitur universale accipiatur primo modo, sic nulla potentia sen­ cuius in universali. 2. Praeterea, odium causatur ex aliqua disso­ sitivae partis, neque apprehensiva neque appenantia; quae communitati repugnat. Sed commu­ titiva. potest in universale: quia universale fit nitas est de ratione universalis. Ergo odium non per abstractioncm a materia individual! ï, in qua • potest esse alicuius in universali ·. radicatur omnis virtus sensitiva ♦. ‘ 3. Praeterea, obiectum odii est malum. Ma­ Potest tamen aliqua potentia sensitiva, et ap­ lum autem est in rebus, et non in mente, ut di- prehensiva et appetitiva, ferri in aliquid univer­ £" citur in VI Metaphys. * Cum ergo universale sit saliter. Sicut dicimus quod obiectum visus est solum in mente, quae abstrahit universale a par­ color secundum genus, non quia visus cognoscat ticulari, videtur quod odium non possit esse ali­ colorem universalem ; sed quia quod color sit cognoscibilis a visu, non convenit colori inquan­ cuius universalis. Sed contra est quod Philosophus dicit, in 11 tum est hic color, sed inquantum est color sim­ °ί»· °- st- Rhetoric. *, quod ira semper fit inter singularia, pliciter. Sic ergo odium etiam sensitivae partis, odium autem etiam ad genera: furem enim odit potest respicere aliquid in universali: quia cx na­ tura communi aliquid adversatur animali, et non et calumniatorem unusquisque. ■ Vm. A a) alicuiat in univmali. — ad (circa E, om. DF) alifuU unitertslc codtoes. Je *jluia. - dicUar Je natxrv P.i. γ) iaSiriJuaii. - inJirnikih AtlCGIUL ίΛΑ.*** * 208 QUAESTIO XXIX , ARTICULUS VI solum cx eo quod est particularis, sicut lupus ovi. prehendit universale, prout est universale : appre­ Unde ovis odit lupum generaliter. - Sed ira sem­ hendit tamen aliquid cui per abstractioncm ac­ per causatur cx aliquo particulari: quia cx aliquo cidit universalitas. Ad secundi m dicendum quod id quod commu­ actu laedentis; actus autem particularium sunt. Et ProPter hoc Philosophus dicit a quod ira semper ne est omnibus, non potest esse ratio odii. Sed est ad aliquid singulare *; odium vero potest esse nihil prohibet aliquid esse commune multis, quod tamen dissonat ab aliis, et sic est cis oad aliquid in genere. Sed odium secundum quod est in parte intelle­ diosum. An tertium dicendum quod illa obicctio procedit ctiva, cum consequatur apprehensionem univer­ salem intellectus, potest utroque modo esse respe­ de universali secundum quod substat intentioni universalitatis: sic enim non cadit sub apprehen­ ctu universalis. An primum ergo htcENDUM quod sensus non ap- sione vel appetitu sensitivo. • Ct qv. Intr&d. 4) ilngulart. - f articulare 1’4. • Ver». tS. • Ver», io. •OrFiSi OA- lil». II. C4p. W1. • Cap. ». I». *· • Qo. ixil. «U 3. 4- aPprCac. QUAESTIO XXX, ARTICULUS I ^mu• Scd ultia •'is o- 209 QUAESTIO TRIGESIMA DE CONCUPISCENTIA ‘Cedit Hinni •'hen- IX QUATUOR ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc concupiscen­ •a UavJ. *’· nii, D tia *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo : utrum concupiscentia sit in appetitu sensitivo tantum. Secundo: utrum concupiscentia sit passio spe­ cialis. Tertio: utrum sint aliquae concupiscentiae na­ turales, ct aliquae non naturales. Quarto: utrum concupiscentia sit infinita. ARTICULUS PRIMUS UTRUM CONCUPISCENTIA SI I ?->D PRIMUM SIC Ver», u. 3 • Ven. »·. • Vcn. eo. • bf hit Ortt.. Kb. Π, up. UL • Cxp u. u. ». • Qa. rxu. en. J»4- TANTUM IN APPETITU SENSITIVO proceditur. Videtur quod concupiscentia non solum sit in appe­ titu sensitivo. Est enim quaedam concupisce n lia sapientiae, ut dicitur Sap. vi ♦: Concupiscentia sapientiae deducit * ad repnum per­ petuum. Sed appetitus sensitivus non potest ferri in sapientiam. Ergo concupiscentia non est in solo appetitu sensitivo. 2. Praeterea, desiderium mandatorum Dei non est in appetitu sensitivo: immo Apostolus dicit, Rom. vu ·: Aon habitat in me, hoc est in carne mea, bonum. Sed desiderium mandatorum Dei sub concupiscentia cadit: secundum illud Psal­ mi cxviii ·: Concupivit anima mea desiderare iu· stificationes tuas. Ergo concupiscentia non est so­ lum in appetitu sensitivo. 3. Praeterea, cuilibet potentiae est concupisci­ bile proprium bonum. Ergo concupiscentia est in qualibet potentia animae, et non solum in appe­ titu sensitivo. Sed contra est quod Damascenus ♦ dicit, quod irrationale obediens ct persuasibile rationi, dividi­ tur in concupiscentiam et iram. Haec autem est ir­ rationalis pars animae, passiva et appetitiva. Ergo concupiscentia est in appetitu sensitivo. Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus dicit in I Rhetoric. ♦, concupiscentia est appetitus delectabilis. Est autem duplex delectatio, ut infra * dicetur: una quae est in bono intelligibili, quod est bonum rationis; alia quae est in bono se­ cundum sensum. Prima quidem delectatio vide­ tur esse animae tantum. Secunda autem est ani­ mae ct corporis: quia sensus est virtus in organo corporeo; unde et bonum secundum sensum est bonum lotius coniuncti. Talis autem delectationis appetitus videtur esse concupiscentia, quae simul pertineat ct ad animam ct ad corpus: ut ipsum nomen concupiscentiae sonat. Unde concupiscen­ tia. proprie loquendo, est in appetitu sensitivo; ct in vi concupiscibili, quae ab ea denominatur. Ad primum ergo dicendum quod appetitus sa­ pientiae. vel aliorum spiritualium bonorum, inter­ dum concupiscentia nominatur, vel propter simi­ litudinem quondam: vcl propter intensionem ap­ petitus superioris partis, ex quo fit redundantia in inferiorem appetitum, ut simul etiam ipse inferior appetitus suo modo tendat in spirituale bonum consequens appetitum superiorem, et etiam ipsum corpus spiritualibus deserviat; sicut in Psalmo Lxxxtii * dicitur: Cor meum ct caro mea exulta- · v. tjac , secundum Philosophum, in I Rhetoric. * est praesens, facit in scipso quiescere ; secundum Ergo concupiscentia non est passio specialis in autem quod est absens, facit ad scipsum moveri. Unde ipsum delectabile secundum sensum, in­ concupiscibili. 2. Praeterea, Augustinus dicit, in libro Octo­ quantum appetitum sibi adaptat quodammodo ct • Qu. «un. ginta trium Quaesi. ·, quod cupiditas est amor conformat, causal amorem ; inquantum vero ab­ rerum transeuntium: et sic ab amore non distin­ sens attrahit ad scipsum, causât concupiscentiam; guitur. Omnes autem passiones speciales ab in­ inquantum vero praesens quictat in scipso, causal vicem distinguuntur. Ergo concupiscentia non est delectationem. Sic ergo concupiscentia est passio passio specialis in concupiscibili. dillercns specie ct ab amore et a delectatione. 3. Praeterea, cuilibet passioni concupiscibilis Sed concupiscere hoc delectabile vel illud, facit opponitur aliqua passio specialis in concupisci­ concupiscentias diversas numero. • Ql· «mi. *rt. bili, ut supra * dictum est. Sed concupiscentiae Ad primum ergo dicendum quod bonum dele­ non opponitur aliqua passio specialis in concupi­ ctabile non est absolute obiectum concupiscen­ • frf hir Ori*., scibili. Dicit cnim Damascenus · quod expectatum tiae, sed sub ratione absentis: sicut ct sensibile iib. Il, «J». MI. bonum concupiscentiam constituit, praesens vero sub ratione praeteriti, esi obiectum memoriae. laetitiam: similiter expectatum malum timorem, Huiusmodi enim particulares conditiones diversipraesens vero tristitiam: ex quo videtur quod, ftcant speciem passionum, vel etiam potentiarum sicut tristitia contrahatur laetitiae, ita timor con­ sensitivae partis, quae respicit particularia. trahatur concupiscentiae. Timor autem non est in An secundum dicendum quod illa praedicatio est concupiscibili, sed in irascibili. Non ergo concu­ per causam, non per essentiam: non cnim cu­ piscentia est specialis passio in concupiscibili. piditas est per se amor, sed amoris effectus. - Vel Sed CONTRA est quod concupiscentia causatur aliler dicendum, quod Augustinus accipit cupidi­ ab amore, et tendit in delectationem, quae sunt tatem large pro quolibet motu appetitus qui po­ passiones concupiscibilis. Et sic distinguitur ab test esse respectu boni futuri. Unde comprehendit aliis passionibus concupiscibilis, tanquam passio sub se ct amorem ct spem. specialis. Ad tertium dicendum quod passio quae directe • Art. prxcfd.; Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, opponitur concupiscentiae, innominata est: quae qa. sua, xrr. 1. bonum delectabile secundum sensum est com­ ita se habet ad malum, sicut concupiscentia ad muniter obiectum concupiscibilis. Unde secundum bonum. Sed quia est mali absentis sicut ei timor, cius differentias diversae passiones concupisci­ quandoque loco cius ponitur limor: sicut cl quan­ bilis distinguuntur. Diversitas autem obiccti potest doque cupiditas loco spei. Quod cnim est par­ attendi vel secundum naturam ipsius obiecti, vel vum bonum vel malum, quasi non reputatur: ct secundum diversitatem in virtute agendi. Diver­ ideo pro omni motu appetitus in bonum vel in sitas quidem obiecti activi quae est secundum malum futurum ponitur spes ct limor, quae rei naturam, facit materialem differentiam passio­ respiciunt bonum vel malum arduum L SECUNDUM SIC PROCEDITUR. ·) differentias. - differentiam codices. {J) futurum. - Qm. Pj. I γ) arduum. - futurum P. Commentam Cardinalis Caie tn.nl quaestione trigesima, omisso primo articulo, in secundo adverte quatuor. Primo, quod distinctio in littera facta superius ♦ declarata est, ct in sequenti ·· articulo amplius patefiet. Secundo, quod .Auctor, propter annexam causalitatcm activam finali, superius ♦ declaratam, incipit a virtute activa, et descendit ad virtutem motivant tinis. Et quia finit dcterminat activam sui virtutem; ct finem constat aliter fmalixarc praesentem. aliter absentem : ideo etiam aliter agit praesens et absent. Et non sc habent absens ct praesens ut upproximatio ct elongatio se habent in agentibus natu­ ralibus, scilicet ut conditiones sine quibus actio non Iit: n • Qu. MJUii, tn. 4. Coemtni. n. n. 0MB. IV. •Qa.rut. art. j, Cwontn^hrl I, qa.i_iti.arr.j,;; Crèment. nux». IB I *cd sc habent ut virtutes activae. I bi scito, novitie. com­ mune eue omni activo, si agit, proximum esse passo, nee ab hoc exorbitat activum in appetitum tam sensitivum quam intellectivum: ct approximationem ipsam, quidquid sit. non esse rationem aut virtutem activam, sed condi­ tionem sine qua non. Et dc hac, utpote ad communissi­ mum artificem spectante, non est senno hic. Sed dc prae­ sentia ct absentia rcali dicitur quod concurrunt ad activum in appetitum. ut rationes partiales agendi. ita quod dis­ tinguunt specie passiones. Integratur cnim ratio obiccti passionis oppetitu» sensitivi ex bonitate vel malitia, prae­ sentia vel absentia vel indiilcrcntia. et apprehensione. Et • Art. t. U OF Art- v QUAESTIO XXX ARTICULUS 111 bonitas quidem ct malitia cx natura appetitus exigitur, omni· enim appetitus per se appetit bonum, ct fugit ma­ lum; absentia vero vel praesentia, ut in responsione ad primum littera dicit, panicularitati potentiae respondet; apprehensio vero, animalitati eiusdem. Tertio, quod sermo praesens est dc distinctione passio­ num in genere naturae tantum. Concupiscere enim dele­ ctabile in propria vel aliena uxore, in genere naturae distin­ guuntur salo numero, sub eadem naturae specie existentex; tern u m, mis > ct iod ürn -ri. in­ et ib. *; •at io sed in genere mons sunt divenarum spccicrum, immo di­ versorum generum, virtuti» et vitii. Quarto, quod ex responsione ad secundum, mirandum e»t de Gregorio de Arimino, in I Sent., «list. 1, qu. 11, art. □ ·. dicente quod nullus doctorum quos vidit, tenet cupiditatern seu desiderium distingui essentialiter ab amore : patet enim expresse hic, ct superius·. Sed Ione cxcuiati potest in voluntate: in qua tamen manifeste errat, ponens · etiam delectationem esse umorem, ut superius· dictum ext. · I· V "'-··’*· *Q* swi,«h ♦. · Uc «a. ·αρ.Ν,ιη.4. ARTICULUS TERTIUS UTRUM SINI ALIQUAE CONCUPISCENTIAE NATURALES, ET ALIQUAE NON NATURALES Infn. qu. xu, srt. 3; qu. USTU, «n. 5. D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod utrisque est aliquid conveniens et delectabile se­ concupiscentiarum non sint quaedam cundum naturam. Et in his etiam : omnes homines naturales, ct quaedam non naturales. conveniunt: unde et Philosophus, in III Ethic. ”, Concupiscentia enim pertinet ad appe­ vocat eas communes ct necessarias. - Sed secun- * ” ‘,Th dae concupiscentiae sunt propriae hominum, quo­ titum animalem, ut diclum est ·. Sed appetitus rumnulla proprium est excogitare aliquid ut bonum naturalis dividitur contra animalem. Ergo ct conveniens, praeter id quod natura requirit. concupiscentia esi naturalis. 2. Praeterea, diversitas materialis non facit Unde et in I Rhetoric.*, Philosophus dicit pri- ruée* diversitatem secundum speciem . sed solum se­ mas concupiscentias esse irrationales j secundas cundum numerum: quae quidem diversitas · sub vero cum ratione. Et quia diversi diversimode arte non cadit. Sed si quae sint concupiscentiae ratiocinantur, ideo etiam secundae dicuntur, in 111 naturales et non naturales, non differunt nisi se­ Ethic. ’. propriae ct appositae, scilicet supra na- · u*· e Ucvx*. • Of. u. »· »· • Art. U ») d i rert itas. - Om. Px fi) coaeupiscibiUa. - obiccta cvncvpoclbUia Px γ) non autem. - cf now K, rm ceteri. i) aliquid est. - dicitur aliquid tue FKx i) et. - Om. PaCDIlll^. Ç) etiam. - Om. Px jj) tujrra natumlfi. - super naturale* PHpb. ·) fac». - fiM Pl. i) praeterea. - prvpter hoc P»H et x QUAESTIO XXX. ARTICULUS IV 212 ciu int· qu fin inf ius Pc itc ali po ne Commentaria Cardinalia Caiotrmi x articulo tertio dubium occurrit, quid male videtur as· dubium occurrit · quia concupiscentiae propriae tunt etiam signari distinctio concupiscentiae. Omne enim delectabile naturales, secundum naturom individualem : ut potet in his animaliter est conveniens apprehensum. Cibus enim ct quos naturaliter delectat comedere talem vel talem cibum, potus, si non apprehendantur, non concupiscuntur anima­ qui aliis abominabilis est. Ad hoc dicitur quod delectatione» propriae in indivi­ liter. quamvis appetantur a natura, ut patet in melancho­ duo sunt duplices: quaedam consonae naturae individual!; lici* nolentibus comedere; valde enim egent cibo, ct tamen e! quaedam aestimationi, scu, quod idem est. consuetudini non concupiscunt illum, apprehendente* vel sc mortuos, cx aestimatione. Primae ad naturales concupiscentias spe­ vel non egentes, etc. Il, Ad hoc dicitur quod obiectio procedit cx malo in­ ctant ut ipsemet Aristotele* videtur eas locasse, in 1 Rhe­ tellectu distinctionis. Non enim distinguitur delectabile na­ toric., cap. xm ♦, dum concupiscentiam alimenti secundum unamquamque speciem, naturalem posuit: ct in III Ethic.9 turale « delectabili rationali, proptcrca quod illud est consenien* non apprehensum, et hoc est conveniens appre­ dixit quod aliquid naturalitatis habent, quia alia aliis sunt hensum: commune enim est omni delectabili delectatione delectabilia. Alterae vero ad rationales concupiscentias spe­ ctant: iuxtn illud quod in lue littera dicitur, in calce corporis quae est passio appetitus, esse delectabile apprehensum. Nec in hoc ponitur differentia in littera. Sed hac communi articuli, scilicet, Qutu diversi diversimode ratiocinantur, ideo huiusmodi delectationes propriae ct appositae dicuntur. conditione delectabilis prncstippoMta, dbtinctio in littera IV. In responsione od secundum, advene quod Auctor, fit. Ad cuius intellectum, recolito doctrinam dc amore su­ * Q«. MVJI, Mrt perius ♦ traditam, scilicet quod similitudo scu proportio indefesse dispositionem specificam cx obiccto sequens; quia J. est propria causa cx parte sublecti, disponens ad amorem. in obiccto appetitus duo sunt, res ct apprehensio, ct cx Et dicito quod, cum nec concupiscatur nec delectet nisi doctrina praecedenti · constat quod distinctio ret materialiter concurrit; ad distinctionem apprehensionis confugit. amnmm. aient dupliciter aliquis disponitur ad amandum, ita ad concupiscendum et delectandum. Est xiqukkm ali­ Apprehensio autem prima distinctione dividitur in absolu­ qui* dispositu» ct cx natura, ct cx aestimatione, ad aman­ tam ct dtscunisum: intellectus enim cl ratio primo distin­ dum aliquid: cx natura quidem, ad amandum consonum guunt apprehensionem intellectivam, ct his proportionaliter naturae, ut cibum ; cx aestimatione vero, ad amandum con­ respondentia distinguunt Apprehensionem. Ighur Auctor illa sonum aestimanti, ut adorari. Et similiter aliqua concupi­ quae absolute apprehensa delectant, naturaliter concupisci', scentia inest nobis cx natum, qua scilicet concupiscimus ct illa quae ratiocinatione apprehensa deletion t, rationaliter consoni naturae nostrae, apprehensa tamen: ct aliqua inest concupisci; ac per hoc specie distingui infert, ut pilet in nobis cx aestimatione, qua scilicet consona concupixcimu» littera. - Absoluta autem apprehensio, hoc in loco, excludit nobis reputantibus illa eoe bona. Et prima quidem con­ non solum actualem discursum, sed omnem collationem. cupiscentia est naturalis secunda rationalis: quia in prima, Um formaliter quam virtualitcr, communiter requisitam. delectabile quod eat obiectum concupiscentiae, consonat Dico autem hoc propter pcnmuos cx consuetudine vel le­ naturae; in secunda, rationi. Unde cum in littera dixtin- ; vitate, qui etsi absoluta apprehensione formaliter nd con­ guitur delectabile in conveniens secundum naturam, ct se­ cupiscentiam rationalem moveantur, videtur tamen ibi esse cundum apprehensionem, ly secundum denotat causam apprehensio discursive sirtualitcr. vel cx praecedentium convenientiae cx parte subiccti. cl non ex parte obiccti. efficacia, vel cx dispositione subiccti. Commune enim est omni delectabili, ut dictum c*t, esse Ex hac autem responsione manifeste liquet quod ap­ conveniens secundum apprehensionem, cx parte obiccti ; si prehensio respectu obiccti appetitus, non sc habeat ut ap­ enim non apprehenditur ut conveniens, non delectat, ut proximate activi vel passivi, sed ut rutio obiectiva. Et hoc experientia testatur. Unde in concupiscentia rationali ap­ aine dubio oportet omnes fateri, cx eo quod nihil differt prehensio concurrit dupliciter: scilicet obiective, ut concurrit bonum, vel apparens bonum ·: ct ex eo quod appetitus in aliis; et dispositive, cx pane subiccti. Propter quod Ari­ est malus tendens in vere bonum apprehensum ut malum, • Did. C4p. u. n. stoteles, in I Rhetoric., cap. xm *. ponit aestimationem vel Et haec bene notabis contra Scotum * ct quoscumque ponentes apprehensionem ut praevium quid ad appetitum, persuasionem esse causam huius concupiscentiae, illius v ero naturam. quasi approximationem activi ad passivum; ct appetitum III. Circa differentiam positam in littera inter utramque ad cognitionem quasi solo ordine praesuppositionis con­ concupiscentiam secundum communitatem ct proprietatem. sequi. Quod longe est a philosophia. I i r · ihx . i^·.» - • Art. prJ«-4. * cx 2æ't> • Qp. n>. ■- ’7. n) d,. s. Th. face l1 : Cl sc m si gl 1 * n u te­ et P d a o Cl d E n c< Cl M E ce D QUARTUM SIC PROCEDITUR. a in ra Ui ec P1 n*. UTRUM CONCUPISCENTIA SIT INFINI TA -S.Th.ki3.tt,Dld. Ilb Ii. op. Π. D. $. fit itc ARTICULUS QUARTUS Videtur quod 3. Praeterea, infinita non est transire: et sic concupiscentia non sit infinita. Obie­ m eis non est pervenire ad ultimum. Sed con­ ctum enim concupiscentiae est bonum ; cupiscenti fit delectatio per hoc quod attingit ad quod habet rationem finis. Qui autem ultimum L Ergo si concupiscentia esset infinita, ponit infinitum, excludit finem, ut dicitur in Π sequeretur quod nunquam fieret delectatio. Metaphys. * Concupiscentia ergo non potestSesse ed contra est quod Philosophus dicit, in 1 infinita. Polit, ’, quod, in infinitum concupiscentia T e.v/2. Praeterea, concupiscentia est boni conve­ stente, homines infinita desiderant. · nientis: cum procedat ex amore. Sed infinitum, Respondeo dicendum quod, sicut dictum est cum sit improportionatum ·, non potest es.se con­ duplex est concupiscentia: una naturalis, ct alia veniens. Ergo concupiscentia non potest esse in­ non naturalis. Naturalis quidem igitur concupi­ scentia non potest esse infinita in actu. Lst enim finita. • Ver». t> S CT τ r**- P' te - S. Tk. * II Sf*L, ΟΛ. xx». l. 4P. na. I! t r. € &.·£.’ s.:r I TUI. •Q .ip.lll.r i: ». Tb.ltii.tr - i Ci.<< *«“· a< ς ■M ι·ΜΙ.^ρ.» ° s,3;».Tl».kCUU F • G»p. Π, n JtX. JTa 0 u tat v Tl, ta. S.Th.taX*»»- • C*p- « • Οφ. V Η4· χ ‘ d •Qc. ηιι,ΐΛ··· ΰ Λ « *· *· Ώ 'E S • C*p. 2I5 QUAESTIO XXXI. ARTICULUS ! rnUundi» n, ct ut i, tendit 3 reiio«l>prcca non im ter· QUAESTIO TRIGESIMAPRIMA DE DELECTATIONE SECUNDUM SE Iclcctu· iturali» •ne ad • Proiatiuiabili» • CL G*. 11*1. LrnJ. iculo, * Qc. lun. femet * (je. UUII. quod cmd rent. oic*t itum itam licet • Q.· pnn. IN OCTO articulos divisa Quarto: utrum sit in appetitu intellectivo. tristitia ·. Circa delectationem vero conside­ Quinto : dc comparatione delectationum supe­ randa sunt quatuor: primo, de ipsa delectatione rioris appetitus, ad delectationem inferioris. secundum sc; secundo, de causis delectationis*;Sexto : de comparatione delectationum sensiti­ tertio, dc effectibus cius *; quarto, dc bonitate varum ad invicem. ct malitia ipsius ♦. Septimo: utrum sit aliqua delectatio non na­ Circa primum quaeruntur octo. turalis. Primo: utrum delectatio sit passio. Octavo : utrum delectatio possit esse contraria Secundo: utrum sit in tempore. delectationi. Tertio: utrum differat a gaudio. einde considerandum est de delectatione et D lihil liter t]: ARTICULUS PRIMUS UTRUM DELECTATIO SIT PASSIO Ut um Π1ut Iain, qu. rxrV, αη. ι; IV Sn/., d xux, qu- ui, sru », qu‘ l VidclUT quod autem est differentia inter animalia ct alias res delectatio non sit passio. Damascenus naturales, quod aliae res naturales, quando con­ enim, in 11 libro*, distinguit operationem stituuntur in id quod convenit eis secundum na­ a passione, dicens quod operatio est turam, hoc non sentiunt: sed animalia hoc sen­ motus qui est secundum naturam, passio tiunt. ruro Et ex isto sensu causatur quidam motus est motus contra naturam. Sed delectatio animae est ope­ in appetitu sensitivo: cl iste motus est i ratio, ut Philosophus dicit, in VII * et X ** Ethic. delectatio. Per hoc ergo quod dicitur 2 quod de­ lectatio est motus animae, ponitur in genere. Per Ergo delectatio non est passio. 2. Praeterea, pati est moveri, ut dicitur in 111 hoc autem quod dicitur constitutio in existentem ? Physic. * Sed delectatio non consistit in moveri, naturam, idest in id quod existit in natura rei, sed in motum esse : causatur enim delectatio cx ponitur causa delectationis, scilicet praesentia conT bono iam adepto. Ergo delectatio non est passio. naturalis T boni. Per hoc autem quod dicitur si­ 3. Praeterea, delectatio consistit in quadam mul lota, ostendit quod constitutio non debet perfectione delectati: perficit enim operationem, accipi prout est in constitui, sed prout est in ut dicitur in X Ethic. ♦ Sed perfici non est pati constitutum esse, quasi in termino motus: non UMo, <*?· vel alterari, ut dicitur in VII Physic. * el in 11 enim delectatio est generatio, ut Plato posuit *, 'b uin. utut. de Anima *. Ergo delectatio non est passio. sed magis consistit in lactum esse, ut dicitur in • Cap. in. a. jt Sed contra est quod Augustinus, in IX* ct VU Ethic. 9 Per hoc autem quod dicitur sensi­ Klhktf w.· UT.hb. X.cap.n. XIV * de Civ. Dei, ponit delectationem, sive gau­ bilis, excluduntur perfectiones rerum insensibi­ i. t M4·: *-tx· dium vel laetitiam, inter alias passiones animae. lium, in quibus non est delectatio. - Sic ergo patet Irrt, v. Respondeo dicendum quod motus appetitus sen­ quod, cum delectatio sit motus in appetitu ani­ sitivi proprie passio nominatur, sicut supra * di­ mali consequens apprehensionem sensus, dele­ ctum est. Affectio autem quaecumque ex appre­ ctatio est passio animae. Ad primum ergo dicendi m quod operatio conhensione sensitiva procedens, est motus appetitus i sensitivi. Hoc autem necessc est competere dele­ naturalis non impedita, est perfectio secunda, ut ctationi. Nam. sicut Philosophus dicit in I Rheto­ habetur in 11 de Anima *. Et ideo, quando con­ rici, delectatio est quidam motus animae, et consti­ stituitur res in propria operatione connatural! ct tutio simul tota ct sensibilis in naturam existentem. non impedita, sequitur delectatio, quae consistit Ad cuius intellectum, considerandum est quod, in perfectum esse, ut dictum est * Sic ergo cum • b corporesicut contingit in rebus naturalibus aliqua con­ dicitur quod delectatio est operatio, non est prae­ sequi suas perfectiones naturales, ita hoc con­ dicatio per essentiam, sed per causam. tingit in animalibus. Et quamvis moveri ad per­ Ad secundum dicendum quod in animali duplex fectionem non sit totum simul, tamen consequi motus considerari potest : unus secundum inten­ naturalem perfectionem est totum simul. Haec tionem finis, qui perlinet ad appetitum ; alius seD PRIMUM SIC PROCEDITUR. ru­ ne • bt n* on.. k>. Π,4·Γ.>1Η un fi- • C» W Λ J. S. n. led. 1H - (X C>f. V. B C-xlK Ica. u Ub.Π.αρ.ν. a.y».TK • Qp. n·. a. 6 » VL W. •Cjf. DI. A. 4- · s.n.i«x • Qp. ». • Qp f Hi- •Q» wt.in. b • Qp. ii. p- · S ■) dkitur. - dicit ct ία ΙλΙγλ tertio c< qtuno l· Respondeo dicendl.m quod aliquid contingit esse est successivus, et in tempore. Alius autem motus in tempore dupliciter: uno modo, secundum se; est actus perfecti, idest existentis in actu; sicut alio modo, per aliud, ct quasi per accidens. Quia intclligcre, sentire et velle et huiusmodi, et etiam enim tempus est numerus successivorum, illa se­ deluctari. Et huiusmodi motus non est successi­ cundum sc dicuntur esse in tempore, de quorum vus, nec per se in tempore. ratione est successio, vel aliquid ad successionem Ad secundum dicendum quod delectatio dicitur pertinens: sicut motus, quies, locutio, ct alia hu­ diuturna vel morosa, secundum quod per acci­ iusmodi. Secundum aliud vero, ct non per sc, di­ dens est in tempore. cuntur esse in tempore illa de quorum ratione Ad tertium dicendum quod aliae passiones non non est aliqua successio, sed tamen alicui suc­ habent pro obiccto bonum adeptum, sicut dele­ cessivo subiacent. Sicut esse hominem dc sui ctatio. I Inde plus habent de ratione motus imper­ ratione non habet successionem, non enim est fecti. quam delectatio. Et per consequens magis motus, sed terminus motus vel mutationis, scili­ delectationi convenit non esse m tempore. a) scilicet. - vel ABCEFGHIKLpD. f») imperffcti. scilicet. - imperfecti idest K, imperfect** «Ιςπ, • Q* i*». Ctp. c< SI q» n < qi d. d; 'DeFideOrtX, SI lib. Il, cap. i»'· Vjr. H -> . c-r VUI. *L -··.* . p. xc; /k Verity qu. xvn, irt, 4, «d $. i» tertii M sic PROCEDITUR. Videtur quod non attribuimus brutis animalibus, sed solum no­ gaudium sit omnino idem quod dele­ men delectationis. - Omne autem quod concupi­ ctatio. Passiones enim animae differunt scimus secundum naturam, possumus etiam cum secundum obiecto. Sed idem est obic­ delectatione rationis concupiscere: sed non c con­ ctum gaudii ct delectationis, scilicet bonum verso. adeUnde ­ de omnibus de quibus est delectatio, ptum. Ergo gaudium est omnino idem quod potestdeetiam ­ · esse gaudium in habentibus ratio­ nem. Quamvis non semper de omnibus sit gau­ lectatio. 2. Praeterea, unus motus non terminatur ad dium : quandoque enim aliquis sentit aliquam de­ duos terminos. Sed idem est motus qui termi­ lectationem secundum corpus, de qua tamen non natur ad gaudium ct delectationem, scilicet con­ gaudet secundum rationem. Et secundum hoc, cupiscentia. Ergo delectatio et gaudium sunt om­ patet quod delectatio est m plus * quam gaudium. nino idem. Ad primi m i.rgo dicendum quod, cum obicctum 3. Praeterea, si gaudium est aliud a delecta­ appetitus animalis sit bonum apprehensum, diver­ tione, videtur quod, puri ratione, et laetitia ct sitas apprehensionis perlinet quodammodo ad di­ cxultatio et lucundilas significent aliquid aliud a versitatem obiccti. Et sic delectationes animales, delectatione: et sic erunt omnes diversae passio­ quae dicuntur etiam gaudia, distinguuntur a de­ nes. Quod videtur esse falsum. Non ergo gaudium lectationibus corporalibus, quae dicuntur solum delectationes: sicut ct de concupiscentiis supra * differt a delectatione. Sed contra rsr quod in brutis animalibus non dictum est. Ai> secundum dicendi m quod similis differentia dicimus gaudium. Sed in cis dicimus delectatio­ nem. Non ergo est idem gaudium ct delectatio. invenitur etiam in concupiscentiis : ita quod de­ Respondeo dicendum quod gaudium, ut Avi­ lectatio respondeat concupiscentiae, ct gaudium cenna dicit in libro >uo de Anima est quaedam respondeat desiderio, quod magis videtur pertinere species delectationis. Est enim considerandum ad concupiscentiam animalem. Et sic secundum quod, sicut sunt quaedam concupiscentiae natu­ differentiam motus, est etiam differentia quietis. rales, quaedam autem non naturales, sed conse­ Ad tertii m dicendum quod alia nomina ad de­ quuntur rationem, ut supra * dictum est; ita etiam lectationem pertinentia, sunt imposita ab effectibus delectationum quaedam sunt naturales, ct quae­ delectationis: nam laetitia imponitur a dilatatione dam non naturales, quae sunt cum ratione. Vel, cordis, ac si diceretur latitia; exultatio vero di­ sicut Damascenus * et Gregorius Nyssenus " di­ citur ab exterioribus signis delectationis interioris, cunt, quaedam sunt corporales, quaedam animales: quae apparent exterius, inquantum scilicet interius quod in idem redit. Delectamur enim ct in his gaudium prosilit ad exteriora; iucunditas vero quae naturaliter concupiscimus, ca adipiscentes; dicitur a quibusdam specialibus laetitiae signis vel et in his quae concupiscimus secundum rationem. effectibus. Et tamen omnia ista nomina videntur Sed nomen gaudii non habet locum nisi in delecta­ pertinere ad gaudium : non enim utimur cis nisi tione quae consequitur rationem: unde gaudium m naturis rationalibus ♦. e bono ndum le cric cake titia, t ra- juod Diet» ibus rn * Ι-ί «t.OJUTU ,, .*1 t»a;, cif.il jIIcS ' Pub·, CDS, «en. 4. • »xn IV, «p, s. 5SC 9 OC * D. IllL· * Qv tu. an. ). n- m TiSflS c, ;c •VWsOsiDcrt. C*jrf. port 1Λ Q priée., ir. Π. n. O ‘Cip. »«.■·' · . S. Th kd.in. ri ? “P v 3 Qi. lix. 1Π. j, J 3. CaiM. pou «n. I, «X- ,1) etl in flue. - ctt tn hie flue P. ■) etiam. - Om. VFa. IS ’Ci./V'*···: ·· III, cap. ». ·.«· |S -S.Tb. Ι·Λβ. ît fl I ARTICULUS QUARTUS UTRUM DELECTATIO SIT IN APPETITU INTELLECTIVO Infra, qu. xiiv. ut. 1; I Sent„ d»»t. u.v, »rt. 1; IV. u »t. uti qu. m. irt. i, qu* 1, 3. r ÎgÿÆsnD Qt: artum sic proceditur. Videtur quod '' ^e*cctat*° non Slt ‘n oppetitu intellectivo. Dicit enim Philosophus, in 1 Me^^^^toric..*, quod delectatio est motus quidam sensibilis. Sed motus sensibilis a non est in parte intellectiva. Ergo delectatio non est in parte in­ tellectiva. 2. Praeterea, delectatio est passio quaedam. o) ScJ inolwj tentiUlit. - Om. pD, /foc autem I-. Qui Pj. Scxxax TmeoU D. Thomas T. IU. Sed omnis passio est in appetitu sensitivo. Ergo delectatio non est nisi in appetitu sensitivo. 3. Praeterea, delectatio est communis nobis cl brutis. Ergo non est nisi in parte quae nobis et brutis communis est. Sed contra est quod m Psalmo xxxvi · dicitur: Delectare in Domino. Sed ud Deum non potest extendi appetitus sensitivus, sed solum intellecti· * Vtra. 4. QUAESTIO XXXI, ARTICULUS IV vus. Ergo delectatio potest esse in appetitu in­ sensum est delectatio; similiter autem ct secun­ tellectivo. dum * intellectum et speculationem. -Vel potest dici • λλ prw;ix Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, quod ipse definit delectationem appetitus sensitivi. delectatio quaedam sequitur apprehensionem ra­ Ad secundum dicendum quod delectatio habet tiones. Ad apprehensionem autem rationis, non rationem passionis, proprie loquendo, inquantum solum commovetur appetitus sensitivus, per appli­ est cum aliqua transmutatione corporali. Et sic cationem ad aliquid particulare; sed etiam appe­ non est in appetitu intellectivo, sed secundum titus intellectivus, qui dicitur voluntas. Et secun­ simplicem motum : sic enim etiam est in Deo ct dum hoc, in appetitu intellectivo, sive in voluntate, in angelis. Unde dicit Philosophus, in VII Ethic.*, '/'îViÎliV est delectatio quae dicitur gaudium, non autem quod Deus una simplici operatione gaudet. Et Dionysius dicit, m fine Cael, Hier. ♦, quod angeli ·«*·’·· delectatio corporalis. Hoc tamen interest inter delectationem ulnus- non sunt susceptibiles nostrae passibilis delectatio­ que appetitus, quod delectatio appetitus sensibilis nis, sed congaudent Deo secundum in corruptionis est cum aliqua transmutatione corporali : delecta­ laetitiam. tio autem appetitus intellectivi nihil aliud est quam An tertium dicendum quod in nobis non solum simplex motus voluntatis. Et secundum hoc Au- est delectatio in qua communicamus cum brutis, • c-r. n. gustinus dicit, in XIVde Civ. Dei **, quod cupiditas sed etiam m qua communicamus cum angelis. ? et laetitia non * est aliud quam voluntas in eorum Unde ibidem Dionysius dicit quod sancti homi­ nes multoties fiunt in participatione delectationum consensione quae volumus. Ad primum ergo dicendum quod in illa defini­ angelicarum. Et ita in nobis est delectatio non tione Philosophi, sensibile ponitur communiter solum in appetitu sensitivo, in quo communica­ pro quacumque apprehensione. Dicit enim Phi- mus cum brutis; sed etiam in appetitu intellectivo, •S.op. ·. s Tn. krt. t» • losophus in X Ethic. quod secundum omnem in quo communicamus cum angelis. 2l8 3) non. - nihil Pj. - Pro cewMcwr/owr 1‘EHIKI-J. eve app ven qUC adi trit ». obi •Qo. lc •o;.» « ·,-)· in r<, i.io. -S- ■*· fcrt. «, w. SC s» io 7) HiKttdur*. - Om. coJ-cc· cl a. Commentaria Cardinalis Caiotani S.lLua. *·« mcA dicta in quarto articulo, Scotica subtilitas discu­ tur omnis motus voluntatis causatur 0 voluntate quoad tiende occurrit. Ipse namque, ut superius · allegatum exercitium actus, ab obiecto autem quoad specificam de­ est, ponit in voluntate non solum operationes, sed passioterminationem. Delectatio igitur ct tristitia, cum sint animi nes; illas liberas, istos naturales; illa» a voluntate in vo­ motus secundum appetitum intellectivum, ut modo loqui­ C nrrit‘ luntate, istas in voluntate ab obiecto. Unde in III Sent., • Art. ». dist. χν ·, cx proposito probare nititur tristitiam in voluntate non esse operationem eius, sed passionem, quadrupliciter. Primo quia, si est operatio, aut est velle, aut nolle. Sed non ot velle, ut patet. Nec nolle, ut probatur: quia Deus ct beati possunt nolle, ct tamen non poount tristari. Secundo quia, summe nolente Socrate aliquid evenire, si illud eveniat, tristabitur. Et tamen in eo non fiet aliqua operatio simpliciter, ncc secundum aliquem gradum : quia lain ponitur quod summe noluit. Tertio, quia operatio est immediate in potestate volun­ tatis: ut patet dc velle cl nolle. Tristari autem non est in potestate voluntatis, cum nolitum advenit. Quarto, quia operatio est et a voluntate, et in volun­ tate. Tristitia autem est quidem in voluntate, sed non π •cr.A^.^^f· voluntate: est enim dc hb quae, nobit nolentibus, accidunt ·. αψ.’ατ.’ ’ II. Ad evidentiam huius difficultatis, motae hoc in tra­ ctatu. scilicet dc delectatione, quia oppositorum eadem est disciplina, ncc inferius specialiter quaeretur dc tristitia :in sit in voluntate; scito quod, si solae delectationes ct tri­ stitiae essent passiones, cum ipsae consequantur alios mo­ tus appetitus, amorem ct odium, formaliter vel virtualité? (nihil enim delectat nisi amatum, ct nihil contristat nisi odio habitum seu nolitum), dicendum videretur quod pas­ siones differunt ab operationibus in voluntate: qui.i illae immediatae sunt illi, hac autem mediantibus illis- Sed quo• Qo. lx», *rt niom. ut cx dictis* potet, amor est prima passio, quae tamen in voluntate manifeste est operatio ; ideo non potest talis conditio universaliter assignari passionibus translatis in voluntatem. Propter quod, ad tales passiones descendendo, dico quatuor. Primo, quod tum delectatio quam tristitia est a volun­ tate ct in voluntate. Probatur. Omnis motus voluntatis est a duobus motoribus: altero quoad specificationem, altero quoad exercitium. Et motor quoad primum, est obiectum. • q« b· a» x. Quo*d secundum vero, est triplex, scilicet Deus, natura, et *rtn»:«rCsJly libertas, ut cx supradictis * patet ct quocumque horum • iwx causante, voluntas ipsa causar, ut cx supradictis · patet. Igi­ mur. a voluntate sunt: ct in voluntate, quin immanentes actus sunt. Secundo, quod delectatio, proprie loquendo, non est velle, ncc tristitia nolle. Probatur. Quia superius · fruitio actus specie distinctus est contra velle ct intendere: con­ stat autem quod delectatio in voluntate aut est fruitio, aut eius species. Et pari ratione tristitia, ut ibi invenitur, distinguenda videtur a nolle. Et hoc loquendo proprie dc velle ct nolle. - Et si largo vocabulo per velle omnis acce­ ptatio voluntatis, ct per nolle omnis refutatio significetur, ut Augustini auctoritas in littera allata sonat, dicens quod laetitia est voluntas; sic delectatio est velle, ct tristitia nolle. Tertio, quod tam delectatio quum tristitia est a volun­ tate ut natura, seu naturaliter. Declaratur cx antedictis*: ct quod aliqua operatio est α voluntate naturaliter; et quod fruitio Dei clare vui est naturalis. Et probatur.’ quia non in potestate nostra esse videtur tristari vel delectari, appre­ hensis delectabilibus cl trisubiiibu.s ipsi voluntati, idest so­ litis aut nolitis a nubis. Quarto, quod delectatio ct tristitia habent magis ratio­ nem passionis in voluntate, quam amor ct odium, pro quanto illae sunt universaliter α voluntate ut natura, haec non. Et ideo voluntas ad haec »e habet magis active quam ad illas immediate : quoniam ad haec cum dominio, ad illas non. Et proptcrca putatae sunt vere passiones, idest cau­ satae solummodo ab obiectis immediate: cum tamen sint operationes naturales ipsius voluntatis, conséquentes ab ipsa ct in ipsa cx obiectis apprehensis ct volitis aut no­ litis formaliter vel vinualitcr. Et quoniam hoc medium est inter esse omnino passiones, ut Scotus posuit, ct esse omnino operationes voluntarias; ideo obiecta · utramque veritatem participant. III. Solvenda tamen simpliciter sunt. Et dicendum ad primum, quod tristitia. proprie loquendo, nec est velle ncc nulle, sed operatio contraria fruitioni. Communiter tamen loquendo, est nolle. Non tamen sequitur, Ergo potest esso in Deo vcl beatis : quia non est omne nolle ; non enim sc habent convertibiliter, sed sicut animal ct homo. a • \ cn. ·σ> • Q» w. rt i 4* IC ti fr Π c •Up. rtJ.n-5-- ti • Art. ». ? • Q*. X. cr_ 1; trtXÛHiKM ne. u, F«rt. L 4-..UUO. ΛΙ ». ·ct.to*, • D. U23. C η a v ci fc V» ir QUAESTIO XXXI, ARTICULUS V sccunest dici τ nsitivi. habet unium Et sic ndum Ico cl hic. *♦ S· <^r. '.·-·n».· Tr. »Ua. f. Et ngcli · °γ· ·’· 'atioionis Ad ttcundum. quod, sumine nolente Socrate aliquid evenire, ct Utncn eveniente, tristabitur, resultante cx eventu apprehenso in voluntate novo motu tristitiae. Nec inconvenit. communicando cum isti» in abusione vocabulorum, quod cum summa nolitionc obiecti absolute vel futuri, adveniat filii nolitio eiusdem iam praesentis (sic enim causât tristitiam ) : aliter enim movet praesens , et aliter absens q. m.MLs. obiectum, ut dictum est ·. UTRUM DELECTATIONES CORPORALES ET SENSIBILES SINT MAIORES DELECTATIONIBUS SPIRITUALIBUS ET INTELLIGIBILIBUS quinti m sic procediti r. Videtur quod ad fi­ ai i:» 3 · Qu. ui. ,Coam· γ) fit tj-fj.- ifia ftt ABCDGHl; ifeundum mtntrm... tunt «m. !.. Commentaria Cardinalia Caiotani * C! art. t. » articulo quinto nota illa verba, unde et delectationes sensibiles non sunt totae simul. Ex hoc enim patet quod, cum dc ratione delectationis dicitur quoti cat tota litnul *, intelligitur dc ea per se: licet per accidens contingat op­ positum. Coniu&tio enim in qun delectatio consixtit, non est successiva niti ratione motus odiuncti, ut hic dicitur: Î et ex hoc ip»o deficit a perfectione delectationi» illa quae hoc accidens habet annexum, cx quo non est tot· simul. Delectatio igitur secundum »c est tota simul, et absque tempore, ut in articulo secundo discussum est: per acci­ dens autem aliqua est non tota simul, ct in tempore. • DU. cap. ti. °*- ARTICULUS SEXTUS UTRUM DELECTATIONES TACTUS SINT MAIORES DELECTATIONIBUS QUAE SUNT SECUNDUM ALIOS SENSUS ΙΓ II··, qu. CUJ. art. i; IV Sent., dur. nn, qu. iti, «rt. i. qu’ >; Dr Matùt qu. rrv. Jjjnn sextum sic proceditur. Videtur quod delectationes quae sunt secundum tnîî ctum. non sint maiores delectationibus •^quac sunt secundum alios sensus. Illa enim delectatio videtur esse maxima, qua exclusa, omne gaudium cessat. Sed talis est delectatio quae est secundum visum: dicitur enim 'Jobiac v ♦: Quale gaudium erit mihi, qui in tenebris sedeo, et lumen caeli non video? Ergo delectatio quae est per visum, est maxima inter sensibiles dele­ ctationes. 2. Praeterea, unicuique fit delectabile illud quod • Ertor. hb. 1. amat, ut Philosophus dicit, in I Ehetoric. · Sed CS£. «IU. tu io; ·. IVIert. itu. · tf. - Om. E, utrum^ut ctltxi. c r • S.TÏ. k*.«. • b - l b. IV. c u c C • An. u si Π n Γ· M» 0. 6· * ? ’ CS 3 dele'irtuo•orpo> cor­ porasitivi. corquae n et piri>sa t 5 et αλ > QUAESTIO XXXI. simpliciter delectationem tactus esse maiorem delectatione visus, secundum quod sistit τ infra limites sensibilis delectationis. Quia manifestum est quod id quod est naturale in unoquoque, esi potentissimum. Huiusmodi autem delectationes ta­ ctus sunt ad quas ordinantur concupiscentiae na­ turales. sicut cibi, el venerea, et huiusmodi. - Sed si consideremus delectationes visus, secundum quod visus deservit intellectui; sic delectationes visus erunt potiores, ea ratione qua et intclligibiles delectationes sunt potiores sensibilibus. Ad primi m ergo dicendum quod gaudium, sicut supra * dictum est, significat animalem delectoγ) sistit. - COMIÛD7 |‘Kx ARTICULUS VU □ 21 tionem: et haec maxime pertinet ud visum. Sed delectatio naturalis maxime * pertinet ad tactum. An secundum dicendum quod visus maxime di­ ligitur propter cognitionem, eo quod multas rerum differentias nobis ostendit, ut ibidem · dicitur. An tertium dicendum quod alio modo delectatio est causa amoris carnalis, et alio modo visio. Nam delectatio, et maxime quae est secundum tactum, est causa amicitiae delectabilis per mo­ dum linis: visio autem est causa sicut unde est principium motus, inquantum per visum amabilis imprimitur species rei. quae allicit ad amandum et ad concupiscendum eius delectationem. naarime. - ma^is Pa. Commentaria CordinollH Oaietani U*ic iul. lue :d- Ts articulo sexto, advene quod, cum dicitur quod dele· [ctationes tactus sunt nd quas ordinantur concupiscentiae naturales, potest tripliciter intclligi. Primo, cum praecisione: ut scilicet ad solas delectationes sensuum inquantum uti­ les, quae appellantur in littera delectationes tactus, ordinen­ tur concupiscentiae naturales. Et hunc sensum insinuat dis­ tinctio harum delectationum contra delectationes sensuum inquantum faciunt cognoscere, cum illae sint naturale», istac non, ct ideo illae potiores. - Sed contra hunc tensum oc•Wa?.u.n. currit auctoritas Aristoteli» in I Rhetoric., cap. un ·, ponen» concupiscentias ct delectationes naturales qitaecutnquc sunt non per aestimare aliquid ; ct subdit quod tales sunt quae­ cumque dicuntur esse natura; et xubiuogit dc sentibu» omnibus. Et confirmatur ratione: quia pulchra delectant visum, et similiter suaves cantus auditum, ct etiam soni, absque omni utilitate, ct absque existimatione, soin natu­ rali convenientia; ut experientia testatur. Secundo igitur pouunt intclligi secundum excellentiam: ut scilicet ad primas delectationes maxime ordinentur con­ cupiscentiae naturales. Et cx hoc habet intentum Auctor cx naturalitate : quia cx hoc quod naturale est potcntiwimum in unoquoque, magi» naturale est potentiu»; ac per hoc, delectationes illae ad quas pmcdpue ordinantur con­ cupiscentiae naturale», sunt maiore». Potest etiam tertio dici quod, licet ambae delectationes, scilicet tactu» ct visus, sini secundum sc naturales, cum sui» concupisccntii», comparatae tamen ad invicem, delecta­ tio visu» habet rationem animuli», ct delectatio tactus, na­ turalis quia tactus fundamentum c»t ct necessarium natu­ rae, visus autem ad bene esse postcriu» advenit. Et quia littera comparabat delectationem horum duorum sensuum, ideo illam, quae tactus est. distinxit contra bum. ut natu­ ralem contra animalem. Et huic sensui favent comparativa adverbia in responsione ad primum in littera posita. ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM ALIQUA DELECTATIO SIT NON NATURALIS septimum SIC PROCEDiTt r. Videtur quod illa delectatio sil mnaturalis. Delectatio lim in affectibus animae proporlionar quieti in corporibus. Sed appetitus corporis naturalis non quiescit nisi in loco con­ natural!. Ergo nec quies appetitus animalis, quae est delectatio, potest esse nisi in aliquo conna­ tural!. Nulla ergo delectatio est non naturalis. 2. Praeterea, illud quod est contra naturam, est violentum. Sed omne violentum est contristans, ’wdUA^iv ut dicitur in V Metaphys. * Ergo nihil quod est «•m.*·»· contra naturam, potest esse* delectabile. 3. Praeterea, constitui in propriam naturam, cum sentitur, causai delectationem; ut patet ex •λη.ι definitione Philosophi supra * posita. Sed con­ stitui in naturam, unicuique est naturale: quia motus naturalis est qui est ad terminum natu­ ralem. Ergo omnis delectatio est naturalis. Si d contra esi quod Philosophus dicit, in VII !»’ *> quod quaedam delectationes sunt aegrilc· tudinales et contra naturam. Respondeo dicendi m quod naturale dicitur quod xStkl·?»:* est secundum naturam, ut dicitur in 11 Physic.* ■) potest esse. - est Px ?) quae. - qui K, quia Px - Pro homini, ei coJ:.cs cl x Natura autem in homine dupliciter sumi potest. Lno modo, prout intellectus et ratio est potissime hominis natura, quia secundum eam homo in specie constituitur. Et secundum hoc, naturales delectationes hominum dici possunt quae ? sunt in eo quod convenit homini secundum rationem : sicut delectari in contemplatione ventatis, et in actibus virtutum, est naturale homini L - Alio modo potest sumi natura in homine secundum quod condividitur rationi: id scilicet a quod est commune homini ct aliis, praecipue quod rationi non obedit. Et secundum hoc, ea quae perlinent ad conservationem corporis, vel secundum indi­ viduum, ut cibus, potus, lectus, et huiusmodi, vel secundum spectem, sicut vencrconim usus, di­ cuntur homini delectabilia naturaliter. Secundum utrasque autem delectationes, con­ tingit aliquas esse innaturales, simpliciter loquen­ do, sed connaturales secundum quid. Contingit enim in aliquo individuo corrumpi aliquod prin­ cipiorum naturalium speciei; et sic id quod est contra naturam speciei, fieri per accidens natu­ rale huic individuo; sicut huic aquae calefactae γ) Aflmfnl. — Om. E, hominum P. Î) id scilicet. - Urit tecunJum E, scilicet id Px 322 QUAESTIO XXXI est naturale quod calefaciat. Ita igitur contingit quod id quod est contra naturam hominis, vel quantum ad rationem, vel quantum ad corporis conservationem, fiat huic homini connaturulc, pro­ pter aliquam corruptionem naturae in eo existentcm. Quae quidem corruptio potest esse vel ex parte corporis, sive cx aegritudine, sicut febri­ citantibus dulcia videntur amara ct c converso; ARTICULUS VIII sive propter malum complexionem, sicut aliqui delectantur in comestione terrae vel carbonum, vel aliquorum huiusmodi : vel etiam ex parte ani­ mae, sicut propter consuetudinem aliqui delectan­ tur in comedendo homines, vel in coitu bestiarum aut masculorum, aut aliorum huiusmodi, quae non sunt secundum naturam humanam. Et per hoc patet responsio ad obiccta. <) <»**. - fient PKj. - [*n> /ebriettantibug, fcbricntibui AlkUlFG, frbricicntibue II. • (X cja. **»i, latrM. E ARTICULUS OCTAVUS UTRUM DELECTATIO POSSIT ESSE DELECTATIONI CONTRARIA •S.Tb. kcLvDid lib. IX. cap. • lb»d. - Did. B. •/Ίί/ΐ.,ΙίΙ». VIII. can.' mt. ». i; Ι·λ «»·: XfrtJfA üb. I\ v. • Qu. mai. »rt. octavum sic proceditur. Videtur quod ^J^ddcctationi non sit delectatio contraria. Passiones enim animae speciem ct contrarietatem recipiunt secundum obic­ cta *. Obicctum autem delectationis est bonum. Cum igitur bonum non sit contrarium bono, sed bonum malo contrarietur, et malum malo, ut di­ citur in Praedicamentis ♦; videtur quod delectatio non sit contraria delectationi. 2. Praeterea, uni unum est contrarium, ut probatur in X Metaphys. * Sed delectationi con­ traria est tristitia. Non ergo delectationi contraria est delectatio. 3. Praeterea, si delectationi contraria est de­ lectatio, hoc non est nisi propter contrarietatem eomm in quibus aliquis delectatur. Sed haec diffe­ rentia est materialis: contranetas autem est diffe­ rentia secundum formam, ut dicitur in X Meiaphys. * Ergo contranetas non est delectationis ad delectationum. Sed contra, ea quae se impediunt, in eodem genere existentia, secundum Philosophum *, sunt contraria. Sed quaedam delectationes se invicem impediunt, ut dicitur in X Ethic. ♦ Ergo aliquae delectationes sunt contrariae. Respondeo dicendum quod delectatio in affectio­ nibus animae, sicut dictum est *, proponionatur quieti in corporibus naturalibus. Dicuntur autem duae quietes esse contrariae, quae sunt in con­ trariis terminis; sicut quies quae est sursum, ei quae est deorsum, ut dicitur V Physic. · I nde et contingit in affectibus animae duas delectationes esse contrarias. Ah primum ergo dicendum quod verbum illud Philosophi est intclligcndum secundum quod bo­ num et malum accipitur in virtutibus et vitiis: nam inveniuntur duo contraria vilia, non autem invenitur vinus contraria virtuti. In aliis autem nil prohibet duo bona esse ad invicem contraria: sicut calidum et frigidum, quorum unum est bo­ num igni, alterum aquae. Et per hunc modum delectatio potest esse delectationi contraria. Sed hoc in bono virtutis esse non potest: quia bonum virtutis non accipitur nisi per convenientiam ad aliquid unum, scilicet rationem. Ad secundum dicendum quod delectatio se habet in affectibus animae, sicut quies naturalis in cor­ poribus: est enim in aliquo convenienti et quasi connaturali. Tristitia autem se habet sicut quies violenta: tristabile enim repugnat appetitui ani­ mali, sicut locus quietis violentae appetitui natu­ rali. Quieti autem naturali opponitur et quies vio­ lenta eiusdem corporis, cl quies naturalis alterius, ut dicitur in V Physic. ♦ Unde delectationi oppo- · ba * ' &nitur et delectatio et tristitia. .Ad tertium dicendum quod ca in quibus dele­ ctamur. cum sint obiccta delectationis, non solum faciunt differentiam materialem, sed etiam for­ malem, si sit diversa ratio dclectabilitatis. Diversa enim ratio obiecti diversifient speciem actus vel passionis, ut cx supradictis 4 patet. LJ-VS»® 1 • Cip. * i - Qs. txix. xrt. t. ζ J C F f c c c c • c*p. u. B 4. c r • ùp *«· e. y. KTb- le«. »‘i. " 5.TK tact. ▼*- < • Qu. «Π. L e s a o 3 a a) obtecta. - obicctum Pj. Commentaria Cardinalis Caietani septimo omisso, circa octavum, in responsione tas naturae obiecti divcrsilicat speciem passionis. Nunc vero dicimus quod aliqua diversitas naturae obiecti, illa scilicet ad tertium, dubium occurrit: quia superius, in qu. xxx, quae redundat in diversam rationem delectabilis, di versifi­ an. 3, dictum est quod differentia obiecti secundum natu ­ ram. facit materialem diversitatem passionum; hic vero dici­ cat speciem passionis. Constat nutem haec sibi invicem non tur quod obiccta delectationum diversificant non solum advenuiri. - Ncc hoc est singulare in delectatione: nam idem est de concupiscentia iudicium. Cum enim concupiscen­ materialiter, sed formalitcr, delectationem. tia sit appetitui delectabilis, ad dclcctationemquc se habeat II. Ad hoc dicitur breviter quod doctrinae superiori non ut motus ad quietem ipsum terminantem; consequens est repugnat praesens. Quoniam ibi dicimus quod diversitas quod, delectabilibus cxistcnlibus contrariis, ac per hoc di­ obiecti secundum virtutem, causai diversitatem passionum, stinctis specie, necesse sit ct delectationes ct concupiscen­ non autem diversitas secundum noturam. Et utrumque est verum, universaliter intellectum: non enim omnis diversi­ tias esse contrarias, ac per hoc spcciticc distinctos. rticulo A r P o n r. >λΙ) QUAESTIO XXXII, ARTICULUS I liqui lum, uni:tunrum uue 223 QUAESTIO TRIGESIMASECUNDA DE CAUSA DELECTATIONIS IN OCTO ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc causis delecta­ tionis *. Et circa hoc quaeruntur octo. Primo: utrum operatio sit causa propria de­ lectationis. Secundo: utrum motus sit causa delectationis. Tertio: utrum spes ct memoria. Quarto: utrum tristitia. D id 3i: n n ARTICULUS PRIMUS UTRUM OPERATIO SI I CAUSA PROPRIA DELECTATIONIS IV Smt., iftat. tui. qu. ui, ncs ICDtcr- ens sc­ idi. )U1 ilia :nluitim:to dc ή­ π­ ια id io m IC d LS II » I. ablationis vd memoriae; alienae actiones, ut in proprio no» bono faciunt constitui passione, vel aestimata possesdonc, vel identitate. Benefacere quoque, ct simile, ct ad­ mirari, ad eadem spectare exercitatis non est difficile de­ ducere. Unum tamen in his adverte, quod, quia in his quae ad appetitum spectant, nihil differt esse aut apparere; proptcrca 22? delectatio causatur ex aestimato habere, ex aestimato po»tidere, cx repraesentato abundare, ct similibu» ; cl non so­ lum cx habere, possidere, abundare, ct vimilibu». In huiuimodi enim ipsa imaginatio horum ddcctani »ic conitituit in cannaturalc bonum, ut supplens vicem ipiius habere; cl non wlum ut apprehensio. Talis autem eit dispositio eo­ rum qui delectantur principatu, honore, ct similibus. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM MOTUS SIT CAUSA DELECTATIONIS IV Sent.. di«r. uti. qu. ai, «rt. ». ad 3, SECLNnL M s,c PROCEDITUR. Videtur quod P motus non sit causa delectationis. Quia, • Qx un, art. sicut supra * dictum est, bonum prac^scnlinlitcr adeptum est causa delecta­ •Or «»*·’ >' tionis: unde Philosophus, in VII Ethic. *, dicit Π- lut. »11. quod delectatio non comparatur generationi, sed operationi rei iam existentis. Id autem quod mo­ vetur ad aliquid ■, nondum habet illud; sed quo­ dammodo est in via generationis respectu illius, secundum quod omni molui adiungitur generatio • et corruptio, ut dicitur in Vili Physic. * Ergo led- τι. motus non est causa delectationis. 2. Praeterea, motus praecipue laborem et las­ situdinem inducit in operibus. Sed operationes, cx hoc quod sum laboriosae cl lassantes, non sunt delectabiles, sed mugis afllictivac. Ergo mo­ tus non est causa delectationis. 3. Praeterea, motus importat innovationem quandam, quae opponitur consuetudini. Sed ea quae sunt consueta, sunt nobis delectabilia, ut Phi·α-.χι,α.5.ι*.. losophus dicit, in 1 Rhetoric. * Ergo motus non est causa delectationis. Sed contra est quod Augustinus dicit, in VIII Confess. * : Quid est hoc, Domine Deus meus . cum Iu aeternum tibi tu ipse ? sis gaudium, et quaedam dc te circa te semper gaudeant; quod haec rerum pars alterno defectu et profectu, of­ fensionibus et conciliationibus gaudet? Ex quo ac­ cipitur quod homines gaudent ct delectantur in quibusdam alternationibus. Et sic motus videtur esse causa delectationis. Respondeo dicendum quod ad delectationem tria T requiruntur: scilicet duo quorum est T coniunctio delectabilis; ct tertium, quod est cognitio huius coniunctionis. Et secundum haec tria motus efficitur delectabilis, ut Philosophus dicit, in Vll uv, a. - Ethic. ♦ et in 1 Rhetoric. Nam cx parte nostra iste ut. • qui delectamur, transmutatio efficitur nobis dele­ ctabilis propter hoc, quod natura nostra transmutabilis est ; ct propter hoc, quod est nobis conve­ niens nunc, non erit nobis 4 conveniens postea; sicut calefieri ad ignem est conveniens homini in hieme, non autem in aestate. - Ex parte vero boni delectantis quod nobis coniungitur, fit etiam trans­ mutatio delectabilis. Quia actio continuata alicuius agentis auget effectum : sicut quanto aliquis diu«·> allqnid. - aliud ΙΈα. fl) tu arternum tibl tu iftt. - ύι arternum tibi tu if it EK, tu in aeternum tibi ifti (ij?sr ed. a) l’a. γ) tcilicet duo quorum est - duo quorum rit E. icdicct bonum de­ lectant P. SOMMAS Tmxuu D. Thomas T. III. (ius appropinquat igni, magis calefit ct desiccatur. Naturalis autem habitudo m quadam mensura consistit. Et ideo quando continuata praesentia delectabilis su pe re xce dit mensuram naturalis ha­ bitudinis, efficitur remotio eius delectabilis. - Ex parte vero ipsius cognitionis, quia homo deside­ rat cognoscere aliquod totum et perfectum. Cum ergo aliqua non poterunt apprehendi tota simul, delectat in his transmutatio, ut unum transeat ct alterum succedat, et sic totum sentiatur. Unde Augustinus dicit, in IV Confess. ’ : Non vis utique ·αρ. «. stare syllabam, sed transvolare, ut altae veniant, ct totum audias, fla semper omnia ex quibus unum aliquid constat et non sunt omnia simul, plus dele­ ctant omnia quam singula, si possint sentiri omnia. Si ergo sit aliqua res cuius natura sit intransmutabilis; et non possit in ea fieri excessus natu­ ralis habitudinis1 per continuationem delectabilis; et quae possit totum ; suum delectabile simul intueri: non erit ei transmutatio delectabilis. Et quanto aliquae delectationes plus ad hoc acce­ dunt, tanto plus continuari possunt. Ab phimi m ergo DICENDUM quod id quod mo­ vetur, etsi nondum habeat perfecte id ad quod movetur, incipit tamen iam aliquid habere eius ad quod movetur: et secundum hoc, ipse motus habet aliquid delectationis. Deficit tamen a dele­ ctationis perfectione : nam perfectiores delectatio­ nes sunt in rebus immobilibus. - Motus etiam efficitur delectabilis, inquantum per ipsum fit ali­ quid conveniens quod prius conveniens non erat, • la wpoct. vel desinit esse, ut supra * dictum est. Ad secundum dicendum quod motus laborem et lassitudinem inducit, secundum quod transcen­ dit habitudinem naturalem. Sic autem motus non est delectabilis, sed secundum quod removentur contraria habitudinis naturalis. Ad tertium dicendum quod id quod est consue­ tum, efficitur delectabile, inquantum efficitur natu­ rale: nam consuetudo est quasi altera natura. Mo­ tus autem est delectabilis, non quidem quo rece­ ditur a consuetudine, sed magis secundum quod per ipsum impeditur corruptio naturalis habitu­ dinis, quae posset provenire cx assiduitate alicuius operationis. Et sic ex eadem causa connaturalitatis efficitur consuetudo delectabilis, et motus. 3) wata, - i>m. Pa. t) kabitudiuxi. - tabitm codke* «t ». ζ) totum. - in n»non E. Pro intueri, moirn A(B ’.iCFGIKpDH mor/rr I - fro quanta. quantum P. 2 26 QUAESTIO XXXII. ARTICULUS III. IV cs rc ta ARTICULUS TERTIUS UTRUM SPES ET MEMORIA SINT CAUSAE DELECTATIONIS M t P’ m III Sent.. dat. ixn, qu. i, *rt. t. ad 3; XII Miniyhyt.. I«t- mi. n tertium sic proceditur. Videtur quod quae fit per sensum, qui requirit praesentiam rei memoria ct spes non sint causae de­ sensibilis. Secundum autem gradum tenet dele­ lectationis. Delectatio enim est de bono ctatio spei, in qua non solum est delectabilis con­ praesenti, ut Damascenus dicit ♦. Sed iunctio secundum apprehensionem, sed etiam se­ memoria et spes sunt dc absenti: est enim me­ facultatem vel potestatem ? adipiscendi cundum moria praeteritorum, spes vero futurorum. Ergo quod delectat. Tertium autem gradum bonum memoria et spes non sunt causa delectationis. tenet delectatio memoriae, quae habet solam con­ 2. Praeterea , idem non est causa contrario­ junctionem apprehensionis. rum. Sed spes est causa afflictionis: dicitur enim Ad primum ergo dicendum quod spes et me­ Prov. xiii *; Spes quae differtur. affligit animam. moria sunt quidem eorum quae sunt simpliciter Ergo spes non est causa delectationis. absentia, quae tamen secundum quid sunt prae­ 3. Praeterea, sicut spes convenit cum delecta­ sentia : scilicet vel secundum apprehensionem so­ tione in eo quod est de bono, ita etiam concupi­ lam; vel secundum apprehensionem ct facultatem, scentia et amor. Non ergo magis debet assignari ad minus aestimatam. spes causa delectationis, quam concupiscentia vel Ad secundum dicendum quod nihil prohibet idem, amor. secundum diversa, esse causam contrariorum. Sed contra EST quod dicitur Rnm. xn *: Spe Sic igitur spes, inquantum habet praesentem ae­ gaudentes; ct in Psalmo ι,χχνι *: Memor fui Dei, stimationem boni futuri, delectationem causât: et delectatus sum. inquantum autem caret praesentia cius, causât Respondeo dicendum quod delectatio causatur afflictionem. cx praesentia boni convenientis, secundum quod Ad tertium dicendi m quod etiam · amor ct con­ sentitur, vel qualitercumque percipitur. Est autem cupiscentia delectationem causant. Omne enim aliquid praesens nobis dupliciter: uno modo, se­ amatum fit delectabile amanti : eo quod amor est cundum cognitionem, prout scilicet cognitum est quaedam unio vel connaturalitas amantis ad ama­ in cognoscente secundum suam similitudinem: tum. Similiter etiam omne concupitum est de­ alio modo, secundum rem, prout scilicet unum lectabile concupiscenti: cum concupiscentia sit alteri realiter coniungitur. vel actu vel potentia, se­ praecipue appetitus delectationis. Sed tamen spes, cundum quemcumque coniunctionis modum. Et inquantum importat quondam certitudinem rcalis quia maior est coniunctio secundum rem quam praesentiae boni delectantis, quam non importat secundum similitudinem, quae est coniunctio co- nec amor nec concupiscentia, magis ’ ponitur gnitionis’; itemque maior est coniunctio rei in causa delectationis quam illa. Et similiter magis actu quam in potentia: ideo maxima est delectatio quam memoria, quae est de eo quod iam transiit. S i'l copidionit. - cott diiinnii AUCDEGI-m. co^tlurionii II. — 1‘m ittmqKr, // n S i a E o » P n • C*,· «a. ’· '· - il S. Th. ln’t· “*· Λ ο q Si π ti - Om. PK.t. Zf tnAfl». - aoJico cl j. • V«n. <. •n. ·. UTRUM TRISTITIA SIT CAUSA DELECTA TIGNIS • Qm. mi, mi.x «) drlcctJbUe». - Jelcctdtinib cjm>j Pa. dictum est. Ergo tristitia non est causa delecta­ tionis. Sed contra est quod in Psalmo xi.i * dicitur; · r«n. *. Fuerunt mihi lacrymae meae panes die ac nocte. Per panem autem refectio delectationis intclligitur. Ergo lacrymae. quae ex tristitia oriuntur, possunt esse delectabiles · Respondeo dicendum quod tristitia potest dupli­ citer considerari : uno modo, secundum quod est in actu : alio modo, secundum quod est in me­ moria. Et utroque modo tristitia potest esse dele­ ctationis causa. Tristitia siquidem in actu existons > p) - quidem P1U»; Π n ARTICULUS QUARTUS D Ql ARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod tristitia non sit causa delectationis. Con­ trarium enim non est causa contrarii. Sed tristitia contrahatur delectationi. Ergo non est causa delectationis. 2. Praeterea, contrariorum contrarii sunt ctlectus. Sed delectabilia memorata sunt causa dele­ ctationis. Ergo tristia memorata sunt causa do­ loris, ct non delectationis. 3. Praeterea, sicut se habet tristitia ad dele­ ctationem, ita odium ad amorem. Sed odium non est causa amoris, sed magis e converso, ut supra * c α dricvtetiwdj om. !.. ’ • i'··-»»»” . „| IH> is- »»■· Jt un· • Q»p. hiSI 8 β .8 » 8 8 5 8 Ο # ΙΙ •v,T, R· Videtur quod benefacere alteri non sit delectationis causa. Delectatio enim causatur cx con■ ΑΛ I, II “*^^sccutionc proprii boni, sicut supra * di­ tui, *rt. i. ctum est. Sed benefacere non pertinet ad conse­ cutionem proprii boni, sed magis ad emissionem. Ergo magis videtur esse causa tristitiae quam de­ lectationis. ’ t? ίλί'Γ’ 2· Ekâeterea, Philosophus dicit, in IV Ethic. ♦ quod illiberalitas connaturalior est hominibus quam prodigalitas. Sed ad prodigalitatem pertinet be­ nefacere aliis: ad illiberalitatem autem pertinet desistere a benefaciendo. Cum ergo operatio connaturalis sit delectabilis unicuique, ut dicitur in * ct X Ethic. ** videtur quod benefacere aliis ^•S.Tn. text,it non sit causa delectationis. 3. Praeterea , contrarii effectus cx contrariis causis procedunt. Sed quaedam quae pertinent ad malefacere, sunt naturaliter homini delecta­ bilia: sicut vincere, redarguere vel increpare alios, et etiam punire, quantum ad iratos, ut dicit Phi* op· >·■ ”· «j losophus in I Rhetoric.* Ergo benefacere magis est causa tristitiae quam delectationis. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II ς τ£ i‘ * quod largiri et auxiliari amicis aut ex­ traneis, est delectabilissimum. Respondeo dicendum quod hoc ipsum quod est • benefacere alteri, potest tripliciter · esse delecta­ tionis causa. I fno modo, per comparationem ad effectum, quod est bonum in altero constitutum. Et secundum hoc, inquantum bonum alterius re­ putamus quasi nostrum bonum, propter unionem amoris, delectamur in bono quod per nos fit aliis, praecipue amicis. sicut in bono proprio. - Alio modo I*, per comparationem ad finem : sicut cum aliquis, per hoc quod alteri benefacit, sperat con­ sequi aliquod bonum sibi ipsi, vel a Deo vel ab homine. Spes autem delectationis est causa. - Ter­ tio modo, per comparationem ad principium. Et sic hoc quod est benefacere alteri, potest esse dele­ ctabile per comparationem ad triplex principium. Quorum unum est facultas benefaciendi : et se­ cundum hoc, benefacere alteri fit delectabile, in­ quantum per hoc fit homini quaedam imaginatio abundantis boni in seipso existentis, cx quo possit a) tnpUdter. - triplici ratione axhee*. β) Alio tnoJo. - Secundo codice*. γ) contriitaju. - triftaUUj E, contrittaUlit ecten et a. aliis communicare. Et ideo homines delectantur in filiis et in propriis operibus, sicut quibus com­ municant proprium bonum. Aliud principium est habitus inclinans, secundum quem benefacere fit alicui connaturalv. Unde liberales delectabiliter dant alus. Tertium principium est motivum, puta cum aliquis movetur ab aliquo quem diligit, ad benefaciendum alicui: omnia enim quae facimus vel patimur propter amicum, delectabilia sunt, quia amor praecipua causa delectationis est. An primum ergo dicendum quod emissio, inquan­ tum est indicative proprii boni, est delectabilis. Sed inquantum evacuat proprium bonum, potest esse contristans T ; sicut quando est immoderata. An SEct ndum dicendum quod prodigalitas habet immoderatam emissionem, quae repugnat natu­ rae. Et ideo prodigalitas dicitur esse contra na­ turam. Ad tertium dicendum quod vincere, redarguere ct punire, non est delectabile inquantum est* in 1 malum alterius, sed inquantum pertinet ad pro­ prium bonum, quod plus horno amat quam odiat malum alterius. Vincere enim est delectabile na­ turaliter. inquantum per hoc homini 1 fit aestima­ tio propriae excellentiae. Et propter hoc, omnes ludi in quibus est concertatio, ct in quibus potest esse victoria, sunt maxime delectabiles: et univer­ saliter omnes concertationes, secundum quod ha­ bent spem victoriae. - Redarguere autem ct incre­ pare potest esse dupliciter delectationis causa. Uno modo, inquantum facit homini imaginationem propriae sapientiae ct excellentiae: increpare enim ct corripere est sapientum et maiorum. Alio modo, secundum quod aliquis, increpando et reprehen­ dendo, alteri benefacit: quod est delectabile, ut dictum est ·. - Irato autem est delectabile punire, *u inquantum videtur removere apparentem mino­ rationem. quae videtur esse ex praecedenti lae­ sione. Cum enim aliquis est ab aliquo c laesus, videtur per hoc ab illo minoratus esse: et ideo appetit ab hac minoratione liberari per retribu­ tionem laesionis. - Et sic patet quod benefacere alteri per sc potest esse delectabile: sed male­ facere allen non est delectabile, nisi inquantum videtur pertinere ad proprium bonum. i) cit. - lunt cnd i C c • IfrU- s t É I I c i t r c s I c 1 $ t c c4 QUAESTIO XXXII, elutioni quam tristitia. Sed illi qui patiuntur tri­ stitias ’, maxime sequuntur delectationes, ut di­ citur in VII Ethic. * Ergo dissimilitudo est magis causa delectationis quam similitudo. 3. Praeterea, illi qui sunt repleti aliquibus de­ lectabilibus non delectantur in eis, sed magis fastidiunt ea: sicut patet in repletione ciborum. Non ergo similitudo est delectationis causa. Sed contra est quod similitudo est causa amo.a..ow, «n ris, ut dictum est supra·. Amor autem est causa de­ lectationis. Ergo similitudo est causa delectationis. Respondeo dicendum quod similitudo est quae­ dam unitas: unde id quod est simile, inquantum est unum, est delectabile, sicut ct amabile, ul . ihj supra ♦ dictum est. Et si quidem id quod est si­ mile, proprium bonum non corrumpat, sed au­ geat, est simpliciter delectabile: puta homo ho­ mini, et iuvenis inveni. - Si vero sit corruptivum proprii boni, sic per accidens efficitur fastidiosum vel contristans; non quidem inquantum est simile et unum, sed inquantum corrumpit id quod est magis unum. Quod autem aliquid simile corrumpat proprium bonum, contingit dupliciter. Uno modo, quia cor­ rumpit mensuram proprii boni per quendam ex­ cessum: bonum enim, praecipue corporale, ul sanitas, in quadam commcnsuratione consistit. Et propter hoc, superabundantly cibi, vel quaelibet delectationes corporales, fastidiuntur. - \lio modo, per directam contrarictatcm ad proprium bonum: sicut figuli abominantur alios figulos, non inquan­ tum sunt figuli, sed inquantum per cos amittunt excellentiam propriam, sive proprium lucrum, quae appetunt sicut proprium bonum. intur :οπιΊ est τ iit iliter puta 7 ad mu* jnt, jan»ilis. test ata. ibet i tu­ na- ere in π>liat na­ sa­ les est cr­ iarcno rm îm lu, ίίΐut rc. '* ιοicie? eo 'Li­ re le­ an di8is ap ·) (riiîitiaj. - tnttitim Pe. JHectabilibui. - deleciJtttvtibui »v/ ddectabilibui EF, Selectatiouibut PII.. Pro ea. rei PKmBD, om. E 329 Ad primum i.rgo dicendum quod, cum sil quae­ dam communicatio principantis ad subtectum, est ibi quaedam similitudo. Tamen secundum quon­ dam excellentiam, eo quod principari ct pracessc pertinent ad excellentiam proprii boni: snpientum enim et meliorum est principari ct pracessc. Unde per hoc iit homini propriae bonitatis imaginatio. Vel quia per hoc quod homo principatur et praeest, aliis benefacit: quod est delectabile. Ad secundum dicendum quod id in quo dele­ ctatur tristatus, etsi non sit simile tristitiae, est tamen simile homini contristato. Quia tristitiae contrariantur proprio bono eius qui tristatur. Et ideo appetitur delectatio ab his qui in tristitia sunt, ut conferens ad proprium bonum, inquan­ tum est medicativa contrarii. Et ista est causa quare delectationes corporales, quibus sunt con­ trariae quaedam tristitiae, magis appetuntur quam delectationes intellectuales, quae non habent contranelaiem tristitiae, ut intra * dicetur. Exinde etiam est quod T omnia animalia naturaliter ap­ petunt delectationem : quia semper animal laborat per sensum et motum. Et propter hoc etiam iuvenes maxime delectationes appetunt; propler mullas transmutationes in eis existentes. dum sunt in statu augmenti. Et eliam melancholici vehe­ menter appetunt delectationes, ad expellendum tristitiam : quia corpus eorum quasi pravo hu­ more corroditur, ut dicitur in VII Ethic.* $ri£ ηλ «*»· Ad tertium dicendum quod bona corporalia in quadam mensura consistunt: cl ideo superexccssus similium corrumpit proprium bonum. Et pro­ pter hoc efficitur fastidiosum et contristans, in­ quantum contrariatur bono proprio hominis. ARTICULUS VIII fMOrf. - fxoj quare ABCGHIKpDIbL, fBûrf ^u.tnrm quare pL quare «DII. ARTICULUS OCTAVUS t UTRUM ADMIRATIO SIT CAUSA DELECTATIONIS 0CTAVUM SIC proceditur. Videtur quod a^m*rat’° non S’1 causa delectationis. Admirari enim est ignorantis naturae, ^^^^^ut Damascenus dicit. Sed ignorantia non est delectabilis, sed magis scientia. Ergo admiratio non est causa delectationis. 2. Praeterea, admiratio est principium sapien­ tiae, quasi via ad inquirendum veritatem, ut din.a.8,- citur in principio Mctaphys.* Sed delectabilius est contemplari iam cognita, quam inquirere ignota, ut Philosophus dicit in X Ethic. ♦: cum hoc ha­ beat difficultatem ct impedimentum, illud autem non habeat; delectatio autem causatur ex opera­ • Qp.ui, n. j: tione non impedita, ut dicitur in VII Ethic.* Ergo i™.·.’»: admiratio non est causa delectationis, sed magis tBU delectationem impedit. 3. Praeterea, unusquisque in consuetis dele­ ctatur: unde operationes habituum per consue­ ».Λ· e) crrjnf. - accredit ΡΗλ; kfcm tcatndo loco Px tudinem acquisitorum, sunt delectabiles. Sed con­ sueta non sunt admirabilia, ut dicit Augustinus, super Ioan.* Ergo admiratio contrariatur causae * wv delectationis. Sed contra est quod Philosophus dicit, in I Rhetoric. ♦, quod admiratio est delectationis causa. ’”· ··:' Respondeo dicendum quod adipisci desiderata est delectabile, ut supra* dictum est. Et ideo ’.QiS5S·’ quanto alicuius rei amatae magis crescit * dc- · \ siderium, tanto magis per adeptionem crescit delectatio. Et etiam in ipso augmento desiderii fit augmentum delectationis, secundum quod fit eliam spes rei amatae; sicut supra * dictum est ·α quod ipsum desiderium ex spe est delectabile. Est autem admiratio desiderium quoddam sciendi. quod in homine contingit ex hoc quod videt effe­ ctum ct ignorat causam : vel ex hoc quod causa talis effectus excedit cognitionem aut facultatem □3o QUAESTIO XXXII. ARTICULUS VIII ipsius. Et ideo admiratio est causa delectationis, cum sit perfectius contemplari veritatem cognitam inquantum habet adiunctam spem consequendi quam inquirere ignotam, contemplationes rerum cognitionem eius quod scire desiderat. - Et pro- scitarum, per sc loquendo, sunt magis delectabiles * pter hoc omnia mirabilia ? sunt delectabilia, sicut quam inquisitiones rerum ignotarum. Tamen per quae sunt rara: et omnes repraesentationes re­ accidens, quantum ad secundum, contingit quod rum. etiam quae in sc non sunt delectabiles; gau­ inquisitiones sunt quandoque delectabiliores, se­ det cnim anima in collatione unius ad alterum, cundum quod cx maiori desiderio procedunt: de­ quia conterre unum alteri est proprius et con- siderium autem maius excitatur cx perceptione naluralis actus rationis, ut Philosophus dicit in ignorantiae. Unde maxime homo delectatur in »L «»··· D ctationis *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum delectationis sit dilatare. Secundo: utrum delectatio causel sui sitim, vel desiderium. Tertio: utrum delectatio impediat usum rationis. Quarto: utrum delectatio perficiat operationem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM DELECTATIONIS SIT DILATARE tafem fum :on- Lillîu upiicut n primum sic proceditur Videtur quod dilatatio non sit effectus delectationis. Dilatatio enim videtur ad amorem magis perlinere: secundum quod dicit Apostoluh. II ad Cor. vi·: Cor nostrum dilatatum cst. Unde ct dc praecepto caritatis in Psalmo cxmii * dicitur: Latum mandatum tuum nimis. Sed dele­ ctatio est alia passio ab amore. Ergo dilatatio non est effectus delectationis. 2. Praeteri \, ex hoc quod aliquid dilatatur, efficitur capacius ad recipiendum. Sed receptio pertinet ad desiderium, quod csl rci nondum habilae. Ergo dilatatio magis videtur pertinere ad desiderium quam ad delectationem. 3. Praeterea, constrictio dilatationi opponitur. Sed constrictio videtur ad delectationem pertinere: nam illud constringimus quod firmiter volumus retinere; ct talis est affectio appetitus circa rem delectantem. Ergo dilatatio ad delectationem non pertinet. Sed CONTRA est quod, ad expressionem gaudii, dicitur Isaiae i.x *: Videbis, et ajjlues, et mirabitur ct dilatabitur cor tuum. - Ipsa etiam delectatio ex dilatatione nomen accepit ut laetitia nominetur, sicut supra ‘ dictum cst. Respondeo dicendum quod latitudo est quaedam dimensio magnitudinis corporalis: unde in affe­ ctionibus animae non nisi secundum metapho­ ram dicitur. Dilatatio autem dicitur quasi motus ad latitudinem. Et competit delectationi secundum duo quae ad delectationem requiruntur. Quorum unum est cx parte apprehensi vae virtutis, quae apprehendit coniunctioncm alicuius boni conve­ nientis. Ex hac autem apprehensione apprehendit sc homo perfectionem quandam adeptum, quae cst spiritualis magnitudo: et secundum hoc, ani­ mus hominis dicitur per delectationem magnifi­ cari, seu dilatari. - Aliud autem est ex parte appetitivae virtutis, quae assenlil rei delectabili, et in ca quiescit, quodammodo se praebens ei ad eam interius capiendam. Et sic dilatatur 'affectus hominis per delectationem, quasi sc tradens ad | continendum interius rem delectantem. Ad primum ergo dicendum quod nihil prohibet in his quae dicuntur metaphorice, idem diversis attribui secundum diversas similitudines. Et se­ i cundum hoc, dilatatio perlinet ad amorem ratione cuiusdam extensionis, inquantum atfectus umaniis ad alios extenditur, ut curet non solum quae sua sunt, sed quae aliorum. Ad delectationem vero pertinet dilatatio, inquantum aliquid in scipso am­ pliatur. ut quasi capacius reddatur. Ad secundum dicendum quod desiderium habet quidem aliquam ampliationem ex imaginatione rei desideratae: sed multo magis ex praesentia rci iam delectantis. Quia magis praebet sc animus rei iam delectanti, quam rci non habitae deside­ ratae: cum delectatio sit finis desiderii. Ad tfrtium dicendum quod ille qui delectatur, constringit quidem rem delectantem, dum ci for­ titer inhaeret : sed cor suum ampliat, ut perlecte delectabili fruatur. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM DELECTATIO CAUSET SUI SITIM, VEI DESIDERIUM IV Sritf,, ditt. tui, qu. tu, on. a, «d 3; In /aan., C4p. »v„ ΙοΛ n. d secundum sic proceditur. Videtur quod delectatio non causct desiderium sui ipsius. Omnis enim motus cessat, cum pervenerit ad quietem. Sed delectatio cst quasi quaedam quies motus desiderii, ut su• q». «.π. «n. pra * dictum cst. Cessat ergo motus desiderii, cum ad delectationem pervenerit. Non ergo de­ lectatio causal desiderium. 2. Praeterea, oppositum non est causa sui oppositi. Sed delectatio quodammodo desiderio opponitur, ex parte obiecti: nam desiderium est boni non habiti, delectatio vero boni iam habiti. Ergo delectatio non causa! desiderium sui ipsius. 3. Praitf.rea, fastidium desiderio repugnat. Sed delectatio plerumque causal fastidium. Non ergo facit sui desiderium. ./«/u’ xv- ? T 3 O «»· i ζ v«n.39. t) ζ, rj 0) Ei «»· pr 3 • Op. t.n V · P, JulKlXt.*·’. ? hc d< sii ra ra •a.qe.«v,4rt. ». «J J, O1 1 ac t ro di in ai bi ei fv ai ir d tc •Uc. dLMpra. ΓΤ n perfectam. - imperfectam ABCDFGKpM. S'.k-w». - Nxk/ etiam coOkc*. etiam. - Om. PE*. detiderii... habitum - Om. cndkc*. • An. pncccd- b ?· ·) aquam autem. - quam oxlkcs. p) quidem. - Om. Px y) appetitu». - fwrtc delectatio non (now om. K) cauta! ilmpliciter tifitn rd detiderium oJJunt PKa. ï) in hoc. - in hoc quod P. - Pro alterant, aliam ccx&o. dc rai a •v«r» *y 132 QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS Ili Sed contra est quod Dominus dicit, loan iv*: ctationes spirituales maxime faciunt sitim vel de­ Qmi biberit ex hac aqua, sitiet iterum: per aquam siderium sui ipsarum. Delectationes enim corpo­ autem 1 significatur, secundum Augustinum*, de- rales, quia augmentatae, vel etiam η continuatae, n lectatio corporalis. faciunt supcrexcresccntiam naturalis habitudinis, Respondeo dicendum quod delectatio dupliciter efficiuntur fastidiosae ; ut patet in delectatione potest considerari: uno modo, secundum quod ciborum. Et propter hoc, quando aliquis iam per­ est in actu; alio modo, secundum quod est in venit ad perfectum in delectationibus corporalibus, memoria. - Item sitis, vel desiderium, potest dupli­ fastidit eas, ct quandoque appetit aliquas alias. citer accipi : uno modo, proprie, secundum quod Sed delectationes spirituales non superexcrcscunt importat appetitum rei non habitae; alio modo, naturalem habitudinem, sed perficiunt naturam. communiter, secundum quod importat exclusio­ Unde cum pervenitur ad consummationem in nem fastidii. ipsis, tunc sunt magis delectabiles: nisi forte per Secundum quidem * igitur quod est in actu, accidens, inquantum operationi contemplativae delectatio non causal sitim vel desiderium sui adiunguntur aliquae operationes virtutum corpo­ ipsius, per se loquendo, sed solum per accidens: ralium, quae per assiduitatem operandi lassantur. si tamen sitis vel desiderium dicatur rei non ha- Et per hunc etiam modum potest intelligi quod bitac appetitus T: nam delectatio est allectio ap­ dicitur Eccli. xxiv *: Qui bibit me, adhuc sitiet, petitus circa rem praesentem. - Sed contingit rem Quia etiam de angelis, qui perfecte Deum cogno­ praesentem non perfecte haberi. Et hoc potest scunt, ct delectantur in ipso, dicitur I Petri ι ·, ·ν<η.ο esse vel ex parte rei habnae, vel ex parte ha­ quod desiderant in eum conspicere. bentis. Ex parte quidem rei habitae, eo quod res Si vero consideretur delectatio prout est in me­ habita non est tota simul : unde successive reci­ moria ct non in actu, sic per se nata est causare pitur, ct dum aliquis delectatur in eo quod habet, sui ipsius sitim et desidenum: quando scilicet desiderat potiri eo quod restat ; sicut qui audit homo redit ad illam dispositionem in qua erat primam partem versus, et in hoc * delectatur, sibi delectabile quod praeteriit. Si vero immutatus desiderat alteram partem versus audire, ut Au- sit ab illa dispositione, memoria delectationis non gustinus dicit, IV Confess. * Et hoc modo omnes causal in co delectationem, sed fastidium; sicut fere delectationes corporales faciunt sui ipsarum pleno existent! memoria cibi. sitim, quousque consummentur, eo quod tales Ad primum ergo dicendum quod, quando dele­ delectationes consequuntur aliquem motum : sicut ctatio est perfecta, tunc habet omnimodam quie­ patet in delectationibus ciborum. - Ex parte autem tem , et cessat motus desiderii tendentis in non ipsius habentis, sicut cum aliquis aliquam rem habitum. Sed quando imperfecte habetur, tunc in se perfectam existentem, non statim perfecte non omnino cessat motus desiderii tendentis in · habet, sed paulatim acquirit. Sicutc in mundo isto, non habitum ·. percipientes aliquid imperfecte dc divina cogni­ Ad secundum dicendum quod id quod imperfecte tione, delectamur; ct ipsa delectatio excitat sitim habetur, secundum quid habetur, et secundum vel desiderium perfectae cognitionis; secundum quid non habetur. Et ideo simul de co potest quod potest intelligi quod habetur Eccli. xxiv · : esse ct desiderium et delectatio. Qui bibunt me, adhuc sitient. Ad tertium dicendum quod delectationes alio Si vero per sitim vel desiderium intelligatur modo causam fastidium, et alio modo desiderium, ·u sola intensio affectus tollens fastidium, sic dele­ ut diclum est ·. ■ ♦ O. Wfo, qe. 1111,41 ι, ary.i. ? S • Q». 1». W >· 2: D tertium sic proceditur. Videtur quod 2. Praeterea, ca quae non sunt in eodem, etiam delectatio non impediat usum rationis. si sint contraria, non se impediunt. Sed delectatio Quies enim maxime confert ad debitum est in parte appetitiva, usus autem rationis in rationis usum: unde dicitur in VII Phy· parte apprehensiva. Ergo delectatio non impedit rationis usum. .(., uva.? · sic. *, quod in sedendo et quiescendo fit anima 3. Praeterea, quod impeditur ab alio, videtur sciens et prudens; el Sap. vm ♦: /ntrans in domum meam, conquiescam cum illa, scilicet sapientia. quodammodo transmutari ab ipso. Sed usus apSed delectatio est quaedam quies. Ergo non im­ prehensivae virtutis magis movet delecutfioncm, quam a delectatione moveatur: est enim causa pedit, sed magis iuvat rationis usum. g 2· g Supm, qu. rv, art. (, ad 3; infn, qu. art., i. ad t; II’ ll’\ qu. tv. an. J; qu. ui>, art. 6; IV Sent., dbu tax. qu. in, »rt. 5, qu' l, «d 4. &a UTRUM DELECTATIO IMPEDIAT USUM RATIONIS δ g. a i ARTICULUS TERTIUS derpoitac, nis, one )crnts, I. unt >> lcr ac 'O- ir. >d · Vbi iuprt. 3’ V«r». u. ί- 0 t s 1 t QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS IV j33 delectationis. Ergo delectatio non impedit usum lativam, cui non conirariantur \ puta quod trian­ rationis. gulus habet tres angulos aequales duobus rectis. Sed contra est quod Philosophus dicit, m VI Secundum autem primum modum, utramque .ο*..··· P lr\* H. · Ethic. *, quod delectatio corrumpit existimationem impedit. - Tertio modo, secundum quandam li­ prudentiae. gationem: inquantum scilicet ad delectationem « Respondeo dicendum quod, sicut dicitur ■ in X corporalem sequitur quaedam transmutatio cor­ ' Ethic. ♦, delectationes propriae adaugent operatio­ poralis, maior etiam quam in aliis passionibus, nes, extraneae vero impediunt. Est ergo quaedam quanto vehementius afficitur appetitus ad rem delectatio quae habetur de ipso actu rationis: praesentem quam ud rem absentem. Huiusmodi sicut cum aliquis delectatur in contemplando vel autem corporales perturbationes impediunt usum ratiocinando. Et talis delectatio non impedii usum rationis: sicut palet in vinolentis, qui habent A rationis, sed ipsum ? adiuvat : quia illud attentius usum rationis ligatum vel impeditum. •α^π,ΒΠ.·. operamur in quo delectamur *; attentio autem Ad primum ergo dicendum quod delectatio cor­ * adiuvat operationem. poralis habet quidem quietem appetitus in dele­ Sed delectationes corporales impediunt usum ctabili: quae quies interdum contrariatur rationi; rationis triplici ratione. Primo quidem, ralione sed cx parte corporis, semper habet transmuta­ distractionis. Quia, sicut iam dictum est, ad ea tionem. El quantum ad utrumque, impedii ra­ in quibus delectamur, multum attendimus: cum tionis usum. T autem attentio T fortiter inhaeserit alicui rei, de­ Ad secundum dicendum quod vis appetiti va et bilitatur circa alius res, vel totaliter ab eis revo­ apprehensiva sunt quidem diversae partes, sed catur. Et secundum hoc, si delectatio corporalis unius animae. Ei ideo cum intentio animae ve­ fuerit magna, vel totaliter impediet usum rationis, hementer applicatur * ad actum unius, impeditur ad sc intentionem animi attrahendo; vel mullum ab actu contrario alterius. impediet. - Secundo, ratione contrarictatis. Quae­ Ad tertium dicendi m quod ζ usus rationis re­ dam enim delectationes. maxime superexceden- quirit debitum usum imaginationis et aliarum vi­ tes, sunt contra ordinem rationis. Et per hunc rium sensitivarum, quae utuntur organo corpo­ ‘LK.ot.Mrn. modum Philosophus dicit, in VI Ethic. ·', quod rali. Et ideo ex transmutatione corporali usus delectationes corporales corrumpunt existimatio­ rationis impeditur, impedito actu virtutis imaginem prudentiae, non autem existimationem specu· nativae ct aliarum sensitivarum. 6) rom contrdrlanlur. - xwr coutrariatur BCDEGKL. delectatio ran contrariatur pj. i) jfflicatur. - af-fUcetur AHCDHIkl^i. G qued, - quad quia cod ict; ei <*n. Et xn!c ideo. ») dicitur. - dicit G, Philciioj-hut dicit cclert. P) iptutfi. - Om. 14 j *) attentio. - Intentio Pa. . ARTICULUS QUARTUS UTRUM DELECTATIO PERFICIAT OPERATIONEM IV ScxU dicitur, - fhiloiophui dicit axiicc*. tccundum l^il«nj>huui. — ticut f*hihK>j:hui dicit crôccu Svmma> Tudu D. Tvujmc T. IlI. non enim perficit delectatio operationem ut habitus quidam, secundum Philosophum *, in X Ethic. * Delectatio ergo non perficit operationem. Sed contra est quod dicitur ibidem *, quod delectatio operationem perficit. Respondeo dicendum quod delectatio dupliciter operationem perficit. Uno modo, per modum fi­ nis : non quidem secundum quod finis dicitur id propter quod aliquid est7; sed secundum quod omne bonum completive superveniens, potest dici linis. Et secundum hoc dicit Philosophus, in X Ethic. ’. quod delectatio perficit operationem sicut quidam superveniens finis: inquantum scilicet su­ per hoc bonum quod est operatio, supervenit aliud bonum quod est delectatio, quae importat quictationem appetitus in bono praesupposito. Secundo modo, cx parte causae agentis. Non quidem directe : quia Philosophus dicit, in X Ethic. ♦, quod perficit delectatio operationem, non r.^®· 1 ’ γ) fréter qu^d aliquid tit. - fivflcr quid (quod EF«D, αα>. L) m aliquid AltaiEFGIIll . i • Cap. «. a. J. s. n>. i**· ’« 3X| QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS IV sicut medicus sanum, sed sicut sanitas. Indirecte augetur. Delectatio autem quae consequitur actum autem : inquantum scilicet agens, quia delectatur 1 rationis, fortificat rationis usum. in sua actione, vehementius attendit ad ipsam, et An secundum dicendum quod, sicut dicitur in diligentius eam operatur. Et secundum hoc di­ II Physic. ·, contingit quod duo sibi invicem sunt citur m X Ethic. *, quod delectationes adaugent causa, ita quod unum sit causa efficiens, et aliud proprias operationes, ct impediunt extraneas. causa finalis alterius. Et per hunc modum, ope­ An primum ergo dicendum quod non omnis ratio causât delectationem sicut causa efficiens; delectatio impedit actum rationis, sed delectatio delectatio autem perficit operationem per modum corporalis; quae non consequitur actum rationis, finis, ut dictum est ♦. sed actum concupiscibilis, qui per delectationem An tertium patet responsio ex dictis. i) agent, quia delectatur. - agent delectatur ABEGKpll, delectatur E. agent Select.Umi CDU- • Cl. qs. let rod • S.TK Ι«Λ «ii •Onfseo.W* »7 |<.croft. ruekia* kr* cxiin, d 11 Cl ΙΛ. W· f*1 I». tact- nr. • V«r». b- nr.» '°ItV- ««· • V.& ctationes bonarum operationum sunt bonae, ma­ morali malitia, scilicet cx peccato primi parentis: larum vero malae. nam hoc m statu innocentiae non erat ·, ut patet ·ητΛο> • qb. mm. "at Pa. •1 rt. - rcl E. i) ticuf, - ifcut cum ADCDGHH., tient rit K. K) eis. - Om. I , tl Pa. Commentaria Cardinalia Caietani • Qv Illi. missa quaestione trigesimatertia, drea quaestionem iri- duas tantum passions, scilicet delectationem ct tristitiam, gaimamquartnm, adverte quod Auctor, post tractatum quaestiones movet singillatim dc bonitate ct malitia*. Et de bonitate ct malitia passionum in communi ♦, examinare ratio est. quia ud istas terminantur omnes aliae passiones, ct volens bonitatem ct malitiam pa*»ionum in speciali, circa ab cis quodammodo regulantur, ut infra ° habetur. ’ΑΛ*. O ARTICULUS SECUNDUS UTRUM OMNIS DELECTATIO SIT BONA IV Sent., di»t sus, qu. m, «rt. 4. qu’ 1; Vit iJhic., Ictu n; X, Icci, iv, viiu secundum sic proceditur. Videtur quod • Qu. v, *«- 6. ». Tk. Uct. ««· * CL cap. τα, «»- « '· • ar ». » t Th ΙϊΛ r· * a. ut. x. “?· b, ·. 41 ·* ita. u. laetantur cum malefecerint. et exultant in rebus Vftfîjëfà omnis delectatio sit bona. Sicut enim pessimis. Respondeo dicendum quod, sicut aliqui Stoico­ MSpifâin Primo * dictum est, bonum in tria "■^^^dividitur, scilicet honestum, utile ct de­ rum posuerunt omnes delectationes esse malas, lectabile. Sed honestum omne est bonum; ct si­ ita Epicurei posuerunt delectationem secundum militer omne utile. Ergo ct omnis delectatio est se esse bonum T. et per consequens delectationes bona. omnes esse bonas. Qui ex hoc decepti esse vi­ 2. Praeterea, illud est per sc " bonum, quod dentur, quod non distinguebant inter id quod non quaeritur propter aliud, ut dicitur in I Ethic.1' est bonum simpliciter, et id z quod est bonum Sed delectatio non quaeritur propter aliud: ridi­ quoad hunc. Simpliciter quidem bonum est quod culum enim videtur ab aliquo quaerere quare vult secundum sc bonum est. Contingit .autem quod delectari. Ergo delectatio est per sc bonum A Sed non est secundum sc bonum, esse huic bonum, quod per sc praedicatur dc aliquo, universaliter dupliciter. Uno modo, quia est ei conveniens se­ praedicatur de eo. Ergo omnis delectatio est bona. cundum dispositionem in qua nunc est, quae ta­ 3. Praeterea, id quod ab omnibus desideratur, men non est naturalis: sicut leproso bonum est videtur esse per se bonum : nam bonum est quod quandoque comedere aliqua venenosa, quae non omnia appetunt, ut dicitur in I Ethic. · Sed omnes sunt simpliciter convenientia complexioni huma­ appetunt aliquam delectationem, etiam pueri et nae. Alio modo, quia id quod non est conveniens, bestiae. Ergo delectatio est secundum se bonum. aestimatur ut conveniens. Et quia delectatio est Omnis ergo delectatio est bona. quies appetitus in bono, si sit bonum simplici­ Sed contra est quod dicitur Prop. n ·: Qui ter illud in quo quiescit appetitus, erit simpliciter a) o/ per te. - secundum tc ot Pa. fa) bonum. - froau Pj. γ) bonum. — bonam PI Ka. 8/ ct id. - ct inter id Pj. Qa.ixx», irt. I. ci •i el ndit nauod « - r) apparent. — afparenter E. Commentaria Cardinali* Caietani secundo articulo trigctimacquartac quacMioni», omisso primo, dubium occurrit circa responsionem ad primum, pro quanto dicit quod nihil at utile quod nnn sit bonum. Quin aut est sermo dc bonitate naturae, aut de bonitate moris. Si dc bonitate naturae, nulla est differentia inter utile ct delectabile: quia utnimque est bonum tali bonitate.Si dc bonitate morali, tunc falsa quoque est differentiaquia multa utilia bona sunt mula moralitcr, utpote ad ma­ lum ducentia; sicut multa delectabilia mala sunt moralitcr, mala opem consequentia. II. Ad hoc dicitur quod hic est sermo dc boni te morali: et quod bonum utile est secundum sc rationi coun I oni Ji- · Qu. L»a, trt. uae am lis; in 2?7 QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS Hl delectatio, ct simpliciter bona. Si autem non sit Ad secundum dicendum quod ideo delectatio bonum simpliciter, sed quoad hunc, tunc ncc de­ non quaeritur propter aliud, quia est quies in lectatio est simpliciter, sed huic: nec simpliciter tine. Finem autem contingit esse bonum ct mu­ est bona, sed bona secundum quid, vel appa­ lum: quamvis nunquam sit firns nisi secundum rens · bona. quod est bonum quoad hunc. Ita etiam est de Ad primum BROO dicendum quod honestum et utile delectatione. dicuntur secundum rationem: et iduo nihil est ho­ Ad tertium dicendum quod hoc modo omnia nestum vel utile, quod non sit bonum. Delectabile appetunt delectationem, sicut ct bonum: cum de­ autem dicitur secundum appetitum, qui quando­ lectatio sit quies appetitus in bono. Sed sicut que in illud tendit quod non est conveniens rationi. contingit non omne bonum quod appetitur, esse Et ideo non omne delectabile est bonum bonitate per sc ct vere bonum; ita non omnis delectatio morali, quae attenditur secundum rationem. est per sc et vere bona. • Cup. in. a. 4. - S. Tb.Ua. ul |· t sonans. Cum enim dicis bonum utile, dicis «liquid con­ sonum rationi, sicut cum dicis pascere esurientem. Et in hoc differt utile a delectabili, ut in littera dicitur, quia utile significat aliquid consonum rationi, delectabile vero con­ sonum appetitui. Bonum nutem ct malum morale con­ stituitur cx consonantia ct dissonantia nd rationem, ct non nd appetitum. Et ideo utile non abstrahit a bono ct malo morali, sicut delectabile, sed est bonum morale. - Ncc per hoc sequitur nullum bonum utile esse malum moralitcr. Quoniam sicut pascere esurientem potest esse malum mo­ ralitcr, ut ai liat propter odultcrium, etc.; iu rnulta bona utilia ponunt mala fieri, dum ordinarentur ad malum. ARTICULUS TERTIUS m. Et * Ci. qa. uxa. UTRUM ALIQUA DELECTATIO SIT OPTIMUM Ct IV * Art. 4. dut. nJ», qu. tu, *n. 4. qu* 3, VU 1'2hic.. left. ii »qq.; X, Icet. u. Videtur quod dam esse bonas, ct quasdam esse · malas; ita nulla delectatio sit optimum. Nulla enim tamen quod nulla sit summum bonum, vel opti­ generatio est optimum: nam generatio mum *. Sed quantum ex eius rationibus datur non potest esse ultimus finis. Sed de­ inlclligi) in duobus deficit. In uno quidem quia, delectationes sensibiles ct corporales lectatio consequitur generationem : namcum cx videret eo in delcquodam motu ct generatione consistere, sicut quod aliquid constituitur m suam naturam, •QLuum.L ctatur, ut supra * dictum est. Ergo nulla dele­ patet in repletione ciborum el huiusmodi ; aesti­ ctatio potest esse optimum. mavit omnes delectationes consequi generationem 2. Praeterea, illud quod est optimum, nullo et motum. Unde, cum generatio ct motus sint addito potest fieri melius. Sed delectatio aliquo actus imperfecti, sequeretur I* quod delectatio non addito fit melior: est enim melior delectatio cum haberet rationem ultimae perfectionis. - Sed hoc virtute quam sine virtute. Ergo delectatio non manifeste apparet falsum in delectationibus intel­ est optimum. lectualibus. Aliquis enim non solum delectatur in 3. Praeterea, id quod est optimum, est uni­ generatione scientiae, puta cum addiscit aut mi­ versaliter bonum. sicut pcr se bonum existons : ratur. sicut supra · dictum est; sed etiam in con- * nam quod est per se. est prius et potius eo quod templando secundum scientiam iam acquisitam. est per accidens. Sed delectatio non est univerAlio vero modo, quia dicebat optimum illud saliter bonum, ut dictum est*. Ergo delectatio quod est simpliciter summum bonum, quod scili­ non est optimum. cet est ipsum bonum quasi abstractum et non par­ Sed contra, beatitudo est optimum: cum sil ticipatum, sicut ipse Deus esi summum bonum. finis humanae vitae. Sed beatitudo non est sine Nos autem loquimur de optimo in rebus huma­ •Vm.it delectatione: dicitur enim in Psalmo xv*: Adim· nis. Optimum autem in unaquaque re est ultimus plebis me laclitia cum ruitu tuo; delectationes in finis. Finis autem, ui supra* dictum est, duplidextera tua usque in finem. citer dicitur: scilicet ipsa res, et usus rei; sicut Respondeo dicendum quod Plato non posuit linis avari est vel pecunia, vel possessio pecuniae. omnes delectationes esse malas, sicut Stoici; ne­ Et secundum hoc, ultimus finis hominis dici po­ que omnes esse bonas, sicut Epicurei; sed quas­ test vel ipse Deus, qui est summum bonum simD TERTIUM SIC PROCEDITUR. · « IS 1' S, n ι­ ό T) .d d b * 1- 5t n 1- s, 5t » 1T a) cur. - Om. AliCDElGKE. - Pro nulla, nullum AUCDEGIIlKt^x. | aquerctur. - Mifittfalirr ί d· «π u cwrort. QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS IV 238 plicitcr; vel fruitio ipsius, quae importat delecta­ omnia sunt bona: unde cx nullius additione fit tionem quondam in ultimo fine. Et per hunc melius. Sed in aliis bonis universaliter verum est modum aliqua delectatio hominis potest dici opti- quod quodlibet bonum ex additione alterius fit melius. - Quamvis posset dici quod delectatio non mum inter bona humana *. Ad primum ergo DICENDUM quod non omnis de­ est aliquid extraneum ab operatione virtutis, sed iftfcTSKE lectatio consequitur generationem ; sed aliquae concomitans ipsam, ut in I Ethic. ♦ dicitur. An tertium dicendum quod delectatio non habet delectationes consequuntur operationes perfectas, ul dictum est *. Et ideo nihil prohibet aliquam quod sit optimum ex hoc quod est delectatio, sed delectationem esse optimum t, etsi non omnis sit cx hoc quod est perfecta quies in optimo. Unde non oportet quod omnis delectatio sit optima, talis. Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit aut etiam bona. Sicut aliqua scientia est optima, de optimo simpliciter, per cuius participationem non tamen omnis. γ) optimum. - optimam P. Commentarii* Cardinalis Caietani N articulo tertio dubium Thomisti» molestum occurrit delectatio, optima est non minore bonitate: ct non magis propter illa verba: Aliqua delectatio hominis potest dici nec minus bona moraliter. optimum inter bona humana. Repugnat siquidem hoc do­ 111. Nec obstat huic sensui quod in responsione nd se­ ctrinae Auctoris, tenenti» operationem praecedentem, puta cundum, in prima responsione, Auctor videtur velle quod • ct qa.m, irt. visionem Dei, esse optimum inter bona humana ·. delectatio est melior actu virtutis, quam sequitur. Hoc II. Ad hoc licet diversimode dici possit: - puta quod de­ cnim Auctor non dicit, nec intendit dicere. Sed prima re­ lectatio est optimum ut accidens, operatio autem ut sub­ sponsio ibi datu respondet maiori propositioni argumenti, stantia, iuxta dicta in qu. n, art. 6; vel quod delectatio quae est communissima propositio, scilicet: Optimum nullo est optimum in genere motuum appetitivorum; xcl quod adiecto fit melius. Et dicit quod est vera de optimo sim­ est optimum secundum sc, quin habet in sc unde ultimo pliciter: et non dc optimo in genere, quale est delectatio. quieter appetitum, licet habeat aliud optimum melius ipso, Et ideo, dato etiam quod cx actu virtutis esset melior, non ut bono magis bonum, xcd ut optimo in uno ordine adhuc stat quod sit optimum in genere. optimum alterius ordinis, honestum cnim ct delectabile Secunda vero responsio respondet minori, scilicet: Dele­ duorum bonorum ordines constituunt; - ad litteram ta­ ctatio addita operationi, est melior. Et dicit quod operatio men loquendo, distinguo: quin uut est sermo dc boni­ non est sdiecta delectationi, sed intranca eidem. Et haec re­ tate naturae, aut moris. Si quis enim inspexerit quod tra­ sponsio nullam patitur in sc calumniam; ct nihil extorquens, ctatus iste dc bonitate ct malitia cm moralis, videbit quod omnia salvat. Sic cnim ct est optima moraliter inter bona quaestio est dc optimo moraliter, idest numme consonante humana, summe consonans rationi: quia nihil est melius rationi; omiltcndamquc censebit contradictionem aliis di­ moraliter ipsa. Et est minus bona naturaliter operatione cti* s. Thomac, puta quod visio est nobilior, quod est Ii- quam sequitur, quae est optima ct in genere moris ct na­ • a. qc. rr, «t. ni» etiam delectationis *, haec enim omnia ad maiorem turae, in utroque ordine ultimus finis existais: quamvis bonitatem naturae spectant. Delectatio siquidem consequens diversimode, quia in illo, communi sibi ct delectationi bo­ ct operatio eadem numero bonitate morali bonae sunt : nitate; in isto, propria. Propter quod, in isto ordine finis eadem quippe consonantia vei dissonantia consonant vel dis­ est etiam delectationis: in illo autem, non. sonant rationi. Ac per hoc, optimam operationem sequens Î ARTICULUS QUARTUS UTRUM DELECTATIO SIT MENSURA VEL REGULA SECUNDUM QUAM IUDICETUR BONUM VEL MALUM IN MORALIBUS IV Sent.. dic. xitx, qu. tu. «n. 4, qu* 3. «J t. d quartum sic proceditur. Videtur quod ctu per causam, quam c converso. Sed bonitas delectatio non sit mensura vel regula vel malitia operationis est causa bonitatis vel ma­ boni et mali moralis. Omnia cnim men­ litiae delectationis: quia bonae delectationes sunt surantur primo sui generis, ut dicitur in quae consequuntur bonas operationes, malae au­ Mefaphjrs. * Sed delectatio non est primum tem quae malas, ut dicitur in X Ethic. * Ergo ·η genere moralium, sed praecedunt ipsam amor delectationes non sunt regula et mensura boni­ Ϊί’κϊϋϋ el desiderium. Non ergo est regula bonitatis ct tatis et malitiae in moralibus. malitiae in moralibus. Sed contra est quod Augustinus dicit, super 2. Praeterea, mensuram et regulam oportet illud Psalmi vn*. p. D PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod born vel mali, est obiectum delectationis ct do­ dolor non sit passio animae. Nulla enim loris. Bonum nutem et malum, inquantum huius­ passio animae est in corpore. Sed dolor modi , sunt obiecta appetitus. Unde patet quod potest esse in corpore: dicit enim Au­ delectatio et dolor ad appetitum pertinent. gustinus. in libro dc Vera Relig. 9, quod dolor Omnis autem motus appetitivus, scu inclinatio, qui dicitur corporis, est corruptio repentinaconsequens salutis apprehensionem, pertinet ad appetitum eius rei, quant, male utendo, anima corruptioni intellectivum vel sensitivum: nam inclinatio appe­ obnoxiavit. Ergo dolor non est passio animae. titus naturalis non consequitur apprehensionem 2. Praeterea, omnis passio animae pertinet nd ipsius appetentis, sed alterius, ul in Primo* dictum vim appetiti vam. Sed dolor non pertinet ad vim est. Cum igitur delectatio el dolor praesupponant »·/ appetitivam, sed magis ad apprehensivam : dicit in eodem subieclo sensum vel apprehensionem enim Augustinus, in libro de Natura Boni*, quod aliquam, manifestum est quod dolor, sicut el de­ dolorem in corpore facit sensus resistens corpori lectatio, est in appetitu intellectivo vel sensitivo*. potentiori. Ergo dolor non est passio animae. Omnis autem motus appetitus sensitivi dicitur 3. Praeti rea, omnis passio animae perlinet ad passio, ut supra * dictum est: el praecipue illi appetitum animalem. Sed dolor non pertinet ad qui in defectum sonant. Unde dolor, secundum appetitum animalem, sed magis ad appetitum na­ quod est in appetitu sensitivo, propriissime di­ turalem : dicit enim Augustinus, VIII super Gen. citur passio animae: sicut molestiae corporales ad litt. *: Nisi aliquod bonum remansisset in na­ proprie passiones corporis dicuntur. Unde cl Au­ tura, nullius boni amissi esset dolor in poena. gustinus. XIX de Civ. Dei *, dolorem specialiter Ergo dolor non est passio animae. aegritudinem nominat. ·*■· Sed contra est quod Augustinus, XIV dc Civ. An primum ergo dicendum quod dolor dicitur esse Dei ·, ponit dolorem inter passiones animae, in­ corporis, quia causa doloris est in corpore: puta ducens ^lud Virgilii *: Hinc metuunt, cupiunt, cum patimur aliquod nocivum corpori. Sed motus gaudentque dolentque. doloris semper est in anima: nam corpus non po­ Respondeo dicendum quod, sicut ad delectatio­ test dolere nisi dolente anima, ut Augustinus dicit*. LXXW», nem duo requiruntur, scilicet coniunctio boni, et Ad secundi m dicendum quod dolor dicitur esse perceptio huiusmodi coniunctionis; ita etiam ad sensus, non quia sit actus sensitivae virtutis: sed dolorem duo requiruntur: scilicet coniunctio ali­ quia requiritur ad dolorem corporalem, sicut ad cuius mali (quod ea ratione est malum, quia privat delectationem. aliquod bonum); et perceptio huiusmodi coniunAd tfrtium dicendum quod dolor dc amissione ctionis. Quidquid autem coniungilur. si non ha­ boni demonstrat bonitatem naturae, non quiit do­ beat, respectu cius cui coniungilur, rationem boni lor sil actus naturalis appetitus: sed quia natura * vel mali, non potest causare delectationem vel aliquid appetit ut bonum, quod cum removeri sen­ dolorem. Ex quo patet quod aliquid sub ratione titur, sequitur doloris passio in appetitu sensitivo. « a) itjUtn. - Ora. ABCEFGHII.pD. Qa. xiu.aruj QUAESTIO XXXV. ARTICULUS II. Ili ARTICULUS SECUNDUS UTRUM TRISTITIA SIT IDEM QUOD DOLOR Part. Ill, qu. tv, art, 6; 111 di«L xv, qu. n. ositur ulis itio tus oni ha­ se, UC * QUAESTIO XXXV. ARTICULUS V 243 sc habere ad contraria, contra ri etatem inducit, si­ contrarictatem secundum rationem speciei, sed cut accedcrc ud album et accedere ad nigrum ha­ etiam habent convenientiam cl affinitatem : sicut bent rationem contra rictatis; sed contrario modo gaudere dc bono, ul tristari dc malo. se habere ad contraria, habet rationem similitu­ Ah primum ergo dicendum quod albedo et ni­ dinis. sicut recedere ab albo et accedere ud ni­ gredo n<>n habent speciem cx habitudine ad ali­ grum. Et hoc maxime apparet in contradictione, quid exterius, sicut delectatio et tristitia. Unde quae est principium oppositionis: nam in affir­ non est eadem ratio. matione ct negatione eiusdem consistit oppositio, An seci ndum met-NiiiiM quod genus sumitur ex sicut album ct non album; in affirmatione autem materia, ut patet in VIII Mclaphys. * In accidcn- · s jk uχ «. unius oppositorum ct negatione alterius, attenditur libus autem loco materiae est subtectum. Dictum “· *·*· convenientia ct similitudo, ut si dicam nigram et est autem * quod delectatio ct tristitia contrarian- u cxxj^r·. non album. tur secundum genua. Et ideo in qualibet tristitia Tristitia autem ct delectatio, cum sint passio­ est contraria dispositio subiccti dispositioni quae nes, speci ficantur cx obiectis. Et quidem secundum est in qualibet delectatione: nam in qualibet de­ genus suum, contranetatcm habent: nam unum lectatione appetitus se habet ut acceptans id quod pertinet ad prosecutionem, aliud vero ad fugam, habet; in qualibet autem tristitia se habet ut fu­ quae se habent in appetita sicut affirmatio ct ne- giens. Et ideo cx parte subiccti quaelibet dele­ ’ &atto l,t ratione, ut dicitur in VI Ethic, ♦ Et ideo ctatio est medicina contra quamlibet tristitiam, tristitia ct delectatio quae sunt de eodem, habent et quaelibet tristitia est impeditiva cuiuslibet de­ oppositionem ad invicem secundum speciem. Tri­ lectationis: praecipue tamen quando delectatio c * stitia veru et delectatio dc diversis, si quidem tristitiae contrariatur etiam secundum speciem. I nde patet solutio ad tertium. - Vcl aliter di­ illa diversa non sint opposita a, sed disparata, non habent oppositionem ad invicem secundum cendum quod, etsi non omnis tristitia contrariatur rationem speciei, sed sunt etiam disparatae si­ omni delectationi .secundum speciem, tamen quan­ ’· cut tristari dc morte amici, ct delectari in con­ tum ad etlcctum contrahantur r·: nam ex uno templatione. Si vero illa diversa sint contraria, confortatur natura animalis, ex alio vero quo­ tunc delectatio ct tristitia non solum non habent dammodo molestatur. I) v/fniira. · dircr/a -nifd Pa - <*>um Sctcctaln» ».l » •triinj^tur - «rntrarUtuf ΡΚβ. - Γιο cx ' - Jup.xriUj P, «) rx ·1Λ· ΓΚ. Coinmontariu Cardinalia Caiotani primis tribui aniculis quaeiuan» trigttimnequintac, circa quartum duo occurrunt advertenda. Primum cit, quod Auctor non loquitur hic ; dhl. «ri qu. t, .n, ?, oJ Sj IV. *h»J. xtn. qu. u». ait. J, qa‘ /A.- Vertt.. qu. uri, λτχ. 3, > '· *1. delectationi contemplationis sit aliqua dam inconveniens est meditari. Ergo contempla­ ap. u ». y tristitia contraria. Dicit enim Apostolus. tionis delectationi potest esse contraria tristitia. II ad Cor. vn ·: Quae secundum Deum q. Praeterea, operario quaelibet, secundum est tristitia, poenitentiam in salutem stabilem quod openon ­ est impedita, est causa delectationis, vn. ft. J ; ratur. Sed respicere ad Deum perlinet adm supe ­ in VU * et X Ethic. ** Sed operario ο* ;ΟΓ· dicitur λ να. ·· ·.\.ΤΚ ΙοΛ. <π» riorem rationem, cuius est contemplationi vacare, contemplationis potest multipliciter impediri, vcl «* - Qf FT. η. secundum Augustinum, in XI1 de Trin. ♦ Ergo de­ ut totaliter non sit, vcl ut cum difficultate sit. Ergo . S. Tb. tat. ”· lectationi contemplationis opponitur tristitia. in contemplatione potest esse tristitia delectationi 2. Praetere contrariorum contrarii sunt ef­ contraria. fectus. Si ergo unum contrariorum contemplatum 5. Praeterea, carnis afflictio est causa tristi­ est causa delectationis, aliud erit causa tristitiae. tiae. Sed sicut dicitur Eccle. ull. *, frequens me- ' v‘“· « Et sic delectationi contemplationis erit tristitia ditatio carnis est afflictio. Ergo contemplatio habet contraria. tristitiam delectationi contrariam. Sed contra est quod dicitur Sap. vm ♦: .Vow ·ν*τ<.ι6. 3. PRAETEREA, sicut obiectum delectationis est bonum, ita obiectum tristitiae est malum. Sed habet amaritudinem conversatio illius, scilicet sa­ contemplatio potest habere mali rationem: dicit pientiae, nec taedium convictus eius; sed laetitiam a 244 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS V ct gaudium. Conversatio autem et convictus sa­ foetidae ; vel ex continuitate sensibilis convenien­ pientiae est per contemplationem. Ergo nulla tri­ tis, quod per assiduitatem facit supcrexcrcsccntiam stitia est quae sit contraria delectationi contem­ naturalis habitus, ut supra * dictum est, ct sic • Q4.mM.Bt, plationis. redditur apprehensio sensibilis quae prius erat Respondeo dicendum quod delectatio contem­ delectabilis, taediosa. - Sed haec duo directe in plationis potest intelligi dupliciter. Uno modo, ita contemplatione mentis locum non habent: quia quod contemplatio sit delectationis causa, et non mens non habet organum corporale. Unde di­ obicctum. Et tunc delectatio non est de ipsa con­ ctum est in auctoritate inducta *, quod non habet /Mtemplatione, sed dc re contemplata. Contingit nu­ contemplatio mentis nec amaritudinem nec tae­ tem contemplari aliquid nocivum et e contristans, dium. Sed quia mens humana utitur in contem­ sicut ct aliquid conveniens et delectans. Unde si plando viribus apprehensivis sensitivis, in quarum sic delectatio contemplationis accipiatur, nihil pro­ actibus accidit lassitudo; ideo indirecte admiscetur hibet delectationi contemplationis esse tristitiam aliqua afflictio vel dolor contemplationi. contrariam. Sed neutro modo tristitia contemplationi per Alio modo potest dici delectatio contemplatio­ accidens adiuncta. contrariatur delectationi cius. nis, quia contemplatio est cius obieclum et causa: Nam tristitia quae est dc impedimento contem­ puta cum aliquis delectatur de hoc ipso quod plationis, non contrariatur delectationi contem­ contemplatur. Et sic, ut dicit Gregorius Nyssc- plationis, sed magis habet affinitatem ct convc• dc nus *, ei delectationi quae est secundum content- nientiam cum ipsa, ut ex supradictis · patet. Tri- ·Λη.^α piationem, non opponitur aliqua tristitia. Et hoc stitia vero vel afflictio quae est de lassitudine «»- 5- idem Philosophus dicit, in 1 Topic. * et in X corporali, non ad idem genus refertur: unde est ’ Ethic* Sed hoc est intclligcndum, per se loquendo. penitus disparata. Et sic manifestum est quod Cuius ratio est. quia tristitia per se contrariatur delectationi quae est dc ipsa contemplatione, nulla delectationi quae est de contrario obiccto: sicut tristitia contrariatur: nec adiungitur ei aliqua tri­ delectationi quae est de calore, contrariatur tri­ stitia nisi per accidens. stitia quae est de frigore. Obiecto autem contem­ Ad phimum ergo dicendum quod illa tristitia quae plationis nihil est contrarium : contrariorum enim est secundum Deum, non est de ipsa contempla­ rationes, secundum quod sunt apprehensae, non tione mentis, sed est dc aliquo quod mens con­ sunt contrariae, sed unum contrarium est ratio templatur: scilicet dc peccato, quod mens consi­ cognoscendi aliud. Unde delectationi quae est in derat ul contrarium dilectioni ' divinae. contemplando, non potest, per se loquendo, esse Ad secundum dicendum quod ea quae sunt con­ aliqua tristitia contraria. - Sed nec etiam habet traria in rerum natura, secundum quod sunt in tristitiam annexam, sicut corporales delectationes, mente, non habent contrarietatem. Non enim ra­ quae sunt ut medicinae quaedam contra aliquas tiones contrariorum sunt contrariae: sed magis molestias: sicut aliquis delectatur in potu cx hoc unum contrarium est ratio cognoscendi aliud. quod anxiatur siti, quando autem iam tota sitis Propter quod est una scientia contrariorum. est repulsa, etiam cessat delectatio potus. Dele­ Ad tertium dicendi m quod contemplatio, secun­ ctatio enim contemplationis non causatur cx hoc dum se. nunquam habet rationem mali, cum quod excluditur 51 aliqua molestia, sed ex hoc contemplatio nihil aliud sit quam consideratio ? quod est secundum scipsam delectabilis : non est veri, quod est bonum intellectus: sed per acci­ enim generatio, sed operatio quaedam perfecta, dens tantum, inquantum scilicet contemplatio vi­ T ut dictum est T *. lioris impedit contemplationem melioris; vel ex •Qa. iul,*rt.t. Per accidens autem admiscetur tristitia dele­ parte rei contemplatae, ad quam inordinate ap­ ctationi apprehensionis. Et hoc dupliciter: uno petitus afficitur *. Ad quartum dicendum quod tristitia quae est de modo, ex parte organi; alio modo, ex impedi­ mento apprehensionis. Ex parte quidem organi, impedimento contemplationis, non contrariatur admiscetur tristitia vel dolor apprehensioni, di­ delectationi contemplationis, sed est ci affinis, ut recte quidem in viribus apprehensivis sensitivae I dictum est *. Ad quinti m dicendum quod afflictio camis per partis, quae habent organum corporale: vel cx sensibili, quod est contrarium debitae complexioni accidens et indirecte se habet ad contemplationem * organi, sicut gustus rei amarae ct olfactus rei mentis, ut diclum est *. ->) et. - Om. ABCDIIIKL. - ct ante delectant om. C. excluditur. - excludatur codicca. γ) ut dictum est. - Pott pen cratio ponunt Pj. 2) dilectioni. - delectationi PD(FI)K*i. cantcm? lationi (in raxrç. *Jd. tel dilectioni ) E. • QU. ***"· Λ »T. • c»£. w. ·. I - 5 IK tea. 1 • Cap. tv. •S. Th Itet, χν QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VI 'cnicnentiam ARTICULUS SEXTUS ct sic 3·* Q· ««**«. s erat cte in : quia le dihabct 'leui-Mu* trA. c tae~ item­ arum •cctur i per cius. temtemnvcTri- * An. prtîc*4. dine : est iuod lui la tri- UTRUM MAGIS SIT FUGIENDA TRISTITIA, QUAM DELECTATIO APPETENDA 11· ΙΓ*. qu. GOCMii. art. i ; 111 Sent., dut. • Qa. ΒΧΜΎΙ. •Ljb. !.·»? tu. B.is.-b Th lut. r» • C»p tu. «o. -5. Th. 1«. «IL * C*p. on: in raigis ud. • Ci. ςα. art.S.a»ax«t dû ît. ·. *■ •S.Th. lut. »»» unjm itio .‘ci­ vi­ cs ΨOMD.II. 11Γ Ut “ h» corpcrr, cr ni • IbU. ixtm. qu. t, art. 3, ad 3; IV, dh«. xm, qu. m, an. 3, qu* 3. sextum sic proceditur. Videtur quod UÛC pla[onnsi- 2.p VfTÛvêy niagis sit fugienda tristitia, quam deleelatio appetenda. Dicit enim AugustitZJ-^WiX^nus, in libro Octoginta trium Quaest.*: est qui non magis dolorem fugiat, quam appetat voluptatem. Illud nutem in quo e communiter Nemo omnia consentiunt, videtur esse naturale. Ergo naturale est ct conveniens quod plus tristitia fugiatur, quam delectatio appetatur. 2. Praeterea , actio contrarii facit ad veloci­ tatem et intensionem motus: aqua enim calida citius et fortius congelatur, ut dicit Philosophus, in libro Meteor. * Sed fuga tristitiae est cx contrarictate contristantis: appetitus nutem delectatio­ nis non est ex aliqua contrarietatc t1, sed magis procedit ex convenientia delectantis. Ergo maior est fuga tristitiae quam appetitus delectationis. 3. Praeterea, quanto aliquis secundum ratio­ nem fortiori passioni repugnat, tanto laudabilior est ct virtuosior: quia virtus est circa difficile et bonum, ut dicitur in 11 Ethic. * Sed tortis, qui re­ sistit motui quo fugitur dolor, est virtuosior quam temperatus, qui resistit motui quo appetitur delectatio: dicit enim Philosophus, in II Rhetoric. *r quod fortes et iusti maxime honorantur. Ergo vchementior est motus quo fugitur tristitia, quam motus quo appetitur delectatio. Sed contra, bonum est fortius quam malum : ut patet per Dionysium, iv cap. de Div. Nom. * Sed delectatio est appetibilis propter bonum, quod est eius obiectum: fuga autem tristitiae est pro­ pter malum. Ergo fortior est appetitus delecta­ tionis quam fuga tristitiae. Respondeo dicendum quod, per se loquendo, op­ petitus delectationis est fortior quam fuga tristi­ tiae. Cuius ratio est. quia causa delectationis est bonum conveniens: causa autem doloris sive tri­ stitiae est aliquoJ malum repugnans. Contingit autem aliquod bonum esse conveniens absque omni dissonantia: non autem potest esse aliquod mulum totaliter, absque omni convenientia, repugnons. Unde delectatio potest esse integra et perfecta: tristitia autem est semper secundum par­ tem. Unde naturaliter maior est appetitus deleelationis quam fuga tristitiae. - Alia vero ratio est, quia bonum, quod est obiectum delectationis. propter scipsum appetitur: malum autem, quod est obiectum tristitiae, est fugiendum inquantum est privatio boni. Quod autem est per sc. potius est illo quod est per aliud L - Cuius etiam si­ gnum apparet in motibus naturalibus. Nam omnis motus naturalis intensior est in fine, cum appro­ pinquat ad terminum suae naturae convenientem, al fwa. - qut>J ùX&Cl. jT) eontrjriffjt.·. - cautri itantù aJdunt P.x. γ) aliuJ. - {Kcuitnt Pa. i ( 1 i I 1 I quam in principio, cum recedit a termino suae naturae non convenienti: quasi natura magis ten­ dat in id quod est sibi conveniens, quam fugiat id quod est sibi repugnans. Unde et inclinatio appetitivae virtutis, per sc loquendo, vehementius tendit in delectationem, quam fugiat tristitiam. Sed per accidens contingit quod tristitiam ali­ quis magis fugit, quam delectationem appetat. Et hoc tripliciter. Primo quidem, ex parte apprehen­ sionis. Quia, ut Augustinus dicit, X de Trin.\ 'c.p.m. amor magis sentitur, cum eum prodit indigentia. Ex indigentia autem amati procedit tristitia, quae est ex amissione alicuius boni amati, vel ex in­ cursu alicuius mali contrarii. Delectatio autem non habet indigentiam boni amati, sed quiescit in eo iam adepto. Cum igitur amor sit causa delectationis et tristitiae, tanto 4 magis fugitur 1 tristitia, quanto magis sentitur umor cx eo quod contrariatur amori. - Secundo, cx parte causae contristantis, vel dolorem interentis, quae repu­ gnat bono magis amato quam sit bonum illud in quo delectamur. Magis enim amamus consi­ stentium corporis naturalem, quam delectationem cibi. Et ideo timore doloris qui provenit cx fla­ gellis vel aliis huiusmodi, quae contradantur bo­ nae consistentiae corporis, dimittimus delectatio­ nem ciborum vel aliorum huiusmodi. - Tertio, ex parte effectus: inquantum scilicet tristitia impedit non unam tantum delectationem, sed omnes. Ad primi m ergo dicendum quod illud quod Au­ gustinus dicit, quod dolor magis fugitur quam vo­ luptas appetatur, est verum per accidens, et non per se. Et hoc patet ex eo quod subdit: Quando­ quidem ' videmus etiam immanissimas bestias a · maximis voluptatibus absterreri dolorum metu, qui contrariatur vitae, quae maxime amatur. Ad secundum dicendum quod aliter est in motu qui est ab interiori: ct aliter in motu qui est ab exteriori. Motus enim qui est ab interiori, magis tendit in id quod est conveniens, quam recedat u contrario: sicut supra * dictum est de • Ia cnfpflrt. motu naturali. Sed motus qui est ab extrinscco, intenditur cx ipsa contrarietatc: quia unumquod­ que suo modo nititur ad resistendum contrario, sicut ad conservationem sui ipsius. Unde motus violentus intenditur in principio, et remittitur in fine. - Motus autem appetitivae partis est ab in­ trinseco: cum sit ab anima ad res. Et ideo, per sc loquendo, magis appetitur delectatio quam fu­ giatur tristitia. Sed motus sensitivae partis est ab exteriori, quasi a rebus ad animam. Unde magis sentitur quod est magis contrarium. Et sic etiam per accidens, inquantum sensus requiritur ad de­ I) f.wlô. - in Untn PABCFFGHILp» «t .1. 11 PIKiD ct 4. - 1*10 AÏlttr* rcvl, Attineri UpU·), aHfmcrc PFj. QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VII luctationem ct tristitiam, magis fugitur tristitia magis fugitur quam appetatur r* delectatio cibo· n quam delectatio appetatur. ruin vel Venereorum, circa quam est temperantia: Ad tertium dicendum quod fortis non laudatur sicut vita magis «unatur quam cibus vel coitus. Sed ex eo quod secundum rationem non vincitur a temperatus magis laudatur ex hoc quod non pro· dolore vel tristitia quacumque, sed ca ζ quae sequitur delectationes tactus, quam cx hoc quod consistit in periculis mortis. Quae quidem tristitia | non fugit tristitias contrarias: ut patet in 111 Ethic.* sTt t» Γ4. - λ» r.i |H. rx m PEF«H α a. | r’ 1 ; tnû · I ' » i I 1 — (ha. AIICDEOHIKI : ,’♦»·( feniprrautla jonix F. Commentaria Cardinalis Cale ta ni uThxto quinto omisso, circa sextum eiusdem quae- I II. In responsione ad secundum, adverte quod motus ab itionis, adverre quod superius, in qu. χχικ. art. I. ubi extrinseco, cx parte activi, est fortior in principio, ex ratione odium comparatum est amori in fortitudine, duae tantum conlrarictttti·, qua unumquodque ct scipsum imprimere, ct rationes dictae sunt quare per accidens odium est fortius opposito contrariant! obsistere nititur. Et hoc intendit littera. amore, scilicet ex sensu, ct mala conjugatione; hic autem, Et cx hoc sequitur quod triste coniunctum fortius agit, cum comparatur delectationi tristitia, 1res rationes offerun­ utpote contrarium. Et consequenter magis sentitur privatio tur. scilicet cx sensu, cx mala conjugatione, ct cx effe­ iklcctabilis, quam «enitebatur ipsius coni unctio. Et sic per accidcm vehementius fugitur tristitia quam acceptabatur ctu, tie patet in lincra. Quoniam non experimur odium it impedire amorem omnem, «icut tristitia delectationem. delectatio: ratione tamen emus haec fugitur. - Ex parte au­ quoniam nec amor ita confortat naturam sicut delectatio tem paticolis, motu ub cvtrinscco debet esse tninnr in prin­ cipio: quia nugis contrariatur in principio. nec odium debilitat illam sicut tristitie. A ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM DOLOR EXTERIOR SIT MAIOR Ql A.M IN PERIOR • IMFtU Ori*. ΙΛ. 11, e·,” bura, qu. uemt. *n. t, *J • Art. proceed. iSaV’” **n septimum SIC PROCEDITUR. Videtur quod dolor exterior sit maior quum dolor cor‘nlenor· Dolor enim : exterior cau^*^*^satur ex causa repugnante bonae consistcnliae corporis, in quo est vita: dolor autem interior causatur ex aliqua imaginatione mali. Cum ergo vita magis ametur quam imaginatum bonumt videtur, secundum praedicta *, quod do­ lor exterior sit maior quam dolor interior. 2. Praetere.!. res magis movet quam rei si­ militudo. Sed dolor exterior provenit cx re ali coniunclione alicuius contrarii: dolor autem in­ terior ex similitudine contrarii apprehensa. Ergo maior est dolor exterior quam dolor interior. 3. Praeterea, causa ex effectu cognoscitur. Sed dolor exterior habet fortiores effectus: facilius enim homo moritur propter dolores exteriores quam propter dolorem interiorem. Ergo exterior dolor est maior, ct magis fugitur, quam dolor interior. Sed contra est quod dicitur Eccli. xxv Omnis plaga tristitia cordis est, et omnis malitia nequitia mulieris. Ergo, sicut nequitia mulieris alias nequi­ tias superat, ut ibi intenditur; ita tristitia cordis omnem plagam exteriorem excedit. Respondeo dicendum quod dolor interior ct ex­ terior in uno conveniunt, ct in duobus differunt. Conveniunt quidem in hoc, quod uterque est mo­ tus appetitivac virtutis, ut supra * dictum est. Dif­ ferunt autem? secundum illa duo quae ad tristitiam ct delectationem requiruntur: scilicet secundum causam, quae est bonum vel malum coniunctum ; a) Dolor mtm. - Dole* mint cor Jit PACDFGtl^B ct J. i·· Difrrunt autan. - Di/rrunt tantôt K, SW dijfrrtnt P J. inltrioran. - Om. K. - Pro ύπιρκα/ώπΗ. >vJ imagixatiaaii Pj ; icliictt ni ttiam rationi» om. !.. et secundum apprehensionem. Causa enim do­ loris exterioris esi malum coniunctum quod re­ pugnat corpori : causa autem interioris doloris est malum coniunctum quod repugnat appetitui. Do­ lor etiam exterior sequitur apprehensionem sensus, ct specialiter tactus: dolor autem interior sequitur apprehensionem interiorem L imaginationis sci­ licet vel etiam rationis. Si ergo comparatur causa interioris doloris ad causam exterioris, una per sc pertinet ad appe­ titum, cuius est uterque dolor: alia vero 1 per aliud. Nam dolor interior est cx hoc quod ali­ . quid repugnat ipsi appetitui: exterior autem dolor, ex hoc quod repugnat appetitui quia repugnat corpori. Semper autem quod est per se. prius est eo quod est per aliud. Unde ex parte ista, dolor interior praeeminet dolori exteriori. - Similiter etiam ex parte apprehensionis. Nam apprehensio rationis et imaginationis altior est quam appre­ hensio sensus tactus. - I nde simpliciter ct per se loquendo, dolor interior potior est quam dolor exterior. Cuius signum est, quod etiam dolores exteriores aliquis voluntarie suscipit, ut evitet in­ teriorem dolorem ‘. Et inquantum non repugnat dolor exterior interiori appetitui, iit quodammodo delectabilis ut ineundus interiori gaudio. Quandoque tamen dolor exterior est cum in­ teriori dolore: ct tunc dolor augetur. Non solum enim interior dolor est maior : quam exterior, sed etiam universalior. Quidquid enim est repugnans corpori, potest esse repugnans interiori appetitui: et quidquid apprehenditur sensu, potest apprewo, - pertinet aJ appetitam n pro: quod Kthic.* ’\'i. ‘«., hendi imaginatione et ratione; sed non convertitur. Et ideo signanter in auctoritate adductu ♦ dicitur, Omnis plaga tristitia cordis est: quia etiam do­ lores exteriorum plagarum sub interiori cordis tristitia comprehenduntur. An phimum ergo dicendum quod dolor interior potest etiam esse de his quae contrariantur vitae. Et sic comparatio doloris interioris ad exteriorem non est accipienda secundum diversu mala quae sunt causa doloris: sed secundum diversam com­ parationem huius causae doloris nd appetitum. Ad secundum dicendi m quod tristitia interior non procedit cx similitudine rei apprehensa, sicut cx causa: non enim homo tristatur interius de ipsa similitudine apprehensa, sed dc re cuius est si­ militudo. Quae quidem res tanto perfectius ap­ mli » m* ab ■tionc ere, ei iilera. ngit. iviicio z per Iwrur c auprin- prehenditur per aliquam similitudinem, quanto similitudo est magis immaterialis ct abstracta. Et ideo dolor interior, per sc loquendo, est maior, tanquam de maiori malo existent; propter hoc quod interiori apprehensione magis cognoscitur malum. Ad h rtium dicendum quod immutationes cor­ porales magis causantur ex dolore exteriori, tum quia causa dolons exterioris est corrumpens coniunctum corporaliter, quod exigit apprehensio ta­ ctus. I um etiam quia sensus exterior est magis corporalis quam sensus interior, sicut ct appe­ titus sensitivus quam intellectivus. Et propter hoc, i ut supra* dictum est, cx motu appetitus sensi- ·ο*.«λιι.·λ. ... „ . , jî-t·. «m, ·«. υνί magis corpus immutatur. Et similiter ex dolore 1· exteriori, magis quam ex dolore interiori. ARTICULUS OCTAVUS UTRI M SINT TANTUM QUATUOR SPECIES TRISTITIAE InJfM, ψΕ tii, 4. <ü 1; Hl Seat.. VidctUT quod l IDamascenus · inconvenienter quatuor tristitiae specie.·» assignet, quae sunt 'acedia, achthos (vel anxietas secundum Gregarium Nyssenum *), misericordia et invidia. Tristitia enim delectationi opponitur. Sed delecta­ tionis non assignantur aliquae species. Ergo nec tristitiae species debent assignari. 2. Praltfrea. poenitentia est quaedam species tristitiae. Similiter etiam nemesis et {diis, ut dicit Philosophus, II Rhetoric. · Quae quidem sub his j speciebus non comprehenduntur. Ergo insufficiens est cius praedicta divisio. 3. Praeterea, omnis divisio debet esse per opposita. Sed praedicta non habent oppositionem ad invicem. Nam secundum Gregorium acedia est tristitia vocem amputans; anxietas vero est tri­ stitia aggravans; invidia vero est tristitia in alie­ nis bonis; misericordia autem est tristitia in alie­ nis malis. Contingit autem aliquem tristari et de alienis malis, et de alienis bonis, ct simul cum hoc interius aggravari. et exterius vocem amit­ tere. Ergo praedicta divisio non est conveniens. , Sed contra EST auctoritas utriusque, scilicet Gregorii Nysseni ct Damasceni *. Respondeo dicendum quod ad rationem speciei perlinet quod se habeat ex additione ad genus. Sed generi potest aliquid addi dupliciter. Eno modo, quod per se ad ipsum pertinet, et virtute continetur in ipso: sicut rationale additur animali. Et talis additio facit veras species alicuius gene­ ris: ut per Philosophum patet, in VII * et VIII Metaphys. * - Aliquid vero additur generi quasi ali­ quid extraneum a ratione ipsius; sicut si album animali addatur, vel aliquid huiusmodi. Et talis additio non lacii veras species generis, secundum quod communiter loquimur de genere 1 el spe­ ciebus. Interdum tamen dicitur aliquid esse spe­ »D OCTAVUM SIL PROCEDITUR. ·* ll.ttf uv. lo■e:st oIS. jr I- • S<»ft t,. dt .Vjf //>·., »:■ in ai. »ib. IV. up. U. • Cjp. tv. u. d r *Vmeu«oi, |) pfttfrt. - pniriSiH P. /Ae IVfÜm qu- m. 4« ··' & cie·. alicuius generis propter hoc quod habet alipiid extraneum ad quod applicatur generis ratio: sicut carbo et flamma dicuntur esse * species ; ignis, propter applicationem naturae ignis ad ma­ teriam alienam. Et simili modo loquendi dicuntur astrologia et perspectiva species mathematicae, inquantum principia mathematica applicantur ad materium naturalem. Et hoc modo loquendi assignantur hic species tristitiae, per applicationem rationis tristitiae ad aliquid extraneum. Quod quidem extraneum ac­ cipi potest vel cx parte causae, obiecti; vel ex parte effectus. Proprium enim obiectum tristitiae est proprium malum. Unde extraneum obiectum tristitiae accipi potest vel secundum alterum tan­ tum, quia scilicet est malum, sed non proprium: et sic est misericordia, quae est tnstitia de alieno malo, inquantum tamen aestimatur ut proprium. Vel quantum ad utrumque, quia neque est de proprio, neque dc malo, sed de bono alieno, in­ quantum tamen bonum alienum aestimatur ut proprium malum: et sic est invidia. - Proprius autem effectus tristitiae consistit in quadam fuga appetitus. Unde extraneum circa effectum tristi­ tiae. potest accipi quantum ad alterum tantum, quia scilicet tollitur fuga: et sic esi anxietas, quae sic aggravat animum, ut non appareat aliquod refugium : unde alio nomine dicitur angustia. Si vero inrantum procedat talis aggravatio. ut etiam exteriora membra immobilité! ab opere, quod pertinet ad acediam; sic erit extraneum quantum ad utrumque. quia nec est fuga, nec est in ap­ petitu. Ideo autem specialiter acedia dicitur vo­ cem amputare, quia vox inter omnes exteriores motus magis exprimit interiorem conceptum et allectum, non solum in hominibus, sed etiam in aliis animalibus, ut dicitur in I Mit.* o».t. . ... ’**·»· Ad phimi m eruo dicendi m quod delectatio cau- #ik. - Om. QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VIII satur ex bono, quod uno modo dicitur. Et ideo Unde non pertinet ad has species. - Zelus vero et delectationis non assignantur tot species sicut tri­ nemesis sub invidia continentur, ut infra ♦ patebit. · «· h**, « stitiae, quae causatur cx malo, quod multifariam Ad tertium dicendum quod divisio ista non contingit, ut dicit Dionysius, iv cap. de Dtp. Nom.* sumitur secundum oppositiones specieruni: sed An secundum dicendum quod poenitentia est de secundum diversitatem extraneorum ad quae tra­ malo proprio, quod per sc est obicctum tristitiae. hitur ratio tristitiae, ut dictum est ♦. 348 ££h&.hb.n,C£F, *1. B. U, »-Tb. Itet. *11. Commentaria Cardinalia Caietani septimo articulo, circa octavum eiusdem quae­ est Iv fugitivus. Quando sero intantum tristitia est, quod stioni.·!, adverte quod id quod dc ultimis speciebus ncc appetibile aliquod cx illa relinquitur, sed solum con­ tristitiae dicitur, sic intclligo quod, cum ctfcctu» tristitiae trarium contristans, tunc constituitur acedia: ubi etiam consistat in appetitu fugitivo, quando contingit decete re­ deest ly appetere vel appetitur, idest actus appetendi, non fugium aliquod, constituitur anxietas \el angustia; ubi dc· tamen tristandi actus. misso O • Ci. Ca. τχχ·», lEtrod; • Qa. U •Qx.xxxt,*jA. 4 * Qh. xxa», 4, qo.xwi. i; qu. 1x1». S55 •fc.Tb.UcT xxi». . Ci Artito!., • C*p. ▼«, ix. • Orf.iz ürtk lib. D, « ‘Qk.BVfcKt.fc • b LMfpxt QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS III, IV aSt appetiti' i ' qui respiciunt bonum, ponuntur causa 1 tum sit futurum, tamen impedimentum praesentiamotuum appetitus qui respiciunt malum. liter apponitur, quod dolorem causât. Ah SECUNDUM dicendum quod illud quod conAo TtivnuM dicendum quod concupiscentia est cupiscitur, etsi rediiter sit luturum, est tamen delectabilis, quandiu manet «pes adipiscendi quod quodammodo praesens, inquantum speratur. - Vel concupiscitur. Sed, subtracta spe per impedimenpotest dici quod, licet ipsum r· bonum concupi- | tum appositum, concupiscentia dolorem causal. i rJtiunc itniciuni ioJ cono, quod tin quae privatio moveret vero ut ient, ac nubi», itionem limode *pcraUsque am, ut ipit re­ am, ut nim ut aretur, iriitiparte D Commentaria Cardinali* Caietani x articulo Kcundo, neta, notitie, quod malum, quod cit obiectum triititiuo, ponitur fini* appetitivi motu», non I tll -'··* * · CJ iam oloperliud , est ntta >oni ^er;uia »enum. apinicut )tUS · In cor^otr. ut prosequenda», sed ut fugiendus: uc cnim cM tristitiae fini». ARTICULUS TERTIUS UTRUM APPETITUS UNITATIS SIT CAUSA DOLORIS tertium sic proceditur. Videtur quod con>ium Qui con. Ei incititus >rinapupiDriSj CSt J -Qu.BXlO.tft :on- °' w -Qo.ne.tft.», î ira «•|f * r,) ifium. - Om. pj. - afprtitut P. — · SrJ quadam unitate consistit, prout scilicet unaquae­ oppetitus unitatis non sit causa doloris. que res habet in sc unita illa ex quibus consistit s^rt tart. iH ’ en‘m Philosophus, in X Ethic. *, cius perfectio : unde et Platonici posuerunt unum · Unde naturaliter · cl τεμ/ιλ haec opinio, quae posuit repletio­ c» se principium, sicut ct bonum . . . . «P· ra. nem esse causam delectationis, ct incisionem cau­ unumquodque appetit unitatem, sicut ut bonita­ sam tristitiae, ridetur esse facta ex delectationibus tem Et propter hoc, sicut amor vel appetitus boni ct tristitiis quae sunt circa cibum. Sed non omnis est causa doloris, itu etiam amor vel appetitus delectatio vel tristitia est huiusmodi. Ergo appe­ unitati». Ad humum ergo dicendum quod non omnis titus unitatis non est causa universalis doloris: i ? cum repletio ad unitatem perlinent, incisio vero unio ? perficit rationem boni, sed solum illa a qua dependet esse perfectum rei. Et propter hoc multitudinem inducat. τ 2. Praeterea, quaelibet separatio unitati oppo­ etiam, non cuiuslibet appetitus unitatis f est causa nitur. Si ergo dolor causaretur cx appetitu uni­ doloris vel tristitiae, ut quidam opinabantur. Quo­ tatis, nulla separatio esset delectabilis. Quod patet rum opinionem ibi Philosophus excludit per hoc, esse falsum in separatione omnium superfluorum. ■ quod quaedam repletiones non sunt delectabiles : 3. Praeterea, eadem ratione appetimus con­ sicut repleti cibis non delectantur in ciborum junctionem boni, ct remotionem mali. Sed sicut sumptione. Talis cnim repletio, sive unio, magis coniunctio perimet ad unitatem, cum sit unio repugnaret ad perfectum esse, quam ipsum con­ quaedam; ita separatio est contrarium unitati. stitueret. Unde dolor non causatur ex appetitu Ergo appetitus unitatis non magis debet poni cuiuslibet unitatis, sed cius in qua consistit per­ fectio naturae. causa doloris quam appetitus separationis. Ai> secundum dicendum quod separatio potest Sed contra est quod Augustinus dicit, in III • MIW. Ubero Arbitrio ·, quod e.v dolore quem bestiae esse delectabilis, vel inquantum removetur illud « sentiunt, satis apparet in regendis animandisque · quod est contrarium perfectioni rei: vel inquan­ suis corporibus, quam sint animae appetentes uni· tum separatio habet aliquam unionem adiunctam, tatis. Quid cnim est aliud dolor, nisi quidam sensus puta sensibilis ad sensum. An tertium dicendum quod separatio nocivorum divisionis rei corruptionis impatiens? Respondeo dicendum quod eo modo quo con­ ct corrumpentium appetitur, inquantum tollunt cupiscentia vel cupiditas boni est causa doloris, debitam unitatem. Unde appetitus huiusmodi se­ etiam appetitus unitatis, vel amor, causa doloris parationis non est prima causa doloris, sed magis ponendus est. Bonum enim uniuscuiusque rei in appetitus unitatis. a) aniutaujif^ur. - amjuJir^uf pjr. p) unio. ~ unitio ARCDECIULa. 7) ap/rtitm unttatb, - hnitatu ACGil.fBDH, unitatis K»H. toni· latit a/petitus E, unitatis affttitui F»D. - Pr«» h7, ft codice*. ARTICULUS QUARTUS UTRUM POTESTAS CUI NON POTEST RESISTI, SIT CAUSA DOLORIS Videtur quod potestas maior non debeat poni causa doloris. Quod cnim est in potestate agentis, nondum est praesens, sed futu­ rum. Dolor autem est de malo praesenti. Ergo potestas maior non est causa doloris. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. 2. Praeterea, nocumentum illatum est causa doloris. Sed nocumentum potest inferri etiam a potestate minore. Ergo potestas maior non debet poni causa doloris. 3. Praeterea, causae appetitivorum motuum sunt interiores inclinationes animae. Potestas au- _ ______________________________ 9 • Loi. dt. 252 QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS IV tem maior est aliquid exterius. Ergo non debet Sic igitur si aliqua potestas maior intantum in­ poni causa doloris. valescat quod auferat inclinationem voluntatis vel Sed contra esi quod Augustinus dicit, in libro appetitus sensitivi, ex ca non sequitur dolor vel dc Natura Itoni *: In animo dolorem facit volun­ tristitia: sed tunc solum sequitur, quando remanet tas resistens potestati maiori; in corpore dolorem inclinatio appetitus in contrarium. Et inde est facit sensus resistens corpori potentiori. quod Augustinus dicit ♦ quod voluntas resistens · t*u Respondeo dicendum quod, sicut supra ♦ dictum potestati fortiori, causât dolorem : si enim non re­ est, malum coniunctum est causa doloris vel tri­ sisteret, sed cederet consentiendo, non sequeretur stitiae per modum obiecti. Id ergo quod est causa dolor, sed delectatio. Ad primum ergo dicendum quod maior potestas coniunctionis mali, debet poni causa doloris vel tristitiae. Manifestum est autem hoc esse contra dolorem causal, non secundum quod est agens in inclinationem appetitus, ut malo 1 praescntialiter potentia, sed secundum quod est agens actu: dum inhaereat. Quod autem est contra inclinationem scilicet facit conjunctionem mali corruptivi. Ad seca ndi m dicendum quod nihil prohibet ali­ alicuius, nunquam advenit ei nisi per actionem alicuius fortioris. Et ideo potestas maior ponitur quam potestatem quae non est maior simpliciter, esse causa doloris ab Augustino ♦. esse maiorem quantum ad aliquid. Et secundum Sed sciendum est quod, si potestas fortior in­ hoc, aliquod nocumentum inferre potest. Si autem tantum invalescat quod mutet contrariam inclina­ nullo modo maior esset, nullo modo posset no­ tionem in inclinationem propriam, iam non erit cere. Unde non posset causam doloris inferre. aliqua repugnantia vel violentia : sicut quando An tertum dicendum quod exteriora agentia pos­ agens fortius, corrumpendo corpus grave, aufert sunt esse causa motuum appetitivorum, inquan­ ei inclinationem qua tendit deorsum ; et tunc tum causant praesentiam obiecti. Et hoe modo ferri sursum non est ei violentum, sed naturale. potestas maior ponitur causa doloris. • Cf. q». t louod. • Ver». 9. • Ven. iK «) wti/o. - i^ahf E, maltiM ceteri cl » Oommentaria Cardinalis Caietani TM tertio ct quarto articulo e i (Udem quaestioni» trigesimael>cxtac, nil occurrit scribendum. Sed tu collige cautas coniunctum; ct per e -iccundo, bonum amissum: et potcMotem m liorcm, ut auferentem hoc. Ex parte xero subiecti, tristitiae. Et ex parte obiecti, babes per te primo, mulum habes umorem boni, ct appetitum unitatis, etc. QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS I turn inraliH vel olor vel ’emanet nde est existais · nu. non re­ neretur 253 QUAESTIO TRIGESIMASEPTIMA DE EFFECTIBUS DOLORIS VEL TRISTITIAE IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA otestas ;cns in i: dum i. >et aliliciter, ndum nitem et η ο­ fjnde considerandum est dc effectibus do­ •l«nU. a. «a. *«»». *» D loris vel tristitiae · Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum dolor auferat facultatem addi­ scendi. Secundo: utrum aggravatio animi sit effectus tristitiae vel doloris. Tertio : utrum tristitia vel dolor debilitet omnem operationem. Quarto: utrum tristitia noceat corpori magis quam aliae passiones animae. ARTICULUS PRIMUS πό. UTRUM DOLOR AUFERAT FACULTATEM ADDISCENDI i pos]uannodo m sic proceditur. Videtur quod ' repellendum contrarium, sicut etiam in rebus na­ • Vm. «û. pote>iccti. • Q·. ui», *rt7· • D. 198, 199. m auferat facultatem addiscendi, enim Isaiae xxvi·: Cum Jeceris in iustitiam discent omnes habitatores orbis. Et infra ·: In tribulatione murmuris doctrina tua eis. Sed cx indiciis Dei. et tribulatione, sequitur dolor seu tristitia in cor­ dibus hominum. Ergo dolor vel tristitia non tollit, sed magis auget facultatem addiscendi. 2. Praeterea, Isaiae xxvui* dicitur: Quem do­ cebit scientiam? Et quem intelligere faciet audi­ tum ? Ablactatos a lacte, avulsos ab uberibus, idest a delectationibus. Sed dolor ct tristitia maxime tollunt delectationes: impedit enim tristitia omnem delectationem, ut dicitur in VII Ethic. ♦; ct Ec­ rit. xi · dicitur quod malitia unius ’ horae obli­ vionem facit luxuriae maximae. Ergo dolor non tollit, sed magis praebet facultatem addiscendi. 3. Praeterea, tristitia interior praeeminet do­ lori exteriori, ut supra * dictum est. Sed simul cum tristitia potest homo addiscere. Ergo multo magis simul cum dolore corporali. Sed contra est quod Augustinus dicit, in I Soliloq. *: Quanquam acerrimo dolore dentium his diebus torquerer, non quidem sinebar animo vol­ vere nisi ea quae iam forte didiceram. A dis­ cendo autem penitus impediebar. ad qund mihi tota intentione animi opus erat. Respondeo dicendum quod, quia omnes poten­ tiae animae in una essentia animae radicantur, necesse est quod, quando intentio animae vehe­ menter trahitur ad operationem unius potentiae, retrahatur ab operatione alterius: unius enim ani­ mae non potest esse nisi una intentio *. Et pro­ pter hoc, si aliquid ad se trahat totam intentionem animae, vel magnam pariem ipsius, non compa­ titur sccum aliquid aliud quod magnam attentio­ nem requirat. Manifestum est autem quod dolor sensibilis ma­ xime trahit ad sc intentionem animae: quia na­ turaliter unumquodque lota intentione tendit ad ") unitu. - Om. AUDGlKpll. r) - «JMoJ |f, 4uia Pj. turalibus apparet. Similiter etiam manifestum est quod ad addiscendum aliquid de novo, requiritur studium ct conatus cum magna intentione: ut patet per illud quod dicitur Prov. 11 ♦· Si quaesieris sa- · v«. < 5. 1 pientiam quasi pecuniam, et sicut thesauros effode­ ris eam. tunc inlclliges disciplinam. Et ideo si sit dolor intensus, impeditur homo ne tunc aliquid ad­ discere possit. Et tantum potest intendi, quod ncc etiam, instante dolore, potest homo aliquid consi­ derare etiam quod prius scivit. - In hoc tamen at­ tenditur diversitas secundum diversitatem amoris quem homo habet ad addiscendum vel consideran­ dum: qui fi quanto maior tuent, magis retinet in­ tentionem animi, ne omnino feratur ad dolorem. Ad primum ergo dicendum quod tristitia mode­ rata. quae excludit evagationem animi, potest con­ ferre ad disciplinam suscipiendam: ct praecipue eorum per quae homo sperat se posse a tristitia liberari. Et hoc modo in tribulatione murmuris homines doctrinam Dei magis recipiunt. Ad secundum dicendum quod tam delectatio quam dolor, inquantum ad se trahunt animae intentionem, impediunt considerationem rationis: unde in VII Ethic. * dicitur quod impossibile est in ·ς-τ j.· « · ipsa delectatione vencreorum, aliquid intelligere *. ’ °- *’· r3> Sed tamen dolor T magis trahit ad sc intentio­ nem animae quam delectatio: sicut etiam videmus in rebus naturalibus, quod actio corporis naturalis magis intenditur in contrarium: sicut aqua cale­ facta magis patitur a frigido, ut fortius congele­ tur. Si ergo dolor seu tristitia fuerit moderata, per accidens potest conferre ad addiscendum, in­ quantum aufert superabundantiam delectationum. Sed per sc impedit: et si intendatur, totaliter aufert. Ad tertium dicendum quod dolor exterior accidit ex laesione corporali, et ita magis habet transmu­ tationem corporalem adiunctam quam dolor in­ terior: qui tamen est maior secundum illud quod est formale in dolore, quod est ex parte animae. Et ideo dolor corporalis magis impedit contem7) dolar. - Po»l OMimar ponit P, om. x 2*4 QUAESTIO XXXVII, piationem, quae requirit omnimodam quietem, quam dolor interior. Et tamen etiam dolor interior, si multum intendatur, ita trahit intentionem, ARTICULUS II, III ut non possit homo dc novo aliquid addiscere, Unde ct Gregorius propter tristitiam intermisit Ezcchielis expositionem*. fciSSt1 ARTICULUS SECUNDUS UTRUM AGGRAVATE) ANIMI SIT EI TECTUS TRISTITIAE VEL DOLORIS SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod « • ven. u. P ’ v«n. 7. T < «wW^^ggravatio animi · non sil effectus tristiriae. Dicit enim Apostolus, II ad Cor· «. £ccc iloc ip$urtJf contristari vos se· eundum Deum, quantam in vobis operatur sollicitudinem: sed defensionem, sed indignationem etc. Sed sollicitudo ct indignatio ad quandam erectio­ nem animi pertinent, quae aggravation! opponitur. Non ergo aggravatio est effectus tristitiae. 2. Praeteri λ , tristitia delectationi opponitur. Sed effectus delectationis est dilatatio: cui non opponitur aggravatio. sed constrictio. Ergo effe­ ctus tristitiae non debet poni aggravatio. 3. Praeterea. ad tristitiam pertinet absorbere: ut patet per illud quod Apostolus dicit, II ad Cor. 11 ♦: Ne forte abundantiori tristitia absor­ beatur qui est ciusmodi. Sed quod aggravatur non absorbetur: quinimmo sub aliquo ponderoso deprimitur; quod autem absorbetur, intra τ ab­ sorbens includitur. Ergo aggravatio non debet poni effectus tristitiae. $LD CONTRA |J*T quod Gregorius Nysscnus ♦ et Damascenus ponunt tristitiam aggravantem. Respondeo dicendum quod effectus 1 passionum I animae quandoque metaphorice nominantur, se­ cundum similitudinem sensibilium corporum : eo quod motus appetitus animalis sunt similes in­ clinationibus appetitus naturalis. Et per hunc mo­ dum fervor attribuitur amori, dilatatio delecta­ tioni. ct aggravatio tristitiae. Dicitur enim homo aggravari, cx eo quod aliquo ‘ pondere impedi­ tur α proprio motu. Manifestum est autem cx animi. - Om. codicc* ct a. 3,i icJ dtfauioncm. srd indlgnaticMcvi. - defensionem indiptatio· nem ABCDGIKrf. defattionon ct indipttitiaucm 111 H. defensiuKcm L. a| praedictis quod tristitia contingit cx aliquo malo ’ Qcwj.r» praesenti. Quod quidem, ex hoc ipso quod repu- «♦* gnat motui voluntatis, aggravat animum, inquan­ tum impedit ipsum ne fruatur eo quod vult. Et si quidem non sit tanta vis mali contristantis ut auferat spem evadendi, licet animus aggravetur quantum ad hoc. quod in praesenti non potitur eo quod vult : remanet tamen motus ad repellen­ dum nocivum contristans. Si vero superexereseat vis mali intantum ut spem evasionis excludat, tunc simpliciter impeditur etiam interior motus animi angustiati, ut neque hac neque illae diver­ tere valeat. Et quandoque etiam impeditur exte­ rior motus corporis, ita quod remaneat homo stu­ pidum in seipso. Ad primum ergo dicendum quod illa erectio ani­ mi provenit ex triaitia quae esi .secundum Deum, propter spem adiunctum de remissione peccati. Ao SECUNDUM dicendum quod. quantum ad mo­ tum appetiüvum pertinet, ad idem refertur constriutio ct aggravatio. Ex hoc enim quod aggra­ vatur animus, ut ad exteriora libere progredi non possit, ad seipsum retrahitur, quasi in scipso constrictus. Ad tertium dicendum quod tristitia absorbere hominem dicitur, quando sic totaliter vis contri­ stantis muli afficit animam, ut omnem spem eva­ sionis excludat. Et sic etiam eodem modo aggra­ vat et absorbet. Quaedam enim se consequuntur in his quae metaphorice dicuntur, quae sibi re­ pugnare videntur, si secundum proprietatem ac­ cipiantur. 7) 4) «) intra. - infra ABcDEGHIKIj. effednt. - affcana ACDKILpH et .t. a/ifuo. - alieno G, ct ita mea ifttc mato. ARTICULUS TERTIUS UTRUM TRISTITIA VEL DOLOR DEBILITE’1 OMNEM OPERATIONEM tertium sic proceditur. Videtur quod • An. •rvc«. n piscentia facit ad intensionem operationis. Ergo tristitia non impediat omnem operatio- et tristitia. nem. Sollicitudo enim cx tristitia causa3. Praeterea, sicut quaedam operationes pro­ ^“^^^tur, ut patet per auctoritatem Apostoli priae sunt gaudentium, ita etiam quaedam ope­ inductam *. Sed sollicitudo adiuvat ad bene ope- rationes his qui tristantur ·, sicut lugere. Sed randum: unde Apostolus dicit. I! ad Tim. 11 *: unumquodque augetur ex sibi convenienti. Ergo Sollicite cura téipsum exhibere operarium incon­ aliquae operationes non impediuntur, sed melio­ fusibilem. Ergo tristitia non impedit operationem, rantur propter tristitiam. . Sed contra est quod Philosophus dicit, in X s.t*M sed magis adiuvat ad bene operandum. 2. Praeterea, tristitia causât in multis concu- Ethic. ♦, quod delectatio perficit operationem, sed · ’«■ piscentiam, ut dicitur in VII Ethic. * Sed concu­ e contrario ? tristitia impedit *. ») tristantur. - contristantur Va. sed c contrario, - ct c conrcrit· cttnrcno PCX.?. ■’i) U.. red c «Mprrio G, * ct c addiscere. intermisit |uo malo od repuinquanvult. Et antis ut jravetur potitur cpcllcnccrescat eludat, motus ■ diverr exte­ nt) slu- . JM1. •ct. <« 11« ΧΧΠ • Qw. HUI MI. 4 J 4«. tl», MX. 4 ( <|U- »<*·!, en. L ARTICULUS QUARTUS UTRUM TRISTITIA MAGIS NOCEAT CORPORI QUAM ALIAE ANIMAE PASSIONES InlrA, qu. 11.1, itft. I. o ani)cum, eccali. i moconiggrali non • conrbere >ntrieva3graintur i reI ac- rgo »ro■ >ed rgo lioX icd QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS IV a55 Respondfx» dicendum quod, sicut iam * dictum cau.-ui operationis humanae: unde quando opera­ est, tristitia quandoque non ita aggravat vel ab­ tio est dc qua aliquis contristatur, ncccssc est sorbet animum, ut omnem motum interiorem et quod actio debilitetur. exteriorem excludat; sed aliqui motus quandoque Alio modo comparatur operatio ad tristitiam cx ipsa tristitia causantur. Sic ergo operatio ad sicut ad principium ct causam. Et sic neccsse est tristitiam dupliciter potest comparari. Uno modo, quod operatio talis ex tristitia augentur: sicut sicut ad id de quo est tristitia. Et sic tristitia quanto aliquis magis tristatur dc re aliqua, tanto quamlibet operationem impedit: nunquam enim magis conatur ad expellendam tristitiam, dum­ illud quod cum tristitia facimus, ita bene facimus modo remaneat spes expellendi : alioquin nullus sicut illud quod facimus cum delectatione, vel motus vel operatio cx tristitia causaretur. sine tristitia. Cuius ratio est. quia voluntas est I Et per hoc patet responsio ad obiecta. - QUAHTUM s,c PROCEDITUR. Videtur quod tristitia non ’n,ural maxime corpori nocumentum. Tristitia enim habet esse spirituale in anima. Sed ea quae habent tantum esse spirituale, non causant transmutatio­ nem corporalem: sicut patet dc intentionibus co­ lorum quae sunt in aere, u quibus nullum corpus coloratur. Ergo tristitia non facit aliquod corporale nocumentum. a. Praeterea, si facit aliquod corporale nocu­ mentum, hoc non est nisi inquantum habet cor­ poralem transmutationem adiunctam. Sed corpo­ ralis transmutatio invenitur in omnibus animae •QM.WI «n.i. passionibus, ut supra · dictum est. Ergo non ma­ gis tristitia quam aliae animae passiones, corpon nocet. 'sfR 3· Praeterea, Philosophus dicit, in VII Ethic. ·, quod irae ct concupiscentiae quibusdam insanias Jaciunt: quod videtur esse maximum nocumen­ tum, cum ratio sit excellentissimum eorum quae sunt in homine. Desperatio etiam videtur esse magis nociva quam tristitia: cum sit causa tristi­ tiae. Ergo tristitia non magis nocet corpori quam aliae animae passiones. - vcordi. Et Eccli. xxxviu ♦: .1 tristitia festinat mors. Ri spondeo dicendum quod tristitia. inter omnes animae passiones, magis corpori nocet, Cuius ratio est, quia tristitia repugnat humanae vitae quan­ tum ad speciem sui motus; ct non solum quan­ tum ad mensuram seu quantitatem, sicut aliae animae passiones. Consistit enim humana vita in quadam motione, quae a corde in cetera mem­ bra diffunditur: quae quidem motio convenit na­ turae humanae secundum aliquam determinatam mensuram. Si ergo ista motio procedat ultra men­ suram debitam, repugnabit humanae vitae secun­ dum quantitatis mensuram; non nutem secundum similitudinem speciei. Si autem impediatur pro­ cessus huius motionis, repugnabit vitae secundum suam speciem. Esi autem attendendum in omnibus animae passionibus, quod transmutatio corporalis ·, quae ° est in eis materialis, est conformis ct proportionata motui appetitus, qui est formalis: sicut in omni­ bus materia proportionate formae. Illae ergo animae passiones quae important motum appeti­ tus ad prosequendum aliquid, non repugnant vitali motioni secundum speciem, sed possunt repu­ gnare secundum quantitatem: ut amor, gaudium, desiderium, et huiusmodi. Et ideo ista secundum speciem stwni luvanl naturam corporis, sed pro­ pter excessum possunt nocere. - Passiones au­ tem quae important motum oppetitus cum fuga vel retractione quadam, repugnant vitali motioni non suium secundum quantitatem, sed etiam se­ cundum speciem motus, et ideo simpliciter no­ cent: sicut timor et desperatio, et prae omnibus tristitia, quae aggravat animum ? ex malo prae? senti, cuius est fortior impressio quam futuri. Ad primum ergo dicendum quod, quia animo naturaliter movet corpus, spiritualis motus animae naturaliter est causa transmutationis corporalis. Nec est simile de spiritualibus intentionibus, quae non habent naturaliter ordinem movendi alia cor­ pora, quae non sunt nata moveri ab anima. An secundum dicendum quod aliae t passiones τ habent transmutationem corporalem conformem, secundum suam specitm, motioni vitali: sed tri­ stitia contrariam, ut supra * dictum est. · u cotport. Ad tertii m dicendum quod ex leviori causa impeditur usus rationis, quam corrumpatur vita: cum videamus multas aegritudines usum rationis tollere, quae nondum adimunt vitam. Et tamen timor et ira maxime nocumentum corporale af­ ferunt ex permixtione tristitiae, propter absentiam eius quod cupitur. Ipsa etiam tristitia quandoque rationem aufert: sicut patet in his qui propter do­ lorem 1 in melancholiam vel in maniam incidunt. 5 iw ■) «Orfora/ïjr, - corporir P. f.) Jtiimuni. - yraf tetent m04iI E. v) aiht. - illae BEFGIIIpD. J) Jufortfei. - dûlara Vudkcu « 4. 256 QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS IV Commentaria Cardinalis Caietani tMCA quaestionem trigesimamseptimam nihil occurrit licet appetitu* ct corporis, motus corpori» simili* est motui scribendum, nisi ut qui volunt videre naturas passio­ animi, in hoc quod est sc habere per modum prosecutionis num, Advertant ad regulam in quarto articulo traditam ; scivel ­ fugae. Et si his attenderis, videbis non dari illas duas · licet quod, duplici existente motu in qualibet passione, sci­ tristitias, qua* superius * reprobavimus. C • or- ·”· *· 5 1L '«»· • Qtf. I**’. I*. ΙίΛ c*p· *1’· • Q·. «»". · . d<· QUAESTIO XXXVIII, ARTICULUS I 2$7 n,o,iii ,lla* nt>n quael’ket delectatio mitiget quemlibet dolorem seu tristitiam Non enim ■“*^^delecialio tristitiam mitigat, nisi inquan­ tum ei contrariatur: medicinae enim fiunt per con­ traria, ut dicitur in II Ethic. * Sed non quaelibet delectatio contrariatur cuilibet tristitiae, ut supra * dictum est. Ergo non quaelibet delectatio mitigat quamlibet tristitiam. 2. Praeterea, illud quod causai tristitiam, non mitigat tristitiam. Sed aliquae delectationes cau­ sant tristitiam: quia, ut dicitur in IX Ethic. *, malus tristatur quoniam delectatus est. Non ergo omnis delectatio mitigat tristitiam. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in IV Confess.91, quod ipse fugit dc patria, in qua conversari so­ litus erat cum amico suo iam mortuo: minus enim quaerebant cum ? oculi eius, ubi videre non solebant. Ex quo accipi potest quod illa in quibus nobis amici mortui vel absentes communicave­ runt, efficiuntur nobis, de eorum morte vel ab­ sentia dolentibus, onerosa. Sed maxime commu­ nicaverunt nobis in delectationibus. Ergo ipsae delectationes efficiuntur nobis dolentibus onero­ sae. Non ergo quaelibet delectatio mitigat quam­ libet tristitiam. Sed contra est quod Philosophus dicit, in VII expellit delectatio tristitiam, et quae contraria, et quae contingens, si sit fortis. Respondeo dicendum quod, sicut ex praedictis * palet, delectatio est quaedam quies appetitus in bono convenienti ; tristitia autem est cx eo quod repugnat appetitui. Unde sic sc habet delectatio ad tristitiam in motibus appetitivis, sicut T sc habet in corporibus quies ad fatigationem, quae accidit ■) circa hoc. - Om. ABŒFUIL. |l} rwim quaerebant tum. - cum quaerebant Pa. - I aedetn pm yf. dere ηόα, cum videre. Scmmab Tkxou I). Τμομλϊ T. Ul. cx aliqua transmutatione innaturah: nam ct ipsa tristitia fatigationem quandam, seu aegritudinem appetitivac virtutis importat. Sicut igitur quaeli­ bet quies corporis remedium affert contra quam­ libet fatigationem, ex quacumque causa innaturali prox cnicntem ; ita quaelibet delectatio remedium affert ad mitigandam quamlibet tristitiam, cx quo­ cumque procedat. Ad primi m i rgo dicendum quod, licet non omnis delectatio contrariatur omni tristitiae secundum speciem, contrariatur tamen secundum genus, ut supra * dictum est. Et ideo ex parte dispositio- •Q*-*’xv*gn' ms subiccti, quaelibet tristitia per quamlibet de­ lectationem mitigari potest. Ad secundum dicendum quod delectationes ma­ lorum non causant tristitiam in praesenti, sed in luturo: inquantum scilicet mali pocnitcnt dc malis de quibus laetitiam habuerunt. Et huic tristitiae subvenitur per contrarias delectationes. Ad tertium dicendum quod, quando sunt duae causae ad contrarios motus inclinantes, utraque alteram impedit: et tamen illa finaliter vincit, quae fortior est ct diuturnior. In eo autem qui tristatur dc his in quibus simul cum amico mor­ tuo vcl absente delectari consuevit, duae causae m contrarium moventes 5 inveniuntur. Nam mors vel absentia amici rccogitata, inclinat ad dolorem : bonum autem praesens inclinat ad delectationem. Unde utnimque per alterum minuitur. Sed tamen, quia fortius movet sensus praesentis quam me­ moria praeteriti, ct amor sui ipsius quam amor alterius diuturnius manet; inde est quod finaliter delectatio tristitiam expellit. Unde post pauca sub­ dit ibidem ‘ Augustinus * quod pristinis generibus . . *··< · f \ + * 9 delectationum cedebat dolor cius. ” “· 7) Uude tic... iK-uf. - Cude cicur... tic Va. i) moyenlca. - iuducctitfi Γα. <) ihdcm. - Afaft P. oco. ΙΚ. QUAESTIO XXXVIII. ARTICULUS II, III 258 ARTICULUS SECUNDUS UTRUM DOLOR VEL TRISTITIA MITIGETUR PER FLETUM • c«p. m. Ê n secundum sic proceditur. Videtur quod lictus non mitiget tristitiam. Nullus enim effectus diminuit suam causam. Sed (le­ vel gemitus *, est effectus tristitiae. Ergo non minuit tristitiam, 2. Praeterea, sicut fletus vel gemitus est effe­ ctus tristitiae, itu risus est effectus laetitiae. Sed risus non minuit laetitiam. Ergo iletus non mi­ tigat tristitiam. 3. Praeterea, in llelu repraesentatur nobis ma­ lum contristans. Sed imaginatio rci contristantis auget tristitiam: sicut imaginatio rei delectantis auget laetitiam. Ergo videtur quod fletus non mitiget tristitiam. Sen contra est quod Augustinus dicit, in IV Confess. *, quod quando dolubat de morte amici, in solis gemitibusf et lacrymis erat ei aliquantula requies. Respondeo dicendum quod lacrymae et gemitus naturaliter mitigant tristitiam. Et hoc duplici rationc. Primo quidem, quia omne nocivum inte­ rius clausum magis affligit, quia magis multipli­ catur intentio animae circa ipsum: sed quando ad exteriora diffunditur, tunc animae intentio ad exteriora quodammodo disgregntur, et sic interior dolor minuitur. Et propter hoc, quando homines qui sunt in tristitiis, exterius suam tristitiam ma­ nifestant vel fletu aut gemitu, vel etiam verbo, mitigatur tristitia. - Secundo, quia semper opera­ tio conveniens homini secundum depositionem in qua est, sibi est delectabilis. Fletus autem ct ·) vd gemitus. - Om. crui ct . - Pro p» gemitibus. - gemitu codice*. T» n. - ei· P. xhimmi/, mitigat ARCDEFGHI!.. gemitus sunt quaedam operationes convenientes instato vel dolenti. Et ideo efficiuntur ci T deleT établies. Cum igitur omnis delectatio aliqualiter mitiget tristitiam vel dolorem , ut dictum est ·, · An. primE sequitur quod per planctum d et gemitum tristitia mitigetur. Ad primum ergo dicendum * quod ipsa habitudo causae ad effectum contrariatur habitudini con- *' KX1· instantis ad contristatum: nam omnis effectus est conveniens suae causae, ct per consequens est ei delectabilis; contristans autem contrariatur contri­ stato. Et ideo effectus tristitiae habet contrariam habitudinem ‘ ad contristatum, quam contristans ad ipsum. Et propter hoc, mitigatur tristitia per effectum tristitiae, ratione contrarietatis praedictae. Ad secundum dicendum quod habitudo effectus ad causam est similis habitudini delectantis ad delectatum : quia utrobique convenientia inveni­ tur. Omne autem simile auget suum simile. Et ideo per risum ct alios effectus laetitiae augetur laetitia: nisi forte per accidens ζ, propter ex­ cessum. Ad ii RTiUM dicendum quod imaginatio rei con­ tristantis. quantum est de sc, nata est augere tri­ stitiam : sed ex hoc ipso quod homo imaginatur quod facit illud quod convenit sibi secundum talum statum, consurgit inde quaedam delectatio. Et eadem ratione, si alicui subrepat risus in statu in quo videtur sibi esse lugendum, cx hoc ipso dolet, tanquam faciat id quod non convenit, ut Tullius dicit, in 111 de /uscul. Quaestionibus9. i) f-'anctum. — fidum codkc *. t) haSltudmcm. ~ magit «JAxnt PF, quod E ponit «nte habd. Σ) accident. - minuatur addit F. ARTICULUS TERTIUS UTRUM DOLOR ET TRISTITIA MITIGENTUR PER COMPASSIONEM AMICORUM In M cap. II. Icet, n; cap. m, Icet, t; Rom.. cap. xh. Icet, 01 ; IX Ethic., Icet. xxu. Videtur quod alterius doloris. Et sic, duplicato dolorc, videtur dolor amici compotientis non mitiget tristitia crescere. tristitiam. Contrariorum enim contrarii 3. Praeterea, omne malum amici est contri­ effectus. Sed sicut Augustinus dicit. stans, sicut et malum proprium : nam amicus est VIII Confess. ♦: Quando cum multis gaudetur, in alter ipse *. Sed dolor est quoddam malum. Ergo singulis uberius est gaudium : quia fervere faciunt dolor amici condolentis auget tristitiam amico »; Λ se, et inflammantur ex alterutro. Ergo, pan ra­ cui condoletur. ,aXn‘lL tione ", quando multi simul tristantur, videtur Sed contra est quod Philosophus dicit, in IX quod sit maior tristitia. Ethic. *, quod in tristitiis amicus condolens con2. Praeterea, hoc requirit amicitia, ut amoris solatur. vicem quis rependat, ut Augustinus dicit. IV Con­ Respondeo dicendum quod naturaliter amicus fess. * Sed amicus condolens dolet de dolore condolens in tristitiis, est consolativus. Cuius du­ amici dolentis. Ergo ipse dolor amici condolen­ plicem rationem tangit Philosophus in IX Ethic. · * ** tis est causa amico prius dolenti de proprio malo, Quarum prima est quia, cum ad tristitiam perD TERTIUM SIC PROCEDITUR. cip. «· a) ratiçmf. - ridetur quod addunt ABCDEFGIIII-. Pn» ridetur quod, quod ARCDEIIIlaG, videtur pO, om. F. • Qo. ii in, ·χ î· • Op. tn. • Qs. IU. «*· Art. t. licntcs ’ deleT ualitcr est ·, · An. ristiria 1 litudo conjs est est ei >ntriirinm stans per ctac. ictus » ad eni. Et ctur cx- •VMtOfefiuai. Oirt. Mt. J, BM®. I. J) dnltali. - CG*did QUAESTIO XXXVIII , ARTICULUS IV, V 259 tineat aggravare, habet rationem cuiusdam onc- mitiget tristitiam, sicut supra * dictum est. sequitur · *«·»ns, a quo aliquis aggravatus alleviari conatur. quod amicus condolens tristitiam mitiget. Cum ergo aliquis videt dc sua tristitia alios con­ Ad primum ergo dicendum quod in utroque ami­ tristatos, fit ei quasi quaedam imaginatio quod citia manifestatur, scilicet et quod congaudet gau­ illud onus alii cum ipso ierant, quasi contîntes ad denti. ct quod condolet dolenti El iduo utrum? ipsum ab onere allcviandum, et ideo levius fert que ratione causae redditur delectabile. tristitiae onus: sicut etiam in portandis oneribus Λι> secundim dicendum quod ipse dolor amici corporalibus contingit. - Secunda ratio, ct melior, secundum se contristaret. Sed consideratio causae est quia per hoc quod amici contristantur ei, eius, quae est amor, mugis delectat. percipit se ab cis amari ; quod est delectabile, ut Et per hoc patet responsio ad tertium. supra * dictum est. Unde, cum omnis delectatio · Qp. BTII. contemplatio veritatis non mitiget dolo­ rem. Dicitur enim Eccle. 1 *: Qui addit scientiam, addit ct dolorem. Sed scien­ tia ad contemplationem veritatis perimet. Non ergo contemplatio veritatis mitigat dolorem. 2. Praeterea, contemplatio veritatis od intelle­ ctum speculativum pertinet. Sed intellectus fesSt Audieram balnei nomen inde dictum, quod facit, ut supra * dictum est. Unde, cum omnis de- ;Q»·«He­ anxietatem pellat ex animo. Et intra: Dormivi, betatio tristitiam mitiget, per huiusmodi remedia et evigilavi, et non parva ex parte mitigatum in· corporalia tristitia mitigatur. Ad phimum ergo dicendum quod ipsa debita cor­ veni dolorem meum. El inducit quod in hymno Ambrosii * dicitur, quod quies artus solutos reddit poris dispositio, inquantum sentitur, delectationem laboris usui, mentesque fessas allevat, luctusque causal, ct per consequens tristitiam mitigat. Ad secundum dicendum quod delectationum una solvit anxios. *’··«'···«’- Respondeo dicendum quod, sicut supra · dictum aliam impedit, ut supra * dictum est: ct tamen est, tristitia secundum suam speciem repugnat omnis delectatio tristitiam mitigat. Unde non est vitali motioni corporis. Et ideo illa quae refor­ inconveniens quod ex causis se invicem impe­ mant naturam corporalem in debitum statum vi­ dientibus tristitia mitigetur. talis motionis, repugnant tristitiae, et ipsam miti­ Ad tertium dicendum quod omnis bona dispo­ gant. - Per hoc etiam quod huiusmodi remediis sitio corporis redundat quodammodo ad cor, sicut reducitur natura ad debitum statum, causatur ex ad principium ct finem corporalium motionum, his delectatio : hoc enim est quod delectationem ut dicitur in libro de Causa Afotus Animalium ·. «7«Commontnrln Cardinalis Calot ani N quaestione trigcsimaoctava duo tentum occurrunt noUnda. Primum eat in iccundo articulo, in responsionibus ad primum ct tertium, quod in llcntc Mint tria: ipso tristatus, obiectum contriiteni, ct effectu* trixtiliac, puta flere. Et sunt duae contrariae habitudines inter tristatum ct continuing ct inter cristatum ct elfcctum : nam inter illa est habitudo dis­ convenientiae, inter ista convenientiae. Er proptccca effectus ipse, puta fletu», habens in M utnimque, quin ct cr, sicut ionum, ilium ♦. QUAESTIO TRIGESIMANONA DE BONN ATE ET MALITIA TRISTITIAE SEU DOLORIS ”"·wu IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA einde considerandum est de bonitate ct ma­ • Ct ex. un . Utrvd. • Ah Sf ΛκΟλλhut Ualkttr, £tp. IL lilia doloris vel tristitiae ♦. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum omnis tristitia sit malum. D Secundo: utrum possit esse bonum honestum. Tertio: utrum possit esse bonum utile. Quarto : utrum dolor corporis sit summum malum. ARTICULUS PRIMUS UTRUM OMNIS TRISTITIA SIT MALA , ct ennmplotio · Qu. mi, uturnic. trea an- > M * III Sent, dht. rv. qa. n, «rt. 3, qu* 1, *J 5; IV. duc. λ tpctitu* connae habet utio in uc gcagis ct ac do* atlônis * Q·. iiir, .Μ'Γ · N. i. uTkJrtt-1; Hb X.cep.H.e.1, i.lk, foc«.u. • IX. 4-. W, ut. », QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS II amati, vel otfcnMic divinae, etc. Quia igitur tristitia *ccundum *c tota non est appetibilis, consequent est ut non ait de genere bonorum: cum bonum ait quod omnia appetunt*. Verum ad morale bonum descendendo, scito secundo, cx s. Thoma in Quodlib. ·, quod actu* humani quadrifa­ riam dicuntur, quoad bonitatem ct malitiam: quidam sunt per sc mali, ut mentiri ; quidam per oc boni, ul colere Deum; quidam Indifférentes, ut levare festucam dc terra; quidam solitarie sumpti sonante* malum, qui tamen pos­ sunt ex adventitiis honestari ut sint boni, ut occidere hominem. Hoc enim solitarie sumptum, importat aliquid in­ consonans rationi, violenta enim privatio vitae humanae rationi dissonat: sed si addatur propter maius bonum, ab habente auctoritatem, etc., edicitur consonam rationi. Nec proptcrca actus malus moralitcr fit bonus moralitcr: sed actus qui, ti secundum sc, iJcit solitarie, fieret, c*»ct malus moralitcr, quando fit circumdatu* honestis conditionibus, est bonus moralitcr. In hoc quarto genere locatam intclligito tristitiam. Quae in littera dicitur simpliciter et secundum se, iilevt solitarie, mala malitia morali : quia si appeteretur ct haberetur sola, mula moralitcr esset, ut patet cx dictis. Et tamen m appetatur ct habeatur, supposito malo, etc.; bona moralitcr esse potest, ut in secundo et tertio articulo patet. III. Ad primum igitur in oppositum * dicitur quod ac- · et qui vocatur dc ly per se, ut opponitur ad per accidens, ct ut opponitur ad cum aha. Quod enim est moralitcr ma­ lum per sc, Idest contra per accidens, habet malitiam in ali­ quo modo dicendi per se: et consequenter nunquam perdit illam. Quod autem est malum moralitcr per sc, idest non cum alio, habet solitarie malidam, quam ex coniunctionc cum alio perdit. Et hoc modo tristitia dicitur secundum te mala moralitcr. Ad secundum dicitur quod ratio illa non concludit tri­ stitiam esse per sc malam moralitcr, ul dictum est: ncc ad hoc utfertur ab Auctore. Sed concludit quod tristitia est mala moralitcr, si solitarie sumatur : quia importat aliquid, solitarie sumptum, dissonam rationi, scilicet privationem boni, inquictudtnemquc appetitus. <. . Ven- »3- - C*P· ** ARTICULUS SECUNDUS UTRUM TRISTITIA POSSIT ESSE BONUM HONESTUM - vm- S Infra, qu. tn, ari 3; Pan. til, qu. rv, ifL 6, DSECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod tristitia non habear rationem boni ho­ nesti. Quod enim ad inferos deducit, contrariatur honesto. Sed sicut dicit Au• c*p. rank gustinus. XI1 super Gen. ad liti. ’, lacob hoc ti­ muisse videtur, ne nimia tristitia sic perturbaretur, ut non ad requiem beatorum iret, sed ad inferos peccatorum. Ergo tristitia non habet rationum boni honesti. a. Praeterea, bonum honestum habet rationem laudabilis et meritorii. Sed tristitia diminuit ratio­ nem laudis et meriti: dicit enim Apostolus, II ad • v·.’**' • C*?· *.».»·“ s. TU. Icrt. Μ­ α • Qx m. ·* ♦· ’ 11 • c*p. »·. <♦ ■) accidunt. - acciderunt AIJCDEEGHI . p.l touL - Om. PCDGj. QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS 111, IV crctur ct dicti*. Er tc.; bona ilo patch [uod ec- * Cf. w«sk. i. dens, ct iter ma­ il in alin perdit est non metione undum idit in­ née ad tin eft (liquid, lion cm ARTICULUS TERTIUS l IRUM TRISTITIA POSSIT ESSE BONUM UTILE Part. ΤΠ. qu. tiv», <0. 6, «J 3. . or »». "•rt .cw.Bt.iu».ji. Tb 1***· *¥· ’ tC uc"’?»’ • Ver*- S irali, juod piod nitio dum >cnc bo- 3 licet ani­ lem pas· .•gutani |Uioni A p tertium sic proceditur. Videtur quod tristitia non possit esse bonum utile. Dicitur enim Eccli. xxx ·: Multos oc­ cidit tristitia, et non est utilitas in illa. 2. Praeterea, electio est dc eo quod est utile ad finem aliquem. Sed tristitia non est eligibilis: quinimmo idem sine tristitia, quam cum tristitia. est magis eligendum, ut dicitur in III Topic. * Ergo tristitia non est bonum utile. 3. Praeterea, omnis res est propter suam operationem, ut dicitur in II de Coelo “. Sed tristitia operationem, ut dicitur in X Ethic. · Ergo tristitia non habet rationem boni utilis. Sed contra, sapiens non quaerit nisi utilia. Sed sicut dicitur Eccle. vn ·, cor sapientum ubi tri­ stitia, ct cor stultorum ubi laetitia. Ergo tristitia est utilis. Respondeo dicendum quod cx malo praesenti in­ surgit duplex appetitivus motus. Unus quidem est quo ’ appetitus contradatur malo praesenti. Et ex ista parte tristitia non habet utilitatem : quia id quod est praesens, non potest non esse praesens. Secundus motus consurgit in appetitu ad fu­ giendum vcl repellendum malum contristans. Et quantum ad hoc, tristitia habet utilitatem, si sit de aliquo quod est fugiendum. Est enim aliquid fugiendum dupliciter. Uno modo, propter scipsum, cx contrarietatc quam habet ad bonum ; sicut pec­ catum. Et ideo tristitia de peccato utilis est ad hoc quod homo fugiat peccatum: sicut Aposto­ lus dicit, II ad Cor. vn ♦: Gaudeo, non quia con­ «) nt ρκ». - dc jac all­ ied tas io, oaite. is, un : ·, · D- «ν’· • Qc. 1U*. *rK>- .ji>o ADCDGHIL· El·', K. | tristati estis , sed quia contristati estis ad poeni­ tentiam. - Alio modo est aliquid fugiendum, non quia sit secundum sc malum, sed quia est occa­ sio mali; dum vcl homo nimis inhaeret ei per amorem, vel etiam ex hoc P praecipitatur in ali? quod malum, sicut patet in bonis temporalibus. Et secundum hoc, tristitia dc bonis temporalibus potest esse utilis: sicut dicitur Eccle. vn *: Me- ·ν«τ».> lias est ire ad dumum luctus quam ad domum convivii: in illa enim finis cunctorum admonetur hominum. Ideo autem tristitia in omni fugiendo est utilis, quia geminatur fugiendi causa. Nam ipsum ma­ lum secundum sc fugiendum est: ipsam autem tristitiam secundum se omnes fugiunt, sicut etiam bonum omnes oppetunt, ct delectationem dc bono. Sicut ergo delectatio dc bono facit ut bonum avi­ dius quaeratur, ita tristitia de malo facit ut malum vehementius fugiatur. Ad primi m ergo dicendum quod auctoritas illa intelligitur dc immoderata tristitia, quae animum absorbet. Huiusmodi enim tristitia immobilitat animum, et impedit fugam mali, ut supra · diUITT1 ctum est. An secundum dicendum quod, sicut quodlibct eligibile fu minus eligible propter tristitiam, ita quodlibet fugiendum redditur magis fugiendum propter tristitiam. Et quantum ad hoc, tristitia est utilis. Ad tertium dicendum quod tristitia de opera­ tione aliqua, impedit operationem : sed tristitia de cessatione operationis, facit avidius operari. p» er hoc. - CJC k I*.:. ARTICULUS QUARTUS sdit tur vcl uni 263 UTRUM -DOLOR CORPORIS SIT SUMMUM MALUM n quartum sic proceditur. Videtur quod 3. Praeterea. Augustinus sic argumentatur in tristitia sit summum malum. Optimo I Soliloq. * Ex duabus partibus compositi sumus, · or- ««· enim apponitur pessimum, ut dicitur in c.v anima scilicet et corpore, quarum pars dete­ ‘VIII Ethic. * Sed quaedam delectatio est rior corpus est. Summum autem bonum est me­ optimum, quae scilicet perlinet ad felicitatem. lioris partis optimum: summum autem malum, Ergo aliqua tristitia est summum malum.pessimum deterioris. Est autem optimum in animo 2. Praeterea, beatitudo est summum bonum sapientia : in corpore pessimum dolor. Summum * hominis: quia est ultimus hominis ■ finis. Sed igitur bonum hominis est sapere: summum ma­ beatitudo consistit in hoc quod homo habeat quid- lum dolere. quid velit, ct nihil mali relit, ut supra * dictum Sed contra, culpa est magis malum quam An^Tw^lc.?.’ est. Ergo summum bonum hominis est implctio poena, ut in Primo * habitum est. Sed tristitia ;Q®"*· voluntatis ipsius. Sed tristitia consistit in hoc quod seu dolor pertinet ad poenam peccati; sicut frui accidit aliquid contra voluntatem ; ut patet per rebus mutabilibus est malum culpae. Dicit enim -c*p. m, *r. Augustinum. XIV de Civ. Dei ♦. Ergo tristitia est Augustinus, in libro dc Vera Eeltgione ·: Quis est · w dotor qui dicitur animi, nisi carere mutabilibus summum mulum hominis. a ■) homlait. - Om. codlzea. 264 •n.sji. QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS IV rebus quibus /ruebatur, aut /rui se posse spera­ voluntatis approbantis bonum et recusantis ma­ verat? Et hoc est totum quod dicitur malum, lum. Et sic putet quod in dolore vel tristitia est idest peccatum, et poena peccati. Ergo tristitia scu aliquod bonum, per cuius privationem potest fieri dolor non est summum malum hominis. deterius. Sed non in omni delectatione est ali­ Respondeo dicendum quod impossibile est ali­ quod malum, per cuius remotionem possit fieri quam tristitiam seu dolorem esse summum ho- melius. Unde delectatio aliqua potest esse * sum­ minis malum ♦. Omnis enim tristitia seu dolor mum hominis bonum *, eo modo quo supra ** Ufc exui, aut est de hoc quod est vere malum : aut est de dictum est: tristitia autem non potest esse sum­ ΑΠ. J. aliquo apparenti malo, quod est vere bonum. mum hominis malum *. Dolor autem seu tristitia quae est dc vere malo, An secundum dicendum quod hoc ipsum quod non potest esse summum malum: est enim ali­ est voluntatem repugnare malo, est quoddam bo­ quid eo peius, scilicet vel non iudicarc esse ma­ num. Et propter hoc, tristitia vel dolor non po­ lum illud quod vere est malum, vel etiam non test esse summum malum: quia habet aliquam refutare illud. Tristitia autem vel dolor qui est permixtionem boni. de apparenti malo, quod est vere bonum, non An tertium dicendum quod peius est quod nocet potest esse summum malum, quin peius esset meliori, quam quod nocet peiori. Malum autem ta.·a. omnino alienari a vero bono. Unde impossibile dicitur quia nocet. ut dicit Augustinus m Enchirid. * •ifC>9' MoriS icii. GHk. r est quod aliqua tristitia vel dolor sil summum Unde maius malum est quod est malum animae, rr>. Ma 11« “F hominis malum. quam quod est (malum corporis. Unde non est An PRIMUM ergo dicendum quod duo bona sunt efficax ratio, quam Augustinus inducit non ex • CacMfaQtau communia et delectationi et tristitiae: scilicet iudi- sensu suo, sed cx sensu alterius * dicium verum dc bono et malo; cl ordo debitus p) ctse. - Jtcri ABCF.IGHIKI.pl>, ct lu mox I I. Commentaria Cardinali* Caietani Mi&sis secundo cl tertio aniculis eiusdem quaestioni* (rigesimacnonae, in quarto nrticulo, in responsione ad primum, adverte quod dupliciter intclligi potest quod duo bona, scilicet verita» iudicii ct rectitudo ordinis, sint communia delectationi ct trutitiac: scilicet universaliter, vel indefinite. Si intclligitur universaliter. glossanduin est: dfdu­ ctis impedimentis. Cum enim malum cx particularibus defe­ ctibus contingat, ct falsum sit malum intellectus, ct indebitus ordo malum xoluntati·; cx defectu aliquo Decease est ac­ cidere ct in intellectu tabum iudicium dc bono aut malo, ct in voluntate indebitus appetendi ordo. O Si vero iniclligitur indefinite, tunc processui Interne ad inferendam univcnalcm, scilicet quod in omni tristitia est aliquod bonum, per cuius remotionem potett fieri deterius, illa interpretandus c*t secundum locum u maiori. Maiores enim tristitiae ct delectationes sunt quae cx vere coniunctis malis uut bonis, ct vere apprehensis, consurgunt, quam quae cx apparentibus consurgunt: apparentia enim imitatur verita­ tem. Quasi diceret quod, quia maximis tristitiis ct delecta­ tionibus communia sunt haec duo bona, consequens est ut omni tristitiu possit esse deterius, per privationem ali­ cuius illorum duorum bonorum. • (X 4·. XCTi, lniroJ • Q». 1U. • Q*. U.U. _ QUAESTIO XL, ARTICULUS 1 itis ma· titia est est fieri est all­ sit fieri ? i1 sumup ra *♦ •π, ··Mt.Q»>«π·M»n, e sum· QUAESTIO QUADRAGESIMA DE PASSIONIBUS IRASCIBILIS. ET PRIMO, DE SPE ET DESPERATIONE • D. io·), »o**. IS OCTO ARTICULOS DIVISA i quod am bnon poliquam onsequenter considerandum est dc passio­ 1 nocet autem drid- * ή mac, S.wiLÎÆ an est “··*· on ex 20 5 nibus irascibilis *: ct primo, dc spe et dc•Qfctu. spcralione; secundo, de timore ct _ tio, dc ira ·. Circa primum quaeruntur octo. Primo : utrum spes sit idem quod desiderium vel cupiditas. Secundo: utrum spes sil in vi apprehensive, vel in vi appetitiva. C S • Corstül C Urii , l>». H. r·?. «n. ARTICULUS SECUNDUS ( nu M SPES SIT IN VI APPREHENSI VA, AN IN VI APPETITI VA III ors. >$. • 0. 1«. possibilis ct impossibilis. Et secundum hoc. spes est motus appetitivae virtutis consequens appre­ hensionem boni futurj ardui possibilis adipisci, scilicet extensio appetitus in huiusmodi obiectum. Ad primum ergo dicendum quod, quia spes re­ spicit ad bonum possibile, insurgit dupliciter ho­ mini motus spei, sicut dupliciter est et aliquid possibile: scilicet secundum propriam virtutem, et secundum virtutem alterius. Quod ergo aliquis sperat per propriam virtutem adipisci, non dicitur expectore, sed sperare tantum. Sed proprie di­ citur expectare quod sperat cx auxilio virtutis alienae : ut dicatur exspectare quasi e.v alio spe­ ctare. inquantum scilicet vis apprehensiva prae­ cedens non solum respicit ad bonum quod in­ tendit adipisci, sed etiam ad illud cuius virtute adipisci sperat; secundum illud Eccli. n * : Eespi- · v«vb. ciens eram ad adiuturium hominum. Motus ergo spei quandoque dicitur expcctatio. propter inspe­ ctionem virtutis cognitivae praecedentem. Ad secundum dicendum quod illud quod homo desiderat, et aestimat se posse 1 adipisci, credit se adepturum : et ex tali fide in cognitiva praece­ dente, motus sequens in appetitu fiducia nomi­ natur. Denominatur enim motus appetitivus a co­ gnitione praecedente, sicut effectus ex causa magis nota: magis enim cognoscit vis apprehensiva suum actum quam actum appetitivae. An tertium dicendum quod certitudo attribuitur motui non solum appetitus sensitivi, sed etiam appetitus naturalis *: sicut dicitur quod lapis cer- ‘M·*titudinaliter tendit deorsum. Et hoc propter infallibilitatem quam habet ex certitudine cognitio­ nis quae praecedit motum appetitus sensitivi, vel etiam naturalis. Sl:cl xm;M a,c procedïtlR. Videtur quod i pertineat ad vim cognitivam. Spes enim videtur es>c expcctatio quaedam: enim Apostolus, Eum. vm ; Si autem 4 quod non videmus speramus, per patien­ tiam expectamus. Sed expcctatio videtur ad vim cognitivam pertinere, cuius est exspectare. Ergo spes ad cognitivam pertinet. 2. Praeterea, idem est, ut videtur, spes quod fiducia: unde ct sperantes confidentes vocamus, quasi pro eodem utentes eo quod est confidere et sperare. Sed fiducia, sicut et fides, videtur ad vim cognitivam pertinere. Ergo et spes. 3. Praeteri certitudo est proprietas cogniti­ vae virtutis. Sed certitudo attribuitur spei. Ergo spes ad vim cognitivam perlinet. Sed contra, spes est de bono, sicut dictum est ♦. Bonum autem, inquantum huiusmodi, non est obiectum cognitivae, sed appetitivae virtutis. Ergo spes non pertinet ad cognitivam, sed ad appetitivum virtutem. Respondeo dicendum quod, cum spes importet extensionem quandam appetitus in bonum \ ma­ nifeste pertinet ad appetitivum virtutem ; motus enim ad res pertinet proprie ad appetitum. Actio vero virtutis cognitivae perficitur non secundum motum cognoscentis ad res, sed potius secundum quod res cognitae sunt in cognoscente ♦. Sed quia vis cognitiva movet appetitivum. repraesentando ei suum obiectum; secundum diversas rationes obiccti apprehensi, subsequuntur diversi motus in vi appetitiva. Alius enim motus sequitur in ap­ petitu cx apprehensione boni, ct alius cx npprehensione mali : et similiter alius motus ex apprehensione praesentis ct futuri, absoluti et ardui, a) — Ora. eodkcs. β) Maum. - ftGjJdanj Ionum coJices « a. •S.Th.Ua.n.L>. J. hb. V. «p. ΧΧΠ. qu. i, QUAESTÎO XL. ARTICULUS II! cum omni* di; er quia , dc«perant re in littera sati ob apxmsequencr dcsidcdesiderant iuha difliproptcra» libih’a cis csidcrarc, ARTICULUS TERTIUS l THUM SPES SIT IN BRI I IS ANIMALIBUS III Sent., dut. x»u, qu. I. «rt. ». •fri»* Ortt, 14. U, r«f. xit. 3 •s.n.kxt.n.IhJ. hb V. ctp. tv, &. I. c, spes apprelipisci. :ctum. »cs rccr holiquid Jtem, iltquis licitur ie dirtutis spepracJ inrtute espi~ · vmicoagis lurn 267 • I Q> IX . aj·. U». * Vm- 14. • Qe. I, MT J K1TJ, art. I ; un, · tempus, nisi percipiendo quondam distantiam successivam ab illa mutatione usque ad illam: ct sic, depictis in parte sensitiva hac ct illa mutatione, percipitur tempus. Propter quod, illiu» tantum temporis praeteriti meminimu , cuius immutatio aliqua depicta retinetur. Unde cum futuri im­ mutationes non tint in anima pictae, quandiu futurum est, impcrccptibilc erit in sensitiva parte futurum, ut sic. Et propterca in linent dicitur quod bruta non percipiunt fu­ tura. Sed epes, ct similiter limor, ct universaliter quaelibet passio irascibiiis. in ei» est motus animulis appetitu* secan­ dum substantiam, quin est actu» tccundus elicitus cx co­ gnitione, seu obiccto cognito, .ib oppetente causatus; sed est naturalis secundum quid, pro quanto natum supplet, 1» rt«p. > non obicctum cognitum (quii, ut in littera dicitur ·, cx prae­ senti cognito sperant), scii proprietatem cius: quia sperant futurum, et non cx futuro nh cis cognito moventur. V. Scito tamen cum his quod, ricut magna est differen­ di in dicendo, .1 est futurum, ct dicendo, .-1 erit, quoniam cum veritate primae stat falsitas secundae, ut dicitur in ■lkÎM>iJtrer de Somno ct \~igilia ·; ita in essendo, quoniam ab eo quod Sut istis, iri refert id quod noscatur *i. — Sed icgantur tine poaridum; em anico apin alinppro· desistit x pane ieni in tionem at posentiam i quod d simrtibilc. »i con» divitenor, stincta quod ibilia, n tam ; conprac- in cocrunt L quia entia, rxiam entur imenm sic haec 269 UTRUM SPEI CONTRARIETUR DESPERATIO S-.r». qe· «m. ert- Q’ ΛΚΤι M s,c Wra, q ARTICULUS VI An primum ergo dicendum quod experientia in operabilibus non solum causai scientiam; sed etiam causât quondam habitum, propter consue­ tudinem. qui tacti operationem faciliorem ♦. Sed · d. .a> et ipsa virtus intellectualis facit ad potestatem facile operandi : demonstr.it enim ? aliquid esse > possibile. Et sic causal spem. Ad secundum dicendum quod in senibus est de­ fectus spei propter experientiam, inquantum ex­ perientia facit existimationum impossibilis. Unde ibidem subditur quod cis multa evenerunt in de­ terius. Ad tertium dicendum quod stultitia ct inexperienlia possunt esse causa spei quasi per acci­ dens, removendo scilicet scientiam per quam vere existimatur aliquid esse non possibile. Unde ea ratione inexperientia est causa spei, qua experien­ tia esi causa defectus spei. • Cip. w -Cl, Ct|k It. • Qa, ix», ux. 3. au. nrtu,R0CLn,Tl «· Videtur quod vtr» »9. • Art. pnectJ. • 1Λ1. • Cap. mu, 0.14. • S.T> toci.xvo. • Ctp. «π, o. 8. • Ibi J. • Λλ i. *uvcnlus cl ebrietas non sint causa spei. Spes enim importai quandam certitudict firmitatem : unde ad Ilebr. vi *, spes comparatur ancorae. Sed iuvenes ct ebrii deficiunt a firmitate: habent enim animum dc facili mutabilem. Ergo iuventus et ebrietas non est · causa spei. 2. Praeterea, ca quae augent potestatem, ma­ xime sunt causa spei, ut supra * dictum est. Sed iuventus ct ebrietas quandam infirmitatem habent adiunctam. Ergo non sunt causa spei. 3. Praeterea, experientia est causa spei, ut di­ ctum est *. Sed iuvenibus experientia deficit. Ergo iuventus non est causa spei. Sed contra est quod Philosophus dicit, in III Ethic. quod inebriati sunt bene sperantes. Et in II Rhetoric.* dicitur quod iuvenes sunt bonae spei. Responded dicendum quod iuventus est causa spei propter tria, ut Philosophus dicit in II Rheto­ ric. * Et haec tria possunt accipi secundum tres conditiones boni quod est obiectum spei, quod est futurum, ct arduum, ct possibile, ut dictum est *. Iuvenes enim multum habent de futuro, ct pa­ rum de praeterito. Et ideo, quia memoria est praeteriti, spes autem futuri; parum habent de memoria, sed multum vivunt in spe. - iuvenes etiam, propter caliditatem naturae, habent multos spiritus: ei ita in cis cor ampliatur. Ex amplitu­ dine autem cordis est quod aliquis ad ardua tendat. Et ideo iuvenes sunt animosi ct bonae spei. - Similiter etiam illi qui non sunt passi re­ pulsam, nec experti impedimenta in suis conati­ bus. dc facili reputant aliquid sibi possibile. Unde et iuvenes, propter inexperientiam impedimentonun ct defectuum, de facili reputant aliquid sibi possibile. Et ideo sunt bonae spei. Duo etiam istorum sunt in ebriis: scilicet cali ditas el multiplicatio spirituum, propter vinum; ct iterum inconsideratio periculorum vel defe­ ctuum. - Et propter eandem rationem etiam omnes stulti, et deliberatione non utentes, omnia tentam, et sunt bonae spei. Ad primum ergo dicendi m quod in iuvenibus et in ebriis licet non sit firmitas secundum rei veritatem, est tamen in eis secundum eorum aesti­ mationem: reputant enim sc firmiter assecuturos illud quod sperant. Er similiter dicendum ad secundum, quod iuvenes ut ebrii habent quidem infirmitatem secun­ dum rei veritatum: sed secundum eorum existi­ mationem, habent potestatem; quia suos defectus non cognoscunt. Ad tertium dicendum quod non solum expe­ rientia. sed etiam inexperientia est quodammodo causa spei, ul dictum est *. · • Qa. uxni.Ut. > • Ver». U. • Art. 4. • Vcrv rV. 1 I • \' 4 I Art. pnccU.. « ( I c s 3) at. - jwm/ EF. QUAESTIO XL, ARTICULUS Vil, VIII 271 ARTICULUS SEPTIMUS UTRUM SPES SIT CAUSA AMORIS Supfj, qu. χχτπ, u<. 4. oJ 3; infm. qu. iaii, «rt. 4, ad 1; I!’ 11“, qu. xni. m. h; Γ* Uri*/., qu. »γ, >rv J, septimum sic PROCEDITUR. Videtur quod ratum. Sed quia bonum speratum est arduum spes non sit causa amoris. Quia secun­ possibile; aliquando autem fit aliquod arduum • Cap. tu. · Cl. dum Augustinum, XIV de Civ. Dei ·, possibile nobis, non per nos, sed per alios; ideo αρ. 1*. allectionum animae est amor. spes etiam respicit illud per quod fit nobis ali­ Sed spes est quaedam allectio animae. Amor ergo quid possibile. praecedit spem. Non ergo spes causât amorem. Inquantum igitur spes respicit bonum spera­ 2. Praeterea, desiderium praecedit spem. Sed tum, spes ex amore causatur: non enim est spes j ’ÿ'AwiJS.* desiderium causatur cx amore, ut dictum est *. nisi de bono desiderato et amato. - Inquantum Ergo etiam spes sequitur amorem. Non ergo vero spes respicit illum per quem fit aliquid nobis possibile, sic amor causatur cx spe, ct non e con­ causai ipsum. 3. Praeterea, spes causal delectationem, ut verso. Ex hoc enim quod per aliquem speramus •Q1.UU1., speramus dc eo, nisi per accidens, inquantum • dicit Glossa * : idest, fides spem, spes caritatem. Ca­ scilicet credimus nos redamari ab ipso. Unde ritas autem est amor. Ergo amor causatur a spe. amari ab aliquo tacit nos sperare dc co: sed amor Respondeo dicendi m quod spes duo respicere eius causatur cx spe quam de eo habemus. Et per haec palet responsio ad obiecta. potest. Respicit enim sicut obicctum, bonum spe­ ®) éoxu d*»un>. - .rmjfa Γ. ARTICULUS OCTAVUS UTRIM SPES CONFERAT AD OPERATIONEM, VEL MAGIS IMPEDIAT |o OCTAVUM sic proceditur. Videtur quod matio vero possibilis non retardat conatum. Un­ spes non udiuvet operationem, sed ma­ de sequitur quod homo intente operetur propter gis impediat. Ad spem enim securitas spem. - Secundo vero, ex ratione sui clfcctus. Spes ■pertinet. Sed securitas pant negligcn- enim, ut supra * dictum est, causal delectationem: · Q«.«w «n quae tiam, quae impedit operationem. Ergo spes im­adiuvat operationem, ut supra* dictum est. ji<.nx®.«nUndc spes operationem adiuvat. pedit operationem. Ad primum ergo dicendi.m quod spes respicit 2. Praetere*, tristitia impedit operationem, ut ^Qe.xx*Tn,.rt. supra * dictum est. Sed spes quandoque causal bonum consequendum: securitas autem respicit •Vcrvn. tristitiam: dicitur enim Prop. xm *: Spes quae malum vitandum. Unde securitas mugis videtur differtur, affligit animam. Ergo spes impedit ope­ opponi timori, quam ad spem pertinere. - Et tamen securitas non causal negligentiam, nisi inquantum rationem. 3. Praetere.*, desperatio contrariatur spei, ut diminuit existimationem ardui: in quo etiam di­ • αλ. 4 dictum est *. Sed desperatio, maxime in rebus minuitur ratio spui. Illa enim in quibus homo bellicis, adiuvat operationem: dicitur enim II nullum impedimentum timet, quasi iam non re­ • Ver», k>. Rt»g. 11 quod periculosa res est desperatio. Ergo putantur ardua. spes facit' contrarium effectum, impediendo sci­ Ad secundem dicendum quod spes per sc causal licet operationem. delectationem: sed per accidens est ut causer • vnriw. - id hmL cu 272 QUAESTIO XU. ARTICULUS I QUAESTIO QUADRAGESIMAPRIMA DE TIMORE SECUNDUM SE IN QUATTUOR ARTICULOS DIVISA . QO. *<*“*· onseque.nter considerandum est. primo, dc * Qa. tut • Qe. «Mrt. ·· Qu. irrv. timore ■; ct secundo, de audacia *. Circa timorem consideranda sunt quatuor: pri­ mo, de ipso timore; secundo, de obiccto eius ·; tertio, dc causa ipsius * : quarto, de effectu ·*. Circa primum quaeruntur quatuor. Primo: utrum umor sit passio animae. Secundo: utrum sit specialis passio. Tertio: utrum sit aliquis limor naturalis. Quarto: de speciebus timoris. •$/fL ijp. bct.°’ n. ** ARTICULUS PRIMUS UTRUM TIMOR SIT PASSIO ANIMAE • DeRde Orlk.. kb IU,np.**iu. • De Fide Orth., H>. II, c*p. *ii. • Cip- · • Qb. nx<· A *->D primum sic proceditur. Videtur quoti timor non sit passio animae. Dicit enim Damascenus, in libro III *, quod timor ^e.t/ virtus secundum systolen, idest con­ tractionem. essentiae desiderativa. Sed nulla virtus csl Passioi ut probatur in II Ethic. *’ Ergo umor non est passio. 2. Praeterea, omnis passio est effectus cx prae­ sentia agentis proveniens. Sed timor non est dc aliquo praesenti, sed de futuro, ut Damascenus dicit in II libro *. Ergo timor non est passio. 3. Praeterea, omnis passio animae est motus appetitus sensitivi, qui sequitur apprehensionem sensus. Sensus autem non est apprehensivus fu­ turi, sed praesentis. Cum ergo timor sit dc malo futuro, videtur quod non sit passio animae. Sed contra est quod Augustinus, in XIV dc Civ. Dei ♦, enumerat timorem inter alias animae passiones. Respondeo dicendum quod, inter ceteros animae motus, post tristitiam, timor magis rationem ob­ tinet passionis. Ut enim supra ♦ dictum est, ad rationem passionis primo quidem pertinet quod sit motus passivae virtutis, ad quam scilicet com­ paretur suum obiectum per modum activi mo­ ventis: eo quod passio est effectus agentis. Et per hunc modum, etiam sentire et intclligcrc di­ cuntur ? pati. Secundo, magis proprie dicitur pas­ sio motus appetitivac virtutis. Et adhuc magis proprie, motus appetitivac virtutis 7 habentis or­ ganum corporale, qui lit cum aliqua transmuta­ tione corporali. Et adhuc propriissime illi motus passiones dicuntur, qui imponant aliquod nocu­ mentum. Manifestum est autem quod timor, cum sit de malo, ad appelitivum potentiam pertinet, quae per se respicit bonum ct malum. Pertinet autem ad appetitum sensitivum: iit enim cum quadam transmutatione, scilicet cum contractione, ut Da­ mascenus dicit ♦. Et importat etiam habitudinem ad malum, secundum quod malum habet quodam­ modo victoriam super aliquod bonum ·. Unde verissime sibi competit ratio passionis. - Tamen post tristitiam, quae est de malo praesenti: nam timor est de malo futuro, quod non ita movet sicut praesens. Ad primum ergo dicendum quod virtus nominat quoddam principium actionis: et ideo, inquantum interiores motus appetitivac virtutis sunt principia exteriorum actuum, dicuntur virtutes. Philosophus autem negat passionem esse virtutem quae est habitus. Ad secundum dicendum quod, sicut passio cor­ poris naturalis provenit ex corporali praesentia agentis, ita passio animae provenit cx animali praesentia agentis, absque praesentia corporali vel reali : inquantum scilicet malum quod est futurum rcaliter, est praesens secundum apprehensionem animae. Ad tertium dicendum quod sensus non appre­ hendit futurum: sed ex eo quod apprehendit prae­ sens, animal naturali instinctu movetur ad spe­ randum futurum bonum, vel timendum futurum malum. • Cxp. *. "· « I. • De FtdeOrt Lb.HI,ap.xx • Qa, uni, * 4· • D.· hde Ort lib. II. «P· » rr. • De hde Ort hS.IlLopJŒ • Arx. •J U • S.TK Ικτ. x a) primit, de timart. - de timore primo ABCDGIHL, de limare et aud.via ct primo dc timore E, dc timore et primo de timore F, de timore primo dc timore tccundum .< K. - ct om. EF. - Pro Cirta timorem, Circa haec K. > dicuntur. - dicitur codice*. γ) β adhuc tnapit proprii, uwtut appetitirae rirtutii. - Om. PEKd. 8) ati^uod tmnum. - alitem coJicc». • Qb. U, »n. id i. • Vsn. Λ 273 QUAESTIO XLI. ARTICULUS 11, 111 .ARTICULUS SECUNDUS UTRUM TIMOR SIT SPECIALIS PASSIO Videtur quod yraJvy linior non sit specialis passio. Dicit enim jfcjgXî’Augustinus, in libro Octoginta trium Quaest. *, quod quem non exanimat metus, nec cupiditas cum vastat. nec aegritudo, idest tristitia, macerat, nec ventilat gestiens et vana laetitia. Ex quo videtur quod, remoto timore, omnes aliae passiones removentur. Non ergo passio est specialis, sed generalis. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in VI Ethic.*, quod ita se habet in appetitu prosecutio et fuga, sicut in intellectu affirmatio et negatio. Sed ne­ gatio non est aliquid speciale in intellectu, sicut nec affirmatio, sed aliquid commune ad multa. Ergo nec fuga in appetitu. Sed nihil est aliud timor quam fuga quaedam mali. Ergo timor non est passio specialis. 3. Praeterea, si timor esset passio specialis, praecipue in irascibili esset. Est autem limor etiam in concupiscibili. Dicit enim Philosophus, in II Rhetoric. *, quod timor est tristitia quaedam: ct Damascenus dicit * quod timor est virtus deside­ rativa: tristitia autem et desiderium sunt in con­ cupiscibili. ut supra ♦ dictum est. Non est ergo passio specialis: cum pertineat ad diversas po­ tentias. Sed contra est quod condividitur aliis passio­ nibus animae; ut patet per Damascenum, in 11 libro φ. Respondeo dicendum quod passiones animae re­ cipiunt speciem cx obiectis. Unde specialis passio est quae habet speciale obicctum. Timor autem SECl NDUM StC PROCIDITUR. • Qm. 1XUII. is. nocusit de , quae autem indam it Da­ di nem adamUnde ’amen nam novet minat ntum icipia >phus c est • C*T- », ». I. *l©€.«juin a • Dr hdt Ortk., bfr.lll, ap.uui. • Qsu wn, *n. 4- • br FU< Ortk., I.>. 11. op- ui, XT. ■ cor­ ie mia imnli ii vel arum >ncm iprcpracspeirum a) oritur. - c^uutur rd oritur P*. - |j>cdcn> pout timor «ddant habet speciale obicctum, sicut ct spes. Sicut enim obicctum spei est bonum luturum arduum pos­ sibile adipisci; ita obicctum timoris est malum futurum difficile cui resisti non potest. Unde ti­ mor est specialis passio animae. An primum ergo DicENnuM quod omnes passio­ nes animae derivantur cx uno principio, scilicet ex amore, in quo habent ad invicem connexionem. Et ratione huius connexionis, remoto timore, removentur aliae passiones animae: non ideo quia sit passio generalis. Ad secundum dicendum quod non omnis fuga appetitus est timor, sed fuga ab aliquo speciali obiecto, ut dictum est *. Et ideo, liccl fuga sit quoddam generale, tamen timor est passio spe­ cialis. Ai» tertium dicendum quod timor nullo modo est in concupiscibili: non enim respicit malum absolute, sed cum quadam difficultate vel ardui­ tate. ut ci resisti vix possit. Sed quia passiones irascibilis derivantur o passionibus concupiscibilis cl ad eas terminantur, ut supra* dictum est; ideo timori attribuuntur ca quae sunt concupi­ scibilis. Dicitur enim timor esse tristitia, inquuntum obicctum timoris est contristans, si praesens luerit: unde et Philosophus dicit ibidem quod limor procedit cx phantasia futuri mali corruptivi vel contristativi. Similiter ct desiderium attribuitur a Damasceno timori, quia, sicut spes oritur · a desiderio boni, ita timor cx fuga mali: fuga au­ tem mali oritur cx desiderio boni, ut cx supra * dictis patet. In rctyofu • Qu. ιπ,ίΠ. i. 3 • Qu. irr, tn. 3; qu. ini. in. i: 4». 11111, ait. at. ARTICULUS TERTIUS UTRUM SII 'iXl Ut Ortk.. Eb. ΙΠ, ap.iuu. • An. pnurJ., aJ 1. • 5. Th. IccCtil - Om. • Qa. sl·, «rt. 4. •J 1. • Vm. i«. ALIQUIS TIMOR NATURALIS TERTn M s,c ίΉθ<τηι π r Videtur quod timor aliquis sil naturalis. Dicit enim Damascenus, in IH libro *. quod est quitimor naturalis, nolente anima di­ vidi a corpore. 2. Praeterea, timor cx amore oritur, ut dictum est *. Sed est aliquis amor naturalis, ut Diony­ sius dicit, iv cap. de Div. Nom. ♦ Ergo etiam est aliquis timor naturalis. 3. Praeterea, timor opponitur spei, ut supra ♦ dictum est. Sed est aliqua spes naturae: ut patet per id quod dicitur Rom. iv * de Abraham, quoti contra spem naturae, in spem gratiae credidit. Ergo etiam est aliquis timor naturae. Sed contra, ca quae sunt naturalia, commu­ niter inveniuntur in rebus animalis et inanima­ lis. Sed timor non invenitur in rebus inanimatis. Ergo limor non est naturalis. Svmmab Tool. D. Tuoma» T. 111. Respondeo dicendum quod aliquis motus dicitur naturalis, quia ad ipsum inclinat natura. Sed hoc contingit dupliciter. Uno modo, quod totum per­ ficitur a natura, absque aliqua operatione apprehensivae virtutis: sicut moveri sursum est motus naturalis ignis, et augeri est motus naturalis ani­ malium et plantarum. - Alio modo dicitur motus naturalis, ad quem natura inclinat, licet non perticiatur nisi per apprehensionem : quia, sicut supra * dictum est. motus cognitivae et appetitivac vir­ tutis reducuntur in naturam, sicut in principium primum *. Et per hunc modum, etiam ipsi actus apprehensivae virtutis, ut intelligere, sentire ct me­ morari, ct etiam motus appetitus animalis, quan­ doque dicuntur naturales. Et per hunc modum potest dici timor naturalis. Et distinguitur a timore non naturali, secundum diversitatem obiccti. Est enim, ut Philosophus dicit » • Q·. », an. », 4 im Mt. y. Uv • D. »0 • Qa. mi, «n. H 4. «η 274 QUAESTIO XI.I, in II Rhetoric. ·, timor de malo corruptivo, quod natura refugit propter naturale desiderium essendi: et talis timor dicitur· naturalis. Est iterum de malo contristativo, quod non repugnat naturae, sed de­ siderio appetitus: ct talis timor non est naturalis. Sicut etiam supra * amor, concupiscentia et dele­ ctatio distincta sunt per naturale et non naturale. Sed secundum primam acceptionem naturalis, sciendum est quod quaedam de passionibus ani­ mae quandoque dicuntur naturales, ut amor, de­ siderium et spes: aliae vero naturales dici non possunt. Et hoc ideo, quia amor ct odium, de­ siderium ct fuga, important inclinationem quan­ dam ad prosequendum bonum ct fugiendum ma­ lum: quae quidem inclinatio pertinet etiam ad appetitum naturalem. Et ideo est p umor quidam didw. - ttt* aJJuni 1*4.· tùeJcm prn Fit, Ft. ctl. - Om. ABGttëFGfKLptt. | ARTICULUS IV naturalis: ct desiderium vel spes potest quodam­ modo dici etiam in rebus naturalibus cognitione carentibus. - Sed aliae passiones animae important quosdam motus ad quos nullo modo sufficit in­ clinatio naturalis. Vel quia de ratione harum pas­ sionum est sensus seu cognitio, sicut dictum est· quod apprehensio requiritur ad rationem delecta­ tionis et doloris: unde quae T carent cognitione, non possunt dici delectari vel dolere. Aut quia huiusmodi motus sunt contra rationem inclina­ tionis naturalis: puta quod desperatio refugit bo­ num propter aliquam difficultatem; ct timor re­ fugit impugnationem mali contrarii, ad quod est inclinatio naturalis. Et ideo huiusmodi passiones nullo modo attribuuntur rebus inanimatis. Et per hoc patet responsio ad obiecta. γ) • Q·. tw. m. I. Ji 4» •Λ. t. - fwfa C, jul PIIK. ARTICULUS QUARTUS UTRUM CONVENIENTER ASSIGNENTUR SPECIES UMORIS HI Scwr., 21»t nn, qu. 1, an. 3; dui. xrirv, qu. n, irt. ir qu’ a, ad ΰ; /X· Verlf., qu. un. art. 4. ad 7. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur qitod tem timentis, ut scilicet ei resisti non possit. Sicut • Dr FiJi· Ortk-t inconvenienter Damascenus assignet autem bonum hominis, ita ct malum, potest con­ Mb. II. ap. «». sex species timoris: scilicet segnitiem, siderari vel in operatione ipsius, vel in exterio­ erubescentiam, verecundiam, admiratio­ ribus rebus. In operatione autem ipsius hominis, nem, stuporem. agoniam. Ut enim Philosophus potest duplex malum timeri. Primo quidem, labor dicit, in II Rhetoric. limor est de malogravans contri- naturam. Et sic causatur segnities: cum s/alivo. Ergo species umoris debent respondere scilicet aliquis refugit operari, propter timorem speciebus tristitiae. Sunt autem quatuor species excedentis laboris. - Secundo, turpitudo laedens • Qa. u>v, ·«. tristitiae, ut supra 9 dictum est. Ergo solum de­ opinionem. Et sic, si turpitudo umeatur in actu bent esse quatuor species timoris, eis correspon­ committendo, est erubescentia : si autem sit de turpi iam facto, est verecundia. dantes. 2. Praetirea, illud quod in actu nostro con­ Malum autem quod in exterioribus rebus con­ sistit, nostrae potestati subiicitur. Sed timor est sistit, triplici ratione Λ potest excedere hominis · de malo quod excedit potestatem nostram, ut facultatem ad resistendum. Primo quidem, ratione dictum est ·. Non ergo segnities ct erubescentia suae magnitudinis: cum scilicet aliquis considerat • ΛΠ. 3. et verecundia, quae respiciunt operationem no­ aliquod magnum malum, cuius exitum considerare stram, debent poni species timoris. non sufficit. Et sic est admiratio. - Secundo, 3. Praeterea, timor est de futuro, ut dictum ratione dissuetudinis: quia scilicet aliquod malum est *. Sed verecundia est de turpi actu iam com­ inconsuetum nostrae considerationi offertur, ct • Art. t. i• Ncmniu». dr misso, ut Gregorius Nysscnus * dicit. Ergo vere­ sic est magnum nostra reputatione. Et hoc modo .Vir. tio».. «p. M».al.hb.lv,c*r· cundia non est species timoris. est stupor, qui causatur cx insolita imaginatione. ir* rcl «M. 4. Praeterea, timor non est nisi dc malo. Sed 1 Tertio modo, ratione improvisionis, quia scilicet admiratio et stupor sunt dc magno ct insolito, provideri non potest: sicut futura infortunia ti­ sive bono sive malo. Ergo admiratio et stupor mentur. Et talis timor dicitur agonia. non sunt species timoris. Ad primum ergo dicendum quod illae species 5. Praeterea, philosophi ex admiratione sunt tristitiae quae supra * positae sunt, non accipiun- · Ucciu··*. moti ad inquirendum veritatem, ut dicitur in prin­ tur secundum diversitatem obiecti, sed secundum cipio Metaphys. * Timor autem non movet ad effectus P, et secundum quasdam speciales ratio? inquirendum, sed magis ad fugiendum. Ergo ad­ nes. Et ideo non oportet quod illae species tri­ miratio non est species timoris. stitiae respondeant T i>tis speciebus timoris, quae τ Sed in contrarium sufficiat auctoritas Dama­ accipiuntur secundum divisionem proprium obie­ ‘Cf.totdL trtl· sceni et G rego ri i Nysseni *. cti ipsius timoris. «» > Ad secundum dicendum quod operatio secundum Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, • Art. i. timor est de futuro malo quod excedit potesta- quod iam fit, subditur potestati operantis. Sed S a) trijrbci ratfom, - tripliciter Prf. £ - dbertitatem eftetui EF. γ) rrrpinJMMf. - cnrrcff^^Jtxnt P. QUAESTIO XL!, aliquid circa operationem considerari potest fa­ cultatem operantis excedens, propter quod aliquis refugit actionem. Et secundum hoc, segnities, eru­ bescentia ct verecundia ponuntur species timoris. An tertium DICENDUM quod de actu praeterito potest timeri convitium vel opprobrium luturum. Et secundum hoc, verecundia est species timoris. Ad quarti m dicendum quod non quaelibet ad­ miratio ct stupor sunt species timoris; sed admi­ ratio quae est dc magno malo, ct stupor qui est dc malo insolito. - Vcl potest dici quod, sicut se­ gnities refugit laborem exterioris operationis, ita af. - ft ΙΈΗΙΚ. - I’m A.tlraf, ARTICULUS IV 37 5 admiratio ct stupor refugiunt difficultatem con­ siderationis rei magnae ct insolitae, sive sil bona sive mala: ut '· hoc modo sc habeat admiratio et stupor ad actum intellectus, sicut segnities ad exteriorem actum. Ad quinti m dicendum quod admirans retugil in praesenti dare iudicium de eo quod miratur, ti­ mens defectum, sed in futurum inquirit. Stupens autem limet et in praesenti indicare, ct in futuro inquirere. Unde admiratio est principium philo­ sophandi: sed stupor est philosophicae conside­ rationis impedimentum. < i hK, A*»M II. Commonrarltt Cardinalis Cale Mini N tota quaestione quadrjgesimaprinui nihil mihi occurrit scribendum, nisi quod advertas admirationem ab Aristoc*,·». iu. ■. «. tele, in I Rhetoric. *. poni concupisccniian), α vero limorcnr nul quia communius ca usu· est Aristoteles, iste vero specialiter, ut est respectu diffidlis mali; aut quia utraque passio in admiratione clauditur, scilicet concupisccntin et timor, ct ratione illius delectui, ratione isliu· I • non. Et quoniam experimur admirantes no» delectari, ut superius · dictum est, admiratio magi» concupiscentiae quam ’ Q*· um, m. Datunsccno timoris habet. Videtur tamen aliquid timoris semper ha­ bete, Jum timet malum difficultatis, ut in responsione ad quartum vj potius iudicii, ut in responsione ad ultimum dicitur. Utrum que enim malum praesto est admiranti, la­ boris acibcct ct erroris : sed hoc communius videtur. •jy6 QUAESTIO XLII, ARTICULUS I • Ct I qn art. ·» U·* mol. num. ut• Qo. iVLin.l QUAESTIO QUADRAGESIMASECUNDA DE OBIECTO TIMORIS IN SEX ARTICULOS DIVISA Tertio: utrum timor sit dc mulo culpae. Quarto: utrum ipse timor timeri possit. Quinto: utrum repentina magis timeantur. Sexto: utrum ea contra quae non est reme­ dium, magis timeantur. • a qx »u, i»- i—\ eisde considerandum est dc obiecto timoris *. Uod. Il 1 yEt circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum bonum sit obiectum timoris. vcl malum. Secundo: utrum malum naturae sit obiectum timons. • G>? v. «· U ARTICULUS PRIMUS UTRUM OBIECTUM TIMORIS SIT BONUM. VEL MALUM IP II··, qu. dx< 33W3S art. i, D PRIMUM SJC PROCEDITUR. VldctUF quod dum quod habet habitudinem ad malum. Quod bonum sit obiectum timoris. Dicit cnim quidem potest esse dupliciter. Uno quidem modo, Augustinus, in libro Octoginta trium inquantum per malum privatur bonum. Ex hoc Quaesi. *, quod nihil timemus , nisi ne autem ipso est aliquid malum, quod est privati­ id quod amamus, aut adeptum amittamus, aut vumnon boni. Unde, cum fugiatur malum quia ma­ lum est est. sequitur ut fugiatur quia privat bonum adipiscamur speratum. Sed id quod amamus bonum. Ergo timor respicit bonum sicut proprium quod quis amando prosequitur. - Et secundum obiectum. hoc dicit Augustinus ’ quod nulla est causa ti•or.T.e.jHi· ο. Praeterea, Philosophus dicit, in 11 Rhetoric, *, mendi, nisi ne amittatur bonum amatum. ® quod potestas, et super alium ipsum ’ esse, est ter­ Alio modo comparatur bonum ad mulum, ut ribile, Sed huiusmodi est quoddam bonum. Ergo causa ipsius: inquantum scilicet aliquod bonum bonum est obiectum timoris. sua virtute potest inducere aliquod nocumentum 3. Praeterea, in Deo nihil malum esse potest. m bono amato. Et ideo, sicut spes, ut supra * diSed mandatur nobis ut Deum timeamus; sccun- clum est, ad duo respicit, scilicet ad bonum m • vox io. dum illud Psalmi xxxm ♦: Timete Dominum, omnes quod tendit, el ad id per quod sperat sc bonum sancti eius. Ergo etiam timor est de bono. concupitum adipisci; ita etiam timor ad duo re­ Sed contra est quod Damascenus dicit, in II spicit. scilicet ad malum quod refugit, ct ad illud • d,ora., libro ♦ quod timor est dc malo luturo. bonum quod sua virtute potest iniligere malum.Respondeo dicendum quod timor est quidam El per hunc modum Deus limetur ab homine e,inmotus appetitivae virtutis. Ad virtutem autem ap- quantum potest iniligere poenam, vel spiritualem petitivam pertinet prosecutio et fuga. ut dicitur vel corporalem. - Per ? hunc etiam modum tisST.iet'ii’ ’n Ethic. * Est autem prosecutio boni, fuga metur potestas alicuius hominis *, maxime quando autem mali. Unde quicumque motus appetitivae est laesa T. vel quando est iniusta: quia sic in virtutis importat prosecutionem, habet aliquod promptu habet nocumentum inferre. Ita etiam bonum pro obiccto: quicumquc autem importat limetur super alium esse, idest inniti alii, ut sci­ fugam, habet malum pro obiecto. Unde, cum ti­ licet in eius potestate sit constitutum nobis no­ mor fugam quandam importet, primo ct per sc cumentum inferre: sicut ille qui est conscius cri­ respicit malum sicut proprium obiectum. minis, timetur ne crimen revelet. Potest autem respicere etiam bonum, secun­ Et per hoc patet responsio ad obiccta. K t) alium'iptum. - ipium alium E. alium P. ?) Per - EJ per PBFK. Ί η·Λ»|.ι •Of u,e.6. S- Th. IrX xr • Cl?· », B· ’· ·θ*.Μτ«ι> □ U ‘ ' 3 ‘ v*·»*· 2 T) laeta. - laeiira P.x. - Pro iuiuPa, iuita EFG. Z) timetur... revelet. - timet... reveletur PIL Common tarin Cardinalis Caietuni X primo articulo quaestionis quadragcsimucsccundac, du­ II. Ad hoc dicitur quod sermo praesens intclligitur dc bitationem faciunt illae duae universales affirmativae in lit­ omnibus per se: instantiae autem allatae sunt dc omnibus tera positae, scilicet: Omnis motus appetitivae virtutis im­ per accidens Prosecutio cnim per sc sibi vindicat bonum, portans prosecutionem, habet bonum pro obiecto; ct. Omnis ct c converso: ct similiter fuga per sc sibi vindicat malum, motus appetitivae virtutis importans fugam, habet matum et c converso. Unde nulla prosecutio est mali nisi per ac­ pro obiecto. Habent cnim instantias manifestas. Primae qui­ cidens, scilicet propter coniunctum bonum. Et hoc modo dem obstat audacia, quae imponat prosecutionem, et tamen audacia est motus prosecutis us muli, ut infra, qu. xiv ·. ‘ Art. s· obiectum cius est malum. Secundae vero obstat despera­ patet. Et similiter nulla fuga est boni nisi per accidens, sci­ tio, quae imponat fugam, ct obiectum cius est bonum. licet propter coniunctum malum. Et hoc modo Jcspcnuio I • Tract, EL QUAESTIO XL1I, ARTIGULUS II, 111 est luge boni. Et hic est tertius modus accidcntalitatis in­ ventae in passionibus animae respectu boni et muli », de • Ci. ui. art. >. Co·· BMU M. quo infra * erit sermo. • Qt. ULT. IH. f. III. In toto residuo quaestionis eiusdem, adverte quod, quia obiectum timoris includit in sc tria, scilicet malum, arduum, futurum, cx his redditur ratio timendorum et non timendorum, ct magis ct minus timendorum. Ex ratione namque futuri. excluduntur mullum distantia secundum tempus, ct praesentia, et inerasibilh: quae enim apprehen­ ulpac. ossit. icantur. est rcme- 277 duntur aliquo horum modorum, ut minus futura habentur, ut patet in secundo articulo. - Ex ratione vero ardui, seu dilficilis ad evadendum \cl resistendum, excluduntur mala culpae, ct timor ipse quodammodo; ct insolita ac repentina magis timentur: ut in tertio, quarto ct quinto articulis patet. - Ex ratione vero mali, non timetur per sc niti ma­ lum; ct magis timetur interminabile: ut in primo ct ultimo articulo patet. - Et sic habes obiectum timoris, et ex ipso nationes timendorum unius: quod pote» in aliis facere. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM MALUM NATURAE SIT OBIECTUM TIMORIS •e*,- », x u. ÎsSu'irt*?» m. Quod n modo, Ex hoc privati· nia mabonum rundum ausa ti- -Vid»at».I. lum, ut bonum icntum a * di- · Qs.ia, ιΛ7· urn in >onum uo rc1 illud lum. î *, in- * vid® *>· > jalem m ti* lando · vu® *· iic in T niam t sciI no> cri8 • c*p. ». 0.1. • ^ic4. prowrn SECVNW:M SIC PROCEDlTlJR· Videtur quod non S*1 rna*° naturae. Dicit cn*m Philosophus.in 11 Rhetoric. *, quod timor consiliativos facit. Non autem con­ siliamur de his quae u natura eveniunt, ut dicitur *n m Ethic.* Ergo limor non est de malo naturae. 2. Praeterea, defectus naturales semper ho­ mini imminent, ul mors et alia huiusmodi. Si igitur de huiusmodi malis esset limor, oporteret quod homo semper esset in timore. 3. Praeterea, natura non movet ad contraria. Sed malum naturae provenit ex natura. Ergo quod timendo aliquis refugiat huiusmodi malum, non est a natura. Timor ergo naturalis non est de malo naturae; ad quem tamen hoc malum per­ linere videtur. Si n contra est quod Philosophus dicit, in III Ethic. *, quod inter omnia terribilissimum est mors, quae est malum naturae. Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus dicR in n Rhetoric. *, limor provenit cx phanta­ sia futuri mali corruptivi Vel contristativi. Sicul autem contnstativum malum est quod contrarialur voluntati; ita corruptivum malum est quod contrariatur naturae. Et hoc est malum naturae. Unde de malo naturae potest esse limor. Sed considerandum est quod malum naturae quandoque est a causa naturali: cl tunc dicitur malum naturae, non solum quia privat « naturae bonum, sed etiam quia est effectus naturae: sicut mors naturalis, ct alii huiusmodi defectus. Ali­ quando vero malum naturae provenit cx causa non naturali: sicut mors quae violenter infertur a persecutore. Et utroque modo malum naturae quo­ dammodo timetur, ct quodammodo non timetur. Cum enim timor proveniat e.v phantasia futuri mali 9 ut dicit Philosophus ♦; illud quod remo­ a) privat. - privatur PABCtHIIKI-tf. vet luturi mali phantasiam, excludit etiam ti­ morem. Quod autem non appareat aliquod mu­ lum ut futurum, potest ex duobus contingere. Uno quidem modo, ex hoc quod est remotum et distans: hoc enim, propler distantiam, imagina­ mur ut non futurum. Et ideo vel non timemus, vcl parum umemus. Ul enim Philosophus dicit, in II Rhetoric. ·, quae valde longe sunt, non Ii· mentor: sciunt enim omnes, quod morientur; sed quia non prope est ?, nihil curant. - Alio modo ae? slimatur aliquod malum quod est futurum, ut non luturum, propter necessitatem, quae facit ipsum aestimare ul praesens. Unde Philosophus dicit, in 11 Rhetoric. ”, quod illi qui tam decapitantur, non * &?· »· ■· timent, videntes sibi necessitatem mortis immi­ nere; sed ad hoc quod aliquis timeat, oportet ad­ esse aliquam spem salutis. Sic igitur malum naturae non timetur, quia non apprehenditur ut futurum. Si vero malum naturae, quod est corruptivum, apprehendatur ut propin­ quum. et tamen cum aliqua spe evasionis, tunc timebitur. An primi m ergo dicendum quod malum natu­ rae quandoque non provenit a natura, ut dictum ’ b £βπ*«· est *. Secundum tamen quod α natura provenit, etsi non ex toto vitari possit, potest tamen dif­ ferri. Et sub hac spe, potest esse consilium dc vitatione ipsius. Ad secundim dicendum quod malum naturae, etsi semper imminêat, non tamen semper immi­ net de propinquo. Et ideo non semper timetur. Au TERTIUM dicendum quod mors ct alii dele­ ctus naturae proveniunt a natura universali: qui­ bus tamen repugnat natura particularis quantum potest. Et sic cx inclinatione particularis naturae, est dolor ct tristitia de huiusmodi malus, cum sunt praesentia; et timor, si immineant in futuram. p) eit. - Om. ABCDGHtKU ARTICULUS TERTIUS UTRUM TIMOR SIT DE MALO CULPAE ir de libus mm. um. • ac0J0 v ♦, ’ Artidatio 11’ U'*, qu. auv, an. a. • Trost. IX. TERT,lîM sle PROCEDITUR. Videtur quod separationem a Deo. Sed nihil separat nos a Deo *v , Ail l c loquendo, o seductio* η rationem, enim non > ratio a Deo :catum : et Tori causa, a et timor de malo: idem, quia c malo fu­ it in conide potest ■’e magno. :it malum quae tol­ li. Et ideo le quibus jufl, quae ?J no« timenti*. - « quitur quod idem fugiat scipsum, vel quod sit illo timore. idem fuga sui ipsius. Ad secundum dicendum quod, cum sit alius ti­ Ad tertii m dicendum quod propter diversita­ mor quo timetur malum imminens, ct alius timor tem timorum ïam ♦ dictam, timore praesenti po- · 1« r«»r· ·* » quo timetur ipse timor mali imminentis; non se- test homo timere futurum timorem. ■d i. y 4«. • up VU •Art. j:qx. w. mi. x partim tbiacet nscca, phanpotest eat ci us exquanhomo timor libro ni bus · Q». xuxn» ndum d eas • Cx?. XXX. ΪΖ&ΫΪΒΚ0 Q|;,STlM 5IC PROC, D1TX R· Videtur quod jSqJSu insolita ct repentina non sint magis terribilia Sicut enim spes est dc bono, ita ■^■****^^ timor est dc malo. Sed experientia facit ad augmentum spei in bonis. Ergo etiam facit ad augmentum timoris in malis. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.9, quod magis timentur non qui acutae sunt irae, sed mites e! astuti. Constat autem quod illi qui acutae irae sunt, magis habent subitos motus. Ergo ca quae sunt subita, sunt minus terribilia. 3. Praeterea, quae sunt subita, minus conside­ rari possunt. Sed tanto aliqua magis limentur, quanto magis considerantur: unde Philosophus dicit, in HI Ethic. ·, quod aliqui videntur fortes propter ignorantiam, qui, si cognoverint quod aliud sit ■ quam suspicantur, fugiunt. Ergo repentina minus limentur. Sed contra est quod Augustinus dicit, in II Confess. 9 : Timor insolita et repentina exhorrescit, rebus quae amantur adversantia, dum praecavet securitati. Respondeo dicendum quod, sicut supra ♦ dictum est, obiectum timoris est malum imminens quod non de facili repelli potest. Hoc autem cx duo­ bus contingit: scilicet ex magnitudine mali, ct cx debilitate timentis. Ad utrumque autem horum operatur quod aliquid sit insolitum ct repenti­ num. Primo quidem, facit ad hoc quod malum imminens maius appareat. Omnia enim corpora­ lia, et bona et mala, quanto magis considerantur, minora apparent. Et ideo, sicut propter diuturni­ tatem dolor praesentis mali mitigatur, ut patet per Tullium in III de Tusculanis Quaest. ♦; ita etiam ex praemeditatione minuitur timor futuri ’ ctw. - Om. ABCDEFGiE «) tu. - tlAt ABCDEFGKLpH et ,τ. ARTICULUS SEXTUS UTRUM EA CONTRA QUAE NON EST REMEDIUM, MAGIS TIMEANTUR Videtur quod ca quae non habent remedium, non jlfê&và sint magis timenda. Ad timorem enim requiritur quod remaneat aliqua spes salutis, ut supra * dictum est. Sed in malis quae non habent remedium, nulla remanet spes salu­ tis. Ergo talia mala nullo modo timentur. SEXTUM SIC PROCEDITUR. ilis tiquae irohi;e ab mali. - •secundo, aliquid esse insolitum el repen­ tinum. facit ad debilitatem timentis: inquantum subtrahit remedia quae homo potest praeparare ad repellendum futurum malum, quae esse non possunt quando ex improviso malum occurrit. Ad primi m ergo dicendum quod obiectum spei est bonum quod quis potest adipisci. Et ideo ea quae augmentant potestatem hominis, nata sunt augere spem: ct endem ratione, diminuere timo­ rem, quia timor est dc malo cui non dc facili potest resisti. Quia igitur experientia facit homi­ nem magis potentem ad operandum, ideo, sicut auget spem, ita diminuit umorem. Ad secundum dicendum quod illi qui habent iram acutam, non occultant eam: cl ideo nocu­ menta ob eis illata non ita sunt repentina, quin praevideantur. Sed homines mites ct astuli oc­ cultant iram : et ideo nocumentum quod ab cis imminet, non potest praevideri, sed cx improviso advenit. El propter hoc Philosophus didt quod tales magis timentur. An tertium dicendum quod, per se loquendo, bona vel mala corporalia in principio maiora apparent. Cuius ratio est, quia unumquodque ma­ gis apparet, contrario iuxta se posito. Unde cum aliquis statim a paupertate ad divitias transit, propter paupertatem praeexistentem divitias ma­ gis aestimat : ct e contrario divites statim ud paupertatem devenientes, eam magis horrent. El propter hoc, malum repentinum magis timetur, quia magis videtur esse malum. - Sed potest propter aliquod accidens contingere quod magni­ tudo alicuius mali lateat: puta cum hostes se in­ sidiose occultant. Et tunc verum est quod malum ex diligenti consideratione fit terribilius. Art. j. 2. Praeterea, malo mortis nullum remedium adhiberi potest: non enim, secundum naturam, potest esse reditus a morte ud vitam. Non tamen mors maxime limetur, ut dicit Philosophus, in 11 Rhetoric. * Non ergo ca magis timentur quae re- · or ’·r' ‘ medium non habent. .„.6·* 3. Praeterea, Philosophus dicit, in I Ethic. *, s- *· u'‘ 280 QUAESTIO XI.II, quod non est magis bonum quod est diuturnius, eo quod est unius diei: neque quod est perpe­ tuum, eo quod non est perpetuum. Ergo, ea­ dem ratione, neque maius malum. Sed ea quae non habent remedium, non videntur differre ab aliis nisi propter diuturnitatem vel perpetuitatem. Ergo propter hoc non sunt peiora, vel magis ti­ menda. Sed contha est quod Philosophus dicit, in II • op. », ·. n JVietoric. *, quod omnia timenda sunt terribiliora quaccumquc, si peccaverint, corrigi non contin­ git; aut quorum auxilia non sunt; aut non fa­ cilia. Respondeo dicendum quod obiectum timoris est malum: unde illud quod facit ad augmentum mali, facit ad augmentum timoris. Malum autem augetur non solum secundum speciem ipsius mali, . qu «w, «λ. scd etiam secundum circumstantias, ut ex supra * dictis apparet. Inter ceteras autem circumstantias, 3 diuturnitas, vel etiam perpetuitas, magis videtur 3 facere ad augmentum mali. Ea enim quae sunt in tempore, secundum durationem temporis quo­ dammodo mensurantur: unde si pati aliquid in ARTICULUS VI tanto tempore est malum, pati idem in duplo tempore apprehenditur ut duplatum. Et secundum hanc rationem, pati idem in infinito tempore, quod est perpetuo pati, habet quodammodo infinitum augmentum. Mala autem quae, postquam adve­ nerint , non possunt habere remedium, vel non de facili, accipiuntur ut perpetua vel diuturna. Et ideo maxime redduntur timenda. Ad primum ergo dicendum quod remedium mali est duplex. Unum, per quod impeditur futurum malum, ne adveniat. Et tali remedio sublato, au­ fertur spes, ct per consequens timor. Unde de tali remedio nunc non loquimur. - Aliud remcditim mali est, quo malum iam praesens removetur. Et dc tali remedio nunc loquimur. Ad secundum dicendum quod, licet mors sit ir­ remediabile malum, tamen. quia non imminet dc prope, non timetur, ut supra * dictum est. Ad tertium dicendum quod Philosophus ibi lo­ quitur de per sc bono, quod est bonum secun­ dum speciem suam. Sic autem non fit aliquid magis bonum propter diuturnitatem vel perpe­ tuitatem, sed propter naturam ipsius boni. • αiqu. tro4. • Trait. IX • C-p », »· ' i) videtur. - videntur coJkc» cl a. Comment nriis Cardinalis Caictani N responsione ad ultimum ultimi articuli eiusdem quae­ stionis quAdrngesimacsecundac, bres iter scito quod boni­ tas rei est duplex: scilicet spectans nd ipsam rei substan­ tiam, ct circumstans eam; sicut bonitas caloris est esse calorem ut quatuor vel sex, etc., vel cue in tali subiccto aut loco, etc. Duratio non auget primam bonitatem, sed secundam. Non enim calor durans triduo, est secundum sc I perfectior calore unius horae sed bene est perfectior se­ cundum circumstantiam temporis. Et hoc intendit um Ari­ stoteles ibi, quam Auctor hic: qui ideo in corpore articuli praemisit quod malum augetur dupliciter, scilicet secundum suum speciem, ct secundum circumstantias. Praesenti enim proposito sat est quod malum apprehendatur ut maius: sive cx hac, sive cx illa proveniat causa, nihil refert. QX XXWi. QUAESTIO XLlll, ARTICULUS I in duplo secundum pore, quod infinitum am advc, vcl non diuturna. lium mali futurum blato, auJc de tali ^medium movetur. QUAESTIO QUADRAGESIMATERTIA DE CAUSA TIMORIS IN DUOS ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc causa timoris ·. • Cl. 4u, tu, t*· Et circa hoc quaeruntur duo. CSt. s ibi Ιο­ ί secunI flliquid perp ο­ ι. ctior sc­ am Ari! aniculi eundum ni enim maius: ere. Primo: utrum causa timoris sit amor. Secundo: utrum causa timoris sil defectus. ARTICULUS PRIMUS L I RUM CAUSA TIMORIS SIT AMOR rs sit irimminet m a8i h fSjtm. XVOf. » An. ». D primum sic proceditur. Videtur quod convenientiam vcl bonitatem, vcl apparentiam amor non sit cau*a timoris. Illud enim huiusmodi boni ; causa autem per modum dispo­ quod introducit aliquid, est causa cius. sitioni* materialis, est habitus, vcl quaecumque Sed timor introducit amorem caritatis, dispositio secundum quam fit alicui conveniens • Tract rx ut Augustinus dicit, super Canonicam loan. * Ergo aut apparens illud bonum quod est ei coniuntimor est causa amoris, ct non e converso. ctum. • c»r ·. ■. n» 2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.9, Sic igitur, in proposito, obicctum timoris est quod illi maxime timentur, a quibus cxpectamus aestimatum malum luturum propinquum cui re­ imminere nobis aliqua mala. Sed per hoc quod sisti dc facili non potest. Et ideo illud quod po­ ab aliquo cxpectamus malum, mugis provocamur test interre tale malum, est causa effectiva obiecti ad odium eius quam ad amorem. Ergo umor timoris, et per consequens ipsius timoris. Illud magis causatur ab odio quam ab amore, ' aurem per quod aliquis ita disponitur ut aliquid ^Qu.»u»..rt. 3 Praeterea, supra * dictum est quod e:i sit ei tale, est causa timoris, et obiecti eius, per quae sunt a nobis ipsis, non habent rationem modum dispositionis materialis. Et hoc modo terribilium. Sed Cfl quae sunt cx amore, maxime amor est causa timoris: ex hoc enim quod ali­ proveniunt cx intimo cordis. Ergo timor cx amore quis amat aliquod bonum, sequitur quod priva­ tivum tolis boni sit ei malum, ct per consequens non causatur. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro quod timeat ipsum tanquam malum. • q«. nm Octoginta trium Quaesi. 4 Nulli dubium est non Ad primum ergo dicendum quod, sicut supra* aliam esse metuendi causam, nisi ne id quod ama­ dictum est. timor per se ct primo respicit ad ma­ mus, aut adeptum amittamus, aut non adipisca­ lum ' quod refugit, quod opponitur alicui bono · mur speratum. Omnis ergo timor causatur ex hoc amato. Et sic per se timor nascitur ex amore. quod aliquid amamus. Amor igitur est causa ti­ Secundario vero respicit ad id per quod provenit tale malum. Et sic per accidens quandoque Umor moris. Respondeo dicendum quod obiccta passionum inducit amorem: inquantum scilicet homo qui animae sc habent ad eas tanquam formae ad res limet puniri a Deo, servat mandata eius, el sic naturales vel artificiales: quia passiones animae incipit sperare, et spes introducit amorem, ut · q». «x. «t. 7. speciem recipiunt ab obicclis, sicut res praedi­ supra ‘ dictum est. Ad secundum dicendum quod ille a quo expectae a suis formis. Sicut igitur quidquid est causa formae, est causa rei constitutae per ipsam ; ita ctantur ? mala, primo quidem odio habetur: sed ’ etiam quidquid, ct quocumque modo, est causa postquam ab ipso iam incipiunt sperari bona, obiecti, est causa passionis. Contingit autem ali­ tunc incipit amari. Bonum autem cui contrariatur quid esse causam obiecti vcl per modum causae malum quod timetur, a principio amabatur. efficientis: vel per modum dispositionis materialis. Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit Sicut obiectum delectationis est bonum apparens de eo quod est causa mali terribilis per modum conveniens coniunctum : cuius causa efficiens est efficientis. Amor autem est causa eius per mo­ illud quod facit coniunctioncm, vel quod facit dum materialis dispositionis, ut diclum est *. 4 »- S a) ad malum. - matum 1’. J) cxfictantur. - fxyfetamiu P. Commentaria C&rdtaaU* Caietani X quaestione quadragesimatertia tuta nihil scribendum oc- obiecti. ct tubiecti; ct secundum singula» conditione· obiccurrit, nisi cx utroque articulo attentum te reddere, ut di- exi. propria» cau>s*. ct diversimode constituendo eo, scire teas causa» pastionum cognoscere ct discernere cx pane respondere ad quaesita dc causis passionum I Scmnsx Titsuu D. Twama» T. IIL QUAESTIO XLII1. ARTICULUS II ARTICULUS SECUNDUS LTRL'M CAL'S λ TIMORIS SIT DEFECTI S In I'uln. .XXVI. secundum sic proceditur. Videtur quod defectus non sit causa timoris. Illi cnim qui potentiam habent, maxime timen. Sed defectus contradatur potentiae. Ergo defectus non est causa timoris. 2. Praeterea, illi qui iam dccapitantur. maxime sunt in defectu. Sed talcs non timent, ut dicitur o?. < "·*4· ,n 11 Rhetoric, * Ergo defectus non est causa ti­ moris. 3. Praeterea, decertare ex fortitudine prove­ nit. non ex defectu. Sed decurtantes timent eos r. *· 9· Pro eisdem decertant, ut dicitur in II Rhetoric,* Ergo defectus non est causa timoris. Sed contra, contrariorum contrariae sunt cau­ sae. Sed divitiae, et robur, ct multitudo amicorum, ct potestas, excludunt timorem, ut dicitur in II Cap. t, ·. >o. Rhetoric.* Ergo ex defectu horum timor causatur. An. rwctd. Respondeo dicendi m quod, sicut supra dictum est, duplex causa timoris accipi potest : una qui­ dem per modum materialis dispositionis, ex parte cius qui timet; alia per modum causae efficientis, cx parte cius qui timetur. Quantum igitur od primum, defectus, per se loquendo, est causa ti­ moris: cx aliquo cnim defectu virtutis contingit quod non possit aliquis de facili repellere immi­ nens malum. Sed tamen ad causandum timorem requiritur defectus cum aliqua mensura. Minor enim est defectus qui causai timorem futuri mali, quam detectus consequens malum praesens, dc quo est tristitia. Et adhuc esset maior defectus, si totaliter sensus mali auferretur, vel amor boni cuius contrarium timetur. Quantum vero ad secundum, virtus et robur, per se loquendo, est causa timoris: ex hoc enim quod aliquid quod apprehenditur ut nocivum, est vinuosum. contingit quod eius effectus repelli non potest. Contingit tamen per accidens quod aliquis defectus cx ista parte causai timorem, inquantum ex aliquo defectu contingit quod aliquis velit no­ cumentum inferre: puta propter iniustiliam, vel quia ante laesus fuit, vel quia timet laedi \ Ad primum ergo dicendi m quod ratio illa pro­ cedit de causa timoris cx parte causae efficientis. Ad segindum dicendlm quod illi qui iam dcca­ pitantur, sunt in passione praesentis mali. Et ideo iste defectus excedit mensuram timoris. Ad tertium dicendum quod decertantes timent non propter potentiam, qua decertare possunt: sed propter defectum potentiae, ex quo contingit quod sc superaturos non confidunt. • C/ cu. uj, io­ trod. Qu.uA Irt ; Cap- ’««» «I hrJi. - tr l^Ji ci» J s! it IuSot • Zk /Mr OW (ft. tU, op mu q».uuii, « Qa. ».·. *rt- Qh run. a QUAESTIO XIJV, ARTICULUS l 283 QUAESTIO QUADRAGESIMAQUARTA DE EFFECTIBUS TIMORIS IN QUATIOR ARTICULOS DIVISA • a. «i·- “J* *“■ EiNDEConsidcranduni est de effectibustimoris*. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum timor faciat contractionem. D ARTICULUS PRIMUS LTIU M TIMOR FACIAT CONTRACTIONEM d primum sic proci, diti R. Videtur quod timor non faciat contractionem. Contra­ ctione enim factu, calor ct spiritus ad interiora revocantur. Sed cx multitu­ dine caloris et spirituum in interioribus, catur cor ad audacter aliquid aggrediendum, ut patet in iratis: cuius contrarium in timore acci­ dit. Non ergo timor facit contractionem. 2. Praeterea, multiplicatis spiritibus ct calore in interioribus per contractionem, sequitur quod homo in vocem prorumpat: ut patet in dolenti­ bus. Sed timentes non emittunt vocem, sed magis redduntur taciturni. Ergo timor non facit contra­ ctionem. 3. Praeterea, verecundia est quaedam species timoris, ut supra · dictum est. Sed verecundali ru­ bescunt, ut dicit Tullius, IV Je Tusculanis Quaesi.*, ct Philosophus, in \V Ethic. * Rubor autem fa­ ciei non attestatur contractioni, sed contrario. Non ergo contractio est ctTectus timoris. Sed contra est quod Damascenus dicit, in ΙΠ libro *. quod timor cst virtus secundum systolen, idest secundum contractionem. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum cst. in passionibus animae cst sicut formale ipse motus appetitivae potentiae, sicut autem mate­ riale transmutatio corporalis: quorum unum al­ teri proportionatur. Unde secundum similitudinem ct rationem appetitivi motus, sequitur corporalis transmutatio. Quantum autem ad animalem mo­ tum appetitus, umor contractionem quondam im­ portat. Cuius ratio cst, quia timor provenit ex phantasia alicuius mali imminentis quod difficile repelli potest, ut supra * dictum cst. Quod autem aliquid difficile possit repelli, provenit cx debili­ tate virtutis, ut supra * dictum est. Virtus autem, quanto est debilior, tanto ad pauciora sc potest extendere. Et ideo ex ipsa imaginatione quae causal timorem, sequitur quaedam contractio in appetitu. Sicut etiam videmus in morientibus quod natura retrahitur ad interiora, propter debi­ litatem virtutis: ct videmus etiam in civitatibus quod, quando cives liment, retrahunt sc ab exte­ rioribus, et recurrunt, quantum possunt, ad inte­ » •Qu iu «n 4. • Op. ntu • üt>. «.■·«.3.1%. »«t. *»ii. • Ur lUt lib. UL «Γ «MU. • Qa. mm, art. S· • Qx xu. art. *. • Qu. XUII. *n J» Secundo: utrum laciat consiliutivos. Tertio: utrum faciat tremorem. Quarto: utrum impediat operationem. a) retrahantur. - retrahatur Pt I H, trahuntur A. - tyiriluum o·». 1 i G. riora. Et secundum similitudinem huius contra­ ctionis, quae pertinet ad appetitum animalem, sequitur etiam in timore ex parte corporis, con­ tractio caloris et spirituum ad interiora. magnifi Ad primi ­ m ergo dicendum quod, sicut Philoso­ phus dicit in libro de Problematibus *,· licet in Pnei. · mxxvu, ' e timentibus retrahantur 3 spiritus ab exterioribus · ad interiora, non tamen est idem motus spirituum in iratis ct timentibus Nam in iratis, propter ca­ lorem cl subtilitatem spirituum, quae proveniunt ex appetitu vindictae, interius fit spirituum motus ab interioribus ad superiora: ct ideo congregantur spiritus ct calor circa cor. Ex quo sequitur quod irati redduntur prompti ct audaces 'ad invaden­ dum. - Sed in timentibus, propter frigiditatem ingrossantem, spiritus moventur a superioribus ad inferiora: quae quidem frigiditas contingit cx ima­ ginatione defectus virtutis. Et ideo non multipli­ cantur calor ct spiritus circa cor, sed magis a corde refugiunt. Et propter hoc, timentes non prompte invadunt, sed magis refugiunt. Ad secundi m dicendum quod naturale est cui­ libet dolenti, sive homini sive animali, quod uta­ tur quocumque auxilio potest ad repellendum > nocivum praesens quod infert dolorem: unde vi­ demus quod animalia dolentia percutiunt vel fau­ cibus vel cornibus. Maximum autem auxilium ad omnia in animalibus cst calor et spiritus. Er ideo in dolore natura conservat calorem et spiritum interius, ut hoc utatur ad repellendum nocivum. Et ideo Philosophus dicit, in libro de Problema­ tibus *. quod, multiplicatis introrsum spiritibus cl •ib-x.PwH.n. calore, nccesse cst quod eminantur per vocem. Et propter hoc, dolentes vix sc possunt continere quin clament. - Sed in timentibus fu motus inte­ rioris caloris et spirituum a corde ad interiora, ut dictum est*. Et ideo timor contrariatur formationi ’Un»? *j.,< vocis· quae nt per emissionem spirituum ad superioru per os. Et propter hoc, timor tacentes facit. Et inde est etiam quod timor trementes facit, ut dicit Philosophus L in libro de Problematibus ♦· .t τ |1;; 4>, Ad tertium dicendum quod pericula mortis non Jg”, ‘ ° solum contrariantur appetitui animali, sed etiam contrariantur naturae. Et propter hoc, in huius> γ) dic I - Om. BEFGIIKL4. mcxn. 284 QUAESTIO XLIV, ARTICULUS II modi timore non solum fit contractio ex parte naturae, sed solum appetitui animali. Et ideo fit appetitus, sed etiam ex parte naturae corporalis: quidem ’ contractio secundum appetitum anima­ sic enim disponitur animal ex imaginatione mortis lem, non autem secundum naturam corporalem: contrahens calorem ad interiora, sicut quando na­ sed magis anima, quasi in se contracta, vacat turaliter mors imminet. Et inde est quod timentes ad motionem spirituum ct caloris, unde fit eorum mortem pallescunt, ut dicitur in IV Ethic. 1 - Sed diffusio ad exteriora. Et propter hoc, verecundari malum quod timet verecundia, non opponitur rubescunt. 4) julJcm. - juarJam VFj. Commentaria Cardiimli* Caietani T» primo articulo quaestioni» quadrugCMmacquartae duIbium occurrit, eo quod responsio ad tertium contrariatur corpori articuli, ct universali doctrinae dc consonantia mo­ tus corporalis ct motus animalis in passionibus. Nam se­ cundum universalem doctrinam in corpore traditam, sicut timor consistit in contractione animi, ita transmutatio ili» unita in contractione calori* ct spirituum. Et tamen in re­ sponsione ad rertium dicitur quod in verecundia est con­ tractio animi, sed non naturae corporalis. Hoc enim nen stat cum universalitate illius doctrinae. Ad hoc dicitur quod in huiusmodi passionibus inve­ niuntur duo motus corporale»; primus, ab extra ad intus, secundus, ab intu» ad inferiora vel superiora. Et primus quidem e»C ille motu* qui ut materia est passionis: se­ cundus vero effectus potius c«. Unde dolor ct rimor in motu qui e»t ut materia passioni», conveniunt.* uterque enim est ob extra nd intra. Sed in motu qui consequitur, differunt: tum ad dolorem sequitur motu» ad auperiora, vel prout opus cat. ut in responsione ud secundum dicitur, in timore, motus consequens quandoque est ad inferiora. Et hoc evenit quoties timor ducit ad frigu» ingrowan* spi­ ritu». Quod tunc non evenit, cum modicus est limor, quali» videtur esse verecundia: contractu» siquidem in ea spiritus* ud intra, et oblecto timoris non repugnante naturae, aed soli appetitui, non sequitur frigus naturae inimicum. Et sic anima diffundit in fadctn ruborem. - Semper ergo fit in timore contractio nd intus, sed quis non semper fit usque ad frigus ingressam, ideo in littera negatur contractio na* tume corporeae: non quia non nat, sed quia non fit con­ summata usque ad frigus. In reliquis tribus articuli» eiusdem quadragesimacquarlac quacttionU nihil occurrit scribendum. • C9»TK4U,., ARTICULUS SECUNDUS UTRUM TIMOR FACIAT CONSII lATIVOS !'<· h* . qu. ciux. λΠ. D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Vldelur quod timor non laciat consiliativos. Non enim est eiusdem consiliativos facere, ct con­ ium impedire. Sed timor consilium | impedit: omnis enim passio perturbat quietem, quae requiritur ad bonum usum rationis. Ergo timor non facit consiliativos. 2. Praeterea, consilium est actus rationis de futuris cogitnnlis ct deliberantis. Sed aliquis limor est excutiens cogitata, ct mentem a suo loco re· • c»f «° movet, ut Tullius dicit, in IV de Tusculanis Quacstd Ergo timor non facit consiliativos, sed magis im­ pedit consilium. 3. Praeterea, sicut consilium adhibetur ad vi­ tanda mala, ita etiam adhibetur ad consequenda buna. Sed sicut timor est de malis vitandis, ita spes est de bonis consequendis. Ergo limor non facit magis consiliativos quam spes. Sed contra EST quod Philosophus dicit, in II . Rhetoric.*. quod timor consiliativos Jacit. Respondeo dicendum quod aliquis potest dici consiliativus dupliciter. Uno modo, a voluntate scu sollicitudine consiliandi. Et sic timor consi• "·· *’at*vos ^ac*1· Quioj ul Philosophus in 111 Ethic. ’ dicit, consiliamur de magnis, in quibus quasi nobis ipsis discredimus. Ea autem quae timorem α incutiunt, non sunt simpliciter mala sed habent quandam magnitudinem : tum ex eo quod ap­ ai utaU. - Mtagna E, υιη. h 7; /a Pulm. XH. prehenduntur ut quae difficiliter repelli possunt; tum etiam quia apprehenduntur ut dc prope existentia, sicut iam * dictum est. Unde homines * Q«*«« BV‘· maxime in timoribus quaerunt consiliari. Alio modo dicitur aliquis consiliativus, a facul­ tate bene consiliandi. Et sic nec limor, ncc aliqua passio consiliativos facit. Quia homini affecto se­ cundum aliquam passionem, videtur aliquid vel maius vel minus quam sii secundum rei verita­ tum: sicut amanti videntur ea quae amat, me­ liora; cl timenti, ea quae timet, terribiliora. Et sic ex defectu rectitudinis indicii, quaelibet passio, quantum est de sc, impedit facultatem bene con­ siliandi. Et per hoc patet responsio ad primum. Ad secundum DtciNDi M quod quanto aliqua pas­ sio est fortior, tanto magis homo secundum ipsam affectus, impeditur. Et ideo quando limor fuerit fortis, vult quidem homo consiliari, sed adeo perturbatur in suis cogitationibus, quod consilium adinvenire non potest. Si autem sit pannis timor, qui sollicitudinem consiliandi inducat, ncc multum rationum conturbet; potest etiam conferre ad fa­ cultatem bene consiliandi, ratione sollicitudinis consequentis. An tertium dicendum quod etiam spes facit con­ siliativos: quia, ut in II Rhetoric.* Philosophus ·cv » dicit, nullus consiliatur de his dc quibus desperat; Οφ. ·«*- Art- I. ΛΠ.» QUAESTIO XL1V, ARTICULUS III, IV 285 sicut ncc dc impossibilibus, ut dicitur in III Ethic. * pelli potest: et ita magis respicit rationem difficilis Timor tamen facit magis consiliativos quam spes. limor quam spes. In difficilibus autem, maxime Quia spes est dc bono, prout possumus ipsum in quibus nobis non confidimus, consiliamur, sicut consequi: limor autem dc malo, prout vix re­ dictum est ·. I ideo fu animnorolem : iT vacat t eorum îcundati ARTICULUS TERTIUS UTRUM TIMOR FACIAT TREMOREM Supra. art. I, ad >: h Pialm. XVII. k»d tertium sic proceditur. Videtur quod sequitur, ipcriora, dicitur, inferiora, sans »pi»r, quali» piritU» * · coetrjjN» ... rac, sed cum. Et go fit in it usque ■aio nafu conlacqunr- »ssunt; ?e exiimines · • faculaliqua :lo scid vel verita, me­ ra. Et >assio, e con- a pasipsam fuerit adeo silium timor, ullum ad faudinis t conophus ·<* perat; • Gap. ne. ■ • Art. t. tremor non sit effectus timoris. Tremor fc enim cx frigore accidit: videmus enim infrigidntos tremere. Timor autem non videtur causare frigus, sed magis calorem desic­ cantem: cuius signum est quod timentes sitiunt, ct praecipue in maximis umoribus, sicut patet in illis qui ad mortem ducuntur. Ergo timor non causal tremorem. 2. Praeterea, emissio superfluitatum ex calore accidit: unde, ut plurimum, medicinae laxativae sunt calidae. Sed huiusmodi emissiones superflui­ tatum ex timore frequenter contingunt. Ergo ti­ mor videtur causare calorem Et sic non causal tremorem. 3. Praeterea, in timore calor ab exterioribus ad interiora revocatur. Si igitur propter huius­ modi revocationem calons, in exterioribus homo tremit; videtur quod similiter in omnibus exte­ rioribus membris deberet causari tremor ex ti­ more. Hoc autem non videtur. Non ergo tremor corporis est effectus timoris. Sed contra est quod Tullius dicit, in IV dc Tusculanis Quaesi. *, quod terrorem ’ sequitur tremor, et pallor, et dentium crepitus. Respondeo dicendum quod, sieur supra * dictum est, in timore (it quaedam contractio ab exterio­ ribus ad interiora; cl ideo exteriora frigida re­ manent. Et propter hoc in eis accidit tremor, qui i) fcnv.rtm.- f/morrm 1Έ1 Km.-Procrfyiiut. itrtflhn PEFlH cta. causatur cx debilitate virtutis continentis mem­ bra : ad huiusmodi autem debilitatem maxime facit detectus caloris, qui est instrumentum quo anima movet, ut dicitur in II de Anima*. ·α?ι». *.»■. . .s7n.kxL«. An primi m ergo dicendum quod, calore ab ex­ terioribus ad interiora revocato, multiplicatur ca­ lor interius, cl maxime versus inferiora, idcsl circa nutritivain. Et ideo, consumpto humido, consequitur silis: et etiam interdum solutio ven­ iris, ei urinae emissio, ct quandoque etiam se­ minis. - Vel huiusmodi emissio superfluitatum accidit propter contractionem ventris ct testicu­ lorum. ut Philosophus dicit, in libro dc Proble­ matibus N Proàl. «x. Unde patet solutio ad secundum. Ad tertum dicendum quod, quia in timore calor deserit cor. a superioribus ad inferiora tendens, ideo timentibus maxime tremit cor, ct membra quae habent aliquant connexionem ad pectus, ubi est cor. Unde timentes maxime tremunt in voce, propter vicinitatem vocalis arteriae ad cor. Tre­ mit etiam labium inferius, et lota inferior man­ dibula, propter continuationem ad cor: unde ct crepitus ° dentium sequitur. Et eadem ratione ? brachia ct manus tremunt.-Vel etiam quia huiusmodi membra sunt magis mobilia. Propter quod et genua tremunt timentibus; secundum illud Isaiae I xxxv * : Confortate manus dissolutas, et genua Ire- · v. operamini: quod non diceret, si limor bonam ope­ timor impedii operationem. 3. Praeterea, illi qui laciunt aliquid cum ti- rationem impediret, 'l imor ergo non impedit bo­ , more, facilius in operando a deficiunt: sicut si nam operationem. Respondeo dicendum quod operatio hominis aliquis incedat super trabem in alto positam, propter timorem de facili cadit; non autem ca­ exterior causatur quidem ab anima sicut a primo deret, si incederet super eandem trabem in imo movente, sed a membris corporeis sicut ab in­ positam, propter delectum timoris. Ergo umor strumentis. Contingit autem operationem impediri et propter defectum instrumenti, ct propter defeimpedit operationem. quartum sic proceditur. Videtur quod ' Art.}. a) oprrjnJo, - t.ycratiaue P.t. CCtt/TJ. ’ 286 QUAESTIO XLIV , articulus iv ctum principalis moventis. Ex parte igitur instru­ Et per haec patet responsio ad primum. mentorum corporalium, timor, quantum est de Ad secundum dicendum quod illi qui cadunt de sc, semper natus est impedire exteriorem opera­ trabe in alto posita, patiuntur perturbationem tionem, propter defectum caloris qui ex timore imaginationis, propter timorem casus imaginati. accidit in exterioribus membris. Sed ex parte ani­ Ad tertium dicendum quod omnis timens re­ mae, si sit timor moderatus, non multum ratio­ fugit id quod timet: ct ideo, cum pigritia sit limor nem perturbans ; confert ad bene operandum, in­ de ipsa operatione, inquantum est laboriosa, im­ quantum causal quandam sollicitudinem, et facit pedit operationem, quia retrahit voluntatem ab hominem attentius consiliari et operari. - Si vero ipsa. Sed timor qui est de aliis rebus, intantum timor tantum increscat quod rationem perturbet, adiuvat operationem, inquantum inclinat volun­ impedit operationem etiam ex parte animae. Sed tatem ad operandum ca per quae homo effugit id quod timet. dc tali timore Apostolus non loquitur ♦. • 0.tu. trt4. r> fcrtHr^tictncm. - ferlnrbaliûntt P*. • Q a. CT». • C*p * ..Ti. t' »·■ O.J. tt-.LX.air rr, n. u • v«* «Λ. ·■« « 4». kVG.·»-. >. lUh u num. cadunt dc ationcm ’ niaginati. mens re­ sit timor iosa, imatem ab n tantum t volun· j effugit QUAESTIO XLV. ARTICULUS I .87 QUAESTIO QUADRAGESIMAQUINTA DE AUDACIA IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA • ir.· ΊΓΧενβε considerandum est de audacia*. 1 7Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum audacia sil contraria timori. Secundo ; quomodo audacia se habeat ad spem. Tertio: dc causa audaciae. Quarto: dc effectu ipsius. ARTICULUS PRIMUS UTRUM AUDACIA SIT CONTRARIA TIMORI StfpTK, qu. nnu art, 3. SgÿÆç-*0 rwMV.M sic proceditur. Videtur quod CRgJSl audacia non contrahetur umori. Dicit JtfSawfcnim Augustinus, in libro Octoginta Quaesi. *, quod audacia vilium est. Vitium autem virtuti contrahatur Cum ergo timor non sit virtus, sed passio, videtur quod ti■ mori non contrnrietur audacia ·. 2. Praeterea, uni unum est contrarium. Sed timori contrahatur spes. Non ergo contrahatur ei audacia. 3. Praeterea, unaquaeque passio excludit pas­ sionem oppositam. Sed id quod excluditur per timorem, est securitas; dicit cnim .Augustinus, II • ar ·»· Confess. *. quod timor securitati praecavet. Ergo securitas contranalur timori. Non ergo audacia. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II •c»p r, B.»<· Rhetoric. \ quod audacia est timori contraria. Respondeo dicendum quod dc ratione contra­ riorum est quod maxime a se distent, ut dicitur ’njTtuuM·’’ ‘n X Metaphys. ■ Illud autem quod maxime di".■·«' stat a timore, est audacia: timor enim refugit nocumentum futurum, propter eius victoriam su­ per ipsum timentem; sed audacia aggreditur pe­ riculum imminens, propter victoriam sui supra ipsum periculum. Unde manifeste timori contra­ hatur audacia. ai hmnri .-ven contrartcfur audaeLx. - liuar *.t Ad primum ergo dicendum quod ira ct audacia, ct omnium passionum nomina, dupliciter accipi possunt. Uno modo, secundum quod important absolute motus appetitus sensitivi in aliquod obiecium bonum vel malum: ct sic sunt nomina passionum. Alio modo, secundum quod simul cum huiusmodi motu imponant recessum ab ordine rationis: ct sic sunt nomina vitiorum. Et hoc modo loquitur Augustinus dc audacia: sed nos loqui­ mur nunc dc audacia secundum primum modum. An secundum dicendum quod uni secundum idem, non sum plura contraria: sed secundum diversa, nihil prohibet uni plura conirariari. Et sic dictum est supra * quod passiones irascibilis habent du- \ plicem contrariclatcm : unam secundum opposi­ tionem boni et mali, et sic limor contrahatur spui; aliam secundum oppositionem accessus ct recessus *, ct sic timori contrahatur audacia, spei ·ο· 9«». vero desperatio. Ad tertium dicendum quod securitas non signi­ ficat aliquid contrarium timori, sed solam timo­ ris exclusionem: ille enim dicitur esse securus, qui non timet. Unde securitas opponitur timori sicut privatio : audacia autem sicut contrarium. Et sicut contrarium includit in sc privationem, ita audacia securitatem. AIUÏIÜ i»k. Commentaria Cardinalis Caiotani s tota quaestione quodragesimaquinta unum occurrit du­ bium ; quomodo scilicet malum sit obiectum audaciae, Aut enim art obiectum dus per sc, nut per accidens. Si per sc, ergo motus appetitus prosccutivus est per sc respectu mali. Cuius oppositum dierum est ·; ct omnes faten­ tur, dicentes mulum esse quod omnia fugiunt, sicut l*onum quod omnia appctunL- Si per accidens ergo habet aliquid aliud per sc obiectum. sicut patet in ceteris operationibus sensus, intellectus et appetitus; dicuntur cnim aliqua per accidens visa, audita, intellecta, oppetita, quia propter alia visa, sensata, cognita, desiderata, attinguntur. Et tunc quae­ ratur ‘ Quod est obiectum per sc audaciae, an bonum, an malum? -.Et augetur difficultas, quia Auctor varie loqui videtur: in an. 3, ad 3, expresse dicem audaciam respicere malum; ct in nrt. 4, ad 2. dicens obiectum audaciae esse compositum cx bono ct malo. II. Ad Imius difficultatis evidentiam, primo, referendus est actus audaciae purus ad proprium obiectum ; secundo, I • vti. »rt. »<4 f.ϊυΓϊ-t. b referendus est idem ct secundum sc, ct ut participans vir· tua liter spem, in suum obiectum · sic cnim melius elucescet * seritas. Quoad primum, istoc duae passione», scilicet auda­ cia ct desperatio, similem ingerunt difficultatem: quia ista est ad malum, ct illa a bono; oc per hoc, contra naturae ordinem videntur sc habere. Si quis tamen advertat quod in concupiscibili, cuius obiectum est bonum vel malum absolute, nulla est hoc modo passio, sed respectu boni omnes sunt prosecutis ac, ct respectu mali refutativac vel fugitivae; coniicict quod aliquid habet tam bonum quam malum ex ly arduo, per quod contrahitur bonum et ma­ lum ud obiectum irascibilis habentis raies passiones. Et vere sic est: ct propturca in concupiscibili nulla talis ρα·sio invenitur. Quid autem sit illud, non oportet in extraneo genere quaerere. Quoniam sicut aedificationes, picturae et structurae difficiles non reponuntur in aliquo alio genere cx difficultate, sed modum quendam sortiuntur illius eius­ dem naturae quae difficili* dicitur (difficultas enim aedifica- sva. m. QUAESTIO XLV, ARTICULUS II 288 tionis ad artem aedificandi, ct difficultas picturae ad artem pingendi spectat); ita bonum difficile cx difficultate non intrat latitudinem mali, sed infra boni latitudinem sistit; et similiter malum difficile non exit mali latitudinem. Quia tamen arduum icu difficile in respectu dicitur bonum diffi­ cile excedens mensuram in maius, eo ipso quoti tum diffi­ cile est, habet unde α se avertet illum cui est vel videtur sic excessivum : ct hoc modo bonum arduum est obicctum desperationis. Et similiter malum difficile non excedens men­ suram m maius, licet cx eo quod est nudum, habeat unde avertat; cx eo tamen quod est vclut quoddam magnum non excedens mensuram, habet unde trahat : unde Auctor superius, in qu. xxm, art. 2, dixit quod matum arduum habet ut in ipsum tendatur» sicut in quoddam arduum. Et sic modus mali importatu* per ly arduum mensurate, habet attrahere non concupiscibilem, cuius est fugere magis maius malum quam minus, sed irascibilcm. cuius est tam bona quam malo ardua prosequi ut oportet. Et hoc modo sal­ vatur quod audacia respicit per sc aliquo modo suum pro­ prium obiectum: nec video aliter perseitatem m ipsa ct desperatione pure sumptis, respectu propriorum obicctorum. Quod enim obicctum audaciae sit difficile malum, cx eo patet quod, sicut nullus desperat nisi a desiderato, ac per hoc bono; ita nullus cudet nisi ad timenda, ac per hoc mala. Haec de primo. III. Quoad secundum4, facile patet quomodo salvatur hic per sc ct per accidens, ct quare. Salvatur siquidem per se obicctum prosecutioni». idest bonum, ct per accidens obicctum eiusdem, idest malum, cx eo quo»! obicctum audaciae, ut participantis spem, ut in littera * dicitur, compositum e»l cx ’ sn. bono ct mulo: ita quod bonum victoriae, »cu repulsae sub­ lectionis imminentis, respicit ratione spei, quod perinde est ac dicere quod respicit cx participata spe; malum au­ tem respicit ratione sui. propter illud tamen bonum; est enim uudaciac motus spei effectus cx parte obiccti. Unde provida natum, cum egerent animalia non solum consonan­ tibus per sc motibus ad obiecta appetitus, bonum scilicet ct malum; sed etiam dissonantibus ab eisdem, quoniam quandoque expedit et fugere bonum aliquod, ct prosequi malum aliquod; nec potuerit fieri ut pcrscittttcm secundum propriam comparationem haberent: effecit ut saltem respe­ ctu concurrentium ad motum, perscitas salvaretur; ut sic motus omni* appetitus, etsi non secundum xc consideratus, ut tamen exercitus cum requisitis nd ipsum, per se obic­ ctum sortiatur. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM AUDACIA CONSEQUATUR SPEM s^pra, qu. u>. · t. Ii /K· Ierit., qu. sia. an. >, «d ?. .. i th»c^ lecu xv. • • a? «**· • xt. «rt- ·. • op. ». «*-<4. ? •a.q3.xw,*rt. 3; qc-xxxr, art. «r qo.xu.art.1. procedite r. Videtur quod ad timorem, insecutio f mali terribilis pertinet ad T tSflpgû audacia non consequatur spem. Audacia audaciam, fuga vero boni pertinet ad desperaenim est respectu malorum cl · terribi- tioncni. I ndc sequitur quod audacia consequitur ut dicitur in III Ethic. ♦ Spes au- ad spem : e.\ hoc enim quod aliquis sperat supe­ tem respicit bonum, ut supra * dictum est. Ergo rare terribile imminens, ex hoc audacter insequi­ habent diversa obiecta, et non sunt unius ordi­ tur ipsum. Ad timorem vero sequitur desperatio: nis. Non ergo audacia consequitur spem. ideo enim aliquis desperat, quia timet difficulta­ 2. Praeterea, sicut audacia contradatur timori, tem quae est circa bonum sperandum. ita desperatio spei. Sed limor non sequitur despe­ Ad primi m ergo dicendum quod ratio sequere| rationem : quinimmo desperatio excludit timo- tur, si bonum cl malum essent obiecta non haben­ rem, ut Philosophus dicit, in II Rhetoric. Ergo tia ordinem ad invicem. Sed quia malum habet audacia non consequitur spem L aliquem ordinum ad bonum, est enim posterius 3. Praeterea, audacia intendit quoddam bonum, bono, sicut privatio habitu; ideo audacia, quae scilicet victoriam. Sed tendere in bonum arduum insequitur malum, est post spem, quae insequitur pertinet ad spem. Ergo audacia est idem spei. bonum. Non ergo consequitur ad spem. Ad secundi m dicendum quod, etsi bonum sim­ Sed contra est quod Philosophus dicit, in III pliciter sit prius quam malum, tamen fuga per E^ic. *. quod illi qui sunt bonae spei. sunt au­ prius debetur malo quam bono: sicut insecutio daces. Videtur ergo audacia consequi spem. per prius debetur bono quam malo. Et ideo sicut Respondeo dicendum quod, sicut iam pluries · spes est prior quam audacia, ita timor est prior ..... 1 . dictum est, omnes huiusmodi passiones animae quam desperatio*. Et sicut cx timore non semper ad appelilivam potentiam pertinent. Omnis nu­ sequitur desperatio, sed quando fuerit intensus*; ’D«·· tem motus appetitivac potentiae reducitur ad pro­ ita ex spe non semper sequitur audacia, sed secutionem vel fugam. Prosecutio autem vel fuga quando luerit vehemens*. *n’5?' Ad ter hum dicendum quod audacia, licet sit circa * est alicuius et per se, et per accidens: per se quidem est prosecutio boni, fuga vero mali ; per malum cui coniunctum est bonum victoriae se­ accidens autem potest prosecutio esse mali, pro­ cundum aestimationem audacis '. tamen respicit pter aliquod bonum adiunctum, ct fuga boni, pro­ malum : bonum vero adiunctum respicit spes. Et pter aliquod malum adiunctum. Quod autem est similiter desperatio respicit bonum directe, quod per accidens, sequitur ad id quod est per se. Et refugii: malum vero adiunctum respicit timor. ideo prosecutio mali sequitur prosecutionem boni ; Unde, proprie loquendo, audacia non est pars sicut et fuga boni sequitur fugam mali. Haec spei, sed eius effectus : sicut nec desperado est autem quatuor pertinent ad quatuor passiones: pars umoris, sed cius effectus. Et propter hoc « nani prosecutio boni pertinet ad spem, fuga mali etiam audacia principalis passio esse non'potest*, m. iJïZV h sl cl x) et. - Om. ADEEGK. r) πΰ/ι roazr^Mifiir spem. - non consequitur desperationem ACD EGtl.p&H, crmtequltur desperationem FKtB. γ) faecWrO, - iupeoKCtitio K, jrtutvWio Pa. Z) audaeis. ~ jn.îjcj’.u P. 0 non. - Om. Pa. • xxvu. lS- bL n. I». - S- Th*vn. QUAESTIO XLV, ARTICULUS III 289 'α, ac pcr hoc Comrni’nUn’ii» CaixUnalis Caietani doMlvaturhk £***·«., :m per sc obicIcni obiectum I audkiciuc, ut >osi(um e«t cx · Art. «, *4, repulsae *ubjuod perinde ; malum aubonum; est >biecti. Unde m consonannum scilicet 1, quoniam et prosequi i secundum Item rcspe:tur; ut lie imidcrstui, er sc obic- utes dicta in secundo articulo eiusdem quadragcrimacquintoc quaestionis, specialiter dubium occurrit, quia Auctor sibi Ipsi contrarius est. Superius enim, qu. xxv, an. 3. expresse dixit quod desperatio est prior timore, ct quod timor sequitur desperationem victoriae, sicut audacia spem eiusdem; hic vero aperte vult quod desperatio sit ctfcctus timoris, sicut audacia spei. II, Ad hoc dicitur quod desperatio ct timor ponunt dupliciter considerari: scilicet cx parte obiecti; ct exparte modi attingendi obicctum. Si considerentur ex parte obiccti, cum obicctum desperationis sit bonum, timoris vero malum; ct bonum naturaliter sit prius malo; sic desperatio est prior timore, ut superius in qu. xxv declaratum fuit Et cx hac pane, timor nascitur cx desperatione : quia sci­ licet obicctum desperationis natum est parere obiectum ti­ moris; bonum cnim arduum aestimatum impossibile, na­ tum est proponere privationem sui ut quoddam malum iupcrexccdens, quod est obiectum timoris. - Non est tamen ista derivatio timoris cx desperatione ex parte obiecti, sic accipienda ut oporteat obicctum timoris cx penitus obiccto 1 C desperationis procedere, quoniam hac est manifeste Tilsum dum sumus inter spem ct metum : sed quia obicctum timoris sapii semper aliquid dc obiccto desperationis. Nul­ lum cnim malum habet rationem timendi, nisi quia bonum oppositum existimatur vel dubitatur supcrcxccdens quod e»l obicctum desperationis. III. Si nutem considerentur ex parte modi attingendi obiectum, cum utrimque mmlus consistat in fugiendo; ct timori per sc, desperationi autem per accidens conveniat 1 suum fugere obicctum, ct quod c»t per accidens dependeat t ab eo quod est per sc: consequens est ut timor sit. ex bac | τ tinct ad lespcra•equitur t supe­ ri s eq uiicratio: ficulta- parte, causa desperationis. Non ita quod obiectum despera­ tionis sit compositum cx bono et main, sicut obicctum audaciae* quoniam, ut superius in qu. xl, art. 4, ad 2, patet, desperatio cx solo supcrexccuu boni ease potest. I Sed ita quod in ipsum bonum supcrcxccdem aestimatum | querehabenhabet stcrius quae quitur /XRT1CULUS TERTIUS UTRUM DEFECTUS ALIQUIS SIT CAUSA AUDACIÀE sim­ • Sert XXVII. ΙτνΜ n ii per jcutio sicut prior a • C»fk v, n. iM- rnper * d- us *; sed 4»· • D. <0. • D. i$7. circa .· sepicit .. Et ;uod nor. pars est hoc impossibile, feratur timor ct desperatio: timor quidem in supcrcxcessum, inquantum impeditivum boni, ac per hoc in malum; desperatio vero in ipsum bonum supcrcxcedens, fugiendi* ipsum. - Est autem ratio movens ad praeponen­ dum cx lue parte timorem, ut habeatur per «e obicctum fu­ gae in desperante, sicut in audace. Cum cnim bonum ab omnibus appetatur, et a desperante fugiatur, patara est quod non fugitur inquantum bonum, ncc inquantum maius bonum, »cd ratione alicuius impedimenti (saltem est ex­ cessus Aestimatus impossibilis). Et quia impediens bonum mali rationem induit, cx hac parta timor inchoat despera­ tionem. Timoris mitem nomine, hoc in loco, non inlclligo timo­ rem proprie dictum, ut est passio irascibilis distincta contra fugam, quae est quarta passio concupiscibilis contraria de­ siderio: sed ut includit illam, ha quod desperatio fugit bo­ num excedens, propter fugam mali impedientia, puta tpstu» exccuus, quae includitur in umore: et non proprie propter timorem illius excessu* difficilis impedientis, impossibilis, etc. Experimur cnim quod, cognita impossibilitate consequendi aliquid, despcrtimu» ab illo, nihil timente*. Et ratio huius est, quia impossibilitas seu dilTicultas consequendi, etsi ex hoc ipso quod impedit bonum consequendum, ^tntim he­ beat unde induat rationem mali, ac per hoc sit obicctum abominationis seu fugae inclusae in timore; non tamen habet unde induat rationem mali ardui. Quia tamen est impedimentum boni ardui, licet non sit malum arduum, Auctor timoris nomine usu» c.vt. IV. Desperatio igitur cx parte obiecti, cauta est timori»: timor vero cx parte modi attingendi obiectum, causa est desperationi*. Quo ht ut non aequaliter fiant desperatio ct audacia u timore ct spe. Nam uudacia α spe et cx parte obiecti. bonum enim est prius mulo; ct cx parte modi, quia prosecutio boni est ratio prosecutionis malt, oritur. De­ speratio sinem cx parte modi tantum, cx timore seu abo­ minatione nascitur. ITD. Z e Λ · CL q». iiv. St . irt. 4. *Js,3· • Qp. ·. »- »*· rFUT,LM s,c >’ROCi:om K. Videtur quod .waw defectus aliquis sit causa audaciae. Dicit enim Philosophus, in libro de Rroblema^^^^tibus *, quod amatores vini sunt fortes et audaces. Sed ex vino sequitur defectus ebrie­ tatis. Ergo audacia causatur cx aliquo a defectu. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in 11 Rhetoric.*, quod inexperti periculorum sunt audaces. Sed inexperientia defectus quidam est. Ergo audacia ex defectu causatur. 3. Praeterea, iniusta passi audaciorcs esse so­ lent ; sicut etiam bestiae cum percutiuntur, ut di­ citur in HI Ethic. · Sed iniustum pati ad defe­ ctum pertinet. Ergo audacia cx aliquo defectu causatur. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II Rhetoric. ♦, quod causa audaciae est, cum in phan­ tasia spes fuerit salutarium ut prope existentium, timendorum autem aut non entium, aut longe entium. Sed id quod pcrtirftt ad defectum, vel pertinet ad salutarium remotionem, vel ad terri­ bilium propinquitatem. Ergo nihil quod ad defe­ ctum pertinet, est causa audaciae. a) aliquo. - tSritlafU P. Sjmmak Tuy.il. D, Tu; 5«. iu, cursu art 9. c/ 1. iurgit itam. quia. habet ’ <-··.-· «·L *· possona sed » de ·ακιν,αρ.«. putet. - Secundus est quod omnes passiones irascibilis ter­ minantur ad iram, idest finiuntur in ira, tanquam in ultima passione. El hoc est dicere quod ira est ultima passio, »eu ultimus motu» huius potentiae, ct notior: et proplcrea de­ nominavit potentiam. Et hic sensus est verus, ut patet cx superius · dictis. a) apparit. - frottt Frf. git malum. El laies motus sunt desiderium et spes, delectatio ct tristitia, ct alia huiusmodi. - Per modum autem complexi, sicut cum appetitus fer­ tur in hoc quod aliquod bonum vel malum insit vel liat circa alterum, vel tendendo in hoc, vel refugiendo ab hoc. Sicut manifeste apparet 1 in amure ct odio: amamus enim aliquem, inquanlum volumus ei 'messe aliquod bonum; odimus autem aliquem, inquantum volumus ei inessc ali­ quod ’’ malum. El similiter est in ira: quicumque enim irascitur, quaerit vindicari de aliquo. Et sic motus irae tendit in duo: scilicet in ipsam vindictam, quam appetit ct sperat sicut quoddam bonum, unde et dc ipsa delectatur: tendit etiam m illum dc quo quaerit vindictam, sicut in contra­ rium el nocivum, quod pertinet ad rationem mali. Est tamen 7 duplex differentia attendenda circa hoc. irae ad odium ct ad amorem. Quarum prima est. quod ira semper respicit duo obiecta: amor vero ct odium quandoque respiciunt unum obie­ ctum tantum, sicut cum dicitur aliquis amare vi­ num vel aliquid huiusmodi. aut etiam odire. - Se­ cunda est, quia utrumque obiectorum quod re­ spicit amor, est bonum : vult enim amans bonum alicui, tanquam sibi convenienti. Utrumque vero eorum quae respicit odium, habet rationem mali : vult enim odiens malum alicui, tanquam cuidam inconvenienti. Sed ira respicit unum obiectum secundum rationem boni, scilicet vindictam, quam appetit: ct aliud secundum rationem mali *. sci­ licet hominem nocivum. dc quo vult vindicari. Et ideo est passio quodammodo composita cx contrariis passionibus. Et per hoc patet responsio ad obiecta. ? T • D. γ) (jmci, - enim K, jnfr»n Γ. fi) aliquod. - Om. ABDEFGKI Commentaria Cardinalia Caietani Itas sed tus. x articulo fecundo eiusdem quaestioni» qundragesimacsextae, scitu quod distinctio foeta in littera, quod motu» appetitus fertur in obiectum per modum incomplexi, ct per modum complexi, intclligitur formalilcr et explicite: ut patet in numeratis passionibus per modum incomplexi. Desiderium enim ct apes, si considerentur obiecta secun­ dum implicita, complexionem habent : nullus enim desidemt nisi sibi vel alteri bonum, ct similiter nullus sperat bonum nulli. Sed si secundum explicita obiecta consideren­ tur, in complexio invenitur: est enim desiderium absentis I boni, ct spes tutori. -Amare autem est relie bonum ali­ cui, ut in II Rhetoric. · dicitur: ubi explicite patet appli­ • C*r- rr, ·. »» catio huius ad hoc. cx parte obiecti. Inteodit ergo Auctor quod quaedam passiones sunt quarum obiecta consistunt explicite in applicatione huius ad hoc, quaedam autem non. Et ex hoc solvuntur duae obicctioncs ·. Prima est de spe cl desiderio, quomodo computentur inter cai quae per mo­ dum incomplexi sunt: cum respidant bonum· ct penonam. Secunda est. quomodo amor concupiscentiae quo amatur QUAESTIO XLV1, ARTICULUS III, IV 294 vinum, respicit unum obicctum tantum: cum sibi ametur • Qu. «ΛΤΙ, an. V digna aestimamus, ut dicit Philosophus, in II Rhetoric. * Unde manifestum est quod ira non est m concupiscibili, sed in irascibih. Ad primum ergo dicendum quod Tullius ’ libidinem nominat appetitum cuiuscumquc boni luturi, 3. PRAETEREA, DUTTKlSCCnUS * Ct GrCgOflUS Nvsnon habitu discretione ardui vel non ardui. Et . ... senus * dicunt quod ira componitur ex tristitia secundum hoc, ponit iram sub libidine, inquan­ desiderio. Sed horum est in concu- tum est appetitus vindictae. Sic autem libido com­ .... . utrumque 1 piscibili. Ergo ira est in concupiscibili. munis est ad irasdbilem ct concupiscibilem. Ad si cundl.m dicendum quod ira dicitur crescere Sed contra, vis concupiscibilis est alia ab irascibili. Si igitur ira esset m concupiscibili, non in odium, non quod eadem numero passio quae prius fuit ira, postmodum fiat odium per quan­ denominaretur ab ea vis irascibilis. Respondeo dicendum quod, sicut supra dictum dam inveterationem: sed per quandam causalitaest, passiones irascibilis in hoc differunt a passio­ tcm. Ira cniin, per diuturnitatem, causal odium. Ad tertium dicendum quod ira dicitur com­ nibus concupiscibilis, quod obiccta passionum con­ cupiscibilis sunt bonum ct malum absolute ; obje­ poni cx tristitia et desiderio, non sicut cx parti­ cta autem passionum irascibilis sunt bonum et bus, sed sicut ex causis. Dictum est autem supra * malum cum quadam elevatione vel arduitate. quod passiones concupiscibilis sunt causae pas­ Dictum est autem · quod ira respicit duo obie- sionum irascibilis. « •OrFMrOrt*.. ΙΛ. II. »tt. • Nonum, je •n, uv >1 rei ob. iiw. iv, cap. • q«. xm». m. • ah. pr»u-m. t ; I 1 i * 1 | * i ! • . U» . «· • C*p. ”· n < $. tL fcn- M •IHX.lHXa- £) nulli/. - tuoJo jJJuji» Pa. s. ik ko. ». ARTICULUS quartus LTRUM IRA SIT CUM RATIONE • Qu. XXXM. *» , qv. Ctrl, mi. 4; VII Ethic., Icci, vu ?;vd quartum sic proceditvr. Videtur quod ira non sit cum ratione. Ira enim, cum sil passio quaedam, est in appetitu sen^sitivo. Sed appetitus sensitivus non se­ quitur rationis apprehensionem, sed sensitivae partis. Ergo ira non est cum ratione. 2. Praeterea, animalia bruta carent ratione. Et tamen in cis invenitur ira. Ergo ira non est cum ratione. 3. Praeterea, ebrietas ligat rationem. Adiuvat autem ad iram. Ergo ira non est cum ratione. Sed contra est quod Philosophus dicit, in VII Elhic. *, quod ira consequitur rationem aliqualiter. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est, ira est appetitus vindictae. Haec autem col­ lationem importat poenae infligendae ad nocu­ x) mentum sibi illatum: unde, in VII Ethic. ♦, dicit Philosophus quod syllogisms 3 quoniam oportet talem oppugnare, irascitur confestim. Conferre autem et syllogizarc est rationis. Et ideo ira est quodammodo cum ratione. Ad primum ergo dicendum quod motus appetilivac virtutis potest esse cum ratione dupliciter. Uno modo, cum ratione praecipiente: et sic vo­ luntas est cum ratione ; unde et dicitur appetitus rationalis. Alio modo, cum ratione denuntiante: et sic ira est cum ratione. Dicit enim Philoso­ phus, in libro de Problema!. *, quod ira est cum ratione, non sicut praecipiente ratione, sed ut ma­ nifestante iniuriam. Appetitus enim sensitivus im­ mediate rationi non obedit, sed mediante vo­ luntate. — cMfcrrndi) addunt Pa. - Peu talem, taliter ABC! FGH1KL, Malifer PDa; <6 u*it. ci». • s«a. Will I‘roil. ul nur alicui, hi* enim in obiecto :um dc quannsurgit LHrum7/, a at it dicit am est • Cap. w. ·. > scibili, • iJb. C& op. libidi- fi, w. futuri, ui. Et quancom11, score quae )uanalitaam. :om•nrtijra * * Qa **’· trt'x pas- icit let rrc est :r. ous c: m * Sea. XXVU1. Probi, in. QUAESTIO XLVI, ARTICULUS V 295 Ai) secundum dicendum quod bruta animalia ha­ cte audit, quia non observat regulam rationis in bent instinctum naturalem cx divina ratione eis rependendo vindictam. Ad iram ergo requiritur inditum. per quem habent motus interiores cl aliquis actus rationis; et additur impedimentum . e·, ju. ·π. exteriores similes motibus rationis, sicut supra* rationis. I ndc Philosophus dicit, in libro dcl+oblcdictum cst. mat. *, quod illi qui sunt multum ebrii, tanquam An tertium dicendum quod, sicut dicitur in VII nihil habentes de iudicio rationis, non irascuntur: Ethic. *. ira audit aliqualiter rationem, sicut nun­ sed quando sunt parum ebrii, irascuntur, tanquam tiantem quod iniuriatum est ci: sed non perfe- habentes indicium rationis, sed impeditum. ARTICULUS QUINTUS UTRUM IRA SIT NATURALIOR QUAM CONCUPISCENTIA It* If, «ία. un, nr:. .|; /).· Verit., qvi. χχτ. j 1. ». Ethic. *, quod ira cst naturalior quam concupi­ scentia. Respondeo dicendum quod naturale dicitur illud iram,quam mansuetum esse: unumquodque enim* naturaliter insurgit contra contraria ct nociva.-Si vero consideretur natura huius individui secun­ dum propriam complexionem, sic ira naturalior cst quam concupiscentia: quia scilicet habitudi­ nem naturalem ad irascendum, quae cst cx com­ plexione, magis de facili sequitur ira, quam con­ cupiscentia vel aliqua alia passio. Est enim homo dispositus ad irascendum, secundum quod habet cholcricam complexionem: cholera nutem, inter alios 8 humores, citius movetur; assimilatur enim a igni. Et ideo magis cst in promptu ut ille qui cst dispositus secundum naturalem complexionem ad iram, irascatur ·; quam de eo qui est dispositus ad concupiscendum, quod concupiscat. Et pro­ pter hoc Philosophus dicit, in VH Ethic. ♦. quod 's^ ”/ ira magis traducitur a parentibus in filios, quam concupiscentia. An primum ergo dicendum quod in homine con­ siderari potest ct naturalis complexio cx parte cor­ poris, quae cst temperata : ct ipsa ratio. Ex parte igitur complexionis corporalis, naturaliter homo, secundum suam speciem, est non habens superexcellentiam neque irae neque alicuius alterius passionis, propter temperamentum suae comple­ xionis. Alia vero animalia, secundum quod rece­ dunt ab hac qualitate ζ complexionis ad disposi· tionem alicuius complexionis extremae, secundum hoc etiam naturaliter disponuntur ad excessum alicuius passionis : ut leo ad audaciam, canis ad iram, lepus ad timorem, et sic dc aliis. - Ex parte vero rationis, est naturale homini ct irasci ct man­ suetum esse: secundum quod ratio quodammodo causai iram, inquantum nuntiat causam irae; ct quodammodo sedat iram, inquantum iratus non 13) ttalaraliftr. - naturaUut ABCDEHlKL.J. Ji) humanhu rtt. - AumJutirM al ||, kamaniut til mjjjii ccicn. γ) rrtim, - quia unumquitjqtir coJko*. <1 alfa. - .i/iof I.F. 1) iraxahtr. - fwoJ irawltr P.u C' qualitate. - ac^aldatf EfK4k - Pn> roaçVtxvoitù «ccusl» loco, AllCDülllU 2Unyu, X Der, cap tY - S Th Utnc mensura refu­ tiabile est. infinitum est. Videtur enim hoc falsum. Primo, tatur, quamvis in ic mensuratum sit: obiicitur enim odio quia contingit odio habere aliquem quoad aliquid, puta prae­ quidquid obiiciiur, ut quoddam totum, et non ut certa lationem vcl potestatem super se; ct velle ei solum hoc mensura ub alii» discretum. malum, scilicet prix.itionem illius. Secundo, quia contingit Propter quod, non sufficiens signum distinctionis odii odio habere aliquem solum quoad excessum in aliqua re. ab ira accipiunt confessores cx hoc quoti pocnitcns dicit puta quoad excessives divitias; ct velle ei solum hoc ma­ se non appetisse nisi certum malum his quo» odisse se lum, ut non iit tantum dives. Tertio, quia contingit odio dicit. Stat enim, ct frequentissime, cum appetitu certi mali, habere aliquem quoad vitam, ita quod vehi ei mortem ; ct odium abominationis: quod redit quandoque in idem cum Utnen non velit ei alia mala, puta infirmitates, mala ge­ odio personae secundum quid. Cum enim odio habetur nera mords, et similia. Non ergo odium est insatiabile ct persona secundum aliquam bonam conditionem, proprie infinitum, sed mensuratum habet obicctum. loquendo, obicctum odii est conditio illa non absolute, IV. Ad hoc. potest dupliciter distingui: primo, dc odio sed in illa persona- et proptcrca ct persona sub illa condi­ abominationis, ct inimicitiae; secundo, dc odio inimicitiae tione. et conditio in persona odio habetur. Et sic calvatur simpliciter, \cl secundum quid. Et dici quod odium insa­ odium abominationi» simpliciter, ct odium inimicitiae »ctiabile ct infinitum est odium inimicitiae «mplicitcr, quo cundum quid, aliquo modo, pro quanto scilicet personae scilicet persona, non secundum quid, sed simpliciter odio oppositum malum desideratur. articulo *exto, in corporc, advene quod ira ct odium inimicitiae comparantur et discutiuntur; ct non odium abominationis. Illud enim est quod vult malum malo, non hoc. Infirmus enim qui odii tuam aegritudinem, nulli vult •I’juhn CXXlll, mulum : ct iuatus dc »c dicens ♦, Iniquos odio habui, nulli *p. nr. - S.Th 1«. in, Wl ira quia in- ART1CULUS SEPTIMUS UTRUM IRA srr AD ILLOS SOLUM AD QUOS EST IUSTITIA · Lac. ciLlauf. St *, ’ H coffcn. i|*et per ARTICULUS VII 297 causis causatur, tunc est stabilius, quando causae accipiuntur unius rationis: sed una causa potest praex alere multis aliis. Odium autem provenit ex permancntion causa quam ira. Nam ira provenit ex aliqua commotione animi propter laesionem illatum: sed odium procedit ex aliqua dispositione hominis, secundum quam reputat sibi contrarium et nocivum id quod odit. Et ideo sicut passio citius transit quam dispositio vcl habitus, itu ira citius transii quam odium ; quamvis etiam odium sit passio cx tali dispositione proveniens. Et pro­ pter huc Philosophus dicit, in II Rhetoric. ·, quod 'itu odium est magis insanabile quam ira. VidetUP quod non solum sit ad illos ad quos est iustitia. Non enim est iustitia hominis **^ad res irrationales. Sed tamen a homo SEPTIMUM SIC PROCEDITUR. quandoque irascitur rebus irrationalibus ; puta cum scriptor ex ira proiicit pennam, vcl equus percutit equum. Ergo ira non solum est ad illos ad quos est iustitia. rwjù- a) Lobck. - On. EF. Scmnai Trou D, Τηομλκ T. 111. *3 QUAESTIO XI.VI, □. Praeterea, non est iustitia hominis ad seipsum, nec ad ea quae sui ipsius sunt, ut dicitur ,n ' Fthic. * Sed homo quandoque sibi ipsi ira­ scitur r sicut poenitens propter peccatum: unde •vmo dicitur in Psalmo iv *: Irascimini, et nolite pec­ care. Ergo ira non solum est ad quos est iustitia. 3. Praeterea , iustitia et iniustitia potest esse alicuius ad totum aliquod genus, vel ad totam aliquam communitatem: puta cum civitas aliquem laesit. Sed ira non est ad aliquod genus, sed so­ lum ad aliquod singularium, ut dial Philosophus, • op. π. λ. m. in II Rhetoric. ♦ Ergo ira non proprie est ad quos est iustitia ct iniustitia. Sed contrarium accipi potest α Philosopho in • ο?, n, in. JI Rhetoric. · • Art. pr*t«j Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est, ira appetit malum, inquantum habet ratio­ nem iusti vindicative Et ideo ad eosdem est ira. ad quos est iustitia ct iniustitia. Nam inferre vin­ dictam ad iustitiam pertinet : laedere autem ali­ quem pertinet ad iniustitiam. Unde tam ex parte causae, quae est laesio illata ab altero; quam ? etiam ex parte vindictae quam appetit iratus; manifestum est quod ad eosdem pertinet ira, ad quos iustitia ct iniustitia. • An.4.»i*. ’ Ad primum ergo dicendum quod, sicut supra* dictum est, ira, quamvis sit cum ratione, potest tamen etiam esse in brutis animalibus, quae ra­ tione carent, inquantum naturali instinctu per imaginationem moventur ad aliquid simile ope­ ribus rationis. Sic igitur, cum in homine sit ct •v.jtcommr^. ratio et imaginatio, dupliciter in homine potest «π. molus jruc insurgcre * (Tno modo. ex sola imagi­ 2Ç# £) vindictae. ~ eivi sdtUn: Γλ. ARTICULUS VIII natione nuntiante laesionem. Et sic insurgit ali­ quis motus irae etiam ad res irrationales ct inani­ matas, secundum similitudinem illius motus qui est in animalibus contra quodlibct nocivum. - Alio modo, cx ratione nuntiante laesionem. Et sic, ut Philosophus dicit II Rhetoric. *, nullo modo potest u. · λ. esse ira ad res insensibiles, neque ad mortuos. Tum quia non dolent: quod maxime quaerunt irati in cis quibus irascuntur. Tum etiam quia non est ad eos vindicta : cum eorum non sit iniuriam facere. Ai» secundum dicendum quod, sicut Philosophus dicit in V Ethic. *, quaedam metaphorica iustitia et iniustitia est hominis ad seipsum, inquantum scilicet ratio regit irascibilcm et concupiscibilem. Et secundum hoc etiam homo dicitur dc scipso vindictam facere, et per consequens sibi ipsi irasci. Proprie autem et perse, non contingit aliquem sibi ipsi γ irasci. T Ad tertium dicendum quod Philosophus, in II Rhetoric. *, assignat unam differentiam inter odium ·ue.cn.«suj­ et iram, quod odium potest esse ad aliquod genus, sicut habemus odio omne latronum genus: sed ira non est nisi ad aliquod singulare. Cuius ratio est. quia odium causatur ex hoc quod qualitas ali­ cuius rei apprehenditur ut dissonans nostrae dis­ positioni: ct hoc potest esse vel in universali. vel in particulari. Sed ini causatur ex hoc quod ali­ quis nos laesit per suum actum. Actus autem omnes sunt singularium. Et ideo ira semper est circa aliquod singulare. - Cum autem tota civitas nos laeserit, tota civitas computatur sicut unum singulare. Tl t.W AtJCDECKH ; /Vogrnir... ira»à F. ARTICULUS OCTAVUS UTRUM CONVENIENTER ASSIGNENTUR SPECIES IRAE • Or Fidr OrA„ life. U, op. MI. • C»p. *. «J. n. pD octavum sic proceditur. Videtur quod Damascenus * inconvenienter assignet J 1res species irae: scilicet fel, maniam et furorem. Nullius enim genens species diversi ftcan tu r secundum aliquod accidens. Sed ista tria divcrsificantur secundum aliquod acci­ dens: principium enim motus irae fel vocatur; ira autem permanens dicitur mania; furor autem est ira observans tempus in vindictam. Ergo non sunt diversae species irae. 2. Praeterea, Tullius, in 1λΓ de Tusculanis Quaesi. ♦, dicit quod excandescentia graecc dici­ tur thymosis ■; et est ira modo nascens et modo de­ sistens. Thymosis autem, secundum Damascenum, est idem quod furor. Non ergo furor tempus quae­ rit ad vindictam, sed tempore deficit. 3. Praeterea, Gregorius, XXI Moral. *, ponit 1res gradus irae, scilicet iram sine voce, et iram cum voce, et iram cum verbo expresso: secundum illa tria quae Dominus ponit Matth. v *: Qui ira- · scitur fratri suo, ubi tangitur ira sine voce: ct postea subdit : Qui dixerit fratri suo, Raca, ubi tangitur ira cum voce. sed necdum pleno verbo formata ; et postea dicit : Qui autem dixerit fratri suo, Fatue, ubi expletur vox perfectione sermonis. Ergo insufficicnter divisit Damascenus iram, nihil ponens ex parte vocis. Sed contra est auctoritas Damasceni * et Gregorii Nysseni ♦. S'jt. Ito». ar. ixi. iL i*. IV. Respondeo dicendi m quod tres species irae op. w.ulw, quas Damascenus ponit, et etiam Gregorius Nys­ senus, sumuntur secundum ea quae dant irae aliquod augmentum. Quod quidem contingit tri­ pliciter. I no modo, ex facilitate ipsius motus: et talem iram vocat fel, quia cito accenditur. Alio modo, ex parte tristitiae causantes iram, quae diu in memoria manet ; et haec pertinet ad maniam, quae a manendo dicitur. Tertio, ex parte cius e) thymaiij. - ci/muj A. xcbmo» ccutri c< j; duro loco tcivnat coAco ci J. In r«pon*»on« 4.1 nrpomçntvm, ciltncu t-, thismai vel trîimoJ F. uitmin K. ihytnw ed. a. Alk.DGIIIL, 1 ! *tl». . (s f*«P· «it ali* mani­ us qui * Alio •ic, ut potest · or <" ·· ·<· rfnos. ierunt quia >n sit •phus stitia K· or ·> Th. «· Utt. nil. plum ilcm. îipsp asci. uem T I II ium ·1^ς,ςη.ι**α· •Ills, ira est, aliiisvc I ali­ en) est tas 1Π1 d~ Ct bi · Wn. :2. ‘ °fsn ' K QUAESTIO XLV!, quod iratus appetit, scilicet vindictae : ct haec per­ tinet ad furorem, qui nunquam quiescit donec PunuM-Undc Philosophus, m IV/We. ·, quosdam irascendum vocat acutos, quia cito irascuntur; quosdam amaros, quia diu retinent iram; quos­ dam difficiles, quia nunquam quiescunt nisi pu­ niant. Ad pruium ergo dicendum quod omnia illa per quae ira recipit aliquam perfectionem, non omnino per accidens se habent ad iram. Et ideo nihil pro­ hibet secundum ea species irae assignari. I») codUca *t ARTICULUS VUl Ad 399 secundi m dicendum quod excandescentia, quam Tullius ponit, magis videtur perlinere ad primam speciem irae, quae perficitur secundum velocitatem irae, quam ad furorem. Nihil autem prohibet ut thymosis gracce, quod / latine furor dicitur, utrumque importet, ct velocitatem ad ira­ scendum, ut firmitatum propositi ad puniendum. An tertium dicendum quod gradus illi irae dis­ tinguuntur secundum ctfectum irae: non autem secundum diversam perfectionem ipsius motus irae. J. Commentaria Cardinali» Caietanl • Ia fW· *1 t O misso aeptimo articulo. - in qbo diligenter notabis, ct cx parte obiccti, secundum cuius per sc differentiae pmio· memoriae mandabis distinctionem irae ex imaginatione num differentiae «uniuntur: quamvis cx parte subiccti, spe­ ct ratione *, ct advertes quod, cum tcientificus sermo dc cifice distinguuntur. Obiectum cnim omnis irte omnino ira est, intclligiturde ira cx ratione nuntiante: - in octavo. I idem est sed cx dispositione varia, fulta scilicet celeritate in responsione ad primum, advene quod Auctor non aperit cholerae, memoria, vel appetitu ipso, divcnihcaiur. Propter intentionem warn, an putaverit ha» irae «pecies mc vera» | quod, non video nisi accidentales differentia», licet non to­ species. Et posset forte did quod non sunt verae species l taliter accidentale», ut album cl nigrum ad animat > QUAESTIO XLVH, ARTICULUS I 3oo QUAESTIO QUADRAGESIMASEPT; ES DE CAUSA EFFECTIVA IRAE, ET DE REMEDIIS EIUS IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc causa effectiva ·<Χ<χ.χιλι, !■· rrcj. irae, cl de remediis eius *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum semper motivum irae sit aliquid factum contra eum qui irascitur. D • i» Ftde OfA* lib, II. Cip. 1U. Secundo: utrum sola parvipensio vcl despe­ ctio sit motivum irae. Tertio: dc causa irae cx parte irasccntis. Quarto: dc causa irae ex parte eius contra quem aliquis irascitur. ARTICULUS PRIMUS UTRUM SEMPER MOTIVUM IRAE SIT ALIQUID FACTUM CONTRA EUM QUI IRASCITUR o primum sic PROCEDITUR. Videtur quod nisi ubi praecessit iniuria. Nec miuria omnis ad non semper aliquis irascatur propter ali­ vindictam provocat, sed illa sola quae ad eum quid contra se factum. Homo enim, pec­ pertinet qui appetit vindictam *: sicut enim unum­ cando, nihil contra Deum facere potest: quodque naturaliter appetit proprium bonum, ita •vet. e. dicitur enim lob xxxv *: Si multiplicatae fuerint etiam naturaliter repellit proprium malum. Iniuria iniquitates tuae, quid facies contra illum? autem Diciturab aliquo facta non pertinet ad aliquem, tamen Deus irasci contra homines propter pec- nisi aliquid fecerit T quod aliquo modo sit contra cata; secundum illud Psalmi cv *: Iratus est fu· ipsum. Unde sequitur quod motivum irae alicuius rore Dominus in populum suum. Urgo non semper semper sit aliquid contra ipsum factum. aliquis irascitur propler aliquid contra se factum. Ad primi m ergo dicendum quod ira non dicitur 2. Praeterea, ira est appetitus vindictae. Sed in Deo secundum passionem animi: sed secun­ aliquis appetit vindictam tacere etiam de his quae dum indicium iustitiac, prout vult vindictam ta­ contra alios fiunt. Ergo non semper motivum cere dc peccato. Peccator enim, peccando, Deo irae est aliquid contra nos factum. nihil nocere effective potest: tamen cx parte sua, 3. Praeterea, sicut Philosophus dicit, in II Rhc· dupliciter contra Deum agit. Primo quidem, in­ •op. toric. *, homines irascuntur praecipue contra eos quantum cum in suis mandatis contemnit. Se­ qui despiciunt ea circa quae ipsi maxime student: cundo, inquantum nocumentum aliquod infert ali­ sicut qui student in philosophia, irascuntur contra cui. vel sibi vcl alteri: quod ad Deum pertinet, eos qui philosophiam despiciunt, el simile est in prout ille cui nocumentum infertur, sub Dei pro­ ’ aliis. Sed despicere philosophiam non est nocere 3 videntia ct tutela continetur. ipsi studenti. Non ergo semper irascimur propler Ad secundum dicendum quod irascimur contra id quod contra nos ht. illos qui aliis nocent, et vindiciam appetimus, 4. Praeterea, ille qui tacet contra contume- inquantum illi quibus nocetur, aliquo modo ad liantem, magis ipsum ad iram provocat, ut dicit nos pertinent: vcl per aliquam affinitatem, vcl ΕπϊΓα/ίίΙ..' Chrysostomus *. Sed in hoc contra ipsum nihil per amicitiam, vcl saltem per communionem na­ agit, quod tacet. Ergo non semper ira alicuius turae. provocatur propter aliquid quod contra ipsum fu. Ad tertium dicendum quod id in quo maxime Sed contra est quod Philosophus dicit, in II studemus, reputamus esse bonum nostrum. Et • C»p. iv, ο. μ. Rhetoric. *, quod ira Jit semper ex his quae ad ideo, cum illud despicitur, reputamus nos quoque seipsum. Inimicitia autem et sine his quae ad despici, et arbitramur nos laesos. ipsum: si enim putemus talem esse, odimus. An QUARTUM dicendum quod tunc aliquis tacens •Qn.xi.Tt. en. 6. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum ad iram provocat iniuriantem, quando videtur cx est, ira est appetitus nocendi alteri sub ratione contemptu tacere, quasi parvipendat alterius iram. iusti vindicative Vindicta autem locum non habet Ipsa autem parvipensio quidam actus est. S a) ett noccrc. - uncet AÛ. 3; appetit vmdictam. - vindictam ACpBDII, vindictam appetit ET GKtDH, quaerit vindictam ILilL γ) fecerit, · fodat EF. •Gp.vw.nd®.· 5. Th. tot. nW B • Ch>. il n· ·· • Op. u. 0. ?» • c»p. «*· ··15 3 n. - S.T®· QUAESTIO XLVll, ARTICULUS II 3oi ARTICULUS SECUNDUS UTRI M SOI A parvipensio vel despectio sit MOTIVUM IRAE D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod ideo maxime irascimur contra illos quos putamus non sola parvipensio vel despectio sit ex industria nobis nocuisse. Si enim putemus ali­ motivum irae. Dicit enim Damascenus ' quos vel per ignorantiam, vel cx passione nobis quod iniuriam passi, vel aestimantes intulisse iniuriam, vel non irascimur contra cos, pati, irascimur. Sed homo potest iniuriam vel pati multo minus: agere enim aliquid cx ignoran­ etiam absque despectu vel parvipensione. tia Ergo vel cx passione, diminuit rationem iniuriac, non sola parvipensio est irae motivum. et est quodammodo provocativum misericordiae 2. Praeterea, eiusdem est appetere honorem, et veniae. Illi autem qui cx industria nocumen­ ct contristari dc parvipensione. Sed bruta anima­ tum interunt, cx contemptu peccare videntur: ct lia non appetunt honorem. Ergo non contristan­ ideo contra cos maxime irascimur. Unde Philo­ tur de parvipensione. Et tamen in eis provocatur sophus dicit, in 11 Rhetoric. *, quod his qui pro- ·ο?. m. n. ira propter hoc quod vulnerantur, ut dicit Philo- pier iram aliquid fecerunt, aut non irascimur aut s0Phus> in III Ethic. * Ergo non sola parvipensio minus irascimur: non enim propter parvipensio­ nem videntur egisse. videtur esse motivum irae. Secunda ratio est, quia parvipensio excellentiae 3. Preterea, Philosophus, in II Rhetoric. *, ponil multas alias causas irae: puta oblivionem, ct · hominis opponitur: quae enim homines putant nul­ ζ exullationem in infortuniis, denuntiationem mato· lo ζ digna esse, parvipendunt, ut dicitur in II Rhc°· “· > rum, impedimentum consequendae propriae volun­ tone. * Ex omnibus autem bonis nostris aliquam ‘ tatis. Non ergo sola parvipensio est provocati­ excellentiam quaerimus. Et ideo quodeumque no­ cumentum nobis inferatur, inquantum excellentiae vum irae. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II derogat, videtur ad parvipensionem pertinere. An primi, m ergo DICENDUM quod ex quacumque Rhetoric. ♦, quod ira est appetitus cum tristitia pu­ nitionis, propter apparentem parvipensionem non alia causa aliquis iniuriam patiatur quum cx con­ temptu. illa causa minuit rationem iniuriac. Sed convenienter factam. Respondeo dicendum quod omnes causae irae solus contemptus, vel parvipensio, rationem irae reducuntur ad parvipensionem. Sunt enim 1res auget. Et ideo est per sc causa irascendi. An sect ndum dicendum quod, licet animal bru­ species parvipensionis, ut dicitur in II Rhetoric. scilicet despectus, epercasmus, idest impedimentum tum non appetat honorem sub ratione honoris, voluntatis implendae, ct contumelialio ; et ad haec appetit tamen naturaliter quandam excellentiam: tria omnia motiva irae reducuntur. Cuius ratio ct irascitur contra ca quae illi excellentiae de­ potest accipi duplex 3. Prima est. quia ira appe­ rogant. An fertum dicendum quod omnes illae causae tit nocumentum alterius, inquantum habet ratio­ nem iusti vindicative: ct ideo intentum quaerit ad quandam parvipensionem reducuntur. Oblivio vindictam, inquantum videtur esse iusta. lusta enim parvipensionis est evidens signum: ca enim autem vindicta non fit nisi de eo quod est inju­ quae magna aestimamus, magis memoriae infigi­ ste factum: ct ideo provocativum ad iram sem­ mus. Similiter ex quadam parvipensione est quod per est aliquid sub ratione iniusti. Unde dicit Phi- aliquis non vereatur contristare aliquem, denun­ losophus, in 11 Rhetoric. ·, quod si homines puta- tiando sibi aliqua tristia. Qui etiam in infortu­ verint eos qui laeserunt esse iuste passos, non niis alicuius hilaritatis signa ostendit, videtur pa­ irascuntur: non enim fit ira ad iustum. Contingit rum curare de bono vel malo eius. Similiter autem tripliciter nocumentum alicui inferri : scili­ etiam qui impedit aliquem a sui propositi asse­ cet cx ignorantia, ex passione, et ex electione. Tunc cutione, non propter aliquam utilitatem sibi inde autem * aliquis maxime iniustum facit, quando provenientem, non videtur multum curare de ami­ cx electione vel industria, vel cx certa malitia citia cius. Et ideo omnia talia, inquantum sunt nocumenlum infert, ut dicitur in V Ethic. * Et signa contemptus, sunt provocativa irae. S Jespc' is» contra υΛ«ίϊΓ •ar-a,»·»**»· « iis ad eum numn, iw liuria jcm, intra :uius ritur cun* > faDco sua* inScaliict, •ro- «CBP.M. b* «· ». »· ' .· itra us* ad vel ια- • ar. m. «· »5· T nc Et ue i ü h. .s.Th. «x. ns CX n. a) P) γ) JÀcû ct. - Oau ALI G. Juftcjc. - Soliciter ABCDEFGHIL. roj qui iMierutt. - c ut. - et AÎICEFGIIIKI .Φ. À) /«nt. - iit ni PHI; >d fM-xf ladt eu ûct. G ARTICULUS QUARTUS UTRUM DEFECTUS ALICUIUS SIT CAUSA UT CONTRA EUM FACILIUS IRASCAMUR • UF· «··’** ^ 6 ftgMteP0 QUARTVM s,c PftOGBMTi R. Videtur quod defectus alicuius non sit causa ut contra ipsum facilius irascamur. Dicit enim •^**T“&Êbilosophus, in II Rhetoric. *, quod his qui confitentur cl pocnitent ct humiliantur. non irascimur, sed magis ad eos mitescimus. Unde et canes non mordent cos qui resident. Sed haec per­ tinent 5 ad parvitatem ct defectum. Ergo parvitas alicuius est causa ut ei > minus irascamur. 2. Praeterea, nullus est maior defectus quam mortis. Sed ad mortuos desinit ira. Ergo defectus alicuius non est causa provocativa irae contra ipsum. 3. Praeterea, nullus aestimat aliquem parvum ex hoc quod est sibi amicus. Sed ad amicos, si nos 1 offenderint, vel si non iuverint, mugis offen­ dimur: unde dicitur m Psalmo uv ·; Si inimicus meus maledixisset mihi, sustinuissem utique. Ergo defectus alicuius non est causa ut contra ipsum facilius irascamur. Sed contra est quod Philosophus dicit, in 11 Rhetoric. ·, quod dives irascitur contra paupe- να^·η.·.> rem. si eum despieiat; et principaris contra suble­ ctum \ * Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum ‘ ΛΛ a· est, indigna despectio est maxime provocativa irae. Defectus igitur vel parvitas cius contra quem irascimur, facit ad augmentum irae, inquantum auget indignam despectionem. Sicut enim quanto aliquis est maior, tanto indignius despicitur; ita a) kjjcc pertinent. — ht< pertintt Pu. γ) rtu>. - NM H, onv «lcd. p) eu - Om. Pu. Bj tubiccinm. - ΐλΜιϊκ»ι Ι’Κα. QUAESTIO XLVII, ARTICULUS IV :Π4Μ>, ut ■> aliqui* ♦ An. i hoc in qua ex· i dantur i I rhetor i in eo autem n quod rtioent, taacti· ita cut in aliis s con- picum on rci con­ ed ex habet itet ac rtum; 1 hu- dium t alia quod len­ teto iuni i II quanto ohqui» est minor. Unto indignius despicit Et ideo nubile* irascuntur .i dc*picuintur a ruiUcts. vel sapientes ab insipientibus, vel damini a servis. St veru parvitas vel defectus diminuat despectio­ nem indignam, tuli* parvitas non auget, sed daninuit iram Et hoc modo ili qui pocnitcnt dc imurus tacxiK ct confiteatur sc male fecisse, et hutniliantur ct veniam petunt, mitigant iram, secundum illud TVov. xv ·: Responsio mollis frangit iram: inquantum scilicet tales videntur non despicere. »ed magis magni pende re cos quibus se humiliant. Et per hoc patet responsio ad pomum. 5o3 An uumhm niconi m quod duplex est causa quare od mortuus cessat itu. Una, quia non possunt dolare ct senlire: quod maxime quaerunt irati in his quibus irascuntur - Vio modo, quia iam videntur ad ultimum malorum pervenisse. I nd© etiam ad quoscumque graviter laesos cossal ira: inquantum eorum malum excedit mensuram i ustae retributionis. Ad ttmticm ukxkmum quod etiam despectio quae est ab amicis, videtur eue magis indigna, Et ideo ex simili causa magi* irascimur contra cos. si deaplcmnl. vel nocendo vol non iuvando, sicut ct contra minore* 3o 4 QUAESTIO XLVIll, ARTICULUS I, II • qu. uir. «n.i. QUAESTIO QUADRAGESIMAOCTAVA DE EFFECTIBUS IRAE IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA T*Xhnde considerandum est dc effectibus irae *. •■—''Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum ira causer delectationem. Secundo: utrum maxime causet fervorem in corde. Tertio : utrum maxime impediat rationis usum. Quarto: utrum causet taciturnitatem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM IRA CAUSET DELECTATIONEM Videtur quod yjW&Q ira non causet delectationem. Tristitia enim delectationem excludit. Sed ira est -“^æ^semper cum tristitia : quia, ut dicitur in VII Ethic. *, uninis qui Jacit aliquid per iram, facit trislatus. Ergo ira non causal delectationem. • cjj. *»«-’’·; 2. Praeterea, Philosophus dicit, in IV Ethic. quod punitio quietat impetum irae, delectationem pro tristitia Jaciens: cx quo potest accipi quod delectatio irato provenit ex punitione, punitio au­ tem excludit iram. Ergo, adveniente delectatione, ira tollitur. Non est ergo effectus delectationi coniunctus. 3. Praeterea, nullus effectus impedit causam suam : cum sit suae causae conformis. Sed delc• ap.ra. e. a. elationes impediunt iram, ut dicitur in II Rhetoric.* Ergo delectatio non est effectus irae. Sed contra est quod Philosophus, in eodem • QP. n. ■. 2 libro *, inducit proverbium **, quod ira mullo dulÜ cior meile distillante in pectoribus virorum crescit. Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus •OP.W-.0.4 S. Th. Icit. w.- dicit in VII Ethic.* delectationes, maxime sensibiles el corporales, sunt medicinae quaedam con­ tra tristitiam: ct ideo quanto per delectationem contra maiorem tristitiam vel anxietatem reme­ dium praestatur, tanto delectatio magis percipitur; sicut patet quod quando aliquis sitit, delectabilior •Qw.aw. «t fit ei potus. Manifestum est autem cx praedictis* quod motus irae insurgit ex aliqua illata iniuria primi m sic proceditur a) fuit. - fufnt EF. contristante; cui quidem tristitiae remedium ad­ hibetur per vindictam. Et ideo ad praesentiam vin­ dictae delectatio sequitur: cl tanto maior, quanto maior fuit · tristitia. -Si igitur vindicta fuerit praesens realiter, Iit perfecta delectatio, quae totaliter excludit tristitiam, ct per hoc quietat motum irae.Sed antequam vindicia sil praesens rcalitcr, fit irasccnti praesens dupliciter. Uno modo, per spem: quia nullus irascitur nisi sperans vindictam, ul supra dictum est. - Alio modo, secundum continuam cogitationem. Unicuique enim concupiscenti est delectabile immorari in cogitatione eorum quae concupiscit: propter quod eliam imagina­ tiones ^omniorum sunt delectabiles. Et ideo, cum iratus multum in animo suo cogitet de vindicia, ex hoc delectatur. Tamen delectatio non est per­ fecta. quae tollat tristitiam, et per consequens iram. Ad primum ergo dicendum quod non de eodem iratus instatur et gaudet: sed tristatur de illata iniuria. delectatur autem dc vindicia cogitata ct sperata. Unde tristitia sc habet ad iram sicut prin­ cipium: sed delectatio sicul effectus vel terminus. Ad secundum dicendum quod obiectio illa pro­ cedit de delectatione quae causatur ex rcali prae­ sentia vindictae, quae totaliter tollit iram. Ad tertium dicendum quod delectationes prae­ cedentes impediunt nc sequatur tristilia; cl per consequens impediunt iram. Sed delectatio dc vindicia consequitur ipsam « ? T • Cas. v.v. aL gnJeiii.utt. • Of. »'»· t) i?tam. - Iftata iram OCDEU iram K. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM IRA MAXIME CAUSET FERVOREM IN CORDE «λ4! D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod fervor non sil maxime effectus irae. Fervor enim, sicut supra * dictum est, pertinet ad amorem. Sed amor, sicut • qo. «u., m. supra* dictum est, principium xu’ passionum. Cum ergo causa sit potior effectu, vi­ detur quoti ira non faciat maxime fervorem. 2. Praeterea, illa quae de se excitant fervo­ rem, per temporis assiduitatem magis augentur: S a) maior, - mafit L. sicut amor diuturnitate convalescit. Sed ira per tractum temporis debilitatur: dicit enim Philoso­ phus, in II Rhetoric. *, quod tempus quietat iram. · c-r. m. ·. ». Ergo ira non proprie causal fervorem. 3. causa Praeterea , fervor additus fervori, augmentai est ct omnium fervorem. Sed maior * ira superveniens Jacit iram mitescere, ul Philosophus dicit, in II Rhetoric. ' ·»>!,»··> Ergo ira non causai fervorem. Sed contra est quod Damascenus dicit ·, quod ikoVaM*’· u«. *s'i» · rrort. Icrf. ’»· rem in usum. m ad­ ii vinuanto prae» taliter rac.r, iit peni: .1, ut :onti- •QK.xtn.m.u ccnti irum ginacum licta, per­ nam, deni llata a ct rinius. >rorae- ? *m. m Dll. 3o5 QUAESTIO XLVI1I, ARTICULUS III ira est fervor eius qui circa cor est sanguinis, est enim in bonum amatum. Et ideo assimilatur ex evaporatione fcllis /iens. calori acris ct sanguinis: propter quod, sanguinei Respondeo dicendum quod, sicut dictum est·, sunt magis amati vi; et dicitur quod cogit amare corporalis transmutatio quae est in passionibus ieciir. m quo fit quaedam generatio sanguinis. animae, proportionatur motui appetitus. Manife­ Fervor autem irae est cum amaritudine, ad con­ stum est autem quod quilibet appetitus, etiam na­ sumendum: quia tendit ad punitionem contrarii. turalis, fortius tendit in id quod est sibi contra­ Unde a-shimilatur calori ignis ct cholerae: et pro­ rium, si fuerit praesens: unde videmus quod aqua pter hoc Damascenus dicit * quod procedit cx eva- · at. calefacta magis congelatur, quasi frigido vehe­ porationc fcllis, et fellea nominatur. mentius in calidum agente. Motus autem appetiAd secundum dicendum quod omne illud cuius tivus irae causatur cx aliqua iniuria illata, sicut causa per tempus diminuitur, ncccsse est quod ex quodam contrario iniacentc. Et ideo appetitus tempore debilitetur. Manifestum est autem quod potissime tendit ad repellendum iniunum per ap­ memoria tempore diminuitur: quae enim antiqua petitum vindiciae: ct cx hoc sequitur magna ve­ sunt, a memoria de facili excidunt. Ira autem hementia et impetuositas in motu irae. Et quia causatur cx memoria iniuriae illatae. Et ideo causa motus irae non est per modum retractionis, cui irae per tempus paulatim diminuitur, quousque to­ proportionatur frigus; sed magis per modum in­ taliter tollatur. - Maior etiam videtur iniuria quan­ secutionis. cui proportionatur calor; consequenter do primo sentitur; ct paulatim diminuitur cius fit motus irae causativus cuiusdam fervoris san­ aestimatio, secundum quod magis receditur a guinis et spirituum circa cor, quod est instrumen- praesenti sensu iniuriae,- Et similiter etiam est dc tum passionum ? animae. Et exinde est quod, pro­ amore, si amoris causa remaneat in sola memo­ pter magnam perturbationem Cordis quae est in ria; unde Philosophus dicit, in VIII Ethic. ·, quod Lτ£ωχ ira. maxime apparent in iratis indicia quaedam si diuturna fiat amici absentia, videtur amicitiae in exterioribus membris. Ut enim τ Gregorius dicit, oblivionem facere. Sed in praesentia amici, semper in V 3forai. ·, irae suae stimulis accensum cor per tempus multiplicatur causa amicitiae: ct ideo palpitat, corpus tremit, lingua sc praepedit, facies amicitia crescit. Et similiter esset dc ira. si continue ignescit, exasperantur oculi, et nequaquam reco­ multiplicaretur causa ipsius. gnoscuntur noti: ore quidem clamorem format, Tamen hoc ipsum quod ira cito consumitur, sed sensus quid loquatur, ignorat. attestatur vehementi fervori 8 ipsius. Sicut enim An PHIMUM ergo dicende m quod amor ipse non ignis magnus cito extinguitur, consumpta materia; ita sentitur, nisi cum eum prodit indigentia, ut ita etiam ira. propter suam vehementiam, cito Augustinus dicit, in X de Trin. * Et ideo quando deficit. homo patitur detrimentum amatae excellentiae Ad tertium dicendum quod omnis virtus divisa propter iniuriam illatum, magis sentitur amor; ct in plores partes diminuitur. Et ideo quando ideo ferventius cor mutatur ad removendum im­ aliquis iratus alicui, irascitur poslmodum alteri, ex pedimentum rei amatae; ut sic tenor ipse amoris hoc ipso diminuitur ira ad primum. Et praecipue per iram crescat, ct magis sentiatur. si ad secundum tuent maior ira: nam iniuria quae Et tamen fervor qui consequitur calorem, alia excitavit iram ad primum, videbitur, compara­ ratione pertinet ad amorem, et ad iram. Nam fer­ tione secundae iniuriae. quae aestimatur maior, vor amoris est cum quadam dulcedine et lenitate: esse parva vel nulla. » pjMhxunt. - fwkwiü ABCDEFGtKL>r. L't enim. - Ut F. twi/ί P.i. i) /errori. - furori Prf, aeper dc P » Âivua ii piurr» pariet. - Jj» tira JitiLA Iu phtrcj EaBD. plura iCFGUil.pBDH, ARTICULUS TERTIUS UTRUM IRA MAXIME IMPEDIAT RATIONIS USUM Iit Λ/χ'σ, qu. in. art. i 3. Praeterea, indicium rationis evidentius fit ira non impediat rationem. Illud enim ex adiunctione contrarii: quia contraria luxta sc quod est cum ratione, non videtur esse * posita magis elucescunt. Sed ex hoc etiam crescit rationis impedimentum. Sed ira est cum ira: dicit enim Philosophus, in 11 Rhetoric/, quod «.·.·'· ratione, ut dicitur in VI1 Ethic. · Ergo ira non magis homines irascuntur, si contraria praeexi­ impedit rationem. stunt, sicut honorati si dehonorentur; et sic de 2. Praeterea, quanto magis impeditur ratio, aliis. Ergo ex eodem et ira crescit, ct iudicium tanto diminuitur manifestatio. Sed Philosophus rationis adiuvatur. Non ergo ira impedit iudicium * dicit, in VII Ethic. ·, quod iracundus non est in­ rationis. sidiator, sed manifestus. Ergo ira non videtur im­ Sed contra est quod Gregorius dicit, in V J/opedire usum rationis, sicut concupiscentia; quae ral. ·, quod ira intelligentiae lucem subtrahit, cum · c·^ u». *J· mentem permovendo confundit. est insidiosa, ut ibidem dicitur. d tertii m sic PROCEDITUR. Videtur quod 3 icr »oW. ·αΓ.ιυ. c *■ • Dc Pr^ir*·*!·, XXVIII . ProM. m. · Ci. HM:., l»b. VU, car.»,·.»: uTh Icrt. v». • Cxf. tl. n- j. · S.TY- «n. »i. • · a- I> • * Or FiJ/ Ori*-. >d Ub. IL «Γ *rt’ 3) ridetur mt. - nt EF. — Pn> irupedmeutum, ttnpcJitirwn ABDI HIMSimmar Thvl. D. Tkunu T. III. 5? QUAESTIO XLVIIJ, ARTICULUS IV Respondeo dicçndum quod mens vel ratio non potest discernere quid sit occultandum ct quamvis non utatur organo corporali in suo pro­ quid manifestandum, nee etiam excogitare occul­ prio actu; tamen, quia indiget ad sui actum qui­ tandi vias. Partim vero est cx ampliatione cordis, busdam viribus sensitivis, quorum actus impe­ quae pertinet ad magnanimitatem, quam facit diuntur corpore perturbato; nccesse est quod ira : unde ct de magnanimo Philosophus dicit, in perturbationes corporales etiam indicium rationis IV Ethic. ♦, quod est manifestus oditor ct amator, ^«,».0, impediant: sicut patet in ebrietate et somno. Di- et manifeste dicit ct operatur. - Concupiscentia au­ ctum est autem* quod ira maxime facit pertur­ tem dicitur esse latens ct insidiosa, quia, ut pluri­ bationem corporalem circa cor, ita ut etiam usque mum. delectabilia quae concupiscuntur T, habent τ ad exteriora membra derivetur. Unde ira, inter turpitudinem quondam et mollitiem, in quibus ceteras passiones, manifestius impedit indicium ra­ homo vult latere. In his autem quae sunt virili­ tionis; secundum illud Psalmi xxx*: Conturbatus tatis ut excellentiae, cuiusmodi sunt vindictae, est in ira oculus meus. quaerit homo manifestus esse. An PRIMUM ergo dicendum quod a ratione est Ad tertium dicendum quod, sicut dictum est*, principium irae, quantum ad motum appetitivum. motus irae a ratione incipit: ct ideo secundum qui est formalis m ira. Sed perlectum iudicium idem appositio contrarii ad contrarium adiuvat rationis passio irae praeoccupat, quasi non per­ iudicium rationis, ct auget iram. Cum enim ali­ fecte rationem audiens, propter commotionem ca­ quis habet honorem vel divitias, ct postea incurrit loris velociter impellentis, quae csl materialis in alicuius detrimentum, illud detrimentum apparet ira. Et quantum ad hoc. impedit iudicium rationis. maius: tum propter vicinitatem contrarii; tum Ad secundum dicendum quod iracundus dicitur quia urat inopinatum. 1st ideo causal maiorem esso manifestus, non quia manifestum sit sibi tristitiam : sicut etiam magna bona ex inopinato quid facere debeat: sed quia manifeste operatur, venientia, causam maiorem delectationem. Et senon quaerens aliquam occultationem. Quod par- eundum augmentum tristitiae praecedentis, contim contingit propter impedimentum rationis, quae sequemur augetur et ira. 3ού ? • An. • VcfK 10 fjEO, - Aoai/Hif γ) 4&4CJQWH«rur. - «I UaiU AUCDFGjflkL. Jql iiu e.n. kci. «1» Ei. • C*r- *i’· °· ARTICULUS QUARTUS ÜTRÜM ÎRÀ MAXIME CAUSET TACITURNITATEM βΒ&βίβ?*0 quartum sic proceditur. Videtur quod AAfiàWj™ non causct taciturnitatem. TacilurηιΐίΗ enim locutioni opponitur. Sed per !^**i^^crcmenlum · irae usque ad locutionem pervenitur: ut patet per gradus irae quos Domi­ nus assignat, Mallh. v *, dicens: Qui irascitur fra­ tri suo; et, qui dixerit fratri suo, Raca; et, qui dixerit fratri suo, Fatue. Ergo ira non causai ta­ citurnitatem. 2. Praeterea, cx hoc quod custodia rationis delicii, contingit quod homo prorumpat ad verba • Ver». *8. inordinata: unde dicitur Prov. xxv *: Sicut urbs patens et absque murorum ambitu, ita vir qui non potest cohibere in loquendo spiritum suum. Sed ira • An. pni«ced. maxime impedit iudicium rationis, ut dictum est ♦. Ergo facit maxime profluere in verba inordinata. Non ergo causal taciturnitatem. • Ver», h3. Praeterea, Mattii, xn * dicitur: Ex abundantia cordis os loquitur. Sed per iram cor maxime per• Art. ». turbatur, ut dictum est ·. Ergo maxime causât locutionem. Non ergo causai taciturnitatem. Sed contra est quod Gregorius dicit, in V A/b• G;. »». ». ral. quod ira per silentium clausa, intra mentem vehementius aestuat. • ΛΛ. rr-. cx. Respondeo dicendum quod ira, sicut iam * diqu. sive uae, him. Jrdis hoc, iotur >atur bronon per- cium bonum absolute apprehensum, non sub ratione per mamseptimam cl quodragcsimamoclavam simul, nota se, nec propter aliquid aliud boni. Et voluntas puteit ha­ • Ολ 1 *··- definitionem iruc positam ab Aristotele in II Rhetoric. /ru obiectum aliquem actum, et non ncccwtrio bere circo*:tale , . df est appetitus cum tnstttta ac spe punitionis apparentis, inordinatum. Ergo potest habere aliquem actum volendi propter apparentem parvipensionem eorum quae tn ipsum neutrum, idest nec propter sc nec propter aliud ». Dc hoc aut in ipsius aliqua, non cmncnientem. Ex qua definitione nutem actu non oi tractatum. Ergo. - Assumptum patet: videre poto in primis iram pauioncrn compotitum cx tri­ cum quandoque primo offeratur bonum; ei deinde discutia­ stitia ce spe ut causis; ct consequenter cx malo ct bono. tur an til bonum propter sc an propter aliud. Ac per hoc, tx pane tristitiae» main, defectus, ct universa­ II. Secundum dubium est, an ornoes undecim netus ap­ liter contristantia, disponunt ad iram. Et in quibus tristitia petitus quo» passiones dicimus ·, ut sunt in voluntate, sint ‘ w e»· acceptu permanet, aut renovatur, ira quoque facile surgit.- netus voluntatis vpeciticc distincti in esse nul ume: an nulli: Ex pane vero apei, audacia dclcctatioquc consequitur, tam an aliqui sic, et nliqut non. - Et an coïncidant cum illis in cogitando, quam in sperata praebentia vindictae. Ex parte sex in esse naturae: an sint alii specifice ab illis. autem succcssux speratae vindictae ud tristitiam. delectatio Quod cnim distinguantur specie, ex distinctione obte­ tanto est maior, quanto ct medicinae contrapotitac habet ctorum apparet - Quod vero non distinguantur, cx eleva­ rationem. tione inferiorum in superiorem neturum, videtur; dispersa Deinde habes obiectum utmmque, scilicet rem et per­ enim in inferioribus, uniuntur in supenôn. sonam ; re* est punitio apparens, persona est i» qui parvi­ Quod coïncidant cum illis sex. inductive manifestari popendit. Ex parte punirionis appetitae ct speratae, vide quod test amare cnim. desiderare, sperare, audere, irasci, velle non est ira ad excellentes pvrsonns. quas non speramus quoddam est. - Quod non coïncidant, apparet ex en quod posse punire; nlst pro quanto cum itliâfio adiutorio, puta iconum tractatae sunt. Ut cnim patet in qu. xxvui, art. ô *, · i» »»»?· L divino, speramus punire. Et tunc, licet esset excellens per­ et per totum immediate hunc tractatum dc passionibus, sona respectu irati absolute, non tamen respectu cius cum examinatae sunt non solum ut in appetitu sensitivo, sed adiutorio: quae cnim per amicos possumus, per nos aliquo etiam m intellectivo sunt. \'m’ mo^° possumus, ut dtcirur III Ethic · Et quod ira non III. Ad primum dubium * dicitur quod praeter dictos de- · Ct »*· » est nlii ad quos est lustitia punitio cnim ad iu stiti am ccm ct septem actus, nullus est alius actus: quoniam nolle spectat. Et quod est finita « mensutaU: punitio cnim puni· non c-l atius a praedictis; et actus neuter non datur, ul bili comrncmuratur. Et hinc, multis factis, placatur intius. «.bit ·; nec alius aliquis apparet. De nolle in primis du- * b’·»- ··* Ex parte vero apparentiae, vide quod ira non est ud mor­ plicitcr dici potest. Primo, quod nolle coincidii cum velle tuos, secundum sc, nec ad insensibilia, quibus non puto! quoniam nihil aliud significat nolle quam relie non. Et ad apparere punitio. Et quod iratus appetat punitionem sic ut hoc est auctoritas a. Thomae superius tn qu. vi, art 3, ad sciat punitus quid, a quo, et pro quo patitur, ul in II 2, et in I Sent., di»L vr. in expos, lilt., ct diit. xtvi, art. q, •u? μ. η.Λ. Rhetoric. · dicitur. - Ex persona vero habes quod ira non ad i: in omnibus cnim his locis vult quod nolle tignifiest nisi ad singulares penonas: quoniam singularium tan­ eat actum volendi cum negatione obiccti. tum c«t parvipendere. Sed quoniam bonum et malum sunt obiccta oppetitu», Habes deinceps causam irae, apparentem parvipensionem· quamvis malum secundario; ct bonum est quod omnia ap­ Unde vides, cx pane irati, causam irae aliquam excellentiam, petunt. malum vero quod omnia fugiunt* rationabile est quam laedit parvipensio: et cx parte cius cui irascimur» ut in primo appetitu, quotus est ration ilis, rit actus conso­ defectum, quem dedecet parvipendere excellentem. - Deni­ nus utrique obiecto. prosecutio scilicet respectu boni, ct fuga que habes iram non cx qualibet, sed cx conrrn sc vel sua respectu mali, Ac per hoc, sicut velle inest pro prosecu­ apparente parvipensione consurgere. Vindicta enim pro sc tione. ita nolle pro fuga! illiu» enim obiectum propnum vel suis aliquo modo, Iit; extraneas cnim omnino iniurias est bonum, huius autem malum. Et hoc est tenendum el non curamus. - Et demum inconvenientem, acu iniustam secundum rem, ct secundum mentem Auctoris: ut patet oportere apparere parvipensionem, vides, si ira excitari de­ euperius in qu. vm, art. i, ad i, ubi cx proposito hoc bet: quae cnim iustc pati credimus, non quaerimus vindi­ tractat, tanquam in proprio loco. Nec oppositum sensit in care, ut experientia continua testatur in ludiciis. loc»s pmlnductis: sed tantummodo exposuit per velle, tan­ Ex quibus nulla mihi videtur clarior differentia qua quam notius, significatum per nulle. - Dic ergo quod nolle possit odium ab ira discerni, quam quod ira est appetitus significat actum positis um refutativum obiccti. Et quia/u^J mali ita quod sentiat sc punitum pro tali re: in odio nutem in appetitu est riait nepatio in intellectu, ut dicitur in VI appetitus est solius mali Et si nesciunt exprimere atfcctus Ethic. ·; ideo hic actus declaratu» est per velle non. suos, saltem in hoc discernetur, si appetierunt malum pro Non fu»( tamen ludius ab Auctore in hoc tractatu actus vindicta seu punitione, aut simpliciter ut habeat malum: iitiu* nolitionis. Sed inquantum est proprius voluntati, tra­ illud cnim od iram, hoc ad odium spectat. ctatus esi cum suo contrario, scilicet velle: oppositorum cnim eadem est disciplina. El axsignatuin est ei obiectum, scilicet malum, el dictum quid est, scilicet fugs; ut patet in t haec dc passionibus dieu sufficiant: nihil enim aliud •Sc.qxviM. pro nunc scribendum occurrit in particulari. Restant in loco allegato *. - Inquantum vero rationem habet commu­ •.Ut calce totius tractatus dc actibus appetitus tam intellectivinem cum passionibus, tractatus est in tractatu dc odio ·, ct • Qa. txa. quam sensitivi, aliqua dubia simpliciter, ct nd hominem opposito desiderii, desperatione ac timore ·. Sunt enim in • Q*. mi aa. voluntate haec nolitioncs. Et, ut dictum est ·, univcruditer divum Sanctum Thomun. Primum est, nn praeter decem ct septem actus appetitus pastiones tractatae sunt tam pro pastionibus, quam pro iam tractatos, «ex proprios rationalibus ct undecim commu­ actibus voluntatis similibus pastionibus. IV. De actu autem neutro ·, quod non derur. facile ma­ • ci eux u • J; ea. wu, plures, cx hoc suadetur, quia diminutus Auctor fuisset currunt duae conditiones in obiccto: scilicet bonitas termi­ act. 4. omittendo illos. - Quod vero sint plures, cx duobus proba­ nans actum appetitus; ct negatio ordinis ad aliud, propter tur. Primo, quia praeter omnes dictos, est actus nolitionis, quod appetatur. Fertur cnim voluntas in bonum absolute repraesentatum, tie quod appetit ipsum, et non appetit seu nolle, in voluntate, dc quo non est tractatum. Secundo, quia praeter omnes dictos, est in voluntate ipsum propter aliud. Ex hoc autem ulterius procedendo, adiuncto qucxl bonum propter sc non exponitur positive, •C/qu-tui.O®· actus neuter ·, quo voluntas vult bonum absolute, non pro­ cc«u in tntnxl. pter sc nec propter aliud. Et « quod sit ponendus in volun­ sed negative (quia sicut nihil est a sc positive, sed ne­ tate hic actus neuter, probatur », inquit Scotus, in I Sent., gative, idest non ab alio, ita nihil eat propter sc positi­ dist. i, qu. nr, art. i. « Voluntati potest ostendi aliquod obic- ve, sed negative, idest non propter aliud), videbis quod. C i est * · «< w u ». ndum Jiiivat m aliI currit sparer turn iorem )inato J secon- I COciae. ione. aildü · Lac ot 'Hum onis, > IC ud · An a. J ilia jiuïn indc, sne- c.L · a. Grrjt IKA :anta OgUû toc. E T 307 3o8 • Ci nas. u. • Nam. i, iu. QUAESTIO ΧΙΛΊΙΙ, ARTICULUS IV cum bonum absolute appetitur, verus assensus voluntatis est ud bonum ut finem ct propter sc, et nun est actus neuter. Et per hoc patet solutio rationis. Iam enim potet quod est implicatio in adiccto dicere quod bonum repraesentatur absolute, ct non propter M ncc propter aliud. Bonum enim absolute est propter sa negative : ct hoc modo intelligitur propter .<<·, ut distinguitur contra propter aliud; sicut intclligitur cum distinguitur ens a sc contra ens ab alin. Sed adverte, novitie, quod semper subintclligitur bonum substratum, alioquin propter se diceretur de chimaera : quod enim est bonum non propter aliud, est bonum pro­ pter se. Quod si contendat quis quod sumit propter se positive, manifeste distinguit bonum propter aliud contra nul­ lum bonum; non datur enim bonum propter sc positive, nisi fingatur aliquid quod sit positive finis sui ipsius. V. Ad secundum dubium * dico quod non video in re, aut in Auctore, distinctionem specificum in esse naturae actuum qui passiones dicuntur, in voluntate positorum: sed omnes praeter tristitiam, ad supra · nominatos septem actus, scilicet velle, nolle, frui, intendere, eligere, consentire ct uti, reduci puto. Auctor siquidem superius, in qu. xxx, art. 3. nd i, particulare» conditiones distinguere passiones partis sensitivae, affirmans; oppositumque in parte intel- lectiva insinuans; umorem ct desiderium in parte sensitive, non intellectiva, distingui secundum speciem innuit. Et si dc delectatione in voluntate ct aliis passionibus idem sen· «isset. non posuisset fruitionem solam specie distinctam ab aliis actibus voluntatis ·; sed tractasset dc ea in tractatu dc delectatione ·, cum sit cius species. - Ad naturam «utem · Q* «iu »ai rerum aspiciendo, nescio irum in voluntate, nisi velle vindictam; ct amorem, nisi velle bonum sibi vel niteri, etc. Tristitiam autem ideo excepi, quia contraria eiusdem generis sunt, cl eadem est eorum disciplina: ne per hoc, cum delectatio in voluntate distinctus sit specie actus n velle et aliis actibus, consequens est ut tristitia, quae ei est contraria, sit etiam specie distinctus ocius a nolle ct ceteris. Ncc propterea diminutus est Auctor. Quoniam et, ponendo fruitionem speciem per sc in voluntate, insinuavit tristitiam: oppositorum enim eadem est disciplina. Et. tra­ ctando dc delectatione ct tristitia, expresse tradidit tristi­ tiam contrariam delectationi in voluntate, ut patet superius in qu. xxxv ♦, . · Art-> Et sic. »i decem ct septem aupradictis * addantur hi duo · <2. » — ‘ actus, scilicet nolle ct tristari; erunt in universo actus de­ cem cl novem appetitus distincti specie in esse naturae, comprehendendo «ub fruitione omnem delectationem vo­ luntatis. ' Cf. φΐ »i, lnnod. • Qiu «C. ’ Qa U»«t> MA· • Qc. tv. • QU. LMxn·. • Op- n, a. ) HA· QUAESTIO XI.IX. ARTICULUS I 5 sensitiva, luir. Et si Jem sen· ineram ab i traaaiu IfiU ■*·' m autem * Q». relie vin· leri, etc. QUAESTIO QUADRAGESIMANONA ♦·»» i m. DE HABITIBUS IX GENERALI. QUOAD EORUM SUBSTANTIAM IS QUATUOR ARTICULOS DIVISA eiusdem >cr hoc, actu· u quae ei nolle ct Jam ct, dnuavit Et. trnt tristiuperius • Art. y, hi Juo * Ct n«e> i u· de­ tunse , m vo· 309 ost actus ct passiones, considerandum est dc stantia habituum: secundo, dc subiecto eorum·; *Q· u principiis humanorum actuum·. Et primo, dc tertio, de causa generationis, augmenti et corru­ principiis intrinsecis; secundo, dc principiis extrinptionis ipsorum ·; quarto, dc distinctione ipso- ‘Quo­ • q». «. sects ♦. Principium autem intrinsecum est potentia rum ·. · Q» M». •Q.^tw^q. ct habitus; sed quia de potentiis in Prima Parte* Circa primum quaeruntur quatuor. Primo: utrum habitus sit qualitas. dictum est, nunc restat dc habitibus consideran­ Secundo: utrum sit determinata species qua­ dum. Et primo quidem, in generali; secundo vero, dc virtutibus ct vitiis, et aliis huiusmodi habitibus, litatis. • O «■»· qui sunt humanorum actuum principia ♦. Tertio: utrum habitus importet ordinem ad Circa ipsos autem habitus in generali, quatuor actum. consideranda sunt: primo quidem, dc ipsa sub­ Quarto: Jc necessitate habitus. P ARTICULUS PRIMUS UTRUM HABITUS SIT QUALITAS 'U SenL, ·* t- »ΛΙ, qu. ι, «π. i; V S.fitafhy^ Icld. n primu.m sic proceditur. Videtur quod ct posterius, et alia huiusmodi. - Sed inter ea quae habitus non sil qualitas. Dicit enim Augu­ habentur, talis videtur esse distinctio, quod quae­ stinus, in libro Octoginta trium Quaest.*, dam sunt in quibus nihil est medium inter ha­ quod hoc nomen habitus dictum est ab bens et id quod habetur: sicut inter subicctum vcl quantitatem nihil est medium. hoc verbo quod est ’ habere. Sed habere et nonqualitatem so­ lum pertinet ad qualitatem, sed ad alia Quaedam genera: vero T sunt in quibus est aliquid me­ ? dicimur enim habere etiam P quantitatem, et pe­ dium inter utrum que, sed sola relatio: sicut di­ cuniam, ct alia huiusmodi. Ergo habitus non est citur aliquis habere socium vel amicum. Quae­ dam vero sunt inter quae est aliquid medium, qualitas. 2. Praeterea, Habitus ponitur unum praedi­ non quidum actio vcl passio, sed aliquid per mo­ re*? *1. ·., camcntum; ut patet in libro Praedicamentorum ·. dum actionis vcl passionis, prout scilicet unum Sed unum praedicamentum non continetur sub est ornans vel legens, ct aliud ornatum aut te­ ctum r: unde Philosophus dicit, in V Metaphys.*, alio. Ergo habitus non est qualitas. 3. Praeterea, omnis habitus est dispositio, ut quod habitus dicitur tanquam actio quaedam ha• lux ».6. dicitur in Praedicamentis ”. Sed dispositio est ordo bentis et habiti, sicut est in illis quae circa nos 1 üjP'iitf Γνhabentis partes, ut dicitur in V Metaphys.* Hoc habemus. Et ideo in his constituitur unum spe­ autem pertinet ad praedicamentum Situs. ErgQ ciale genus rerum, quod dicitur praedicamentum Habitus: dc quo dicit Philosophus, in V Afetaphys.*, ’ '' habitus non est qualitas. Sed contra e^t quod Philosophus dicit, in Prac- quod inter · habentem indumentum, et indumen­ • locat n »,}. dicanicntis quod habitus est qualitas dc difficili tum quod habetur, est habitus medius. Si autem sumatur habere prout res aliqua di­ mobilis. Respondeo dicendum quod hoc nomen habitus citur quodam modo se habere in seipsa vcl ad ab habendo est sumptum. Λ quo quidem nomen aliud :; cum iste modus se habendi sit secundum habitus dupliciter derivatur: uno quidem modo, aliquam qualitatem, hoc modo habitus quaedam secundum quod homo, vcl quaecumque aha res, qualitas est: de quo r· Philosophus, in V Metadicitur aliquid habere; alio modo, secundum quod phys. ' , dicit quod habitus 'dicitur dispositio se- *ϊί"; aliqua res aliquo modo se habet in seipsa vcl ad eundum quam bene vel male disponitur disposi­ tum, et · aut secundum se aut ad aliud, ut sanitas aliquid aliud. Circa primum autem, considerandum est quod habitus quidam est. Et sic loquimur nunc dc habere, secundum quod dicitur respectu cuius­ habitu. Unde dicendum est quod habitus est qua­ cumque quod habetur, commune est ad diversa litas. ww. «p. genera. Unde Philosophus inter postpracdicaAn prime ai ergo DICENDUM quod obicctio illa pro­ menta habere ponit, quae scilicet diversa rerum cedit de habere communiter sumpto: sic enim est genera consequuntur; sicut sunt opposita, ct prius commune ad multa genera, ut dictum est ♦. · ε· «φ ·« « t) quvd eit. - Oro. Po. - Pni ellcni xd, xd etiam t. etiam — Ora. PKa γ) vero.-eifiwc I’D I IKj.-Pom quOui PI»D *Jdunf non. pr.»t utrumque F oàhl non quidem actio et fcuiia. Î) tegent... tectum. — regent... rectum Pa. «) rolrr. - l9fra A1ICIM EGHIL. Ç) ad a’ Aud. - ad aNfaM a/md P, oMfiM alittd cJ. a. quo. - qua P. ct. - rf EF. QUAESTIO XLIX, ARTICULUS 11 3ιο Λι» secundum dicendum quod ratio illa procedit camentorum *, comprehendit omnes dispositiones. dc habitu secundum quod intelligitur aliquid me­ Corporales quidem, in eo quod dicit < secundum dium inter habens cl id quod habetur: sic cnim locum »: et hoc pertinet ad praedicamentum Situs, qui est ordo partium in loco, Quod autem dicit est quoddam praedicamentum t ut dictum est At> tertium dicendum quod dispositio quidem « secundum potentiam >, includit illas dispositiones semper importât ordinem alicuius habentis par­ quae sunt in praeparatione et idoneitate nondum tes: sed hoc contingit tripliciter, ut statim ibidem perfecte, sicut scientia et virtus inchoato. Quod Philosophus subdit, scilicet aut secundum locum, autem dicit secundum speciem >, includit perfectas aut secundum potentiam, aut secundum speciem, dispositiones, quae dicuntur habitus, sicut scientia in quo, ut Simplicius dicit in Commento Praedi- i ct virtus complete ·. • Im ·) temptat. - • uv tv. »?. m- »D. «i.TKItct- mi· >D(4Jlb IV c*-. m. i Commentaria Cardinalis Caietani cius radicem: est cnim qualitas habens bilem ordinem. Dispositionis quippe nomen a positione ordinata partium derivatum videtur; ct proptcrca α panibus quantitati vis. quibu* primo convenit positio, non solum ad partes spi­ rituales, ted ad habentem partes transumptum est. Unde non videtur quod c ■) - Po»t dhpniiiiwtrt ponunt cpdkc*. iJ. - u C οπι. ΛΙ.; pro ihcm quod, id quad AFGHiK. I T< - frcftcrr.i I . prcyirr 1‘κρΙΙ ct j. -Tcif.ry.-S.T*· un. » Th. UCL u CL U. «a ·, pu kib «». 1 pu ritione i. tecurtdum um Situs, item dicit t? ositiones nondum to. Quod perfectus t scientia ordinem, partium Hinnivi*, irte» ipiil. Unde » panes. »do> mI» in ho, omnes c habenkciea et t in poinutem us pcr· nrur ed Prae· litatis · i>ij. quiicius, JUOd · Op. J/QK4 ΤΙ/Π- ’ Q’J “ utem rr, et venacile au« Juod 3 ’des ]uid run· : est em, ma. ;pcfim itu· ιοη hriinit T lius QUAESTIO XL1X, ARTICULUS II 3n prie cnim qualitas importat quendam modum attendatur ordo ad naturam, quae est finis. Unde substantiae. Modus autem est, ut dicit Augusti- secundum figuram, vel secundum calorem vclfrii-î. iv. nus, super Gcn. ad litteram *, quem mensura prac- gus, non dicitur aliquis disponi bene vel male, figit: unde importat quondam determinationem nisi secundum ordinem ad naturam rei, secun­ secundum aliquam mensuram. Et ideo sicut id dum quod est conveniens vel non conveniens. secundum quod determinatur potentia materiae I nde et ipsae figurae ct passibiles qualitates, se­ secundum esse substantiale, dicitur qualitas quae cundum quod considerantur ut convenientes vel est * differentia substantiae; ita id secundum quod non convenientes naturae rei, pertinent ad ha­ determinatur potentia subiccti secundum esse ac­ bitus vel dispositiones: nam figura, prout conve­ cidentale, dicitur qualitas accidentalis, quae est nit naturae rei. ct color, pertinent ad pulchritudi­ etiam quaedam differentia, ut palet per Philoso- nem ; calor autem ct frigus, secundum quod con­ , i ‘ phum in V Metaphys.* veniunt naturae rei, pertinent ad sanitatem. Et u’· Modus autem sive determinatio * subiccti se- hoc modo culiditas et (rigiditas ponuntur n Phi­ · vu- *»·*· eundum esse accidentale, potest accipi vel in or­ losopho * in prima specie qualitatis. dine ad ipsum naturam subiccti; vel secundum Unde putet solutio ad secundum. Licet o qui­ actionem ct passionem quae consequuntur prin- ' busdam aliter solvatur, ut Simplicius dicit, in Com­ cipia naturae, quae sunt materia et forma; vel mento Praedicamentorum “. ·ΐχ-βχ secundum quantitatem. Si autem accipiatur mo­ An tertium DICENDUM quod ista differentia, dif­ dus vel determinatio subiccti secundum quanti­ ficile mobile, non diversiticat habitum ab ahis tatem, sic est quarta specie.'» qualitatis. Et quia speciebu?» qualitatis, sed a dispositione. Dispositio quantitas, secundum sui rationem, est sine motu, autem dupliciter accipitur: uno modo, secundum et sine ratione boni et mali; ideo ad quartam quod est genus habitus, nam in V Mctaphys.* · i«. speciem qualitatis non pertinet quod aliquid sit dispositio ponitur in definitione habitus; alio mo­ bene vel male, cito vel tarde transiens. - Modus do, secundum quod est aliquid conira habitum * autem sive determinatio: .subiccti secundum actio­ divisum \ Et potest inielligi dispositio proprie di- · «>.**·· nem et passionem, attenditur in secunda et tertia ct.i condividi contra habitum, dupliciter. Uno mo­ specie qualitatis. Et ideo in utraque consideratur do, sicut perfectum et imperfectum in eadem spe­ ’· quoti aliquid facile vel difficile fiat, vol quod sit ' cie: ut scilicet dispositio dicatur, retinens nomen cito transiens aut diuturnum. Non autem consi­ commune, quando imperfecte in est, ita quod de deratur in his aliquid pertinens ad rationem boni facile amittitur; habitus autem, quando perfecte vel mali: quia motus ct passiones non habent inest, ut * non dc fadh amittatur. Et sic dispo* rationem finis, bonum autem et malum dicitur sitio fit habitus, sicut puer fit vir. - Alio modo per respectum ad finem. - Sed modus et deter­ pot. L. dinem quendam importat, ut dictum est *. Unde Ncc impeditur quin secundum hoc facile ct dif­ non dicitur aliquis disponi pcr qualitatem, nisi ficile mobile sint specificae differentiae* propter in ordine ad aliquid. Et si addatur bene rei male. hoc quod ista pertinent ad passionem ct motum, quod pertinet ad rationem habitus, oportet quod ci non ad genus qualitatis. Nam istae differen- i'i ctl. - c aliter tamen quam ante addiscere «. Ergo habi­ aut secundum sc, idest secundum suam naturam, tus non importai habitudinem principii ad actum. aut ad aliud, idest in ordine ad finem. 2. Praeterea, illud quod ponitur in definitione Sed sunt quidam habitus qui etiam ex parte alicuius, per sc convenit illi. Sed esse principium subiecti in quo sunt, primo ct principaliter im­ actionis ponitur in definitione potentiae; ut patet ponant ordinem ad actum. Quia, ut dictum est, -έ2»!ΐν.α£ ’n V Metaphys. Ergo esse principium actus per habitus primo ct per sc importat habitudinem se convenit potentiae. Quod autem est per sc, ad naturam rei. Si igitur natura rei in qua est ? est primum P in unoquoque genere. Si ergo etiam habitus, consistat in ipso ordine ad actum, sequi­ habitus sit principium actus, sequitur quod sit tur quod habitus principaliter importet ordinem posterior quam potentia. Et sic non erit prima ad actum. Manifestum est autem quod natura species qualitatis habitus vel dispositio. ct ratio potentiae est ut sit principium actus ♦. ·ι>.Μ· 3. Praeterea, sanitas quandoque est habitus, Unde omnis habitus qui est alicuius potentiae ut et similiter macies et pulchritudo. Sed ista non subiccti, principaliter importat ordinem ad actum. dicuntur per ordinem ad actum. Non ergo est Ad primum ergo dicendum quod habitus est dc ratione habitus quod sit principium actus. actus quidam, inquantum est qualitas: ct secun­ Sed contra est quod .Augustinus dicit, in libro dum hoc potest esse principium operationis. Sed •op.su. de Bono Coniugali *, quod habitus est quo ali­ est in potentia per respectum ad operationem. quid agitur cum opus est. Et Commentator dicit, Unde habitus dicitur actus primus, ct operatio •Cccmotjinn. in III de Anima ·, quod habitus est quo quis actus secundus; ut patet in II de Anima *. agit cum noluerit. Ad secundum dicendum quod non est de ratione Respondeo dicendum quod habere ordinum ad habitus quod rcspiciat potentiam. sed quod reactum potest competere habitui et secundum ra­ spiciat naturam. Et quia natura praecedit actio­ tionem habitus; et secundum rationem subiecti nem, quam respicit potentia; ideo prior species in quo est habitus. Secundum quidem rationem qualitatis ponitur habitus quam potentia. habitus, convenit omni habitui aliquo modo ha­ Ad tertium dicendi m quod sanitas dicitur ha­ bere ordinem ad actum. Est enim de ratione bitus, vel habitualis dispositio, in ordine ad natu­ habitus ut importet habitudinem quandam in or­ ram. sicut dictum est Inquantum tamen nadine ad naturam rei, secundum quod convenit lura est principium actus, ex consequenti impor­ i vel non convenit. Sed T natura rei, qune est finis tat ordinem ad actum. Unde Philosophus dicit, generationis, ulterius etiam ordinatur ad alium in X de Historia Animal. ·, quod homo dicitur '· ositum uram, parte ,τ imn est, dinem ja est sequi* dinem latura tUS *. 4 0. Λ0. iac ut ctum. is est ccunί. Sed >nem. eratio , · Çy. S. Th iKt. «· itione d reactioiccies r hanatu1 na- ·idαγτ f. . npordicir, icitur · op. « ·- » x//vc mo­ rulis, non est ab habitu; quia actus similis praeveniens habitum, ab habitu non est. Quod denique habitus non sic principium facilitatis ipsius actus, sed agentis, patet ex eo quod idem actus habituato facilis, et non habituale difficilis est. - Haec de primo. III. Quoad secundum ·, scito quod, licci Auctor in hoc tractatu communius utatur habitus nomine quam poste­ riore»; quoniam appellatione habitu» in hoc tractatu com­ prehenditur species intclligibilis tam in homine quam in 6. angelo·, ut patet diligenter consideranti: ut tumen commu­ nicemus in vocabulis cum his qui adversantur, restringen­ dum est habitus numen in hac disputatione ad ea· qualita­ tes quas confitentur esse habitus, ut sunt virtute» morales ct intellectuales, ct huiusmodi; et de his ostendendum est quid rei veritas habeat. Quae melius videbitur, si attende­ rimus quod causa difficultatis huius est quin potentiae operati vae, quarum sunt isti habitu», ante istos habitus eli­ ciunt suos actus, eiusdem speciei cum actibus qui sunt post adeptum habitum : intellectus autem noster, ante ade­ ptam speciem intclligibilcm. nihil potest intclligcrc. Si nam­ que absque habitu aliquo potentiae opcrwtivac non possent operari, non esset locus specialis quaestioni huic dc acti­ vitate habitus, modo autem in dubium vertitur, ut patet ex dictis. Si qui· igitur perspexerit quod sublectum habitus opor­ tet esse aliquo modo in actu, et nliquo modo in potentia, quia utitur ipso cum vult, ct perficitur per ipsum; ct si­ militer quod habitum ipeum oportet esse nliquo modo in actu, ct aliquo modo in potentia, quoniam perficit, ct SukxsK Tiirot. D. Tnouak T. III. 313 potenti alent ad .ictum secundum constituit: cx hi» videbit naturam habitu» non eue extraneam a natura potentiae operativae. Sed quemadmodum conveniunt in natura actus ct potentiae proporfionolitcr. ut patet, ita conveniunt in natura principii respectu actu». Curn enim agere sequa­ tur actum, ct pati potentiam; ct potentia operative, secun­ dum id quod habet dc actu, principium est activum ope­ rationis suae; secundum id vero quod habet dc potentia, principium est passivum eiusdem, consentaneum est ut habitus perfidens potentiam ut cius propria perfectio, se­ cundum id quod habet de actu, perficiat ct compleat acti­ vitatem potentiae, cl secundum id quod est in potentia, approprie! potentiam axi susceptionem ultimae perfectio­ ni», idest operationis perfectae. Puundum est enim quod animae potentia operative est in potentia ad suam con­ summatam perfectionem, ordine quodam: est namque in potentia per operatione· imperfectas ad habitum; cl per habitum nd operationem perfectam, in qua consummatur pcrtcctio potentiae opcrativac. Nili quis diceret quod po­ tenti t operative unimac e»t per se in potentia per actus imperfectos ad actum perfectum, sed per accidens interpo­ nitur habitus. Quod irrationabiliter dici patet cx doctrina II 1 lysie. · Unumquodque enim, sicut agitur, ita aptum * *;.«· natum est agi, et e contra: consul autem potentiae ani­ mae operativae perfectionem sic agi, ut per actui imperfe­ cto» acquirat habitum, ct per habitum perfectam operatio­ rum assequatur. Ex natura igitur huiusmodi potentiarum c-t quoti ipac tali online, et talibus medus ad consum­ matum perfectionem perveniant. Ac per hoc, habitus ipsi per sc mediant inter potentias ct operationes perfectas. I\. I t autem quod dicimus dc activitate habitus respe­ ctu netu», evidentius monstretur, in virtutibus intellcctualibu». quas constat eue habitus, manifestatur. Et quoniam innata e ·' nobis ru cx nohoribut nobis ·, inchoemus ab • Ajisl η». Εαρ.·.».?. srte. \r» est habitus, ut patet in VI Ethic. ·: et est facti- - S.1K k-Λ I. • Qf. nr. ·. j vu». Et quod »it (activus in genere causae effectivae, ut ijT's Tl-letS omni» cavillatio excludatur, probatur α IX Metaphys. *, • s,m. uct. t», n..nu.ts.vm, ubi ar» ponitur inter potentia» activas; ct distinguitur po­ C»f. V, ·. 3. J. tentia rntioneli» contra potentiam naturalem, quod illa est activa utriuxquc contrarii, ct propterea non agit nisi de­ terminata a proacresi. et lune agit unum. Praeterea, domus quae lit in materie, est a domo quae ost in anima, effective: ct sanitas α sanitate, ct universaliter quodlibct artificiale a sua forma in mente. Sed hoc nihil aliud est quam esse ab «ne: nihil enim aliud est sanitas in mente medici quam ars sanandi, et similiter domus quam ara domificondi: unde ad utrumque contrariorum »c habet. Ergo, Praetereo. V S/etaphys. ’, st.ituitica, ct. breviter, artifex, • SL Tb. k«. m». ponitur causa efficiens per sc. Polycletus autem, seu subie- II. ectum. per accident. Ergo ars ipsa est per sc principium activum actus. - Et. quoniam probabile est quod sapientibus pluribus videtur ·, cx communi hominum consensu patet • AnooLTcy».·. ie>. Icap-L·.;homines, utendo suis irtibu», eue causai operum; ndeo quod carentes artibus, carent facultate faciendi, et non solum carent expeditione, delectatione, promptitudinc ct facilitate. Sit ergo procul a probabilibu» phantasia haec: ct dicito, ingrediendo interiorem hominem, quod quemadmodum ars. cum recta ratio sit factibilium, activa est eorum, ita pru­ dentia, quae recta ratio est tgibiliuin, activa est eorum. Et similiter quilibet habitus existent in aliqua potentia ani­ mae, vim activam habet, sicut potentia cuius est; ut in corpore articuli dicitur. V. Ncc hoc est derogare activitati potentiae ·; sed decla­ * · • Th. leer. « • Art. 5- 1, ? I T • n. *;· • O. 4*7, 47*. • t>. wu 1 id tssc proeminent, ct pemtionem rfectam. cr »c prin· rivum: trictu elicito, imperato. est connujdincm et er clicitoi ctivo per Î scorsurn. «beat per ordinem iimus, et cquendo tulere ct kt sanirum, ne leni aut us. etc..' i actus test per ?itsntia nod in io uno otentfa produate ad ncrmlngentit ™‘caU* ·*·* tum cn^trj. CtU5 bus • sc ni», 5MC •necx dc QUAESTIO XI.IX, umeuLus IV ARTICULUS QUARTUS UTRUM SIT NECESSARIUM ESSE HABITUM IU Soit» dut. tun, qv I. ·π. t ; Jfc Vrrit^ qu. tx. m. a; /b Virt*t.4 qu.1, an. 1. tura caelestis corporis non est in potentia nisi non sit necessarium esse habitus ·. Ha­ ad unum motum determinatum. bitus enim sunt quibus aliquid dispo­ Tertio requiritur quod plura concurrant ad dis­ nitur bene vel male ad aliquid, sicut ponendum subicctum ad unum eorum ad quae , dictum esi *. Sed per suam formamestaliquid in potentia, bene quae diversis modis commensurari ali possunt, ut sic disponatur bene vel mule ad vel male disponitur: nam secundum formam ­ quid est bonum, sicut et ens. Ergo nulla neces­ formam vel ad operationem *. Unde qualitates * Λ ** .simplices elementorum, quae secundum unum sitas est habituum. 2. Praeterea, habitus importat ordinem ad modum determinatum naturis elementorum con­ actum. Sed potentia importat principium actus veniunt. non dicimus dispositiones vel habitus ♦, ο. jx» sufficienter : nam ct potentiae naturales absque sed simplices qualitates: dicimus autem disposi­ habitibus sunt principia actuum. Ergo non fuit tiones vel habitus sanitatem, pulchritudinem ct alia huiusmodi, quae important quandam com· necessarium habitus esse. 3. Praeterea, sicut potentia se habet ad bo­ mensurationem plurium quae diversis modis comnum et malum, ita et habitu·»: et sicut potentia munxurari possunt. Propter quod Philosophus di­ non semper agit, ita ncc habitus. Existentibus igi­ cit. in V .Metaphys. ♦, quod habitus est dispositio, Dl I»KIV.«*F -θ· •n· ct dispositio est ordo habentis partes rei secundum xx.n.1 tur potentiis, superfluum fuit habitum esse. I. »r»· > Sed contra esi quod habitus sunt pericctio- locum, rei secundum potentiam, rei secundum spe­ • ΛΠ- v > b.Tt »*··T· nes quaedam, ut dicitur in VII Physic, · Sed ciem ; ut supra * dictum est. perfectio est maxime necessaria rei : cum habeat Quiit igitur multa sunt entium ad quorum na­ rationem finis. Ergo necessarium fuit habitus esse. turas cl openiliones necesse esi plura concurrere An. » Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum quae diverts modis comtncnsurari possunt, ideo est. habitus imponar dispositionem quandam in necesse est habitus esse. Ad primum ergo DicENDUM^quod per formam Ordine ad naturam rei, cl ad operationem vel > finem cius, secundum quam ? bene vel male ali­ perficitur natura rei: sed oportet quod in ordine quid ad hoc disponitur. Ad hoc autem quod ali­ ad ipsam formam disponatur subtectum aliqua dis­ quid indigeat disponi ud alterum, tria requirun­ positione.- Ipsa tamen forma ordinatur ulterius ad tur. Primo quidem, ul id quod disponitur, sit operationem, quae vel est finis, vel via in finem. Et si quidem habeat forma determinate 1 unam T alterum ab eo ad quod disponitur; et sic τ sc o. «. 4*7. 47*· Deo *. Ai> secundi m dicendum quod potentia quan­ Secundo requiritur quod id quod est in po­ doque se habet ad mulla : ct ideo oportet quod ζ tentia ud alterum, possit pluribus modis deter­ aliquo alio ζ determinetur. Si vero sil aliqua pominari. et ad diversa. Unde si aliquid sit in po­ tentia quae non se habeat ad multa, non indiget tentia ad alterum, ita tamen quod non sit in po­ habitu determinante, ul dictum est ·. Et propter · l· tentia nisi ad ipsum. ibi dispositio et habitus hoc vires naturales non agunt operationes r· suas M i», «a locum non habet ♦ : quia tale sublectum cx sua mediantibus aliquibus habitibus: quia secundum natura habet debitam habitudinem ad talem actum. seipsas sunt determinatae nd unum. Unde si ’ corpus caeleste sit compositum cx Ad tertii m dicendi m quod non idem habitus materia cl forma, cum illa materia non sil in se habet ad bonum ct malum, sicut intra · pa- ·<»*««. potentia ad aliam formam, ul in Primo 4 dictum lebit. Eadem autem potentia se habet ad bonum est, non habet ibi locum dispositio vel habitus et malum *, Et ideo necessarii sunt habitus ul · l' ad formam : aut etiam ad operationem, quia na­ potentiae determinentur ad bonum. D QUARTUM SIC PROCEDITUR. VîdctUr quod S e) f») γ) î) .Tte habitus. - habitam P. JBJrH. - ftrut |>. tit. - Om. 40.11«». tL - cum IT, oto. L. 4) itctsminate. - ./cffrwuxjrr l’X ζ| .1/4 a o aJio. - oliftK» moA' E.FGKUI. aU^uo -lotto aJso I. «tto l-B. T,1 operat«owru - actiaan œd/.-c*. hid pse us. Commentaria Cardinalia Caiotani x titulo quarti articuli. dubium occurrit: quia quaestio an est praecedit ceteras quaestione» doctrinae ordine; Auctor tarnui triti quaesivit antequam quaerat nunc an habitum esse rit nccose. 1 Ad hoc dicitur quod rem aliquam esse dupliciter quae­ ritur. Primo, ut udttur ipsam esse. Et sk oportet primo post quid nominis, quaerere au sit! nihil enim c»( scibile de non ente. Et hoc non accidit in proposito quoniam 316 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS IV habitu» csie est per sc notum experientia; ct quaestionem movere dc hoc, esset impotentis discernere inter notum per te ct notum propter aliud. - Secundo, ut sciatur causa quare est. Et haec quaestio est posterior quaestione quid est: quoniam ppu* oportet scire quidJitutem in sc, quam ·. s. > ut causam esse rei; constat enim ex II Foster. ·, medium ΙΦΛ i. . nd quaestionem α/i est 9 eoe quid. Propter quod Auctor primo praedicata quidditatira habitus, in primis tribus ar­ ticulis, quaesivit: ct nunc, quarto, dc ratione seu causa es· sendi eius inquirit. II. In corpore eiusdem quarti articuli, adverte duo. Pri­ mum cit, quod differentia inter secundam ct tertiam condi­ tionem requisitum ad habendum habitum, consistit in hoc, quod, prima conditione complectente utrumque. scilicet potentiam ct actum ; secunda conditio, cx parte actus, plu­ ralitatem tam actuum quam modorum eorundem; tertia autem, cx parte potentiae, pluralitatem torn disponentium quam modorum ipsorum ponit. Secundum est, quod cx ipsa definitione habitus, .Auctor haec requisita habet. Ex ratione namque dispositionis, habet distinctionem inter potentiam ct actum, divenitutemque actuum, ct rursus pluralitatem disponentium. Disponitur enim omne quod disponitur, ad actum aliquem; nec opus cit disponi quod unius tantum actus est capax; et dispositio habenti· est partes, idest partialia. Ex ratione autem varie­ tatis secundum bene vcl male, diversitas habetur modorum. III. Circa requisita ad habitum, dubium in eodem oc­ currit articulo. Quoniam aut conditione» enumeratae in littera sufficiunt ad necessitatem habitui, aut non. Si suffi­ ciunt, ergo in mixtis, vcl saltem in vegetabilibus, ponen­ dus est habitui; contra doctrinam icqucnti» quaestionis ·. Et tenet sequela, quin in hi* est distinctio potentiae et actui, et plura concurrunt diversimode commensurabilia ad disponendum, etc. - Si non sufficiunt, ergo littera male probant necessitatem habitui. post enumeratas conditiones subiungem: Quia igitur multa sunt entium ad quorum > naturas ct operationes ncccsse est plura concurrere quae diversis modis commensurari possunt, ideo ncccsse est habitus esse. IV. Ad hoc dicitur quod, ut cx quaestione sequenti · colligitur, habitui sumitur dupliciter. Uno modo, proprie. Et sic non videtur extra animam rationalem inveniri. - Alio modo, communiter pro habituali dispositione, sive ad na­ turam sive ad opu». in pluribus consistente; ut in littera hac dicitur. Et sic, cum quadam latitudine, invenitur etiam in mixti» inanimatis; ut patet dc pulchritudine. Et quii Auctor, imitatus naturam, paulatim ab imperfectis ad per­ fecta, a communibus ad propria doctrinam tradit; habitum hic communissime sumpsit, distincturus postmodum. Et ideo conceditur quod illae conditiones sufficiunt ad habi­ tum sci dispositionem, primam speciem qualitatis (sic enim sumitur hic habitus): ct ideo nulla mentio fit dc difficili mobilitate, quae est nltcni conditio habitui proprie dicti. Et quod non inconvenit habitum communiter dictum In­ veniri in inanimatis, .t quibus negabitur habitu* proprie sumptu*. • er qu. xui Licn>J. • ViJc Cwm« Ca1«. [wt ftrt.; 'Ooimenuvru QUAESTIO L, ARTICULUS I ion. Si juiHi bu», poncnunestioni» ♦. · An. I( lotcnriec ct it) rah ilia ad irtcra male zondirioncs QUAESTIO QUINQUAGESIMA DE SUBJECTO HABITUUM ui quorum rere quae ccessc est icqucnti , proprie, iri. - Alio re od na­ in littera ur etiam El quia i ad per· habitum Ium. Et id habi­ ti? enim difficili e dicti, um in· proprie 3l7 IN SEX ARTICULOS DIVISA ;Art',îan·’· einde considerandum est dc subiecto habi­ a,<*· "■'*· Tertio: utrum in potentiis sensitivae partis possit esse aliquis habitus. Quarto: utrum in ipso intellectu sit aliquis habitus. Quinto: utrum in voluntate sit aliquis habi­ tus. Sexto: utrum in substantiis separatis. tuum ♦. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum in corpore sit aliquis habitus. Secundo: utrum anima sit subicctum habitus secundum suam essentiam. vel secundum suunt potentiam. ARTICULUS PRIMUS UTRUM IN CORPORE SIT ALIQUIS HABITUS ΠΙ .Sri/M dfrt. wn, qu. t. »n. i. •V»4c Censeat. Ift- J. primum sic proceditur *. Videtur quod corpore non sit aliquis habitus. Ut ■J enim Commentator dicit, in III de Ani«CDesttfU.inn. *, habitus est quo quis agit cum voluerit. Sed actiones corporales non subiacent voluntati; cum sint naturales. Ergo in corpore non potest esse aliquis habitus. 2. Praeterea, omnes dispositiones corporale·» sunt facile mobiles. Sed habitus est qualitas diffi­ cile mobilis. Ergo nulla dispositio corporalis po» test esse · habitus. 3. Praeterea, omnes dispositiones corporales subiacent alteration!. Sed alteratio non est nisi in tertia specie qualitatis, quae dividitur contra ha­ bitum. Ergo nullus habitus est in corpore. Sed contra est quod Philosophus, in Praedica•c-p. m, mentis ♦, sanitatem corporis, vel infirmitatem in­ sanabilem. habitum nominari dicit. ; &“·Respondeo dicendi m quod, sicut supra * dictum est, habitus est quaedam dispositio alicuius subiecli existentis in potentia vel ad formam, vel ad operationem. Secundum ergo quod habitus im­ portat dispositionem ad operationem, nullus ha­ bitus est principaliter in corpore sicut in subiecto. Omnis enim operatio corporis est aut a naturali qualitate corporis; aut est ab anima movente cor­ pus. Quantum igitur ad illas operationes quae sunt a natura, non disponitur corpus per aliquem habitum: quia virtutes naturales sunt determina•ibj.irt.4. tae ad unum; dictum est autem * quod habitualis dispositio requiritur ubi subicctum est in potentia ad multa. Operationes vero quae sunt ab anima per corpus, principaliter quidem sunt ipsius ani­ mae: secundario vero ipsius corporis. Habitus autem proportionantur operationibus: unde ex similibus actibus similes habitus causantur, ut dicitur in 11 Ethic. · El ideo dispositiones ad tales «Λ operationes principaliter sunt in anima. In corpore ») p.fnf eut. - rtl codkct. *) dicuntur. - l^bitut dicuntur Ii. dicuntur Mitto F. vero possunt esse secundario: inquantum scilicet corpus disponitur et habilitatur ud prompte de­ serviendum operationibus animae. Si vero loquamur dc dispositione subiecti ad formam, sic habitualis dispositio potest esse in corpore, quod comparatur ad animam sicut sub­ icctum ad formam. El hoc modo sanitas ct pul­ chritudo, ct huiusmodi, habituales dispositiones dicuntur P. Non tamen perfecte habent rationem ? habituum: quia causae eorum ex sua natura dc facili transmutabiles sunt. Alexander vero posuit nullo modo habitum vel dispositionem primae speciei esse in corpore, ut Simplicius refert in Commento Praedicamenti : * sed dicebat primam speciem qualitatis pertinere tantum ad animam. Et quod Aristoteles inducit in Praedicamentis de sanitate ct aegritudine ♦ non ** inducit quasi haec1 pertineant ad primam speciem τ qualitatis, sed per modum exempli: ut sit sensus quod sicut aegritudo ct sanitas possunt esse facile vel difficile mobiles, ita etiam qualitates primae speciei, quae dicuntur habitus ct dispositio. - Sed patet hoc esse contra intentionem Aristotelis. Tum quia eodem modo loquendi utitur excmplificando dc sanitate ct aegritudine, et dc virtute et de scientia * Tum quia in VII Physic.** expresse mx · *«· ponit inter habitus pulchritudinem ct sanitatem, An primum ergo DICENDUM quod obiectio illa procedit dc habitu secundum quod est dispositio ad operationem, et de actibus corporis qui sunt a natura : non autem dc his qui sunt ab anima, quorum principium est voluntas. An secundi m dicendi m quod dispositiones cor­ porales non sunt simpliciter difficile mobiles, pro­ pter mutabilitatem corporalium causarum. Possunt tamen esse difficile mobiles per comparationem ad tale subicctum, quia scilicet, tali subiecto du­ rante, amoveri non possunt: vel quia sunt diffl- T jttAtl Me, - qu-tre hjcc ACGII.pH, faù Aav UF, aujji I’j. 318 QUAESTIO L, dic mobiles per comparationem ad alias dispo­ sitiones. Sed qualitates animae sunt simpliciter difficile mobiles, propter immobilitatem subiecti. Et ideo non dicit quod sanitas difficile mobilis simpliciter sit habitus: sed quod cst ut habitu$> • o cater^.. sicut in graeco habetur *. Qualitates autem animae dicuntur simpliciter habitus. Ad tertium dicendum quod dispositiones cor­ porales quae sunt in prima specie qualitatis, ut quidam posuerunt, differunt a qualitatibus tertiae speciei in hoc, quod qualitates tertiae speciei sunt ut in fieri ct ut in motu: unde dicuntur pas­ siones vel passibiles qualitates. Quando autem iam pervenerint ad perfectum, quasi ad speciem, tunc iam sunt in prima specie qualitatis. - Sed hoc improbat Simplicius, in Commento Praedica.ujfi mentorum *, quia secundum hoc calefactio esset in tertia specie qualitatis, calor autem in prima: Aristoteles autem ponit calorem in tertia. ® Unde Porphyrins dicit, sicut idem Simplicius * au refert *, quod passio vel passibilis qualitas, et dis­ positio ct habitus, differunt in corporibus secun­ dum intensionem et remissionem. Quando enim λ i.lcm S'mylichn. - Sùmfliciui Q, Sttnfluu» ibiJix Pm. ARTICULUS II aliquid recipit caliditatem secundum calefieri tan­ tum, non autem ut calefacere possit; tunc est passio, si sit cito transiens, vel passibilis qualitas, si sit manens ·. Quando autem iam ad hoc per­ ducitur quod paiest etiam alterum calefacere, tunc csl dispositio: si autem ulterius intantum confirmetur quod sit difficile mobilis, tunc erit habitus: ut sic dispositio sit quaedam intensio seu perfectio passionis vel passibilis qualitatis, habitus autem dispositionis. - Sed hoc improbat Simplicius, quia talis intensio ct remissio non important diversitatem ex parte ipsius formae, sed ex diversa participatione subiecti % Et ita non diversificarcnlur per hoc species qualitatis. Et ideo aliter dicendum est quod, sicut supra · dictum est, commcnsuratio ipsarum qualitatum passibilium secundum convenientiam ad naturam, habet rationum dispositionis: ct ideo, facta alte· ratione circa ipsas qualitates passibiles, quae sunt calidum et frigidum, humidum et siccum, fit ex consequenti alteratio secundum aegritudinem ct sanitatem. Primo autem et per se non est altcratio secundum huiusmodi habitus et dispositiones. jrcrmanmt I F. tuHtcli. - iytiht lutifiti P4. ·) m.wu. 9 • Art- ». » ittx. *rt. 3 ju. /XRTICULUS SECUNDUS UTRUM ANIMA SIT SUBJECTUM HABITUS SECUNDUM SUAM ESSENTIAM, VEL SUAM POTENTIAM 11 'VUtCMaraotf. C*», R I · S. Tb Iccl ux • C»p. uu, t». Π H^-S.TS.ksL u fieri tan­ rune est qualitas, hoc per· cfaccre, atantum une erit intensio alitatis, nprobat io non ormac, ira non * lis. supra ♦ 3, ad 4.IUI, art. litatum luram, a altcic sunt fit cx em ct alteraiones. QUAESTIO L, ARTICULUS III 3ig ficics coloris. Et hoc modo potest potentia esse cuius potentia est subicctum. non importat ordi­ subicctum habitus. nem ad naturam, sed ad operationem. Unde est Ad tertium dicendum quod habitus praemittitur posterior potentia. - Vcl potest dici quod habitus potentiae, secundum quod importat dispositionem praeponitur potentiae sicut completum incomple­ ad naturam: potentia autem semper importat or­ to. et actus potentiae. Aclus enim naturaliter est « dinem ad operationem, quae est posterior, cum prior; quamvis potentia sil prior ordine generationatura sit operationis principium. Sed habitus nis ct temporis, ut dicitur in VU et IX Melaphys**. ϋί, » ··'* a) ft tcmpi-lt,.. Slctaphyi. - et t» 17/ (17// I.) ft in J.X Stela· I dicitur ii 17/ Mftapfyt, K. /m 17/ pB. ft tempori» ut dicitur tu fhy». ACGI.pDII. ut iit Vitet Λ /.Veli Mctapkyt. dicitur EFklf. /A* (nwg. »&. rt V//j Metaphyr. tfl, tl ternarii (u /A* Mttaut Phtlofnphua dicit et ία I /7 ft m /A Mctafkyi. 1. ct trmpnri» ut F*iy·. iD. ARTICULUS TERTIUS • Q*r ipsa irae; iquis a ad pus. uius d II sic · v«». 4>cnt ut • Qu. Q, «n 4 e ra­ na: iam rcEt * Qm· *u·· uas in inicut si­ ti r. se uia >icintur UTIU Μ IN POTENTIIS SENSITIVAE PARTIS POSSIT ESSE ALIQUIS HABITUS Ili Sent,, di«L xjr, art. ι, ψι* 2| xuu, qu. I, uti; />r Virtute qu. I. art. i. VidctUF quod Ad st.ciNhiM dicendum quod vires sensitivae in in potentiis sensitivae partis non possit brutis animalibus non operantur cx imperio ra­ esse aliquis habitus. Sicut enim potentia tionis; sed si sibi relinquantur bruta animalia, nutritiva pars est irrationalis, ita et sen­ operantur cx instinctu naturae. Et sic in brutis sitiva. Sed in potentiis nutntivae partis non animalibus po­ non sunt aliqui habitus ordinali ad nitur aliquis habitus. Ergo nec in potentiis sen­ operationes. Sunt tamen in cis aliquae disposi­ sitivae panis aliquis habitus debet poni. tiones in ordine ad naturam, ut sanitas ct pul­ 2. Praeterea, sensitivae partes sunt communes chritudo. - Sed quia bruta animalia a ratione ho­ nobis et brutis. Sed in brutis non sunt aliqui minis per quondam consuetudinem disponuntur habitus: quia non est in cis voluntas, quae in ad aliquid operandum sij; vel aliter, hoc modo • A* »» [· definitione habitus ponitur, ut supra * dictum in brutis animalibus habitus quodammodo poni üisrt^»Îri est. Ergo in potentiis sensitivis non sunt aliqui possunt: unde Augustinus dicit, in libro Octoginta habitus. trium Quaest. *, quod videmus immanissimas be- · Q·· 3. Praeterea, habitus animae sunt scientiae ct stias a maximis voluptatibus absterreri · dolorum virtutes: ct sicut scientia refertur ad vim appre- metu, quod cum in earum consuetudinem verterit, hensivam, ita virtus ad vim uppetitivam. Sed in domitae et mansuetae vocantur. Deficit tamen ratio potentiis sensitivis nnn sunt aliquae scientiae: cum habitus quantum ad usum voluntatis, quia non scientia sit universalium, quae vires sensitivae habent dominium utendi vcl non utendi: quod apprehendere non possunt. Ergo etiam nec ha­ videtur ad rationem habitus pertinere. Et ideo, bitus virtutum in partibus sensitivis esse possunt. proprie loquendo, in cis habitus esse non possunt. Sed contra est quod Philosophus dicit, in III Ad tertium dicendum quod appetitus sensitivus Ethic. * quod aliquae virilités, scilicet temperantia natus est moveri ab appetitu rationali, ut dicitur ct fortitudo, sunt irrationabilium partium. in 111 de Anima ' : sed vires rationales appreRespondeo dicendum quod vires sensitivae du­ hensivae natae sunt accipere a viribus sensitivis. pliciter possunt considerari: uno modo, secun­ Et ideo magis convenit quod habitus sint in vi­ dum quod operantur cx instinctu naturae; alio ribus sensitivis appetitivis quam in viribus sen­ modo, secundum quod operantur cx imperio ra­ sitivis apprehensivis: cum in viribus sensitivis tionis. Secundum igitur quod operantur cx in­ appetitivis non sint habitus nisi secundum quod stinctu naturae, sic ordinantur ad unum, sicut et operantur cx imperio rationis. - Quamvis etiam in natura. Et ideo sicut in potentiis naturalibus non ipsis interioribus viribus sensitivis apprehensivis sunt aliqui habitus, ita etiam nec in potentiis sen­ possint poni aliqui habitus, secundum quos homo sitivis, secundum quod cx instinctu naturae ope­ fu bene memorativus vcl cogitativus vcl imagirantur. - Secundum vero quod operantur ex im­ nativus: unde etiam Philosophus dicit, in cap. de perio rationis, sic ad diversa ordinari possunt. Memoria *, quod consuetudo multum operatur ad · Et sic possunt in eis esse aliqui habitus, quibus bene memorandum : quia etiam istac vires mo- ηΛΑ bene aut male ad aliquid disponuntur. ventur ad operandum ex imperio rationis. Vires Ad primum ergo dicendum quod vires nutntivae autem apprehensivae exteriores, ut visus ct au­ partis non sunt natae obedire imperio rationis: ditus et huiusmodi, non sunt susccptivae aliquo­ et ideo non sunt in cis aliqui habitus. Sed vires rum habituum, sed secundum dispositionem suae sensitivae natae sunt obedire imperio rationis: et naturae ordinantur ad suos actus determinatos; ideo in eis esse possunt aliqui habitus; nam sc- sicut ct membra corporis, in quibus non sunt - ci?. wo. ».«7 eundum quod obediunt rationi, quodammodo ra- habitus, sed magis in viribus imperantibus motum (jonajcs dicunlur> ut jn i Ethic.* dicitur. ipsorum ♦. · u ΤΛ D TERTIUM SIC PROCEDITUR. S 3 ahterrrri. - ahtinert PEFKtll et α.- |·η> verterit, Vfrtxt II, venerit h, vcrttlur ΓΙΤμ. Commentaria Card mall·* Caietaui n articulo prim», tecundo ct tertio quaestionis quinquagcximac, circa subicctuin habitu·, advertendum ch quod, quae*t. praec.. quod scilicet non est dc ratione habitus in communi respicere operationem, sed naturam; Alexandri quia habitu» fini» cit habituation!*, ct habituari assuescere opinionem reprehensione dignam puta, eo quod, habitui quoddam est ; ideo ubi non invenitur consuetudo, aut ali· naturam in supremo modo habitu* contemplata, inferioris quid maius, ibi non invenitur proprie habitus. Propter quod, ordinis habitu» ab liabitu* genere subtraxit. Et dicito quod, existentibu» duobus principiis, scilicet notura et voluntate, licet primo habitus sint qualitate* bene vcl male dispo­ ubi est pure natura, nihil cit habitus proprie si enim in­ nente* animam . secundario lumen etiam disponente» sic finitius lupi* proficiatur sursum, non habituabitur ad inocorpus, habitu* nomen obtinuerunt: et ad eas non esse motum, ui dicitur VII Physic. · Et potes inspicere in corsrf{ ‘ η ί ’ lurn iur*um» ut dicitur in II Ethic. * - Ubi autem est ipsa voluntas, ibi est perfecte habitui. Unde ct dc ratione habitu* puribus nostris manifeste habitu» seu dispositiones habitua- ». ·« • au a videtur voluntarium, ut in art. 3 * Auctor dicit*, ct in III de les, intuendo quantam vim in cis habeat consuetudo quoad •Cotnm ntinu. Anima Averroes dicit quod habitus est quo quis opera­ eu quae non subsunt rationis imperio: consueto* enim tur cum vult. - in intermedii* autem, quanto aliquis magis nlicui minutioni, frigori, medicinae, ct similibus, manifeste pati corporaliter sine appetitu videmus, si contra consue­ participat aliquid rationis, tanto magi* participat habitum. tudinem faciant aut patiuntur: consuetudini enim haec II. Et hinc provenit primo, quod habitus ad operatione* sunt principaliter in anima, idest in ipsi* virtutibus ani­ tribuuntur. Quin etiam, in pure vegetabilibus, apparet plan­ mae, ct secundario in organis corporei»: quoniam illuc qui­ tas assuctas irrigationi, arescere illa deficiente, similes autem dem principaliter, haec autem secundario rationalem mo­ non consueta* perseverare ; tunquam habitu» secundario tum sapiunt. Et propter hoc, habituari ad delectationes «lictu* ibi participetur: oppositum enim accidere deberet, si vcucris, vcldbi, potus, loquacitatis, ludi, blaspheming, et consuetudo non obstaret. Quamvis hoc altcriloe naturae similium, volente» abstinere, quasi non possunt, corpore cx continua irrigatione, tribui possit. iam assucto nd talem appetitus sequelam. Provenir secundo quod, licet in membris corporeis, et s articulo tertio, in calce responsionis ad tertium, adverte parte vegetative absolute, nullus sit habitus; in eisdem ta­ quod, licet habitu* disponens ad naturam concedatur ab­ men pro quanto et quo modo obedientia sunt rationi* im­ solute in corpore, tmquirn in proprio ct principali »ubieperio, habitus *unt secundario, sicut ct nssucfaciioncs; ut cto, ut in primo articulo dictum est; habitu» tamen dhpo• Primi in principio corporis articuli * dicitur, ct patet in musicis nen* pnrno ad operationem, principaliter in viribus animae ct aliis artificibus. Quomodo autem obediant, superius, in imperantibu* seu moventibus, ct secundario in corpore po­ • Q». mi, an quaestione dc imperio ·, dictum est nitur; ut ibidem ‘fictum ct probatum est, quia habitus Provenit tertio, quod in animalibus brutis, pro quanto operationibus proportionnntur ; eiusdem enim est habitus aliquid participant obcJicnriae, capaci » sunt habituum. cuius est operatio, ct cx similibus actibus similes habitu* Provenit quarto quod, cum duplex sit habitus scilicet generantur. Operatio autem corporea ad quam corpus asad noturam, ct ad operationem*, ct hic «filferat n primo suctudine promptum redditur, non est naturalis, sed vo­ in hoc. quod iste c*t in voluntate, ille non, ut in art. f, luntaria; ct principaliter animae, secundario nutem corpori*. in reap, nd i, littera insinuat: - quod habitus ad operatio­ Et ideo habitu· principaliter etiam est in anima, secundario nem prius secundum tempus, ct secundum perfectionem, autem in corpore. Et proptcrca in littera non simpliciter, vocatus sit habitus; ad huiusmodi enim hubitum habituased cum adverbio comparativo magis, negntur habitus a mur. Propter quod habitua corporale* ad naturam, ut sa­ membri* corporis; dum dicitur quod in eis non sunt ha· nius, pulchritudo ct huiusmodi, aut negati sunt habitus, bitu*, sed magis in viribus imperantibus motum ipsorum. • Art. i. ut dicitur · dc Alexandro; aut positi sunt imperfecte ha­ Et cx hoc habes quod nimis large locutus crt Scot us, in bitus, idest dispositiones habituales, ut in littera dicitur in III Sent., «list, xxxtu, concedens absolute in manu scriptoris • £U*J. ert. L rc»p. ad 2 ·, ct in art. 3 ··. habitum et xirtutcin: est enfin ibi habitus secundario tan­ - Aà i* III. Cum his tamen, memor responsionis ad 2 in art. 3 tum. propter rationem dictam. * Cap n, η »· «<· Η4 ’ STM.hrt u«H- I Jnt« • O. Arrrr , IU St Λ «ma. coa«taf. », part, s I * Cm». un, ■. «s H) -S.TKUa. n ••Uxtea υι*τχ. StJ • C*J. 1T.B A S. ÎH i«t. rui ARTICULUS QUARTUS UTRUM IN IPSO INTEI LECTU SIT Al.IQUIS HABITUS III SHt., dial. xiv, an ·, ..4* 5; di*t. mu, qu. f, irt. 1; /X- l'crlt., qu. XX, art. Dr Virtvty. qu. I, rtt« ». Videtur quod simul in potentia et actu: sed solum in co quod in intellectu non sint aliqui habitus. est compositum ex materia et forma. Sed intel­ Habitus enim operationibus conforman- lectus est forma sine materia. Ergo habitus, qui tur, ut dictum est*. Sed operationes hnbei potentiam simul cum actu, quasi medium hominis sunt communes animae et corpori inter \ ut utrumque existons, non potest esse in in­ dicilur in I de Anima *. Ergo ct habitus. tellectu; Sed sed solum in coniuncto, quod est com­ intellectus non est actus corporis, ut dicitur in positum ex anima ct corpore. 3. Praett rea. habitus est dispositio secundum 111 de Anima ·. Ergo intellectus non est suble­ quam aliquis ? bene rei male disponitur ad ali­ ctum alicuius habitus. 2. Praêterea, omne quod est in aliquo, est in quid. ut dicitur in V Metaph. * Sed quod aliquis eo per modum eius in quo est. Sed id quod bene vcl male sil dispositus ad actum intellectus, est forma sine materia, est actus tantum: quod provenit cx aliqua corporis dispositione : unde autem est compositum ex forma et materia, habet etiam in II de Anima ■ dicitur quod molles carne potentiam ct actum simul. Ergo in eo quod est bene aptos mente ridemus. Ergo habitus cognoforma tantum, non potest esse aliquid quod sit scitivi non sunt in intellectu, qui est separatus; D QUARTUM SIC PROCEDITVR. • Arf 1. α * <-,·' «, * .. ι·» «?·«*. η »3·4» -S.Th.iui.il. *· n. * 4 s. TU left Vf» a a) corpori. — cor/nrü ΛΠι-DFGKl.f lit. » <«.'«/ijîx. - alipiid codées fl .1. Λ Jiti/ • ο II. ■ *ι tv w Η4 · ι··44 •u λ»«τ., in 4r4ùW. cow· w«L », frfrru t·’ *. • U? vol. * μ κ7-$·Γ U. ' 11 ~UC-«*MMt. Sri «rura. • Qp. I», β <· · * nu hc Π1Ι QUAESTIO L, ARTICULUS IV 321 sed in aliqua potentia quae est ocius alicuius Intclligcrc autem ct considerare est proprius actus partis corporis. intellectus. Ergo et habitus quo consideratur Sed contra est quod Philosophus, in VI/fz/nc.* est proprie in ipso intellectu. ponit scientiam ct sapientiam et intellectum, qui Ad phimi m ergo dicendum quod quidam dixe­ est habitus principiorum, in ipsa intellectiva parte runt, ut Simplicius refert in Commento Praedi­ animae. camentorum ♦, quod quia omnis operatio hominis Respondeo dicendum quod circa habitus cogno- est quodammodo coniuncti, ut Philosophus dicit scitivos diversimode sunt aliqui opinati. Quidam m I de Anima; ideo nullus habitus est animae enim, ponentes intellectum possibilem esse unum tantum, sed coniuncti. Et per hoc sequitur quod in omnibus hominibus, coacti sunt ponere quod nullus habitus sit in intellectu, cum intellectus sit habitus cognoscitivi non sunt in ipso intellectu. separatus: ut ratio proposita procedebat.-Sed ista sed in viribus interioribus sensitivis ·. Manifestum ratio non cogit. Habitus enim non est dispositio est enim quod homines in habitibus divcrsifican- obiecti ad potentiam, sed magis dispositio poten­ tur: unde non possunt habitus cognoscitivi di­ tiae ad obiectum: unde habitus oportet quod sit recte poni in eo quod, unum numero existons, est in ipsa potentia quae est principium actus, non omnibus hominibus commune. Unde si intelle­ autem in eo quod comparatur ad potentiam sicut ctus possibilis sit unus numero omnium homi­ obiectum. Ipsum autem intelligere non dicitur num, habitus scientiarum, secundum quos homi­ commune esse animae ct corpori, nisi ratione nes di versificantur, non poterunt esse in intellectu phantasmatis, ut dicitur in 1 de Anima ·. Putet ,t’ possibili sicut in subiecto: sed erunt in viribus autem quod phantasma comparatur ad intellectum interioribus sensitivis, quae sunt diversae in di­ possibilem ul obiectum ·. ut dicitur in III de Ani· * o H*· versis. ma r. Unde relinquitur quod habitus intellectivus Sed ista positio, primo quidem, est contra in­ sit principaliter cx parte ipsius intellectus: non tentionem Aristotelis. Manifestum est cnim quod autem ex parte phantasmati.·», quod est commune vires sensitivae non sunt rationales per essentiam, animae ct corpori. Et ideo dicendum est quod sed solum per participationem, ut dicitur in I intellectus possibilis est subiectum habitus: illi Ethic. r Philosophus autem ** ponit intellectuales cnim competit esse subiectum habitus, quod est virtutes, quae sunt sapientia, scientia ct intelle­ in potentia ad multa; et hoc maxime competit ctus, in eo quod est rationale per essentiam. intellectui possibili. Unde intellectus possibilis est Unde non sunt in viribus sensitivis, sed in ipso subiectum habituum intellectualium. Ad SECl NDUM DICENDUM quod. sicut potentia ad intellectu. - Expresse etiam dicit, in II! de Anima*, quod intellectus possibilis, cum sic fiat singula, esse sensibile convenit materiae corporali, ita idest cum reducatur in actum singulorum per potentia ad esse intelligibilc convenit intellectui species intclligibilcs. tunc fit secundum actum co possibili. Unde nihil prohibet in intellectu pos­ modo quo sciens dicitur eae in actu, quod quidem sibili esse habitum, qui est medius inter puram accidit cum aliquis possit operari per seipsum, potentiam ct actum perfectum. Ad ti htium dicendum quod. quia vires apprescilicet1 considerando. Est quidem igitur et tunc potentia quodammodo; non tamen similiter ut ante hensivac interius praeparant intellectui possibili addiscere aut invenire. Ipse ergo intellectus pos­ proprium pbiectum ; ideo ex bona dispositione sibilis est in quo est habitus scientiae, quo potest harum virium, ad quam cooperatur bona dispo­ sitio corporis, redditur homo habilis nd intelliconsiderare etiam cum non considerat. Secundo etiam, haec positio est contra rei veri­ gendum. Et sic habitus intellectivus secundario tatem. Sicut cnim eius est potentia cuius est opera­ potest esse in istis viribus. Principaliter autem tio, ita etiam cius est habitus cuius est operatio. est in intellectu possibili. γ) KÏlIcrt.- Om. I F. - Pro rf tunc, tunc P«· ylicitcr PABCEl GtKl.pD et ci a- - Pro ut, ct ACIOGlLpB, Ucut ct K, ct ut »U. i) cwnJcratur, - eadks·. Commentaria Cardinalis Caietani articulo quarto quinquagesimae quaestionis, cave lu. disputator, nc confundas rationem habitus qui est in intel­ lectu, ct habitu* scientific! ; cl propter ca quae ct hic in cor­ pore ct in sequentibus articulis dicuntur, sciliccl quod «pedes inteiligibiles sunt habitus intellectus, praecipiti sen­ tentia tcnca· «dentiae habitum cue » pedes inteiligibiles ordinatas. Hoc cnim hinc non habes, nisi secundum so­ n I Τ>·’*Η- D. Τη<*Μλ» T. IIL phisma Consequentis, ab habitu ud talem habitum descen­ dendo. Ad hoc cnim quod in intellectu ct nostru ct an­ gelico sint habitus, *at fuit monstrare quod sunt in ei* species inteiligibiles: quoniam sum vere habitu» determi­ nantes potentiam intellectus ad singula intclligibili.i. Utrum nutem praeter species sit alius aliquis habitus, nihil dicitur • c «». u». wt. hic; sed cum dc singuli* tractabitur, determinabitur· 4. f*** 4 322 QUAESTIO L, ARTICULUS V, VI ARTICULUS QUINTUS UTRUM IN VOLUNTATE SIT ALIQUIS HABITUS II dot. xxvh, ·π, i, id a. III, diiL uiu, qu. i, *rt. t; 7λ· Verify qu. ix. arc. a; /k Virtute qu. », *rt. i. quintum sic proceditur. Videtur quod in voluntate non sit aliquis habitus. Ha§E\\ebitus enim qui in intellectu est at sunt species intclligibiles, quibus intclligit actu. Sed voluntas non operatur per aliquas spe­ cies. Ergo voluntas non est sublectum alicuius habitus. 2. Praeterea, in intellectu agente non ponitur aliquis habitus, sicut in intellectu possibili, quia est potentia activa. Sed voluntas est maxime po­ tentia activa: quia movet omnes potentias ad suos • Q» it.wt». actus, ut supra * dictum est. Ergo in ipsa non est aliquis habitus. 3. Pkaltfhev, in potentiis naturalibus non est aliquis habitus, quia cx sua natura sunt od aliquid determinatae. Sed voluntas cx sua natura ordi­ natur ad hoc quod tendat in bonum ordinatum ratione. Ergo in voluntate non est aliquis habitus. Sed contra est quod iustilin est habitus qui? dum. Sed iustitin est in voluntate p: est enim iustitia habitus secundum quem aliqui volunt et ope ranJ tÎ. W “ iur tUsta, ut dicitur in λ’ Ethic. * Ergo voluntas est subiectum alicuius habitus. Respondeo dicendum quod omnis potentia quae diversimode potest ordinari ad agendum, indiget habitu quo bene disponatur ad suum actum. Vo­ luntas autem, cum sit potentia rationalis, diversi­ mode potest ad agendum ordinari. Et ideo oportet m voluntate aliquem habitum ponere, quo bene disponatur ad suum actum. - Ex ipsa etiam ra­ tione habitus apparet quod habet quondam prin­ mofmr. - et ») c»f. - EbK. - rafaa/tfr ru/ioer AGLj.|UI, ro/MwMZ/» relkM* K. - Poil habitu, Pj eXIunt cipalem ordinem ad voluntatem, prout habitus est quo quis utitur cum voluerit, ut supra * dictum est. t/***&S Ad primum ergo dicendum quod, sicut in intelle­ ctu est aliqua species quae est similitudo obiecti, ita oportet in voluntate, ct in qualibet vi appeti­ tiva. esse aliquid quo inclinetur in suum obiectum: cum nihil aliud sit actus appetitivac virtutis quam inclinatio quaedam, ut supra* dictum est. Ad ea ’ ergo ad quae sufficienter inclinatur pcr naturam ipsius potentiae, non indiget aliqua qualitate in­ clinante. Sed quia necessarium est ad finem hu­ manae vitae, quod vis appetitiva inclinetur in aliquid determinatum, ad quod non inclinatur ex natura potentiae, quae sc habet ad multa et di­ versa ; ideo neccsse est quod in voluntate, et in aliis viribus appetilivis, sint quaedam qualitates inclinantes, quae dicuntur habitus. An stet NDt m dicendum quod intellectus agcn.s est agens tantum, ct nullo modo patiens. Sed voluntas, ct quaelibet vis appetitiva. est movens motum L ut dicitur in III de Anima *. Et ideo non · » »·est similis ratio dc utroque: nam esse susccplivum habitus convenit ei quod est quodammodo in po­ tentia. An lERTtUM dicendum quod voluntas cx ipsa natura potentiae inclinatur in bonum rationis. Sed quia hoc bonum multipliciter diversificatur. ne­ cessarium est ut ad aliquod determinatum bonum rationis voluntas per aliquem habitum inclinetur, ad hoc quod sequatur promptior operatio. Pj. • Iac. cU. In i. • S-Th. Ut.» -U.U>b.lV,o i» n. x, • 0:4. o»p. * • Ci. «· • C»r. Λ Q» « Û7. Qa wi, i • D. 467. r • D. 167. **» · it ratitutc E. Common taria Cardinalis Caietani Ts articulo quinto eiusdem quaestioni* quinquagesimae. 1 adverte quod ex responsione ad primum ct tertium, col­ ligitur diversa ratio necessitatis habitus in intellectu ct in voluntate, respectu naturalium. N'nm in intellectu est ne­ cessitas simpliciter: quoniam nisi determinetur aliqua specie intdligihUi, nihil intclligcrc potest. In voluntate vero c*t necessitas ad bene esse: quoniam nullum esi bonum infra naturale obicctum voluntatis, quod voluntas non possit velle, licet non ita prompte, absque quacumque qualitate superaddita. Et hoc insinuavit littera dicens: ad hoc quod sequatur promptior operatio, - Dc necessitate autem aupcrnaturalium habituum, inferius · dicetur. Habes quoque hic expresse, in responsione ad secundum, quod quilibet appetitus est movens ct motus in genexe causae clficicntis, ut p.itct in litter». ARTICULUS SEXTUS UTRUM IN ANGELIS SIT ALIQUIS HABITUS III Sent., 4i« XIV, art. 1, qu* 3, eJ i. D sextum sic proceditur. Videtur quod divitiis intellectibus, scilicet angelis, essc> ut aliud in angelis non sint habitus. Dicit enim in alio sit sicut in subiecta: accidens enim omne Maximus, commentator Dionysii, in vn illinc repulsum est. Sed omnis habitus est acci­ cap. de Cael. Hier.·. Non convenit arbi­ dens. Ergo in angelis non sunt habitus. 2. Praeterea, sicut Dionysius dicit, in iv cap. trari virtutes intellectuales, idest spirituales, more de Cael. accidentium, quemadmodum et in nobis sunt, in Hier., sanctae caelestium essentiarum » • Qa. *.», «Λ » • Le<. ι.»η·πμ labitus ♦ rh- ’ Ο «Λ !. ·η· 4M. saw. *n. ». UA M <'■* nteHcbiecti, ppeti:tuin : quam VJ ea · Q“ n« "’· « □ram te in1 huir in jr cx t di­ cl in laics ’n jJbiv’lS' • Dtx&r «»· 8 • o. trt. » gens Sed rens non · Cm?, i *». η» |«Λ i» cum po- ‘ • q». «ut. «n. ipsa Sed ne­ tum tur, > ·α<ύ7. •n. n?. y». itate •Lzk. nt. mod •u• Qe lui, art- QUAESTIO L, ARTICULUS VI M dispositiones super omnia alia Dei bonitatem par­ sed magis sunt similes simplicibus ct immaterialibus ticipant. Sed semper quod est per sc. est prius spccicbus quas continet in seipsa ·. * ct potius eo quod est per aliud. Ergo angelorum Circa huiusmodi tamen habitum aliter se habet essentiae per scipsas perficiuntur ad conforinitu- intellectus angelicus, et aliter ‘ intellectus huma· tem Dei. Non ergo per aliquos habitus. - Et haec nus. Intellectus enim humanus, cum sit infimus videtur esse ratio Maximi, qui ibidem * subdit: Si in ordine intellectuum, est in potentia respectu enim hoc esset, non utique maneret in semetipsa omnium intclligibihum. sicut materia prima re­ harum essentia, nec deificari per se, quantum foret spectu omnium formarum sensibilium: ct ideo ad possibile, valuisset. omnia inlclligcnda indiget aliquo habitu. Sed in­ 3. Praeterea, habitus est dispositio quaedam, tellectus angelicus non sc habet sicut pura po­ ul ^‘c‘tur ‘n V Metaphys. · Sed dispositio, ut ibi- tentia in genere intclligibilium, sed sicut actus dem * dicitur, est ordo habentis partes. Cum ergo quidam : non autem sicut actus purus (hoc enim angeli sint simplices substantiae, videtur quod in solius Dei est), sed cum permixtione alicuius po­ cis non sint dispositiones ct habitus. tentiae : ct tanto minus habet dc potcntialitate, Sed CONTRA est quod Dionysius dicit, vn cap. quanto est superior. Et ideo, ut in Primo · dictum Q«. «->. «. Cael. Hier., quod angeli primae hicrarchiae nomi­ est. inquantum est m potentia, indiget pcrlici hanantur Calefacientes et 7'hroni ct Effusio sapien- bituuliter per aliquas species intelligibiles ad ope­ liae, manifestatio deiformis ipsorum habituum ·. rationem propriam : sed inquantum est actu, per Respondeo dicendum quod quidam posuerunt essentiam suam potest aliqua intelligcre, ad minus in angelis non esse habitus; sed quaecumque di­ scipsum. et alia secundum modum suae substan­ cuntur dc cis, essentialiter dicuntur. Unde Maxi- tiae, ul dicitur in lib. de Causis*: et tanto perte- · Rrjj. w». mus, post praedicta verba quae induximus *, dicit: ctius, quanto est perfectior. tntHabitudines carum, atque virtutes quae in eis sunt, Scd quia nullus angelus pertingit ad perfectio­ essentiales sunt, propter immateriahtatem. Et huc nem Dei, sed in infinitum distat ;; propter hoc, ad * etiam Simplicius dicit, m Commento Praedicamcn- .mingendum ad ipsum Deum per intellectum ct torum *: Sapientia quae est in anima, habitus est: voluntatem, indigent aliquibus habilibus, lunquam quae autem in intellectu, substantia. Omnia enim in potentia exisienlcs respectu illius puri actus *. ·©.»». quae sunt divina, et per se sufficientia sunt, ct in Unde Dionysius dicit habitus eorum esse dei- 2^^.^ seipsis exislcntia. formes, quibus scilicet Deo conformantur. Quae quidem positio partim habet veritatem, Habitus autem qui sunt dispositiones ad esse et partim continet fahhtiitcm. Manifestum est enim naturale, non sunt in angelis: cum sint immate­ ex praemissis ♦ quod subicctutn habitus non est riales. nisi ens in potentia. Considerantes igitur praedicti Au I RIMIAI ERGO DICENDUM quod verbum Maximi commentatores quod angeli sunt substantiae > im­ intclligcndum est dc habitibus et accidentibus ma­ materiales. et quod non est in illis potentia mate­ terialibus. riae; secundum hoc. ab eis habitum excluserunt, An secundum dicendum quod quantum ad hoc ct omne accidens. Sed quia, licet in angelis non quod convenit angelis per suam essentiam, non sit potentia materiae, est tamen in cis aliqua indigent habitu. Sed quia non ita sunt per scipsos potentia ( esse enim actum purum est proprium entes, quin participent sapientiam et bonitatem £)tq «j. jjco t inquantum invenitur in cis dc po- divinam; ideo inquantum indigeni participare ali­ tenlia, intantum in cis possunt habitus inveniri ’. quid ab exteriori, intantum neccssc est in eis Sed quia potentia materiae ct potentia intellectua­ ponere habitus. lis substantiae non est unius rationis, ideo per Ao tertium dicendum quod in angelis non sunt consequens nec habitus unius rationis est utru­ partes essentiae: sed sunt partes secundum po­ bique. Unde Simplicius dicit, m Commento Prae- tentiam. inquantum intellectas eorum per plures dicamentorum ♦. quod habitus intellectualis sub­ species perficitur, ct voluntas eorum sc habet ad stantiae non sunt similes his qui sunt hic habitibus; plura. um, *’ y fi ere dcifcruUt iponim Libituum. - MJuifmafirt» (mdn/ormi l/vantm habitu ABCDEFGIfTL, *Jui/eaatif> Jrifarmi «/ιογμμ Àjk’/jnrw cdkio a. Dknsytiu* Jfifbrmïuxt ijrvjrutn habituar ΜΛΛΪΜ. uhtjntiar. - Om. Pilo. ») y) Ideo. - st Ueo K4. om. ccicri. ·) alder. - Om. ςσκί,χ*. 7, ditia!. - diitm G. Pro pro exiuentn, ex\ttent P.i. iadiftret K , PIU; Coinmontwh Car».linuli» Caictani urticulo sexto eiusdem quaestionb, »dto primo, quod Averroës, in XII Mctaphrs., comment, xxr, concordet cum negantibui habitus ct queeeumque accidentin n substantiis separatis. Et apud ip»os non inconvenit Inrclligcntias con­ tentas esse cognitione illa, inferiorum saltem, quam secun­ dum propriam essentiam sortiantur. Divus autetn Thomas en. i ampliori cognitione Intclligcntias donavit in Prima Parte *: praeter illam per essentiam, apposuit inditam per species, quas hic habitus vocat. n I • Qa. lt. Scito secundo quod, sicut essentiae ct potentiae ange­ licae sunt alterius rationis a nostris, ita ct habitus. Et proplcrca non quaeras in eorum habitibus omnes illas con­ ditiones quae dc nostris sunt cnumcniUe in quaestione praecedente. Sed sicut nalurac sunt magis unitae, itu etiam ct habituum: nec oponct quod potentia in cis sit duponihili* per plura diversimode commensurabilia, nisi ratione plurium spccicrum, quoad intellectum. Quannis. quoad voluniatcm, multiformitas inveniatur secundum bonum cl QI AESTIO L. ARTICULUS VI malum, et concurrente* actus ud benc vcl male vdlc. Et, ut in responsione ad tertium dicitur, salvantur ibi partes, idest partialia. Scito tertio, novitic, quod angelum participare ab erferiari, ut in responsione ud secundum dicitur, contingit dupliciter. Primo, quasi adventitiam qualitatem ab extra suscipiendo: et hoc modo ncccssc est ponere in angelo habitus supcnuturales. Secundo, quasi congenitam a datore naturae, sicut grnvia ct levia habent motum α generante: el hoc modo ncccssc est ponere in angelo habitus nutu· rales specierurn intcliigibilium. Littera ergo, quia in cor­ pore articuli non solum respectu aliorum intcliigibilium, sed etiam respectu Dei, necessarium ponit habitum in an­ gelis; manifesta aperit exercitatis in doctrina Auctoris, quod communiter tam dc habitu naturali quam supernatural! loquitur: quoniam constat apud ipsum angelo» per nullum habitum intclligcrc Deum naturaliter, sed propria substan­ tia uti ut specie intclligibili ud intelligcndum Deum, ut in I libro· patuit; sed ad supcrnaturalcm cognitionem, di- •Qs-ui.m.j, vino lumine supperaddito egent. Et sic responsio ad se­ eundum dc utroque participationis modo ab extraneo, intclligi potest. * O. au. lui t«nO? • Q<- ur. Π • Qm. Lm. 9 C QUAESTIO LI, ARTICULUS I HigibiHum, tum in βη:οπΒ, quod >crnaturali 325 cr nullum QUAESTIO QUINQUAGESIMAPRIMA n fulntafb Jcuni, uî oncm. di- ' Q*tn· «η ± o ad icanco, in- DE CAUSA HABITUUM QUANTUM AD GENERATIONEM IPSORUM IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA • a eu·, l“nJ •Qi •<2*.uu pXEiNDE considerandum est de causa habituum *. j y Et primo, quantum ad generationem ipsorum; secundo, quantum ad augmentum *; tertio, quantum ad diminutioncm ct corruptionem ·. Circa primum quaeruntur quatuor. Primo: utrum aliquis habitus sit a natura. Secundo: utrum aliquis habitus cx actibus causetur. Tertio: utrum per unum actum possit generari habitus. Quarto: utrum aliqui habitus sint in hominibus infusi a Deo. ARTICULUS PRIMUS l I RI M ALIQUIS HABITUS SIT A NATURA Infra, qu. υαπ, «rt. ». • Qm. iut4· ίΓ?’1 ΓΚΙΜι M SIC PROCI ditur. Videtur quod ^^g^nullus habitus sit a natura. Eorum enim quae sunt i natura u ■ naturam speciei, ct secundam naturam individui. Secundum quidem naturam speciei, secundum quod se tenet ex parte ipsius animae, quae, cum sit forma corporis, est principium specificum. Se­ cundum autem naturam individui, cx pane cor­ poris, quod est materiale principium. Sed tamen neutro modo contingit in hominibus esse habitus naturales ita quod sint totaliter a natura. In an­ gelis siquidem contingit ·, eo quod habent species · α <■»» intelligibilcs naturaliter inditas: quod non compe­ tit animae humanae ut in Primo * dictum est» . Sunt ergo m hominibus aliqui habitus naturales, J* m tanquam partim a natura existantes et partim ab exteriori principio; aliter quidem in apprehensivis potentiis, et aliter in uppetitivis. In apprehensivis enim potentiis potest esse habitus naturalis secun­ dum inchoationem, et secundum naturam spedei, et secundum naturam individui. Secundum qui­ dem naturam speciei, ex parte ipsius animae: sicut intellectus principiorum dicitur esse habitus natu­ ralis. Ex ipsa enim natura animae intellectualis, convenit homini quod statim, cognito quid est totum et quid est pars, cognoscat quod omne totum est maius sua parte: et simile T est in ce­ teris. Sed quid sit totum, ct quid sit * pars, co­ gnoscere non potest nisi per species intelligibilcs γ) limite.- fimllitcr EFGpl. 4) iit. - ut \nCDFTGII . •L» urt-’»· • C 320 QUAESTIO Ll, a phantasmatibus acceptas. Et propter hoc Philosophiis, in line Posteriorum ·, ostendit quod co­ gnitio principiorum provenit nobis ex sensu. - Se­ cundum vero naturam individui, est aliquis habitus cognoscitivus secundum inchoationem naturalis % inquantum unus homo, ex dispositione organo­ rum, est magis aptus ad bene intelligcndum quam alius, inquantum ad operationem intellectus indigemus virtutibus sensitivis. In appetitivi» autem potentiis non est aliquis habitus naturalis secundum inchoationem, ex parte ipsius animae, quantum ad ipsam substantiam habitus: sed solum quantum ud principia quae­ dam ipsius, sicut principia i Uris communis dicun­ tur esse seminalia virtutum. Et hoc ideo, quia inclinatio ad obiecta propria, quae ζ videtur esse inchoatio habitus, non pertinet ad habitum, sed magis pertinet ad ipsam rationem potentiarum. Sed cx parte corporis, secundum naturam indi­ vidui , sunt aliqui habitus appetitivi secundum inchoationes naturales. Sunt enim quidam dis­ positi ex propria corporis complexione ad casti­ tatem vel mansuetudinem, vcl ad aliquid huius­ modi. Ad primum ergo dicendum quod obicctio illa procedit dc natura secundum quod dividitur con­ t) - ntturjUn f’FKa. ARTICULI S 1 tra rationem ct voluntatem: cum tamen ipsa ratio et voluntas ad naturam hominis pertineant. Ad secundum dicendum quod aliquid etiam na­ turaliter potest superaddi potentiae, quod tamen ad ipsam potentiam pertinere non potest. Sicut in angelis non potest pertinere ad ipsam poten­ tiam intellectivam quod sit per sc cognoscitiva omnium: quia oporteret quod esset actus omnium, quod solius Dei est. Id enim quo aliquid cogno­ scitur, oportet esse actualem similitudinem eius quod cognoscitur: unde sequeretur, si potentia angeli per scipsam cognosceret omnia, quod esset similitudo cl actus omnium. Unde oportet quod superaddantur potentiae intellectivae ipsius aliquae species intelligibilc>, quae sunt similitudines rerum intellectarum: quia per participationem divinae sapientiae, ct non per essentiam propriam, possunt intellectus eorum esse actu ea quae intclligunt Et sic patet quod non omne id quod pertinet ad ha­ bitum naturalem, potest ad potentiam pertinere. Ad tertium dicendum quod natura non aequa­ liter se habet ad causandas omnes diversitates habituum: quia quidam possunt causari a natura, quidam non. ut supra dictum est. Et ideo non sequitur, si aliqui habitus sint naturales, quod om­ nes sint naturales. • ΛΠ- i ’!· CM?«T Γ - funJ AttCDI i GIIKL·· Pro inchoat-o, inctinath PGIU. dicendum quod actus praecedens habitum, inquantum procedit a principio activo. 3a8 ARTICULUS III procedit a nobiliori principio quam sit habitus generatus: sicut ipsa ratio est nobilius principium quam sit * habitus virtutis moralis in vi appetitiva per actuum consuetudines generatus; ct intelle­ ctus principiorum est nobilius principium quam scientia conclusionum. I) til. - Om. codkc*. Commentaria CaixlinalLs Codetxmi N articulo secundo eiuulcm qunestionis quinquagcrimacptcrca, ut cxprctsc patet, licet actus praecedens habitum sit prirnac, notato diligenter quod nobilito* operationis active secundum sc imperfectus, est tomen perfectior secundum penutur cx forma quae est actioni» principium. Et pro- suum principium, ct hoc sufficit. Quod bene nutabis. I •S.TH.Uct.K»ni ARTICULUS TERTIUS • ΑΠ. UTRUM PER UNUM ACTUM POSSIT GENERARI HABITUS 1 .S7afK C it. OH, qu. ti. art. ?. cd 4; Ar Hrf·/., qu. i, xni, B. it K. in. iKtX.XTt, MI. · α ? £gpD tertiem sic proceditur. Videtur quod Zavv Pcr unum actum possit habitus generari. f. ' ii Demonstratio enim actus rationis est. -^Sed per unam demonstrationem causa­ tur scientia quae est habitus conclusionis unius. Ergo habitus potest causari cx uno actu. 2. Praeterea, sicut contingit actus crescere per multipicationcm, ita contingit actum crescere per intensionem. Sed multiplicatis actibus, generatur habitus. Ergo etiam si multum intendatur unus actus, poterit esse causa generativa habitus. 3. Praeteri a. sanitas cl aegritudo sunt habit· quidam. Sed ex uno actu contingit hominem vel sanari vel infirmari. Ergo unus actus potest ha­ bitum causare. Sed contra est quod Philosophus dicit, in I Ethic. *, quod ima hirundo rcr non jacit, ncc una dies: ita utique nec beatum nec felicem una dies, ncc paucum tempus. Sed beatitudo est operatio secundum habitum perfectae virtutis, ut dicitur in I Ethic.* Ergo habitus virtutis, et eadem ra­ tione alius habitus, non e causatur per unum actum. Respondeo dicendum quod, sicut iam · dictum est, habitus per actum generatur inquantum po­ tentia passiva movetur ab aliquo principio activo. Ad hoc autem quod aliqua qualitas causetur in passivo, oportet quod activum totaliter vincat pas­ sivum. Unde videmus quod, quia ignis non potest stalim * vincere suum combustible. non stalim inflammat ipsum, sed paulatim abiicit contrarias dispositiones, ut sic totaliter vincens ipsum, si­ militudinem suam ipsi imprimat T. Manifestum est autem quod principium acti­ vum quod est ratio, non totaliter potest supera) 4/i'ut habituf, non. - ncc dJim kabitui EF. p) ttattm. - totaliter Pu. 7) imjrimit. - imponit ABCDEGHIL. 9, *J ||. vincere appetitivam potentiam in uno actu: eo quod appetitiva potentia se habet diversimode ct ad mulla; iudicalur autem per rationem, in uno actu, aliquid appetendum secundum determinatas rationes cl circumstantias. Unde cx hoc non to­ taliter vincitur appetitiva potentia, ut feratur in idem ut in pluribus, per modum naturae: quod perlinet ad habitum virtutis. Et ideo habitus vir­ tutis non potest causari per unum actum, sed per multos. In apprehensi vis autem potentiis, consideran­ dum est quod duplex esi passivum: unum qui­ dem ipse intellectus possibilis*; aliud autem in­ tellectus quem vocat Aristoteles * passivum, qui est ratio particularis, idest vis cogitativa cum memorativa et imaginativa. Respectu igitur primi passivi, potest esse aliquod activum quod uno actu totaliter vincit potentiam sui passivi: sicut una propositio per se nota convincit intellectum ad assentiendum firmiter conclusioni; quod quidem non facit propositio probabilis. Unde cx multis actibus rationis oportet causari habitum opinativum, etiam ex parte intellectus possibilis: habitum autem scientiae possibile est causari ex uno ra­ tionis actu, quantum ad intellectum possibilem. - Sed quantum ad inferiores vires apprehensivas. necessarium est eosdem actus pluries reiterari, ul aliquid firmiter memoriae imprimatur. Unde Phi­ losophus. in libro ‘ de Memoria et Reminiscentia *, dicit quod meditatio confirmat memoriam. Habitus autem corporales possibile est causari cx uno actu, si activum fuerit magnae Virtutis: sicut quandoque medicina fortis stalim inducit sanitatem. Et per hoc patet responsio ad obiecta. 2) FMiiiilij, - fAiiibilif Pt. «) Mro. - i jfitulo codkea et rf. ’· ? . ν<η· 5· * ί^τΐ*’ ϊ - Qt in' '· sit habitus principium i appetitive ct intcllciutn qimm QUAESTIO LI, ARTICULUS IV * 32Q ARTICULUS QUARTUS I TRU.M ALIQUI HABITUS SINT HOMINIBUS INPUS1 A DEO Infra, qu. uiti, «π. J. VidctUF quod homo disponitur secundum ipsos, ideo nccesse nullus habitus hominibus infundatur a cst quod etiam habitus ad huiusmodi finem dis­ Deo. Deus enim aequaliter se habet ad ponentes, excedant facultatem humanae naturae. omnes. Si igitur quibusdam infundit ha­ Unde tales habitus nunquam possunt homini inbitus aliquos, omnibus cos infunderet. Quod patet esse nisi ex infusione divina: sicut est dc omnibus esse falsum. gratuitis virtutibus. 2. Praeterea, Deus operatur in omnibus se­ Alia ratio cst, quia Deus potest producere effe­ cundum modum qui convenit naturae ipsorum: ctus causarum secundarum absque ipsis causis quia divinae providentiae est naturam salvare, ut secundis, ut in Primo* dictum est. Sicut igitur ’Q» *,■«.· uim»»»· dicit Dionysius, iv cap. de Div. Nom.* Sed habitus quandoque, ad ostensionem suae virtutis, producit in homine naturaliter causantur ex actibus, ut di- sanitatem absque naturali causa, quae tamen per • An » ctum est ·. Non ergo causal Deus m hominibus naturam posset causari; ita etiam quandoque, ad aliquos habitus absque acribus. ostendendam suam virtutem, infundit homini illos 3. Praeterea, si aliquis habitus a Deo infun- etiam habitus qui naturali virtute possunt causari. « ditur, per illum habitum homo · potest multos Sicut Apostolis dedit scientiam Scripturarum et netus producere. Sed c.v illis actibus causatur si· omnium linguarum, quam homines per studium •Gr milis habitus, ut in II Ethic. ♦ dicitur. Sequitur vel consuetudinem acquirere possunt ·, licet non O.nej. ergo duos habitus eiusdem speciei esse in eodem, ita perlecte. unum acquisitum, ct alterum infusum. Quod vi­ An primum ergo DICENDUM quod Deus, quantum detur esse impossibile: non enim duae lormae ad suam naturam, aequaliter se habet ad omnes: unius ** speciei possunt esse in eodem subiecto. sed secundum ordinem suae sapientiae, certa ra­ Non ergo habitus aliquis infunditur homini a Deo. tione quaedam tribuit aliquibus, quae non tribuit •vm-s Sed contra est quod dicitur Ecdi. xv *: Zm- aliis. plevit eum Dominus spiritu sapientiae ct intelle­ Ah 5F.CI \di m dicendum quod hoc quod Deus in ctus. Sed sapientia ct intellectus quidam habitus omnibus operatur secundum modum eorum, non sunt. Ergo aliqui habitus homini a Deo infun­ excludit quin Deus quaedam operetur quae natura duntur. operari non potest: sed ex hoc sequitur quod nihil Respondeo dicendum quod duplici ratione aliqui operatur contra id quod naturae convenit. habitus homini a Deo infunduntur. Prima ratio An terium dicendum quod actus qui produ­ est, quia aliqui habitus sunt quibus homo bene cuntur cx habitu infuso, non causant aliquem ha­ disponitur ad finem excedentem facultatem hu- bitum. sed confirmant habitum praeexistentem *: · n. o#, T manae naturae, qui î cst ultima et perlecta ho- sicut medicinalia remedia adhibita homini sano • Q». t. «t. 5. minis bcatitudo, ut supra · dictum est. Et quia per naturam, non causant aliquam ’ sanitatem, sed habitus oportet esse proportionatos ei ad quod sanitatem prius habitam corroborant ·. ’α O QUARTUM SIC PROCEDITUR. tabiium ait secundum loubb. clu: co node ct in uno ninatas ton toitur in quod us vired per ieranj quim in8 . qui ·Ο τ4«μι.Ι». ‘ HI. cap. », a. X CUm •S.Th.Jact.i ?rimi uno sicut :tum dem ultis natitum rit­ em. ras, , ul >hi♦? •ùf.i.1 ’i.B!«Λ IU. ;ari tis: idt S ai hum'j - «ton ACDI’GUIpB. - oc/m» um. AcEGII.ptUHL pf - ci ui.itλα 1'4. ΡΛΚλ ÔJ — j/'J* C". . Commentaria Cardinalis Caietani Tsr responsione ad tertium quarti articuli. omisso tertio. Ind·.cric quod, cum duorum ordinum sint infusi habitus, quidam scilicet per accidens, ct quidam per sc infuM : - Illi namque habitus qui possunt cx nostris actibus aut natura acquiri, sunt per accidens infusi : accidit enim ci» infundi. Et isti sunt eiusdem rationis specialissimae, quando infun­ duntur, cum acquisiti»: geometria enim infusa ct .tcquisit.i eiusdem sunt epccici; sicut oculi dati caeco nato, ct oculi aliorum. Et dc isti» in corpore dicitur quod infunduntur quia Deus producit quandoque cifcctus causarum secunda­ rum ubsque ipsis. Illi vero habitus qui sola infusione fieri possunt, sunt per sc infusi: co quod non accidit acquisi­ tioni eorum infusio, immo ipsam per sc sibi vindicant. Et isti sunt habitus essentialiter supcmaturales, ut in principio corporis articuli dicitur: - Et dc utrisque rcrificatur haec responsio ad tertium, quod actus procedentes cx habitu infuso non causant aliquem habitum, sed confirmant prae­ existentem. Et in promptu causa cst. dc per sc infusis qui­ dem, quia improducibilcs sunt nisi per infusionem, ac per hoc cx actibus nostris; dc per occidens vero infusis, quia duo accidentia eiusdem speciei sunt incompossibilia in eodem. QUAESTIO UL ARTICULUS I 33ο QUAESTIO QUINQUAGESIMASECUNDA DE AUGMENTO HABITÜUM IN TRES ARTICULOS DIVISA einde considerandum est de augmento ha· • Cf 1 K: pn» otrparY.u, cjrpwdt.t PKa. - Pro »Z‘·» tut EK, CW * °' >i IS. Itet, loncm. habitum. enditur m subvcl miktinctio it esse a alia ipeciei p sub­ et requalicius alitabpter bant sriac bant 1 sc dipat­ agis ngit >pi- ‘ Οφ. w. o. a iim na­ an, ini les :m s, id IC ’I i • s. Th. Ι·Λ ««. - DIX i-b. VU. cip. W, β- S QUAESTIO Lil cicm. Si igitur aliqua forma, vcl quaccumque rcs, secundum seipsam vcl secundum aliquid sui, sor­ tiatur rationem speciei; necesse est quod, secun­ dum se considerata, habeat determinatam ratio­ nem , quae neque in plus excedere, neque in minus deficere possit. Et huiusmodi sunt calor ct albedo, ct aliae huiusmodi qualitates quae non dicuntur in ordine ad aliud: ct multo magis sub­ stantia, quae est per sc ens. - Illa vero quae re­ cipiunt speciem ex aliquo ad quod ordinantur, possunt secundum seipsa diversificari in plus vel in minus, et nihilominus sunt eadem specte, pro­ pter unitatem cius ad quod ordinantur, cx quo recipiunt speciem. Sicut motus secundum sc est intensior et remissior: ct tamen remanet eadem species, propter unitatem termini, cx quo speciffcatur. Et idem potest considerari in sanitate: nam corpus pertingit ad rationem sanitatis, se­ cundum quod habet dispositionem convenientem naturae animalis, cui possunt dispositiones diver­ sae convenientes esse; unde potest vanari dispo­ sitio in plus vel in minus, ct tamen semper re­ manet ratio sanitatis. Unde Philosophus dicit, in AViÎ V X Ethic. ♦, quod sanitas ipsa recipit magis et minus: non enim eadem est commensuratio in omnibus, neque in uno et eodem semper; sed re­ missa permanet sanitas usque ad aliquid. Huius­ modi autem diversae dispositiones vel cammen· surationes sanitatis se habent secundum excedens ct excessum : unde si nomen sanitatis esset impositum soli perfectissimae commensurationi, tunc ipsa sanitas non diceretur maior vcl minor. Sic igitur palet qualiter aliqua qualitas vel forma possit secundum seipsum augeri vel minui, ct qualiter non. Si vero consideremus qualitatem vcl formam secundum participationem subiccti, sic etiam in­ veniuntur quaedam qualitates ct formae recipere magis et minus, et quaedam non. Huiusmodi •Lee.« autem diversitatis causam Simplicius assignat* cx hoc, quod substantia secundum seipsam non potest recipere mugis et minus, quia est ens per se. Et ideo omnis forma quae substantialiter participatur in subiecto, caret intensione et re­ missione : unde in genere substantiae nihil dicitur secundum magis et minus. Et quia quantitas pro­ pinqua est substantiae, et figura etiam consequitur quantitatem; inde est quod neque etiam in istis dicitur aliquid secundum magis aut minus. Unde 'sSWcut Philosophus dicit, in VII Physic, *, quod cum aliquid accipit formam et figuram, non dicitur alterari, sed magis fieri. - Aliae vero qualitates, quae sunt magis distantes a substantia, ct coniunguntur passionibus et actionibus, recipiunt ma­ gis et minus secundum participationem subiccti. Potest autem et magis explicari huiusmodi di­ versitatis ratio. Ut enim dictum est, id a quo aliquid habet speciem, oportet manere fixum ct stans in indivisibili. Duobus igitur modis potest i) rnim. - Om. PGa; trr Ρλ. Ç) ecUfctt, - Om. Pa. om. L, - it ante lituHi* ARTICULUS I 331 contingere quod forma non participatur secun­ dum magis et minus. Uno modo, quia participans habet speciem secundum ipsam. Et inde est quod nulla forma substantialis participatur secundum magis et minus. Et propter hoc Philosophus dicit, in VIII Metaphys, ’ . quod, sicut numerus non habet ‘"V magis neque minus, sic neque substantia quae est w· ’ " secundum speciem, idest quantum ad participa­ tionem formae specificae; sed si quidem quae cum materia, idest, secundum materiales dispositiones invenitur magis cl minus in substantia.-Alio modo potest contingere ex huc quod ipsa indivisibilitas est de ratione formae : unde oportet quod, si ali­ quid participet formam illam, quod participet illam secundutn rationem indivisibilitatis. Et inde est quod specie* numeri non dicuntur secundum ma­ gi'» ct minus: quia unaquaeque species in eis constituitur per indivisibilem unitatem. Et eadem ratio est de speciebus quantitatis continuae quae secundum numeros accipiuntur, ut bicubitum et tricubitum; ct de relationibus, ut duplum et tri­ plum ; cl de figuris, ut trigonum et tetragonum. Et hanc rationem ponit Aristoteles in Praedica­ mentis ♦, ubi, assignans rationem quare figurae ".■·»> nun recipiunt magis et minus, dicit: Quae qui­ dem enim 1 recipiunt trigoni rationem et circuli, si· militer trigona rei circuli sunt: quia scilicetζ indi* visibilitas est dc ipsa eorum ratione, unde quae­ cumque participant rationem eorum, oportet quod indivisibililcr participent. Sic igitur patet quod, cum habitus ct disposi­ tiones dicantur secundum ordinem ad aliquid, ut dicitur in VII Physic. dupliciter potest intensio £ ct remissio in habitibus ct dispositionibus consi- "· durari. I no modo, secundum se: prout dicitur maior vel minor sanitas; vcl maior vcl minor scientia, quae ad plura vel pauciora se extendit. Alio modo, secundum participationem subiccti: prout scilicet aequalis scientia vcl sanitas magis recipitur in uno quam in alio, secundum diver­ sam aptitudinem vcl ex natura vcl cx consuetu­ dine. Non enim habitus ct dispositio dat speciem subiecto: neque iterum in sui ratione includit * n indivisibilitatem *. Quomodo autem circa virtutes * se habeat , 1 infra* dicetur. -^»,«.1. An primi m ergo dicendum quod. sicut nomen magnitudinis derivatur a quantitatibus corporali­ bus ad intclligibiles perfectiones formarum; ita etiam ct nomen augmenti, cuius terminus est ma­ gnum. An secundum dicendum quod habitus quidem perfectio est : non tamen talis perfectio quae sil terminus sui subiccti. puta dans ei esse specifi­ cum. Neque etiam in sui ratione terminum in­ cludit. sicut species numerorum. Unde nihil pro­ hibet quin recipiat magis ct minus. An TERTIUM dicendum quod alteratio primo qui­ dem est m qualitatibus tertiae speciei. In quali- ra bichtJit. - tnciuSum AIICDGIUKt ·) viriata, - nrtatr* IM» 332 QUAESTIO L1I, talibus vero primae speciei potest esse alteratio per posterius: facta enim alteratione secundum calidum ct frigidum, sequitur animal alterari sceundum sanum et aegrum. Et similiter, facta alv ARTICULUS I tcratione secundum passiones appetitus sensitivi, ve! secundum vires sensitivas apprehenstvas, «equitur alterutio secundum scientius ‘ et virtutes, ut dicitur m VII Physic. * G' ’ Uirutlat. - tctaUtam 1'a. Common Caria Cardinali* Caietani > articulo primo quaestioni* quinquigerimaesccundac, multa sunt dubia dilucidanda, cum Dei grutia. Est in pri­ mi* dubium circa tensum distinctioni* (actae in corpore articuli, quod perfectio ct augmentum formae dicitur du­ pliciter, secundum ipsam formam, ct secundum participa­ tionem formae in subtecto. Aut enim intendit de forma in abstracto, vel concreto. Et hoc est extra propositum: quia spectat distinctio haec ad modos significandi ; quae­ stio autem est dc re. - Aut de forma specifice, ct numeralitcr. Et hoc non ; quia hucc scientia est parva vel magna secundum scipsam. - Aut dc essentia formae, ct participa­ tione eius in subiccto, ut littera innuere videtur. Et implicat contradictionem, ut Auctor dicit in Jl’ ΙΓ , qu. xxiv, art. 4, ad I; quoniam si participatio formae in «ubiecto intenditur, ipva quoque substantia formae intenditur, ut ibi dicitur. Π. Ad hoc dldtur quod obscuritatem m hac re facit Iv secundum quod. Dupliciter enim forma opnum, lue sub i habet us ncc ercntiit, calore , quam initate, ita ct Fonnis, formativam, nducit Yaedi· bium. · c·». j( mfr· ditîc- rsoluct ii lifflJiC * Cl. qa. u». «Λ. „ «,Ceee.M8. miam „ tn ». cene<«. mus. «i. nem; ct propterca commune est utrfoque quod specifice nihil potest addi uut subtrahi quin varietur «pedes: ha­ bentibus timcn differentiam mendicantem ab extraneo «pa­ cificante, cx hoc ipso respectu convenienti formae secundum suam naturam specificam pure sumptam, annexus est motus accessus ad illud maior ct minor, secundum quem huius­ modi formae secundum se dicuntur augeri vel minui. Toles autem accessus non possunt poni in aliis formis: quoniam nihil extra respiciunt specificam, cui divisibilis hic accessus annecti possit. Verbi gratia, scientia, quia secundum suam naturam respicit scibile, ex hoc ipso quod non abstrahit a scibili spccificantc, consequitur quod plus ct minus nd ipsum scibile accedere poscit, plura vel pauciora dc ipso attin­ gendo: calor autem, nihil praeter specificam naturam in­ trinsecam dicem, nihil habet, ut sic, variabile. Et haec est intentio Auctoris dc augmento ct diminutionc formarum secundum se. VII. Circa augmentum ct diminutionem formarum se­ cundum participationem in subiccto, secundo loco in cor­ pore articuli posita, adverte quod, quia suscipere magis ct minus latitudinem quondam importat, idcirco Auctor cx indivisibiliutc excludente huiusmodi latitudinem, diffe­ rentiam manifestat inter formas mc augmcntobilca et non augmcntabilcs. Et dupliciter hoc contingit. Primo, d forma inJividbiliter sc habeat ad subiectum: tunc enim constat quod participatio cius latitudinem non habet. Et hoc in­ venitur inter omnem formam substantialem ct ciu» subie­ ctum. Et ratio in littera ponitur, quia vcilicct * ! specific subiectum: «pacificare cnim actus eat in indivisibili consi­ stens, ut dictum est *. Et est sermo dc specificatione subiecti non in tali aut tali specie, sed «impliciter: quod solum invenitur in forma substantiali ; ceterae enim epecificant secundum quid. Secundo contingit, si dc ratione formae sit indivisibi­ lius. non in partes quantitati vas, tian numerus et circulus partes habent: sed in plura, quorum aliquo adiuncto vel adempto, perfectior aut minus perfecta tit: quod est ca­ rere latitudine. Et est sermo dc forma, non dc spccificuntc ipsam, iam cnim dictum est quod omne specificam, ut sic, consistit in indivisibili. Nunc autem dicimus quod non omnis forma consistit in indivisibili: sed quaedam sic, ut species figurarum ct numerorum; et quaedam non, ut mul­ tae qualitates primae ct teniae speciei. Calori cnim adempto aliquo gradu suae latitudinis, remissior est. ct apposito, in­ tensior est: circulus autem, quocumque variato, aut non remanet circulus, aut aeque. Et sic habes ct quare quaedam formae secundum tuas specificas naturas augentur, ct quaedam non (ct hoc pro­ pter antiquos»; ct quare quaedam formae suscipiunt magis et minus ut respiciunt subiectum, et quaedam non. VIII. Circa rationem assignatum in eodem primo orti- rmac. 1 »oristcrc is in- · Cf Oiss. n incur, iduni ARTICULUS II 333 culo quaestionis quinquagerimaoccundae, quare quaedam formae, ut partieipabilcs in sublecto, suscipiunt magis ct minus, et quaedam non: dubium duplex restat. Primo, de speciebus quantitatis continuae inlra latitudinem continui, scilicet linen, superficie ct corpore. Hac enim in littera non tractamur niti ut induunt discreti rationem, pute bi­ cubiti, tricubiti, etc. Et tamen hac neque specificam, neque indivisibilitatcm de sua ratione sortiuntur: ct consequenter suscipere deberem magis et minus, si ratio litterae esset sufficiens. Constat autem quod non suscipiunt magis ct minus. Secundo, de naturalibus potentiis quae ponuntur In se­ cunda specie qualitatis, ut intellectus, voluntas, concupisci­ bilis. etc. Quae etiam sum absque magis et minus: ct tamen ncc ipcciiicant, ncc indivisibilitatcm habenL IX. Ad primum, cx duplici capite dici potest. Primo, quod huiusmodi quantitates computatae sunt cum formis specificantibus, quoad hoc, propter earum propinquitatem ad substantiam, α Simplicio, ut palet in littera. Et proptcrca Auctor, cum dictum SimpUdi non refutaverit, sed explanaverit ct ampliaverit, in illa computatione eas di­ misit. qua ille posuit: ct cum hoc, conatus est cx suo ex­ plicatione .le eisdem sub alia ratione reddere rationem. Secundo, quod subiectum praesentis discussionis est for­ ms non cHcmialitcr quanta quantitate molis, ut in prin­ cipio corporis articuli innuitur i quoniam magnitudo for­ marum dc qua est quaestio, circa quam est augmentum ct diminutio quae vocatur intensio ct remissio, distin­ guitur in littera contra magnitudinem quantitatis molis. Et »ic qunntitej molis, tanquam habens alterius generis magniludincm ei augmentum ct diminutionem. extra praesentem disputationem a principio articuli remansit. Erit ergo, se­ cundum hoc. ratio litterae deformis non essentialiter quantis quantitate molis, quare quaedam suscipiunt magis ct minus, ct quaedam non. Et merito: quia dc istis est dubium; illas cnim constat non suscipere magis ct minus. Nec obstat quod Auctor etiam nd quantitatis continuae species aliquas sermonem extenderit: quoniam hoc ad perfectionem spectat doctrinae, etc. X. Ad secundum · dicitur quod naturales potentiae quxe · Ct trau m. consequuntur immutabiliter substantias, aim formis specificantibus connumerantur: unde hoc nihil obstat. Dico autem nnmuttibilitfr, quia si aliquae consequerentur mutabiliter, ut durum et molle, nihil prohibet eo» suscipere magis et minus «iltcnitione enim facta, fiet nugis molle aut minus. Et sic universalis regula videtur stare in formis absolutis: rcspcctivac cnim absolutarum naturas consequuntur, ct se­ cundum ens suscipiant vd non suscipiunt magis ct minus. Duplum cnim non suscipit magis et minus: simile autem suscipit magis ct minus, quia qualius suscipit magis ct minus, etc. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM HABITUS AUGEATUR PER ADDITIONEM idura ΙΓ ΙΓ , qu. xxrr, an. 5, Virtut^ φΐ. t, an. i » ; qu. v, art. J. indiillud, ntur. auglinus tu sc i alisuas sed divicum ctiocun». Et stac. »pcudi- VidctUF qilod 2. Praeterea, habitus non augetur nisi aliquo augmentum habituum fiat per additio­ agente. Sed omne agens aliquid facit in subiccto nem. Nomen enim augmenti, ut dictum patiente: sicut calefaciens facit calorem in ipso est ♦, a quantitatibus corporalibus trans­ calefacto Ergo non potest esse augmentum fertur ad formas. Sed in quantitatibus corporali ­ nisi aliqua fiat additio. bus non fu augmentum sine additione: unde 3. in Praeterea, sicut id quod non est album, uiSit * ^Clierai· * dicitur quod augmentum est prae· est m potentia ad album ; ita id quod est minus 9 existent! magnitudini a additamentum. Ergo ct album, est in potentia ad magis album. Sed id in habilibus non iit augmentum nisi per addi­ quod non est album, non iit album nisi per tionem. adventum ulbedinis. Ergo id quod est minus alD SECUNDUM SIC PROCEDITUR. S ·) quod... cxiitcntif (frafCjrifttMfit et! E) (qwoj K) jujpn^fim F.FK. i») It ipu T.iVy.T.-fo. - /m r/x» RG. um. ACDEFUH- 334 QUAESTIO LI1, bum, non fit magis album nisi per aliquam aliam albedinem supervenientem. Sed contra est quod Philosophus dicit, in IV Physic.*·. Ex calida fit magis calidum, nullo facto in materia calido, quod non esset calidum quando erat minus calidum. Ergo, pari ratione, nec in aliis formis quae augemur, est aliqua ad­ ditio. Respondeo dicendum quod huius quaestionis so­ lutio dependet ex praemissa. Dictum est cnim supra * quod augmentum ct diminutio in formis quae intenduntur ct remittuntur, accidit uno modo non γ ex parte ipsius formae secundum sc con­ sideratae, sed ex diversa participatione subiccti. Et ideo huiusmodi augmentum habituum et alia­ rum formarum, non iit per additionem formae ad formam; sed fit per hoc quod subiccturn magis vel minus perfecte participat unam et eandem formam. Et sicut per agens quod est actu, fit aliquid actu calidum, quasi de novo incipiens participare formam, non quod fiat ipsa forma, ut •S.Tb. Irrt. v>«. probatur VII Metaphys. *; ita per actionem in­ viu. · t»M. üb. VI, c»p VIII. ο­ tensam ipsius agentis efficitur magis calidum, tanι, 4Î «P- «. " quam perfectius participans formam, non tanquam formae aliquid addatur. Si cnim per additionem intclligeretur huius­ modi augmentum in formis, hoc non posset esse nisi vel cx parte ipsius formae, vel ex parte • An. subiccti. Si autem ex parte ipsius formae, iam * dictum est quod talis additio vel subtractio spe­ ciem variaret; sicut variatur species coloris, quan­ do dc pallido fit album. - Si vero huiusmodi additio intclligatur ex parte subiccti, hoc non pos­ 3 set * esse nisi vel quia aliqua pars subiccti recipit i formam quam ‘ prius non habebat, ut si dicatur frigus crescere in homine qui prius frigebat in una parte, quando iam in pluribus partibus friget : vel quia aliquod aliud subiccturn additur partici­ pans eandem formam, sicut si calidum adiungatur calido, vel album albo. Sed secundum utrumque istorum duorum modorum, non dicitur aliquid ma­ gis album vel calidum, sed maius Sed quia quaedam accidentia augentur secun­ • IhU. dum scipsa. ut supra * dictum est, in quibusdam eorum fieri potest augmentum per additionem. Augetur cnim motus per hoc quod ei aliquid pfttctd. /i T) hum. - Om, .\CEFGHIKI.pUD; pro xcd, mundo EM, ct <11, aliquo (allo *K) motto μολ ex farte ifsint formae mundum te evuiidcratac ud K. ARTICULUS II additur vel secundum tempus in quo est, vel se­ cundum viam per quam esi: et tamen manet eadem species, propter unitatem termini. Augetur etiam nihilominus motus per intensionem, secun­ dum participationem subiccti: inquantum scilicet idem motus potest vel magis vel minus expe­ dite aut prompte fieri. - Similiter etiam et scientia potest augeri secundum scipsam per additionem *: sicut cum aliquis plurcs conclusiones geometriae addiscit, augetur in eo habitus eiusdem scientiae secundum speciem. Augetur nihilominus scientia in aliquo, secundum participationem subiccti, per intensionem : prout scilicet expeditius ct clarius unus homo se habet alio in eisdem conclusio­ nibus considerandis. In habitibus autem corporalibus non multum videtur fieri augmentum per additionem. Quia non dicitur animal sanum simpliciter, aut pul­ chrum, nisi secundum omnes partes suas sit tale. Quod autem ad perfectiorem commcnsurationcm perducatur, hoc contingit secundum transmutatio­ nem simplicium qualitatum; quae non augentur nisi secundum intensionem, ex parte subiccti par­ ticipantis. Quomodo autem sc habeat circa virtutes, infra· ·ιμ«ζ·. dicetur. Ad primum ergo dicendum quod etiam in magni­ tudine corporali contingit dupliciter esse ’· aug­ mentum. I no modo, per additionem subiecii ad subiccturn; sicut est in augmento viventium. Alio modo, per solam intensionem, absque omni ad­ ditione ; sicut est in his quae rarefiunt, ut dicitur in IV Physic. ♦ — Ad secundi m dicendum quod causa augens ha­ bitum, facit quidem semper aliquid in subiecto, non autem novam formam. Sed facit quod subte­ ctum perfectius participet formam praeexistentem, aut quod amplius se extendar. Ad tertium dicendum quod id quod nondum est album, est in potentia ad formam ipsam, tanquam nondum habens formam: ct ideo agens causal novam formam in subiecto. Sed id quod est minus calidum aut album, non est in potentia ad formam, cum iam actu formam habeat: sed est in potentia ad perfectum participationis mo­ dum. Et hoc consequitur per actionem agentis. 5) fowt. - potest coÆock ·) pom. - quae ABCDEFQHU ζ) W. - Om. Pa. Commentaria Cardinalis Caietani X articulo secundo eiusdem quaestionis, dubia duo sunt. Primum est circa distinctionem factam in littera, scilicet quod si intensio in formis intclligitur per additionem, hoc non potest esse nisi dupliciter, scilicet vel cx parte ipsius formae, vel cx parte subiccti, etc. Est cnim distinebo haec, secundum sensum litterae intellecta, insufficiens. Quoniam secundum litteram, additio cx parte formae nihil aliud si­ gnificat quam additionem specificam. Constat autem quod praeter additionem specificam et cx parte subiccti, datur tertius modus additioni·», scilicet gradus ad gradum : qui in littera omittitur, ct in proposito ponitur a dicentibus quod intensio ct remissio fit per additionem gradus ad gradum vel remotionem gradus 11 gradu. Insufficiens ergo videtur distinctio. I Secundum dubium, valde nrduum, ct nonjiisi cum divi Thomae adiutorio solubile, ext de efficacia huius proces­ sus nd excludendum intensionem formarum non fieri per additionem gradus ad gradum. Ratio cnim in littera dire­ cte posita contra additionem, non videtur locum habere in istis gradibus: quoniam nec distinguuntur specie, nec subte­ cto. - Et augetur dubitatio. Quin aut Auctor intendit exclu­ dere opinionem dicentem quod intensio tit per additionem gradus ad gradum: nut non. Si non, contra quos ergo dis­ putat? Et rursus, diminute tractat materiam hanc, omit­ tendo hanc principalem difficultatem. Si sic, cum talis opi­ nio non ponat additionem secundum speciem nec secun­ dum subiccturn» sed secundum generationem novi gradus; quomodo cx his excluditur? QUAESTIO LII, ARTICULUS II est, vel scncn manet ni. Augetur em, sccunuin scilicet mus expe­ ct scientia litinnein *: * 0· ;eomctriae i scientiae is scientia hiecli, per ct darius zonclusio- »-· # O. sss». μφ ♦C *· m®· i multum ■ni. Quia aut pulI sit talc, rationem mutatioaugentur ecli par- s, infra* ·ρα.«η.Λΐ. magni: 5 augi ceti ad m. Alio* uni ad­ dicitur ens haibiecto, su bi c’­ en tem, Jndum n, (an­ agens I quod )lcntia r: sed is mo­ lentis. m divi iroccs:ri per 1 dirt­ ier c in •ubiccxcluionem o disonrit* opiccun■■dut; * Art-u ' • Gip. »u. «p. n, e. 6· · 1 II. Ad primum dubium incile respondetur, dicendo quod distinctio ot sufficiens. ct quod verum est quod per aug­ mentum cx parte formae, intendit varietatem specificum; quoniam utitur hoc termino sicut in articulo praecedente. Sed sciendum est quod, quia formae accidentales intensibilcs ct remissibiles non distinguuntur nisi aut formalitcr nut materialiter; ct distinctio specifica cx formo est, mate­ rialis autem cx subiccto: ideo /\uctor per illom distinctio­ nem non intendit aliam quam consuetam, scilicet : Aut additio est specifice différends, aut numeniliter. Nec datur secundus modus: quoniam additio gradus ad gradum intclligitur gradus numcralitcr distincti, ut tractando sccundum dubium darius patebit ·. Quomodo autem licuerit ad­ ditionem numeralem solum secundum additionem sublecti exercere, in secundo dicetur dubio. IU· Ad evidentiam secundae ambiguitatis·, sciendum est quod tribus modis potest quis imaginari additionem gra­ dus ad gradum in qualitatibus. Primo, ut gradus aliquis praeexistens secundum rem actu in aliquo, ndiungatur for­ mae existent! in aliquo gradu non in summo sicut quan­ titas alimenti additur animali quod augetur. - Secundo, ut gradu» aliqui* praeexistens non secundum rem sed secun­ dum intellectum ct potentiam activam, deforis apponatur formae non in summo: sicut acri illuminato una candela, additur aliud lumen cx alia candela postmodum. rt fu msgix illuminatus. - Tertio, ui gradu* aliquis praeexistens in potentia subiccti, educatur dc eius potentia, ct addatur praeexistenti: sicut cum forma educitur de putentia subiccti, additur subiccto. Praeter hos modos, nesci·» alium qui ad istos non reducatur. Sciendum est deinde quod, quia additio non potest intelligi, ut s. Thomas in ΙΓ ΙΓ , qu. xm ·, dicit, absque in­ tellectu duorum, scilicet cius cui additur, ct cius quod ad­ ditur; dualila» autem fine distinctione fingi nequit: oportet omnem opinionem ponentem intensionem fieri per addi­ tionem, distinctionem horum duorum proponere vel in re, vcl secundum imaginationem: quamvis, additione facta, possit fieri cx utroque unum, ut patet. * Nec te lateat quod idem est indicium dc additione rnagi» ad minus, ct additione gradus ad gradum, et formas ad formam in ea­ dem specie : ut palet in lumine. Est enim aer prius ex can­ dela lucente ut duo, illuminatu», verbi gratia, ut duo. Et *i apponatur alia candela aequae virtutis, etc., erit illuminatus ut quatuor ut patet cx hoc quod melius ibi legimus, et uni­ versaliter videmus; quod non esset, si esset factum lumen maius extensive, puta plura lumina, ct non maiu» inten­ sive. Et tumen constat quod aliud numero lumen fieret, si tubicctuni occupatum non inveniretur. Et propterca .Au­ ctor, loqucns dc additione formae ad formam eiusdem speciei, loquitur etiam dc additione gradu» ad gradum: gradu* enim caloris ut duo, calor quidam est, et sic de aliis. IV. Examinando igitur modo* imaginato* additionis in formis, videamus quomodo additionis ratio ct verita* in­ veniatur. In primo modo, ratio additionis vere salvatur, »cd nulla \erita*. Est enim impossibile quod gradus existons addatur existent!, nisi sublectum subiccto addatur, et tunc non fieret magis, sed maius: vcl accidens migraret dc subic­ cto in sublectum, quod est impossibile. In secundo modo, ratio additionis apparenter salvatur. E*t enim in eo non additio, sed additionis modus quidam: ut apparet tum cx eo quod deforis venit secundum veri­ tatem. ut in formarum infusarum intensione; vel secundum aestimationem, ut in lumine. Tum ex eo quod id quod defori* venit, intelligitur ut quoddam individuum eiusdem speciei, non quod ext, sed quod esset si seorsum fieret. Et sic subatur quodammodo distinctio numeralis cius quod additur, ad id cui additur,-Verita* autem deficit. Tum quo­ niam nulla fonna naturali* intensibilis venit deforis. nisi apud ponentes formas creari (licet quoad formas supernaturalcs, caritatem scilicet ct huiusmodi, vcrificctur adventus deforis: sed praesens sermo est communis). ! uni quoniam non est etiam hic vera additio nisi secundum extranea, prout scilicet agens additur agenti; ut .Auctor in xxtv qu. U” II”, art. 5, ad 5, dicit. Et haec etiam additio est per 335 accidens: quia plura lucentia out calefacientia concurrunt in vi unius totali* agentis. Iu tertio autem, additioni» ratio eo solo modo apparet, quo quidquid novi quomodolibet adgcnitum antiquo, ad­ venire dicimus. Sed veritu c»t quod ibi nulla est additio nee quoad fieri, nec quoad factum eoe. Non quoad fieri, quiu non additio est, «cd cJuciio. Nec quoad factum cx»c, quia non salvatur distinctio inter additum et cui additur, sicut inter formam in facto esse ct materiam. - Ad cuius clariorem notitiam, scito quod additio per cductioncm dc potentia sublecti, gradus nd gradum per intensionem in formis, dupliciter aestimari potest. Primo, quod se habeant gradu* ad invicem sicut unitas superveniens unitati in nu­ meri·. non quoad discretionem, >cd quoad distinctionem. Et hanc phantasiam *equi videntur ponentes formas in­ tendi per additionem gradu» ad gradum. Aestimant enim formam competicntcm multos eiusdem speciei gradus ndvenientes et recedentes, ac si fingeremu* quod numerus aliquis Invariatu» secundum substantiam, perderet ct acqui­ reret Jis eruas unitates, continua» tamen. Et hoc reputetur chimaera. - Unde, secundo, aestimatur quod ipsa simplex edentia fnrmac perfectior sit in hoc ipso quod subicctum •ibi magi» subildt formalitcr. Et hoc esi ipsam intendi: ct quanto magi* hoc habet, tanto est magis intenta. Et proptcrca dicere oportet, loquendo dc intensione formae ut corporaliter ’ respicit subiccium, quod semper quando est · fonuuurf intensior, sit perfectior secundum essentiam et esse et inessc • n subiccto, et c converso. Nec aliqua ibi intervenit cor­ ruptio; sed sola omnium praedictorum augmentatio. V. Divus ergo limma», de additione formalitcr, iuxta phi­ losophicum ’ morem, tractans, primum modum, qui solus additionem formalem praefert, distinxit contra alio» duo»·: *Cf naum. quos ct pro umeo computavit, quia quoad intrinseca, in hoc proposito non differunt. Et quodammodo distinctionis eorum meminit in ΙΓ II”, in loco allegato *. Et illum sem- · ct »■» m. per improbavit; immo in I Sent., dist. xvn ·, dldt se non - Q« 11,art», posse illum inlclligcrc formalitcr. Ha» autern. seu hunc firmavit. Et hic quidem, quia tractat in communi, primo cx communibus, quit forma non fit, sed compositum: additio enim nonnulla esset. ri forma fieret. Secundo, cx propriis additioni*: quiu scilicet additum distinguitur etc.; ut patet in littera. Et per haec patet solutio nd obicaa. - Et tu qui gra­ duum additione uteris dixputando, si hanc expressurus dici» scntcntirtfn. a lapiu solo linguae cohibendus restas, etc. VI. Circa eandem difficultatem dc intensione ct remis­ sione formarum, in eodem secundo articulo quinquagcsimacsecuridac quaestioni», dubium adhuc occurrit cx Scoto, in ultima quaesi. Jccimnescptimnc distinctionis Primi Sent, Ipse siquidem (non *olus, ut opinor), sensum non intentum a divo Thoma sic impugnavit, ut in aliquo dixscntiac se­ cundum rem. Duo enim creduntur aflirmuri. Primum e*t, quod formae intendantur proprie, et remittantur, tantum secundum habitudinem ad sublectum. Secundum est, quod res illa quae est forma, quando intenditur ct remittitur, nihil sui renie absolutum acquirit aut perdit, *cd solum illiquid in ordine ad subiccium. Et utrumque Scotus im­ pugnat. Secundum veritatem autem, secundum dictum non est s. Thomae, sed contra ipsum, Ut ex supradictii * patet. · Ν'λ π.» ■· ■ a ■* * ·ti t ·» ? Cei- KKtt*» unde non oportet respondere obiccti» contra illud. - Pn- Coesat x n mum vero dictum nsscctutn a divo Thoma est Nec est mirum quod impugnetur n Scoto: quoniam discordavit ■ principio. Divu» enim Thomas posuit formas habere quid­ quid habent, aut cx ratione formali, idest specifica, aut cx subiccto. seu materia, ita quod quidquid materiale* idest non specificum, est in ei», cx materia posuit: ille autem non. Et pruptcrca Auctor latitudinem formae secundum magi* ct minu», cum infra speciem sit, mutcrialcque ali­ quid id sit in specie, ad subtectum reduxit; sicut ct cetera materialia et indis i dualia. Scotu* autem, sequens suas pro­ prietate» indiviJualcs, vult quod si, per impossibile, forma iu abstraheretur α subiccto quod nec etiam aptitudinaliter respiceret subiccium, susciperet magis et minus: ttu quod hoc nec convenit fornuc in ordine ad subtectum. QUAESTIO LU, ARTICULUS III 336 ncc oritur quoquo modo cx subiccto 1 Micui quantitas malis, st, per Impossibile, non haberet inclinationem ad subiccium, adhuc esset maior vel minor. Probat autem hoc sic. Contraria in summo sunt Incom­ passibilia : remissa vero, compassibilia. Ergo incompassibi­ li ta> formarum consurgit cx gradibus. Ergo gradus conve­ niunt formis priusquam respicient subtecta. - Prima con­ sequentia est per »c nota, - Secunda probatur ;* quia prior est incompossibilitas formarum in se. quam sit eorum in subiccto recipiente; quia enim sibi invicem repugnant, ideo non possunt recipi m eodem, et non c converro. Ergo, etc. VU. Ad hoc dicitur primo, quod antecedens est falsum, loquendo, ut loquimur, dc contrariis formaliter, non vir­ tualitcr inventis, ut in medio; ct secundum sc. non secun­ dum extrinseca, puta animam, vel caelum, vel formam mixti. Contraria enim, cum cx specifica differentia contraria •S.Th ><«.«- sint, ut patet X Alctanto?. ·, per hoc idem sunt incom* · I· d 11* · J, up. tui. possibilia in eodem, ut patet ibidem. Unde Xristotclea omnes conditiones contrariorum, inter quas est incompossibilitas in eodem, reducit ad perfectam differentiam; ut patet ibi. Contraria ergo, in quocumque sunt gradu, con­ traria sunt ct incompassibilia in eodem, et «dierum contra alterum pugnat. Quod autem in mixtis maneant remissa, hoc fadt forma mixti continens*, ct nihilominus mutuo contra sc nituntur remissa, sicut in summo, proportionalitcr. Dicitur secundo quod, dato antecedente, prima conse­ quentia non valet. Quia incompoxsibilitas formarum pone­ retur duplex. Una cx contnirictate: et haec convenit formis secundum sc, cx specificis naturis. Et hucc non consurgit cx gradibus, sed abstrahit ab ei»; sicut ct ipsa forma. Et haec incompassibilius est prior in formis secundum sc, quam in subiccto. Quae tamen nihil facit ad arguentem. Altera cx gradibus: cl haec convenit formis cx illo respectu ad subiccium, cx quo convenit cis latitudo. In littera au­ tem patet quod formae dc quarum ralionc non est indivisibilitas, participabiles a subiectb absque specificatione eorum, habent latitudinem. Unde neque latitudo, neque gradus, neque incompossibilitas consurgens cx cis, est prior quam sit talis panicipnbilitas formae in subiccto. - Et cum dicitur quod ista incompoxsibilitas est prior inter formas m se quam in subiccto: respondetur quod hic est sophisma ab una habitudine ad subtectum, ad omne»; seu a negatione prioritatU in una, ad negationem prioritatls in omnibus. Aliud est enim dicere quod incompassibilius ista formarum sil prior in sc quum incompossibililos in subic­ cto: aliud est dicere quod incompossibilitos formarum in ce sit prior omni respectu ad subtectum: quia est posterior participabilitate tali formarum in subiccto, cx qua consurgit incompossibilhas secundum gradus in formis in sc, ct in subiccto. \J exemplum autem Scoti de quantitate molis, dicitur quod quantitati convenit esse maiorem ct minorem in ea­ dem specie, non cx hoc quod est participabitis n subiccto, cl ideo non est simile sed ex hoc ipso quia participat naturam nutcrine. Unde si auferatur ab ea id quod habet cx hoc quod participât naturam materiae, neque indivi­ duum secundum sc, ncc maius nec minus haberet, etc. ’VideCoeat* Cami, pou «re ARTICULUS TERTIUS UTRUM QUILIBET ACTUS AUGEAT IIXBITUM Videtur quod grum albo *, sed etiam minus album magis albo: quilibet actus augeat habitum. Multipli­ nam etiam motus fit a minus albo in magis album. cata enim causa, multiplicatur effectus. Linquam cx opposito in oppositum, ut dicitur in Sed actus sunt causa habituum aliquo- V Physic. * • qo. u, an- >· rum, ut supra * dictum est. Ergo Quia habitus augetur, vero usus habituum in voluntate homi­ multiplicatis actibus. nis consistit, ut cx supradictis ♦ patet; sicut con2. Praeterea, dc similibus idem est iudicium. tingit quod aliquis habens habitum non utitur Sed omnes actus ab eodem habitu procedente.’» sunt illo, vel etiam agit netum contrarium : ita etiam tecuiL s’m’*cs> ul dicitur in II Ethic* Ergo, si aliqui actus potest contingere quod utitur habitu secundum augeant habitum, quilibet actus augebit ipsum. actum non respondentem proportionaliter inten­ 3. Praeterea, simile augetur suo simili. Sed sioni habitus. Si igitur intensio actus proportio­ quilibet actus est similis habitui a quo procedit. naliter aequetur intensioni habitus, vel etiam suErgo quilibet actus auget habitum. pcrcxccdot: quilibet actus vel auget habitum, vel Sed contra, idem non est contrariorum causa. disponit ad augmentum ipsius; ut loquamur de •B·*·· Sed. s*icui dicitur in II Ethic. *, aliqui actus ab augmento habituum ad similitudinem augmenti habitu procedentes diminuunt ipsum ; utpote cum animalis. Non enim quodlibct alimentum assum­ ncgligcntcr fiunt. Ergo non omnis actus habitum ptum actu auget animal, sicut nec quaelibet gutta auget. cavat lapidem: sed. multiplicato alimento, tandem Respondeo dicendum quod similes actus similes lit augmentum, ha etiam, multiplicatis actibus, •c-r.4io.7- habitus causant, ut dicitur in II Ethic.* Simili- crescit habitus. - Si vero intensio actus proporS.Tb. lea. i. , ............ . .. tudo autem ct dissimilitudo non solum attenditur tionaliter deficiat ab intensione habitus, talis actus secundum qualitatem eandem vel diversam; sed non disponit ad augmentum habitus, sed magis etiam secundum eundem vel diversum participa­ ad diminulionem ipsius. Et per hoc patet responsio ad obiecta. tionis modum. Est enim dissimile non solum ni­ D TERTIUM SIC PROCEDlTl R. 3 S a) niprutn albo. - album nigro • Cap. it, α- 0S. Th. JO». »· •S.Th.kct-n-· Di4.lib.Vl, cap. το. β. EF. Commentaria Cardinalia Caietani s articulo tertio eiusdem quaestionis quinquagcsimacsccundac, nihil scribendum occurrit ni,i, pro novitiis, quod sicut ante genitum habitum in animo, potuit anima inten­ sion actu generare ipsum; ita post gentium, potest, inten­ siori actu quam sil ille etiam ad quem sc extendit prae­ sens habitus, augere eundem, eodem utens principio activo intensius quam prius usus fuerit: cx huc namque parte habet vim augmentait vam, unde habet generati vani. Quam­ vis ad augendum nonnihil operetur iam inchoatus habitus: I non ea ratione, quia nihil prohibet augere aliquid scipsum, ut patet ex II Λ· .-hrima φ (quoniam hoc dc augmento · cap. «r. s. n: propne sumpto dicitur: hoc autem dc quo loquimur aug· u dÊ mentum, metaphorice dicitur augmentum; proprie vero est motus intensionis); *cd en potius ratione, quin netus elicitus ab habitu inchoato, cl subtectam disponit, prae­ parans ipsum ad perfectius sortiendum habitum; ct perfe­ ctior est cum cx tota virtute habitu» procedit, ÎU ut ad perfectionem maiorem deducere pouir habitum· «λ ·α» -····· QUAESTIO LUI, ARTICULUS I nnirgit ηα. E< mi sc, item. »pcctu ira aut indiationc neque prior t cum srmni .ophi· icu a il in j hti ubic· ni in crior urgit ct in QUAESTIO QUINQUAGESIMATERTIA DE CORRUPTIONE ET DEMINUTIONE HABITUUM IN TRES ARTICULOS DIVISA einde considerandum est de corruptione et • CX le· 1· 3 im. ’ in • Cap. y, n. 7.S. Th. I«e. tut. Lirt’ka ? ’ tur frj ·■'>'’· u ·π· '■ Ηί’/. TU·'' ^ ni- 1Π1 1Π1 :n10U- •cl de iti π­ ια m s, r- JS xt£'»«? *’«· :is • a,-. ». u. 5 °? IO · Op. r». n. n; u Th. lc«. tt CL Ja A*rent. cup ». t ARTICULUS PRIMUS Part. 1, qu. iron, m. $. citur i ca:cto; ripât abet :fi vi­ te. • c*r. 1. ■· «. ?» s. n.iecf-x·!» £&pD primi.m SIC proceditur ♦. Videtur quod ($$5^ habitus corrumpi non possit. Habitus enim inest sicut natura quaedam : unde ^operationes secundum habitum sunt de­ lectabiles. Sed natûra non corrumpitur, manente co cuius est natura. Ergo neque habitus corrumpi potest, manente subiecto. 2. Praeterea, omnis corruptio formae vel est per corruptionem subiecti, vel est a contrario : sicut aegritudo corrumpitur corrupto animali, vel etiam superveniente sanitate. Sed scientia, quae est quidam habitus, non potest corrumpi per corruptionem subiecti: quia intellectus, qui est subicctum eius, est substantia quaedam, et non CPrnirnpiïlirf ut dicitur in I dc Anima *. Similiter etiam non potest corrumpi a contrario: nam spe­ cies intclligibiles non sunt ad invicem contrariae, ul icitur in VII Metaphys, Ergo habitus scientiac nullo modo corrumpi potest. 3. Praeterea, omnis corruptio est per aliquem motum. Sed habitus scientiae, qui est in anima, non potest corrumpi per motum per sc ipsius animae: quia anima per se non movetur. Mo­ vetur autem per accidens per motum corporis. Nulla autem transmutatio corporalis videtur posse corrumpere species intclligibiles existantes in in­ tellectu: cum intellectus sit per se locus specie­ rum, sine corpore: unde ponitur quod ncc per senium nec per mortem corrumpuntur habitus. Ergo scientia corrumpi non potest. Et per conse­ quens, nec habitus virtutis, qui etiam est in anima ral,onal*: eL» sicut Philosophus dicit in 1 Ethic, *, virtutes sunt permanentiores disciplinis. Sed contra est quod Philosophus dicit, in libro de Longitudine et Brevitate Vitae *, quod scientiae corruptio est oblivio ct deceptio. Peccando etiam aliquis habitum virtutis amittit. Et cx contrariis actibus virtutes generantur et corrumpuntur, ut dicitur II Ethic. * Respondeo dicendum quod secundum sc dicitur aliqua forma corrumpi per contrarium suum: per accidens autem, per corruptionem sui subiecti. Si igitur luerit aliquis habitus cuius sublectum est corruptibile, et cuius causa habet contrarium, utroque modo corrumpi poterit: sicut patet de habitibus corporalibus, scilicet sanitate ct aegritu­ dine. - Illi vero habitus quorum subicctum est in­ corruptibile, non possunt corrumpi per accidens. Sunt tamen habitus quidam qui, etsi principaliter sint in subiecto incorruptibili, secundario tamen sunt in subiecto corruptibili: sicut habitus scicnI tiac, qui principaliter est quidem in intellectu possibili, secundario autem in viribus apprehensivis sensitivis, ut supra · dictum est. Et ideo cx parte intellectus possibilis, habitus scientiae non potest corrumpi per accidens; sed solum ex parte inferiorum virium sensitivarum. Est igitur considerandum si possunt huiusmodi habitus per se corrumpi. Si igitur fuerit aliquis habitus qui habeat aliquod contrarium, vel cx parte sua vel cx parte suae causae, poterit per sc corrumpi: si vero non habet contrarium, non poterit per se corrumpi. Manifestum est autem quod species intelligibilis in intellectu possibili exi­ stons, non habet aliquid contrarium. Neque ite­ rum intellectui agenti qui est causa eius, potest aliquid esse contrarium. Unde si aliquis habitus sit in intellectu possibili immediate ab intellectu agente causatus, talis habitus est incorruptibilis ct per sc et per accidens. Huiusmodi autem sunt habitus primarum principiorum, tam speculabi­ lium quam practicorum, qui nulla oblivione vel deceptione corrumpi possunt: sicut Philosophus dicit, in VI Ethic. ♦, de prudentia, quod non perditur per oblivionem. - Aliquis vero habitus est in intellectu possibili cx ratione causatus, sci­ licet habitus conclusionum. qui dicitur scientia: cuius causae dupliciter potest aliquid contrarium esse. Uno modo, ex parte ipsarum propositio­ num ex quibus ratio procedit: etenim enuntiationi quae est. Bonum est bonum, contraria est ca quae est, Bonum non est bonum, secundum Philoso­ phum, in II J\riherm.^ Alio modo, quantum ad · ipsum processum rationis; prout syllogismus sophisticus opponitur syllogismo dialectico vel demonstrativo. Sic igitur patet quod per falsam ratio- a. f · ? D diminutions habituum \ Et circa hoc quaeruntur tria. Primo: utrum habitus corrumpi possit. Secundo: utrum possit diminui. Tertio: de modo corruptionis ct diminutionis. UTRUM HABITUS CORRUMPI POSSIT •VhfaCeer.i.-» 30: 337 *) intUUatii - in intellectu apcxic PGa. - Prs» pctfii, patent ACOETI III. Sçmma* Tnr>jL. n. twmu» t. ni. B u 338 QUAESTIO LUI, ARTICULUS II ncrn potest corrumpi habitus verne opinionis, aut Ad secundum dicendum quod, etsi speciebus inetiam scientiae. Unde Philosophus dicit quod dece­ lelligibilibus non sit aliquid contrarium, enuntia­ Au ptio est corruptio scientiae, sicut supra * dictum est. tionibus tamen et processui rationis potest aliquid irj. Virtutum vero quaedam sunt intellectuales, quae esse contrarium, ul dictum est*. Ad tertium dicendum quod scientia non remo­ • C*p. a. *· <* sunt in ipsa ratione, ut dicitur in VI Ethic,9: de ttp.ni,··*-!·, tea. »i. m.-M. quibus est eadem ratio quae est de scientia vel vetur per motum corporalem quantum nd ipsam Nk I. «if· ·<’»♦ 11.2·. e,To.l«<î· opinione. - Quaedam vero sunt in parte animae radicem habitus, sed solum quantum ad impedi­ u. appetiliva, quae sunt virtutes morales: et eadem mentum actus: inquantum intellectus indiget in ratio est de vitiis oppositis. Habitus autem appe­ suo actu viribus sensitivis, quibus impedimentum titivae partis causantur per hoc quod ratio nata est affertur per corporalem transmutationem. Sed appetitivum partem movere. I nde per iudicium per intelligibilem motum rationis potest corrumpi rationis in contrarium moventis quocumque modo, habitus scientiae, eliam quantum ad ipsam radi­ scilicet sive cx ignorantia, sive ex passione, vcl etiam cem habitus. Et similiter eliam potest corrumpi ex electione, corrumpitur habitus virtutis vcl vitii. habitus virtutis ·. - Tamen quod dicitur, virtutes ' &· 7«*. Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicitur in esse permanentiores disciplinis, intelligcndum esi • ûn. i. «· 4- - VII Ethic.9, habitus similitudinem habet naturae, non ex parte subiccti vcl causae, sed cx parte S. Th. I«rt. i. deficit tamen ab ipsa. Et ideo, cum natura rei actus: nam vinutum usus est continuus per lotam nullo modo removeatur ab ipsa, habitus difficile vitam, non autem usus disciplinarum. removetur. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM HABITUS POSSIT DIMINUI •a. CM»"*. SECUNDIM SIC PROCEDITUR *. VidctUT h^itus diminui non possit. HabiX&^^^tus enim est quaedam qualitas et forma ****®^simplex. Simplex autem aut totum ha­ betur, aut totum amittitur. Ergo habitus, etsi cor­ rumpi possit, diminui non potest. 2. Praeterea, omne quod convenit accidenti, • convenit eidem secundum se, vel * ratione sui subiccti. Habitus autem secundum scipsum non intenditur cl remittitur: alioquin sequeretur quod aliqua species dc suis individuis praedicaretur se­ cundum magis et minus. Si igitur secundum par­ ticipationem subiccti diminui possit, sequeretur quod aliquid accidat habitui proprium, quod non sit commune ei et subiccto. Cuicumque autem formae convenit aliquid proprium praeter suum subiectum, illa forma est separabilis, ut dicitur r. io.- in 1 dc Anima *. Sequitur ergo quod habitus sit forma separabilis: quod est impossibile. 3. Praeterea, ratio ct natura habitus, sicut ct cuiuslibet accidentis, consistit in concretione ad subiectum: unde ct quodlibct accidens definitur per suum subiectum. Si igitur habitus secundum seipsum non intenditur neque remittitur, ne­ que eliam secundum concretionem sui ad subie­ ctum diminui poterit. Et ita nullo modo dimi­ nuetur. Sed contra est quod contraria nata sunt fieri circa idem. Augmentum autem ct diminulio sunt contraria. Cum igitur habitus possit augeri, vi­ detur quod eliam possit diminui. Respondeo dicendum quod habitus dupliciter di»Qb.ui, «m minuuntur, sicut ct augentur, ut ex supradictis · patet. Et sicut ex eadem causa augentur cx qua generantur, ita cx eadem causa diminuuntur ex qua corrumpuntur: nam diminulio habitus est □) eUcm rccan/wm «r, vd. - ri K>H, r» de ceteri, fldfi* cJ. a. | quaedam via ad corruptionem, sicut c converso generatio habitus est quoddam fundamentum aug­ menti ipsius. Ad primim ergo dicendum quod habitus secun­ dum sc consideratus, est forma simplex * ct se- ·«>.«». eundum hoc non accidit ei diminutio: sed secun­ dum diversum modum participandi, qui provenit ex indeterminatione potentiae ipsius participantis, quae scilicet diversimode potest unam formam participare, vel quae potest ad plura vcl ad pau­ ciora extendi. Ad secundum dicendum quod ratio illa procede­ ret, si ipsa essentia habitus nullo modo diminue­ retur. Hoc autem non ponimus: sed quod quae­ dam diminulio essentiae habitus non habet prin­ cipium ab habitu, sed a participante. Ad tertium dicendum quod, quocumque modo significetur accidens, habet dependentiam ad sub­ iectum secundum suam rationem: aliter tamen et aliter. Nam accidens significatum in abstracto, importat habitudinem ad subiectum quae incipit ab accidente, et terminatur ad subiectum: nam albedo dicitur qua aliquid est album. Et ideo in definitione accidentis abstracti non ponitur subie­ ctum quasi prima pars definitionis, quae est ge­ nus; sed quasi secunda, quae est differentia; di­ cimus enim quod similas est curvitas nasi. - Sed in concretis incipit habitudo a subiccto, et termi­ natur ad accidens: dicitur enim album quod habet albedinem. Propler quod in definitione huiusmodi accidentis ponitur subiectum tanquam genus, quod est prima pars definitionis: dicimus enim quod simum est nasus curvus ·*. - Sic igitur id quod con? venit accidentibus ex parte subiccti, non autem ex ipsa ratione accidentis, non attribuitur acci­ denti in abstracto, sed in concreto. Et huiusmodi riMMwt. - iimus «r naius cwrrwi i*d Jimurn/ nasi Mutas F· • Qu. ix. a. J! art. ·. QUAESTIO LUI, est intensio et remissio in quibusdam acciden­ tibus: unde albedo non dicitur magis et minus, sed album. Et eadem ratio est in habitibus et iebus incnuntint aliquid • I· CWPCTT. i remoJ ipsam impeJiliget in nentum i. Sed rrumpi n radirrumpi 'firtUtCS * D. -αβ. im est parte lotam i verso i aug- ceufi­ et sc- · i». ccunivenit antis, •mam paucedeinuejuacprin- nodo subcn ct acto, icipit nam 50 in ubict ge; diSed :rmi'labet nodi quod quod conJtem acciUodi ttt» F. ARTICULUS III 339 aliis qualitatibus: nisi quod quidam habitus augen­ tur vel diminuuntur per quondam additionem, ut ex suprttdictis · patet. ARTICULUS TERTIUS UTRUM HABITUS CORRUMPATUR VEL DIMINUATUR PER SOLAM CESSATIONEM AB OPERE 11“ II'·, qu. x»ir, art. 10; I SrnL, di«i. xv». qu. u, ut. b. o tertium sic PROCEDITUR. Videtur quod Unde quorumcumque habituum contraria subcrchabitus non corrumpatur aut diminua­ scunt per temporis tractum, quae oportet sub­ tur per solam cessationem ab opere. Ha­ trahi per actum ab habitu procedentem’, huius­ bitus enim permanentiores sunt quam ’ modi habitus diminuuntur, vel etiam tolluntur • qu. passibiles qualitates, ulex supradictis * apparet. Sed totaliter, per diuturnam cessationem abactu; ut 1« »· possibiles qualitates non corrumpuntur neque dimi­ patet et ζ in scientia ct m virtute. Manifestum ' nuuntur per cessationem ab actu: non enim albedo est enim quod habitus virtutis moralis facit ho­ diminuitur si visum non immutet, neque calor si minem promptum ad eligendum medium in ope­ non calefaciat. Ergo neque habitus diminuuntur rationibus et passionibus. Cum autem aliquis non utitur habitu virtutis ad moderandas passiones f vel corrumpuntur per cessationem ·' ab actu. 3. Praeterea, corruptio et diminulio sunt quae­ vel operationes proprias, nccesse est quod pro­ dam mutationes. Sed nihil mutatur absque aliqua veniant multae passiones et operationes praeter causa movente. Cum igitur cessatio ab actu non modum virtutis, ex inclinatione appetitus sensitivi, importet aliquam causam moventem, non videtur ct aliorum quae exterius movent. Unde corrum­ quod per cessationem ab actu possit esse dimi­ pitur vinus, vel diminuitur, per cessationem ab nuito vel corruptio habitus. actu. - Similiter etiam cM cx parte habituum in­ 3. Praeterea, habitus scientiae et virtutis sunt tellectualium, secundum quos est homo promptus in anima intellectiva, quae est supra tempus. Ea a J recte indicandum de imaginatis. Cum igitur ho­ vero quae sunt supra tempus, non corrumpuntur mo cessat ab usu intellectualis habitus, insurgunt neque diminuuntur per temporis diuturnitatem, imaginationes extraneae, et quandoque ad con­ r Ergo neque huiusmodi Y habitus corrumpuntur trarium ducentes; ita quod, nisi per frequentem vel diminuuntur per temporis diuturnitatem. si usum intellectualis habitus, quodammodo succi­ diu aliquis absque exercitio permaneat. dantur vel comprimamur, redditur homo minus Sed contra est quod Philosophus, in libro Λ* aptus ad recte indicandum, et quandoque tota­ •ur- ■ Langit. et Prévit. Vitae*, dicit quod corrurupfio liter disponitur ad contrarium. Et sic per cessa­ scientiae non solum est deceptio, sed etiam obii· tionem ab actu diminuitur, vel etiam corrumpitur 'syï'tëï' Pl0· Et in VIII Ethic, dicitur quod inultas ami­ intellectualis habitus. citias inappellatio dissolvit. Et eadem ratione, alit Ad primim ergo dicendum quod ita etiam calor habitus virtutum per cessationem ab actu dimi­ per cessationem a calefaciendo corrumperetur, si nuuntur vel tolluntur. per hoc incresceret frigidum, quod est calidi cor­ Respondeo dicendum quod, sicut dicitur in VIII ruptivum. Physic. ·, aliquid potest esse movens dupliciter: Ad secundum dicendum quod cessatio ab actu uno modo, per se. quod scilicet movet secundum est movens ad corruptionem vel diminutionem, rationem propriae formae, sicut ignis calefacit; sicut removens prohibens, ut dictum csl*. ’Uwpm. alio modo, per accidens, sicut id quod removet An tertii m dicendi m quod pars intellectiva ani­ prohibens. Et hoc modo cessatio ab actu causal mae secundum se est supra tempus: sed pars corruptionem vel diminutionem habituum : in­ sensitiva subiacct tempori. Et ideo per temporis quantum scilicet removetur actus qui prohibebat cursum transmutatur quantum ad passiones ap7' causas δ corrumpentes vel diminuentes habitum. peiitivae partis, et etiam quantum ad vires ap• An. t Dictum est enim* quod habitus per se corrum­ prehensivas. Unde Philosophus dicit, in IV Phy· puntur vel diminuuntur · cx contrario agente. sic. *, quod tempus est causa oblivionis. ,w’* S juin. - jraasiana rd ad.: -.1 EF. c/ujfionrm. - ab epere rd ^dJunt I F. γ) huiutrnndi. - Om. ACDEFHI.) aeptf dtminauutur. .. corrampuntur otn. L-/rrvtnrunhir vd diminuuntur. - ow-r-MiRf (tai rd dim. nuitur AIJCDEGHKL. T) d. - etiam 1*4, 00. DFK. Commentaria CaixlinulL-* Caietani ? .\ quaestione quinquagesirnatertia adverte, cx primo arti­ tasmata cx parte causae computanda consuit, qui alias’ culo, quod apud Auctorem idem est iudicium dc ipcctcbut docuit non causam, sed materiam causae esse ca quae intclligibilibus ct habitibus principiorum, quoad corruptibi­ sunt in parte sensitiva, ad ca quae sunt intellectus. Pro­ litatem ct incorruptibilitatem: et non est idem iudicium dc pter quod etiam hic cx parte suhiccti posuit hoc. saunpraedictis ct habitu scicniinc et vinutûm. Et causa est. ut darium subtectum ipsa vocans. Quae tu. celsi ingenii, non patet in littera, quia illa sunt a solo intellectu agente, ista pertransibu iciunus. vero ab aliis causis, habentibus contraria. Neque enim phan­ Adverte quoque cx eodem articulo, quod hic expresse i Li 1* 340 QUAESTIO LUI, ARTICULUS 111 pluries habes unde habitum scientiae in nobis non esse species intclligibilcs accipiat. Illae enim ct singulae ct omnes carent contrariis: edentia autem non, ul in littera dicitur. II. Adverte tenia, cx secundo articulo, quod Auctor, undique affluens propriis rationibus, non solum ad natu­ ram rei reddit rationem intensionis ct remissionis; sed ad res sic significatas, puta concrete vcl abstracte, cx eadem radice descendit. III. In responsione ud tertium, postremo, in articulo tertio, scrupulus occurrens novitiis removendus est. Vi­ detur cnim contrariari hic tertius articulus primo, in resp. ad 3, dum ibi dicitur quod scientia cx corporalibus mo­ tibus non corrumpitur in se, sed in suo actu impeditur, ut patet in ebriis: hic vero confirmatur, m responsione ad ultimum, quod scientia corrumpitur propter mutationem cui subiacent vires apprehensivae interiores, quae subsunt tempori. Ad hoc cnim dicendum est quod, diligentius perspecta, verba litterae sibi invicem non adversantur. Primum cnim dictum loquitur dc motibus partis interioris sensitivae tan­ tum secundus autem dc eisdem ut pariunt, vcl non conpcscunt contrarias causas habituum. Et intendit Auctor quod impediment partis sensitivae, si non ultra progrediantur, non corrumpunt scicnti/im, sed actum cius: ct ideo rema­ net post mortem. Si autem vcl per diuturnam cessationem, vcl positivam imaginationem, ad hoc progrediantur quod propositiones contrariae aut syllogismus fiat; quamvis cx parte sensitiva inchoet tantum corruptio haec, efficaciter tamen corrumpitur scientia per huiusmodi oblivionem vcl deceptionem, ut in littera dicitur in primo articulo. QUAESTIO LIV, ARTICULUS I 3qi tubuinr mpccu, m enim vac tan· an can>rqoad liantur, i rcniaionem, quod ivi» ex cadter :m vel QUAESTIO QUINQUAGESIMAQUARTA DE DISTINCTIONE HABITUUM IS QUATUOR ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc distinctione ha­ D bituum *. Et circa hoc x quaeruntur qua’ tuor. Primo: utrum multi habitus possint esse in una potentia. Secundo: utrum habitus distinguantur secun­ dum obiecta. Tertio : utrum habitus distinguantur secundum bonum et malum. Quarto: utrum unus habitus cx multis habili­ bus constituatur. ARTICULUS PRIMUS UTRUM MULTI HABITUS POSSINT ESSE IN UNA POTENTIA ill Sent.. dbt. xxxtji. qu. i, an. i, qu* t; fk leni., qu. rr, », id tr; fk Vtrtvt^ qu. i, «Λ. 11, «J 4. Videtur quod nus ct pes el huiusmodi. carum dispositio na­ non possint esse multi habitus in una turae conveniens, est pulchritudo. Et sic sunt potentia. Eorum enim quae secundum plures habitus vel dispositiones in eodem. idem distinguuntur, multiplicato uno. Si vero loquamur de habitibus qui sunt dismultiplicatur et aliud. Sed secundum idemposiüones poten­ ad opera, qui proprie pertinent ad po­ tiae ct habitus distinguuntur, scilicet secundum tentias; ^ic etiam contingit unius potentiae esse actus et obiecta. Similiter ergo multiplicantur. habitus plures. Cuius ratio est. quia subtectum Non ergo possunt cs.se multi habitus in una po­ habitus est potentia passiva, ut supra * dictum · q* «··«·>· tentia. est: potentia enim activa tantum non est alicuius 2. Praeterea, potentia est virtus quaedam sim­ habitus subicctum, ut cx supradictis ' palet. Po- · plex. Sed in uno subiecto simplici non potest tentia autem passiva comparatur ad actum de­ esse diversitas accidentium: quia subicctum est terminatum unius speciei, sicut materia ad for­ causa accidentis; ab uno autem simplici non vi­ mam: eo quod, sicut materia determinatur ad detur procedere nisi unum. Ergo in una potentia unam formam per unum agens, ita etiam potentia non possunt esse multi habitus. passiva a ratione unius obiecti activi * determi­ 3. Praeterea, sicut corpus formatur per figu­ natur ad unum actum secundum speciem. Unde ram, ita potentia formatur per habitum. Sed unum sicut plura obiecta possunt movere unam poten­ corpus non potest simul formari diversis figuris. tiam passivam, ita una potentia passiva potest esse Ergo neque una potentia potest simul formari subicctum diversorum actuum vel perfectionum diversis habitibus. Non ergo plures habitus pos­ secundum speciem. I labitus autem sunt quaedam sunt simul esse in una potentia. qualitates aut formae inhaerentes potentiae, qui­ Sed contra est quod intellectus est una po­ bus inclinatur potentia ad determinatos * actus tentia: in qua tamen sunt diversarum scientiarum secundum speciem. Unde ad unam potentiam habitus. possunt plures habitus pertinere *, sicut ct plures · i> Q». iuv m. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum actus specie differentes. est, habitus sunt dispositiones quaedam alicuius Ad primum ergo dicendum quod, sicut in rebus in potentia existentis ad aliquid, sive ad naturam, naturalibus diversitas specicnim est secundum sive ad operationem vel finem naturae. Et de formam. diversitas autem generum est secun­ illis quidem habitibus qui sunt dispositiones ad dum materiam, ut dicitur in V Mctaphrs. · (ea 4 · * in4 I'*.Iw.ctp naturam, manifestum est quod possunt plurcs enim sum diversa genere, quorum est materia Κ'ιχ.^’ωί esse in uno subiecto: eo quod unius subiccti diversa): ita etiam diversitas obtectorum secun- χ T'‘ possunt diversimode partes accipi, secundum qua­ dum genus, facit distinctionem potentiarum (unde rum dispositionem habitus dicuntur. Sicut, si ac- Philosophus dicit, in VI Ethic.*, quod ad ea quae ·. p cipiantur humani corporis partes > humores, prout sunt genere altera. sunt etiam animae particu­ disponuntur secundum naturam humanam, est lae aliae); diversitas vero obiectorum secundum habitus vel dispositio sanitatis: si vero accipiantur speciem, facit diversitatem actuum secundum partes similes, ut nervi et ossa ct carnes, carum speciem, ct per consequens habituum ♦. Quae- ·ο. dispositio in ordine ad naturam, est fortitudo cumque autem sunt diversa genere, sunt etiam aut macies: si vero accipiantur membra, ut ma­ specie diversa: sed non convertitur. Et ideo diverD PRIMUM SIC PROCEDITUR. S a) Et circa Aoe. - Orca primum P. £) farte/ - Om. E. 7) dctirL - Ocn. AHChTGHIKl pD. 2) Λ·αηπι·Μ/οι. - dct.-rmiaaxt.■· K. Pa. QUAESTIO IJV, 34α • i». ♦*, sarum potentiarum sunt diversi aclus specie ♦, ct diversi habitus: non autem oportet quod di­ versi habitus sint diversarum potentiarum, sed njik ·. plures figurae, nisi secundum quod una est in alia, sicut trigonum in tetragono. Non enim po­ test intellectus simul mulla actu inlclligcre. Potest tamen simul habitu multa scire. t ( 1 • Or· n- ». S. Tu. hei. n. P. Commentaria Cardinalis Caietani n primo articulo quaestionis quinquagerimacqunrtac, ad­ niam hoc manifeste est falsum: nam mathematica ct me· verte, oovitie, ne lallari* in similitudine habitudinis ma­ taplivsicn ct naturalis ct monilis manifeste habent obiccta terine ad formam atque agent, et potentiae ad habitum diversorum generum. Dc theologia quoque in principio atque obicctum. Inducitur enim, ct tenet, quantum ad de­ Primae Partis ■ dicitur quod distinguitur genere α mathe­ terminationem, ad unitatemque actus ab uno agente: sed matica ·. Et vere sic cm: quia distinguuntur genere scibilL non est extendenda ad unitatem materiae. Nam oppositum Sed sat est huic litterae quod diversitas aliqua obiectorum intenti sequeretur scilicet quod sicut in una materin non gencrica constituat divcneitntcm potentiarum. Praesens enim potest simul esse nisi una forma, sic nec m una potentia re pon-io m hoc stat, quod diverdta» potentiarum est ncplures habitu». Similiter non est extendenda ad proportio­ cciMirio generic.»: habituum vero non est neces·.irio genc­ nem formae ct habitus quoad simultatem, propter eandem rica, sed xpccifica. Ex hoc enim patet quod, multiplicatis causam. Unde esto cautus, ut proportionalis similitudo habitibu^, non oportet multiplicare potentias; sicut nec, quoad explicita tantum in littera, Intclligatur; ct non falleris. multiplicatis specicbu·, genera. Quae autem sit illa dis­ II. In responsione nd primum eiusdem primi articuli, tinctio gencrica comtirucns diversitatem potentiarum, ct adverte quod littera non dicit quod omnis divcraitns ge­ quae non, discutere alterius negotii est et erit quaestio ncrica obiectorum constituat diversitatem potentiarum. Quo­ specialia I ARTICULUS SECUNDUS • /er*· «t&J. I$M. ■·« l TKl'.M Il Mil 11 S WSIINGl Wil il SECINDUM OBIECTA Icfra, uft. qu, u, «/r, t: qu. uni, art. 41 Kl .·!. xxtui, qu. 1, art. 1, qu ». D SECUNDUM SIC PROCEDHT JR. Videtur quad bituum secundum speciem attendi aut secundum habitus non distinguuntur secundum ob­ communem modum quo formae specie distin­ jecta. Contraria cnim sunt specie diffe­ guuntur; aut secundum proprium modum distin­ rentia. Sed idem habitus scientiae est ctionis habituum. Distinguuntur siquidem formae contrariorum : sicut medicina sani ct aegri. ad Xon invicem secundum diversa principia activa · : ergo secundum obiccta specie differentia, habitus eo quod omne agens facit simile secundum spe­ distinguuntur. ciem. - Habitus autem importat ordinem ad ali­ 2. Praeterea, diversae scientiae sunt diversi quid. Omnia autem quae dicuntur secundum or­ habitus. Sed idem scibile pertinet ad diversas dinem ad aliquid, distinguuntur secundum distin­ scientias: sicut terram esse rotundam demonstrat ctionem eorum ad quae dicuntur. Est autem et naturalis ct astrologus, ut dicitur in II Physic. · habitus dispositio quaedam ad duo ordinata: sci­ Ergo habitus non distinguuntur secundum obiccta. licet ad naturam, ct ad operationem consequen­ 3. Praeterea, eiusdem actus est idem obicctum. tem naturam. Sed idem aclus potest perlinere ad diversos ha­ Sic igitur secundum tria, habitus specie distin­ bitus virtutum, si ad diversos fines referatur: guuntur. Uno quidem modo, secundum principia sicut dare pecuniam alicui, si sit propter Deum, activa talium dispositionum ; alio vero modo, se­ pertinet ad caritatem; si vero sit propter debi­ cundum naturam ; tertio vero modo, secundum tum solvendum, pertinet ad iustitiam. Ergo etiam obiccta specie differentia ut per sequentia *’ idem obicctum potest ad diversos habitus perti­ explicabitur. nere. Non ergo est diversitas habituum secun­ Ad primum ergo dicendum quod in distinctione dum diversitatem obiectorum. potentiarum, vel etiam habituum, non est consi­ Sed contra, aclus differunt specie secundum derandum ipsum obicctum materialiter; sed ratio diversitatem obiectorum, ut supra * diclum est. obiecti differens specie, vel etiam genere. Quam­ Sed habitus sunt dispositiones quaedam ad aclus. vis autem contraria specie differant diversitate re­ Ergo etiam habitus distinguuntur secundum di­ rum, tamen eadem ratio est cognoscendi utrum­ que: quia unum per aliud cognoscitur. Et ideo versa obiccta. Respondeo dicendum quod habitus et est forma inquantum conveniunt in una ratione cognosci­ quaedam, et est habitus. Potest ergo distinctio ha­ bilis, pertinent ad unum habitum cognoscmvum. S • ûr a, o x. y - S. Tb Ica. tu. • Qu. «»ui. «rt. 5· * Art. i. «d 1. • Op- «, ·. tt* J. QUAESTIO LIV, Ad secundi m dici ndum quod terram esse ro­ tundam per aliud medium demonstrat naturalis, ct per aliud astrologus: astrologus enim hoc de­ monstrat per media mathematica, sicut per figuras eclipsium, vcl per aliud · huiusmodi; naturalis vero hoc demonstrat per medium naturale, sicut per motum gravium ad medium, vcl per aliud huiusmodi. Tota autem virtus demonstrationis, quae est syllogismus faciens scire, ul dicitur in I Poster. *, dependet ex medio. El ideo diversa >atiir per em: ha, sed est rminum. ic simul lis comrorporis · n. y>. est in lim poPotest «) a/iaJ. - G, ARTICULUS 111 343 media sum sicut diversu principia activa, secun­ dum quae habitus scientiarum diversificantur. Ad itktium dicendum quod, sicut Philosophus dicit, in II Physic. * et in VII Ethic. ita sc habet finis in operabilibus, sicut principium in demon­ strativis. El ideo diversitas finium diversifient vir­ tutes, sicut el diversitas activorum principiorum.Sunt etiam ipsi fines obiecta actuum interiorum: qui maxime pertinent ad virtutes, ut cx supra· dictis · patet. £·£-.k ™«»·4· • S.Tk. leet.«iti. qu u>. an. >, U i; ifctwi ut. 4 t u i ihrni ’<»co ABDI EUHII. Commentaria Cartlinalb* Caietani s articulo secundo dubium occurrit cx Scoto, in i qutcM. Prologi Primi Seni., verba huiut articuli inducente per­ verse exposita, nescio λ ac vd ab altero. Acceptum est cnim ex hac littera quod, ubi est idem scibile, puta quod terra est rotunda, per philosophiam naturalem ct astrolo­ giam, quod ibi non sint dittincti habitu», icd habitus·, distinguuntur per obiccta: ct in respon­ sione ud secundum, dicitur quod media sunt principi tt activa. Contre hanc sententiam arguit dupliciter. Primo, quia impossibile est aliqua indistincta esse secundum inferius praedicatum, ct distincta secundum superius· forma autem est superius od habitum, ut palet. - Secundo, qidu hoc sup­ ponit obiccta distinguere habitu» in alio pcncrc causofi quum effective: quod falsum est, si aliquo modo causant distin­ ctionem habituum. I ct meobiccta incipio mathe- ·Ο«.ι.βη. i, ... *4 3. SClIull. ’ torum enim Mt ncgenc1 i catis nec. ! du­ ll, et ] cilio II. Ad haec dicitur quod falsa est, in primis, interpre­ tatio litterae: neque cnim hoc somniavit divus Thomas. Sed intendit quod, quia habitus ct formae ct habitus sunt, utmquc » uniri possunt distinctive, scilicet propria forma­ rum ct propria habituum : cl non quod cum distinctione illarum stet indiitinctio horum. Unde in proposito iitraquc dhtinctiva concurrunt, scilicet activorum ct obiectonim for· milium: terram cnim esse rotundam, ct est aliud obiectum fumink, tt per aliud medium scitum est, respectu astrologiae et philosophiae naturalis, ut patet Nec opus est, atferendo unum, afferre semper aliud. Unde patet responsio ad primum. Ad ^eundum vero dicitur quod obiectum, ut obiectum. non dicit cusam effectivam, ct proptcrce non prohibetur quin distinguat aliter quam effective. Et revera potest di­ stinguere non solum effective, sed formalitcr, extrintece umen. Et tinaliter habitus sunt dc actibus, ut alias · dictum est. Idem cnim cvt indicium. ARTICULUS TERTIUS t TRI M HABITUS DISTINGUANTUR SECUNDUM BONUM KT MALUM III .W-1L, uni lin:intae • ; · D. 6y5. )Cili>rnni :in- nia cn * · D. Ù9J. ·· Io r=«pco»»Bit>a« iulo· «t.. fl 1« xn. ·<α· e i- 0 • Art- », *J t. • Cip »1, tL 5. L stun, qu. I, «Π. I, iJU* TH.M NIC PROCEDIT I R. VldctUF quod □s non distinguantur secundum bo­ et malum. Bonum enim ct malum contraria. Sed idem habitus est contrariorum, ut supra * habitum est. Ergo habitus non distinguuntur secundum bonum et malum. 2. Praeterea, bonum convertitur cum ente: et sic. cum sit commune omnibus, non potest sumi ut differentia alicuius speciei: ut patet per Philosophum in IV Topic. Similiter etiam ma­ lum. cum sit privatio et non ens. non potest esse alicuius entis differentia. Non ergo secundum bo­ num ct malum possunt habitus specie distingui. 3. Praeterea, circa idem obiectum contingit esse diversos habitus malos, sicut circa concu­ piscentias intemperantiam el insensibilitatem : et similiter etiam plures habitus bonos, scilicet vir­ tutem humanam ct virtutem heroicam sive di­ vinam. ul patet per Philosophum in VII Ethic.* Non ergo distinguuntur habitus secundum bonum ct malum. Sed contra est quod habitus bonus contrariatur habitui malo, sicut virtus vitio. Sed contraria sunt diversa secundum speciem. Ergo habitus dificrunt specie secundum differentiam boni el mali. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *. habitus specie distinguuntur non solum secundum obiecta ct principia activa, $cd etiam in ordine ad naturam *. Quod quidem contingit dupliciter. ·D ** Uno modo, secundum convenientiam ad naturam, vcl etiam secundum disconvenientiam ab ipsa. Et hoc modo distinguuntur specie habitus bonus ct malus: nam habitus bonus dicitur qui dis­ ponit ad actum convenientem naturae agentis; habitus autem malus dicitur qui disponit ad actum non convenientem naturae. Sicut actus virtutum naturae humanae conveniunt, eo quod sunt secundum rationem: actus vero vitiorum, cum sint contra rationem, a natura humana dis­ cordant. Et sic manifestum est quod secundum differentiam boni et mali, habitus spegie distin­ guuntur * · D. *p· Alio modo secundum naturam habitus distin­ guuntur, ex eo quod habitus unus disponit ad actum convenientem naturae interiori; alius autem habitus disponit ad actum convenientem naturae superiori. El sic virtus humana, quae disponit ad actum convenientem naturae humanae, distingui­ tur a divina virtute vel heroica, quae disponit ad actum convenientem cuidam superiori naturae. An primum i rgo DicENDiM quod contrariorum potest esse unus habitus, secundum quod con­ traria conveniunt in una ratione. Nunquam tamen >u*’ « •n 97«>. •υ. χ»ο 344 QUAESTIO LIV, contingit quod habitus contrarii sint unius spe­ ciei: contrarieras cnim habituum est secundum contrarias rationes. Et ita secundum bonum et malum habitus distinguuntur, scilicet “ inquantum unus habitus est bonus ct alius malus: non autem cx hoc quod unus est boni et alius mali. Ad SECUNDI m Dicendum quod bonum commune omni enti non est differentia constituens speciem alicuius habitus *: sed quoddam bonum deter­ minatum, quod est secundum convenientiam ad determinatam naturam, scilicet humanam ♦. Sia) uUicft, - Om. «Ukx*. ARTICULUS IV militer etiam malum quod est dillurentia con­ stitutiva habitus, non est privatio pura: sed est aliquid determinatum repugnans determinatae na­ turae. Ad tertium dicendum quod plurcs habitus boni circa idem specie, distinguuntur secundum con­ venientiam ad diversas naturas, ut dictum est*, Plures vero habitus mali distinguuntur circa idem agendum ?. secundum diversas repugnantias ad id quod est secundum naturam: sicut uni virtuti contrariantur diversa vilia circa eandem materiam. ^enJun. - I ? I, Commentaria Cardinali* Caietani x articulo tertio, nota quod apud Auctorem hic non dicitur sic bonus ct malus, eo quod sunt bonus et mulus diversarum quod imposdbile eat quod idem habitui tranteal de bono spederum, ct contrarii. Impossibile est cnim contraria c i) habilibui. - Om. codiccJ. fluribui. - fartibui flurihu EF. 7) inj4. - ad aliud I . aliquid unum P. 8) hahtnt. - AaM PK!.. i) invtnitmm. - AUCDEHIKLm» .ο·.*.**’*’ ***** QUAESTIO L1V, ARTICULUS IV 345 lia conCommentaria Cardinalis Cuiotani scd est alae nu­ I lls boni ni con­ ii CSt *. · U cr.rrm. :a idem π nd id Jli con- tcriam. rrsarum riii e**c • a. 4*. u.m. tibui ·. ·. Coasrcst m ca juani citas 1 icipa- !S est s ha- cnim ' ° ύ99’ &· ·<■»· raine io in niiod juod nem juod pau- Lialisin- sunt am : in- · d. * Qa. LM1. an. 4 i II* 11·% i]Ua qo. HHJL iam sed dcius, itus i sc trade- · d. 6;6. X articulo quarto dubium primo occurrit cx Scoto, in Ex HI quoque Sent., diu. xiv, an. 3, qu’ 4, ubi vult Prologo Primi Sentent. ·, in assignatione primi subiccti quod scientia infusa animae Christi sit unus habitus, ct ta­ ,frlL habitus, ubi conatur solvere hanc rationem tactam men hic multae tn specie*. littera, quod sicut potentia una ad multa sc extendit propter IV. Aliorum autem occurrit in primis Aureolus ·, deunitatem obiccti, ita habitus. Inquit enim Scotus quod pro­ inde Gregorius de Arimino, m Prologo Primi Sent., qu. tn, moF^ftsand. portiones obiccti ad potentiam, ct obiccti ad habitum, sunt art. i ·, pluribus rationibus. Primo, ex pane operationis. ’ ***· ’· diversae; nnm illa est activi ad passivum, ista est causae Quia sequeretur quod habens habitum scicmihcum primae ad effectum. Modo, ita est quod in quodeumque passum conclusioni* in geometna, posset exire in netum sdendi potest aliquod agens, potest omne eiusdem rationis agens. ceteras geometriae conclurions*, qua* nunquam considera­ Prima igitur extrema proportionis activi od passivum, sunt vit. Hoc est (alsum. Ergo. - Probatur sequela. Quia ha­ communia ad omnia per sc extrema illius proportioni*, bitu* scientiae primae conclusioni*, per te, et habitus onam inter illa communissima est adacquntio ; quia in quo­ mnium reliquarum, sunt eiusdem rationis ipedriisdroac ; licet différant secundum perfectum et imperfectum. Con­ cumque est ratio uniu*, respicit quodeumque in quo est stat nutem quod in qucmcumquc actum potest aliqua ratio alterius. Sed prima extrema causae ct effectus non forma, potest quaelibet eiusdem rationis specialissimae.sunt communissima: quia inter illa non est adaequatio*. non enim sequitur, si commune potest causare habitum, Nec valet, inquit Gregorius, si dicatur quod lita maximo tenet solum in formis eiusdem rationi* ct aeque perlecti*. quod speciale possit. Ad huc dico quod miror valde dc hoc viro. Constat Quia differentia secundum perfectum ct imperfectum, non tollit aut dat substantiam actionis, sed variat actionem enim clarissime quod proportione* istac currunt, quoad adacquationem et quaccumque nominata, pari passu. Qua etiam secundum perfectum ct imperfectum· minimus enim edor pote t calefacere et exsiccare, quamvis non iu per­ enim ratione activum et passivum sic sc habent, eadem fecte sicut intensus calor. - Et confirmatur auctoritate ratione causa ct effectus. Qucmcumquc namque effectum Averrois, I Caeli, comment, xix, ct in III Caeli, com­ potest causare aliqua causa, potest eiusdem rationis causa producere, ct c converso: ct noti minus speciale m quo ment. ixxii, expresse dicentia quod ubi est eadem forma, salvatur ratio communis, potest producere effectum illius est eadem actio secundum speciem, licet magis vel minus communis, quam possit agere in passum illius communi·. perfecta. Secundo, cx parte generationi*. Quia habitus habente* Non video quomodo sit intclligibilc, cum activum respon­ deat effectui ct patienti, ct per hoc respondeat patienti quia diverse* generationes, corruptiones, intensiones et remis­ siones, sunt diversi. Sed respectu primae condurioni* geo­ agit in eo suum effectum; quod extrema proportionis activi ad passivum adaequentur, et activi ct effectus non. Stat metriae ct centesimae, habitu* scientific! sunt huiusmodi. Ergo. - Minor, quoad intensionem ct remissionem, est clara. ergo solida ratio litterae, quod quia perfectio propartinnatur Quoad corruptionem, patet cx oblivione centesimae demonperfectibili, etc. II. In eodem quarto articulo dubium tritum occurrit dc stratiimb, seu medii, stante prima. Et tunc patet quod oportebit generationem aliam fieri. habitu scientiae, quod ungitur in responsione ud tertium Tertio, ex parte augmentation»*. Habitus geometriae, per quomodo salvaturi quod sit una quulita» simplex. Et est quaestio istu ct cum extraneis, ct cum Thomistis. Cum vos, dupliciter augetur^ scilicet per actu» frequentato* circa Thumisti* quidem. quia quidam eorum attribuunt s. Tho­ eandem conclusionem; et per actu* circa diversas succes­ mae quod putaverit habitum scientiae esse ordinatas spe­ sive conclusione*. Aut ergo hoc duplici augmentation!* cies intelligibilcs ad unam formalem rationem obiccti sci­ modo acquiritur diversa secundum speciem en lita* absoluto bilis: quidam autem, «κ simplicem qualitatem liabilitan- in illo habitu, aut eadem. Si diversa, ergo habitu* ille non tem ad usum illarum spccicrum. - Cum aliis vero, dum non est «implex qualitas. Si eadem, ergo rive hoc sive illo sustinent habitum scicntiffcum unum secundum speciem ct modo generetur, ad idem inclinabit : sicut quia calor au*simplicem, extendere sc ad tot rerum naturas quot in una dern rationis rem suscipit quomodocumque intendatur, ideo rive a sole sive ab igne intendatur, in idem potest inscientia tractari contingit III. Themistae igitur unente* habitum scicntiticum csk tensus. Et tunc «equitur ct quod frequentans cctu* circa primam conclusionem, acquirat seu formet notitiam cen«pedet ordinata* etc., super auctoritatibus *. Thomae sc fundant. Quarum praecipuae sunt cx hoc Libro tres. Prima te.vim.ic; ct quod demonstrans centesimam conduiioncm, est CX qu. tn. an. 3, ubi Auctor vult quod scientia auge­ intendat notitiam primae. Quarto, cx parte oppositorum. Quia scientia primae con­ tur secundum se per additionem. Ex qua arguitur sic. Scientia secundum sc augetur per additionem: ergo ipsi clusioni* non opponitur ignorantiae, ctuun prarno disposi­ secundum sc aliquid additur. Sed non nisi nova species tionis tam actuali* quam habitualis, centesimae, quia stant intclligibilis. Ergo specie* intclligibilis spectat ad habitua­ simul in eodem, ut patet. Ergo non c*l eadem simplex lem scientiam in seipsa. - Secunda est ex qu. r.xv, art. i. qualitas habitus utriusque. - Potet sequela: quia eaedem ad i, ubi vult quod geometer modico studio acquirit scien­ qualitates secundum speciem, habent eandem qualitatem tiam conclusionis quam nunquam consideravit, etc. Ex secundum speciem contrariam, etc. V. Ad evidentiam huiu* difficultati*, quam Thomistac hoc arguitur quod aliquid novum acquiritur modico stu­ dio. - Tertia est cx qu. r.xvn, art. 3, ubi vult quod spe­ multi fugere videntur, dicente* divum Thomam modo de­ cies intelligibilcs »c habent ad scientiam ut formales, phan­ clinare in unam, modo in alteram opinionem, etiam in tasmata autem ut materialia. Ex hoc arguitur: Ergo scientia lue Prima Secundae, ct magis declinare m opinionem di­ centem habitum scientiae esse ordinata* specie*·: »dto quod formalitcr est ipsae species intelligibilcs. Ex Tertia Parte affertur an. 2 quaestionis xn, ubi Auctor sententia divi Thomae est quod habitu» scientiae est rim- j».οι.λα«* expresse vult scientiam augeri per successivam generationem plex qualius extendens se ud omnes conclusiones spectan­ spccicrum intclligibilium. ct vocat hoc augmentum secun­ te* ad eandem rationem spcciâli»inum sub hoc genen? dum essentiam ipsius habitus scientiae, etc. quod cit scibile. L’bi quatuor videnda sunt: primo, quod Ex Quaestionibus de l entate, qu. vui, art. ιό, ad 4, ubi habitu* scientiae c*t simplex qualitas ·; secundo, quomodo ’ X4aK ·**· dicit quod una tota scientia comprehendit sub sc diversas ve habet ad scire diversa» conduvionc* ·; tertio, quomodo · ^a·· scientias particulares, quibus conclusiones diversae cogno­ *c habet ad specie* intclligibilc» et divcrriinicni carum ♦; · Se» uscuntur. - Et in qu. xxiv. an. 4, ad 9, ubi dicit quod or­ quarto. quid dicendum obiccti* in oppositum ·. · * dinatio aliquabs spccicrum intclligibilium facit habitum. VI. Quoad primum, supponendo pro nunc dari ct con­ Et in qu. x, art. a. approbat viam dicentium quod «pede» servari specie* intdligibilcA in intellectu; et unitatem spe­ conservantur in intellectu, quarum ordinatio est habitus cificam scientiae attendi pene* unitatem specificam adbili*. scientiae. non inquantum c»t in hoc vel in illo genere substantiae SrMXSt Taanu Γ». Tnr.w T. 111. 44 34<> QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV vel quantitati», ted inquantum est in genere scibilis; quonim utrumque in doctrina Auctori» est indubitatum ·: oporI **’’ lct concc<^crc quod aliqua una habituali» scientia secundum speciem, puta geometria, duas res ponat in intellectu no­ stro. Prima est species iniclligibilcs linearum, ungulorum, figurarum, etc. : secunda est habilitas ad prompte, faciliter dclectabilitcrquc considerandum conclusiones scitas in geo­ metria. Quod cnim oportet ponere species intelligibiles ordinatas nd unam ct eandem rationem formalem iulis scibilis, patet cx eo quod plura secundum speciem non concurrunt ad unum secundum speciem, nisi aliquo modo ordinata ad illud unum: ut putet in pluralitate hctcrogencorum tnm in naturalibus quam artificialibus. Quomodo cnim species intelligibiles subiecti, puta lunae, ct species accidentis, puta eclipsis, ct species causae mediae, puta interpositae ter­ rae, etc., in unum secundum speciem actum sciendi con­ venient, nisi aliquo modo ordinatae? Et rursus, quomodo tot species tot rerum contentarum sub una specie scibilis, ut sic, convenient nisi ordinatae? l'bi cnim pluralitas sine ordine, ibi confusio. - Quod autem exigatur habilitas aliqua ad utendum prompte, faciliter, etc., speciebus istis sic or­ dinatis, cx hoc ipso patet, quod intellectus, cum sit secun­ dum sc sicut tabula rasa, non est secundum se ordinatus ad usum talem talium sic ordinatorum ad scibile unum: sed oportet per aliquam sibi additam qualitatem respicientem per sc primo illud scibile, determinari ad prompte, faci­ liter ct delectabiliter utendum quibuscumque spedebus ct actibus in ordine ad illud. Hunc autem qualitatem hubilitantcm esse constat unam, iuxta unitatem sui obiecti; ac per hoc, unius speciei specialissimae, ct consequenter qua­ litatem simplicem, cum species sit qualitatis. Hi* autem duobus in intellectu concurrentibus profecto secundum aliquam scientiam, videndum restat quid horum non habitus, sed habitus talis, scilicet (dentiae humanae, quae est habitus per demonstrationem acquisitus, rationem essentiali ter habet. Notanter autem dixi, non habitus: quis constat quod species intelligibiles, apud s. Tbamam, sunt • Ci. qu. u >rt. habitus intellectuale* ♦. Er similiter dixi, scientiae humanae: qa.u, quia constat in tingcli» hiibitus scientiae non esse nisi spe- i des intelligibiles. Et non advertere ad linee duo, luit forte occasio erroris aliquibus. VII. Quod autem scientia dc qua loquimur, non sit es­ sentialiter plurcs species intelligibiles ordinatae, sed simplex qualitas; manifestum est cx hoc, quod habitus sci enti fi eus est essentialiter in prima specie qualitatis, ut una cius spe­ cies specialissima. Constat namque quod nulla species qua­ litatis est composita cx pluribus qualitatibus diversarum specicrum, quales sunt species intelligibiles. Ergo vel scien­ tiae habitum negent esse speciem aliquam essentialiter in genere qualitatis, ponendo ipsam esse unam ordine, sicut exercitum, ct in genere relationis formale, et materiale so­ lum in genere qualitatis: quod repugnat toti doctrinae huius tractatus. Vel concedant ipsam non esse formalitcr species ordinatas, sed qualitatem simplicem ad utendum illis. Putandum est igitur quod in una scientia, puta meta­ physics. invenitur intellectus in illa perfectus, sic dispositus quod habet «pede* intelligibiles elementorum, mixtorum, plantarum, animalium, hominum, quanti, qualis, relationis, motus, etc., bene dispositas quatenus repraesentant gradus mctaphysicales, idest spectantes ad ens inquantum ens; et quod habet qualitatem quandam determinantem ipsum non solum ad utendum, sed ponendum ct ordinandum species in tali ordine. Et haec qualitas est essentialiter habitus scien­ tiae, qui dat formalitcr intellectui facultatem faciendi huius­ modi dispositionem in spedebus. et utendi illis prompte, faciliter ct delectabiliter. Et hoc habet ex hoc, quod per sc primo respidt rationem formalem obiecti scibilis specilicantcm ct unitatem spcdficam praebentem ipsi. Primum enim in unoquoque est causa ceterorum : unde quod illae species ad Illud unum ordinentur, ex habitu habent, cui per sc primo convenit ad illud unum ordinari, et non e converso. - Hoc de primo. • a. can τ. VIII. Quoad secundum *, sdto quod, ut patet ex V Me• Qu- vu». «n. I. U 5« taphys., ct superius · allegatum est, dc ratione habitus est quod habens ipsum ait partibile secundum locum, po­ tentiam vel speciem: ct, ut Simplicius superius · allegatus · M dixit, scientia imperfecta a scientia perfectu differt in hoc, quod illa est habentis partes in potentia, ista est habentis panes secundum speciem. Ex his autem hoc solum pro nunc accipito, quod habitus scientiae comparatur ad di­ versa scire diversarum conclusionum ut cid partes, in po­ tentia quidem quando est imperfectus, in actu vero quando est perfectus. Quod ut plenius intclligas, cogita quod in intellectu in quo oritur geometria, est potentia ad scire primam conclusionem, ct potentia nd scire secundam, ct potentia ad scire tertiam, et sic dc aliis: et quod habitus scientiae incipiens perficit intellectum secundum primam potentiam; deinde per secundam demonstrationem extendi­ tur nd perficiendum intellectum secundum secundam poten­ tiam; et per tertiam extenditur ad perficiendum secundum tertiam, et sic deinceps. - Nec refert si omnes istae potentiae sunt multae partiales potentiae, aut sint una. Quoniam si ponatur una soin potentia ud scire omnium conclusionum, illa potentia, una formalitcr ct multae acquivalcntcr, eidem habitui subiicitur pauhitim. ac st essent multae potentiae, quibus acquivalet. Si vero ponantur multae partiale», tunc habitus scientiae habebit pro partibus subiecti non solum actus multos sciendi, sed potentias ad illos. Quomodolibet ergo ponatur, referendum est ud habitus scientiae compara­ tae ad scire diversarum conclusionum, et potentias sive distinctas sive non ad illa scire, ut ad partes habentia ipium. Et cx hoc manifestatur augmentum scientiae extensivum, quod Auctor vocat per additionem ·. Ex hoc cnim ’(X««a.w quod intellectus, ut est in potentia ad secundam concluionem. non remanet interminatus, sed subiicitur illi qualitati simplici respicienti obiectum primum; extenditur habitus ad occupandum non partem loci, sed panem potentiae, quam prius non actuabat. - Et hoc bene nota: quoniam ex lus solventur obiccta. - Hoc dc secundo. IX. Quoad ternum *. scito quod habitus scicntificus qua- · . ; · alkg4lua · err in hoc, st habentU solum pro tur ad di. res, in po ro quando i quod in ad scire nd am, et I habitus primum externi)m pot enicundum mfentiae ininm si rioniim, ’, cideni •tcnliac, k tunc solum dolibet mpara15 live ipsum, xtensicnim ’ niam qua- * Ct. QiuB. ». at as : rum; parpro juod iniui lonspeiam mn­ am, ntirrus ici; :ito on!kJnt est «Κ­ αι, ol­ li: m m ut (1n1la •t · Num n » vb. QUAESTIO L1V, ARTICULUS IV 347 tale obiectum ut scibile, non nisi inchoative determinatur lectualium. - Potest ct aliter exponi illa auctoritas, ut ibi per huiusmodi species ordinatas: quia non nisi ut ordinnn- dicetur. Sed hoc hic sufficit. - Ex his autem dare liquet tur nd scientiam illius obiccti. Unde completive determi­ quod Auctor in hoc opere non declinat modo in hanc, natur per habitum, quo iam intellectus non ut in via. modo in illam viam ; sed firmiter tenet quod est simplex quemadmodum per species ordinata», sed ut in termino; qualitas. ncc per modum passionis transeuntis, quemadmodum per XI. Ad auctoritatem vero cx Tertia Pane, qu. xtt, alla­ actum sciendi; sed firmiter ct quasi immobiliter habet ♦ tam, dicendum est in primis quod labor est in a equi voco, obiectum illud scibile ut sic. Quoniam, ut ibi patet, «dentia «uraitur ibi pro notitia in­ Quarta vero habitudo patet ex praecedenti, ct ex reprue- tellectiva habituali qua cognoscuntur omnia quae possunt • CK.eam.vm. sentationc specicrum; ct ex potentiis an t edict i» ·; ct cx lumine intellectus agentis cognosci. Talem autem notitiam actibus sciendi diversa» conclusiones. Et retrogrado ordine acquisitam constat cs»c unum aggregatione, et non simpli­ procedendo, si netus diversi sciendi diversas conclusiones citate; hic autem loquimur dc aliqua una scientia secun­ »n una scientia, sunt valut parte» habentis habitus; ct di­ dum speciem. Unde si tota geometris in nobis per unam versae species ad diversos huiusmodi actus ordinantur, ul solam speciem naturaliter sciretur, ct arithmetica per unum patet: consequens est ut ipsae quoque species in partium aliam, ct mciaphyiica per unam aliam, et sic deinceps, nihil coordinationem cadant. - Idem quoque sequitur cx eo quod, deperit illi processui qui fit in illo articulo, cx proposi­ ad perficiendum potentiam intellectus respectu huius con­ tionibus cius: ct tamen non verteretur in dubium quod clusionis, aliae speciet ordinantur ab illis quae ordinantur una scientia secundum speciem esset simplex qualitas. Pro­ ad perficiendum potentiam respectu alterius conclusionis batur hoc quod dixi: quia ex hoc quod post unam spe­ eiusdem scientiae ct scibilis formaliter. - Cum cuam nostra ciem generatur alia, augeri dicitur in Christo scientia ac­ «dentia duo exigar, assimilutioncm intellectus ad res dc quisita secundum essentiam habitus. Et vere Auctur nihil quibus est scientia, ct determinationem intellectus ad com­ aliud intendit nisi quod in Christo fuit augmentatio ha­ ponendum, dividendum discurrcndumquc inter huiusmodi bitualis notitiae secundum essentiam, idest quod ipsa es­ res; et primum fiat per species intcliigibilc», secundum au­ sentia habitualis notitiae augebatur: ct hoc probat, quia per tem per illam qualitatem h.ibilitnntcm intellectum ad ulc additionem formae nd formam. Et licet haec expositio sit sufficiens, quin est linendis, scibile; ct constet quod primum ordinatur ad secundum, in quo consummatur scientia, consequens est quod species cl satisfacit proposito, posset tamen aliter diri quod, quia intelligibilcs, repraesentando ea dc quibus est scientia, clau­ augmentum scientiae intensivum occultum c»t, extensivum dantur sub scientia tanquarn secundaria sub principali. Ac vero etiam occultum nisi secundum annexam aggcncratioper hoc, scientia per scipsatn habet actum componendi, cie., nem specicrum intclligibtlium; ct Auctor scientiae profe· per species vero habet actum repraesentandi sicut pru­ I ctum secundum essentiam, distinguebat contra profectum dentia per scipsam praecipit, ct per cubuliam consiliatur. quoad effectum: ideo cx una cl eadem parte locans habi­ Cum igitur determinatio intellectus ad scibile plura exigat; tum scientiae secundum se cum spccicbus inidligibilibus, et in spccicbus intclligibilibus ordinatis inchoative sit, ct el cx alia effectum, a notioribus, scilicet speciebus intelligiin qualitate illa simplici consummetur: consequens est quod bilibus. declaravit profectum scientiae in Christo; ct vocavit augmentum secundum essentiam, ut distinguitur contra species intcliigibilc» tanquum partes pntcntialcs scientiae sint; vigilandumque sit, cum dc attributis conditionibus ctfcetum. Et hoc sufficiebat proposito suo. - Prima tamen seu actibus scientiae est sermo, quid ei convenior imme­ expositio amplectendo omnino csl XII. Ad auctoritates autem cx Qu. de Irritate et 111 diate ct quid mediante pane potcntiuli, quid simplidter Seul., quamvis posset dici quod Auctur ante compositam ct quid secundum partem. - linee de tertio. Quoad quartum ·. prima auctoritas ». Thomae ·· nihil Summam, usus est opinione illa quod habitu» vcicntificus penitus obstat. Quia augmentum per additionem ibi voca- u»sct ordinatio specicrum, sed postmodutn in Sutnma pro­ “■*· ”“· tur augmentum extensivum *: ut expresse ipsemet sc decla­ priam sententiam dixerit, singulae tomen auctoritates sone rat inferius, in qu. t.xvi, art. i. ubi, repetita distinctione dc intclligi possunt. Nam in qu. mii, loquitur dc particularibus scientiis actualibus, idest diversis demonstrationibus diver­ augmento formae secundum scipsam et cx parte subiccti participantis, dicit quod magnitudo vcl parvitas formae sarum conclusionum, ad quas, secundum species intclligibiles carum, sc habet habitus «dentiae ut tutum nd partes secundum scipsam attenditur secundum ea ad quuc se extendit. Et quia scientia modo ad pauciora, modo ad plum potentiates. Et hoc sufficit ad verificaodutn illud dictum sc extendit, ideo aie suscipit augmentum. Virtus autem quasi cxcmplantcr. - hi qu. vero xxiv, non didi quod ordi­ morulis, quia ad omnia oportet quod sc extendat, ideo non natio specicrum est habitu», sed efficit habitum: quod cogcedimus, ut patet cx dictis - In qu. autem x, expresse ‘Nato, sic augetur. Unde cx hoc quod Auctor dicit ipsam augeri per additionem, nihil aliud habetur nisi quod augetur ex­ patet quod recitative loquitur; ct quad aihil illius opinionis tensive, quia ad plura continue sc extendit. Ex hoc vero recitatae ibi approbat, nisi quod species conserventur, ct quod dicit secundum scipsam sic augeri, non habetur quod vis conservativa sit memoria intellectiva.-In Tertio demum in ipsa sua essentia fiat additio: sed quod cx ipsa cius Sent., dut. xiv. dicta et allegata quantae sint auctoritatis, • ah. i.Gxsn. specifica ratione habet quod sic augeatur, ut in illa qu. mi * . manifestat ipse Auctor in Tertia Porte, qu. xi, art. ult.. ubi iterum tractans eandem quaestionem, determinat op­ declaratum est. Secunda vero auctoritas, cx qu. i.xv inferius, cum exem- positum. plnritcr ab Auctore inducitur, intclligcnda procul dubio est Unde tu. Thomistu. adverte; - cx hoc quod intellectus iuxtfl sensum a teipso datum, ubi cx proposito superius habet singulas species secundum singula» naturas, sequitur hoc declaravit, scilicet qu. i.iv, art. q, ad 3. Intendit ergo | quod habeat diversos habitus ordinantes illas od diversa dc acquisitione non terminante generationem scientiae, sed subiccta scibilia: non tamen quod ipsae species sint habitus terminante augmentationem eiusdem; ita quod geometria sdcntificus, sed sunt habitus intellectui inchoantes habitum modico studio acquint, demonstratione augmentante scien­ scientiae, et partes cius potentiate», ut dictura est ·. Si enim · IHA tiam, notitiam conclusionis quam nunquam consideravit. in intellectu nostro essent universales formae, ul sunt in Hoc enim est acquirere scientiam novae conclusioni», quam­ angelis, non oporteret iuxta »cibiliura species ordinare : sed vis non sit acquirere scientiam illam simpliciter: idest, ac­ unica specie in totam urum scibilis speciem sc haberet, quirit illam inquantum est scientia illius conclusionis quam unico etiam actu sciendi. - Et haec dc auctoritatibus suffi­ nunquam consideravit, quamvis non acquirat illam scien­ ciant, cx quibui, coniunais huic doctrinae, ceteras, si quae tiam simpliciter. sunt, interpretari posse facile puto. Tertia quoque auctoritas, cx qu. i xvn inferius, non obstat. XIII. Nunc ad rationes dicendum est, allatas cl firmatas · a. i», • Xwm. ». Quia, ut cx dictis · patet, species intcliigibilc» sunt principia ut magis veritas elucescat ·. Et ad primam dicitur dupliciter. actuum cx quibus fiunt virtutes intellectuales, ac per hoc, Primo, quod illa maxima, In quemcumque actum potest dicuntur formales in virtutibus intellectualibus: cum quo forma aliqua, potest quaelibet eiusdem speciei, licet non patet stare quod non sunt ipsae essentiae virtutum intel- | aeque perfecte, non est vera, ncc probato, nec assumpta 348 QUAESTIO LIV ARTICULUS IV in tonui» materialibus calor, ct latitudines eius intensive ct extensiva, non sunt tres cntitates, sed una haberi» duas con­ ditiones; ita in habitu. Unde ad rationem dicitur quod habitus scientiae auge­ tur per utrosque actus, scilicet circa eandem, ct circa di­ versas conclusiones; ct quod neutrius augmentation!» est terminus aliqua omnino nova cntitai, ct consequenter nec eiusdem nec diversae rationi»; sed antiqua novo modo sc habens, secundum latitudines diversarum rationum. Nam augmentum per netus circa idem, terminat habitu» secun­ dum latitudinem intensis am: augmentum vero per actus circa aliud. terminat idem habitus necandum latitudinem extensivam, quam constat conditionem esse alterius ratio­ ni». Ex hoc autem quod idem habitus habet utramque quantitatem, non sequitur quod sit compositus cx duabus rebus diversarum rationum: sed solum quod habeat duas quantitates, non moli* sed perfectionis, diversarum rationum, idcntificdta» rcalitcr sibi. XVI. Ad quartam rationem dicitur quod, quia habitu» scicnlificus comparatur nd potentias intellectus respectu dnersnrum conclusionum, ut partes subiecti, ut ex V Afetaphys. deductum est ·; consequens est quod habitui per- · Nae. n». fidenti intellectum secundum potentium ad primam conclu­ sionem, non contrarictur etiam habitus pravae dispositionis in eodem intellectu secundum potentiam respectu secundae conclusionis, sicut ulbn secundum unam partem, non con­ trahatur nigredo eiusdem, ut est in parte propinque. I it quoque hoc manifestum cx ipso motu augmenti extensivi. Cum enim augmentatio extensiva ad occupandum novam Joci partem terminetur in materialibus formis; ct scientific! habitu» augmentum extensivum nd maiorem per­ fectionem extensivam eiusdem terminetur sic, quod potentia intellectus respectu novae conclusionis actuatur per ipsum habitum, quae prius non nctuabatur; et e converso, diminutio od minorem scientiam terminatur per hoc quod po­ tentia in intellectu respectu scire conclusionis, subducitur ab esse sub illo habitu' consequens est ut habitus augmentationc quasi occupet novam potentiam, scu panem po­ tentiae, ct diminutione quasi relinquat; ne per hoc, non magis contrarictur habitui ut perficit unam potentiam seu partem potentiae, seu potentium partialiter, contrarius ha­ bitus ut occupat aliam potentiam vel partem, vel eandem partialiter, qunm, ut dictum est, contrario in una parte contrarium inaltera. Proportionalitcr namque hac sc habent, XV. Ad tertiam rationem dicitur praemittendo duo. Pri­ in indivisibilibus secundum quantitatem molis, partes poten­ tiae, sicut in rebus materialiter quantis, parte» quantitativac. mum est, quod actus sciendi habitus identifia sunt dupli­ Hunc nutem proportionem partium potentiae subiecti ces: quidam secundum unam ct eandem demonstrationem; habitu» scientific! ad ipsum habitum, tanti facito, ut tdTtr· quidam secundum aliam demonstrationem ac conclusio­ mes hinc evenire quod habitus geometriae augeri potest nem. Et hi actus sic sc habent, quod primi sunt omnino intensive circa quartam conclusionem, et non erit intensus eiusdem rationis, ut patet: secundi autem aliquo modo circa quintam. Et esset etiam c ennverso, si quinta non sunt eiusdem rationis, ct aliquo inudo diversae. Si enim sumantur in ordine ad diversas «pedes intclligibiles n qui­ dependeret ex quarta. Provenit namque hoc ex eo quod frequentati actu» circa quartani demonstrationem, augeat bus fiunt, sic, cum species tertiae demonstrationis distin­ intensive habitum ut perficit illam partem potentiae intel­ guantur specie n speciebus secundae, etiam ipsi actus erunt lectu* qua respicit hanc conclusionem, et non ut perficit diversarum rationum. Si vero sumantur in ordine ad ha­ aliam. Nec. ut dictum iam · est, refert si sit una ct eadem * tbU. bitum scicntificum ct cius formale obiectum, sic sunt unius potentia: quoniam est multae aequi valenter, scu partialiter.rationis: sicut et habitus ct obiectum sunt unius speciei specialissimae. Et licet ad habitum pertineant isti actus Nec suspiceris voluntarium nut chimacricam esse hanc par­ tium potentiae «ubiecti habitus adinventionem. Si namque utroque modo, quia tamen principaliter ct immediate per­ scripta superius ab Auctore notaveris, invenies, inter alia, tinent ad ipsum secundo modo ; ideo, licet tolerari possit in qu, i., art. ult., ad ult., quod etiam in angelis sunt partes termo dicens actu» istos diversarum rationum, formalius tamen dicuntur eiusdem rationis, cum dc unitate habitu» potentiae, inquantum intellectus rorum per plures species est sermo. - Secundum esc, quod habitus scienrificus habet perficitur, et voluntas eorum se habet ad plura. Quid cla­ rius? Hoc est enim quod diximus: nam coiutut quod in­ duas latitudines diversarum rationum, inttnsivam scilicet ct extensivam, respondente» duplicibus aupradictis actibus ita quantum intellectus noster est in potentia ad aliam et aliam quod quantitas intensive cius augetur cx actibus frequen­ demonstrationem ct conclusionem* est in potentia nd di­ versas specie», ct ad proportionalitcr plura, sicut voluntas. tibus circa idem ; quantitas vero extensiva augetur cx ad­ venientibus actibus demonstrativi» circa diversa. Et sicut - Et haec de quarto, ct tota hac materia. ab Avcrroc, nisi in iortni* *implicibus secundum csjcntiam ct potentia», quale» iuni formae homogeneorum. In for­ mis autem htterogeneorum, quae »unt simplices secunJuni e&sentiam, multiplice» autem secundum potentiam, falsa est. Manifestum enim est quod animal modo geni­ tum, ct po»t perfectum, »unt eiusdem speciei specialissimae: ct tamen perfectum potest in actum generationis, ct imper­ fectum non. Unde propositio illa sic universaliter, est concisÎÀlï. Cru Aristotelem, IV Meteor. ·, ponentem dilfcrcntiam inter •atoLi Th .»<-*. perfectum et imperfectum in hoc, quod perfectum unum­ quodque c«t cum potest generare sibi simile. Unde cum habitus sit forma simplex in essentia, ct multiplex in po­ tentia (habet enim ct species intclligibiles, ct potentiam subiccti atl dhcriM conclusiones, ut panes; ilbi cx parte sui, ista* cx parte subiccti sui); consequens est ut in ipso scientifico habitu locum non habeat propositio illa; sed in ali­ quid merito potest perfectus, in quod non potest imper­ fectus. Deinde dicitur ad minorem, quod hic est sophisma Fi­ gurae dictionis: quoniam mutatur quid in quantum. Cum enim demonstrationes ct conclusiones eiusdem scientiae •int ordinatae, ct una oriatur cx alia; netus sciendi aequentis includit in sc perfectionem praecedentis, ct addit: non enim scit, qui resolvere nescit conclusionem quintam in primam. El sic, posse in scire quintani conclusionem, est posse in maius scire quam posse in scire primam conclu­ sionem. Ac per hoc, mutari patet quid in quantum, dum sub ly in quemcumque actum subsumitur actus tantus. XIV. Ad secundum dicitur quod habere diversas gene­ rationes, corruptione» et intensiones, contingit dupliciter. Primo, ut sic fit unius, quod nullo modo mutetur alterum: et sic. transeat distinctio rcalis talium. -Alio modo, ut non pouit unius esse, nisi in uno alterum redundet, et sic non infert distinctionem rc.ilcm illorum. Cum enim animal aliquod augetur, aie generatur nova quantitas, ut antiqua novo modo sc habeat ct similiter minuitur. Et prnptcrca non sequitur: Ergo est alia rcalitcr quantitas nova ab anti­ qua. Et simile est in motu Intensionis ct remissionis. Et sic accidit in habitu scicntifico. Qui.i cum generatur scire secundae conclusionis, habitus praecedens extenditur: et v converso, minuitur oblivione. Similiter quod intensive au­ geatur respectu primae conchuioni* et non secundae, perinde est ac si albedo intenderetur in una parte subicNoa. uri. cli ei non eJia, m infra * patebit. -------------- • CJ. 4*. ω*. latnû • Qe. uv, «n- 3· • Vlâ« «a-1*™ »44· • Qb. lix». •Qp «i.n 7,a-· s. n». krt. • CjP· - CL Srtrist., Ut». I. <«. • Cap. »·. · Ci. J/ Cb. i)fi. hb. XV. αρ. *MM. • Qi* iu. * C*r· n, »■ QUAESTIO LV, ARTICULUS I cius intcnihi ct tabens dim coit- . odennac eugerra. ct dnw diimcntafioni· cit insequenter ncc ia novo modo rationum. Nam liobiiu» secunvero per actui m latitudinem alterius ratioibet urramque tus cx duabus d hebeat duas rum rationum, quia habitui ctu* retpeou ut ex V Λ/ei habitui per- ’ imam concludbporiti primum sic proceditur. Videtur quod virtus humana non sit habitus. Virtus scipsas sunt determinatae ad suos actus; sicut enim esi u/timimi potentiae, ut dicitur potentiae naturales activae. Et ideo huiusmodi potentiae naturales secundum scipsas dicuntur .•«t: k in 1 Caelo *. Sed ultimum uniuscuiusque reducitur ad genus illud cuius est ultimum: virtutes. - Potentiae autem rationales, quae sunt sicut punctum ad genus lineae. Ergo vinus re- propriae 7 hominis, non sunt determinatae ad ducitur ad genus potentiae, et non 3 ad genus unum, sed sc habent indeterminate ad multa: determinantur autem ad actus per habitus, sicut habitus. 2. Praeterea, Augustinus dicit, in 11 de Libero ex supradictis * patet. Et ideo virtutes humanae Arbit. *, quod virtus est bonus usus liberi arbitrii. habitus sunt. An primum ergo dicendum quod quandoque vir­ Sed usus liberi arbitrii est actus. Ergo virtus non tus dicitur id ad quod est virtus, scilicet vel obie­ est habitus, sed actus. 3. Praeterea, habilibus non meremur, sed acti­ ctum virtutis, vel actus eius sicut fides dicitur bus: alioquin homo mereretur continue, etiam quandoque id quod creditur, quandoque vero dormiendo. Sed virtutibus meremur. Ergo virtutes ipsum credere, quandoque autem ipse habitus quo creditur. Unde quando ' dicitur quod virtus non sunt habitus, sed actus. 4. Praeterea, Augustinus dicit, in libro de A/o- est ultimum potentiae, sumitur virtus pro obiecto *> quod virtus est ordo amoris. Et virtutis *. Id enim in quod ' ultimo potentia potest, *u u~r *n Octoginta trium Quaesi. *, dicit quod or­ est id ad quod dicitur virtus rei : sicut si aliquis dinatio quae virtus vocatur, est /ruendis frui, et potest ferre centum libras ut non plus, virtus eius utendis uti. Ordo autem, seu ordinatio, nominat consideratur secundum centum libras, non autem vel actum, vel relationem. Ergo virtus non est secundum sexaginta. Obicctio autem procedebat ac si essentialiter vinus esset ultimum potentiae. habitus, sed actus vel relatio. An secundum dicendum quod bonus usus liberi 5. Praeterea, sicut inveniuntur virtutes huma­ nae, ita ct virtutes naturales. Sed virtutes natu­ arbitrii dicitur esse virtus, secundum eandem ra­ rales non sunt habitus, sed potentiae quaedam. tionem: quia scilicet est id ad quod ordinatur virtus sicut ad proprium actum. Nihil est enim Ergo etiam neque virtutes humanae. Sed contra est quod Philosophus, in libro aliud actus virtutis quam bonus usus liberi ar­ Praedicamenti, scientiam ct virtutem ponit esse bitrii. habitus. An tertium dicendum quod aliquo ’· dicimur Respondeo dicendum quod virtus nominat quan­ mereri dupliciter. Uno modo, sicut ipso merito, dam potentiae perfectionem. Uniuscuiusque au- eo modo quo dicimur currere cursu: et hoc modo tem ? perfectio praecipue consideratur in ordine meremur actibus. Alio modo dicimur mereri ali­ ud suum finem. Finis autem potentiae actus est. quo sicut 6 principio merendi, sicut dicimur cur­ Unde potentia dicitur esse perfecta, secundum rere potentia motiva : et sic dicimur mereri vir­ quod determinatur ad suum actum. tutibus ct habilibus *. K * • Or.m.-o. °? «· , Jif, ïk’S -XyJYi2‘n· . or. n. ». 4. > a) rfducitur... ct hom. - reducitur cJ. a. «M reducitur p. autem. Pa. γ) pmf rlac. - pedfutiac froprùu codera. 3) - quandoque autem ipie haSitut addit E. .) quaudo. - quod ABCDEIGIUU ζ) (tt quod. - rit quod E. iu ccta» « j. »j) aliquo. - aliqua ACDFGUlKl.pn cl a. ft) licut. - quasi wùlcci. QUAESTIO LV, ARTICULUS II 35ο Ai> quartum dicendum quod virtus dicitur or­ do vcl ordinatio umoris, sicut id ad quod est virtus: per virtutem enim ordinatur amor in nobis. Ad v quintum dicendum quod potentiae naturales sunt de se ' determinatae ad unum: non autem potentiae rationales. Et ideo non est simile, ut dictum est ·. u q »*’»· ? β λ - yrr ·) Jc \ ctxlic®·. 1 < Commentaria Cardinalis» Caiotani n articulo primo quacitioni» quinquagesimaequintue, du­ bitualia esset, ct iam per modum naturae determinatus, bium occurrit cx Scoto, in I Sent., dist. xvn, qu. m. Ipse ad abstinendum propter bonum rationis, quando, ubi, sicut, enim, putans virtutem moralem, ut sic, non dicere differen­ quantum ratio exposcit: iam appetitus non esset cx tali tiam per sc diitinctivam habitus, sed addere super naturam habitu factus quasi naturaliter obsequens rationi Et se­ habitus respectum conformitutis seu coexiitcntiac ad re­ queretur quod habens habitum temperantiae, habet appe­ ctum dictamcn; tenet quod idem numero habitus, immu­ titum pugnantem contra rationem secundum circumstan­ tatus in sc, dc non virtute fit vinus; imo, genitus cum tiam ct finem proprium: quod est contra Philosophum et ‘Ç*?·p?*· ratione erronea, postea fit vinus. Nec hoc aliter probat, veritatem, VII Ethic.* Et sequeretur quod omnes virtutes nisi quia habitus abstinentiae genitus cx actibus abstinen­ morales essent scientiae, iuxta opinionem Stoicorum ♦. Et tiae elicitis sine prudentia, aut cum erronea ratione, post- breviter, hoc destruit moralem bonitatem. modum, adveniente recta ratione, nulla facta mutatione Et potes ratiocinari contra hanc phantasiam sic. Habitu» circa illum qualitatem in sc quae est habitus abstinentiae, ille, puta abstinentiae, qui, apud te, generatus est ex actibus dc non virtute fit virtus. - Et posset hoc confirmari", qui i elicitis secundum rationem erroneam oppositam prudentiae, non esset opus generari in illo alium habitum, ut esset ct postmodmn fit virtus moralis immutatus in se; aut in­ abstinens. clinat cx sc ad actus similes prioribus, aut dissimiles. Non II. Haec autem positio repugnat ct doctrinae Auctoris, dissimiles, ut patet. Ergo ad similes. Sed similes sunt vi­ ct veritati. Auctori quidem, quia aperte in hac quaestione, tiosi: quia erronea ratio non excusat. Ergo. - Praeterea, quam de essentia virtutis vocat, dividendo tractatum hunc, actu» ille nd quem inclinat talis habitus, aut est ad medium postquam tractavit dc habitu, ponit virtutem ut sic esse in tali materia, aut od extrema. Si nd medium, est secun­ habitum, ut in hoc patet articulo. Et in ultimo articulo dum sc vera vinus moralis: quia sibi convenit tota defi­ expresse dicit quod habitus est genus propinquum virtutis. nitu» virtutis datae II Ethic*, scilicet, Habitus electivus in Quorum nihil esset verum, si virtus moralis, ut sic, adve­ medietate consistens etc. Si nd extrema, ergo est vitium: niret huic habitui immutato, ut patet. ut patet ibi. Vitium autem nunquam transit in virtutem, Veritati autem, quia habitus ille qui est virtus moralis, sicut nec albedo in nigredinem: sunt enim contrario. habituât appetitum nd sequelam rationis, cx sua essentia. III. Discito ergo, ct dicito, quod virtus moralis, sicut Ad cuius evidentiam veritatis, duae sunt advertendae dis­ quaelibet alia, est essentialiter habiti». Sed moralis est hubitinctiones. Prima cit dc ratione recta. Est enim duplex. lualiva appetitus nd eliciendum actus quando, ubi, sicut, Quaedam respectu proprii finii ipsius virtutis morulis, qui quantum Oportet propter bonum rationis et quia difficile est bonum rationis in tuli materia, quod eat medium in est esse habituatum nd eliciendum actum sic circumitantiotali materia determinatum ratione: sicut medium in cibo naturn, ideo difficile est habere habitum virtutis: et quia ct potu est finis abstinentiae proprius. Quaedam vero re­ habituntus nd abstinendum, verbi gratia, et non propter spectu finis cxtrinscci: prout vita aeterna est finis ad quem bonum rationis, assuefit cx illo habitu ad actum abstinen­ fides formata ordinat abstinentiam. In proposito non est tiae cum tuli defectu, oportet habitum alium generari, et sermo dc ratione recta secundo modo, quia ipse Scotus praecedentem corrumpi, si veru» habitus abstinentiae inesse expresse loquitur dc prudentia seu actu cius, quae «t recta debet (quamvis facilius generetur in sic disposito verus •Qp.n.n.15.· ratio medii virtutif moralis, ut patet in II Ethic. ♦ cx defiabstinentiae habitus): ut patet in fine Π Ethic.* Sicut pro­ S. Its. lea. th. .... , . nitionc virtutis, constat autem quod attingere medium est digus habituants ad expendendum non propter bonum ra­ finis proprius moralis virtutis. tionis, ct quando oportet, etc.; si debeat fieri liberalis, non Secunda est de effectu formali ipsius habitu» qui vocatur suffiat quod mutetur sola regula ad propter quid oportet, virtus moralis: dupliciter enim intclligitur. Primo, ut ex sua ct quando oportet, etc.; sed oportet ut fiat una simplex essentia habitus ille reddat appetitum habituatum od actum qualitas nova, habituant ad expendendum propter bonum et non plus: verbi gratia, abstinentia ad abstinendum. Se­ rationis, quando oportet, sicut, ubi, etc.- Et breviter, si quis cundo, ut reddat appetitum habituatum ad netum cum om­ meditetur, ct diligenter rem hanc consideraverit, inveniet nibus eius conditionibus suae latitudinis: scilicet ad absti­ quod haec phantasia dc vitio in virtutem, et c converso, nendum quando, ubi, sicut, propter quid, etc., oportet. transferret habitum eundem. Idem enim est iudidum dc Existimare habitus huiusmodi naturam esse primo modo, habitu genito cx actibus elicitis cum ratione erronea opposita fuit causa illius Scoticae phantasiae: definire autem huius­ prudentiae, et dc virioso: nam in utroque est aliquid conformodi habitus naturam secundo modo, est ratio veritatis. mabile rectae rationi, puta netus; ct in neutro totum, quia Nisi enim appetitus, cx natura habitus temperantiae, ha­ dcfcctuos:i circumstantia non est conformabitis rectae rationi. I •T«t.r7.-s.Tx. lut. -r. 1 • Or· lu-ii» < i 1 , 1 1 I z • Cw. *t. a. 3. S.Tn. Urt. si. • Art. pud. • η. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUS HUMANA SIT HABITUS OPERATI VUS Hl Sent., (fist, nut, qu. l, in. 3, qu* 1. D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidclUF quod non sit de ratione virtutis humanae quod sit habitus opcrativus. Dicit enim Tullius, in IV de Tttscul. Quaest. quod S a) /ufcbrilu^o. - a^ritHito AllCDHUL. sicut est sanitas ct pulchritudo corporis, ita est vinus animae. Sed sanitas et pulchritudo 3 non sunt habitus operativi. Ergo neque etiam virtus. 2. Praeterea, in rebus naturalibus invenitur •ClJtfl.pCMCcO., Cocuattt Dtua. L alurales i autem nile, ut • In ûcrpon. linatus, •i, sicut, cx tali Et »ct nppems»nhum cl ‘Cjr i«, λ j. , S, Tn. i«ci. n. .-irtutes I ·. Er · Swlan»? Ci. qu, Lvtti.art. i. labitus ictibus sntinc, ut inL Non mt vicerea, rdium ccundetiu j in ’ Ct. toe. at, *o> ium: item, • JUCUt habiicut, ficilc itioquia pter aen- r*· > «t esse erus iro- * a. ap.n, j.-S.Th Ica-xi ra­ tion let, ilex um [Uls liet 50, de dm or­ al* ni. M •n s. ir QUAESTIO LV, ARTICULUS II 351 virtus non solum ad agere, sed etiam ad esse: cum aliis animalibus; et similiter quantum ad vi­ · 111 Palct Pcr tn I dc Caelo*, quod res quae sunt animae ct corpori ζ communes; c tr':S quaedam habent virtutem ut sint semper, quae- solae autem illae vires quae sunt propriae ani­ ? dam vero non ad hoc quod sint semper, sed ? mae, scilicet rationales, sunt hominis tantum. Et aliquo tempore determinato. Sed sicut se habet ideo virtus humana, dc qua loquimur, non potest virtus naturalis in rebus naturalibus, ita sc habet pertinere ad corpus; sed pertinet r‘ tantum ad id r· virtus humana in rationalibus. Ergo etiam virtus quod est proprium animae. Unde virtus humana humana non solum est ad agere, sed etiam ad non importat ordinem ad esse, sed magis ad esse. agere. Et ideo de ratione virtutis humanae est 3. Praeterea, Philosophus dicit, in VII Physic*. quod sit habitus operativus. quod virtus est dispositio perfecti ad optimum. Ad primum ergo dicendum quod modus actionis Optimum autem ad quod hominem oportet dis- sequitur dispositionem agentis : unumquodque T poni T per virtutem, est ipse Deus, ut probat enim quale est, talia operatur. Et ideo, cum virtus • c^.wb»· Augustinus in libro 11 de Moribus Eccles. *; ad sit principium aliqualis operationis, oportet quod quem disponitur anima per assimilationcm ad in operante praeexistat secundum virtutem ali­ ipsum. Ergo videtur quod virtus dicatur qualitas qua " conformis dispositio. Facit autem virtus · quaedam animae in ordine ad Deum, lanquam operationem ordinatam. Et ideo ipsa virtus est assimilativa * ad ipsum : non autem in ordine ad quaedam dispositio ordinata in anima: secundum operationem. Non igitur est habitus operativus. scilicet quod potentiae ‘ animae ordinantur ali­ Sed contra est quod Philosophus dicit, in II qualiter ud invicem, ct ad id quod est extra. sStSeTw' *, quod virtus uniuscuiusque rei est quae Et iduo virtus, inquantum est conveniens dispo­ opus eius bonum reddit. sitio animae, assimilatur sanitati et pulchritudini, Respondeo dicendum quod virtus, ex ipsa ratione quae sunt debitae dispositiones corporis. Sed per nominis, importat quandam perfectionem poten- hoc non excluditur quin virtus etiam sit opera­ •Art-rmcr.· tiae, ut supra * dictum est. Unde, cum duplex sit tionis principium. potentia, scilicet potentia ad esse et potentia ad Ad secundum dicendum quod virtus quae est agere, utriusque potentiae perfectio virtus vocatur. ad esse, non est propria hominis: sed solum virtus Sed potentia ad esse se tenet ex parte materiae, quae est ad opera rationis, quae sunt propria quae est ens in potentia: potentia nutem ad agere hominis. Ad tertium dicendum quod, cum Dei substan­ se tenet ex parte formae ’.quae est principium agendi, eo quod unumquodque agit inquantum tia sit eius actio, summa assimilatio hominis ad Deum est secundum aliquam operationem. Unde, est actu. In constitutione autem hominis, corpus se ha­ sicut supra · dictum est. felicitas sive beatitudo, ‘Q·. bet 1 sicut materia, anima vero sicut forma. Et per quam homo maxime Deo conformatur, quae quantum quidem ad corpus, homo communicat est finis humanae vitae, m operatione consistit ·. *D· rcP) scJ. - tiitf adJuat \BCDGHIKU Jbpioni. - Jiifoirre ct ARFGILpI!, i) ansimUatina. - axtimiiatio EF t) Λ-ïSct. - tend Ρα. γ) ct CArpurl. - curporiyte ABCl)EGIKL,*e. •- iustijicabit te sine te. Inconvenienter ergo dicitur ••Op. m nm quod virtutem Deus in nobis sine nobis operatur. Sed contra est auctoritas Augustini, cx cuius verbis praedicta definitio colligitur, ct praecipue in II de Ubero Arbitrio ♦. , genus propinquum ?. Virtus autem non habet materiam e.v qua, si­ cut nec alia accidentia : sed habet materiam circa quam; el materiam in qua, scilicet subiectum. ») bouitti. - bxttvi EF. p) prOplxquu^. - rlrttrth td-iimt I F. 5 wur Taiou D. η.· ·Λΐ T. IJf. Materia autem circa quam est obicctum virtutis; quod non potuit in praedicta definitione poni, eo quod per obicctum determinatur virtus ad spe­ ciem ; hic autem assignatur definitio virtutis in communi. Unde ponitur subiectum loco causae materialis, cum dicitur quod est bona quahtas mentis. Finis autem virtutis, cum sit habitus operalivus, est ipsa operatio *. Sed notandum quod ·ι» habituum operativorum aliqui sunt semper ad malum, sicut habitus vitiosi: aliqui vero quando­ que ad bonum, ct quandoque ad malum, sicut opinio se habet ad verum et ad falsum ·; virtus ·©.<*»autem est habitus semper se habens ad bonum. Et ideo, ut discernatur virtus ab bis quae semper se habent ad malum, dicitur, qua recte vivitur: ut autem discernatur ab his quae se habent quan­ doque ad bonum, quandoque ad malum, dicitur, qua nullus male utitur. Causa autem efficiens virtutis infusae, de qua definitio datur, Deus est. Propter quod dicitur, quam Deus m nobis sine nobis operatur. Quae quidem particula si auferatur, reliquum definitio­ nis erit commune omnibus virtutibus, et acquisitis ct infusis. An primum ergo DICENDUM quod id quod primo cadit in intellectu, est ens: unde unicuique ap­ prehenso α nobis attribuimus quod sit ens; ct per consequens quod sit unum et bonum·, quae ·»- <*·,!U convertuntur cum ente. Unde dicimus quod es­ sentia est ens el una et bona; et quod unitas est ens et una et bona ; et similiter de bonitate. Non autem hoc habet locum in specialibus formis, sicut est albedo et sanitas: non enim omne quod apprehendimus, sub ratione albi et sani appre­ hendimus. - Sed tamen considerandum quod, sicut accidentia et formae non T subsistentes dicuntur entia, non quia ipsa habeant esse, sed quia cis I aliquid est*; ita etiam dicuntur bona vcl una, -n.a non quidem aliqua alia bonitate vcl unitate, sed quia cis est aliquid bonum vel unum. Sic igitur ct virtus dicitur bona, quia ea · aliquid est bonum ,..:v Ad secundum dicendum quod bonum quod po- ·*·’ nitur m definitione virtutis, non est bonum com­ mune. quod convertitur cum ente, et est in plus quam qualitas: sed est bonum rationis♦ secundum * n. quod Dionysius dicit, in iv cap. de Diu. Nom. ♦. -s ieuuw. quod bonum animae est secundum rationem esse. Ad tertium dicendum quod virtus non potest esse in irrationali parte animae, nisi inquantum participat rationem, ut dicitur in I Ethic.* Et 1O> · XIK ΚΛ •. . ideo ratio, sive mens, est proprium subicctum virtutis humanae. y) nrttt. - Oia, ct «t. *». - c»t ij 7*0 I . o-n. F. QUAESTIO LV. Ad quartum dicendum quod iustitiae est propria rectitudo quae constituitur circa res exteriores quae in usum hominis veniunt, quae sunt pro. pria materia ‘ iustitiae, ut infra * patebit. Sed re9ltac importat ordinem ad linem debitum et ad legem divinam, quae est regula voluntatis •Qu.ux.humanae, ut supra* dictum est. communis est omni virtuti. An quintum dicendum quod virtute potest ali­ quis male uti tanquam obiecto, puta cum male 354 ARTICULUS IV sentit de virtute, cum odit eam, vcl superbit de ea: non autem tanquam principio usus, ita sci­ licet quod malus sit actus virtutis. Au sextum dicendum quod virtus infusa causa­ tur in nobis a Deo sine nobis agentibus, non ta­ men sine nobis consentientibus. Et sic est intclligendum quod dicitur, quam : Deus m nobis sine nobis operatur. Quae vero per nos aguntur, Deus in nobis causât non sine nobis agentibus: ipse cnim operatur in omni voluntate et natum. ζ) dicitur, 1) wta/rna, - matrriac ABCGI . b - Om. E. - tint nubit om. EF. Commentaria Cardinalis Coiotani n articulo quarto eiusdem quinquagcrimacquintae quae­ tutis esse, ut dicitur in responsione ad quintum. Et sic, ut stionis, nota quod illa particula in definitione virtutis po­ in corpore articuli dicitur, haec particula convenit omni situ, qua nemo male utitur,'dupliciter exponi potest. Primo, virtuti; ct ponitur ad diifcrcntiam habituum qui sunt ad ut sonat : ct sic soli virtuti formatae, aut quae non potest bonum ct malum. Et sic intclligcndo, diceretur quod utens esse informis, convenit. Contingit cnim virtute intellectuali, ane aut fide propter malum finem, non facit actum fidei practice, ut arte, ct morali, ut temperantia, ct infusa theonul artis malum, sed actum ordinantem illas facit malum. logali, ut fide, male uti etiam ut principiis, applicando cas Ac per hoc. virtute nullus male utitur ut principio mali ad actus proprios propter malum finem extraneum. Et quo­ actus: quamvis male utatur ipsa principiante bonum actum, niam nihil horum habet perfectam rationem virtutis, ut ordinando ad extraneum malum finem. - Quod tamen est •Qu.tn.an-j infra · dicetur; ideo, sic intclligcndo, wli virtuti simpliciter impossibile in sinuübus quae non possunt esse informes: ?P ii··.«ία perfectae haec particula convenit. quia aut ordinantur in bonum ; aut desinunt esse, si ordi­ «t-r Secundo potest exponi limitate, ut infra in littera fit: narentur ad malum. ita quod ly male uti imponet actum proprium illius vir­ I W’/·· 2 QUAESTIO LVJ, ARTICULUS I 355 iperbit de S ita sci· sa causa, non tacst intelobis sine ur, Deus us : ipse ura» •t fle, ut iit omni sunt nd >d utem un fidei malum. »io mnli actum, men cit formes: si ordi· QUAESTIO QUINQUAGESIMASEXTA DE SUBIECTO VIRTUTIS IN SEX ARTICULOS DIVISA • io- J^xeinde considerandum est dc subiecto virtutis *. _yEt circa hoc quaeruntur sex. Primo : utrum virtus sit in potentia animae sicut in subiecto. Secundo: utrum una virtus possit esse in plu­ ribus potentiis. Tertio: utrum intellectus possit esse subiccturn virtutis. Quarto: utrum irasçibilis ci concupiscibilis. Quinto: utrum vires apprehensivae sensiti­ vae. Sexto: utrum voluntas. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUS SIT IN POTENTIA ANIMAE SICUT IN SUBIECTO III Sent, d q. uxuj, qu. II, m. Videtur quod virtu* non sit in potentia animae sicut in subiecto. Dicit enim Augustinus, in •ut >«arbit. ·, quod virtus est qua recte vivitur. Vivere autem non est per poten• tiam animae, sed per cius essentiam. Ergo virtus · non est in potentia animae, sed in eius essentia. · ’ a. Praeterea, Philosophus dicit m 11 Ethici \ Virtus est quae, bonum facit habentem, et opus eius bonum reddit. Sed sicut opus constituitur per potentiam, ita habens virtutem constituitur per essentiam nnimae. Ergo virtus non magis perti­ net ad potentiam animae, quam ad cius essen> tiam *. 3. Praeterea, potentia est in secunda specie qualitatis. Virtus autem est quaedam qualitas, ut •Qa.LT.cn.4. supra · dictum est. Qualitatis autem non est qua­ li litas T. Ergo virtus non est in potentia animae sicut in subiecto. Sed contra, virtus est ultimum potentiae, ut dicitur in I de Caelo ♦. Sed ultimum est in eo “’· cuius est ultimum. Ergo virtus est in potentia animae. Respondeo dicendum quod virtutem pertinere ad potentiam animae, cx tribus potest esse ma­ nifestum. Primo quidem, ex ipsa ratione virtutis, quae importat perfectionem potentiae: perfectio autem est in eo cuius est perfectio. - Secundo, cx PRIMUM SIC PROCEDITUR. ») rirtui. - fivere ACDUHILpB; Ergo ... ftuntil ora. E. ^cr^wf/am... tuentiam. (»jw ad palattiam aaimag K pdfnttam juam ad tmtntlam anitna* cateri. γ) - qujlitai... (λ Γ F. qu* «; ZAr Hrfltt, qu. f, in. 3. hoc quod est habitus operotivus, ut supra 4 di- * Q* vt, m ctum est: omnis autem operatio est ab anima per aliquam potentiam. - Tertio, cx hoc quod disponit ad optimum: optimum autem est finis, qui vel est operatio rei, vel aliquid consecutum 1 per ope­ rationum a potentia egredientem. Unde virtus hu­ mana est in potentia animae sicut in subiecto. Ad primum ERCÔ dicendum quod vivere dupli­ citer sumitur. Quandoque cnim dicitur vivere ‘ ipsum esse viventis: et sic pertinet ad essentiam animae, quae est viventi essendi principium. Alio modo vivere dicitur operatio viventis: et sic vir­ tute recte vivitur, inquantum per eam aliquis recte operatur. An secundum dicendum quod bonum vel est fi­ nis, vel in ordine ad finem dicitur. Et ideo, cum bonum operantis consistat in operatione, hoc etiam ipsum quod virtus facit operantem bonum, refer­ tur ad operationem, ct per consequens ad poten­ tiam. Ad tertium dicendum quod unum accidens di­ citur esse in alio sicut in subiecto non quia ' accidens per seipsum possit sustentare aliud ac­ cidens: sed quia unum accidens inhaeret substan­ tiae mediante alio accidente, ut color corpori mediante superficie; unde superficies dicitur esse subiccturn coloris r. Et eo modo potentia animae · <*· dicitur esse subiccturn virtutis. B) cwwutva,- α>Ό(ΤΎΑΐκιη tF. t) Steti nr rirenf. - wr/rc· al ET. Ç) iJeat ii> inikcto. - Om. DEF1IL - Pw» piv, qu. I, 4Π. 3, qu* t; fk Verit. qu, xir. an. 4» SECl sin M s,c PR0CKD,TVR· Videtur quod una virtus possit esse in duabus potentiis. Habitus enim cognoscuntur per actus. -^*^^Sed unus actus progreditur diversimode a diversis potentiis: sicut ambulatio procedit a ra­ tione ut a dirigente ·, a voluntate sicut a movente, et a potentia motiva sicut ab exequente. Ergo etiam unus habitus virtutis potest esse in'pluribus potentiis. s’rtiZrt!1»* ’ 3· Praeterea, Philosophus dicit, in 11 Ethic.*. $ quod ad virtutem tri.i requiruntur, scilicet > scire, velle d immobiliter operari. Sed scire pertinet ad intellectum, velle ad voluntatem. Ergo vinus po­ test esse in pluribus potentiis. 3. Praeterea , prudentia est in ratione : cum tî ' s’* rccta rùf,° apibilium, ut dicitur in VI Ethic. * Est criam in voluntate: quia non potest esse cum \ voluntate perversa, ut in eodem libro * dicitur. t Ergo una virtus potest esse T in duabus potentiis. Sed contra . virtus est in potentia animae sicut in subiecto. Sed idem accidens non potest esse in pluribus subicctis. Ergo una virtus non potest esse in pluribus potentiis animae. Respondeo dicendum quod aliquid esse in duo­ bus, contingit dupliciter. Uno modo, sic quod cx aequo sit in utroque. Et sic impossibile est unam 7· virtutum esse in duabus potentiis: quia diversitas potentiarum attenditur secundum generales con­ ditiones obicctorum, diversitas autem habituum secundum speciales; unde ubicumque est diver­ sitas potentiarum, est diversitas habituum, sed non convertitur. Alio modo potest esse aliquid in duobus vel pluribus, non ex aequo, sed ordine quodam *. Et sic una virtus pertinere potest ad plures poten­ tias; ita quod in una sit principaliter, et se exten­ dat ad alias per modum diffusionis, vel per modum dispositionis; secundum quod una potentia mo­ vetur ab alia, ct secundum quod una potentia ’ accipit ab alia. An primum ergo DICENDUM quod idem actus non potest aequaliter, et eodem ordine, pertinere ad diversas potentias: sed secundum diversas ratio­ nes, et diverso ordine·. An secundem dicendum quod scire praeexigitur ad virtutem moralem, inquantum virtus moralis operatur secundum rationem rectam. Sed essen­ tialiter in appetendo virtus moralis consistit. At» tertium dicendum quod prudentia rcalitcr est in ratione sicut in subiecto: sed praesupponit rectitudinem voluntatis sicut principium, ut infra · dicetur. • Cl kx. c* ‘® > r • Op. <1. n· c tix in. ». ·· 8.ΊΊ fcO.tl.ll 3 • Did. * a at ur a dirifcntc. - dirifeutc H, st dirigente P. uUlctt. - Ocu coJico. - I4tin past Uterum udk γ) point rue. - nt codlccs. autetn. | ARTICULUS TERTIUS UTRUM INTELLECTUS POSSIT ESSE SUBIECTUM VIRTUTIS lil Seat., dbt. unu, qu. J, un. j, qu* j; fk Fïrfitf., qu. i, trt. J. I d tertium sic proceditur. Videtur quod intellectus non sit subicctum virtutis. Dicit enim Augustinus, in libro de Aforibus Eccles.*, quod omnis virtus est amor. Subicctum autem amoris non est ctus. sed solum vis appetitiva. Ergo nulla virtus est in intellectu. 2. Praeterea, virtus ordinatur ad bonum, sicut • Qo. uv. an.j. cx supradictis ♦ patet. Bonum autem non est obie­ ctum intellectus, sed appclitivae virtutis. Ergo sub­ icctum virtutis non est intellectus, sed appetitiva virtus. 3. Praeterea, virtus est quae bonum facit haben/em, ut Philosophus dicit*. Sed habitus perfis.Th. n. cjcns intellectum non facit bonum habentem: non enim propter scientiam vel artem dicitur homo bonus. Ergo intellectus non est subicctum virtutis. S a) fuü K-te t^cratur. - quit Ut/ utitur DITTII, aliquis Unt uti. lur Ptf. Sed contra est quod mens maxime dicitur in­ tellectus. Subicctum autem virtutis est mens; ut patet cx definitione virtutis supra* inducta. Ergo ·(!€«»--« intellectus est subicctum virtutis. intelle ­ Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum · ·* * est. virtus est habitus quo quis bene operatur a. Dupliciter autem habitus aliquis ordinatur ad bo­ num actum. Uno modo, inquantum per huius­ modi habitum acquiritur homini lacullas ad bo­ num actum: sicut per habitum grammaticae habet homo facultatem recte ? loquendi. Non tamen grammatica facit ut homo semper recte loquatur: potest enim grammaticus barbarizare aut soloe­ cismum facere. Et eadem ratio est in aliis scientiis et artibus. - Alio modo, aliquis habitus non solum facit facultatem agendi T, sed etiam lacit quod T aliquis recte facultate utatur: sicut iustitia non iM recte. - Uut DII. recte et toif I F. γ, agcu.it. — hewe agendt ABCGKL. • Qrt. IX. ·π· . gitur ralis sen­ liter onit in- •ÂM. • Art. ttti. art- 4’ ‘ •4«.Q3.u.tft » jmi. art. i. j Siii^rt.1?11* QUAESTIO LV1, ARTICULUS III 357 solum facit quod homo sit promptae voluntatis in lacultate, oportet quod vd sit io ipsa volun­ ad iusta operandum, scd etiam facit ut iustu ope­ tate; vcl in aliqua potentia secundum quod est retur. a voluntate mota. Et quia bonum, sicut ct ens. non dicitur sim­ Contingit autem intellectum a voluntate mo­ pliciter aliquid secundum id quod est in potentia, veri *, sicut et alius potentias; considerat enim * sed secundum id quod est in actu: ideo ab huius­ aliquis aliquid actu, co quod vult. Et ideo intel­ modi habitibus simpliciter dicitur homo bonum lectus, secundum quod habet ordinem ad volun­ operari, et esse bonus, puta quia est iustus vcl tatum. potest ussc subiectum virtutis simpliciter temperatus ; et eadem ratio est de similibus. Et dictae. Et huc modo intellectus speculativus, vcl quia virtus esi quae bonum facit habentem, et ratio, c4 subiectum fidei: movetur enim intelle­ opus eius bonum reddit *, huiusmodi habitus sim­ ctus ad ussentiendum his quae «uni fidei, cx im­ pliciter dicuntur virtutes: quia reddunt bonum perio voluntatis; nullus enim credit nisi valens opus in actu, ct simpliciter faciunt bonum ha­ Intellectus vero practicus est subiectum pruden­ bentem. - Primi vero habitus non simpliciter di­ tiae. Cum enim prudentia sit recta ratio agibicuntur virtutes: quia non reddunt bonum opus lium, requiritur ad prudentiam quod homo sc nisi in quadam facultate, nec simpliciter faciunt bene habeat ad principia huius rationis agendo­ bonum habentem. Non enim dicitur simpliciter rum. quae sunt fines; ad quos bene se habet aliquis homo bonus, ex hoc quod est sciens vcl homo per rectitudinem voluntatis, sicut ad prin­ artifex : sed dicitur bonus solum secundum quid, cipia speculabilium per naturale lumen intellectus puta bonus grammaticus, aut bonus faber. Et agentis. Et ideo sicut subiectum scientiae, quae propter hoc. plerumque scientia ct ars contra vir­ est ratio recta speculabilium, est intellectus spe­ tutem dividitur: quandoque autem virtutes dicun- culativus in ordine ad intellectum agentem; ita subiectum prudentiae est intellectus practicus in tur, ut patet in VI Ethic, * Subiectum igitur habitus qui secundum quid ordine ad voluntatem rectam. An primi m ergo DtCENOUM quod verbum Au­ dicitur virtus, potest esse intellectus, non solum practicus, sed etiam intellectus speculativus \ abs­ gustini intelligcndutn est de virtute simpliciter que omni ordine ad voluntatem: sic enim Phi- dicta; non quod omnis talis virtus sil simpliciter losophus, in VI Ethic. *, scientiam, sapientiam ct amor; sed quia dependet aliqualiter ab amore, intellectum, et etiam artem, ponit esse intellectua­ inquantum dependet a voluntate, cuius prima af­ JQ* les virtutes. - Subiectum vero habitus qui simpli­ fectio est amor, ut supra ♦ dictum est. Ad srcundum dicendum quod bonum uniuscu- JJ. i; lï’i.1, citer dicitur virtus, non potest esse nisi voluntas; vcl aliqua potentia secundum quod est motu a iusque est linis cius: ct ideo, cum verum sit finis voluntate. Cuius ratio est, quia voluntas movet intellectus, cognoscere verum est bQQUS actus in­ omnes alias ‘ potentias quae aliqualiter sunt ra- tellectus. Unde habitus perficiens intellectum ad tionalcs, ad suos actus, ut supra * habitum est: verurn cognoscendum, vcl in speculativis vcl in , cl ’deo quod homo actu bene agat, contingit cx practicis, dicitur virtus. Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit hoc quod homo habet bonam voluntatem. Unde virtus quae facit bene agere in actu, non solum de virtute simpliciter dicta. 2) r/wjtfabrjti. - Oet en ir: 'C*· ns m >d >n articulo tertio quaestionis quinquagcsinuicsextuc, omissis concupiscentia respectu umpcranbac, etc., an dc actu vo­ duobus primis, dubium occurrit de sensu ct veritate lit­ luntatis qui vocatur uti, quo omnibus habitibus utimur, terae, cum ponit differentiam inter virtutem simpliciter ct applicando eos ad operandum in actu cum volumus. - Et intellectualem, cx hoc quod aliqui# habitus dat facultatem rursus, an intendat semper, an cum utimur habitu illo. Si namque intendit semper, sire loqugtur dc uti sive faciendi bonum opus, scd non dat quod semper operetur recte, ut grammatica, etc. ; aliqui, outem dat ct facultatem dc opere, falsa manifeste est differentia: quia possum contra faciendi bonum opus, ct dat quod aliquis recte utatur fa­ et praeter qucmcumque habitum acquisitum ct infusum, uti ct operari, ut patet in peccantibus. cultate, ut iustida. Si vero intendit dc ipso opere quando utitur habitu, Est autem hic multipliciter dubium. Primo, dc qua re­ ctitudine seu bonitate est sermo, cum dicitur quod aliquis par quoque videtur iudiciuin dc orte cl virtute morali. Sicut habitus dat quod rcctc utatur facultate: an scilicet dc bo­ namque contingit utentem grammatica, quia non utitur nitate propria illi habitui. an de bonitate morali. Si dc totaliter ca. b.irbarizorc; ita utentem iustida vcl temperan­ bonitate morali, obstat littera obiicicns usui grammaticae da, quiu non totaliter utitur ca, secundum aliquid deficere. non errorem in moribus, scd in grammatica, barbarismum Si autem intendit dc uti ipso actu voluntatis aut respectu scilicet ct soloecismum, ut patet m littera. - Si dc bonitate operi»; ct huc non, quia nulla esset ditferentia; contingit propria illi habitui, nulla videtur inter habitus differentia: enim uti concupiscentia contra vcl praeter temperandam quilibet enim, cum quis eo utitur.dat suam bonitatem actui quam habeo, sicut locutione contra grammaticam vel praeter apto nato suscipere 'diam bonitatem. cam* - Aut respectu habitus: ct obstant tria. Primum est II. Deinde dubium est propter diversitatem vocabulorum, quod in littera dicitur quod isto secunda perfectio est re· qua littera utitur quid intendit cum dicit quod dat quod ' spectu opens in actu; prima autem esi respectu aperis in semper recte operetur, ct sub aliis verbis, ./tzoj recte utatur facultate, quod «t esse in potentia. Modo, opus in actu facultate, vcl sub aliis verbis, quod reddit bonum opus in ab opere in potentia non distinguuntur genere, imtno vont actu: an scilicet intendat de opere in actu quod informatur eiusdem speciei specialissimae. uti autem ct opus gram­ habitu, puta dc locutione in actu respectu grammaticae. maticae vcl temperandae distinguuntur genere, vcl specie n Ï t I 35β QUAESTIO LVi, ARTICULUS m quod non possit oppositum, sed per modum inclinantis. •altem, ill patet,- ergo. - Secundum nt quod hoc. scilicet rectificate ipsum uti, non convenit omnibus monilibus vir- Unde differentia consistit in hoc, quod ars cx sua ratione tutibus: quin ncc fortitudini ncc temperantiae, quia sunt non inclinat voluntatem, aut aliquam potentiam ut substat infra voluntatem. Et littera vult quod conveniat omnibus voluntati, ad usum grammaticae: quia ncc respicit volun­ moralibus, dicendo, çwni est i ustus rei temperatus, ct eadem tatem aut potentias sic. Moralis autem virtus re propria ra­ ratio est de similibus. - Tertium est, quia eut dat recte tione inclinat voluntatem od rectum sui usum: quanivi* uti habitu sic quod non potest illo uti et non reae: ct voluntas non sequatur quandoque huiusmodi inclinationes hoc est exclusum, ex c«» quod prudens uti potest prudentia, habituum. Et tunc peccat, et virtus moralis culpatur: quia ct deficere in aliqua circumstantia, sicut grammaticus bar- ab opere proprio, scilicet perfectione debita actui utendi, b a rixare. Aut quia dat reae uti quando vult : et hoc etiam deficit; minus enim perfecte habetur virtus, a qua subdu­ invenitur in artibus, deductis impedimentis organorum, etc.; citur actus qui debet illi submitti. et sic nulla esset differentia «'«ignota. Et cx hoc patet quod oportet non limitare, quando III. Ad hoc dicitur quod hic est *cnno dc bonitate se­ utitur, nut ruit, uut non semper, etc. * Ara cnim nunquam; ' CL Ma ti cundum illum habitum, et de uti qui est actus voluntatis. moralis virtus semper cx sc. per modum inclinantis, dat Ncc refert utrum ad actum vel habitum, utrum semper rectum usum sui. Quia quoque in idem redit applicare vel quando utitur luibitu vel quando vult, interpretetis: habitum .ictui, et actum supponere habitui; ct similiter, nulla enim harum limitationum opus est. Intendit cnim non uti habitu, aut subducere actum ab habitu: non refert Auctor quod differentia inter habitus, in proposito, haec est, utrum nd habitum sci actum uti referas, etc. quod quidam sunt quorum perficere non ee extendit ad V, \d primam obiectioncm in oppositum contra hoc uti ipso habitu, quidam vero sic. Verbi gratia, ora gram­ quod intelligitur de uti illo habitu ·, dicitur quod, licet • CI kSU. maticae est talis quod cius perficere non sc extendit ad verum sit quod operatio qunm perficit aliqua vinus mora­ uti grammatica: quia uti est netus voluntatis, quem nullo lis. puta concupiscentia, differat specie ab uti; concupi­ pacto perficit urs grammaticae. Et si ori grammaticae per­ scere tamen libere exercitum, ut sic, coincidit cum uti, ficeret ipsum uti, tunc habens grammaticam, ex ipso hubitu irnmo est ipsum uti in executive potentia. Unde magna inclinaretur ct determinaretur ad utendum recte, rectitu­ aequis acatio est, aut figura dictionis, comparare concupi­ dine grammaticali, ipsa grammatica; et si non recte ute­ scentiam in actu nd concupiscentiam in potentia; ct com­ retur, imputaretur defectui grammaticae: modo autem non. parare concupiscentiam libere exercitam ut sic, ud concu­ Iustitia vero quia rectificative est ipsius uti, ideo voluntas | piscentiam ut est in facultate concupiscibilis. /Krgumentum determinatur ad recte, idest iustc, utendum iustitia: ct pre· enim primo modo procedit; et Auctor loquitur secundo pterca, si injuste facit, iustitiac defectus imputatur. Ex hac | modo. Unde verbum Auctori* nihil obstat propositu; quia igitur differentia innascitur quod defectus in artibus ct socat operationem in actu, non ipsam absolute, sed ipsam scientia cx usu proveniens, non imputetur iptii, sed volun­ ut tn actu, idest secundum id unde habet qtiod sit in actu, tati: in moralibus autem, defectui ipborum habituum. ideal secundum usum; c< hoc cnim habet quod sit in actu. Rursus, ut melius novitii doctrinam hanc imbibunt, et Et proptcrca, quia scilicet cx usu est operatio in actu, quilibet hinc fructum referat agnitionis sui ipsiu», un habeat comparat secundam perfectionem habitus potentiae, sicut virtutem aliquam moralem; scito quod in octibu» potentia­ actum potentiae. Et vere aie est: habitus cnim dana solam rum rationabilium (dc his cnim cs| sermo) ct habituum, facultatem bene operandi, dat bonitatem operationis in po­ est considerare duo. Unum cit proportio ipsius netus ad tenti:!; habitus autem dans etiam rectum usum cius, dat ipsam potentiam scu habitum: puta locutionis ad imaginabonitatem operationis in actu. quia usut constituit ope­ tivam, nppetitumque motivum orgnni etc., ci grammaticam. rationem in actu, quia est applicatio potentiae ad ipsam. Alterum est usus, quo haec principia a voluntate libere ap­ Ad secundum dicitur dupliciter. Primo, quod virtutes in plicata sunt ad hunc actum eliciendum. Nunquam namque iravcibili at concupiscibili, scilicet temperantia ct fortitudo, potentiae animae, aut habitus, ponerent operationes propries rcctihcant uti, quia stabiliunt fines prudentiae rcgulati vae in netu, nisi voluntas applicaret eas ct cos ad elidendas ipsius uti cx illis finibus ut principiis. Et sic extendunt «c operationes: ipsa enim est quae utitur omnibus, et hoc ad voluntatem mediate. - Secundo, quod huiusmodi vir­ • Qa. xvi, an. i. est uti, ut patet cx superius dictis in quaestione dc Uti ·. tutes rectiticant uti. pro quanto eget rcctificationc. Non eget Dupliciter ergo comparatur operatio ad potentiam primo, autem rcctificationc uti hia virtutibus, ut est in voluntate: secundum se absolute, prout ipsa potentia et apta nata sed ut est in ipsis potentiis inferioribus. Et ideo rectiticant dicere talem actum; secundo, nd ipsam met potentiam ut irnscibilcm et concupiscibilem ut subsunt usui voluntatis. stat sub voluntate Utente, scu applicante ipsam potentiam Ipsa autem voluntas non eget rectificative ad hoc: quia cx ad didendam operationem in actu secundo. Et sic diffe­ sc determinata est ad rectitudinem omnis sui actus circa rentia in proposito habituum est, quod quidam habitus bonum fortitudinis ct temperantiae, ut inferius * dicetur. • Λη tx U i sunt perfecti vi potentiarum absolute in ordine ad sua opera; Ad tertium autem iam · dictum est quod dat, per mo­ • Na*». ct hoc vocatur in littera quod dant facultatem faciendi dum inclinantis, quod semper recte utatur: et non cum opus bonum; sed non perficiunt easdem potentius ut stant hac vel illa limitatione. Quod non fecit ars. Cum hoc ta­ sub voluntate utente. Et istac sunt artes ct scientiae, qua­ men stat, ut dictum est ♦, quod non utatur illo, quod agat • IHJ rum non interent perficere usum, neque in voluntate im­ contra, ct praeter illum agar, etc. perante, neque in potentiis cxcquentibus ut sic. Quidam VI. In eodem articulo adverte subiectum fidei ct pruden­ vero habitus perficiunt potentias non solum absolute, sed tiae, ut in locis propriis fundamenta hic habeas, ubi tracta­ bitur quidquid hinc difficultati' occurrerit ·. Et si vis videre ’ (J ΙΛΤ. «H. etiam ut usuales, sive imperative sive executive. Et hi sunt 4. Lreuzrt I virtutes morales. Et dicuntur in littera dare non solum fa­ quomodo intellectus in ordine ad voluntatem, nr talium !1‘* Ii··, t». cultatem boni operis, sed rectum usum facultatis: quia habituum subiectum , conspice naturam actuum propter xn.sUxiXMl,· vt. I. perficiunt quoad utrumque. Dicuntur etiam reddere opus quos ponuntur. Quin cnim credere est actus intellectus bonum in actu: quia perneiunr usum, qui est immediata non absolute, sed n voluntate moti, quia nullus credit nisi ratio quod sint in actu. volens; consequens est ut habitu* fidei inclinans intelle­ IV. Ad evidentiam nutem solutionum dandarum quae­ ctum ad credendum, perfectio sit cius ut λ volunt ttc mo­ bilis. Et similiter, quia praecipere actus est intellectus a ret 4u.xn,ifi. sitis, oportet recolere superius · determinatu. In primis, cum i. q» -j qUOd habitus dat facultatem, et dat rectum usum, voluntate moti, ut superius in quaestione dc Imperio* pa- •Qu.wi.et.i let. oportet ut prudentia, cuius praecipuus ct proprius actus non est intclligcndum nisi eo modo quo habitus est natus est recte praecipere in aglbilibus, sit perfectio intellectus non dare. Non cnim habitus dat bonitatem cogendo nd illam, absolute, *cd ut n voluntate moti. Et h iec bene nota. aut ita plene etiam immobiliter subiiciendo sibi potentiam, • Q«. uccn, • Vtn. ik - or- ». • Qu- t», u - QU. <«l. ». QUAESTIO I.VI, ARTICULUS IV iclinnnû». m ratione it mu bitat it volunoprie ruqutinini nmioncA ur: quia utendi. *ubduqitando nquam; · a α«ο « lis. (fat ψΙ/carc niiitcr, i refert m hoc , licet · (X IM4. mura­ ri cupii uli, nagna icupicompneuMitin undo quia >s.iin netu, ictu, eta. •icur podat >pc- .11. tin do. vac sc nrÇCI re: mt • if. cx ca ir. · ah 6 aj ». O- · Sum. pr-xcJ. tn 1nr · ibu. ιιο · Cf.qo, L1», tn. '* Il-Il··. ψι,π. •a qu. «.τι», ut. ». i I ARTICULUS QUARTUS LTRUM IRASCIBILIS ET CONCUPISCIBILIS SIN I' SUBJECTUM VIRTUTIS Inftn m. ?, di* III SrxE. Oui. sxun. φχ. t». «n. 4, qu* j| D< Vertt. qu. urr, ert. <, *4 /V I7r/uf., qu. t. *rt. 4; ·.·,·.··.kcr. «· in VI Ethic. * Quod --- -------------tionem finis circa passiones animae, hoc contin- ARTICULUS V git ex bona dispositione irascibilis ct concupiscibilis. Et ideo virtutes morales circa passiones, sunt m irascibili et concupiscibili: sed prudentia ‘ est in ratione. t». >«*· Commentaria Cardinalia Caiotani articulo quarto eiusdem quinquagctimacscxtac quae­ stionis. dubium occurrit ex Scots, in HI Sent., dht. xxxut, negante in concupiscibili et irascibili. quae sunt potentiae partii icniitivaO' virtutes; - ct volens quod, licet possit con­ cedi quod in istis potentiis sit aliquis habitus inclinans ad delectabiliter obsequendum rectae rationi, non lumen haHtus ille est proprie virtue, quia non est habitus electivus, nec inclinant ad rectas electiones. II. Ad evidentiam huius, mirum, primo, sidetur de hoc hmoiuc. cum fortitudinem ct temperantiam, virtutes cnu• c«ç. w, «y. meratas in II Ethic. ·, posuerit aperte Aristoteles in parte n II Ethic. ·. scilicet quod est habitus electivus, dupliciter. Primo, quia est principium electionis participatae in ipsa potentia inferiore; inclinai enim tem­ n I perantia concupiscibilem ad electam abstinentiam, ita quod non inclinat solum ad abstinentiam, sed ad abstinentiam electam ut sic. Et ratio ea in promptu: quin perficit earn ut substat electioni, sicut ante * dictum est dc usu. Electio enim, licet sit partis superioris ut principaliter eligentis, est tamen partium obsequentium ut cxcqucntium: ct ad hoc egent virtute, ut ad parlicipsbilem in ds electionem proprii actus, determinatae sint. Et hoc est idem ei quod consuerit dici dc actibus istis ut imperatis. - Secundo, quia est principium electionis in voluntate mediate, mediante ►cilicct intentione, ut in littera " dicitur. Cum enim qualù unusquisque est. talis finis ei videatur, ut dicitur III Ethic.9} cx hoc quod aliquis est talis cx bona dispositione tempe­ rantiae. videbitur ei medium in huiusmodi passionibus finis bonus; et sic in illo formatur intentio talis boni. Ex in­ tentione nutem finis subsequitur, medio discursu pruden­ tiae cx stabilito line discurrentis, conclusio electionis. Et haec et solutio litterae. Unde et habitus est electivus in proprio subiccto ele­ ctions participatae. Et est inclinans nd bonas decriones, d indo carum principium, quod est intentio finis, quae in electione clauditur ut principium in conclusione. . ap *♦ °’ 1 -4-. vw. "· > s.Tb.t«t-s.«n ’ I Art-, · - c m. * ’ h rap. a 4. ARTICULUS QUINTUS UTRUM VIRES ÂPPREHENSIVâE SENSITIVAE SINT SUBIECTUM VIRTUTIS Supra, qu. 1. art. sJ h III -Scut, Jui. kiu ». qu. 11, «rt. 4. q-’ 9. D QUINTVM SIC PROCEDITUR. \ idclUF quod J <·, Ik Vivtul^ qv, 1, riL (. «J 6. Rlmgndi o dicendum quod in viribus sensitivis in viribus sensitivis apprehensivis inte­ apprehensivis interius, ponuntur aliqui habitus. rius, possit esse aliqua virtus. Appetitus Quod patet cx hoc praecipue quod Philosophus enim sensitivus potest esse subiectum dicil, in libro dc Memoria *. quod in memorando » virtutis, inquantum obedit rationi. Sed virespost · sen ­ unum aliud, operatur consuetudo, quae est sitivae opprehensivac interius, rationi obediunt: quasi quaedam natura: nihil autem est aliud ha­ ad imperium enim rationis operatur et imagina- bitus consuetudinalis quam habitudo acquisita per tiva cl cogitati va et memorati va. Ergo in his vi­ consuetudinem, quae est in modum naturae. Unde ribus potest esse virtus. de virtute dicil Tullius, in sua Rhetorica ♦, quod ‘t* .««·«» 2. Praeterea, sicut appetitus rationalis, qui est esi habitus in modum naturae, rationi conseilla- ’ voluntas, in suo actu potest impediri, vel etiam netis. In homine tamen id quod ex consuetudine adiuvari, per appetitum sensitivum; ita etiam in- acquiritur in memoria, et in aliis viribus sensi­ > tellectus vcl ratio potest impediri, vcl etiam tivis apprehensivis, non est habitus per se; sed iuvari, per vires praedictas. Sicut ergo in viribus aliquid T annexum habitibus intellectivae partis, T sensitivis appetitivis potest esse virtus, ita eliam ul supra * dictum est. L * «· in apprehensivis» Sed tamen si qui sunt habitus in talibus vi­ 3. Praeterea, prudentia est quaedam virtus, ribus. virtutes dici non possunt Virtus enim est cuius partem ponit Tullius memoriam, in sua habitus perfectus, quo non contingit nisi bonum •mmî tw. , hb.u.ttj. Rhetorica *. Ergo etiam m vi memorativa . rpotest operari : unde oportet quod virtus sit in illa po­ un. esse aliqua virtus. Et eadem ratione, in aliis in­ tentia quae est consummativa boni operis. Co­ terioribus apprehensivis viribus. gnitio autem veri non consummatur in viribus Sed contra est quod omnes virtutes vel sunt sensitivis apprehensivis ; sed huiusmodi vires sunt intellectuales, vel morales, ut dicitur in II Ethic.* quasi praeparatoriae ad cognitionem intellectivam. ksi.» -G hb.1, csp. x(<». n. «»| .Morales autem virtutes omnes sunt in parte apEt ideo in huiusmodi viribus non sunt virtutes, pelitiva: intellectuales autem in intellectu vel ra­ quibus cognoscitur verum; sed magis in intellectu • cj. - rlrtutf» ù(>: Cei }} r^iam. - Om. codfat». d a. γ} aliquid. - »>J Γ· j • ctp. 11. 3- e $. ik lc«t « •iXlirraCX* / >r., US. tL Ui un. • ù?. μη. *- * .S.Th.ua. r - Cap- ·. ■· · S Th. h<* · oncupisaTnssiones, prudentia i, fra quod Mincniioni rrficit cam iu. Electio Art. FfuetJ. eligenti*, IU, V m: ct ad lectionem ci quod ido, quia rnediunte m qualis · K Th. Jat. ΐΛΐ ARTICULUS VI 361 virtutes cognoscitivae sunt in ipso intellectu vel ratione. Et per hoc patet 5 solutio ad secundum. Au tenth m dicendum quod memoria non po­ nitur pars prudentiae, sicut species est pars ge­ neris, quasi ipsa memoria sit quaedam virtus per sc : sed quia unum eorum quae requiruntur ad prudentiam, est bonitas memoriae·, ut sic quodammodo sc habeat per modum partis inte­ gratis. 5) /raid. - t-Ham fAtct ABCOGItU Commentaria Cardinali* Caietani N articulo quinto eiusdem qulnquagesimaesextac quaettionli, adverte, novicie, propter rationem quae fit in cor­ pore articuli, duo. Primum, quod haec duo repugnant, quod aliquis habitui sit virtus; ct quod subicctum dus sit altera potentia ab illa quae cst consummation aperis illius axi quod perficiendum ponitur illa vinus. Et repugnantia fun­ datur super hoc, quod vinus sic reddit opus suum bonum, quod non contingit opus illud, virtute habente suum per­ ficere, malum esse, ut in littera breviter dicitur. Ex hoc enim statim palet quod, si opus aliquod ad quod ponitur vinus, sit consummandum u potentia B, ct vinus illa po­ natur in potentia A; quod qunntunicumquc vinus illa ha­ beat suum perficere in potentia A ct actu cius, adhuc opus illud male consummabitur n potentia B. Oportet Î la nu<«. *J *. ’ < ji«-». e. tempebus fini» Ex in- QVAESTIO LVl, sitivus sc habet ad voluntatem, quae esi appe­ titus rationis, sicut motus ab eo. Et ideo opus appetitivae virtutis consummatur in appetitu sen­ sitivo. Et propter hoc, appetitus sensitivus est • n.** subicctum virtutis*. - Virtutes autem sensitivae apprehensivae magis se habent ut moventes respe­ ctu intellectus: en quod phantasmata se habent ad animam intellectivam, sicut colores ad visum, • o », »■ · ut dicitur in III de Anima*. Et ideo opus coxt.i.in gnilioms m intellectu terminatur. Et propter hoc, - pruden•ni». Et po de· lionet, juuc in ergo, si virtus illa debet illud opus bonum sic reddere ut non relinquatur quod fiat malus; quod sit iu potentia consummativa operis, ut in subiecto. Secundum est pro minore, qund vires interiore* appre­ hensivae dupliciter sumuntur. Primo, secundum naturam; et sic a natura, et non a virtute nec habitu determinantur. Alio modo, ut subiunl rationi: cl sic ordinantur ad intel­ lectus perfectionem. Propter quod, ipsi habitu* qui *unt in his partibus, sunt praeparatorii ad intellectus actum; et non sunt peifcctivi carum ad proprio* actu* iccundum sc. Et ideo in littera dicitur quod cognitio veri, ad quam ordi­ natur omni* virtus bonum cognitioni* Cadens, coniummatur in intellectu tantum. Et proptcrca in hi* viribus nulla est virtus. ARTICULUS SEXTUS l HU;.M VOLIMAS POSSIT esse subiectu.m virtutis Ill Srxt,. di.t. «m. qu. », n. q. |‘»‘ »; dut. Ï1VI1, ,p. u. et. 3. «J i; Ik Vrrit., qu. urr, κχ. q. sj 9; Jk Virtue, itivis •itus. shus indo ;cd lis, qj. i, ·■»«.$; 4. ·<->£. xin.n. x». • S.TK kn. XX. 1« it. ·. · l«- t. t o *enta>iru>. - conv iltcm I b. vntuutali flUI. 3· Eikkm 8*μιμκ Τη»»».. I>. Tnox.ir T, 111. - voteili frtftrfKWji. >m ACDHtt. rohrutatt FrnfxjrUcrtjhtui X. A • D w*. * Qb. »tr,>n. · 1· Commentaria Cardinali.-? Caletani x articulo scito eiusdem quinquagesimacscxtac quaestioni.*, minis * sit secundum rationem esse; et hoc non conveniat in quo concluditur quod in voluntate est aliqua virtus, homini * secundum appetitum sensitivum: oportet quod scilicet respectu boni divini ct proximi; ct aliqua non, sci­ conveniat secundum appetitum rationalem; bonum enim licet respectu boni proprii: dubium occurrit cx Scoto, in appetitus alicuius obiectum constat esse. Igitur obiectum III Sent., disc. xxxm, contra secundam partem. Putat enim voluntatis est bonum rationis. Et si huic addatur proprietas, quod temperantia et fortitudo in voluntate sint, ct ibi pro­ concludetur quod proprium bonum secundum rationem prie virtutes: in concupiscibili autem et irascibili non sunt est naturale obiectum voluntatis: ac per hoc, voluntas est proprie virtutes. Sed dc hoc, quantum ad concupiscibilem cx propria natura inclinata ad proprium bonum secundum \Art. prwc*4, ct irascibilem spectat, tractavimus·: unde relinquitur quan- rationem. Et quia rationis medium in passionibus concu­ tum ad voluntatem discutere rationes ei conclusiones. piscibili* ct irascibilis non est alienum, sed proprium bo­ II. Est igitur dubium circa rationem allatam in littera num, secundum rationem ipsius habentis passiones; ideo ad probandum quod in voluntate non sit aliqua virtus nd naturaliter voluntas habentis passiones, qualis est volunt·* proprium volentis bonum, primo, quia falsum videtur quod humana, cx se determinata eu ud tale bonum. • voluntas ex propria ratione sit sufficienter determin >1.1 nd VI. Sed adverte quod aliud est voluntatem esse natu­ bonum rationis proprium volentis. Quia si sic esset, vo­ raliter inclinatum, quantum 01 cx se, ad proprium voient» luntas. ut in pluribus saltem, eligeret tale bonum rationis. bonum secundum rationem: ct aliud eat solentem esie na­ Et rursus prompte, faciliter ct delectabiliter tale bonum turaliter inclinatum ad hoc. Primum enim sonat in volun­ eligeret. Et rursus ad tale bonum eligendum recte, eodem tate tantum talem determinationem : secundum, simpliciter. modo determinata esset. Hacc sunt falsa. Ergo. - Sequela Et tanta cit inter hacc distantia, ut cx hac nidice omnia probatur: quin determinatio naturae excludens habitum, fere salvenda sint: ut nunc videbitur. Si enim volens, puti supplet quidquid daret habitu* in subiecto apto nato; ct Socrates, esset determinatus ita quod non egeret habitu ad tanto melius, quanto habitus imitatur naturam, cl non c medium rationis in passionibus; pronus esset ad opera tem­ converso. - Falsitav autem consequenti;· experientia proba­ perantiae ct fortitudinis, sicut temperati ct fortes. Sed quotur: nam in nobis ipsis haec experimur. main proni sunt in malum ab adolescentia sua sensus ho­ Et ratione confirmatur. Quin si voluntas esset ex pro­ minum , ct caro concupiscit adversus spiritum ··; non pria ratione determinata ad tale bonum, non opus esset simpliciter, sed in voluntate tantum inclinatio hacc ad talc continentiae habitu in voluntate. Si enim voluntas ex sc bonum ponitur. Et quoniam exercitatio homini* in hi* memagis aut aeque determinata est ad bonum tale, ac si ha­ diis non fit solii voluntate, sed concurrente parte sensitiva, beret habitum virtutis; ct habendo habitum virtutis, puta naturaliter secundum sc inclinaro ad concupiscibile sine ra­ temperantiae, non egeret continentia: ergo, inclinata ex pro­ tionis freno; ideo non sequitur cx illa inclinatione io vo­ pria ratione, non eget continentia. Sed per te, eget conti­ luntate quod, ut in pluribu», eligamus talia bona, aut quod nentia. Ergo voluntas non est cx 'c inclinata ad tale bonum. prompte, faciliter et delectabiliter, er quod recte semper III. Deinde dubitatur quia, si voluntas determinata ex voluntas nd huiusmodi sc habeat ’: sed bene sequitur cum propria ratione est ad bonum rationis, ergo ncc vinus iuhac specificatione, quod voluntas, quantum est ex se, recte stitiac in ea esset. - Probatur sequela: quia bonum iustise haberet ad huiusmodi, ul in pluribus eligeret talia bona, tiac est secundum rationem, et est proprium exercentis et prompte, faciliter atque delectabiliter. iustitiam; iustitin enim bonum reddit habentem, ct opus VII. Ad id vero quod dc continentia obiicitur ♦, dicitur cius bonum. quod continentia non eget voluntas, ut inclinetur, inquantum IV Deinceps arguit Scotus, quia, cum iustitia sit virtus in sc est, in tale bonum : sed ut resistat ituurgentibu* pas­ moralis, ct in voluntate; rationes quae militant dc voluntate sionibus sensitivi oppetitus. ct virtute morali, non concludunt. Et si contra hoc instetur, quia per eundem habitum Praeterea, voluntas est indeterminata non solum ad oppotentia aliqua inclinatur in unum oppositorum, et reliquo posita obiecta, sed modos agendi, scilicet recte et non re­ resistit: - Et rursus, naturalis determinatio non est minori* cte. Ergo eget inclinatione ad reae agendum. Et hacc est efficaciae quam determinatio habitu* ; constat nutem quod virtus. si voluntas esset habituate. non egeret continentia ad resi­ Praeterea, voluntas non magis est determinata ad unum, stendum; ergo: - respondetur ordine retrogrado, quod de­ quam intellectus. Ergo cx frequentibus rectis electionibus terminatio naturae non est minus efficax quam determi­ generatur in ea virtus; sicut in intellectu cx frequentibus natio habitu*: est tamen minus faciens ct explicans opus actibus. suum, quam determinatio habitus acquisiti. Et in promptu Praeterea voluntas non facile, prompte ct delectabiliter causa est : quia acquisitus habitus in ipsa acquisitione ex­ se habet, sine virtutis habitu. Ergo eget virtute.- Sequela pulit insurgentia contraria; naturalis autem determinatio patet. - Et antecedens probatur in vitioso nuper converso, non. 1’ndc nssimilatur habitui infuso potius quam acqui­ qui difficultatem patitur in’perseverando, quia non habet sito. - Ad primum autem dicitur quod voluntas sumitur dupliciter: uno modo, secundum *e; alio modo, ut confun­ habitum acquisitum virtutis. V. Ad hoc diatur quod, cum naturaliter amabile iit era contrario appetitui sensitivo. Et quod, quemadmodum ipsa secundum se est determinato ad tale bonum, ita se­ • i virtutes ac, quod ct in taun virtus a potenessurium aliquod zonvcniat let quod im cnim ibicctutn oprictas. ationcm nias est eundum concuii m bos; ideo oiuntns [ natuolcntis ssc iravolun1 ici ter. omnia , pu ta itu ad i temquo/J Λοnon 1 talc i meitiva. C ra juod nper cuni rcete una dtur tum pas- :um quo oris tod de­ mi· 1US nu extio ui:ur mim Im ccrpvr*. • r0 •3M- ’ Gnt. otui *XT». >f. -AJGAiat^af. v, vrr». CL DOS. 11 CL ibi± k 363 a tendentia in iule bonum, ad quod est ex se inclinata; enim iustitiae obicctive non naturaliter inclinatur voluntas : ita. ut sic, eget habitu ad resistendum huiusmodi impe­ quin non est proprium, sed alterius; iustltia cnim in his dimentis. quae sunt ad alterum, c«t. Et de tali virtute, et dc bono Et si hic instetur, quia voluntas, ut iuncta appetitui sen­ secundum rationem, est sermo, cum dicitur quod, quia po­ sitivo, est determinata ub bonum in passionibus appetitus tentia naturaliter inclinatur in aliquod bonum, non eget sensitivi, per te; ct voluntas, ul Iuncta appetitui sensitivo, habitu virtutis: potentia cnim, ut sic. obiectum per sc primo eget habitu nd resistendum passionibus, etiam perte: ergo respicit; el habitu» operati vu», dc qua est sermo, ct virtus falsum eat quod voluntas est cx sc determinata ad tale obiectum respiciunt; nec virtutis est virtu», nec habitus ha­ bonum, ct iuncta sensui eget habitu, sed ut iunctn appe­ bitus. Obicciio autem procedit dc bono iustitiae formalitcr, titui sensitivo, habet utrumque: et sic omnia ruunt: - Pro­ quod est forni aliter ipse habitus iustitiae: ad quod constat batur assumptum: quia voluntas separata non est deter­ potentium Inclinari non mediante alio habitu, ut patet. Hoc minata ud bonum eligendum in passionibus, ut patet in enim est commune omni virtuti: illud autem non est Com­ angelis; el cx ratione, quia non est proprium bonum vo­ mune omni obiccto virtutis, ut patet. lentis: IX. Ad obicctiones autem cx Scoto sumptas ·: - non quod * α ■■··»* Respondetur quod falsum assumitur quoad hoc. quod ipse afferat eas contra s. Thomam; sed quoniam ipse, ut voluntas, ut iuncta sensui, determinetur ad bonum in pas­ dictum est, dissentiat o s. Thoma, et has rationes contra sionibus. Aliud est cnim dicere, Voluntas, ut iuncta sensui, oppositam positionem affert* - cuius ratione·*, licet non sint habet inclinationem ad bonum proprium passionum: aliud nostrae, vcruntsmcn ut novitii cauti sint, proderunt. Ad est dicere, Voluntas, ut iuncta sensui, habet quod inclinatio primam ergo dicitur quod rationes militantes dc moralibus suo naturalis terminetur nd bonum in passionibus. Primum virtutibus circa passiones, non militant dc iustitia: quia enim significat quod coniunctio voluntatis ad partem sen­ bonum illarum est proprium volentis, iustitiae sero alterum. Ad secundam dicitur quod, quia bonum rationis in pas­ sitivam. sit ratio quod voluntati conveniat inclinatio talis: secundum autem, quod coniunctio non sit ratio quod incli­ sionibus esi medium secundum rationem, et non secundum natio conveniat, sed quod inclinatio quam habet, terminetur rem in passionibus, ut patet in II Ethic.*', et medium ra- ’ ad tale bonum. Et primum quidem fnhum est, formalitcr tionri non attenditur secundum quantitatem intensivam so- ‘«ê n· loquendo: secundum autem, verum. - Ad cuius eviden­ lam. »c.l secundum omne» circumstantias, scilicet quando tiam, scito quod voluntati humanae cx suo genere conve­ oportet, ubi. propter quid, etc.; et in hoc manifeste inclu­ ditur rectu eligere: ideo voluntas, determinata ex propria nit quod naturaliter inclinetur in proprium bonum tam sui • An i. quam volentis, ut superius in qu. x ’ patet hoc cnim com­ ratione od bonum secundum rationem in passionibus, est mune est omni voluntati. Sed quod proprium bonum sit eo ipso eodem modo determinata ad recte eligere; eiusdem in tali materia, scilicet in passionibus volentis, hoc est cx cnim rationis cM inclinatio ad utrumque. ct defectus in coniunctionc voluntatis ad partem sensitivam. Unde Incli­ altero alteri defectum inducit. Ad tertiam dicitur quod est manifeste sophisma. Connatio ipsa voluntatis in proprium bonum secundum ratio­ nem, in quacumque materia ait, est ei naturalis ex propria cesso cnim, sicut verum est, quod in voluntate cx frequenratione: sed quod haec sua inclinatio terminetur ad bonum nbu» rectis electionibus ht habitus virtutis; non sequitur. in passionibus sensilius habentis voluntatem, est cx con­ Ergo cx frequentibus electionibus rectis arca talem mate­ iunctionc voluntatis ad partem sensitivam. Est igitur in vo­ riam. scilicet passiones proprias, fit in voluntate habitus vir­ luntate nostra, quintum cx parte voluntatis est, suffi ei em tutis; ut patet. Et ratio physica est: quia voluntas non est determinatio ipsius od proprium bimum; uc per hoc. ad determinabili» cx sc, sed determinata ad tale bonum, quod bonum secundum rationem ipsius volenti». Et cum hoc. ex frequenter eligit; habitus autem talis virtutis non est natu» coniunctionc ad partem sensitivam, sonitur necessitatem ha­ heri nisi in xubiecto apto nato, scilicet indeterminato. Ad quartam iam patci responsio: quod nuper convenu», bitus ad resistendum contrariis, quibus iungitur. Et haec intelligito, sustinendo continentiam esse in vo­ quantum est cx parte voluntatis, secundum se prompte, fa­ •ti· n··, q».Q.r, luntate: quod inferius · discutietur. Si enim continentia in ciliter ct delectabiliter eligeret bonum in passionibus; sim­ ratione ponitur, patet quod nulla est difficultas in propo­ pliciter nutem ipse volen» difficile eligit, propter habitu» sito. Et tamen utilem disputationem hanc habes cuius etsi priores derelictos, lam · enim dictum est quod inclinatio * N»·-,u dictu conclusio non teneatur, multa tamen alia vera ct haec voluntatis intrinseca auimilatur habitui infuso; quem experimur non auferre a nobis difficultatem bene operandi; certa in ea dicta, tenenda sunt. Cf. OMB. m VIII. Ad secundum · vero dicitur quod ibi est aequtvo- quamvis quantum est cx pane ipsius, prompte, faciliter ct catio dc bono iustitiae objective, vel formalitcr. Ad bonuin delectabiliter det operari. QUAESTIO l.VII, ARTICULUS I 36q QUAESTIO QUINQUAGESIMASEPTIMA * In DE DISTINCTIONE VIRTUTUM INTELLECTUALIUM IN 5EX ARTICULOS DIVISA einde considerandum est dc distinctione vir­ • Qu vn». • Qu. un. tutum *. Et primo, quantum ad virtutes intellectuales; secundo, quantum ad morales *; tertio. quantum ad theologicas ·. Circa primum quaeruntur sex. Primo: utrum habitus intellectuales speculativi sint virtutes. Secundo: utrum sint tres, scilicet sapientia, scientia et intellectus. D Tertio: utrum habitus intellectualis qui est ars, sit virtus. Quarto: utrum prudentia sit virtus distincta ab arte. Quinto: utrum prudentia sit virtus necessaria homini. Sexto: utrum eubulia, synesis et gnome sint virtutes adiunctac prudentiae. ARTICULUS PRIMUS UTRUM HABITUS INTELLECTUALES SPECUI.ATIVI SINT VIRTUTES III Sent., di*t. xxni, qj. i. >n. 4, φΓ t: l)r Virtti., qu. 1, «rt.7. |d primum sic proceditur. Videtur quod appetitiva animae est quae facit uti omnibus po­ habitus intellectuales speculativi non sint tentiis et habilibus. virtutes. Virtus enim est habitus ope­ Cum igitur habitus intellectuales speculativi rativus, ut supra * dictum est. Sed ha­ non perficiant partem appetilivam, nec aliquo bitus speculativi non sunt operativi: distinguitur modo ipsam respiciam, sed solam intellectivam; enim speculativum a practice, idest operative. possunt quidem dici vitutes inquantum faciunt fa­ Ergo habitus intellectuales speculativi non sunt cultatem bonae operationis, quae est consideratio virtutes. veri (hoc enim est bonum opus intellectus); non 2. Praeterea, virtus est corum per quae fit tamen dicuntur virtutes secundo modo, quasi fa­ homo felix sive beatus: eo quod felicitas est vir· cientes bene uti potentia seu habitu. Ex hoc enim ut dicitur in I Ethic. * Sed habitus quod aliquis habet habitum scientiae speculati­ intellectuales non considerant actus humanos, aut vae. non inclinatur ad utendum, sed fit potens alia bona humana, per quae homo beatitudinem speculari verum in his quorum habet scientiam: adipiscitur: sed magis res naturales et divinas. sed quod utatur scientia habita, hoc est movente Ergo huiusmodi habitus virtutes dici non pos­ voluntate. Et ideo virtus quae perficit voluntatem, sunt. ut caritas vel institio, facit etiam bene uti hujus­ 3. Praeterea, scientia est habitus speculativus. modi speculativis habitibus. Et secundum hoc Sed scientia ct virtus distinguuntur sicut diversa etiam, m actibus horum habituum potest esse me­ genera non suballernatim posita; ut patet per ritum, si ex caritate fiant: sicut Gregorius dicit, Philosophum, in IV Topic. 'r Ergo habitus specula­ in VI Moral. ·, quod contemplativa est maioris tivi non sunt virtutes. meriti quam activa *. Sed contra, soli habitus speculativi considerant Ad primum ergo dicendum quod duplex est opus: necessaria quae impossibile est aliter se habere. scilicet exterius, et interius. Praclicum ergo vel Sed Philosophus ponit, in VI Ethic. °, quasdam operati vum, quod dividitur contra speculativum, virtutes intellectuales in parte animae quae con- sumitur ab opere exteriori, ad quod non habet siderat ® necessaria quae non possunt aliter sc ha­ ordinem habitus speculativus. Sed tamen habet bere. Ergo habitus intellectuales speculativi sunt ordinem ad interius opus intellectus, quod est virtutes. speculari verum. Et secundum hoc est habitus Respondeo dicendum quod, cum omnis virtus operativus. Ad secundum dicendum quod virtus est aliquorum dicatur in ordine ad bonum, sicut supra * dictum est, duplici-ratione aliquis habitus dicitur virtus, dupliciter. Uno modo, sicut obicctorum. Et sic ut supra ' dictum est: uno modo, quia facit fa­ huiusmodi virtutes speculativae non sunt eorum cultatem bene operandi; alio modo, quia cum per quae homo fu beatus; nisi forte secundum facultate, facit etiam usum bonum. Et hoc, sicut quod ly per dicit causam efficientem vel obie­ supra * dictum est, pertinet solum ad illos habitus ctum completae beatitudinis, quod est Deus, quod qui respiciunt partem appetilivam : eo quod vis est summum speculabile. - Alio modo dicitur vir- S • t\ he? «*· • Cxp. n. w. 1. ‘Cap.i.M** 'kct 3 •q«.i.v, «t· •Qo.wi.an.. • iHX . S>. Tb. ΗΛ- ' · n. ») coKiidcrit, - ctMU Jurant K; StJ IWlaiOfhuz... anulr. | ,1) rr/rt. - rcro I EGII. • Q». Lt<, *rLVnll, «-’t- > s iS-. kcr. tn •44· • h cwparc QUAESTIO ΙΛΊΙ, ARTICULUS II 365 tus esse aliqudrum sicut actuum. Et hoc modo quae in contemplatione veri consistit, sicut supra 4 · q* virtutes intellectuales sunt eorum per quae homo dictum est. fit beatus. Tum quia actus harum virtutum possunt Ad tertium dicendum quod scientia dividitur esse meritorii, sicut dictum est*. Tum etiam quia contra virtutem secundo modo dictam*, quae sunt quaedam inchoatio perfectae bealitudinis, pertinet ad vim appetilivani. Commentaria CaixlinaliB Caietani n articulo primo quaestionis qoînquagcsimacseptnnie, in I respontione nd primum, habes, notitie, distinctionem dc est ars. icta ab opere interiori intellectu», et extra cum; a quo dicitur operativum quod vocatur practicum. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM SINT TANTUM TRES HABITUS INTELLECTUALES SPECULATIVI. SCILICET SAPIENTIA, SCIENTIA ET INTELLECTUS essa na /X- Vitiat., qu. I, trt. 13. e sint secundum sic proceditur. Videtur quod S po- lativi iquo am ; it faratio non i fanim Jaiitens im: :ntc em, iusboc nccit, ,ris •nmi. D. us: vel m, bet ?ct est tus im sic im m icad ir- > raQvSy inconvenienter distinguantur tres virtutes intellectuales speculativae, scilicet -^****^sapienlin, scientia ct intellectus. Species enim non debet condividi generi. Sed sapientia ’sSTIkj3? cst 9uac^nm scientia, ul dicitur in VI Ethic *. «Ergo sapientia non debet condividi scientiae, in numero virtutum intellectualium. 2. Praeterea, in distinctione potentiarum, habi­ tuum ct actuum, quae attenditur secundum obiecta, attenditur principaliter distinctio quae est secun­ dum rationem formalem obicctorum, ut ex supradictis * Patct· Non ergo diversi habitus debent lmtw. ·«. > distingui secundum materiale obicctum ; sed secun­ dum rationem formalem illius obiecti. Sed princi­ pium demostrationis est ratio sciendi conclusiones. Non ergo intellectus principiorum debet poni habi­ tus alius, aut alia virtus, a scientia conclusionum. 3. Praeterea, virtus intellectualis dicitur quae est in ipso rationali pcr essentiam. Sed ratio, etiam speculativa, sicut ratiocinatur syllogizando demon­ strative; ita etiam ratiocinatur syllogizando diale­ ctice. Ergo sicut scientia, quae causatur ex syllo­ gismo demonstrativo, ponitur virtus intellectualis speculativa; ita etiam et opinio. ' ‘iLn V. $ED CONTRA est quod Philosophus, VI Ethic. *, m-i ponit has solum tres virtutes intellectuales specula­ tivas, scilicet sapientiam, scientiam et intellectum. . An. prœJ Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum est, virtus intellectualis speculativa est pcr quam in­ tellectus speculativus perficitur ad considerandum verum: hoc enim est bonum opus eius. Verum autem est dupliciter considerable: uno modo, si­ cut pcr sc notum ; alio modo, sicut pcr aliud notum. Quod autem est per sc notum, se habet ut prin­ cipium: et percipitur statim ab intellectu. Et ideo habitus perficiens intellectum ad huiusmodi veri considerationem, vocatur intellectus, qui est ha­ bitus principiorum. Verum autem quod est pcr aliud notum, non statim percipitur ab intellectu, sed per inquisitio­ nem rationis: ct sc habet in ratione termini. Quod quidem potest esse dupliciter: uno modo, ut sil ultimum in aliquo genere; alio modo, ut sit ulti­ V - qaiJni AIICUIL, ·. n. G, mum respectu totius cognitionis humanae. Et quia ea quae sunt posterius nota quoad nos, sunt priora et magis nota secundum naturam, ut dici­ tur in 1 Physic. *; ideo id quod est ultimum respectu totius cognitionis humanae, est id quod est primum et maxime cognoscibile secundum naturam. El circa huiusmodi est sapientia, quae considerat altissimns causas, ut dicitur in 1 J/etaphys. Unde convenienter iudicat et ordinat dc omnibus: quia iudicium perfectum ct univer- s ‘Kka·'·" sale haberi non potest nisi per resolutionem ad primas causas. - Ad id vero quod est ultimum in hoc vel in illo genere cognoscibilium, perficit intellectum scientia. Et ideo secundum diversa genera scibilium, sunt diversi habitus scientiarum: cum tamen sapientia non sit nisi una. Ad primum ergo dicendum quod sapientia est quaedam 3 scientia, inquantum habet id quod ’ est commune omnibus scientiis, ul scilicet cx prin­ cipiis conclusiones demonstret. Sed quia habet ali­ quid proprium supra alias scientias, inquantum scilicet dc omnibus iudicat; et non solum quantum ad conclusiones, sed etiam quantum ad prima principia: ideo habet rationem perfectioris virtutis quam scientia. Ad secundum dicendum quod quando ratio obie­ cti sub uno actu refertur ad potentiam vel habi­ tum. tunc non distinguuntur habitus vel potentiae penes rationem obiecti ct obiectum materiale: sicut ad eandem potentiam visivam pertinet vi­ dere colorem, ct lumen, quod est ratio videndi colorem et simul cum ipso videtur. Principia vero demonstrationis possunt seorsum considerari, abs­ que hoc quod considerentur conclusiones. Possunt etiam considerari simul cum conclusionibus, prout principia in conclusiones deducuntur. Considerare ergo hoc secundo modo principia, pertinet ad scientiam, quae considerat etiam conclusiones * : " i · -*«-· sed considerare principia secundum scipsa. per­ tinet ad intellectum. Unde, si quis recte consideret, istac 1res virtutes non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine quodam ; sicut accidit m totis potcntialibus, quorum una pars est perfectior altera, sicut anima rationalis est perfectior quam sensibilis, et sensibilis quam vegetabilis. Hoc enim modo, scientia dependet ab intellectu sicut a principaliori. Et utrumque depen­ det n sapientia sicut a principalissimo, quae sub * se continet et intellectum ct scientiam ut de conclusionibus scientiarum diiudicans, et dc prin­ cipiis earundem. •Qa.w.w . « Ad TERT|vm dicendum quod, sicut supra * dictum est, habitus virtutis determinate se habet ad bo­ num, nullo autem modo ad malum. Bonum autem intellectus est verum, malum autem eius est fal­ sum. Unde soli illi habitus virtutes intellectuales dicuntur, quibus semper dicitur verum, ct nunquam falsum. Opinio vero et suspicio possunt esse veri ct falsi. Et ideo non sunt intellectuales virtutes, ut dicitur in VI Ethic. * ;.%· ita. ix - iclrntbii Γ. Commentaria Cardinalis Caietani X articulo secundo, ct specialiter in responsione ad se­ cundum, nota quomodo sapientia continet intellectum ct scientiam. Non enim continet ut partes intégrales, cum iam •Cf.4n.Mv.«1. djetum superius· sit quod habitui non integratur ck plu­ ribus habitibus; sed continet quasi panes potentials. Habet enim sc sapientia ad intellectum et scientiam sic, quod ipsa continet quidquid illae, ct emmentiori modo: utitur enim principiis per se notis deducendo conclusione*, quod cm I scientiae; ct ipsa per se nota principia vera esse cx terminis indicat, defendit el inchoat, quae intellectus tantummodo videt absolute; ct utrumque habet resolvendo in nltissimam causam, quod est eminentius continere. Et proplerea in VI * !·*%/*;* * Ethic. ·, et in littera **, dicitur quod continet scientiam el Intellectum. Et in IV Metaphys. ·, vocatur scientia, et de- loi h».Ht,ep> lendit principia cx terminis ·. ·κτκ ux« M4. - tw. B. IU, BI HI ARTICULUS TERTIUS UTRUM HABITUS INTELLECTU ALIS QUI EST ARS. SIT VIRTUS Dr Virtut., qu. 1. -rt. 7; VI £/A) γ) .cd. - - ^ι*4λ·«·η<μ/ AtlCUEFGIhl pH et a. -J ar h i Λ, xS/tot Pa. • Cap- IB. «·1 S. To· kef ? • Art.»; 4* ι ax. y • ii m- Γ o J boτι autem est falectuulcs inquam ue veri Hrtutes, n. & QUAESTIO I.VH, opera per corpus exordia, quae sunt quodammodo serviles * inquantum corpus serviliter sub­ ditur animae, et homo secundum animam est liber. Illae vero scientiae quae ad nullum huius» articulo tertio, adverte, novitic, quod tuxu duplicem bo­ nitatem, scilicet propriam habitui orti» ct moralem, duo in littera dicuntur. Nnm in responsione ad primum, dc bo­ nitate propria arti» dicitur quod arte nullus male, îJest ad malum opus malitia opporita bonitati artis, utitur. In rcn I • (ûp. m. r. I. H. 1b iML Ut. (TRUSI PRUDENTIA SIT VIRTUS DISTINCTA AB ARTE • Gap. ϊπ, n. } - K Tb krt. » ·' In nr»p, ad x. •si f.r i I>ü II» 11!. cap ΙΓ IP\ qu. xtrn, i.n. 4, >J 3; art. 5; Ik l’irtwU qu. 1. Ml» 131 VI D&rZ, kcL π·. »ί) quartum sic proceditur. Videtur quod ad huiusmodi actus humanos, qui sunt usus po­ ^prudentia non sit alia virtus ab arte. tentiarum ct habituum, sicut sc habet ars ad ex­ Ars enim est ratio recta aliquorum ope- teriores factiones: quia utraque est perfecta ratio ‘rum. Sed diversa genera operum non respectu illorum ad quae comparatur Y. Perfectio autem faciunt ut aliquid amittat rationem artis: sunt enim et rectitudo rationis in speculativis, depen­ ex principiis, ex quibus ratio syllogizut: sicut diversae artes circa opera valde diversa.detCum igitur etiam prudentia sit quaedam ratio recta dictum est ' quod scientia dependet nb intolle- · vn. ». m ». operum ·, videtur quod etiam ipsa debeat dici ars. ctu. qui est habitus principiorum, ct praesuppo2. Praeterea, prudentia magis convenit cum nit ipsum. In humanis autem actibus sc habent arte quam habitus speculativi: utrumque enim fines sicut principia in speculativis, ut dicitur in eorum est circa contingens aliter sc habere, ut VII Ethic. * El ideo ad prudentiam, quae est re- · ™.·^· */rf krt";.'- dicitur in VI Ethic. * Sed quidam habitus spccu- eta ratio agibilium. requiritur quod homo sit bene «T.«.‘vi lalivi dicuntur artes. Ergo mullo magis pruden- dispositus circa lines: quod quidem est per ap­ uTKlcXlb,it. · » · . ». · petitum rectum. El ideo ad prudentiam requiri­ tia debet dici ars. 3. Praeterea, ad prudentiam perlinet bene con- tur moralis virtus, per quam fn appetitus rectus. s.tL’ Lx «J s^iarif 111 dicitur in VI Ethic. * Sed etiam in qui­ Bonum autem artificialium non est bonum ap­ busdam artibus consiliari contingit, ut dicitur in petitus humani, sed bonum ipsorum operum ar­ siri‘L?.‘ν'ά m Ethic. *: sicut m arte militari, ct * gubernativa, tificialium: et ideo ars non praesupponit appe­ titum rectum. El inde est quod magis laudatur ? ct medicinali. Ergo prudentia ab arte non distin­ artifex qui volens peccat, quam qui peccat no­ guitur. Sed gontra est quod Philosophus distinguit lens; magis autem contra prudentiam est quod aliquis peccet volens, quam nolens: quia rectitudo • prudentiam ab arte, in VI Ethic. ♦ Respondeo dicendi m quod ubi invenitur diversa voluntatis est de ratione prudentiae, non autem ratio virtutis, ibi oportet virtutes distingui. Dictum de ratione artis. - Sic igitur patet quod pruden­ •Art.1: q». £Vi. est autem supra · quod aliquis habitus habet tia est virtus distincta nb arte. An primi m ergo dicendum quod diversa genera rationem virtutis cx hoc solum quod facit facul­ tatem boni operis: aliquis autem ex hoc quod artificialium omnia sunt extra hominem; cl ideo facit non solum facultatem boni operis, sed etiam non diversincatur ratio virtutis. Sed prudentia est usum. Ars autem facit solum facultatem boni recta ratio ipsorum actuum humanorum: unde operis: quia non respicit appetitum. Prudentia diversificatur ratio virtutis, ut dictum est *. ·ΐα««ρβΗ. autem non solum facit boni operis facultatem, Ad secundum dicendum quod prudentia magis sed etiam usum : respicit enim appetitum, tan­ convenit cum arte quam habitus speculativi quam praesupponens rectitudinem appetitus. quantum ad subicctum cl materiam: utrumque Cuius differentiae ratio est, quia ars est recta enim est in opinntiva pane animae, ct circa con­ ratio fadibilium *; prudentia vero est recta ratio tingens aliter sc habere. Sed ars magis convenit Ü. 3j7. agibilium. Differt autem facere ct agere quia, ut cum habitibus speculativis in ratione virtutis, quam cum prudentia, ut ex dictis ♦ pater. * •S Th Urt-·"'· dicitur in IX Mdaphys. *, factio est actus tran­ - t».J. ΠΚ VIII, «p. rtW, ·· ·) siens in exteriorem materiam, sicut aedificare, An tertium dicendi m quod prudentia est bene secare, ct huiusmodi: agere autem est actus per­ consiliativa de his quae pertinent ad totam vi­ manens in ipso agente, sicut videre, velle, ct hu­ tam hominis, et ad ultimum finem vitae huma­ iusmodi. Sic igitur hoc modo sc habet prudentia ! nae. Sed in artibus aliquibus est consilium de his S. TB. lact. ·» f|. - Dtd. itus 'itus ad ictindi. hanon iam lod nra per · Art. ad > t a lo­ ir: ut :ur to• tr­ im im cit H. ceQ5t is Bponsione vero ad secundum, dc bonitate mori» dicitur quod ad hoc quod homo bene utatur arte, requiritur vinus mo­ rali»: hoc enim non exigitur ad faciendum opus anis per­ fectum, quoniam potest grammatica pcrfcctiisima blaiphcmare Deum; sed ad bene secundum morem, utendum arte. ARTICULUS QUARTUS nimüdo □ Π“ 367 modi opus ordinantur, simpliciter scientiae dicun­ tur, non autem artes. Nec oportet, si liberales artes sunt nobiliores, quod magis eis conveniat ratio artis. Commentaria Cardinalia Caiotard cnnitû» kij'inam a in VI iam ct ct de- ARTICULUS IV > i- fd r 1 IT. ») ji) I et. - rt etiam in 1 I γ) <»u.,. cuM/arj/er. - om. ABCDE! GIKI.pIL - TUcw «nht. in tprCuIjfivQr. à) fugitu» if^'nUtiri. - nun k&tiïhi t/KnUhrii P. 368 QUAESTIO LV1I, ARTICULUS V quae pertinent ad fines proprios illarum unium, i duces vel gubernatores, non autem prudentes Unde aliqui, inquantum sunt bene consiliativi in simpliciter: sed illi solum qui bene consiliantur rebus bellicis vel nauticis, dicuntur prudentes de his quae conferunt ad totam vitam. Commentaria Caxxlinulis Cuiotaxil > aniculo quarto, in responsione ad vccunduni, dubium occurrit, eo quod Auctor hic dicit, cum Aristotele in VI Ethic.*, quod tam ara qunm prudentia est in opinalivn parte animae, quae, ut ibi, scilicet in VI Ethic. *, dicitur, distingui­ tur genere a panicula animae scientific·: ct, ut ipse divus Thomas ibidem affirmat, opinatuum est cogitative, scicntificum autem intellectus. Prudentia igitur in cogitativa po­ nitur hic: ct tamen in quaestione praecedente, art. 3, posita est in intellectu. Ad hoc dicitur quod prudentia procul dubio est in in­ tellectu, ut se extendit ad singularia. Propter quod, oportet duo hic advertere. Primo, quod intellectus, ut extensus ad singularia, dicit seipsum, et connotât cogitatuum, quae est ratio particularis. Quoniam, dato quod intellectus per scipsum cognoscat singulare aliquo modo, perfecta tamen ct directa notitia activa, qualis convenit prudentiae, dc singu- Î laribu» singulariter, non convenit intellectui nisi udiuncu sibi cogitative, ut in VI Ethic.'* dicitur. Ergo opinotiva pars animae haec duo insinuat. Ideo divenui invenitur data *lc ea sententia etiam a divo Thoma, dum in VI Ethic., in­ tuendo connotatain cogitativam. illi tribuit opinativi numen; et in Prima Parte, qu. lxxix. an. o, ad 3, intuendo priori» pontem intellectum, in ipso posuit opinativum: medium cnim extremum utrumque sapii. Secundo, quod unus habitus est quandoque in diversu potentiis sic. quod in una principaliter, ct in alia secundario. Et sic prudentia est intellectus principaliter, ct in cogitativa ct in memorativa secundario. Et proptcrca diverso dc ipw dicuntur, quae non repugnant, dum nunc principale, nunc secundarium subiectum assignatur. Et de his in ΙΓ ll“, qu. xi.vn *. amplior erit sermo, cum prudentiae natura discutietur: nunc sufficiant haec, communia etiam arti. ■· mcsL ARTICULUS QUINTUS UTRUM PRUDENTIA SIT VIRTUS NECESSARI A HOMINI U", |U. M, «n. J, U ολπ quintum sic proceditur. Videtur quod prudentia non sit virtus necessaria ad J bene vivendum. Sicut enim sc habet ars ad factibilia, quorum esi ratio recta: ita sc habet prudentia ad agibiha, secundum quae vita hominis consideratur: est enim eorum recta 4. ratio prudentia, ut dicitur in VI Ethic. ” Sed ars IV. non est necessaria in rebus factibilibus nisi ad hoc quod fiant, non autem postquam sunt fa­ ctae ·. Ergo nec prudentia est necessaria homini ad bene vivendum, postquam est virtuosus: sed forte solum quantum ad hoc quod virtuosus fiat. 2. Praeterea, jn/tfen/rn est per quam recte con­ • Up- ▼. n· ·; siliamur, ut dicitur in VI Ethic. ” Sed homo poiest cap. wi, °cap. πι< ”■ 7· * ex bono consilio agere * non solum proprio, sed rtU. etiam alieno. Ergo non est necessarium ad bene vivendum quod ipse homo habeat prudentiam; sed sufficit quod prudentum consilia sequatur. 3. Praeterea, virtus intellectualis est secundum quam contingit semper dicere verum, et nunquam falsum. Sed hoc non videtur contingere secun­ dum prudentiam : non enim est humanum quod in consiliando dc agendis nunquam erretur; cum humana agibilia sint contingentia aliter se habere. Unde dicitur Sap. ix ♦: Cogitationes mortalium timidae, ct incertae providentiae nostrae. Ergo vi­ detur quod prudenti# non debeat poni intelle­ ctualis virtus. Sed contra est quod Sap. vm *, connumera­ • V«r*. 7· tur aliis virtutibus necessariis ud vitam huma­ nam, cum dicitur de divina sapientia: Sobrieta­ tem ct prudentiam docet, iustitiam et virtutem, quibus utilius nihil est in vita T hominibus. factat. - facta <«%':«· ct a. » Offre. - b cle­ et id nem. inter anin et nem etc ’· iliari icm. ionc jam • sc virnc- irtis » in jm : ns, )tUS est. □te, >ru- 1 Soouk Tneou D. Tmobak T. UL tantum est, quia virtus est. S autem intendat repraesentare monstrum, vel talem impruportionem. directio vera ct opu» i erutu erit, utpote conformitatcm habent intento fini, cui nata est conformari talis ratio. IV. Ncc ic decipiar, noviiic. quitqusro. dicens veritatem huiusmodi nun spectare od artem, sed anis usum. Et consequentur, quia usus etiam intellectu* speculativi »b appe­ titu pendet, sicut contingit logicum syUogbare cx quatuor termini* \olentem, ct cx tribu* clum volentem. ac per hoc 1 tere vel non vere logica uti; ita in innil: scilicet quod habitus sit virto* intellectualis; ct quod »it arca contingentia. Quo­ niam sibi invicem ndxcrs.mtur. Si enim eit intellectuali» virtus, ergo semper verus, ac per hoc, ηστι contingentiom quia contingentium multo est f&ldtas. Et si est contingen­ tium. ergo non semper verus: ac per hoc, non esx virtus intellectualis. Hanc diiïicultatcni tractat hic Auctor in huc argumento. Hanc difficultatem non pu test ctlugcrc quisquis perfectionem intellectus practici in solo cognitione ponit. Ubi scito quod Scotu», in Ilf Sent., dist. xxxvi ", ihtdle- ' An. ·. ctum practicum in solo cognitione rcctifican*. adeo ut pru­ dentiam in subi ratione, absque appetitus bonitate, ponat; non potest huic difficultati Miiifactrc. Putat autem ipac quod, liem in speculatis is prindpla ex termini», et conclu» sio cx recto syllogismo scitur necessario, ita in practici*: ct sic perficitur ratio practice. Et illud VI Elhic. ·. quod s n‘ * 47 QUAESTIO LV1I, ARTICULUS VI 370 'C/Apo^CA’ a. >x. ' ’ aill* &ç»"‘n ’ j.ÎLnaicAt"^.’ l*. «1. ». cocnnt. per hoc, CW, qui :*sc pcis|uoniam it. quae consona item inuilvavir, philiucn petitum «fi.nn. - Om. II. aufe-m .icteri. Coinuioiitax'icv Curdlnalb* Caiotani Articulo texto, in responsione ad tertium, memento, no· vitic, quod tam dialectica quam demonstrativa docens est una. Sed in u»u eat differenda quam ponit littera: quia dialectica etiam utens cm una; demonstrativa vero multi­ plex. Idest, principle rationum demonstrativarum diveraificantur iuxttt divcnitiitcm rerum scibilium, quia eunt propria r docte. Saepe veritas lis ccr- actirc et t est. ctus, labet posquae aeciirtuti nae, i se* a, et vae ; » • Is rwp. i est irn- ARTI CULUS VI 37i versae a prudentia: sed quodammodo comparan­ tur ad ipsam sicut parles intégrales, inquantum omnia ista requiruntur ud perfectionem pruden­ tiae. Sunt etiam cl quaedam partes subicctivae, seu species prudentiae: sicut oeconomica, regnativa. cl huiusmodi. Sed praedicta tria sunt quasi paries polcntialcs prudentiae: quia ordinantur sicut . n. u., secundarium ad principale. Et dc his infra * dicetur. B-’u1 > illis: principia vero rationum probabilium non divcnificantur iuxta diversitatem rerum, quia sunt communia. Hoc enim est dialecticam utentem esse unam, demonstrativam multiplicem : divertite» namque vcl identitas principiorum suorum infert carum diverxitatem. 372 QUAESTIO ΙΛΊ1Ι. ARTICULUS I QUAESTIO QUINQUAGESIMAOCTAVA DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM AB INTELLECTUALIBUS IX QUINQUE ARTICULOS DIVISA einde considerandum est de virtutibus mo­ • (X qw Lvn, • Qa. Lit. * Q>L LU. Secundo : utrum virtus moralis distinguatur ab ralibus ♦. Et primo, de distinctione earum intellectuali. a virtutibus intellectualibus; secundo, de distin­Tertio : utrum sufficienter dividatur virtus per ctione earum ab invicem, secundum propriam intellectualem et moralem. materiam *; tertio, de distinctione principalium,Quarto: utrum, moralis virtus possit esse sine vcl cardinalium, ab aliis *. intellectuali. Circa primum quaeruntur quinque. Quinto: utrum, e converso, intellectualis virtus Primo: utrum omnis virtus sit virtus moralis. possit esse sine morali. D Lib IV, op ‘Μί Vb XXft, «p. i»x*. ARTICULUS PRIMUS • Zk nomiac As droalct UTRUM OMNIS VIRTUS SIT MORALIS III Sf.if.. dial, .χας qu. », *ft. 4, qu’ î, I Efrte* |*ci. »J II, lex», U • Up ’<· ' O. Cocmn-tf. OUcL p morem significat, quandoque habet primani longam, ct scribitur per η, graecam litte­ ram; quandoque habet primam correptam, ct scribitur per c. i Dicitur autem virtus moralis a more, secun­ dum quod mos significat quandam inclinationem naturalem, vel quasi naturalem, ad aliquid agen­ dum. Et huic significationi moris propinqua est alia significatio, qua significat consuetudinem: nam consuetudo quodammodo venitur in natu­ ram. ei lacu inclinationem similem naturali. Ma­ nifestum esi autem quod inclinatio ad actum pro­ prie convenit appetitivae virtuti, cuius est movere omnes potentias ad agendum, ut ex supradictis * ‘Q*- »· m fc palet. El ideo non omnis virtus dicitur moralis, sed solum illa quae est in vi appetitiva. Ad primum ergo dicendum quod obicctio illa procedit de more, secundum quod significat con­ suetudinem. Ad secundum dicendum quod omnis actus vir­ tutis potest ex electione agi : sed electionem re­ ctam agil sola virtus quae est in appetitiva parte animae; dictum est enim supra* quod digere F ’Q*· *■’«.*·»· est actus appetitivae partis*. Unde habitus de- ·ι>μ*elivus, qui scilicet est electionis principium, est solum ille qui perficit vim appetilivam: quamvis etiam aliorum habituum actus sub electione ca­ dere possint. Ad tertium dicendum quod natura est princi­ pium motus, sicut dicitur in 11 Physic. * Movere * i autem ad agendum proprium esi appetitivae par­ tis. Et ideo assimilari naturae in consentiendo ra­ tioni, esi proprium virtutum quae sunt in vi appetitiva. j) riifrr\' — in dtfcrf AUDI I GHI B. rlïdM rfigr’r I. • Op- ■».·.·« κ.-β'Π’.’ςα.» .| oc. ««· »1* ' j QUAESTIO LVin, .ARTICULUS II ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUS MORALIS DISTINGUATUR AB INTELLECTUALI II! Scnf. di*t. mhu qu. i. «n. 4. qu’ 3 ; ik 1'trW.. qu. 1. an. η; I EM*, ΙχΛ. M. VidctUF quod v’rlus mora^s intellectuali non distinguntur. Dicit enim Augustinus, in libro •i* iv. «Pde Civ. Dei ·, quod virtus est ars rcctc I»: w XXI». 07 virendi. Sed ars est virtus intellectualis. Ergo virtus moralis ab intellectuali non differt. -j. Praeterea, plcrique in definitione virtutum moralium ponunt scientiam : sicut quidum defi­ niunt quod perseverantia est scientia vel habitus eorum quibus est immanendum vel non immanen­ dum; et sanctitas est scientia Jaciens fideles et ser•λχ/χλλμ. vantes quae ad Deum fasta*. Scientia autem est 4n»«a. virtus intellectualis. Ergo virtus moralis non debet distingui ab intellectuali. •ar n. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in 1 Soliloq. ·, quod virtus est recta et perfecta ratio. Sed hoc pertinet ad virtutem intellectualem. ut patci m - i' V* Ethic. * Ergo virtus moralis non est distincta ab intellectuali. 4. Praeterea, nihil distinguitur ab eo quod m cius definitione ponitur. Sed virtus intellectualis ponitur in definitione virtutis moralis: dicit enim Philosophus, in II Ethic. * quod virtus moralis est habitus electivus existent m medietate determi­ nata ratione, prout sapiens determinabit. Huius' modi autem recta ratio determinans medium vir­ tutis moralis, pertinet ad virtutem intellectualem, 'Loc.cM.tape> ut dicitur in VI Ethic. ♦ Ergo virtus moralis non distinguitur ab intellectuali. Sed contra est quod dicitur in I Ethic ♦: /A·· ♦ Λ. lb. ICO. 11 1 terminatur virtus secundum differentiam hanc: di­ cimus enim harum has quidem intellectuales, has vero morales. Respondeo dicendum quod omnium humanorum operum principium primum ratio est: ct quae­ cumque alia principia humanorum operum inve­ niantur. quodammodo rationi obediunt; diversi­ mode tamen. Nam quaedam rationi obediunt omnino ad nutum, absque omni contradictione: sicut corporis membra, si fuerint in sua natura consistentia; slatim enim ad imperium rationis, manus aut pes movetur ad opus. Unde Philoso­ <·· . phus dicit, in 1 Polit. ♦. quod anima regit corpus -S. ih. Ucf. 111. despotico principatu, idest sicut dominus servum, qui ius contradicendi non habet. Posuerunt«igitur quidum quod omnia principia activa quae sunt in homine, hoc modo se habent ad rationem. Quod quidem si verum esset, sufficeret quod ratio esset perfecta, ad bene agendum. Unde, cum virtus a sit habitus quo perficimur ad bene agen­ dum. sequeretur quod in sola ratione esset: et J^nD SECUNDI M SIC PROCEDITUR. ■ I mm j-ii-fn». - niM 1 . v.rf«< AnCDEGUlKL.-Pn> 0 VjCTAffC.l. - SaSTtUU KF, U? p JU «J g. Ql \ESTÎO I.VIII, ARTICULUS III 374 Commentaria Cardinalis Gaietani formitate superadditae relationi*: sed dc conformitatc o sentiull. Inm enim superius · dictum est quod virtus moralis · est essentialiter habitus conformi* rationi; et non Iit idem habitus de non virtute virtus, per superadditam relationem ud rationem rectam. Et hacc expositio sufficiat pro omnibus similibus verbis Auctoris, tam hic quam alibi. Π. In eodem «ccundo articulo relinquitur difficultas illa in s articulo secundo eiusdem qulnquagesimaeocUvac quae­ proprio loco · disputanda. An possit homo contra actuale VI. 1, stionis, adverte quod ultima verba in corpore articuli, indicium operari. Sat enim est proposito dc hnbiribu* loqui, scilicet: habitus mnralis habet rationem virtutis humanae, et necessitatem habitus in appetitu etiam ostendere, ut in inquantum rationi conformatur, non intdliguntur de conlittera fit. x articulorum primi ct secundi titulis, in quaestione quin· quugcaimaociava, adverte quoti, quia formulis est doctrina Auctoris, ideo licet conclusum sit quod non omnis virtus est moralis, specialiter quaesitum est an inoratis sit intel­ lectualis. Decet enim doctrinam paulatim singula explicare: quamvis omnis virtus humana non moralis, sit intellectualis. 1 I ARTICULUS TERTIUS UTRUM SUFFICIENTER VIRTUS DIVIDATUR PER MORALEM ET INTELLECTUALEM D tertium sic proceditur. Videtur quod erit virtus moralis. Unde relinquitur quod omnis virtus humana non sufficienter divida­ virtus humana vel est intellectualis vel moralis. tur per virtutem moralem ct intellectua­ An primum i rgo dicendum quod prudentia, se­ lem. Prudentia enim videtur esse aliquid cundum essentiam suam, est intellectualis virtus. medium inter virtutem moralem ct intellectualem: Sed secundum materiam, convenit cum virtutibus connumeratur enim virtutibus ’ intellectualibus moralibus: esi enim recta ratio ugibilium, ut • Of ni. * i; supra * dictum est. Et secundum hoc, virtutibus Q« urn.»!.,. «&*·«· T, hl in VI Ethic, *; et etiam ab omnibus communiter ·. Tn. Ιχν-T. m, I» - Cl l:fr. I, connumeratur inter quatuor virtutes cardinales, moralibus connumeratur. ar- xiu. a. 10; «.Th. kct. sa. quae sunt morales, ul infra * patebit. Non ergo Ad secundum dicendum quod continentia et per­ •Qu- uo, an. t sufficienter dividitur virtus per intellectualem et severantia non sunt perfectiones appetitivae vir­ moralem, sicut per immediata. tutis sensitivae. Quod cx hoc patet, quod in con­ 2. Praeterea, continentia ct perseverantia, et tinente ct perseverante superabundant inordinatae etiam patientia, non computantur inter virtutes in­ passiones: quod non esset, si appetitus sensitivus tellectuales. Nec etiam sunt virtutes morales: quia esset perfectus aliquo habitu conformante ipsum non tenent medium in passionibus, sed abundant rationi. Est autem continentia, seu perseverantia, in eis passiones. Non ergo sufficienter dividitur perfectio rationalis partis *, quae se tenet contra > virtus per intellectuales ct morales. passiones ne deducatur *. Deficit tamen a ratione 3. Praeterea, tides, spes et cantas quaedam virtutis: quia virtus intellectiva quae lacit ratio­ virtutes sunt. Non tamen sunt virtutes intelle­ nem se bene habere circa moralia, praesupponit ctuales; hae enim solum sunt quinque, scilicet appetitum rectum finis, ul recte se habeat circa scientia, sapientia, intellectus, prudentia et ars, ut principia, idest fines, cx quibus ratiocinatur; quod • Q*. l*ii, art. dictum est ·. Ncc etiam sunt virtutes morales: continenti et perseveranti deesl. - Neque etiam >r 3' -' quia non sunt circa passiones, circa quas maxime potest esse perfecta operatio quae a duabus po­ est moralis virtus. Ergo virtus non sufficienter di­ tentiis procedit, nisi utraque potentia perficiatur viditur per intellectuales ct morales. per debitum habitum: sicut non sequitur perfecta Seo contra est quod Philosophus dicit, in II actio alicuius agentis per instrumentum, si instru­ Ethic. *, duplicem esse virtutem, hanc quidem in­ mentum non sit bene dispositum, quantumcumtellectualem, illam autem moralem. que principale agens sit perfectum. Unde si ap­ Responded dicendum quod virtus humana est petitus sensitivus, quem movet rationalis pars, quidam habitus perficiens hominem ad bene ope­ non sit perfectus; qiiantumcumquc rationalis pars randum. Principium autem humanorum actuum sit perfecta, actio consequens non erit perlecta. in homine non e.st nisi duplex, scilicet intellectus Unde nec principium actionis erit virtus - Et pro­ sive ratio, ct appetitus: hacc enim sunt duo mo­ pter hoc, continentia a delectationibus, et perse­ . ». " · ventia in homine, ut dicitur in Ili de Anima*. verantia a tristitiis, non sunt virtutes *, sed aliquid il. kQM. $,Tw. l«t k Unde omnis virtus humana oportet quod sil per­ minus virtute, ut Philosophus dicit, in VII Ethic. ' fective alicuius istorum principiorum. Si quidem Ad tertium dici ndi m quod fides, spes et ca­ • ; ren/m. - dn.» l». • Vid. Cotn·· Cxirt. r<« •Sr/· reddidit qtiorc continentia non est virtus. Primam, quae nunc dicta cat, excludentem ipsam a numero etiam intelle­ ctualium virtutum, cx parte superiori* partti animae. Se­ cundam autem cx parte inferioris partis, scilicet oppetitus sensitivi, culus actus sunt materia continentiae. Quae su­ perius · discussa est in suo universali, quod scilicet habitus ,rt·*· proprius alicuius operis non cst vinus, si non sit in ennsummativa potentia operis: ut contingit continentiae, quae Cal in appetitu rationali, ct opus consummatur ab oppe­ titu sensitivo. a» eojçnitione. - raftrrtt p. QUAESTIO LV11I, ARTICULUS V 3;6 ad bonum virtutis est quaedam inchoatio virtutis: currit. Et ideo, etsi virtus moralis non sil ratio non autem est virtus perfecta. Huiusmodi cnim recta, ut Socrates dicebat · ; non tamen solum * inclinatio, quanto est tortior tanto potest esse est secundum rationem rectam, inquantum inclinat periculosior, nisi recta ratio adiungutur, per quam ad id quod est secundum rationem rectam, ut fiat recta electio eorum quae conveniunt ad de­ Platonici posuerunt ·; sed etiam oportet quod bitum finem : sicut equus currens, si sit caecus, sit cum ratione recta. ut Aristoteles dicit, in VI tanto fortius impingit et laeditur, quanto fortius Éthic.* jn r. rthjf. - λi IM, ARTICULUS QUINTUS • Art. »- I IRUM INTELLECTUALIS VIRTUS POSSIT ESSE SINE MORALI Itdn. qt. t.t<, art. I; fk Virtut.. qx t. ârt. a; Qwdl. XII, qu. xv, ·π. ι; VI EMc. l©ct. i. ni) quintum sic proceditur. Vi detur quod ζvirtus intellectualis possit esse sine virΐ tute morali. Perfectio cnim prioris non ^dependet n perfectione posterioris. Sed ratio est prior appetitu sensitivo, et movens ipsum. Ergo virtus intellectualis, quae est perfectio ratio­ nis, non dependet a virtute morali, quae est per­ fectio appetitivac partis. Potest ergo esse sine ea. 2. Praeterea, moralia sunt materia prudentiae, sicut factibilia sunt materia artis. Sed ars potest esse sine propria materia: sicut faber sine ferro. Ergo ct prudentia potest esse sine virtutibus mo­ ralibus, quae tamen inter omnes intellectuales vir­ tutes, maxime moralibus coniunctn videtur. j. Praeterea, prudentia est rirtus bene consi• Cap. »,*-·: liatira, ut dicitur in VI Ethic. * Sed multi bene cap. tn, w. &; «s ■- 7· · S. Th. Uct. (V. consiliantur, quibus tamen virtutes morales desunt. M, VIII. Ergo prudentia potest esse sine virtute morali. Sed contra, velle malum facere opponitur di­ recte virtuti morali; non autem opponitur alicui quod sine virtute morali esse potest. Opponitur autem prudentiae quod rolcns peccet, ut dicitur · '' ’n VI Ethic.* Non ergo prudentia potest esse sine virtute morali. Respondeo dicendum quod aliae virtutes intel­ ■s lectuales ’ sine virtute morali esse possunt: sed prudentia sine virtute morali esse non potest Cuius ratio est, quia prudentia est recta ratio agi­ bilium; non autem solum in universali, sed etiam in particulari, in quibus sunt actiones. Recta au­ tem ratio praeexigit principia ex quibus ratio pro­ cedit. Oportet autem rationem circa particularia procedere non solum cx principiis universalibus, sed etiam ex principiis particularibus. Circa prin­ cipia quidem universalia agibilium, homo recte se habet pcr naturalem intellectum principiorum, per quem homo cognoscit quod nullum malum est agendum; vel etiam pcr aliquam scientiam praefi­ cam. Sed hoc non sufficit ad rcctc ratiocinandum circa particularia. Contingit enim quandoque quod huiusmodi universale principium cognitum per intellectum vel scientiam, corrumpitur in particu­ lari per aliquam passionem: sicut concupiscenti, quando concupiscentia vincit, videtur hoc esse bonum quôd concupiscit, licet sit contra univer­ sale iudicium rationis. Et ideo, sicut homo dispo­ nitur ad recte se habendum circa principia uni­ versalia. per intellectum naturalem vel per habitum scientiae ; ita ad hoc quod recte sc habeat circa principia particularia agibilium, quae sunt fines, oportet quod perficiatur per aliquos habitus se­ cundum quos fiat quodammodo homini conna­ tu rak- recte iudicarc de fine. Et hoc fit per vir­ tutem moralem : virtuosos enim recte iudicat dc fine virtutis, quia qualis unusquisque est. talis finis ridetur ei. ut dicitur in III Ethic. * Et ideo ad ζ/# I rectam rationem agibilium, quae est prudentia, requiritur quod homo habeat virtutem moralem. Ad primum ergo dicendum quod ratio, secundum quod est apprehensiva finis, praecedit appetitum finis: sed appetitus finis praecedit rationem ra­ ti oci nantem ad eligendum ea quae sunt ad finem, quod pertinet ad prudentiam. Sicut etiam in spe­ culativis, intellectus principiorum est principium rationis syllogizantis. Ad secundum dicendum quod principia artificia­ > lium non diiudicantur a nobis p bene vel male secundum dispositionem appetitus nostri, sicut fines, qui sunt moralium principia: sed solum per considerationem rationis. Et ideo ars non requirit virtutem perficientem appetitum. sicut requirit prudentia. Ad tertium dicendi m quod prudentia non solum est bene consiliati va, sed etiam bene iudientiva et bene praeceptiva. Quod esse non potest, nisi removeatur impedimentum passionum corrum­ pentium iudicium ct praeceptum prudentiae; et hoc per virtutem moralem. I) α ·»>4ιι. - nnà/» ABCtEGHI.pl). ·> btf*Hrriujles. - 4 Fntdfntla addh Γ. Commentaria Cardinalia Cuioiani inferius habendum in quaestione uv. - Secundo, ratione simncoctavac quaestionis, adverte quod duplici ratione inclusionis: ct sic spectant ud hunc tractatum dc distin­ possunt hac quaestiones moveri. Primo, ratione connexio· ctione moralis ct intellectualis virtutis. Est cnim inter eas non pura connexio, sed indusio unius in alia; et proptcrca nis*. et sic spectarent ud tracturum dc connexione virtutum, n titulis articulorum quarti ct quinti eiusdem quu»quagc- I • IblX »· *- ni. * ·_. t«- • O. ■■«· » QUAESTIO ΙΛΊΙΙ, ARTICULUS V (X. απ. , 114100., ift. u, cap. iu. ip. UM. β.μ. rk 1*1. u, • σ· nd modum distinctionis carum spectat haec discussio prius, ita ut postmoduin dc eurum connexione non relinquatur dubitationi locus. II. In eisdem articulis, ct praecipue in ultimo, diligen­ tissime notato, vir docte, terminos; ne contingat disputare in acqtiivoco, obscuros fieri, et admirari u trinque. Scito igitur quod prudentiae nomine quamvis unum significetur, duo intclliguntur. Cum enim significet rectam rationem adi­ bilium, quidam intclligunt eam sic infra limites intellectus, ut, eam in intellectu absolute credentes, nihil aliud signi­ ficare dicant nisi rectum diemmen agibilium : ita quod pru­ dentia nil aliud significat nisi rationem recte monstrantem in particulari agibili quid, quomodo, qualiter, etc., eligen­ dum sit. Et in horum numero est Scotus, in 111 Sent., disL xxxvi ·. Et hi, errantes in principio moralium, quantum postmodum devient ct obducant sequaces, facile patet. Quidam autem, immo omnes recte sentientes, ut Aristo­ teles, divus Thomas, et sequaces, prudentiae nomine Intel· ligunt rectam ngibiiium rationem appetitu recto particularis finis factam et firmatam. Ubi duo sunt declaranda: primo, quod ita sit; secundo, quomodo sit *. III. Quod enim prudentia essentialiter pendent ab ap­ petitu recto, probatur ex VI Ethic,, dupliciter, primo, cx oppositis cius; secundo, cx proprio actu. Omnis igitur ha­ bitus in ratione solum, dummodo non sit congenitus, ut habitus principiorum, est oblivio, ut patet. Prudentiae non est oblivio, ut patet ibi *. Ergo prudentia non est habitus i. tL* ’«"· "· in ratione solum. - Praeterea, delectatio ct tristitia, el si­ militer malitia, est corruptiva principii prudentiae, ut petet in VI Ethic. · Sed haec pertinent ad oppetitum. Ergo pru­ • 1MJ. IU dentia pendet cx appetitu. Deinde probatur directe. Actus proprius prudentiae est recte praecipere circa ngibilia. Ergo prudentia pendet cx appetitu recto. - Antecedens, quoad omne* partes, probatur. Primo, quod praecipere sit actus prudentiae, patet ex VI • Qp x» û- X- · Ethic. ·, ubi dicitur quod prudentia est praeceptiva. - Se­ S Th. Urt IXcundo, quod recte praecipere: quia aliter non esset virtus praeceptiva, nisi determinaret ad recte praecipiendum. - Ter­ tio, quod proprius ct praecipuus ipsius sit actus: quia con­ venit ei ut distinguitur a suis partibus, et est consummatio ceterorum actuum. Patet namque in VI Ethic., quod Aristo­ teles primo, prudentiam indistincte a suis portibus venatus, ponit * ipsam esse con&iliativom, etc.: postmodum ·*, dis­ tinguens ipsam n suis panibus, et distribuens singulis sua officia, expresse dat cubuliac recte consiliari, gnomoc autem ct synesi recte iudicare, prudentiae autem recte praecipere ; hi enim actus omnes sunt prudentis, ct secundum has partes ei conveniunt. Constat quoque quod dc agendis non est consummata ratio per consilium ct iudicium sed opor­ tet praeceptum rectum supervenire, quando oportet, etc. Propter cuius defectum, mullos videmus non operari pru­ denter, ut consulto iudicent. Praecipere ergo recte est pro­ prius ct praecipuus prudentiae actus. Consequentia nutem probatione non eget. Quia sicut praecipere non est intclligibilc quin dependeat ab appetitu, praecipit enim quilibet volens ; ita recte praecipere sibi ipsi in huiusmodi moralibus, non est nisi a recto appetitu. Et hoc est absque dubio tenendum. • Ci. nvxa. it. IV. Quomodo autem hoc sit *, manifestatur cx ipso aciu, ct principio. Cum aliquis prudenter se habet ad ea quae abstinentiae a cibo ct potu sunt, non idcirco prudenter se habet, quia recte discurrit circa qualitatem et quantitatem ct tempus sumendi cibi aut potus, etc.; nec quia recte in­ dicat in ordine ad conditionem suam, etc.: sed quia recte inventa ct iudicata sibi ipsi praecepto imponit. Praecepto autem dico, non quo animus imperfecte imperat sibi vcl· Icitalc quadam, sicut accidit tepidis in via virtutum, qui vellent quidem netus virtutum, sed in veritate non volunt, scii quo animus perfecte sibi imperat, non quia vellet, • Cip. t*. sed quia vult, ut Augustinus disputat in VIII Confess. · Cum auteiu perfecte sibi ipsi imperat unimus appetere ten­ tum, talem, tali hora, propter bonum rationis, etc., cibum ei potum; oportet quod hoc actuale imperium ab actuali appetitu boni rationis in tali materia, nunc, hic, etc, pro­ cedat: nisi enim vellet nunc, hic, hoc bonum, etc., non perSvmmak Tmfou D. Thosak T. III. 377 fectc praeciperet. Et quoniam cx similibus actibus similes habitus generantur ·; et sicut actus ab actu, ita habitus ab ·α.ΛΛ·<Μ.,βhabitu pendet: ideo cx frequentem huiusmodi actibus gc- «. ■. ?. · s Tk nentur habitus similis, scilicet recte praeceptivus in huius- icJ' ' modi, ct dependens ab habitu rectum reddente appetitum ad finem ad quem prudens imperat, bonum scilicet ratio­ nis in tali materia, hic, nunc, mihi, etc. Rursus, cum multo consilio et recto iudicio definierim tale bonum, puta temperantiae vcl mansuetudinis, esse vo­ lendum ct sectandum; non proptcrca mihi imponendum nunc, hic, efficaciter videbitur, nisi sic, scilicet secundum appetitum, dispositui sim. Experior enim quod famelico aut sitibundo aut irato, aliud videtur efficaciter prosequen­ dum quam non oppetenti: et non appetens, impero mihi abstinentiam aut mansuetudinem; appetens autem, prosecu­ tionem. Et hoc, quia qualis unusquisque est, talis ei videtur finis quoad prosecutionem, quae consistit in praeceptu, ■ a i)ji, hb. ut cx supradictis · dc ordine actuum voluntatis, patet. Unde 5. Tb. 1er- xat. • Qm. ϊπ, trt. ». cum prudentia habituel me ad praecipiendum mihi ipsi Caa»c.f. ne®, tt. consona recto fini moralium actuum meorum; ct qualis sum secundum appetitum meum, talis mihi ridetur finis: consequens est quod finis meus, inquantum apparens mihi principium meae prudentiae, ex qualitate mei secundum appetitum dependeat. Et sic prudentia non est in ratione absolute, sed in ordine ad appetitum: ct essentialiter de­ pendet ab appetitu, a qua pendet praeceptum cius actus, el variatur apparentia finis, cius principium. V. Et nola quod, licet ucraque via, cx parte scilicet ocius et ex parte principii prudentiae, habeatur dependentia cius ab appetitu; quia lumen prima ria dependentiam ab ap­ petitu intellectivo, a quo pendet imperium; secunde autem dependentiam ab appetitu simpliciter, sive intellectivo sive I sensitivo, ut «t perfectus moralitcr, ostendit: ideo tam Aristotelei ni VI Ethic. ·, quam Auctor hic, secunde vie usus •Ci.eaaua.iaK. est ud declarandam dependentiam prudentiae ab appetitu. Et merito : quia dependentiam a virtutibus moralibus tra­ ctant, quae nun in solo intellectivo oppetitu sunt. Ego nutem paululum forte digressus sum, ut subvenirem im­ becillitati non penetrantium naturas horum habituum; ne fallamur, loquentes dc tali virtute intellectuali, in intellectu tantum sistendo. VI. Circa conclusiones eorundem ultimorum articulorum eiusdem quaestionis quinquagcsimacoctavae, adverte quod indusio virtutis intellectualis, puta prudentiae, in cnnrali, vi.u-U-manifesta valde est cx definitione virtutis II Ethic. * Et •S.C*c. Th. 1«L su. quamvis neminem videatur habere contradictorem, habet tamen difficultatem. Quoniam, ut dictum est ex VI Ethic., et hic ", virtutis moralis est tendere in finem, principium • CX sett. tn. IV. prudentiae: principium autem non dependet a principiato, nec prius n posteriori. Virtus igitur moralis non pendet u virtute intellectuali, quae est prudentia. Inclusio autem virtutis moralis in intellectuali, pruden­ ·«tia scilicet, et habet Scotum, loco allegato * oppositum: • Cf. quia prius non dependete posteriori; prudentia autem est prior, tum quia est dictamcn rectum, ut dictum fuit ·; • Nmu U>. tum quia dictat dc fine particulari, ct his quae sunt ad finem. Tum quia non est assignarc actum quo generentur istae virtutes, scilicet moralis ct sua prudentia: quia nec intellectus, nec voluntatis. - Et habet difficultatem propter hoc. quod medium virtuti morali praestituitur a prudentia: ut palet cx definitione virtutis moralis, ct experientia. Me­ dium autem est finis virtutis moralis. Vinus ergo moralis non principiat prudentiam: sed c converso prudentia dat ei finem, principium in moralibus. VII. Ad evidentiam horum essent multa dicenda, quo­ rum quaedam nd qu. txvi, art. 3, ad spectant; quae­ dam ad qu.xt.vn *, ΙΓ ΙΓ'. Unde cum intendam in pro- · .ut. b. priis locis singula discutere, pro nunc supponendo do­ ctrinam Auctoris, declarandam inferius ·, scito quod, «em · Uci» chin intellectu speculativo sunt duo habitus, scilicet intelle­ ctus ct scientia, et scientia, utens propositionibus pertinen­ tibus ad intellectum, demonstrat ex evidentia illarum pro­ positionum et discursu syllogistico; ita «t in intellectu prictico, etiam in materia ngibiiium, si in puro intellectu statur. Ex sytulcrcsi enim, qui est habitus principiorum in 378 QUAESTIO LVIII, ARTICULUS V intellectu practico respectu ugibilium. ct recta ratione, infra limites intellectus, syllogizando, concluditur verum. Sed quo­ niam iudicium tale non nisi dc universalibus haberi pos­ set, singularia enim variabilia ct incerta sunt, iudiduinque infallibile non suscipiunt; ct prudentia circa singula sem­ per recta est ratio, ulioquin virtus non esset: ideo intel­ lectus practical circa agi bi lia, licet habere possit scientiam moralem infra limite» intellectus consistens, tamen nun­ quam habebit rectam rationem agibilium particularium hic, nunc, etc., quod est habere prudentiam, nisi in ordine nd ,r· appetitum, ut superius · dictum luit. VIII. Est autem ordo talis in huiusmodi ngibilibui. Primo, est synderesis in intellectu, dictans et praestituens virtuti morali suum obiectum, quod est finis: propositio­ nes enim quae sunt principia in agibilibus, ex fine, qui habet rationem principii in operubilibus, conficiuntur. - Et sic virtus moralis, ad quam spectat tendere in finem prae­ cognitum, ad finem praestitutum sibi a synderesi, tendit actu qui vocatur velle vcl intentio in voluntate, ct in ap­ petitu sensitivo appetitus per modum intentionis.- Tertio loco venit prudentia, habens sc ad synderesin, sicut scientia ad intellectum in speculatis. Prudentia autem, cum sit recta ratio, cuius est discurrere, utitur duabus praemissis, quae sunt principia conclusionis. Prima praemissa est propositio spectans ud synderesin, verbi gratia: Bonum rationis tam in passionibus quam operationibus, est prosequendum. Se­ cunda vero praemissa est particularissima, scilicet: Bonum rationis nunc, hic, salvatur tn tali, tanta, etc,, audacia vel ira. Et tunc sequitur conclusio praeceptiva, non in actu signato, idest, Ergo hoc est mihi nunc praecipiendum, elipendam, prosequendum : sed in actu exercito, idest, Ergo actualiter sum in exercitio iudicii, praecepti, electionis, pro­ secutionis, Hoc enim est quod multos decipit in hac ma­ teria: quoniam propositiones istac tam synderesis quam prudentiae, in actu signato disputantur; ct limen oportet intueri naturum ct vim carum in actu exercito. Λ prima autem praemissu ad secundum non est ordo immediatus in istis, sicut est in speculativis. Sed a propo­ sitione quae est prima praemissa, provenit in appetita mo­ tus cius rectus in finem. Et sic ab appetitu ct praemissa illa provenit veritas secundae praemissae, qunc est parti­ cularissima: quoniam cx dispositione mea secundum ap­ petitum, provenit quod mihi consonet talis finis in parti­ culari, puta tale bonum, nunc, hic, etc. Et dc hac praemissa intelligitur illud 111 Ethic,: Qualis unusquisque est, talis • Ci. ibid. finii d didetur ·. Et sequitur conclusio conformis minori propositioni, scilicet consistens in actu intellectus ab appe­ titu: scilicet iudicium dc his quae sunt ad finem, puta tanta ira, nunc, praecipiens illam. Et deinde actus appetitus in ordine ad intellectum, scilicet electio. In hoc autem ordine, si quis inspiciar, et unicuique pro­ pria tantum tribuere velit; dicet quod, quia prudentia at­ tenditur secundum suum proprium ct praecipuum actum, qui est recte praecipere; cl ipse est principium rectae ele­ ctionis : ideo virtus moralis, cui attribuitur electio pro pro• a. nam. <1. prio actu, ut patet cx sua definitione ·, pendet necessario ex prudentia. Et rursus, quia ipsum recte praecipere pendet ab appetitu recto veri fi can te minorem propositionem, quae est praeceptivae conclusionis principium proximum; con­ sequens est quod prudentia pendent nb appetitu recto. IX. Ad praelibandum autem quomodo circa obiecta ve­ ritas sc habeat, inspicito in eodem ordine, ct advene quod tam virtus moralis quam prudentia, plurcs actus habet. Virtus enim moralis habet, primo, netum intentionis, seu simplicis appetitus, respectu sui obiccti, quod est finis, sci­ licet bonum rationis, quod est principium prudentiae. Habet deinde actum electionis circa materiam consonam fini, sci­ licet passiones vcl operationes tantas, talcs, etc. Et ratione primi actus, praecedit prudentiam, immo vérifient eius mi­ norem ct conclusionem: ratione secundi, dependet etiam α conclusione prudentiae, scilicet praecepto. - Ipsa similiter prudentia habet, primo, actum indicii practici in particulari ogibili; quod non est scibile, quia contingens. Et secundum hunc actum, verificatur dc ea quod recte iudicat de fine, • Nem.pra«e«J. et similia: ct ratio est quia, ut dictum est *, etiam minor propositio est inter principia prudentiae, et cx fine confi­ citur. I labet deinde duplicem actum ut conclusionem, in­ dicium scilicet de his quae sunt ad finem, ct praeceptum eorundem eligendorum : utrumque enim cx fine particula­ rissimo concluditur, et clauditur in iudicio praecipiente. Et secundum hos netus, determinat ct dat medium virtuti mo­ rali, concludendo tantam iram, nunc, hic, etc., assumendam, ct praecipiendo illam. Et secundum hos actus, cum depen­ deant cx minori pendente cx appetitu, manifeste pendet cx appetitu recto. Et quia secundum hos actus est prin­ cipium electionis rectae talis tantaeque materine, ideo est principium virtutis moralis. - Et sic virtus moralis in solo actu electionis pendet n prudentia. Prudentia autem pen­ det ct quoad actum iudicii de tine particularissimo: ct me­ diante hoc, quoad actum iudicii dc his quae sunt ad finem, cl quoad actum praecepti, dupliciter; scilicet mediante de­ pendentia iudicii de tine, et secundum sc, quiu dc ratione cius est quod sit netus intellectus moti ab appetitu. Et si quis tibi dixerit quod vinus moralis non nisi ha­ bitus est electivus m medio consistens * etc.; ac per hoc, · Cf. Aruiac £- ., . . 'Ur. 14·. nlic, intentio finis praecedens prudentiam, non spectat ad vir- ctnau tutem moralem: - dicito quod in electione ipsa clauditur intentio finis, quoniam electio est eorum qunc sunt ad fi­ nem propter finem. Et bene sc habere eligendo, et appe­ tendo finem, sc habent sicut motus ad medium, ct termi­ num: constat autem quod propter eandem naturam ten­ dit aliquid in medium cl terminum. Unde eadem est virtus qua appetitus tendit in finem recte, et ea quae sunt «id illum. Propter quod in definitione, dum dicitur quod est habitus electivus, implicite dictum est quod etiam intentivus finis est. X. Et per haec patet responsio ad omnia obiecta*, duo- · Ct. we-n bus dumtaxat exceptis: scilicet quomodn prodentia det me­ dium virtuti morali, et non finem, cum medium sit finis; ct quomodo simul generentur. Et illud quidem inferius in qu. r xvi * dicetur, ac postmodum in ΙΓ li‘‘, qu.xi.vu··, · An.j, Ceaconsummabitur, Deo duce, ct divo Thoma intercedente. - -Ax·. CeeHacc autem Scotica quaestio facile patet cx eo quod actus isti intellectus cl voluntatis non solum simul fiunt, $cd unus ct idem numero netus est actus utriusque, diversi­ mode rumen. Praecipere enim est actus intellectus formalitcr, appetitus autem virtunliicr. et similiter electio est actus appetitus formaliter, intellectus vero vinualitcr, ut ex supradictis * dc actibus voluntatis patet. Nullum igi­ * Qa.nn,etc quita, AL tur inconveniens est ab actibus vim duplicem habentibus, duas fieri simul virtutes. dicta in articulo quinto eiusdem quaestionis quinquagcsimaeoctavac, ut subveniatur magis novitiis. et in principiis non relinquatur obscuritas; scribendum occurrit de particuhiritatc, quomodo ct quare appetitus tolis fadt iudicium talc de fine. Quod est declarare illam maximam III Ethic.: Qualis unusquisque est, talis ei finis videtur. Sciendum est igitur quod, appetitu atfecto ad aliquid, puta ad vindictam, cx hoc ipso quod afficitur ad illud, duo simul fiunt, nam in ipso fit ipsa atfcctio ad vindi­ ctam; ct in vindicta consurgit relatio convenientiae ad talem appetitum, ha quod vindicta incipit esse, et est conveniens tali appetitui, quae prius non erat conveniens: non propter mutationem in vindicta, sed in appetitu. Consonante autem vindicta appetitui, in intellectu consurgit quod ratio indicet eam convenientem, cx hoc quod ratio movetur ab appe­ titu sic affecto. Quia enim ratio movetur ab appetitu, fit in ratione passiva motio; et consequenter, quia ab appe­ titu sic aifccto movetur ratio, fit in ratione passiva motio consonans illi allectioni ; ce sic ab appetitu aifccto fit proportionaliter ralio, ut substat appetitui, nmquani aifecta ct conveniens vindictae. Et sic, quemadmodum gustus affectus amaritudine, iudicat omnia amara; ita ratio infecta, vcl bene affecta, iudicat secundum illam immutationem qua ab affe­ cto appetitu movetur, ha quod intus existais, quod pro­ hibet extraneum ', invenitur non solum in indicante secun­ .U·**-· ι,ΐς dum appetitum; sed etiam secundum rationem, ut substat t; appetitui. In cuius signum, ratio n tali allectione aut non mota, ut accidit sedata passione; aut non sufficienter mota. irca C QUAESTIO LV1II, ARTICULUS V ut accidit passione non praevalente, quamvis «urgente; aut recte iudicat. aut a recto iudicio non omnino declinat, ut experientia testatur. Et quia prudentia est in ratione ut substat appetitui, • pvt iMTcocri ut supra* didicimus, ideo appetitus affectio corrumpit ac*iMCoe“aiC' «timationem prudentiae, redundando in rationem ut cius subicctum; et non corrumpit aestimationem artis, neque ** ς ^conielr‘jc· ut dicitur in VI Ethic. 9 - Praesentate igitur per intellectum noviter vindicta appetitui, quia rationalis potentia est ad utrumlibet, ct determinatur n proacresi, ap­ petitus sua sc libertate determinat ad vindictam, affectando illam. Et cx hoc comitatur indicium rationis quandoque falsum: quando scilicet affectio vindictae est contra rationem rectam, ct iudicat ratio ab affectu infectu, vindictam ut con­ venientem. Et sic sequitur conclusio praeceptiva quod fiat. II. Hanc autem causam cx parte rationis ut est subic­ ctum prudentiae, assignatam, adiuvnnt duae aliae causae: altera cx parte obiecti; altera cx parte communis inclina­ tionis virium animae. Ex parte siquidem obiecti, quia cx ipsa appetitus immuutione.constituitur in esse vero, dum vindicta est vere conveniens appetitui sic atfccto: constat namque intellectum naturaliter inclinari in verum. Et licet cx hoc non fiat obiectum conveniens ct verum nisi secun­ 379 dum quid; ct proptcrca contingat errare intellectum, iudicando vindictam convenientem simpliciter, idest line addi­ tione , quae tamen non est conveniens nisi secundum quid, quia appetitui sic atfccto tantum: nonnullum tamen verum est verum secundum quid, attractivamque particip.it vim intellectus ad sc. Et sic affectione appetitus ad vindictam, constituitur ipsa vindicta in esse vere convenienti secun­ dum quid, ct apparenter convenienti «impliciter: quoniam appetitus animalis est primo totius suppositi, ac per hoc conveniens vere appetitui offertur ut conveniens simpliciter ipsi appetenti, etc. Ex parte vero communis inclinationis virium animae, dum eas experiri videmur promptas ad operandum consone affectioni praedominanu. Apparet enim in infirmis sinentibus, quod repraesentantur cis omnes aquae quos unquam vide­ runt ; ct concupiscentibus simulacra delectabilium, etiam im­ portuna, occurrunt; tanquam natura inditum sil ut obse­ quium praedominanti affectioni praestent animae vires; inter quas constat apprehensivam vim esse. In cuius signum, irato absque deliberatione praesentatur statim vindicta, scu puni­ tio, tanquam conveniens. Sic ergo fit ut qualis unusquisque est, talis ei rideatur /inis. Et sic appetitus corrumpit aesti­ mationem prudentiae. QUAESTIO LIX, ARTICULUS I 38o ·> QUAESTIO QUINQUAGESIMANONA DE COMPARATIONE VIRTUTIS MORALIS AD PASSIONEM IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA Primo: utrum virtus moralis sit passio. considerandum est dc distinctione mo­ ralium virtutum ad invicem ·'. Et quia virtu­ Secundo: utrum virtus moralis possit esse cum tes morales quae sunt circa passiones, distinguun­ passione. tur secundum diversitatem passionum. oportetTertio: utrum possit esse cum tristitia. primo considerare * comparationem virtutis adQuarto: utrum omnis virtus moralis sil circa passionem; secundo, distinctionem moralium vir­ passionem P. Quinto; utrum aliqua virtus moralis possit esse tutum secundum passiones *. sine passione. Circa primum quaeruntur quinque. einde •Cf.qa. Lvui, In­ tro J. • Qo. lx. D • op ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUS MORALIS SIT PASSIO 111. Sen E, Jiat. xxtii, qu. i, art. Jf qu* 2; Ii Ethic., ko. v. D PRIMUM SIC PROCEDITUR. VidctUT quod virtus moralis sil passio. Medium enim est eiusdem generis cum extremis. Sed virtus moralis est medium inter passio­ nes. Ergo virtus moralis est passio. 2. Praeterea, virtus et vilium, cum sini con­ traria, sunt in eodem genere. Sed quaedam pas­ siones vitia esse dicuntur, ut invidia et ira. Ergo etiam quaedam passiones sunt virtutes. 3. Praeterea, misericordia quaedam passio est: csl cnim tr’stitia dc alienis malis, ut supra ♦ di­ ctum est. Hanc autem C/ctro, locutor egregius, non dubitavit appellare virtutem; ut Augustinus dicit, in •op. ». IX de Civ. Dei*. Ergo passio potest esse virtus moralis. sTÎ'ÏLn ν’’ Sed CONTRA lst quod dicitur in 11 Ethic.*, quod passiones neque virtutes sunt neque malitiae. Respondeo dicendum quod virtus moralis non potest esse passio. Et hoc patet triplici ratione. Primo quidem, quia passio est motus quidam ap• QcuxxM.an.j. petitus sensitivi, ut supra * dictum est. Virtus au­ tem moralis non est motus aliquis, sed magis prin­ cipium appetilivi motus, habitus quidam existons. - Secundo, quia passiones ex seipsis non habent rationem boni vel mali. Bonum cnim vel malum T hominis est T secundum rationem : unde passiones, secundum sc consideratae, se habent ut ab bonum et ad malum, secundum quod possunt convenire rationi vel non convenire. Nihil autem tale potest esse virtus: cum virtus solum ad bonum se ha. Q...LV. art. beat, ut supra * dictum est. - Tertio quia, dato quod aliqua passio se habeat solum ad bonum, vel so­ lum ad malum, secundum aliquem modum; tamen motus passionis, inquantum passio est, principium habet in ipso appetitu, ct terminum in ratione, in cuius conformitatem appetitus tendit. Motus autem virtutis est e converso, principium habens in ratione ct terminum in appetitu, secundum quod a ratione movetur. Unde in definitione vir­ tutis moralis dicitur, in II Ethic.*, quod est habitus electivus in medietate consistens determinata ra­ tione. prout sapiens determinabit. Ad primum ergo dicendum quod virtus, secun­ dum suam essentiam, non est medium inter pas­ siones: sed secundum suum cficctum, quia scilicet inter passiones medium constituit. Ad secundum dicendum quod, si vitium dicatur habitus secundum quem quis male operatur, ma­ nifestum est quod nulla passio est vitium. Si vero dicatur vitium peccatum, quod est actus vitiosus, sic nihil prohibet passionem esse vitium, et e con­ trario concurrere ad actum virtutis; secundum quod passio vel contrariatur rationi, vel sequitur actum rationis. Ad tertium dicendum quod misericordia dicitur esse virtus, idest virtutis actus, secundum quod motus ille animi rationi servit: quando scilicet ita praebetur misericordia, ut iustitia conservetur, sive cum indigenti tribuitur, sive cum ignoscitur poenitenti, ut Augustinus dicit ibidem. Si tamen mi­ sericordia dicatur aliquis habitus quo homo per­ ficitur ad rationabiliter miserendum, nihil prohi­ bet misericordiam sic dictam esse virtutem. Et eadem est ratio de similibus passionibus. ■ a) coruiderarc. - in communi tiddit P. β) piaioncm. - paaioncj IM. j T) rit. - at eae E. •lard Câxwi * QUAESTIO LIX, ARTICULUS 11 38i Commentaria Cardinalis Caiotani s tota quaestione quiquagesimanona nihil scribendum oc­ currit, nisi in primo articulo, in responsione ad primum, monere quod virtus moralis materiam suam, putu passiones vcl operationes, eligit secundum quosdam limites, sub qui­ bus formam medii suscipiunt. Et propterca in littera di­ I citur quod virtus moralis non est secundum essentiam me­ dia inter passiones, sed secundum effectum: quia scilicet inter passiones constituit medium, eligendo eas in illa quan­ titate, eta, qua in medio secundum rationem constituun­ tur. Hoc enim ctfcctus virtutis moralis cit ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE CUM PASSIONE II Ethic,, Iret. n>. VidetUF quod Vlrtus moralis cum passione esse non possit. Dicit enim Philosophus, in IV • ο?. »··’’· *, quod utilis est qui non pati­ tur, patiens autem qui patitur et non deducitur. Et eadem ratio est dc omnibus virtutibus mo­ ralibus. Ergo omnis virtus moralis est sine pas­ sione. 2. Praeterea, virtus est quaedam recta habi­ tudo animae, sicut sanitas corporis, ut dicitur in VII Physic.*: unde virtus quaedam sanitas animae esse videtur, ut 'Pullius dicit, in IV de Tuscul. Quaest. * Passiones autem animae dicuntur morbi quidam animae, ut m eodem libro * 'Pullius dicit. Sanitas autem non compatitur secum morbum. Ergo neque virtus compatitur animae passionem. 3. Praeterea, virtus moralis requirit perfectum usum rationis etiam in particularibus. Sed hoc · impeditur per passiones: dicit enim Philosophus, in VI Ethic. quod delectationes corrumpunt existimationem prudentiae; et Sallustius dicit, in Catilinario *, quod non facile verum perspicit animus, ubi illa afficiunt, scilicet animi passio­ nes. Virtus ergo moralis non potest esse cum passione. Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV de Civ. Dei*: Si perversa est voluntas, perversos habebit hos matus, scilicet passionum: si autem recta est, non solum inculpabiles, verum etiam lau­ dabiles erunt. Sed nullum laudabile excluditur per virtutem moralem. Virtus ergo moralis non ex­ cludit passiones, sed potest esse cum ipsis. Respondeo dicendum quod circa hoc fuit discor­ dia inter Stoicos et Peripateticos, sicut Augustinus dicit. IX de Civ. Dei. * Stoici enim posuerunt quod passiones animae non possunt esse in sapiente, sive virtuoso: Peripatetici vero, quorum sectam Aristoteles instituit, ut Augustinus dicit in IX de Civ, Dei. *, posuerunt quod passiones simul cum virtute morali esse possunt, sed ad medium re­ ductae. Haec autem diversitas, sicut Augustinus ibi­ dem dicit, magis erat secundum verba, quam secundum eorum p sententias. Quia enim Stoici non distinguebant inter appetitum intellectivum, pl> SECUNDUM SIC PROCEDITUR. a) hoc. - hic etiam Ρλ. coram. - rerum PAIICDGHIKLd. γ) veniunt. - now veniunt AIlCGlilLpD, rrorer.iuiit EI qui est voluntas, et inter appetitum sensitivum, qui per irascibilcm et concupiscibilem dividitur; non distinguebant in hoc passiones animae ab aliis affectionibus humanis, quod passiones animae sint motus appetitus sensitivi, aliae vero affectio­ nes, quae non sunt passiones animae, sunt motus appetitus intellectivi, qui dicitur voluntas, sicut Peripatetici distinxerunt: scd solum quantum ad hoc, quod passiones esse dicebant quascumque affectiones rationi repugnantes. Quae si ex deli­ beratione oriantur, in sapiente, seu in virtuoso, esse non possunt. Si autem subito oriantur, hoc in virtuoso potest accidere: eo quod animi visa quae appellant phantasias, non est in potestate nostra utrum aliquando incidant animo; ct cum 1 veniunt γ ex terribilibus rebus, ncccsse est ut sa­ pientis animum moveant, ita ut paulisper vel pa­ vescat metu, vel tristitia contrahatur, tanquam his passionibus praevenientibus rationis officium; nec tamen approbant ista, eisque consentiunt ; ut Au­ gustinus narrat in IX Dc Civ. Dei*, ab Agellio 6 ‘1 14 dictum. Sic igitur, si · passiones dicantur inordinatae af· tectiones, non possunt esse in virtuoso, ita quod post deliberationem cis consentiatur; ut Stoici posuerunt. Si vero passiones dicantur quicumquc motus appetitus sensitivi, sic possunt esse in vir­ tuoso, secundum quod sunt a ratione ordinati. Unde Aristoteles dicit, in II Ethic. ♦, quod non -«.«·' bene quidam determinant virtutes impossibilitates quasdam et quietes, quoniam simpliciter dicunt: scd deberent dicere quod sunt quietes a passio­ nibus quae sunt ut non oportet, et quando non oportet. Ad primum ergo dicendum quod Philosophus exemplum illud inducit, sicut ct multa alia in libris logicalibus, non secundum opinionem propriam, scd secundum opinionem aliorum. Haec autem fuit opinio Stoicorum, quod virtutes essent sine passionibus animae. Quam opinionem ζ PhilosoC phus excludit in II Ethic. *, dicens virtutes non -ut. . esse impossibilitates· - Potest tamen dici quod, cum dicitur quod mitis non patitur, intelligendum est secundum passionem inordinatam. Ad secundum dicendum quod ratio illa, et omnes B) Afcilia. - luto Gellia p. <) SiC ifiitur, ii. - Λ iftitnr PK Ç) opinionem. - Οιη. Ptf. 382 QUAESTIO LIX, similes quas Tullius ud hoc inducit in libro de Tuscul. Quaesi., procedit de passionibus secun­ dum quod significant inordinatas affectiones. Αό TERTIUM dicendum quod passio praeveniens ARTICULUS III indicium rationis, si in animo praevaleat ut ci consentiatur, impedit consilium ct indicium ratio­ nis. Si vero sequatur, quasi ex ratione imperata, adiuvat ad exequendum imperium rationis. ARTICULUS TERTIUS UTRUM VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE CUM TRISTITIA Videtur quod virtus cum tristitia esse non possit. Vir­ tutes enim sunt sapientiae effectus: se• Ver*. 7. illud Sap. viuz* Sobrietatem et iusti/iam docet, scilicet divina sapientia, prudentiam et virtutem. Sed sapientiae convictus non habet • Vtn. ι(>. amaritudinem, ut postea * subditur. Ergo nec virtutes cum tristitia esse possunt. 2. Praeterea, tristitia est impedimentum ope· w. » t - rationis a; ut palet per Philosophum, in VII « et ·*’οψ. *ί'η.1"- X Ethic. * Sed impedimentum bonae operationis S· Th. Itet· vHr repugnat virtuti. Ergo tristitia repugnat virtuti. 3. Praeterea, tristitia est quaedam animi ae­ gritudo; ut Tullius eam vocat, in 111 de Tuscul. • dp- <*· **· Quaesi. ♦ Sed aegritudo animae contrariatur virtuti, quae est bona animae habitudo. Ergo tristitia contrariatur virtuti, nec potest simul esse cum ea. Sed contra est quod Christus luit perfectus virtute. Sed in eo fuit tristitia: dicit enim, ut ha­ betur Matth» xxvi Tristis est anima mea usque ad mortem. Ergo tristitia potest esse cum virtute. Respondeo dicendum quod, sicut dicit Augusti. OP. vm. nus, XIV de Civit. Dei. Stoici voluerunt, pro tribus perturbationibus, m animo sapientis esse tres eupathias. idest tres bonas passiones : pro cupidi­ tate scilicet voluntatem; pro laetitia, gaudium; pro metu, cautionem. Pro tristitia vero, negaverunt β posse aliquid esse p in animo sapientis, duplici ratione. Primo quidem, quia tristitia est de malo quod iam accidit. Nullum autem malum aesti­ mant posse accidere sapienti: crediderunt enim quod, sicut solum hominis bonum est virtus, bona autem corporalia nulla bona hominis sunt: ita solum inhonestum est hominis malum, quod in virtuoso esse non potest. Sed hoc irrationabiliter dicitur. Cum enim homo sit ex anima et corpore compositus, id quod con­ fert ad vitam corporis conservandam, aliquod bonum hominis est: non tamen maximum, quia eo potest homo male uti. Unde et malum huic bono contrarium in sapiente esse potest, et tristiτ tiam moderatam inducere. - Praeterea, etsi τ vir­ tuosos sine gravi peccato esse possit, nullus tamen invenitur qui absque levibus peccatis vitam ducat: • v*·. J secundum illud I Ioan. 1 *: Sz dixerimus quia pec­ catum non habemus, nos ipsos seducimus. - Tertio, quia virtuosos, etsi peccatum 4 5 non habeat, forte quandoque habuit. Et de hoc laudabiliter dolet; d tertium sic proceditur. 4) operationi». - rationi» E» bonae operationi» F. ;) ewt. - Om. ABCGIKLpDH. γ) ctiL - ti ABCDEFGU.KpH. secundum illud II ad Cor. νιι: * Quae secundum Deum est tristitia, poenitentiam m salutem stabilem operatur. - Quarto, quia potest etiam dolere lau­ dabiliter de peccato alterius, - Unde eo modo quo virtus moralis compatitur alias passiones ratione moderatas, compatitur etiam tristitiam. Secundo, movebantur ex hoc, quod tristitia est dc praesenti malo, timor autem dc malo futuro: sicut delectatio de bono praesenti, desiderium vero de bono futuro. Purest autem hoc ad vir­ tutem pertinere, quod aliquis bono habito fruatur, vel non habitum habere desideret, vel quod etiam malum futurum caveat. Sed quod malo praesenti animus hominis substernatur, quod fit per tristitiam, omnino videtur contrarium rationi: unde cum virtute esse non potest. Sed hoc irrationabiliter dicitur. Est enim ali­ quod malum quod potest esse virtuoso praesens, ut dictum est. Quod quidem malum ratio dete­ statur. Unde appetitus sensitivus in hoc sequitur detestationem rationis, quod de huiusmodi malo tristatur: moderate tamen, secundum rationis iudteium. Hoc autem pertinet ad virtutem, ut ap­ petitus sensitivus rationi conformetur, ut dictum ·λπ ·.***est *. Unde ad virtutem pertinet quod tristatur moderate in quibus tristandum est: sicut etiam Philosophus dicit in 11 Ethic.*- Et hoc etiam utile est ad fugiendum mala. Sicut enim · bona propter "* t delectationem promptius quaeruntur, ita mala pro­ pter tristitiam fortius fugiuntur. Sic igitur dicendum est quod tristitia dc his quae conveniunt virtuti. non potest simul esse cum virtute: quia virtus in propriis delectatur. Sed de his quae quocumqqe modo repugnant virtuti, virtus moderate tristatur. Ad primum ergo dicendum quod cx illa auctori­ tate habetur quod de sapientia sapiens non tristelur. Tristatur tamen de his quae sunt impeditiva sapientiae. Et ideo in beatis, in quibus nullum im­ pedimentum sapientiae esse potest, tristitia locum non habet. Ad secundum dicendum quod tristitia impedit operationem dc qua tristamur: sed adiuvat ad ea promptius excqucnda per quae tristitia fugitur. Ad tertium dicendum quod tristitia immoderata est animae aegritudo: tristitia autem moderata ad bonam habitudinem animae pertinet, secundum statum praesentis vitae. i) peccatum. - prave eJJii vD. c) enim. — Aorno et F, etiam ccitri. • Qa. 4; Φ» It Qu. • C*J «p-i HI. D Icct. ’ •Op. het. I QUAESTIO LIX, ARTICULUS IV. V 383 ARTICULUS QUARTUS UTRUM OMNIS VIRTUS MORALIS SII CIRCA PASSIONES sic proceditur. Videtur quod omnis virtus moralis sit circa passiones. .C UUI.· Dicit enim Philosophus, in II Ethic. *, $. Ti tea· ■'· t4ÉL2^quod circa voluptates et tristitias est moralis virtus. Sed delectatio ct tristitia sunt pas.QlILii,xrt. stones, ut supra * dictum est. Ergo omnis virtus i; JCiut'*a. moralis est circa passiones. 2. Praeterea, rationale per participationem est •c#.n» « «9. subiectum moralium virtutum, ul dicitur in I Ethic.* » S-TK. Icci· u. Scd huiusmodi pars animae esi in qua sunt pas­ •Q< lut.uî.j· siones, ut supra * dictum est. Ergo omnis virtus moralis est circa passiones. 3. Praeterea, in omni virtute morali est inve­ nire aliquam passionem. Aut ergo omnes sunt circa passiones, aut nulla. Sed aliquae sunt circa passiones, ut fortitudo cl temperantia, ut dicitur in III Ethic. * Ergo omnes virtutes morales sunt led I η . XII. - circa passiones. α Ιώ. Π. αψ. ιλ. t>,j; i.Th. Sed contra est quod iustitia, quae est virtus iKt 1ΤΠ. moralis, non est circa passiones, ut dicitur in V Ethic. * Ud. i-«r. Respondeo dicendum quod virtus moralis per­ ficit appetitivam partem animae ordinando ipsam in bonum rationis. Est autem rationis bonum id quod est secundum rationem moderatum seu ordinatum. Unde circa omne id quod contingit ratione ordinari ct moderari, contingit esse vir­ quarti m m a) ordinat. ~ Om. coditt». li.krn pro faitiitnit. yatjiûnum; ante Er idtxt ACDEGH.pBU cdduat iμι/’man ίmt. tutem moralem. Ratio autem ordinat non solum passiones appetitus sensitivi; sed etiam ordinat* ® operationes appetitus intellectivi, qui est voluntas, quae non est subiectum passionis, ul supra * dictum est. Et ideo non omnis virtus moralis est circa passiones; sed quaedam circa passiones, quaedam circa operationes. Ad primum ergo DICENDUM quod non omnis vir­ tus moralis est circa delectationes ct tristitias si­ cut circa propriam materiam: sed sicut circa aliquid consequens proprium actum. Omnis enim virtuosos delectatur in actu virtutis, et tristatur in contrario. Unde Philosophus post praemissa verba subdit · quod, si virtutes sunt circa actus •uc-duain. Dii. M». j. et passiones; omni autem passioni ct omni actui sequitur delectatio ct tristitia;propter hoc virtus erit P circa delectationes et tristitias, scilicet sicut circa aliquid consequens. Ad secundum dicendum quod rationale per par­ ticipationem non solum est appetitus sensitivus, qui est subiectum passionum; sed etiam volun­ tas *, in qua non sunt passiones, ut dictum • 0. ty, )i» • Iu Cirpcrv- · est ·. O. 4®. m, «a. An tertium dicendum quod in quibusdam vir­ 6,dî. tutibus sunt passiones sicut propria materia, in quibusdam autem non. Unde non est eadem ra­ • Qu-lx, «n-»tio de omnibus, ut infra * ostendetur. p) circa. - Om. ojdkv·. Mk CL ARTICULUS QUINTUS UTRUM ALIQUA VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE ABSQUE PASSIONE Respondeo dicendum quod, si passiones dica­ sic proceditur. Videtur quod virtus moralis possit esse absque pas­ mus inordinatas allectiones, sicut Stoici posue­ sione. Quanto enim virtus moralis est runt *; sic manifestum est quod virtus perfecta · cs. «n. i. perfectior, tanto magis superat passio­ est sine passionibus. - Si vero passiones dicamus nes. Ergo in suo perfectissimo esse, est omnes omnino motus appetitus sensitivi, sic planum est quod virtutes morales quae sunt circa passiones absque passionibus. 2. Praeterea, tunc unumquodque est perfe­ sicut circa propriam materiam, sine passionibus ctum. quando est remotum a suo contrario, et esse non possunt. Cuius ratio est, quia secundum ab his quae ad contrarium inclinant. Sed passio­ hoc. sequeretur quod virtus moralis faceret appe­ nes inclinant ad peccatum, quod virtuti contra- titum sensitivum omnino otiosum. Non autem riatur: unde Rom. vu nominantur passiones pec­ ad virtutem pertinet quod ea quae sunt subiccta catorum. Ergo perfecta virtus est omnino absque rationi, a propriis actibus vacent: sed quod exe­ passione. quatur imperium rationis, proprios actus agendo. 3. Praeterea, secundum virtutem Deo confor­ Unde sicut vinus membra corporis ordinat ad mamur; ut palet per Augustinum, in libro de Mo· actus exteriores debitos, ita appetitum sensitivum ribus Eccles. * Sed Deus omnia operatur sine ad motus proprios ordinatos. passione. Ergo virtus perfectissima est absque Virtutes vero morales quae non sunt circa pas­ omni passione. siones, sed circa operationes, possunt esse sine Sed contra est quod nullus insitis est qui non passionibus (et huiusmodi virtus est iustitia): quin ëatl^et *usta °pcratione. ut dicitur in 1 Ethic. * per eas applicatur voluntas nd propnum actum, Sed gaudium est passio. Ergo iustitia non po­ qui non est passio. Sed tamen ad actum iusti­ test esse sine passione. Et multo minus aliae tiae sequitur gaudium, ad minus in voluntate, virtutes. quod non est passio. Et si hoc gaudium multiplid quintum S • ver». 5· 384 QUAESTIO LIX cctur per iustitiae perfectionem, fiet gaudii redun­ dantia usque ad appetitum sensitivum; secundum quod vires inferiores sequuntur motum Superio. Qu ,rt. rum ·, ut supra * dictum est. Et sic per redunn qu. w»r, «Π. Bantiam huiusmodi, quanto virtus 0 fuerit perfectior, tanto magis passionem causal. Ad primum ergo dicendum quod virtus passio­ nes inordinatas superat: moderatas autem pro­ ducit. Ad secundum dicendum quod passiones inordi3) fujtrioruMt. - iUftrionm ΡΗλ ARTI CULUS V natae inducunt ad peccandum: non autem si sunt moderatae. Ad tertium dicendum quod bonum in unoquo­ que consideratur secundum conditionem suae naturae. In Deo autem et angelis non est appe­ titus sensitivus, sicut est in homine. Et ideo bona operatio Dei et angeli est omnino sine passione, sicut et sine corpore: bona autem operatio ho­ minis est cum passione, sicut ct cum corporis ministerio. /■) wiut.- mAglt PAtlCDFGHIKI^. QUAESTIO LX, ARTICULUS I 385 QUAESTIO SEXAGESIMA DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM AD INVICEM IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA considerandum est de distinctione vir­ tutum moralium ad invicem *. Et circa hoc quaeruntur quinque. Primo: utrum sit lanium una vinus moralis. Secundo: utrum distinguantur virtutes mora­ les quae sunt circa operationes, ab his quae sunt circa passiones. einde D Tertio: utrum circa operationes sit una lan­ ium moralis virtus. Quarto: utrum circa diversas passiones sint diversae morales virtutes. Quinto: utrum virtutes morales distinguantur secundum diversa obiecta passionum. ARTICULUS PRIMUS UTRUM SIT UNA TANTUM VIRTUS MORALIS Ili »., primum sic proceditur. Videtur quod i sil una tantum moralis virtus. Sicut cnim in actibus moralibus directio pcrhinct ad rationem, quae est subiccturn intellectualium virtutum; ita inclinatio ad vim appetitivam. quae est subiccturn mo­ ralium virtutum. Sed una est intellectualis vir­ tus dirigens in omnibus moralibus actibus «, scilicet prudentia. Ergo etiam una tantum est moralis virtus inclinans in omnibus moralibus actibus. 2. Praeterea, habitus non distinguuntur secun­ dum materialia obiecta, sed secundum formales rationes obiectorum. Formalis autem ratio boni ad quod ordinatur virtus moralis, est unum, sci­ licet modus rationis. Ergo videtur quod sit una tantum moralis virtus. 3. Praeterea, moralia recipiunt speciem a fine, ut supra ♦ dictum est. Sed finis omnium virtu­ tum moralium communis est unus, scilicet feli­ citas; proprii autem et propinqui sunt infiniti. Non sunt autem infinitae virtutes morales. Ergo videtur quod sit una tantum. Sed contra est quod unus habitus non potest esse in diversis potentiis, ut supra * dictum est. Sed subiccturn virtutum moralium est pars ap­ petitiva animae, quae pcr diversas potentias dis­ tinguitur, ut in Primo * dictum est. Ergo non potest esse una tantum virtus moralis. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est. virtutes morales sunt habitus quidam appe­ titivac partis. Habitus autem specie diflerunt se­ cundum speciales differentias obiectorum *, ut supra * dictum est. Species autem obiecti appe­ tibilis, sicut ct cuiuslibet rei, attenditur secundum formam specificam, quae est ab agente. Est au­ tem considerandum quod materia patientis sc habet ad agens dupliciter. Quandoque cnim re­ S • Q·. i, ml. v •Qu. LH, Mi. J- • Qx UIX| MI. »,qa Lxxii. Mi. 3- • Q®. wur, ul. b >. i- •D.693. • Qu. Lnr, Mt. 2. XX1III, qu. I, aru J, qu’ ». 3} act.btu. - Om. ABCDEGHIKU SWMAS Tnwcu- D- Tiirt».w. T. HI. cipit formam agentis secundum eandem rationem, prout est in agente: sicut est in omnibus agen­ tibus univocis. Et sic nccessc est quod, si agens est unum specie, quod materia recipiat formam pertinet unius speciei: sicut ab igne non generatur uni­ voce nisi aliquid existens in specie ignis. - Ali­ quando vero materia recipit formam ab agente non secundum eandem rationem, prout est in agente: sicut patet in generantibus non univocis, ut animal generatur a sole. Et tunc fonnac re­ ceptae in materia ab eodem agente, non sunt unius speciei, sed diversi fleantur secundum di­ versam proportionem materiae ad recipiendum influxum agentis: sicut videmus quod ab una actione solis generantur per putrefactionem ani­ malia diversarum specierum, secundum diversam proportionum materiae. Manifestum est autem quod in moralibus ratio est sicut imperans et movens; vis autem appetitiva est sicut imperata ct mota. Non autem appetitus recipit impressionem rationis quasi uni­ voce: quia non fu rationale per essentiam, sed per participationem, ut dicitur in I Elhic. * Unde appetibilia secundum motionem rationis consti­ tuuntur in diversis speciebus. secundum quod diversimode sc habent ad rationem. Et ita se­ quitur quod virtutes morales sint diversae secun­ dum speciem, el non una tantum. Ad primum ergo dicendum quod obiectum ra­ tionis est verum *. Est autem eadem ratio veri · n. ·,«. in omnibus moralibus, quae sunt contingentia agibilia. Unde est una sola virtus in eis dirigens, scilicet prudentia. - Obiectum autem appetitivac virtutis est bonum appetibile. Cuius est diversa ratio, secundum diversam habitudinem ad ratio­ nem dirigentem. Ad secundum dicendum quod illud formale est unum genere, propter unitatem agentis. Sed di- • i» corpof<. 386 QUAESTIO LX, versificatur specie, propter diversas habitudines recipientium, ut supra* dictum est. Ar> tertium dicendum quod moralia non habent ARTICULUS I speciem a line ultimo, sed α finibus proximis: qui quidem, etsi infiniti sint numero, non tamen infiniti sunt specie. Commentaria Cardinalis Caietani corpore articuli primi quaestionis sexagesimae, dubium ctionc spccierum moralium. Et propter hoc Auctor in lit­ occurrit, quomodo stet quod hic dicitur, quod ratio est tera procedit cx hoc, quod ratio est rationalis per essen­ sicut imperans ct movens, appetitiva autem yis sicut mota tiam, appetitus per participationem. Quamvis autem movere • Qo. «m, *rt. i. et imperata, cum doctrina superius· posita, quod impe­ appetitum objective ct imperative conveniat intellectui tam rium est actus rationis motae ab appetitu. Si enim in im­ respectu moralium quam non moralium; movere tamen perando appetitus est primum movens, non est ratio ut appetitum regulative, proprium est ei respectu moralium. imperans cl appetitus imperatus a ratione simpliciter, sed Et dc hac motione est hic sermo. In ratione enim oportet ut mota est ab appetitu: ac per hoc, appetitus imperatur esse legem rcgulnlivam appetitus; ct habet movere ct im­ a scipso principaliter. Et consequenter ruit totus processus perare eo modo quo lex movet ct imperat; ct proptcrca in litterae, fundatus super hoc, quod ratio est vclut agens ae- littera uterque actus ei tribuitur. Movet autem non quoad quivocum, ct appetitus vclut patiens acquivocc a ratione. exercitium actus, ut palet: sed quoad specificationem, non II. Ad hoc dicitur quod aliud est loqui dc ratione ct qualcmcumque, ut communiter facit, sed rcgulativam ap­ appetitu in gcncrc naturae: ct aliud loqui dc cis in gcncrc petitus, quod solum in moralibus oblinet. Imperat quoque • Qu. i«. art. i. moris. In genere namque naturae, iam * dictum fuit quod speciem appetitus ct exercitii cius et aliorum: quoniam in distinguendum est dc motione vel ud specificationem, vel moralibus oportet legem principari, et ei appetitum omnem ad exercitium actus: ct quod primum movens ud specifi­ obedire; elioquin, si voluntas principatur, accideret illud, cationem, pertinet ad intellectum; primum vero ad exerci­ Cui nimium licuit, licitum: cui prava voluntas lus erat, tium. pertinet ad appetitum. ct sensus pro ratione fuit. Et quoniam ratio regulat ap­ In gcncrc nutem moris, quia supponitur voluntarium, petitum mediante appetibili consonanti ipsi rationi; idcirco ratio moventis ct moli, imperantis ct imperati, non quae­ huius motio non est extra latitudinem motionum ad spe­ ritur in actibus absolute, sed in actibus voluntariis. Ita quod cificationem. El rursus idcirco Auctor non immediate in­ attenditur quis inter actus voluntarios, sive sint essentiali­ tulit, Ergo virtutes morales sunt diversae, sed vitando sal­ ter intellectus, sive voluntatis, sive appetitus sensitivi, habet tum, ct grndatim descendendo, n ratione ad appetibile, ct rationem moventis ct moti. Et quoniam hic supponitur inde ad morales virtutes deveni L Et merito: quia ratio for­ ratio voluntarii ut communis omnibus, non attenditur dif­ mas J it appetibilibus, quibus morale genus ingrediuntur; ferentia moventis ct moti penes dependentiam a voluntate. cx hoc namque quod appetibilia consonant vel dissonant Sed quoniam distinguitur penes rationale per essentiam, rationi, moralia sunt, ut cx suprndictis · patet. Appetibilia ct rationale per participationem ; cl constat quod rationale nutem rationi consona, adaequata obiecta sunt spedebus per participationem derivatur a rationali per essentiam; ct moralium appetitionum ct virtutum. ratio est rationalis per essentiam, ct appetitus rationalis est V. El per haec patet solutio omnium obicctorum ·. per participationem : ideo ratio dicitur movens ct impe­ Quoniam non loquuntur dc imperio regulative) ul sic, quod rans, ct appetitiva vis mota ct imperata, non simpliciter, spectat ad specificationem actus et habitus; nec dc motione sed in moralibus. Moralia enim voluntario constituuntur ct cognitione regulation unitu in sc, quin est superioris or­ ut materia, ratione nutem ut forma : ct in rationali tantum dinis, ct participata in obiecti* moralium, in quibus dis­ animae pane ut sic, fiunt, ut subiecto. tinguitur cl implicatur ut pars formalis eorundem: sed dc III. Sed haec responsio non satisfacit: quia nihil spe­ imperio ud exercitium actus, ct dc cognitione absolute. ciale dicit in moralibus. Quod sic patet. Aut sermo litte­ Aliud est enim loqui dc obiccto cognito; ct aliud, dc obiccto rae. cum dicit manifestum esse quod in moralibus ratio consono rationi. Cognitio namque ct consonantia, licet in est movens et imperans, appetitiva autem vis mota et im­ hoc conveniunt quod multiplicantur secundum obiecta; re­ perata, est dc motione ad speciem; aut ad exercitium; aut gula tamen cui consonant consonantia, non multiplicatur; nd utrumque. Si de motione ud speciem, hoc commune ct nd hunc dicilur consonans obiectum. Cognitum autem, est tam moralibus quam non moralibus. - Et rursus, cx ut sic, regulam non connotai. hoc non haberetur intentum. Nam cx hoc quod bonum \ L Circa responsionem ad primum in eodem primo intellectum movet appetitum, non habetur pluralitas spe­ articulo, dubium occurrit duplex. Primo, de veritate cius cifica appetitionum magis quum intellectionum, nisi quin quod dicitur, scilicet quod prudentia di recti va in omnibus intellectiones sunt causae, ct appetitiones causatae. humo moralibus virtutum actibus, est una secundum speciem spe­ potius haberetur forte aequa distinctio : quia obiecta adae­ cialissimam: dc tali enim unitate ct diversitate est sermo. quata appetitionibus diversarum spccierum, sunt diversu­ Secundo, penes quid attenditur unitas specifica rationis for­ rum rationum ; intellectio autem obiecti pars formalis est, malis veri obiecti prudentiae. quia bonum ut cognitum, movet. \ II. Contra primum enim est Scotus, in HI Sent,, dist. Si vero dc motione ad exercitium, etiam hoc commune xxxvi, art. π, volens quod, sicut hictibilia omnia non subsunt est tam moralibus quam non monilibus: quoniam semper arti uni secundum speciem, ita nec agibilia uni prudentiae: imperat ut mota n voluntate, ut patet superius in quac- est enim prudentia recta agibilium ratio, sicut ars fnctibilium. • ct. num. t. stione de Imperio *. - Et rursus, ex hoc non apparet unde -Oppositum autem, cum Aristotele, VI Ethic,*, divus Thosequatur intentum : cum in littera cx motione rationis supra mas hic tenet. Et quod ita sir, probatur efficaciter sic. Recta appetitum, non inferatur. Ergo appetitiones ; sed, Ergo ap­ ratio agibilium iudicat inter agibilia diversarum virtutum petibilia sunt diversarum rationum, quae constat non spe­ moralium. Ergo est una respectu omnium virtutum mo­ cificate ad motionem exercitii. ralium. IV. Ad haec ergo dicitur quod, quin proportio utitur Antecedens patet in bonis et in malis. Nam ad rectam rebus quas comparat, ut distinctis; ct proportione rationis rationem «pectat discernere quid nunc, hic. etc., magis ad appetitum, Auctor pro medio utitur: oportet ut utraque expediat, punitio insta acceptae iniuriac, an tolerare illam ; vis sumatur secundum sibi propria; infra latitudinem tamen similiter, an magis expediat bellare, an voluptates oblatas moralium, quoniam dc huius spedebus generis quaestio prosequi; ct sic dc aliis spectantibus ad diversas virtutes est Ac per hoc, cum principium proprium moralis esse sit vitiaque moralia, etc. - Consequentia patet ex ratione ei •D< ntv. Mw.. ratio, eo quod, ut Dionysius dicit ·, bonum hominis est sc- auctoritate 11 de Anima \ dc sensu communi. Unde sicut • Λ’ · ΐ’ΐ· I · nullus sensus proprius sufhcit ad radicandum inter senwt. eundum rationem esse; oportet ut tam appetitiva quam . , · n ... cognoscitivn vis sumatur inquantum rationalis; ct in utra­ sibilia propna, nec omnes simul; itn nulla recta ratio ali­ que ut rationalis est, spectemus quid proprium rationi, cl cuius ngibilis, nec omnes simul sufficiunt ad iudicandum quid appetitui ; ct secundum haec indicium fiat dc distin- inter omnia agibilia; quae tamen experimur nos i udi care n I •Qe-sna.en.». ’ CLΚίΛ- «- ·Τ«ι. ul uk ’· ’**· ’ΪΛ h.b p.u.cd. 1««· ω QUAESTIO LX, ART1 CULUS 11 α. m. recta ratione. Aut ergo numerandae sunt prudentiae pro­ priae iuxtn species agibilium, ct praeter has prudentias po­ nenda est communis prudentia iudienns inter omnia, sicut praeter sensus proprios ponitur communis: aut ponenda est una sola prudentia, indicans propria singulariter, ct inter omnia. Primum nullus hactenus posuit, quantum vidi. Nec rationabiliter tanta multitudo ponitur: quoniam illa sola sufficit. Sicut si natura potuisset facere sensum communem sine propriis attingentem sensibilia exteriora, utique ipsum solum fccisscL Unde cum nihil prohibeat prudentiam illam unam indicantem inter diversas agibilium species, cogno­ scere singulas species, cum etiam nd singularia se extenUt P°lCl ·; rationabile, immo necessarium est unum solam esse prudentiam respectu omnium agibilium. Putandum est ergo quod prudentia est vinus altioris ordinis quam sint virtutes morales: sicut ratio per essen­ tiam est altioris ordinis rationalibus per participationem. Propter quod in littera prudentia comparatur «d virtutes morales, ut sol ad species a sc productas in materiis infe­ rioribus. Et simul dum ostenditur ratio diversitatis virtu. tum moralium, quia participationes sunt, insinuatur ratio unitatis prudentiae : quia per essentiam est ratio, ct parti­ cipata ub aliis. Virtus nutem altioris ordinis oportet quod habeat obicctum proprium quoque altioris ordinis. Et pro­ ptcrca singulae virtutes morales habent pro obtectis singula agibilia, quaedam enim sunt obiecta unius, ct quaedam alterius, ut patet: ipsius autem prudentiae obicctum est totum agibile. Propter quod littera, assignans prudentiae obiectum, in responsione ad primum, dicit quod est con­ tingens agibile, et non tale vel tale agibile. Contingens autem agibile, quia dupliciter est obicctum prudentiae, sci­ licet ut verum ct ut obicctuni : - ut verum quidem, Inquontum iudicatur ab ipsa, ct hoc spectat ad prudentiam cx parte intellectus; ut bonum autem, inquantum est finis ud quem praecipit, cl hoc spectat ad prudentium ex parte ap­ petitus: - omnibus modis unitatem formalem relinet, ac pru­ dentiae specificam dat. Sicut enim sensibile, obicctum sensus communis, licet m se commune gcncricuni sil, unitatem specificam dat sensui communi; ita agibile, obicctum pru­ dentiae. Et rursus, sicut bonum rationis in delectationibus tactus esi tinis unus temperantiae, ct in timoribus ct au­ daciis finis unus fortitudinis, et sic dc aliis; ita bonum rationis in universo genere agibilium, est finis unicus pru­ dentiae. Oportet enim altioris ordinis virtuti respondere finem altioris ordinis. Immo ordo moventium exigit ut ol­ liori moton respondeat finis ad quem ordinentur omnes fines inferiorum. Et sic accidit in proposito, dum bonum rationis in istis, ct bonum rationis in illis passionibus, or­ dinantur ad bonum rationis simpliciter, idest totaliter. - Et sic tam cx actu, quam cx materia ct obiccto ut vero-bono, habetur unitus atoma prudentiae. •CLfina. vt. VIII. Nunc superest respondere secundo quaesito ·; ct * Nus tcq. deinde satisfiet argumento Scoti ·. Cum quaeritur : Ergo penes quid attenditur ista unitas rationis veri obiccti pru­ dentiae? responderi potest ct cx parte obiccti. et cx parte subiccti. Si loquimur ex parte obiccti, unitas ista attenditur penes unitatem rationis formalis, quod est contingens agi- 387 bile, ut in littera, in responsione ad primum, dicitur. Con­ tingens enim, quod commune est factibili ct ogibili, deter­ minatum ad agibile, unicam rationem formalem sortitur, quae est obicctum prudentiae, sicut ens mobile physicae. Ex parte vero sublecti, unitas Ista attenditur pene* uni­ tatem modi indicandi, scilicet secundum dispositionem ap­ petitus; ut Auctor insinuat in quaestione de Virtutibus in communi ·, art. xn ♦*. Omnia enim agibilia in particulari (requenter iudicamus secundum dispositionem appetitus. Ncc ·Ί« curret haec unitas est sic cx parte subiecti, quin inchoet ab obiccti natura: quin cx hoc quod agibilia consistunt in operatio­ nibus ct passionibus quae in nobis sunt, consurgit quod secundum affectum iudiccmus ea. Unde factibiliu, quia sunt extra nos, non cx affectu, sed intellectu iudicamui. Quia ergo alia ratione verum decernimu» circa agibilia, ct alia circa factibiliu et sci enti fi ea; ct haec specialis ratio consistit in hoc quod est iudicarc secundum dispositionem appe­ titui; ct in hoc omnia agibilia conveniunt: ideo omnia agibilia sub una veri ratione ab intellectu conspiciuntur; ac per hoc. una est intclligibilis virtus dirigens ea. - Nec obstat quod dispositiones appetitu», secundum quas fit iudicium; sunt diversae: sicut non obstat unitati scientiae diversitas principiorum cius. Dispositiones namque iitac, cum lint affectiones ud fines operum, ct fines in operabilibus sint sicut principia in speculabilibus; sunt principia, non partes rectae rationis, quae est xirtus intellectualis, vocata prudentia. IX. Ad motivum autem Scoti ♦ dicitur quod similitudo * a. m «u. dc arte et prudentia non currit quatuor pedibus. Constat enim ex VI Ethic. , quod ars est in ratione solum, et ideo contingit cius oblivisci, sicut ct scientiarum: prudentia nutem non, ct ideo cius non est· oblivio. Unde ad propositum dicitur quod fictibilia non sunt ncc inter sc, ncc m suis principiis connexa, ut patet: agibilia autem ct inter sc, ct in principiis connexa esse oportet ad unicam rectam eorum rationem. Et quod inter sc quidem adeo concur­ rant ut hoc exigant, patet cx frequentibus operationibus eorum occurrentibus in humana vita, quos oportet recta ratione agibilium iudicari et eligi. Quod non contingit in disparatis anibus: non enim oportet ponere unam artem discernentem inter actus artie sutoriae, ct navigativac; quo­ niam haec discretio non eget regula practice, sed scientia, ut patet. Electio autem huius artis magis quam illius, ad prudentiam spectat; sicut aliae electiones quarumcumque operationum. - In principiis autem connexionem exigere manifestat quod error in proprio principio rectae rationis respectu delectabilium, redundat in errorem principii ct con­ clusionis in terribilibus, ct c converso. Si quis enim recte dispositus sit ad pericula belli subeunda, ct male area ve­ nerea; et praevalere configent dispositionem ad venerea, oblato obiccto delectabili; omittet prosequi pericula belli, impedientia delectationem. Et c converso, recte dispositus ad abstinentiam a vcncrcis, ct male circa timorem pericu­ lorum; imminente periculo, si timor praevaluerit, omittet castitatem, ne incidat in formidatum malum; ut de Lu­ cretia dicitur ·, ct quotidiana experientia docere potest. Et dJJ.·"· hoc quia prudentia est in ratione ut subest appetitui. hb.i. cif.wiu ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUTES MORALES QUAE SUNT CIRCA OPERATIONES, DISTINGUANTUR AB HIS QUAE SUNT CIRCA PASSIONES II Ethic., Icci. vili. VidctUF qtiod virtutes morales non distinguantur ab invicem per hoc quod quaedam sunt circa operationes, quaedam circa pas’rt. » accipit. - accfpît F. QUAESTIO LX, ARTICULUS IV, V ARTICULUS QUARTUS UTRUM CIRCA DIVERSAS PASSIONES DIVERSAE SINT VIRTUTES MORALES Videtur quod circa diversas* passiones non sint diversae virtutes morales. Eorum enim -“*^*^quac conveniunt in principio et fine, unus est habitus: sicut patet maxime in scientiis. Sed omnium passionum unum est principium, scilicet amor; et omnes ad eundem finem termi­ nantur, scilicet ad delectationem vcl tristitiam; ut à suPra * habitum est. Ergo circa omnes passiones "*·<* est una tantum moralis virtus. 2. Praeterea, si circa diversas passiones essent diversae virtutes morales, sequeretur quod tot essent virtutes morales quot passiones. Sed hoc patet esse falsum: quia circa oppositas passiones est una et eadem virtus moralis; sicut fortitudo circa timores ct audacias, temperantia circa de­ lectationes et tristitias. Non ergo oportet quod circa diversas passiones sint diversae virtutes mo­ rales. 3. Praeterea, amor, concupiscentia ct dele•Qa.Din.ârt 4. ctatio sunt passiones specie differentes, ut supra habitum est. Sed circa omnes has est una virtus, scilicet temperantia. Ergo virtutes morales non sunt diversae circa diversas passiones. Sed contra est quod fortitudo est circa timores et audacias; temperantia circa concupiscentias : • op.ti.jm; mansuetudo circa iras: ut dicitur in 111 * et IV ** op.x, nj.-S.Th. . xnr, xix. EthlC, ·* Cap. v, q. i. S. Th. leer. xui. Respondeo dicendu.m quod non potest dici quod circa omnes passiones sit una sola virtus mora­ lis: sunt enim quaedam passiones ad diversas potentias pertinentes; aliae namque pertinent ad • qu.xxh».*rt ». irascibilem, aliae ad concupiscibilem, ut supra * dictum est. Nec tamen oportet quod omnis diversitas pas­ sionum sufficiat ad virtutes morales diversificandas. Primo quidem, quia quaedam passiones sunt quae sibi opponuntur secundum contrarietatem: sicut gaudium et tristitia, timor el audacia, el alia huiusmodi. Et circa huiusmodi passiones sic op•d. positas, oportet esse unam et eandem virtutem *. Cum enim virtus moralis in quadam medietate • lu. . τη Mm. pertinentes, semper pertinent ad diversas virtutes*, cupiscibilis. Quod quidem bonum potest esse ali­ •An.ptuctd. ut dictum est*; ideo diversitas obiectorum quae cui delectabile secundum quod praebet sc alteri respicit diversitatem potentiarum, semper diversi­ vel in his quae serio fiunt, idest in actionibus per fient species virtutum; puta quod aliquid sit bonum rationem ordinalis ad debitum finem; vel in his absolute, et aliquid bonum cum aliqua arduitate.- quae fiunt ludo, idest in actionibus ordinatis ad Et quia ordine quodam ratio inferiores hominis delectationem tantum, quae non eodem modo se partes regit, ct etiam se ad exteriora extendit; ideo habent ad rationem sicut prima. In seriis autem sc etiam secundum quod unum obiectum passionis exhibet aliquis alteri dupliciter. Uno modo, ut de­ apprehenditur sensu vel imaginatione, aut etiam lectabilem decentibus verbis et factis: et hoc per­ ratione; et secundum etiam quod pertinet ad ani­ linet ad quondam virtutem quam Aristoteles * in­ mam, corpus, vel exteriores res; diversam habitu­ nominat amicitiam; et potest dici affabilitas. Alio aTh· dinem habet ad rationem; et per consequens natum modo praebet se aliquis alteri ut manifestum, per est diversificare virtutes. Bonum igitur hominis, dicta et facta: et hoc pertinet ad aliam virtutem, quod est obiectum amoris, concupiscentiae ct de­ quam nominat veritatem *. Manifestatio enim ίηα.» u lectationis, potest accipi vel ad sensum corporis propinquius accedit ad rationem quam delecta­ pertinens; vel ad interiorem animae apprehensio­ tio; et seria quam iocosa. Unde et circa delecta­ nem. Et hoc, sive ordinetur ad bonum hominis in tiones ludorum est alia 1 virtus, quam Philoso­ scipso, vel quantum ad corpus vel quantum ad phus * eulrapeliam nominat. ’ Γί',~· °- 'v «) delectabilibus. - delectationibus PGrt. β) delectabilia. - Om. codice*. Y) rcru est. - est E. om. ceteri. - ct om. codice*. 2) contf-aran fur,-considérant *r ACDGlpBH, ordinantur P*H et4; Obiccta... appetitu* om. !.. <) alia. - Om. P. 3ç2 QUAESTIO LX, lib. II, Sic igitur patet quod, secundum Aristotelem ·, «Γ. - S.TK Icct.viu, j». sunt decem : virtutes morales circa passiones ♦: Ç Cl. an. prate scilicet fortitudo, temperantia, liboralitas, magnifi­ centia, magnanimitas, philotimia, mansuetudo, ami­ η citia, veritas et cutrapelia r·. Et distinguuntur se­ cundum diversas materias: vel secundum diversas passiones; vel secundum diversa obiecta. Si igitur • • Or.n. ».j · L Tk teet m. • C17. xu*, at. «tu, ia v;t. xxxn. 3) Similiter. - Similiter autem et K, λϊ timillter Ρλ. est iustitia: vel circa passiones, et sic necesse est esse duas virtutes. Ordinem enim rationis necesse est ponere circa passiones, considerata repugnan­ tia ipsarum ad rationem. Quae quidem potest esse dupliciter. Uno modo, secundum quod passio impellit ad aliquid contrarium rationi: et sic ne­ cesse est quod passio reprimatur, et ab hoc de­ nominatur temperantia. Alio modo, secundum quod passio retrahit ab eo quod ratio dictat, sicut timor periculorum vel laborum: et sic ne­ cesse est quod homo firmetur in eo quod est rationis, ne recedat: ct ab hoc denominatur for­ titudo. Similiter » secundum subiccta. idem numerus · invenitur. Quadruplex enim invenitur subiectum huius virtutis dc qua nunc ? loquimur: scilicet > rationale per essentiam, quod prudentia perficit; cl rationale per participationem, quod dividitur in tria; idest in voluntatem·, quae est subiectum -d. iustitiae; ct in concupiscibilem, quae est subie­ ctum temperantiae; cl in irascibilem, quae est subiectum fortitudinis *. · «>· ** Ad primum ergo dicendum quod prudentia est simpliciter principalior omnibus. Sed aliae po­ nuntur principales unaquaeque in suo genere. An secundum dicendum quod rationale per par­ ticipationem dividitur in tria, ut dictum est *. · ia «n*r» Ad tertium dicendum quod omnes aliae virtu­ tes, quarum una est principalior alia, reducuntur ad praedictas quatuor, et quantum ad subiectum. et quantum ad rationes formales. p) n»mc. - Om. co&c*. Commentaria Cardinalis Caictani articulo secundo eiusdem quaestionis ttxagesimnepri- i lium lxvi quaestionis; ubi cx proposito penes nobilitatem mae. reservatur responsio ad primum, nd articulum ter- | comparatio erit intellectualium ct moralium virtutum. n I QUAESTIO LXI. ARTICULUS Ilk IV ARTICULUS TERTIUS UTRUM ALIAE VIRTUTES MAGIS DEBEANT DICI PRINCIPALES QUAM ISTAE (1! Sent., dhu xxim, qu. n. nrt. i, qu* 4; Jk Virtut., qu. t, nrt. 12, »d 26; qu. v, an. t ; II FJhic., Icct. rui. Videtur quod tSjgjKi aliae virtutes debeant dici magis principalcs quam istac. Id enim quod est •"^^^maximum in unoquoque genere, videtur esse principalius. Sed magnanimitas operatur mas6!1!. ‘kt. xxxir, qu. I. Art. I, arc. V; Or Verti., qu. χχνι, n quintum sic proceditur. Videtur quod inconvenienter huiusmodi quatuor vir­ tutes dividantur in virtutes exemplares, animi, purgatorias, ct politicas. Ut enim Macrobius dicit, in 1 super Somnium Sci­ • Op. virt. pionis *, virtutes exemplares sunt quae in ipsa divina mente consistunt. Sed Philosophus, in X *1 dicit quod ridiculum est Deo iustitiam. e fortitudinem, temperantiam et prudentiam * attri­ buere. Ergo virtutes huiusmodi non possunt esse exemplares. 2. Praeterea, virtutes purgati animi dicuntur quae sunt absque passionibus: dicit enim ibidem Macrobius quod temperantiae purgati animi est terrenas cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci; fortitudinis autem passiones ignorare, • Qu.ui.trt-s non vincere. Dictum est autem supra * quod huiusmodi virtutes sine passionibus esse non pos­ sunt. Ergo huiusmodi virtutes purgati animi esse non possunt. •M>erob.ioc.ai. 3. Praeterea, virtutes purgatorias dicit * esse ? eorum qui P quadam humanorum fuga solis sc inserunt divinis. Sed hoc videtur esse vitiosum : • op. w. dicit enim 'I'ullius, in l de Offic. ♦, quod qui de­ spicere se dicunt ea quae plcrique mirantur im7 peria T et magistratus, his non modo non laudi, verum etiam vitio dandum puto. Ergo non sunt aliquae virtutes purgatoriae. •M.cwî>.locat. q. Praeterea , virtutes politicas esse dicit * quibus boni viri reipublicae consulunt, urbesque tuentur. Sed ad bonum commune sola iustitia le• Cap. «. n. «J· - galis ordinatur; ut Philosophus dicit, in V Ethic. * S. Th- Ι«Λ. ». Ergo aliae virtutes non debent dici politicae. Sed contra est quod Macrobius ibidem dicit: Plotinus, inter philosophiae professores cum Pla­ tone princeps, < Quatuor sunt. > inquit, ^quater­ narum genera virtutum. Ex his primae politicae vocantur; secundae, purgatoriae; tertiae autem, iam purgati animi; quartae, exemplares. » Respondeo dicendum quod, sicut Augustinus dicit • (jp. vt. in libro de Moribus Eccles. oportet quod anima aliquid sequatur, ad hoc quod ei possit virtus in­ nasci: et hoc Deus est, quem si sequimur, bene vivimus. Oportet* igitur quod exemplar humanae virtutis in Deo praeexistat, sicut et in eo prae­ existunt omnium rerum rationes. Sic igitur virtus potest considerari vel prout est exemplaritcr in Deo: et sic dicuntur virtutes exemplares. Ita sci­ licet quod ipsa divina mens in Deo dicatur pru­ dentia; temperantia vero, conversio divinae in­ tentionis ad scipsum, sicut in nobis temperantia ί>· I l»· 4 ICCI· Xll· a) /I 7' o et fruJcntiatti. - Om. K, cum Arhto:. qui. - quae PK. imperia. - rcilicet imperia PKa. - *io»î noté laudi om. Pllrf. Oportet. - Patet P. K, »4 5. dicitur per hoc quod concupiscibilis conformatur rationi ; fortitudo autem Dei est cius immutabi­ litas; iustitia vero Dei est observatio legis aeter­ nae in suis operibus, sicut Plotinus dixit *. *c». Et quia homo secundum suam naturam est ani­ mal politicum, virtutes huiusmodi, prout in ho­ mine existant secundum conditionem suae naturae, politicae vocantur: prout scilicet homo secundum has virtutes recte se habet in rebus humanis ge­ rendis. Secundum quem modum hactenus dc his virtutibus locuti sumus. Sed quia ad hominem pertinet ut etiam ad divina se trahat quantum potest, ut etiam Phi­ losophus dicit, in X Ethic. *; el hoc nobis in sacra Scriptura multipliciter commendatur, ut est illud Matth. v *: Estote perfecti, sicut el Pater ‘V»»1· rester caelestis perfectus est: necesse est ponere quasdam virtutes medias inter politicas, quae sunt virtutes humanae, ct exemplares, quae sunt virtutes divinae. Quae quidem virtutes distinguuntur secundum diversitatem motus et ter­ mini. Ita scilicet quod quaedam sunt virtutes transeuntium ’ et in divinam similitudinem ten­ dentium: ct hae vocantur virtutes purgatoriae. Ita scilicet quod prudentia omnia mundana di­ vinorum contemplatione despiciat, omnemque animae cogitationem in divina sola dirigat; tem­ perantia vero relinquat, inquantum natura patitur, quae corporis usus requirit; fortitudinis autem est ut anima non terreatur propter excessum : ' a corpore, ct accessum ad superna; iustitia vero est ut tota anima consentiat ad huius propositi viam. - Quaedam vero sunt virtutes iam asscquentium divinam similitudinem: quae vocantur virtutes iam r· purgati animi. Ita scilicet quod pru* dentia sola divina intueatur; temperantia terrenas cupiditates nesciat; fortitudo passiones ignoret; iustitia cum divina 'mente perpetuo foedere so­ cietur, eam scilicet imitando. Quas quidem vir­ tutes dicimus esse beatorum, vel aliquorum in ’hac vita perfectissimorum. An primum ergo dicendum quod Philosophus loquitur de his virtutibus secundum quod sunt circa res humanas: puta iustitia circa emptiones et venditiones, fortitudo circa timores, temperantia circa concupiscentias. Sic enim ridiculum est eas Deo attribuere. Ad secundum dicendum quod virtutes humanae sunt circa passiones, scilicet virtutes hominum in hoc mundo conversantium. Sed virtutes eorum qui plenam beatitudinem assequuntur, sunt absque i) traHifUHtium. - trauwtJcnhttm codkcs ct a. *) c.vccmim - rtfcninn codice* ci a. - Pro aeeatum, ABCDEHIKL. η) urwt. -> Om. codlcct. | i j ' | t? QUAESTIO LX1, AHTICULUS V 399 nxM*****· passionibus. Unde Plotinus dicit 4 quod passiones I staleni aliis laudemque concederent. Quod con­ * politicae virtutes molliunt, idest ad medium redu­ sonat ei quod Augustinus dicit. XIX de Civ. Dei9: ‘°r· *“· cunt ; secundae, scilicet purgatoriae, auferunt; ter­ Otium sanctum quaerit caritas veritatis; negotium tiae, quae sunt purgati animi, obliviscuntur; in lustum suscipit necessitas caritatis. Quam sarcinam quartis, scilicet exemplaribus °, nefas est nomi­ si nullus imponit, percipiendae atque intuendae nari, - Quamvis dici possit quod loquitur hic dc vacandum est veritati: si autem imponitur, susci­ passionibus secundum quod significant aliquos pienda est. propter caritatis necessitatem. inordinatos motus. Ad quartum dicendum quod sola iustitia legalis An tertium dicendum quod deserere res huma­ directe respicit bonum commune: sed per impe­ nas ubi necessitas imponitur, vitiosum est: alias rium omnes alias virtutes ad bonum commune est virtuosum. Unde parum supra Tullius prae­ trahit, ut in V Ethic. 9 dicit Philosophus. Est enim mittit : His forsitan concedendum est rempublicam considerandum quod ad politicas virtutes, secun­ non capessentibus, qui excellenti ingenio doctrinae I dum quod hic dicuntur, pertinet non solum bene se dederunt; el his qui aut valetudinis imbecilli­ operari ad commune, sed etiam bene operari ad tate, aut aliqua graviori causa impediti, a repu- partes communis, scilicet ad domum, vel aliquam blica recesserunt; cum eius administrandae pote- singularem personam. i) in quartu, «jiliift rwmplaril·*». - .juart.if tcilicct excMfltrct cJ. a: in om. coj.ee Commentaria Cardinalis Caietani N corpore articuli quinti eiusdem quaestionis sexagesimacprimac, adverte quod distinctio virtutum moralium in politicus, purgatorias ct purgati animi, non est distin­ ctio virtutum secundum essentiam; sed secundum sutum, ct actus perfectionem. Illimet namque habitus qui modo sunt virtutes politicnc, quin passiones ad medium reducunt, proficiunt intantum ut passiones auferant; ct usque adeo ascendunt, ut passionum obliviscantur; ut in responsione ad secundum cx Pio tino habes. - Potes etiam inspicere hanc esse mentem Auctoris, cx hoc quod virtutes purgati animi dicit esse beatorum. Constat enim cx qu. t.xvn · inferius, quod caedem virtutes morales perseverant in patria, diffe­ rentes secundum status perfectionem ct aclus. - Memento tumen quod hic non distinctas has secundum essentiam α moralibus dicimus, comprehendendo sub moralibus acqui­ sitas ct infusas morales. Purgatoriae namque ct purgati animi morales infusae sunt secundum essentiam. politicae autem morales acquisitae, secundum veritatem, quidquid Plotinus putaverit in homine divino. II. In responsione ad primum eiusdem articuli, adverte quod Scotus, in III Seni., dht xxxni, somniavit virtutes morales quae sunt circa passiones, posse poni in angelis ct in Deo, tali ratione. Angelus in puris naturalibus po­ test velle mihi bonum temperantiae ergo in eo potest esse virtus temperantiae. Et eadem ratione in Deo, sublata omni imperfectione. - Antecedens probatur: quia volun­ tas angeli non est imperfecta, itu ut oporteat ipsum carere hac bona volitiunc scu electione. - Consequentia proba· tur: quia talis electio est actus temperantiae. Probatur. Ego habitu temperantiae eligo mihi tale bonum: ergo eiusdem rationis habitu potest mihi quilibet velle tale bo­ num, quia per mihi ct tibi non variatur ratio formalis habitus. Praeterea, angelus, praesentato sibi per intellectum obic­ cto temperantiae, potest recte eligere quid sibi faciendum esset, si convenirent sibi delectationes tactus. Ergo potest in eo esse habitus temperantiae. - Probatur: quia cx frequen­ tatis huiusmodi electionibus fit temperantia. 1Π. Ad primum horum, neganda est sequela. Et ad cius probationem, negandum est assumptum: quia actus quo mihi aliquis vult bonum temperantiae, non est actus tempe­ rantiae, sed amicitiae. Et curn probatur. Quia ego eligo mihi hoc bonum per temperantiam, Ergo ct quilibet mihi, etc.: et antecedens potest negari; ct consequentia nihil penitus valet. Antecedens quidem deficit, quia aliud est velle mihi bonum temperantiae: ct aliud velle mihi in netu exercito bonum obicctum temperantiae, idest medium in delecta­ tionibus tactus. Primum enim desidero mihi etiam intem­ peratus: secundum, non primum, habet actus temperantiae I pro obiccto. secundum exercet ipsum temperantiae actum.Unde potes distinguere, ut vcl sic intclligant moralia. Velle bonum (cmpcraniiac. potest intelligi dupliciter: primo, ut est actus exercitus temperantiae; secundo, ut est actus vo­ luntatis habens pro obiccto actum temperantiae ut volitum. Si primo modo sumitur, sic assumptum est serum, quod ego mihi volo hoc bonum per habitum temperantiae. Sed sequela nihil penitus valet Quia habitus temperantiae non nisi ad habentem sc extendit: tum quia est electivus, ac per hoc eorum tantum quae in nostra sunt potestate, tum quia bonum reddit habentem, et opus cius bonum, non alterius; tum quia est agibilis, quo nos sumus formalitcr boni, ct non est sicut ars bonificativo foctibilis extra nos. Unde cum dicitur quod per mihi ct tibi non variatur ratio formalis habitus, respondetur quod falsum est: quia per mihi ct tibi, idest in me et extra me, variatur ratio formalis ct gencrica habitus. Unde virtutes morales ab artibus dis­ tinguuntur genere, quia illae sunt cius quod in me, ct istae eius quod extra, ut patet in VI Ethic.* Et miror, immo ζ< stupeo, quomodo in mentem huius docti viri cadere po- n. tuit ista propositio: cum constet quod intemperata mater vult ct conatur filium habere costam, non per habitum tem­ perantiae, ut patet; nec per udum temperantiae, quia cx frequentatis huiusmodi volitionibus ct conatibus erga filiam tantum, nunquam ipso mater fiet casta. Si vero secundo modo sumatur, iam cx dictis consui quod sic velle bonum temperantiae, sive in sc sive in alio, non est actus temperantiae; sed amoris naturalis ad se. ct amicitiae ad alterum. IV. Ad secundum * dicitur quod vclleitas illa qua quis · Ct m» «· deliberat sc sic electurum ct facturum si sibi conveniret, etsi sit actus bonus vcl malus moralitcr, ct ad speciem illius obiecti pertinens; non est tamen actus illius habitus; neque perfectus, qui elicitur ab habitu, neque imperfectus, qui ge­ nerat habitum frequentatus; ut patet dc habitu magnificen­ tiae. Quamvis enim pauper frequenter deliberet sc velle magnifica facere si posset, nunquam tamen postea erit ma­ gnificus nisi in potentia, quamvis propinqua, ut dicitur in IV Ethic. * Et ratio assignatur ex 11 Ethic. w: quia fabri­ S*'tfc.’bSi ’»’· cando fabri, abstinendo abstinentes, fortia operando fortes» ct universaliter ipsos actus virtutum exercendo, et nun solum I. volendo, virtuosi efficimur: cui autem deest materia virtutis alicuius, non potest sc exercere in netu illius virtutis licet possit appetere exercitium illud. Et propterva, sicut magni­ ficentia non generatur in eo qui magnos sumptus non exer­ cet, quamvis vellet si posset ; ita temperantia non generatur in eo qui concupiscentias delectabilium tactus non mode­ ratur, quamvis vellet si posset. - Et quamvis huiusmodi v elle si posset, in nobis ad eandem speciem reducatur ad quam 400 QUAESTIO LX I, ARTICULUS V spectat ipsum exercitium, quia actus exercitus in nobis spe­ ciam constituens, obiectum tit volitionis, et ud suam trahit speciem ; in angelis tumen, in quibus huiusmodi actus exer­ citi non possunt cadere secundum offectum, nee speciem aliquam constituunt, nec volitioncm ad speciem trahunt. Sed sunt in cis huiusmodi volitional actus iustitiae, qua eorum voluntas eligit in omnibus, etiam conditional!* obiccti*, »ubesse divinae legi. - Et haec dictu sufficiant, ne ridiculo iimus philosophis , ponendo univoce virtutes politicas in substantiis separatis. . U QUAESTIO LXll, ARTICULUS I 401 QUAESTIO SEXAGESIMASECUNDA DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA considerandum est de virtutibus theo­ logicis *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum sint aliquae virtutes theologicae. einde ' Cl LTU D Secundo : utrum virtutes theologicae distin­ guantur ab intellectualibus ct moralibus. Tertio: quot, et quae sint. Quarto: de ordine carum. ARTICULUS PRIMUS UTRUM SINT ALIQUAE VIRTUTES THEOLOGICAE III Sent., dui. uni, qo. ». art. qu’ 3; De Virtute qu. 1, vt. 10, is. n primum sic proceditur. Videtur quod quod dicitur 11 Pel. i *, quod per Christum facti non sint aliquae virtutes theologicae. Ut sumus consortes divinae naturae. Et quia huiusenim dicitur in VI Physic. *, virtus est modi beatitudo proportionem humanae naturae dispositio perfecti ad optimum: dico au­ excedit, principia naturalia hominis, cx quibus procedit tem perfectum, quod est dispositum secundum na­ ad bene agendum secundum suam pro­ turam. Sed id quod est divinum, est supra na­ portionem, non sufficiunt ad ordinandum homi­ turam hominis. Ergo virtutes theologicae non num in beatitudinem praedictam. Unde oportet quod superaddantur homini divinitus aliqua prin­ sunt virtutes hominis. 2. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur cipia, per quae ita ordinetur ad beatitudinem suquasi virtutes divinae. Sed virtutes divinae sunt pcrnaturalem, sicut per principia naturalia ordi­ exemplares, ut dictum est*: quae quidem non natur ad tinum connaturalem, non tamen absque ? sunt in nobis, sed in Deo. Ergo virtutes theolo­ adiutorio divino. Et huiusmodip principia virtutes dicuntur theologicae: tum quia habent Deum pro gicae non sunt virtutes hominis. 3. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur obiccto, inquantum per cas recte ordinamur in quibus ordinamur in Deum, qui est primum prin- Deum; tum quia a solo Deo nobis infunduntur; « cipium et ultimus finis rerum ’. Sed homo cx tum quia sola divina revelatione, in sacra Scri­ ipsa natura rationis et voluntatis, habet ordinem ptura, huiusmodi virtutes traduntur. Ad primum ergo dicendum quod aliqua natura ad primum principium et ultimum finem. Non ergo requiruntur aliqui habitus virtutum theolo­ potest attribui alicui rei dupliciter. Uno modo, gicarum , quibus ratio et voluntas ordinetur in essentialiter: ct sic huiusmodi virtutes theologicae excudunt hominis naturam. Alio modo, partici­ Deum. Sed contra est quod praecepta legis sunt dc pative, sicut lignum ignitum participat naturam T actibus virtutum. Sed de actibus fidei, spei et ignis: et sic 7 quodammodo fit homo particeps caritatis dantur praecepta in lege divina: dicitur divinae naturae, ut dictum est Et sic istae vir- · t* ^t· •ve*.4^4. enim Eccli. n *: Qui timetis Deum, credite illi; tutus conveniunt homini secundum naturam par­ item, sperate in illum; item, diligite illum. Ergo ticipatam. Ad secundum dicendum quod istae virtutes non fides, spes ct caritas sunt virtutes in Deum or­ dicuntur divinae, sicut quibus Deus sit virtuosos: dinantes. Sunt ergo theologicae. Respondeo dicendum quod per virtutem per­ sed sicut quibus nos efficimur virtuosi a Deo, ficitur homo ad actus quibus in beatitudinem ct in ordine ad Deum. Unde non sunt exempla­ • Qc. v, 7. ordinatur, ut ex supradictis * patet. Est autem res, sed exemplatae. Ad tertium dicendum quod ad Deum natura­ •pj χΛ. <· duplex hominis beatitudo sive felicitas, ut supra * dictum est. Una quidem proportionata humanae liter ratio et voluntas ordinatur, prout est natu­ naturae, ad quam scilicet homo pervenire potest rae principium ct linis, secundum tamen propor­ per principia suae naturae. Alia autem est bea­ tionem naturae. Sed ad ipsum secundum quod titudo naturam hominis excedens, ad quam homo est obiectum beatitudinis supernaturalis, ratio et sola divina virtute pervenire potest, secundum voluntas secundum suam naturam non ordinan­ quandam divinitatis participationem ; secundum tur sufficienter. « a) rerum, - Om. P.t. p) huiutmodi. - harc codice». SUMNAK T»«J 9; De Virtut., qu. 1, an. 13. n SECUNbUM Sic proceditur. Videtur quod malem differentiam obiectorum. Obiectum autem virtutes theologicae non distinguantur theologicarum virtutum est ipse Deus, qui est a moralibus et intellectualibus. Virtutes ultimus rerum linis, prout nostrae rationis cogni­ enim theologicae» si sunt in anima hu­ tionem excedit. Obiectum autem virtutum in*1 mana» oportet quod perficiant ipsam vel tellcctualium secun­ ei moralium est aliquid quod hu­ dum partem intellectivam, vel secundum partem mana ratione comprehendi potest. Unde virtutes appetitivam. Sed virtutes quae perficiunt partem theologicae specie distinguuntur a moralibus ct intellectivam, dicuntur intellectuales: virtutes au­ intellectualibus. tem quae perficiunt partem appetitivam, sunt mo­ Ad primum ergo dicendum quod virtutes intelle­ rales. Ergo virtutes theologicae non distinguuntur ctuales el morales perficiunt intellectum et appe­ a virtutibus moralibus et intellectualibus. titum hominis secundum proportionem naturae Praeterea, virtutes theologicae dicuntur quae humanae: sed theologicae’ supcrnaturalitcr. ordinant nos ad Deum. Sed inter intellectuales Ad secundum dicendum quod sapientia quae a virtutes est aliqua quae ordinat nos ad Deum: Philosopho * ponitur intellectualis vinus, consiscilicet sapientia, quae est de divinis, utpotc cau­ derat divina secundum quod sunt investigabilia s·^·le turam hominis Sed virtutes theologicae sunt radix ct principium est amor, ut supra dictum t super naturam hominis: cui secundum naturam γ est. - Si autem intclligatur de amore caritatis, non conveniunt virtutes intellectuales ct morales, ut ex datur per hoc intclligi quod quaelibet alia virtus • Qu. lvi». m. supradictis* patet. Ergo distinguuntur ab invicem. essentialiter sit caritas : sed quod omnes aliae vir­ Mja.uv.wt.a, Respondeo DICENDUM quod. sicut supra* dictum tutes aliqualiter a caritate dependeant, ut infra * est, habitus specie distinguuntur secundum for­ patebit. wn. ; e e) Sed amor. - Amor autem codice*. hominis, - Om. codices. 7) naturam. - tuam naturam codice*. δ) iu/hihD cofnitlouem. - cvgnitionh rationem ΑΒΗΙΙ , coptifto mt finem E, cognitionem F. i) teJ thcoh^cae. - theologicae autem codice*. QUAESTIO LXII, ARTICULUS III 4o3 Commentaria Cardinalis Caietani Tn articulo secundo eiusdem quaestioni» scxagesimacicrt. i, 1 eundae, recolito eorum quae in principio Primae Partis * ** dicta sunt dc duplici ordine cognoscibilium dc Deo. Et vi­ debis quod ordo eorum quae ratione naturali comprehen­ duntur, subest ordini eorum quae supra naturalem sunt rationem : ct consequenter Deus ipse, ut Imis est supernatumlium, induit rationem ultimi totaliter finis. Et proptcrca in littera dicitur quod ipse Deus est ultimus rerum finis, prout nostrae rationis cognitionem excedit. Oportet igitur te cogitare quod totum universum cx naturalibus ct ex supcrmturalibuf unum quoddam sit; ct quod Deus ut finii naturalium, est quidem ultimus linis, non simpliciter, sed respectu horum; ut autem est finis supernatantium, sic est ultimus totaliter tinis rerum. Et sic est obicctum no­ strae bentitudinis: quae dc supematurilium numero est; ct, si non primum, propter unionem personalem in Verbo, se­ cundum tamen locum obtinere videtur. ARTICULUS TERTIUS l TRU.M CONVENIENTER FIDES, SPES ET CARITAS PONANTUR VIRTUTES THEOLOGICAE ΙΓ II*', qu. xm, art. 6; Ill d'»t. xxni, qu. i, art. 5, diet. xxvi, qu. n, . h. a) cum sit Cognttfo imperfecta. - Om. ABCDEFGHILa; cum.... tqhiM virtute otn. K. ligentibus sc. Unde oportuit quod quantum ad utrumque, aliquid homini supematuralitcr adde­ retur. ad ordinandum ipsum in finem supernaturalcm. Et primo quidem, quantum ad intellectum, adduntur homini quaedam principia supematuralia, quae divino lumine capiuntur: et haec sunt credibilia, dc quibus est fides. - Secundo vero, voluntas ? ordinatur in illum finem et quantum ad ? motum intentionis, in ipsum tendentem sicut in id quod est possibile consequi, quod perlinet ad spem: et quantum ud unionem quondam spiri­ tualem, per quam quodammodo transformatur in illum finem, quod fit per caritatem. Appetitus cnim uniuscuiusque rei naturaliter movetur ct tendit in finem sibi connaturalem: ct iste motus provenit cx quadam contormitate rei ad suum finem. Ad primum ergo dicendum quod intellectus in­ diget speciebus intelligibilibus, per quas intelligat: et ideo oportet quod in eo ponatur aliquis ha­ bitus naturalis superadditus potentiae. Sed ipsa natura voluntatis sufficit ad naturalem ordinem in finem, sive quantum ad intentionem finis, sive quantum ad conformitatem ad ipsum. Sed in or­ dine ad ea quae supra naturam sunt, ad nihil horum sufficit natura potentiae. Et ideo oportet fieri superaddilionem habitus supernaturalis quan­ tum ad utrumque. Ad secundum dicendum quod fides et spes im­ perfectionem quondam important: quia rides est de his quae non videntur, et spes dc his quae non habentur. Unde habere fidem et spem dc his quae subduntur humanae potestati, deficit a ratione virtutis Sed habere fidem ct spem de his quae sunt supra facultatem naturae humanae, ex­ cedit omnem virtutem homini proportionatam; secundum illud 1 ad Cor. i ·; Quod infirmum est · vm. > novicie, amicorum voluntates esse habitualitcr confor­ 111. Ex hoc autem habes solutionem tractatorum u Scoto mes per idem velle ct idem nolle habitualiter, idest per in xxvi distinctione HI Sent. Habes enim quod ad theolo­ habitus ad haec inclinantes, quos constat esse umoris. gicam virtutem, nisi oequivocc loquamur, exigitur quod sit II. In responsione ad secundum eiusdem articuli ct quae­ divini seu supernaturalis ordinis essentialiter; et sic oportet stionis, nota quod tam fides quam spes acquisita est du­ haberi sola infusione divina, ut etiam in primo articulo plex: una respectu eorum quae sub ordine creaturae, seu dictum est. - Habes quoque quod aliud est loqui dc ha­ naturali, cadunt; altera est respectu supernuturalium, scilicet bitu theologico; ct aliud dc virtute theologica. Nam habitus quod Deus est trinus, et incarnatus est, et aliorum huius­ theologicos in nobis acquisitos dari, ut habitum scientiae modi. Et licet Auctor in littera non expresse loquatur nisi imperfectae, qualis est theologia nostra, quae inevidens est. dc fide ct spe acquisitis respectu eorum quae sunt in pote­ ct opinionis, ct fidei, ct dilectionis, ct spei, non negamus state humana, et eas excludat n numero virtutum; si tamen virtutes autem theologicas acquisitis dari negamus. Et in attendatur ratio, videbitur quod eadem ratione nec fides promptu causa est. quia improportionata sunt acquisita nec spes acquisitae respectu supernatural!um. sunt \irrutus. omnia ad netus infullibiliter rectos ct proportionatos superSi enim advenus quod obicctum, habitum ct actum pro- naturulibus, ut patet cx dictis. n I ARTICULUS QUARTUS UTRUM EIDES SIT PRIOR SPE, ET SPES CARITATE Ii* U**, qu. iv, an. 7; qu. χτπ, art. 7, 8; Hi Sent., diiU xxui. qu. n, art. 5; dbt. xxn, qu. u; Dc Virtul., qu. ιν. ΑΠ. 3. sic proceditur. Videtur quod non sit hic ordo theologicarum virtu­ tum. quod fides sit prior spe, cl spes prior caritate. Radix enim est prior · eo quod est ex radice. Sed caritas est radix virtutum; secundum illud ad Ephes, in ♦: In ca­ ritate radicati et fundati. Ergo caritas est prior aliis. 2. PrXeterea, Augustinus dicit, in I de Doct. Christ. *: Non potest aliquis diligere quod esse non crediderit. Porro si credit ct diligit, bene agendo efficit ut etiam speret. Ergo videtur quod fides praecedat caritatem, et caritas spem. d quartum α • Ver». 17. • Cap. xuvti. S λπ. 3, qu‘ 2; 3. Praeterea . amor est principium omnis affe­ ctionis, ut supra dictum est *. Sed spes nominat quandam allectionem: est enim quaedam passio, ut supra * dictum est. Ergo caritas, quae est amor, ’ est prior spe. omnium Sed contra est ordo quo Apostolus ista enu­ merat*, dicens; Nunc autem manent fides, spes, caritas. Respondeo dicendum quod duplex est ordo: sci­ licet generationis, et perfectionis. Ordine quidem generationis, quo materia est prior forma, ct imper­ fectum perfecto, in uno et eodem; fides praecedit spem, ct spes caritatem, secundum actus (nam 1V 1 *' • D • D ♦· 1 ut •Ci Ml. ». «F I QUAESTIO l.Xll, ARTICULUS IV 405 habitus simul infunduntur *). Non cnim potest in An secundum dicendum quod Augustinus loqui ? aliquid motus appetitivus P tendere vel sperando I tur de spe qua quis sperat cx meritis iam ha­ vel amando, nisi quod est apprehensum sensu bitis se ad beatitudinem perventurum : quod est aut intellectu. Per fidem autem apprehendit in­ spei formatae, quae sequitur caritatem. Potest tellectus ea quae sperat ct amat. Unde oportet autem aliquis sperare antequam habeatcarita­ quod, ordine generationis, fides praecedat spem tem, non ex meritis quae iam habet, sed quae et caritatem. - Similiter autem cx hoc homo ali­ sperat se habiturum. quid amat, quod apprehendit illud ut bonum Ad tertium dicendum quod, sicut supra* dictum * Q*· suum. Per hoc autem quod homo ab aliquo est, cum de passionibus ageretur, spes respicit duo. sperat sc bonum consequi posse, reputat ipsum Unum quidem sicut principale obiectum: scilicet in quo spem habet, quoddam bonum suum. Unde bonum quod speratur. Et respectu huius, semper cx hoc ipso quod homo sperat dc aliquo, pro­ amor praecedit spem: nunquam enim speratur cedit ad amandum ipsum. Et sic, ordine genera­ aliquod bonum nisi desideratum ct amatum. tionis, secundum actus, spes praecedit caritatem Respicit etiam spes illum a quo sc sperat posse Ordine vero perfectionis, caritas praecedit fidem consequi bonum. Et respectu huius, primo qui­ ct spem t : eo quod tam fides quam spes per dem spes praecedit amorem; quamvis postea ex caritatem formatur, ct perfectionem virtutis acqui­ ipso amore spes augeatur. Per hoc cnim quod rit. Sic cnim caritas est mater omnium virtutum 1 aliquis reputat per aliquem se posse consequi ■o-r* et radix *, inquantum est omnium virtutum for- aliquod bonum, incipit amare ipsum: et ex hoc ipso quod ipsum amat, postea fortius de eo •UF7. ma ·’ ut infra ’ dicetur. ·» If II··. qj. ... sperat. wn. «rt.8. Et per hoc patet responsio ad primum. W appetitivua . - appetitu» codtcc». γ) praecedit /Idem rt jpem.- praecedit et ftdtm et ipcm Ιία, prat- c*'dil ft ipcm ct /Idem cxterî.-Prn jf Jci <|uaM l) habeat. - homo habeat coJlcu. tpt» fium Jldci Commentaria Cardinalis Caiotani articulo quarto eiusdem scxagesimnesccundac quaestio­ ni*, nota quod habitus virtutum theologicarum simul in­ fundi, potest intclligi tripliciter. Uno modo, sic quod, quandocumquc infunditur una, infundantur tunc omnes. Et hoc est manifeste folium: quia quotidie fidelibus pocnitentibus infunditur habitus caritatis, ct non fidei neque spei. - Alio modo, ut quandocumque infunditur una, infundatur vcl in­ fusa ait alia. Et hoc non salvat veritatem litterae: quia non salvat simultatem infusionis. Neç est verum: quin si bapti­ zetur adultus in peccato fornicationis perseverans, suscipit fidei speique habitum, suscipiendo characterem, ct est vere fidelis; ct tamen nec suscepit, nec suscipit caritatem. - Hoc ergo modo intdligitur: quantum est cx parte infundentis, ct ratione infusionis ; quamvis cx dispositione receptivi, vcl quia perdidit unam ct non alias, vel est indispositus ad unam ct non alias, oppositum contingat. Et hic sensus est formalis ct verus. Formalis quidem, quia infusionem, ut n I XMH, Vt, infusio est, ludicat. Verus autem, quia quantum est ex parte infusionis, simul omnes infunduntur. Et casu· ob­ stante* cx parte receptivi, per accidens eveniunt: accidit cnim quod hic qui baptizatur, sit indispositus ad carita­ tem; ct similiter quod hic haptizatus cadat a caritate, quam simul cum fide ct spe suscepit. II. In responsione ad tertium eiusdem articuli, habes quod spes praecedit ordine generationis caritatem, ut actus utriusque respicit Deum, cui apes innititur, ct quem caritas amat: quamvis subsequatur, etiam hoc ordine, caritatem, ut actus utriusque respicit futuram beatitudinem, quae obicetive est Deus ipse; quam beatitudinem spes respicit ut bonum speratum, ct caritas ut amatum. Et quin virtutes istae ordinant, scilicet suos actus, ut respiciunt Deum; ideo dictum est in corpore articuli quod, scilicet ordine originis, spes praecedit caritatem. 4o6 QUAESTIO I.X1II. ARTICULUS 1 QUAESTIO SEXAGESIMATERTIA DE CAUSA VIRTUTUM IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA • C/. Φ». lv, In­ tro J. considerandum est de causa virtutum *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum virtus sit in nobis a natura. Secundo: utrum aliqua virtus causetur in no­ bis ex assuetudine operum. einde D Tertio : utrum aliquae virtutes morales sint in nobis per infusionem. Quarto : utrum virtus quam acquirimus cx as* suetudine operum, sit eiusdem speciei cum virtute infusa. ARTICULUS PRIMUS L I BI M VIR I US INSIT NOBIS A NAITRA Supnt, qu. lv, an. t; I ScntH di«t. xni, qu. t. art. 3; If, diu. xrra, p>. II, *rt. t; III, d»»L rxxn», qu. I, Rrt. 3, qti* i; De Voit., qu. κι. an. t; dc Vtrtuf., qu. t. un, R; II Ethic.. Icet. i. D PRIMUM sic procedîtur. Videtur quod seco: ita scilicet quod omnes virtutes et scien­ virtus sil in nobis a natura. Dicit enim tiae naturaliter praeexistunt in anima; sed per • bc Ude Oril·., Damascenus, in ili libro ♦: Naturales disciplinam ct exercitium impedimenta scientiae lib, Ill, cap. xir. sunt virtutes, et aequaliter insunt omni- ct virtutis tolluntur, quae adveniunt animae ex • CE du» Vitxtn bus. Et Antonius dicit, in sermone ad Monachos*: corporis gravitate; sicut cum ferrum clarificatur apud S.Athxnxs. Si naturam voluntas mutaverit, perversitas est; per limationem. Ei haec fuit opinio Platonico­ • Ver», jj. conditio servetur, et virtus est. Et Mattii, iv *, rum *. - Alii vero dixerunt quod sunt totaliter ab «»· op.xt tq) \ . • Ordiu. super illud. Circuibat Jésus etc., dicit Glossa*: extrinseco. i Jest cx influentia intclligentiac agentis: s Docet naturales iustitias \ scilicet castitatem. iusti­ ut ponit Avicenna *. - Alii vero dixerunt quod 'Μύρ* tiam, humilitatem, quas naturaliter habet homo. secundum aptitudinem scientiae ct virtutes sunt ' 2. Praeterea, bonum virtutis est secundum in nobis a natura, non autem secundum perfe­ • Qo. t», an. iv, rationem esse, ut ex dictis * patet. Sed id quod ctionem : ut Philosophus dicit, in II Ethic. * Et hoc · ad 3. β est secundum rationem, est homini ? naturale: verius est. cum ratio sit hominis natura. Ergo virtus inest AJ cuius manifestationem, oportet considerare homini a natura. quod aliquid dicitur alicui homini naturale du­ 3. Praeterea, illud dicitur esse nobis naturale, pliciter: uno modo, ex natura speciei; alio modo, quod nobis a nativitate inest. Sed virtutes quibus- ex natura individui. Et quia unumquodque ha­ • Ver», »*. dam a nativitate insunt: dicitur enim lob. xxxi *: bet speciem secundum suam formam, individuaAb infantia crevit mecum miseratio, et de utero tur vero secundum materiam *; forma vero ho- -Do­ egressa est mecum. Ergo virtus inest homini a minis est anima rationalis, materia vero corpus: natura. id quod convenit homini secundum animam ra­ Sed contra, id quod inest homini a natura, est tionalem, est ei naturale secundum rationem omnibus hominibus commune, ct non tollitur per speciei; id vero quod est ei naturale secundum peccatum: quia etiam in daemonibus bona na­ determinatam corporis complexionem, est ei na­ turalia manent, ut Dionysius dicit, in iv cap. de turale secundum naturam individui. Quod enim 'S.Th.ic« xix. Nom. : Sed virtus non inest omnibus ho­ est naturale homini ex parte corporis secundum minibus; et abiicitur per peccatum. Ergo non inest speciem, quodammodo refertur ad animam: in­ homini a natura. quantum scilicet tale corpus est tali animae proRespondeo dicendum quod circa formas corpo­ porlionatum. rales, aliqui dixerunt quod sunt totaliter ab intrinUtroque autem modo virtus est homini natura­ seco : s*lcul ponentes latitationem formarum *. - lis secundum quandam inchoationem. Secundum q“’ Aliqui vero, quod totaliter sint ab extrinseco: si­ quidem naturam speciei, inquantum in ratione cut ponentes formas corporales esse ab aliqua hominis insunt naturaliter quaedam principia na­ causa separata. - Aliqui vero, quod partim sint ab turaliter cognita tam scibilium quam agendorum, intrinseco, inquantum scilicet praeexistunt in ma­ quae sunt quaedam seminalia z' intellectualium δ teria in potentia; et partim ab extrinseco, inquan- virtutum ct moralium ; et inquantum in volun­ • i>. ûj. tum scilicet T reducuntur ad actum per agens *. tate inest quidam naturalis appetitus boni quod Ita etiam circa scientias ct virtutes, aliqui est secundum rationem. Secundum vero naturam quidem posuerunt eas totaliter esse ab intrin­ individui, inquantum ex corporis dispositione ali- S ej iuUitioi. - virtutet Pa. V» homini. - bonum codice. γ) iciliect. - Ont. «ultra. 3) icminnli.1, - teminarfa l\t. 1 QUAESTIO LXI1I qui sunt dispositi vel melius vcl peius ad quas­ dam virtutes: prout scilicet vires quaedam sen­ sitivae actus sunt quarundam partium corporis, ex quarum dispositione adiuvantur vcl impediuntur huiusmodi vires in suis actibus, ct per consequens vires rationales, quibus huiusmodi sensitivae vires deserviunt. Et secundum hoc, unus homo habet naturalem aptitudinem ad scientiam, alius ad for­ titudinem, alius ad temperantiam. Et his modis tam virtutes intellectuales quam morales, secun­ dum quandam aptitudinis inchoationem, sunt in nobis a natura. - Non autem consummatio ca­ rum. Quia natura determinatur ad unum: con­ summatio autem huiusmodi virtutum non est se­ cundum unum modum actionis, sed diversimode, ARTICULUS II 407 secundum diversas materias in quibus virtutes operantur, et secundum diversas circumstantias. Sic ergo patet quod virtutes in nobis sunt a natura secundum aptitudinem et inchoationem, non autem secundum perfectionem : praeter vir­ tutes theologicas, quae sunt totaliter ab extrinseco. Et per hoc patet responsio ad obiecta. Nam primae duae rationes procedunt secundum quod seminalia 1 virtutum insunt nobis a natura, inquan­ tum rationales sumus. - Tertia vero ratio procedit secundum quod cx naturali dispositione corporis, quam habet ex nativitate, unus habet aptitudi­ nem ad miserendum, alius ad temperate viven­ dum, alius ad aliam virtutem. t) tcminalia. - teminarij P.i, Commentaria Cardinalis Caietani x corpore primi articuli quaestionis scxagcsimactertiac, notn quod illud verbum litterae, Principia naturaliter cognita sunt seminaria virtutum, potest dupliciter exponi : scilicet simpliciter, vel accommode. Si enim interpretentur secundum distributionem accommodam, clarum est quod principia consummata dicuntur seminaria ceterarum vir­ tutum, sicut caelum dicitur continere omnia corporo. - Si autem intellignntur simpliciter, idest quod sint seminaria omnium simpliciter virtutum, tunc sumuntur principia se­ cundum naturalem eorum inchoationem in anima. Et sic constat quod sunt seminaria omnium virtutum intellectua­ lium ct moralium, quamvis diversimode: quia intellectus sunt inchoationes; scientiae autem ct reliquarum sunt activa principia mediate vcl immediate, ut patet. Semen namque ct inchoationis ct principii rationem habet. II. In eodem articulo primo eiusdem quaestionis sexagcsimactcniuc, dubium occurrit dc causa reddita in littera quare consummatio virtutum non est :i natura, quia na­ tura est determinata ad unum; consummatio autem vir­ tutum non est secundum unum modum actionis, sed di­ versimode, secundum diversas materias in quibus virtutes operantur, et secundum diversas circumstantias. Dubium, inquam, est non dc arte ct virtutibus moralibus, sed dc intellectu ct scientia. Tam nempe ars, quam virtus moralis, principium est actus diversimode sc habentis ad diversas vel materias vcl circumstantias: temperantia enim principium est concupiscendi aliter potum, aliter cibum, aliter nunc, aliter post, etc. Et hoc cx parte agentis: nam cx pane passi, etiam natura aliter ct aliter effiat. Et proptcrca in littera notanter dicitur, secundum unum modum actionis; actio enim cx parte agentis sc tenet. - Sed quo pacto in­ tellectus principiorum, ct similiter scientia aliqua, diversi­ mode agit secundum diversas materias aut circumstantias, I J/r- 4fh non apparet. Nam intellectus, tam in speculativis quam pructicis, uno modo operatur, scilicet, cognitis terminis, solo naturali lumine. Quaelibet autem scientia, demonstrando cx uno primo [uno] modo, unam tantum materiam circa quam versatur, habet. - Et rursus in angelis tam intellectus quam scientia α natura etiam secundum consummationem exi­ stons, manifestat quod neutri dissonat α natura esse, sdlicet consummationem; natura enim est determinata nd unum non solum in nobis, >eJ in angelis ct m Deo. Ratio igitur litterae deficere sidetur. III. Ad hoc dicitur quod, quia virtutum istarum, scilicet intellectus ct scientiae, actus in compositione consistit, ut patet ; ct compositio secundum divertas materias diversimode a recto fit intellectu aliter enim componit scientis rem aliquam cum materia remota, ct aliter cum materia neces­ saria; ct similiter intellectus aliter componit ens cum non ente, ct aliter lotum cum parte, aliter bonum ct aliter ma­ lum cum prosecutione ct fuga: - iJco consummatio harum virtutum non est secundum unum modum actionis, sed diversimode secundum diversas materias. Et quamvis unico generalissimo modo, scilicet componendo, et una secun­ dum rationem formalem materia, idest obiecto, unica virtus utatur; cum unitate tamen horum stat diversitas specialium modorum actionis cx parte agentis secundum diversas spe­ ciales materias, ut putet cx dictis. - Et quoniam in angelis est notitia evidens ct principiorum ct conclusionum non componendo, sed sicut nos intclligimus quod quid est prima operatione intellectus; ideo in cis non est habitus ncc prin­ cipiorum ncc conclusionum, superadditus spedebus intclligibilibus. Et quoniam species intelligibiles possunt esse a nutum, consequens est quod in cis habitus intellectualis potest esse naturalis etiam secundum consummationem in nobis autem, non. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM ALIQUA VIRTUS CAÜSETUR IN NOBIS EX ASSUETUDINE OPERUM Supra, qu. Lt, xrt. 3; II Seni.. dut. xuv, qu. 1, art. 1, «d Ô; III. di>t. XXXtfî, qu. t, «rt. Dc Virtut., qu. 1. «rt. 9; II Eihic., Icet. t. pD SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidctUT qtiod virtutes in nobis causari non possint cx assuetudine operum. Quia super il­ lud Rom. xiv*: Omne quod non est ex peccatum est. dicit Glossa Augustini ♦: Omnis infidelium vita peccatum est; et nihil est bonum sine summo bono. Ubi deest cognitio veritatis. falsa est virtus etiam in optimis moribus. Sed fides qu* 3; non potest acquiri ex operibus, sed causatur in nobis a Deo; secundum illud Ephes, u ♦: Gratia * v«, <. estis salvati per fidem. Ergo nulla virtus potest in nobis acquiri cx assuetudine operum. 2. Pr,\eterea, peccatum, cum contrarictur vir­ tuti, non compatitur sccum virtutem. Sed homo non potest vitare peccatum nisi per gratiam Dei; secundum illud Sap. vili ♦: Didici quod non pos- · V 3* Praeterea, actus qui sunt in virtutem de­ ficiunt a perfectione virtutis. Sed effectus non procedit. Ad secundum dicendum quod virtus divinitus potest esse perfectior causa. Ergo virtus non pot­ infusa, maxime si in sua perfectione conside­ est causari ex actibus praecedentibus virtutem. Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. de retur. non compatitur secum aliquod peccatum ’s.Th.irrt.xv», Noni. ♦, quod bonum est virtuosius quam mortale*. Sed virtus humanitus'acquisita potest ·ο malum. Sed ex malis actibus causantur habitus secum compati aliquem actum peccati, etiam vitiorum. Ergo multo magis ex bonis actibus pos­ mortalis: quia usus habitus in nobis est nostrae sunt causari habitus virtutum. voluntati subicctus, ut supra * dictum est; non ·ο».ωι...ι Respondeo dicendum quod de generatione ha- autem per unum actum peccati corrumpitur ha- ™ ** • q«. u, «n. 5, bituum ex actibus, supra * in generali dictum est. bitus virtutis acquisitae; habitui enim non con­ Nunc autem specialiter quantum ad virtutem, con- trariatur directe actus, sed habitus. Et ideo, licet • qu.lv, an.j, siderandum est quod, sicut supra * dictum est, sine gratia homo non possit peccatum mortale virtus hominis perficit ipsum ad bonum. Cum au­ vitare, ita quod nunquam peccet mortaliter *; ·!> «& tem ratio boni consistat in modo, specie et or- non tamen impeditur quin possit habitum virtutis • αρ. m. dine, ut Augustinus dicit in libro de Natura Boni*\ acquirere, per quam a malis operibus abstineat ut sive in numero, pondere ct mensura, ut dicitur in pluribus, et praecipue ab his quae sunt valde •v. - political PAUCF.FGU.pDHK ct cd. a. Commentaria CardinaliH Caietani articulo quarto, nihil addendum occurrit suprudicti», nisi quod cx responsione ad tertium memor sis colligere quod infusio dupliciter sc habet ad virtutes: scilicet pcr sc. ct pcr accidens. Nam virtutibus acquisibilibus pcr actus no­ stros, accidit infundi: quia si infundantur, ordinantur nd actum eundem specie ad quem ordinantur acquisitae, sicut oculi miraculose dati. Virtutibus autem non acquisibilibus, I n cum ordinemur ad actus distinctos specie ab his qui nati sunt fieri ab acquisitis, non accidit, sed pcr se convenit in­ fundi ; ita quod cx natura sua habent quod vindicent sibi infusibilitatem. Et proptcrca in definitione virtutis sumpta ab Augustino ·, dicitur: quam Deus in nobis tine nobis * (X operatur. Et hoc scito applicare, cum tractatur un, >cl quo­ modo infusio variet speciem rei infusae. H ; | ■HI S i! |[! ; < QUAESTIO LX1V. ARTICA LUS 1 412 QUAESTIO SEXAGESIMAQUARTA DE MEDIO VIRTUTUM IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA considerandum est dc proprietatibus virtutum *. Et primo quidem, de medio vir« tutum: , ' secundo, de connexione virtutum (io, jc aequalitate carum quarto, de ipsarum du ratione *. Circa primum quaeruntur quatuor. einde • QU. LXV. ' Qu. lxm. • QlJ. LWI. D Primo : utrum virtutes morales sint in medio. Secundo: utrum medium virtutis moralis ? sil a ♦; medium terrei, vel rationis. Tertio: utrum intellectuales virtutes consistant in medio. Quarto: utrum virtutes theologicae. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUTES MORALES SINT IN MEDIO U' II*', 40. tvii. uri. 5, *3 a; III SbtL, JI virtus moralis est habitus electivus in medietate existent. Respondeo dicendum quod, sicut ex supradictis * patet, virtus de sui ratione ordinal hominem ad bonum. Moralis autem virtus proprie est perfectiva appetilivae partis animae circa aliquam de­ terminatam materiam. Mensura autem et regula appetitivi motus circa appetibilia, esi ipsa ratio. Bonum autem cuiuslibet mensurati el regulali consistit in hoc quod conformetur suae regulae: sicut bonum in artificialis est ut consequantur 4 regulam artis. Malum autem per consequens in e «*· • om. ηψ t ’sîh'i«t • qu.lt, Art. δ a) virtutum. - Om. codkce. moralix. - vel r.itioui» AUCGIKLpDIL ani. PxH ct a. huiusmodi esi per hoc quod aliquid discordat a sua regula vel mensura. Quod quidem contingit vel per hoc quod superexcedit mensuram, vel per hoc quod deficit ab ea : sicut manifeste apparet est ulli· in omnibus regulatis et mensuratis. Et ideo patet quod bonum virtutis moralis consistit in adacquaftonc ad mensuram rationis. - Manifestum est autem quod inter excessum el defectum medium esi aequalitas sive conformitas. Unde manifeste apparet quod virtus moralis in medio consistit Ad primum ergo dicendum quod virtus moralis bonitatem habet cx regula rationis: pro materia autem habet passiones vel operationes. Si ergo comparetur virtus moralis ad rationem, sic, se­ cundum id quod rationis est. habet rationem ex­ tremi unius, quod est conformitas: excessus vero et defeclus habet rationem alterius extremi, quod est difiormitas. Si vero consideretur virtus mora­ lis secundum suam materiam, sic habet rationem medii, inquantum passionem reducit ad regulam ralionis. Unde Philosophus dicit, in 11 Ethic. ♦, quod virtus secundum substantiam medietas est, inquantum regula virtutis ponitur circa propriam materiam: secundum optimum autem et bene, est extremitas, scilicet secundum conformitatem ra­ tionis. Ad secundum dicendum quod medium et ex­ trema consideramur in actionibus et passionibus secundum diversas circumstantias: unde nihil pro­ hibet in aliqua virtute esse extremum secundum unam circumstantiam, quod tamen est medium secundum alias circumstantias, per conformitatem ad rationem. Et sic est in magnificentia et magna­ nimitate. Nam si consideretur quantitas absoluta cius in quod tendit magnificus ct magnanimus, dicetur extremum ei maximum: sed si conside­ retur hoc ipsum per comparationem ad alias cir- γ) ct fit, - cut ABCDELpH. quoJ at G, <1/ kun·.» K. i>) ceu fluantur. - tenuatur PK.j. QUAESTIO LX1V, ARTICULUS II 413 ' cumstanttas, sic habet rationem medii; quia in virginitate et paupertate, quae est de magnani­ hoc tendunt c huiusmodi virtutes secundum regu­ mitate. Abstinet enim virginitas ab omnibus Ve­ lam rationis, idest ubi oportet, ct quando opor­ nereis, ct paupertas ab omnibus divitiis, propter tet, et propter quod oportet. Excessus autem, si quod oportet, et secundum quod oportet: idest in hoc maximum tendatur quando non oportet, secundum mandatum Dei, et propter vitam ae­ vel ubi non oportet, vel propter quod non opor­ ternam *. Si autem hoc fiat secundum quod non · o. «sg. tet; defectus autem est, si non tendatur in hoc oportet, idest secundum aliquam superstitionem maximum ubi oportet, et quando oportet. Et hoc illicitam, vel etiam propter inanem gloriam ; erit csl Philosophus dicit, in IV Ethic, *, quod superfluum. Si autem non fiat quando oportet, magnanimus est quidem magnitudine extremus; vel secundum quod oportet, est vitium per de­ eo autem quod ut oportet, medius. fectum : ut patet in transgredientibus votum vir­ Ad tertium dicendum quod eadem ratio est dc ginitatis vel paupertatis. :) tendunt. - maxime tendunt Pj. Commentaria Cardinalis Caietani aequis alens dando venditori, vel c converso: ct temperantia medium ponit inter plus et minus delectari, delectationem capiendo quando, ubi, sicut oportet, etc. Et hoc, ut patebit ·, convenit omni virtuti, exceptis theologicis. Et de tali medio est quaestio omnium articulorum huius quaestionis. II. In responsione ad tertium primi articuli, nnn te con­ turbet quod Auctor ponnt tam virginitatem quam pauper­ tatem mediam inter superfluum ct diminutum alterius or­ dini»; dum superfluum ponit in superstitione vel sana gloria, ct diminutum in tronsgressione voti, quae constat n titulo primi articuli, adverte quod virtutem consistere in medio contingit dupliciter, scilicet essentialiter, ct cau­ esic secundum sc vitia extrema alterius virtutis, puta reli­ saliter. Secundum essentiam virtus est in medio, quae est gionis ct philotimiae seu magnanimitatis. Ferit namque hoc in medio duorum vitiorum : sicut temperantia inter luxu­ Auctor, quia nec virginitas ncc paupertas habet «pedalem riam ct insensibilitatem. Et hoc non convenit omni virtuti: rationem virtutis, ct consequenter specialia extrema inter 'ÿ quia non convenit iustitiac, ut patet in V Ethic,* Et dc tuli quae mediet, infra proprias materias in ordine ad regulam medio non est hic quaestio. - Secundum vero effectum di­ tam humanum quam divinam; sed cx cxtrinscco fine ct citur esse virtus in medio, quae m materia propria circa religionis actu, scilicet voto, ut in 1Γ 11“ · tractabitur plequam est, medium facit inter plus ct minus illius, scu in nlus. Quia igitur cx cxtrinscco rationem sumit specialis illa, ad illam, illi, etc. Sicut iustitia in emptione medium virtutis, consequens fuit ut cx cxtrinscco extrema adhibeponit inter plus in emptore ct minus in venditore, pretium rentur. titulo quaestionis scxogesimacquartne mox dubium oc­ currit, quomodo consistere in medio inter proprietates virtutis computetur: cum expresse in II Ethic, ponatur in definitione virtutis moralis, quae in littera, in argumento ad oppositum, affertur, quamvis non totn. - Sed hoc facile sol­ vitur a recolentibus quod saepe proprietates notiores ad­ mittuntur in definitionibus, ut latentes differentiae insi­ nuentur. I n · h fac I * cun, st. LuTn, «λ £ ‘J !' ARTICULUS SECUNDUS UTRUM MEDIUM VIRTUTIS MORALIS SIT MEDIUM REI, VEL RATIONIS 11* ΙΓ", qu. Lvux, art. io, III Sent.. disx. xxxui, qu. i, art. 3, qu* a; De Virtut.. qu. I, art. 13. sic proceditur. Videtur quod medium virtutis moralis non sit me­ dium rationis, sed medium rei. Bonum enim virtutis moralis consistit in hoc quod est in medio. Bonum autem, ut dicitur in VI Mfetaphys. *, est in rebus ipsis. Ergo medium virtutis moralis est medium rei. 2. Praeterea, ratio est vis apprehensiva. Sed virtus moralis non consistit in medio apprehen­ sionum ; sed magis in medio operationum ct pas­ sionum. Ergo medium virtutis moralis non est medium rationis, sed medium rei. 3. Praeterea, medium quod accipitur secun­ dum proportionem arithmeticam vel geometri­ cam. est medium rei. Sed tale est medium iusti­ tiac, ut dicitur in V Ethic.* Ergo medium virtutis moralis non est medium rationis, sed rei. Sed contra est quod Philosophus dicit, in II Ethic. *, quod virtus moralis in medio consistit quoad nos, determinata ratione. Respondeo dicendum quod medium rationis du­ pliciter potest intclligi. Uno modo, secundum quod d secundum n r ’· • Ci7. e, Ul. «- M. m· ■ · ,s. ii. n· »5· -s7h.tetf.ru. medium in ipso actu rationis existit, quasi ipse actus rationis ad medium reducatur. Et sic, quia vinus moralis non perficit actum rationis, sed actum virtutis appetitivac; medium virtutis mo­ ralis non est medium rationis. - Alio modo potest dici medium rationis id quod a ratione ponitur in aliqua materia. Et sic omne medium virtutis moralis est medium rationis: quia, sicut dictum est *, virtus moralis dicitur consistere in medio, ·αλ.γ««^ per conformitatem ad rationem rectam. Sed quandoque contingit quod medium ratio­ nis est etiam medium rei: et tunc oportet quod virtutis moralis medium sit medium rei: sicut est in iustitia. Quandoque autem medium rationis non est medium rei, sed accipitur per comparationem ad nos : et sic est medium in omnibus aliis vir­ tutibus moralibus. Cuius ratio est quia iustitia est circa operationes, quae consistunt in rebus exte­ rioribus, in quibus rectum institui debet simpli­ citer et secundum se, ut supra * dictum est: et ideo medium rationis in iustitia est idem cum medio rei. inquantum scilicet iustitia dat unicui- QUAESTIO I.XIV, ARTICULUS II! 4 «4 que quod debet, el non plus nec minus. Aliae per respectum ad nos, qui afficimur secundum vero virtutes morales consistunt circa passiones passiones. El per hoc patet responsio ad obiccta. Nam interiores, in quibus non potest rectum constitui eodem modo a, propter hoc quod homines diver­ primae duae rationes procedunt de medio rationis, simode sc habent ad passiones: et ideo oportet quod scilicet invenitur in ipso actu rationis. quod rectitudo rationis in passionibus instituatur Tertia vero ratio procedit de medio iustitiae. e) tnodo. - jpuJ otnilCi addunt EF. Commentaria Cardinalis Calotani s accundo articulo eiusdem scxngcsimucquartac quaestio­ et sibi ct alteri: sicut animal ab homine ct leone. Propter nis, nota terminos quibus in virtutibus utimur: scilicet quod, medium rationis in communi, consistit inter plus ct medium rationis, ct medium rei. Medium rationis, cum sit minus secundum rationem: in speciali autem, dissimiliter. modus in materia alicuius virtutis secundum conditiones Nam in virtutibus circa passiones, medium rationis con­ regulae, exigit duo: scilicet materium, ct conditiones ra­ sistit inter plus ct minus mihi ipsi eligenti, sicut medium tionis. Ita quod consistit medium rationis in affirmatione consistit in commcnsuratione admeipsum: ct propter hoc utriusque, scilicet materiae propriae, ct omnium conditio­ dicitur in littera quod medium in passionibus sumitur num spectantium ad rationem rectam: verbi gratia, me­ quoad nos. In i usti (ία autem, medium rationis consistit inter dium rationis in temperantia est delectari quando, sicut, plus uni ct minus alteri, sicut ct medium rei. Quia non quare oportet, etc. - Extrema autem sumuntur penes nega­ solum aequalitatem eandem quam rei medium exigit, recta tionem unius, ct affirmationem alterius: itu quod superfluum ratio imponit * iustitiae; sed conditiones etiam nullas ei · «atfrpatfl1 • · · · i tX wm* affirmat materiam, negatis conditionibus; diminutum vero apponit nisi redundantes in aequalitatem vel inaequalita­ negat materium, affirmatis conditionibus. Verbi gratia, uti tem rei : reddere namque debitum recta ratio dictat i ustidelectationibus non quando, non quare, non ubi opor­ tine, quando ct ubi oportet, pro quanto faciunt sci tollunt tet, etc., superfluum est: est cnim delectationibus, quae sunt rationem debiti. - Et propterca esto cautus, ut discernas temperantiae materia, plusquam oportet uti. Non uti autem circumstantias in materia iustitiae dupliciter inveniri: primo, delectationibus quando oportet, quare oportet, etc., dimi­ ut redundant in aequale vcl inaequale, idest ut pertinent nutum . est namque minus delectari quam oportet. ad rationem debiti; alio modo, ut sunt communes circum­ Medium autem rei consistit in aequalitate rei ad rem, stantiae actus virtuosi. Verbi gratia, reddere mutuo acce­ seu ad personam alteram. Aequalitas autem cum duplex ptum dic sututo, spectat ad rationem debili: reddere au­ sit, scilicet duarum quantitatum, sicut duo pedalia sunt tem illo die hora in compacta, puta qua sumit cibum, aequalia, ct quinque ct quinque sunt aequalia, et haec vo­ impertinens est iustitiae; non cnim iniusti, sed imprudentis catur aequalitas arithmetica; ct duarum proportionum, sicut est haec electio. Et propterca m littera dicitur quod me­ proportio sex ad quatuor, et duodecim ad octo, sunt aequa­ dium rationis in iustitia est medium rei. les utrobique, utrobique enim est sesquialtera proportio, Et cx hoc provenit quod extrema, scilicet plus el minus, idest continentia totius ct dimidii: utraque invenitur in iusti- in inscitia non sumuntur secundum affirmationem materiae tia. Nam commutativn iustitia observat medium secundum et negationem condicionum, ct c contra, ut m aliis moralibus aequalitatem quantitatum: nam quantum valet quod accipit, virtutibus; sed secundum plus uni ct minus alteri.-Et hinc tantum valet quod dat; ut patet in emptione, lustitia vero etiam provenit quod iustitia non est media inter duas ma­ distributivu observat medium secundum aequalitatem pro­ litias, sicut aliae virtutes morales, quae mediant inter offir­ portionum: nam eandem proportionem facit inter bona mationem materiae ct negationem conditionum ut super­ quae distribuit, quam habent inter sc personae quibus di­ fluum, ct negationem materiae ct affirmatas conditiones stribuitur.- Extrema autem in aequalitate quantitatum, sunt ut diminutum. Nam si medium rationis ct extrema in iustitia plus el minus secundum quantitatem, ut pater. Extrema sumerentur secundum conditiones, ut in aliis, et non prae­ autem in aequalitate proportionum, sunt plus ct minus cise ul redundant in medium rei; contingeret accipere ex­ secundum proportionem: ita quod si, verbi gratia, inter per­ trema vitia, ut in aliis. - Et haec sint hic dicta pro intellectu sonas est proportio sesquialtera, superfluum erit si inter res medii ct extremorum in virtutibus, pro clarificanda novi­ distributas sit proportio dupla, in qua continetur totum bis; tiorum mente. diminutum vero, si inter res distributas esset proportio ses­ 111. In eodem secundo articulo eiusdem sexagesimaequitertia, aut sesquiquarta, in qua continetur totum ct tertia quartae quaestionis, declarandum occurrit novitiis quod pars vcl quarta tantum. prima ratio pro tanto dicitur in littera quod procedit dc II. Et quoniam medium rei ad alterum est, consequens medio rationis subiccrive, quia concludit quod medium est ut sit medium inter plus uni, et minus alteri: vcl ita rationis, quia bonum est rationis, est in ipsis acubus ra­ quod plus sit mihi ct minus alteri, ut in commutationibus; tionis tanquam in rebus ipsis: sicut medium rationis cau­ vcl ita quod plus uni parti ct minus alteri, ut in distri­ saliter, quod scilicet a ratione impositum est operationibus butionibus. - Medium autem rationis, quia continet sub sc ct passionibus, est in passionibus ct operationibus tanquam commcnsuratum sibi ct commcnsuratum alteri, abstrahit in rebus ipsis. I ARTICULUS TERTIUS UTRUM VIRTUTES INTELLECTUALES CONSISTANT IN MEDIO III Sent., diet, xxxiu, qu. i, art. 3, qu* 3; /V Viriut., qu. t. art. »3; qu. iv, art. t, ad 7. TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod virtutes intellectuales non consistant in medio. Virtutes enim morales consistunt medio, inquantum conformantur re­ gulae rationis. Sed virtutes intellectuales sunt in ipsa rationc; et sic non videntur habere superio­ rem regulam. Ergo virtutes intellectuales non con­ sistunt in medio. 2. Praeterea, medium virtutis moralis deter­ minatur a virtute intellectuali : dicitur cnim in Il Ethic. quod virtus consistit in medietate de· terminata ratione, prout sapiens determinabit. Si i. M4.felX.ap < v j Hv AK- |> •v. I. •Qu.tn, trt-l· I thti.v.lX,ap. QUAESTIO LX1V, ARTICULUS 111 4i5 igitur virtus intellectualis iterum consistat in me­ quam dicitur esse quod non est: defectus autem dio. oportet quod determinetur sibi medium per accipitur secundum negationem falsam, per quam aliquam aliam virtutem. Et sic procedetur * in dicitur non esse quod est. infinitum in virtutibus. Verum autem virtutis intellectualis practicac, 3. Praeterea, medium proprie est inter con­ comparatum quidem ad rem, habet rationem men­ traria; ut patet per Philosophum, in X Metaphysi surati. Et sic eodem modo accipitur medium per Sed in intellectu non videtur esse aliqua contra- conformitatem ad rem, in virtutibus intellectuali­ rictas: cum etiam ipsa contraria, secundum quod bus practices, sicut in speculativis. - Sed respectu sunt in intellectu, non sint contraria, sed simul appetitus, habet rationem regulae et mensurae. intclligantur, ut album ct nigrum, sanum ct ae­ Unde idem medium quod est virtutis moralis, grum. Ergo in intellectualibus virtutibus non est etiam est ipsius prudentiae, scilicet rectitudo ra­ medium. tionis: sed prudentiae quidem est istud medium Sed contra est quod ars ? est virtus intellectua­ ut regulantis et mensurantis; virtutis autem mo­ lis, ut dicitur in VI Ethic. et tamen artis est ali­ ralis, ut mensuratae ct rcgulatac. Similiter exces­ quod medium, ut dicitur in II Ethic. ♦ Ergo etiam sus et defectus accipitur diversimode utrobique. virtus intellectualis consistit in medio. Ad primum ergo dicendum quod etiam virtus in­ Respondeo dicendum, quod bonum alicuius rei tellectualis habet suam mensuram, ut dictum est·: · 1««rpon consistit in medio, secundum quod conformatur et per conformitatem ad ipsam, accipitur in ipsa regulae vel mensurae quam contingit transcen­ medium. dere ct ab ea deficere, sicut dictum est ♦ Virtus An secundum dicendum quod non est necesse autem intellectualis ordinatur ad bonum, sicut et in infinitum procedere in virtutibus: quia mensura moralis, ut supra * dictum est. Unde secundum ct regula intellectualis virtutis non est aliquod aliud quod bonum virtutis intellectualis sc habet ad genus virtutis, sed ipsa res. mensuram, sic se habet ad rationem medii. Bo­ Ad tertium dicendum quod ipsae res contrariae num autem virtutis intellectualis est verum: spe­ non habent contrarietatem in anima, quia unum culativae quidem virtutis, verum absolute, ut in est ratio cognoscendi alterum: et tamen in intel­ VI Ethic. * dicitur; practicac autem virtutis, verum lectu est contranetas affirmationis et negationis, quae sunt contraria, ut dicitur in fine Rri Herme· secundum conformitatem ad appetitum rectum. Verum autem intellectus nostri absolute con­ neias '. Quamvis enim esse et non esse non sint sideratum, est sicut mensuratum a re: res enim contraria, sed contradictorie opposita, si conside­ lib. Π, ktb wu est mensura intellectus nostri ♦, ut dicitur in X jtfe- rentur ipsa significata prout sunt in rebus, quia ut. taphys.*; ex eo enim quod res est vcl non est, ve­ alterum est ens, ct alterum est pure non ens: ta­ ritas est in opinione et in oratione. Sic igitur bo­ men si referantur ad actum animae, utrumque num virtutis intellectualis speculativae consistit in ponit aliquid L Unde esse el non esse sunt con­ quodam medio, per conformitatem ad ipsam rem, tradictoria: sed opinio qua opinamur quod bonum secundum quod dicit esse quod est, vel non esse est bonum, est contraria opinioni qua opinamur quod non est; in quo ratio veri consistit. Excessus quod bonum non est bonum. Et inter huiusmodi autem est secundum affirmationem falsam, per contraria medium est virtus intellectualis. a) procedetur. - proceditur PCb. procederetur K. £) an. - confiait in medio quae oJd.EF; ct nm. ct tamen... Ethic. γ) aliquid. - (tit . aJunî P.t. Commentaria Cardinalis Caietani N articulo tertio eiusdem scxagesimaequartoc quaestioni*, multa dubia simul solvenda occurrunt. Primum est, quo­ modo virtus intellectualis quae vocatur intellectus, sit in medio cum carent contrario. Non enim contingit oppositum primorum principiorum opinari, affirmando nue negando. Secundum est, quomodo stant haec duo simul: quod verum intellectus practici consistit in confesse sc habere appetitui recto, ut superius * ex VI Ethic, dicitur; ct quod veritas eiusdem habeat pro mensura res, et sit mensura ap­ petitus. Ex primo enim habetur quod dependet ab appe­ titu, ct consequenter mensuratur ab eo. Tertium est, quomodo hic dicitur quod virtutis intelle­ ctualis mensura non est aliquod genus virtutis, ut patet in responsione ad secundum ct tamen superius in qu. lxtii, art. 2, diclum est quod duplex est regula boni hominis, ad quod ordinatur virtus, scilicet humana ratio ct lex divina. II. Ad evidentiam horum omnium, distingue quod vir­ tutes omnes dupliciter possunt accipi, scilicet secundum sc, et cx parte nostri: et utroque modo regulam habent. Et in littera quidem quamvis dc solis theologicis virtutibus fiat ista distinctio, in articulo sequenti; veritatem tamen habet extensa ad omnes virtutes, diversimode applicato. Num virtus intellectualis, quoad cognoscere, secundum sc consideratur, I quando in ordinc od reni cognitam sumitur: cx parte veto nostri, cum secundum modum quo in nobis tit aut cat, accipitur. Quoad dirigere vero, quod addunt practice supra speculativas, secundum sc sunt ipsae regulae, ct rcipidunt regulabilia per eas. unde ex parte tantum nostri regulam habere possunt, secundum quum in nobis fiunt aut sunt. Virtutes quoque morales secundum sc obiccta respiciunt: ex parte autem nostri, principia quibus in nobis fiunt ct sunt. Et quia Auctor sic de virtutum mensura ct medio secundum sc loquitur, ut in art. 4 manifestatur: ideo obje­ cta omnia, quae cx parte nostri sc tenent, nihil officiunt pro­ posito. 111. Et ut ad singula descendamus, cognitio in primis principiorum secundum se est in medio duorum contrario­ rum: verbi gratia, huic acceptioni, 7btum est maius sua parte, contrariatur secundum se, ut superfluum, Totum est minus sua parte, ct ut deliciens, Totum non est maius sua parte: quamvis cx modo quo haec cognitio est in nobis, quia scilicet naturaliter est in nobis, contraria loca habere non possunt. Verum quoque intellectus practici secundum se quidem a rebus pendet, quoad cognoscere: cx parte autem nostri, ab appetitu recto, qui facit nobis apparere finem secun- < 416 QUAESTIO LXIV, ARTICULUS IV dum ipsius appetitus dispositionem. Quoad dirigere vero, •Sera. prscttJ. ui dictum est ·, ipsa intellectualis virtus est regula; ct no­ stro lumini rationis naturalis ct appetitui commensuratur, •Qu.ltu, .«.s, ut superius · declaratum fuit. Eadem etiam ratione, virtutis intellectualis secundum se Jn. Œ“w * ”* mensura, ncc prncticac nec speculativae est aliquod virtutis genus: procederetur enim in infinitum. Sed virtutum mo­ ralium mensura quia est obiectum nostra vel divina regula modificatum, ideo uliud virtutum genus, nd quod pertinet mensum illa, mensura est. Aliquorum autem virtutum intcllectunlium, puta prudentiae ct scientiae, quae ad pnncipiu per se nota examinantur, mensura quoque aliud vir­ tutum genus secundum se et cx parte nostra est. Prima­ rum autem virtutum intellectualium, scilicet intellectus ct synderesis, mensura etiam cx parte nostri non est aliqua virtus : sed solum naturale lumen cx parte nostra, ct res cognita secundum sc. - Et sic patet responsio ad omnia obiecta. ARTICULUS QUARTUS <*$·- l.-.'t' UTRUM VIRTUTES THEOLOGICAE CONSISTANT IN MEDIO (Γ 11’*, qu. xnt, ert. ?, ad 3; III Sent.. dirt. xxxiu, qu. 1, art. 3, qu’ 4; De X'irtut., qu. 1, . rt. »3; qu. n, ert. 3, «d ισ, 13; qu. iv, «rt. t. ad 7; Rom.. cap. w, bct. t. Qt ARTUM SIC proceditur. Videtur quod yAyy v*rtus theologica consistat in medio. Bonum enim aliarum virtutum consistit in Sed virtus theologica excedit in bonitate alias virtutes. Ergo virtus theologica multo magis est in medio. 2. Praeterea, medium virtutis accipitur, mora« lis * quidem secundum quod appetitus regulatur per rationem; intellectualis vero secundum quod intellectus noster mensuratur a re. Sed virtus theo­ logica ct perficit intellectum, ct appetitum, ut su•QU.Lxn,irt.). pra ♦ dictum est. Ergo etiam virtus theologica con­ sistit in medio. 3. Praeterea, spes quae est virtus theologica, medium est inter desperationem et praesumptio­ nem. Similiter etiam fides incedit media inter con­ trarias haereses, ut Boetius dicit, in libro de Duabus ' c*p. vu. Naturis*: quod enim confitemur in Christo unam personam ct duas naturas, medium est inter hacresim Nestoni, qui dicit duas personas ct duas naturas; et haeresim Eutychis, qui dicit unam personam ct unam naturam. Ergo virtus theo­ logica consistit in medio. Sed contra, in omnibus in quibus consistit vir­ tus in medio, contingit peccare per excessum, sicut et per defectum. Sed circa Deum, qui est obiectum virtutis theologicae, non contingit peccare per cx•vm 3’ cessum: dicitur enim Eccli. xun ♦: Benedicentes Deum, exaltate illum quantum potestis: maior enim est omni laude. Ergo virtus theologica non consistit in medio. •Art- » Respondeo dicendum quod, sicut dictum est ♦ medium virtutis accipitur per conformitatem ad suam regulam vel mensuram, secundum quod contingit ipsam transcendere vel ab ea deficere. Virtutis autem theologicae duplex potest accipi mensura. Una quidem secundum ipsam rationem virtutis. Et sic mensura ct regula virtutis theolo­ gicae est ipse Deus: fides enim nostra regulatur secundum veritatem divinam, caritas autem se­ cundum bonitatem cius, spes autem secundum a) accipitur, moralis. - moralis accipitur PEHa. magnitudinem omnipotentiae et pietatis eius. Et ista est mensura excellens £ omnem humanam facultatem: unde nunquam potest homo tantum di­ ligere Deum quantum diligi debet, nec tantum credere aut sperare in ipsum, quantum debet. Unde multo minus potest ibi esse excessus. Et sic bonum talis virtutis non consistit in medio: sed tanto est melius, quanto magis acceditur ad summum. Alia vero regula vel mensura virtutis theolo­ gicae est ex parte nostra: quia etsi non possumus lerri in Deum quantum debemus, debemus tamen ferri in ipsum credendo, sperando ct amando, se­ cundum mensuram nostrae conditionis. Unde per accidens potest in virtute theologica considerari medium ct extrema, ex parte nostra. Ad primum ergo dicendum quod bonum virtu­ tum intellectualium et moralium consistit in me­ dio per conformitatem ad regulam vel mensuram quam transcendere contingit. Quod non est m virtutibus theologicis, per sc loquendo, ut di­ ctum est*. Ad secundum dicendum quod virtutes morales et intellectuales perficiunt intellectum ct appeti­ tum nostrum in ordine ad mensuram et regulam creatam: virtutes autem theologicae in ordine ad mensuram ct regulam incrcatam. Unde non est similis ratio. Ad tertium dicendum quod spes est media inter praesumptionem et desperationem, ex parte no­ stra: inquantum scilicet aliquis praesumere dicitur ex eo quod sperat a Deo bonum quod excedit suam conditionem; vel non sperat quod secun­ dum suam conditionem sperare posset. Non au­ tem potest esse superabundantia spei e.x parte Dei, cuius bonitas est infinita. - Similiter etiam tides est media inter contrarias haereses. non per comparationem ad obiectum, quod est Deus, cui non potest aliquis nimis credere : sed inquantum ipsa opinio humana est media inter contrarias opiniones, ut cx supradictis * patet. >) excellens. - excedens i·. Commentaria Cardinalis Caiètani articulo quarto eiusdem scxagcsimacquartac quaestionis, quibus virtus consistit in medio, contingit peccare per ex­ dubium occurrit de illa propositione universali assumpta cessum, sicut ct per defectum. Videtur enim hoc falsum dc in littera, arguendo in oppositum, scilicet: In omnibus in iustitia: nam consistit in medio, et non contingit peccare n I ? /a -b expert. QUAESTIO LXIV, ARTICULUS IV nisi uno modo, scilicet per defectum. Quilibet enim iniustiti a m faciens, violat aequalitatem quia declinat in minus alteri, cui debetur aequale. Si enim declinaret in maius illi, non esset iniustitia, ut patet in commutiitiva justitia: ct etiam in distributive. in qua si quis maius quam persona mereatur det, ideo violat aequalitatem, quia alterum minuit hic excessus. II. Ad hoc dicitur quod medium iustitiae contingit vio­ lari utroque modo, scilicet per excessum ct defectum. Di­ versimode tamen contingit hoc circa medium iunitinc, ct aliarum virtutum. Nam extrerna medii aliarum virtutum constituunt diversa vitia, inter quae inedia est virtus ipsa, • ut patet in II Ethic. *: et proptcrca alio vitio peccaturscgai eundum excessum, et alio peccatur secundum defectum. Extrema autem medii iustitiae non constituunt diversa vi­ tia: ct proptcrca uno et eodem vitio peccatur per excessum ct defectum. Et non solum uno vitio, sed uno actu nu­ mero, ut patet in furto: simul enim violat medium minus alteri, ct plus sibi faciendo. Et simile est in distributioni* violatione: simul enim minus uni, ct plus alteri tribuitur. Nec obstat si quandoque solum minus videatur fieri al­ teri, ct nulli plus; ut in incendiis ct huiusmodi. Hoc enim ostendit quod medium iustitiae principaliter violatur in minus. Et vere sic est: quin, cum aequale sit ud alterum, per minus illi directe violatur. Sed tamen semper concomitatur plus alicui, vel in re vcl in potestate. - Sat est ergo litterae quod, ubicumque est virtu· in medio, contingit et per excessum ct per defectum peccare: sive simul live separarim, sive uno sive pluribus vitiis, non est curae. III. In eodem quarto articulo dubium primo occurrit cx Scoto, in III Sent., dist. xxvt, docente quod potest concedi quod virtus theologica est proprie in medio, non tx parte obiccti. sed netus : itn quod, licet non possit tendere in ni- I 417 mis verum aut bonum, quia tendit in infinitum obicctum, potest tamen nimis tendere in illud; et sic vinus theolo­ gica moderatur actum, ut medio modo tendat. Et conse­ quenter tides est media inter levitatem, iuxu illud, Qui cito credit, levis est corde «, et pertinaciam violanti» ra- ·£^.α?.ιη tioncnr, ct spes inter praesumptionem ct desperationem. ' Dubium secundo occurrit specialiter dc medio respectu fidei. Videtur enim quod secundum sc habeat medium: quia obicctum suum, quod est quid complexum, puta Deum esse trinum, ct huiusmodi, habet extremo, scilicet Deum non esse trinum, ct Deum esse trinum essentialiter; hoc enim est superfluum, illud diminutum. IV. Ad primum horum dicitur, primo, quod positio illa Scotica est contra divum Thomom, et veritatem. Contra divum quidem Thomom, expresse dicentem hic dc modo actus, quod non potest esse exeexrivus: scilicet quod non potest quis nimis credere, nimis sperare, nimis amare, ten­ dendo in Deum. Contra veritatem vero, quia constat quod non potest Deus ornari nimis, ita quod netus amandi Deum sit cxccssivu». tmmo modus amandi Deum, secundum Bcrnardum ·, est sine modo amare. - Nec est verum quod dc ' /A* On», u fide dicitur. Quoniam licet qui cito credit, levis sit corde; non tamen qui cito credit Deo, levi» est corde. Praesumptio quoque, ut patet in responsione ad tertium, non est virium quia nimis speret in Deum: sed quia sperat bonum exce­ dens proprium conditionem. - Unde concessio lita non so­ lum ut falsa, sed ut mala, utpotc ponens modum dilectionis Dei, procul obiiciiiiur. Ad secundum autem dicitur quod fides secundum sc est de Deo, cuius non sunt extrema. Ex parte autem nostri, est de Deo per modum compositionis et divisioni», ut in ΙΓ ΙΓ · dicitur. Et proptcrca cx pane nostri «t in meJio; • Qa- 1. «ret non secundum sc. μ QUAESTIO LXV. ARTICULUS ! 418 QUAESTIO SEXAGESIMAQUINTA DE CONNEXIONE VIRTUTUM IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA considerandum est dc connexione vir­ tutum * Et circa hoc quaeruntur quinque. Primo: utrum virtutes morales sint ad invicem connexae. einde D Secundo: utrum virtutes morales possint esse sine caritate. Tertio: utrum caritas possit esse sine eis. Quarto: utrum fides et spes possint esse sine caritate. I «a Quinio: utrum caritas possit esse sine cis. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUTES MORALES SINT AD INVICEM CONNEXAE 111 ·. ptu est ni habeamus; secundum illud Philosophi, in II Physic. *: Quod parum deest, quasi nihil deesse ridetur. Et per hoc patet responsio ad secundum. At» tertium dicendum quod virtutes intellectua­ les sunt circa diversas materias ad invicem non ordinatas: sicut patet in diversis scientiis ct arti­ bus. Et ideo non invenitur in eis connexio quae invenitur in virtutibus moralibus existentibus circa passiones ut operationes *, quae manifeste habent * d ordinem ad invicem ♦. Nam omnes passiones, a ·ι>. unquibusdam primis procedentes, scilicet amore et odio, ad quasdam alias terminantur, scilicet dele­ ctationem et tristitiam Et similiter omnes opera­ tiones quae sunt virtutis moralis materia, habent ordinum ad invicem, ct etiam ad passiones. Et iduo tota materia moralium virtutum sub una ratione prudentiae cadit. Habent tamen omnia intclligibilia ordinem ad prima principia. Et secundum hoc, omnes vir­ tutes intellectuales dependent ab intellectu prin­ cipiorum ; sicut prudentia a virtutibus moralibus, ut dictum est Principia autem universalia, quorum est intellectus principiorum, non dependent a conclusionibus, de quibus sunt reliquae intelle­ ctuales virtutes ; sicut morales z dependent a pru­ dentia, eo quod appetitus movet quodammodo i rationem, ct ratio appetitum, ut supra ■ dictum est. u Ad quartum dicendum quod ca ad quae indinant virtutes morales, se habent ad prudentiam sicut principia: non autem factibilia se habent ad artem sicut principia, sed solum sicut materia. Manifestum est autem quod, etsi ratio possit cs.sc recta in una parte materiae, ct non in alia; nullo tamen modo potest dici ratio recta, si sit defe­ ctus cuiuscumque principii. Sicut si'quis erraret circa hoc principium, Omne totum est maius sua parte, non posset habere scientiam geometricam ‘ : 1 quia oporteret multum recedere a veritate in se­ quentibus. - Et praeterea, agibilia sunt ordinata adinviccm; non autem factibilia, ut dictum est ♦. Et ideo defectus prudentiae circa unam partem agibiliurn, induceret defectum : etiam circa alia ζ agibilia. Quod in factibilibus non contingit. c) gcumrfniruM. — fWHCtriM EFK. ζ) defectum. - m defectum ACDEFGHIKl.pB d a. Commontariu Cardinalis Caietani anicula primo quaestionis sexagcsimaequintac, termini Sciendum est igitur quod constat virtutes perfectas ab duo sunt primo declarandi, quid scilicet importet virtus imperfectis non propterca distingui. quia illae in summo perfecta, et quid virtus imperfecta, dc quibus in littera sunt gradu, istac non. Nam virtutes connexae, quae suat sermo fu; an differentia haec sit sicut inter culorum remis­ solae perfectae, ut in littera dicitur, intendi ponunt, uc sum, ct in summo; au sicut inter dispositionem ct habi­ sequens quaesita ♦ ostendit. ’ O m. », a. tum, an sicut inter diversos formas, puta opinionem et Quomodo autem distinguantur, cx natura habitus et dis­ scientium. Non enim pani refert qua haec modo distin­ positionis manifestatur. Habitus enim et dispositio distincta guamur· Er si quis hic erraret, male posset dc connexione contm habitum, secundum melius sentientium sententiam, virtutum disputare. distinguuntur non modulitei tantum, scJ essentialiter, lui n I 420 QUAESTIO LXV , ARTICULUS 1 quod qualitas illa quae c»t dispositio, nunquam erit essen­ Ipse namque, in 111 Sent., dist. xxxvi, solam connexionem tialiter habitus, quamvis forte habitus modum habere possit: virtutis morali.·» cum prudentia sua, idest illius materiae, Ct sed dispositio est qualitas secundum sc facile mobilis; ha­ non e contra, tenens; putat nec prudentiam moralem virtu­ bitu* vero est qualitas cx natura sua difficile mobilis. - Ve­ tem, ncc moralem virtutem prudentiam simpliciter, idest rum huiusmodi qualitas habet duplicem statum. Est cnim totius ngibilis, nec unam moralem virtutem aliam moralem quandoque in se quidem habitus, sed per modum disposi­ cocxigerc: sed simul stare quod aliquis sit temperatus in tionis inhaeret, quia incile corrumpi potest: ut patet dc summo, et tamen avarus, iniustus, etc. Et ut distinete omnia scientia per primum demonstrationem acquisita, et non me­ percipiantur, primo recitabuntur sua motiva; secundo, de­ ditatione firmatu Quandoque nutem ct in se est habitus, ct clarabuntur fundamenta veritatis *; tertio,. satisfiet obiecti»··. *" N<«. **»· Nca. m. in statu habitus: quin per modum habitus, habetur firmi­ Arguit primo Scotus · contra connexionem virtutum, cx ·Ι«. hoc quod sunt perfectiones partiales. Quando enim sunt ter. etc. Π. Sicut nutem in communissimis rationibus primae spe­ plurcs perfectiones partiales eiusdem pcrfcctibilis, potest ciei qualitatis invenitur habitus dupliciter, scilicet per mo­ perfectum esse illud pcrfectibilc secundum unum, ct imper­ dum dispositionis, et per modum habitus; ct praeter haec fectum secundum aliam: ut patet in Socrate respectu visus dispositio, sive per modum dispositionis, sive per modum ct auditus. Constat nutem cardinales sirtutes esse partiales habitus: ita in virtute ut sic, quae est species habitus, in­ perfectiones mentis nostrae. Ergo. venitur qualitas quae est essentialiter vinus, dupliciter, sci­ Secundo, cx definitione virtuti» II Ethic.* Quoelibct virtus licet habens statum virtutis, et non habens statum virtutis; moralis e»t habitus electivus in medietate consistens deter­ minata ratione, prout sapiens determinabit, absque deter­ ct praeter haec invenitur sub specie dispositionis, inclinatio seu dispositio ud virtutem. Ex his autem tribus, scilicet vir­ minatione et electione medii in nlin materia. Ergo est virtus tute in statu virtutis, virtute non in statu virtutis, ct dispo­ sine connexione ad alias virtutes. - Et antecedens patet: sitione ad virtutem.* sola prima virtus perfecta est et dicitur quia in definitione virtutis non ponitur nisi connexio ad immo. ut in quarto articulo dicitur, haec sola simpliciter prudentiam, seu rationem determinantem medium io illa ct proprie virtus dicitur. Et ratio in promptu est: quia materia. virtutem proprie ct simpliciter oportet esse principium ope­ Tertio, cx exercitio causante virtutem. Quia potest eli­ ris virtuosi simpliciter, et non secundum quid; virtus autem quii uptime -e exercere in materia unius virtutis, et non non in statu virtutis, tale opus non facit. quia dcfcctuosa in materio alterius. Ergo non sunt connexae. - Tenet se­ est, utpotc privatu proprio statu.. quela: quin virtus generatur cx actibus. Sic ergo virtutis perfectae nomine, qualitas quae est Quarto, cx distantia. Quia virtutes eiusdem generis, quae virtus, statum virtutis habens, intclligitur. Virtutis nutem sunt propinquiores, non sunt connexae: puta virginitas, et imperfectae nomine, licet secundum proprietatem vocabuli castitas coniug ilis. Ergo, a fortiori, virtutes distinctae se­ sola virtus secundum essentiam ct deficiens videatur intcl- cundum genus, ut cardinales, quae magis distant, non sum ligi. quin virtus imperfecta dicit virtutem el imperfectionem can ncxiic. cius; extenso tamen icu accommodato vocabulo, virtutis Quinto, deducit nJ tria inconvenientia cx connexione. imperfectae nomine intclligitur tam virtus deficiens in statu, Primo, quod aliqua virtus esset virtus antequam esset virquam dispositio ad virtutem, praesertim si est firmata. tu;. Secundo, quod nulla virtus esset prima. Tertio, quod In quo autem consistat virtutis essentia, cx qu. lv colli­ unus actus generaret omnes virtute». - Sequela primi pro­ gere poteris. In quo autem perfectio status virtutis consi­ batur sic. Temperantia, per te, non est virtus sine virtute stat, cx littera quidem unico verbo habes, quoad morale, fortitudinis: ergo fortitudo est prius virtus. Et cx alia parte, kei'n/ sc^*ccl quod inclinat ad bonum bene. Ex II autem Ethic. · fortitudo non potest esse virtus sine temperantiae virtute: explicatius habes quod sciens, quod eligens, quod propter ergo fortitudo non erit virtus nisi post temperantiam. Ergo hoc, quod immobiliter habens ipsam, operetur. Et conse­ luit virtus antequam esset vinus. - Sequela secundi palet, quenter imperfecta virtus est si aliquid horum deficiat: quia ex quo quaelibet cocxigic aliam, omnes sunt simul; et quamvis cnim bonum tunc fieret, non tamen bene. consequenter nulla prior nut posterior. - Sequela tertii pro­ III. Et scito, novi tie, quod alicui qualitati inclinanti in batur: quia impossibile est simul haberi tot netus perfectos bonum aliquid, dupliciter deessc potest aliqua virtutis con­ generative» tot virtutum. Quod nutem tertium sit inconve­ ditio. Primo, dc pertinentibus ad speciem seu essentiam niens, probatur: quia unus netus est unius virtutis; ct sicut virtutis. Ut si deficeret recta ratio vel electio vel proprius esset netus unius virtutis si esset generata, ira est gcncrafinis in habitu agibilium, non esset in veritate virtus ncc tivus unius, et non omnium virtutum. - Haec dc primo. perfectu ncc imperfecta: diceretur tamen virtus imperfecta, V. Quoad secundum ·, scito connexionem virtutum carsicut dispositio nd virtutem. Unde si quis hubituatus est ad dinalium convinci cx isto processu, qui in littera fit: Virtus abstinentiae vel castitatis materiam non secundum regulam moralis exigit prudentiam; prudentia autem exigit omnes rationis, aut non electione propter ipsum bonum rationis; tres virtutes morales; ergo omnes virtutes morales sunt con­ talis habitus ncc est, ncc erit unquam virtus; sed dispositio nexae. Sed quia propositiones hic assumptae diversimode tantum ad virtutem. - Secundo, dc pertinentibus ad statum intclligunrur, oportet eas explanare, ct sensum verum ca­ tantum virtutis. Ut si deficeret immobilitas aut extensio aut pere. et tunc videre vitn rationis huius. VI. Prima ergo propositio, scilicet, Virtus moralis exigit debita dispositio subiccti. esset quidem imperfecta virtus, sic quod potest eadem numero esse perfecta ct simpliciter vir­ prudentiam, quia cx definitione virtutis II Ethic, allata pa­ tet, non negatur, seri distinguitur: quin aut intclligitur dc tus, ablatis illis defectibus. Oportebit ergo te cautum esse, cum de virtute imper­ prudentia totali ; aut partiali. Et vocatur prudentia totalis, fecta est sermo: an intclligatur ibi dc imperfecta ratione prudentia respectu omnium agibilium; partialis autem, re­ status ; an quia dispositio tantum est. Et eadem oportet uti spectu talis materiae, delectationis vencreac, vel periculorum cautela, cum negari inveneris rationem proprie sci simpli­ mortis, etc. Si in assumpta propositione, ct definitione vir­ citer virtutis. Scies autem discernere intentionem litterae, si, tutis moralis, intclligitur dc prudentia totali, negatur: si dc secundum nunc dicta. inspexeris an eadem qualitas quae partiali, conceditur. Sed tunc patet manifeste quod nihil negatur virtus, sit postmodum virtus, vel non : quoniam, ut valet processus: quia prudentia partialis non exigit omnes patet, si primum inveneris, de non virtute secundum statum virtutes morales. - Propter istam nutem distinctionem, opor­ est sermo; si secundum, de non virtute secundum essen­ tet ostendere nut vcrificari assumptum dc prudentia totali; aut quod prudentia partialis exigat omnes virtutes. Et utrum­ tiam. Et hoc si servaveris, non vagaberis nd quaerendum constitutiva virtutum in esse virtutis in genere relationis, que simul fiet, ostendendo quod prudentia partialis aut non (Sûîi’m?*'Xml ul Scotus putavit·: sed perfectionem statuum perquire·»; est prudentia sufiiciens ud materiam illius virtutis, et con­ *aut novae virtutis generationem facilem, post talem ne tan­ sequenter non est prudentia : aut est totalis. Ostenditur autem hoc facile ex connexione materiarum tam dispositionem. virtutum moralium, ct ipsa definitione virtutis, sic. Virtus IV. In eodem primo articulo quaestiones sexagesimnemoralis, puta temperantia, est habitus secundum rationem quintae, dubium de connexione virtutum ex Scoto resurgit. QUAESTIO LXV , ARTICULUS I W. ’-.«Π-1 v. IU. X VW. rectam electivus medii in delectationibus tactus, non prout electionem medii in talibus delectationibus contingit cor­ rumpi α tali aut tnli passione; sed simpliciter, undecumque contingat ab electione miis medii in electionem extremorum viliorum declinare. Ergo temperantiae virtus necessario hubiruatum reddit animum ud eligendum tale medium secun­ dum prudentiam totalem. VII. Assumptum hoc manifestatur. Dupliciter siquidem credi potest quod virtus moralis, puta temperantia, perficit animum. Primo, ut declinatio α tali medio oritur cx aliqua certa passione : puta ut cx amore concupiscentiae declinari solet n medio in delectationibus tactu»; ita quod non spe­ ctat ad temperantium inclinare ad eligendum medium in delectationibus tactus, nisi pro quanto abducimur a medio ob amorem superfluae delectationis. Secundo autem modo, ut temperantiae sit inclinare ad tale medium contra quos­ que impetus, cx quacumque passione provenientes, ad ob­ ducendum α tuli medio: puta cx avariiin, cx timore mur­ tis, etc. Differunt autem intantum hi duo modi, ut cx hoc pendeat ista verius: et secundum primum modum nun fiat aliquis temperatus nisi secundum quid; iuxu secundum vero, fiat temperatus simpliciter. Quoniam, ul putet, iuxu primum modum non est habituatu» od medium in dclcctationibus tactus nisi secundum quid, quia secundum quod oriuntur a certo motivo tantum : iuxta secundum vero, est habituatus ad medium in delectationibus tactus totaliter, quia secundum quod oriuntur cx quocumque motivo. Quod autem temperantia primo modo non sit virtus, sed secundo modo tantum, non eget probatione: quin manifeste cx usu convincitur. Mulier enim habituau ad castitatem quantum est ex amore delectationum, si inops ct avara male merendo vencrci» vacat, procul dubio intemperata est. ct similiter si timore verberum aut infamiae, etc., huc faciat. Idem ergo est dicere quod temperantia non perficit animum contra timores ct alias passione», ut ct inquantum natae sunt corrumpere electionem medii in delectationibus tactus; ct dicere quod qui moechatur ut furetur, non est moechus; et meretricem ob solam avaritiam, posse simul esse tempera­ tam; ct infinita huiusmodi falsa. Spectat igitur ad moralem virtutem inclinare ud medium in propria materia, non solum excludendo extrema secundum sc; sed secundum quod con­ nexionem habent cum aliena materia. Ut enim in littera dicitur, in responsione ad tertium ct quartum, agibilia, quae sunt materiae virtutum moralium, sunt ordinata ad invicem: ct propterea unum redundat in aliud. Et proptcrca oportet virtutem moralem perficere sic animum in propria materia, ut nec cx his quae infra limites propriae materiae secundum se sunt, ncc cx his quae intrant limites propriae materiae ex connexione illius cum aliis, abducatur a medio eligendo in illa materia. VIII. Elsie patet assumptum - cl restat manifestanda con• O n, sequentia·, quod scilicet cx hoc sequatur quod virtus moralis cocxigat prudentiam totalem. Hoc nutem sic probatur. Vir­ tus moralis eligit medium in propria materia simpliciter, idest secundum sc, ct ut in eam redundant aliae materiae. Ergo exigit rectam rationem sui secundum sc, ct secun­ dum comparationem ad alius. Sed hoc est prudentia totalis. Ergo. - Sequela est manifesta ex eo quod virtus moralis est electiva secundum rectam rationem. Et sicut est ele­ ctiva in propria materia ct secundum sc et secundum com­ parationem ad alias materias, ita oportet quod ratio «it reclificans illam materiam ct secundum sc, et secundum com­ parationem ad alias. Ex defectu namque rectae regulae in huiusmodi comparationibus, provenit quod habituatus ani­ mus in castitate, et non in paupertate, liberalit.ite, fortitu­ dine ct iustitia, propter avaritiam aut timorem aut odium, contra castitatem facit. Comparatur siquidem tunc in tali animo bonum castitatis bono pecuniae,aut evasionis u morte, aut explendi appetitus odii huiusmodi; ct dictatur magis eligendum nunc hoc apparens bonum quam illud vere bo­ num, propter passiones scu affectiones nunc, hic, etc., ad hoc magis quam illud. - Quod nutem ratio recta circa unam •t 1 u nr materiam tam secundum sc quam secundum id quod cx Μ.»'conncxione habet. sit prudentia totalis, cx illo principio 11 Mx. ά de Anima *, in cap. de Sensu Communi, patet: scilicet quod 42l i udicans inter aliqua duo, oportet cognoscere utrumque. Si enim hanc rectam rationem oportet comparare hanc ma­ teriam reliqui* agibilibu», oportet eam, quia ratio est, utra­ que cognoscere; ct quia recta est. circa utraque rectam esse. Constat autem rectam rationem circa omnia agibilia, pru­ dentiam esse totalem. IX. Patet igitur cx dictis quod prudentia partialis non est prudentia nisi »it totalis. Et consequenter, ut patebit·, exi· * git omnes virtutes morales. Propter quod in calce articuli dicitur quod defectus prudentiae arca unam partem agtbiHum, induceret dejectum circa alia· Ex his autem habes quomodo intelligcnda sit definitio virtutis moralis II Ethic.*, quoad duos terminus, scilicet c/c- · er. ■-» n. ctionem medii, ct rectam rationem. Intclligitur enim dc electione medii non secundum quid, sed simpliciter, Idest contra quoccumquc abducentia; ct recta ratione, non secun­ dum quid, idest secundum partem, »ed simpliciter scu tota­ liter. - Et sic patet quod cx definitione virtutis, sine glossis appositivis, excludendo solum sensum secundum quid, ct utendo sensu simpliciter (quod regulariter in definitionibus intclligitur); habes connexionem prudentiae totaliter ad vir­ tutem muralem. X. Explanata nutem et probata prima propositione assumpta, reliquum est ut probetur ct explanetur secunda, scilicet quod prudentia exigit omnes virtutes murales*. Haec ‘ O· r4«· ». propositio licet possit probari cx parte materine, quis sicut temperantia generatur cx frequentibus electionibus medii in delectationibus, ita prudentiam oportet generari cx frequen­ tibus indiciis et praeceptis arca suam materiam, quae est to­ tum agibile; - melius tamen monstratur propositum cx ipsi ratione prudentiae secundum sc, ut in littera fit cx parte principiorum ipsius prudentiae, sic. Prudentia est recta ratio comi liatis a, iudicativa et praeceptiva. Ergo rcctinido cius exigit animum tam secundum portem apprehensivam, quam secundum panem appetilivam, recte et bene sc habere circa principia reduc rationis, quae sunt fines agibilium. Sed sic se habere ad huiusmodi fines est habere omnes virtutes mo­ rata principales. Ergo prudentia coexigit, secundum sc. omnes virtutes huiusmodi. Antecedens patet. - Sequela vero, quoad partem apprehen.MVum, est per se nola: quia habitu* conclusionum pendet cx habitu principiorum. - Quoad partem vero appetilivam, licet cx «upradictis * dc prudentia pateat, breviter tamen, •Qt.Lnn.an 5, quasi repetendo, manifestatur sic. Prudentia non est in ra­ tione solum, ut dicitur in VI Ethic· *: quia est in ratione ul mota ab appetitu; cl propter hoc, non (raditur obli­ vioni. ut ibidem dicitur. Ergo dependet ab appetitu, procul dubio recto. Obicctum nutem appetitus est finis. Ergo de­ pendet ab appetitu recte sc habente ud finem. Quod erat intentum. Quod autem dependeat prudentia ab appetitu recto re­ spectu omnium finium agibilium, ct non unius tantum; licet cx redundantia connexionis posset haberi; in littera * tamen · h u4 probatur cx hoc quod, sicut scienda dependet ex omnibus ipsius principiis, et non aliquibus tantum, itu quod geome­ tria errans in uno principio, non est scientia; ita prudentia non est prudentis, nisi amnio principia recta supponat, bines autem agibilium constat cwe principia cx quibus pru­ dentia procedit ; ct ad quos oportet appetitum sc recte ha­ bere : ulioquin ct in actu iudicii, quia delectatio carrumpit aestimationem prudentiae ·, ct in actu praecepti, quia est a ratione ut subest appetitui, errabitur. Et scito quod, licet recta ratio agibilium pendeat ex utraque rectitudine circa fines, scilicet ex rectitudine partis apprchamvflc, cl appetitivac; quia tamen rectitudo apprehensivae non est proprio prudentiae, sed communis sibi cl ceteris virtutibus intellectualibus circo conclurions; ct Au­ ctoris divinum ingenium ex propriis consuerit doctrinam facere: ideo illam silentio praeterivit, ct rectitudinem ap­ petitus. quae est propria prudentiae (sola enim prudentia secundum se pendet cx appetitu recto moraliter finis), po­ suit principium prudentiae. Et proptcrca comparavit ipsam intellectui qui est habitus principiorum, dicens quod, sicut in speculativis scientia pendet cx habitu principiorum, ita in moralibus recta ratio pendet cx recto appetitu finium: 422 QUAESTIO LXV, ARTICULUS I est enim habitus principiorum in appetitu, quia fines prin­ cipia tunc opcrabilium. Quod demum appetitum recte te habere ad fines opc­ rabilium, sit habere virtutes morales, patet cx eo quod ea­ dem est virtus intendens finem proprium alicuius materine, ct eligens medium in illa. Ac per hoc, eadem est tempe­ rantiae virtus qua quis recto appetitu intendit bonum ra­ tionis in delectationibus tactus, ct qua eligit medium in eisdem secundum rectam rationem. • Cf. nam. *. Et sic patet torus processus *. Qui tanto verior compro­ batur. quanto cx sola definitione virtutis moralis, conside­ rando quae cocxigunt particulae definitionis, deduxit con­ nexionem mutuam virtutum moralium, computatu etiam inter eas prudentia. - Haec dc secundo. • Cf. num, t». XI. Quoad tertium, respondendo ordinate obtectis ·, di­ citur quod primae rationis niaior est falsa, si est univer­ salis, ut esse debet. Sunt enim multae partiales perfectiones connexae, licet non omnes sint connexae: intellectus enim ct voluntas connexae sunt, visus et auditus non. Unde ex hoc nihil habetur. • Nero. »i «4-, Secunda vera ratio, cx definitione virtutis, iam · soluta est ; ct convictum est quod in definitione virtutis oportet cadere rectam rationem simpliciter, et non secundum quid, ut apponens vult, concedens quod non spectat ad tempe­ rantiae virtutem firmare animum ne timore mortis forni­ cetur; et sic incidit in foveam magnam, scilicet quod talis non faciat contra temperantiam. Cuius oppositum tamen sentit. - Et praeterea convincitur. Aut tali’* recedit a medio temperantiae, aut non. Si aie, declinat in vitium extremum: ergo est -contra rectam rationem spectantem ad temperan­ tiam. Si non, ergo fornicationem committens cx uvaridn solum, ct non propter delectationem; non peccat contra temperantiam. Ad tertium respondetur in htteru, ad primum, quod ma­ teriae virtutum sunt duplices: quaedam spectantes ad com­ munem vitam, quaedam ad aliquem particularem statum. In primis, quae sunt materiae virtutum cardinalium, non contingit exerceri in una ct non in alia, recte, sic ut fiat vinus aliqua, quamvis possit inchoatio aliqua virtutis ge­ nerari. - In istis autem, contingit fieri unam sine alia actu. Fit tamen omnis dupliciter. Primo, f/r potentia propinqua, ut in littera dicitur. Secundo , in praeparatione animi, ut II· qa. alibi · dicit Auctor quia connexio virtutum omnium est conCUI, eirando sub instanti poena mortis, eligitur perseverare in bono ; electionem illam esse a prudentia indicante et praecipiente, a iustitia ius alterius coniugis refutante violare, n fortitudine timorem mortis su­ perante, a temperantia delectationem vencream quando opor­ tet, etc., recusente. Unde si quis sit adeo exercitatus in ha­ rum omnium virtutum actibus, ut devenerit ad hoc, quod >i unico netu adhuc exerceretur, fieret in eo virtus tempe­ rantiae, ct similiter dc iustitia ct aliis; et ipse in unicum postmodum exeat actum cadentem super nialcrias omnium virtutum, ac per hoc acquivalentcm quatuor actibus: illo unico actu generabuntur simul quatuor habitus ûrtuosi. quos virtutes cardinales dicimus. Hoc nutem contingeret. si sic dispositus ad virtutes, proposito sibi adulterio cum morte, ut dictum esi. eligeret bonum rationis possidere tunc enim ratione indicii cl praecepti fieret prudentia, ra­ tione electionis sequentis fierent aliae virtutes. Et simile esi in similibus comparativis, Et scias quod tanto facilius simultancam generationem m instanti salvabis, quanto ad so­ lum statura virtutis obligaris salvandum quod liat in in­ stanti. quoniam virtutes absque virtutis statu, utpoto imper­ fectae, non sunt connexae *. - Sed ne videamur fugere, ct ’ er. a·»» • &. •& •G ka ·ς I c actui e habiιίν.ι «it mbilu» nui uti ?n*. cx riectio kntiae cardic pro, dato nulla tuum rule* ul In 5 aciprinir *e:runt luod mlci 'Ctru^Kj) nne- hiquii QUAES HO LXV, ARTICULUS II quia vero omnia cotuonarc absolute ct simpliciter disputa­ mus; haec dc tertio. In quo plus dictum est quam promis­ sum fuerit, nc connexio adduceret ad credendum habitus virtutum moralium cx respectibus esse virtutes, ct non cx essentia: cuius contrarium supra habuimus, etc. XIV. In responsione nd primum in eodem articulo, hnbc* illa verba, scilicet quod modico studio acquirit scientiam alicuius conclusionis quam nunquam considera­ vit ; cx quibus errarunt Thomistac aliqui dc habitu scicntiuc, ul superius* exposuimus. Et ideo transeamus. ÛMMSt fl· i11* , . XV. In responsione ud tertium in eodem articulo, hoc solum restai declarandum quod in calce illius dicitur: sci­ licet quod causa dependentiae mutuae inter prudentiam ct morale* virtutes, est mutua motio rationis cl appetitus. Ubi • Qa. a, m. ». nota quod superius *, dum dc actibu» voluntati» tractare­ tur, didicimus quod ratio est primum movens ad speciem, ct propterca movet appetitum cx parte obiecti; appetitu» autem est primum movens ad exercitium, cl ideo movet rationem cx parte subiccti. El in hoc tam excelsum cl pri­ mum principium deducit Auctor, quasi in primam radicem, connexionem virtutum moralium. Et merito. Quia virtutes morales perficiunt appetitum respectu finis: ct cx supradicti* * constat quod appetitus cx hoc quod proprium cius • !>U. obiectum est fini*, habet quod sit primum movens ud exer­ citium. Perfectio igitur virtutum moralium spectat ad per- 423 tectionem appetitu» ut moventi» ud exercitium; ac per hoc, ut moventi» rationem; nc per hoc, ut inchoanti» pruden­ tiam, quae est in ratione ut mota ab appetitu. Prudentia vero, quia formo dat agibilibu», *ub quibus formi» agibilia, utpotc rationi consona, bono* efficiunt habitus, qui sunt virtute»; perficit intellectum quatenus motivus eat ud *pccicrn; nc per hoc. quatenus motivus eat appetitus cx parte obiecti ad virtutes morale». Quia igitur mutua est molio rationi* cl oppetitus; ct prudentia in ratione, ct virtute* morales in appetitu, spectant ad illas mutuas motione*: hinc provenit ut prudentia ct morales virtute* mutua quoque connexione sint dependentes. - Et hinc eleva, lector, menti* oculos in celsitudinem admirabilem doctrinae huius divini Docturis, etiam in his minimis resolventis in prima principia. XVI. In responsione nd quartum in eodem articulo, nota, novitic, quod hinc habe* duplicem differentiam inter artem ct prudentiam, ex quo fit quod arte* non *unt connexae, prudentiae vero non solum connexae, »ed una. Prima est, quia ars respicit factibilia uno modo tantum, scilicet ut ma­ teriam: prudentia vero respicit agibilia dupliciter, scilicet ul materiam, ct ul principia. - Secunda c*t quod, cliam stando utrubique infra rationem materiae, factibilia non »uni con­ nexa, ut error in uno redundet in aliud; agibilia autem *ic sunt ordinatu, quod error in uno errorem induceret in alio, ut cx praedictis * patet >byF adiric- ARTICULUS SECUNDUS |ueum jod itn, est. em na­ UTRUM VIRTUTES MORALES POSSINT ESSE SINE CARITATE IP |p·, qu. xxm, 4rt. 7; IU Sent Λ IS IrId w s J f • » 3. «J 4.»:. rrni, irt. 2; De Virtat., mj. %, an. s. sunt: sicut fuerunt in mullis gentilibus. - Secun­ virtutes morales possim esse sine cari­ dum autem quod sunt operativac boni in ordine tate. Dicitur enim in libro Sententiarum ad ultimum finem supernaturalem, sic perlecte 'Prosperi *, quod omnis virtus praeter cl vere habent rationem virtutis; et non possunt caritatem, potest esse communis bonis cthumanis malis, actibus acquiri, sed infunduntur a Deo. Sed caritas non potest esse nisi in bonis, ut dici­ Et huiusmodi virtutes morales sine caritate esse tur ibidem. Ergo aliae virtutes possunt haberi non possunt. Dictum est enim supra * quod aliae ’jum sine caritate. virtutes morales non possunt esse sine pruden­ 2. Praeterea, virtutes morales possunt acquiri tia; prudentia autem non potest esse sine virtu­ • Lxp.t-s.Tr cx actibus humanis, ut dicitur in II Ethic. * Sed tibus moralibus, inquantum virtutes morales fa­ W. » . . , .................. , cantas non habetur nisi cx infusione; secundum ciunt bene sc habere ad quosdam fines, ex qui­ ·*<*♦· s illud Rom. v ♦: Caritas Dei diffusa est in cordibus bus proccdit ratio prudentiae. Ad rectam autem nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est no­ rationem prudentiae multo magis requiritur quod bis. Ergo aliae virtutes possunt haberi sine ca­ homo bene sc habeat circa ultimum finem, quod fit per caritatem, quam circa alios fines, quod ritate. 3. Praeterea, virtutes [morales conncctuntur Iit per virtutes morales: sicut ratio recta in spe­ ad invicem, inquantum dependent a prudentia. culativis maxime indiget primo principio inde­ Sed caritas non dependet a prudentia; immo monstrabili, quod est contradictoria non simul prudentiam excedit, secundum illud Ephes, in ♦: esse vera. Unde manifestum fit quod nec pru­ Supereminentem scientiae caritatem Christi. Ergo dentia infusa potest esse sine caritate; nec aliae virtutes morales non conncctuntur caritati, sed virtutes morales consequenter, quae sine pruden­ tia esse non possunt. sine ca esse possunt. Patet igitur ex dictis quod solae virtutes in­ -ven-u. Sed contra est quod dicitur i Ioan, m *: Qui non diligit, manet in morte. Sed per virtutes per­ fusae sunt perfectae, ct simpliciter dicendae vir­ ficitur vita spiritualis: ipsae enim sunt quibus tutes: quia bene ordinant hominem ad finem recte vivitur, ut Augustinus dicit, in 11 dc I.ib. ultimum simpliciter. Aliae vero virtutes, scilicet • xjhj.uk. * Ergo non possunt esse sine dilectione s acquisitae, sunt secundum quid virtutes, non au­ caritatis. tem simpliciter: ordinant enim hominem bene . Qn.Luu, *rt. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum respectu finis ultimi in aliquo genere, non autem est. virtutes morales prout sunt operativac boni respectu finis ultimi simpliciter. Unde Rom. xiv, in ordine ad finem qui non excedit facultatem super illud * Omne quod non est ex fide, pecca- · v . naturalem hominis, possunt per opera humana tum esi, dicit Glossa * Augustini: Ubi deest agnitio acquiri. Et sic acquisitae sine caritate esse pos­ veritatis, falsa est virtus etiam in bonis moribus. ,D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod S sse ir­ ai, >d, ;cEt u· io us eu ru > t, ifl ! u xxmi, qu. n. art. 4 Csxdei a) dilectione. — directione AIsCDEOIUKI^t. . QUAESTIO LXV, 4-4 Ad primum lrgo dicendum quod virtutes ibi ? accipiuntur secundum imperfectam rationem vir­ tutis. Alioquin, si virtus moralis secundum per­ fectam rationem virtutis accipiatur, bonum Jacit habentem*·, ct per consequens in malis esse non potest. > * *·»· ARTICULUS 111 Ad SECUNDUM dicendum quod ratio illa procedit de virtutibus moralibus acquisitis. Ad tertium dicendum quod, etsi caritas excedat scientiam et prudentiam, tamen prudentia depen­ det a cantate, ut dictum est ·. Et per consequens, omnes virtutes morales infusae. «Ll ibi. - Om. ABCGHIKLpD. Commentaria Cardinalia Caietani s articulo secundo eiusdem sexngesimuequintae quaestio­ nis, adverte tria. Primo, duplicem differendam, ad propo­ situm, inter morales infusas ct acquisitas. Quia infusae per­ ficiunt in ordine ad ultimum finem simpliciter: acquisitae vero, in ordine ad ultimum finem in genere, scilicet boni humani, puta felicitatis positae in X Ethic. * Et ex hoc secundo differunt, quia morales infusae sunt virtutes sim­ pliciter : acquisitae vero, secundum quid. - Ncc propterca putes Auctorem hic contrarian philosopho morali, ac per hoc sibi ipsi, et etiam reliquis. Cum cnim vero verum iton sit contrarium, ut in calce Peri Hennencias ♦ diditur; ct unusquisque verum dicat, si secundum causas ad ipsum spe· cun(c$ rcctc iudicct : contingit quod dc eodem diver-i ju­ I • <û|. γ^ΐΦ •qq.* " «Op.xnr.n. n £PejSmm«i' «,Τΐι^ΐΦ.ιυβΛ. dicia sic diversa proferant, ut videantur contraria, non ta­ men sunt. Ut patet si dc infirmo medicus iudicct futuram mortem cx aegritudine, dc quo, quia astrorum circulationes promittunt longam vitam, astrologus diutius victurum di­ xerit: uterque cnim, secundum causas proprias, indicium verum protulit. Et hoc pacto accidit in proposito. Quo­ niam dc virtutibus moralibus acquisitis si secundum hu­ manas causai Judicium fine, dicuntur et sunt inter maxima bona hominis, ct simpliciter virtutes: ct hoc spectat nd moralem. Si autem dc eisdem iudicundum sit secundum supcrnaturalcs ct divinas causas, sic sum et dicuntur vir­ tutes secundum quid: ct hoc spectat ad theologum. Unde si non vis in hac re errare, aut despici tanquam volunta­ rius creator virtutum; attende quo habitu accinctus, na­ turali scilicet an divino, dc his loquatur; ct in quolibet scncrnrc veritatem etiam absolute prolatam; quia lübintclligitur in qualibet arte ct scientia, quod gaudeat propriis. Secundo adverte quod, sicut prudentia acquisita pendet a \ irtutibus moralibus tanquam a proximis principiis stabilicntibus proximos prudentiae fines; ct ab appetitu natu­ rali felicitatis t inquam a primo principio stabilienti ulti­ mum finem humanum: ita prudentia supematurxlis depen­ det a moralibus infusis tanquam a proximis principiis fines proximos supcrnaturalcs afferentibus; et a caritate unquam a primo principio ultimum supernaturalcm finem in ap­ petitu firmante. Tertio ndverte, quod hic Auctor ponit virtutes morales acquisitas in gentilibus multis: ut cum inferius · dc necessimie gratiae ad opera moralitcr perfecta, cl Je actionibus infidelium erit sermo, non erres, putando quod hic sermo lucri! dc virtutibus secundum sc, et non in natura lapsa. Quamvis enim proesens sermo sit dc virtutibus secundum se, quia tamen Auctor ipse expresse applicat cum ad gen­ tiles sine caritate, oportet hanc sustinere doctrinam etiam in natura infirma, qualis fuit in gentilibus huiusmodi. ”, ui /XRTICULUS TERTIUS UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE ALIIS VIRTUTIBUS MORALIBUS III Sent., di*t. x»vi, μγΙ. I) TERTIUM SIC PROCEDITUR. VldclLir quod • Vcf>- caritas sine aliis virtutibus moralibus haberi possit. Ad id enim ad quod suffiunum. indebitum est quod plura or­ dinentur. Sed sola caritas sufficit ad omnia opera virtutis implenda: ut patet per id quod dicitur 1 ad Cor. xin ♦: Caritas patiens est, benigna est, etc. Ergo videtur quod, habita caritate, aliae virtutes superfluerent. 2. Praeterea, qui habet habitum virtutis, dc facili operatur ea quae sunt virtutis, et ci secun­ dum sc placent: unde et signum habitus est de^ectalio nexione, adiuvat illuni dc necessitate carundcm moralium ARTICULUS QUARTUS UTRUM FIDES ET SPES POSSINT ESSE SINE CARITATE II* II**, qu. xxui, an. 7, ad 1 ; IU Sent., dhL xxni, qu. tu, art. I, qu* x; dut. im, qu. 11, arc 3, qu* t; I Gx„ «ap. xiil, Ic.U t VidctUT quod quod potest in opus perfecte bonum: quod qui­ fides et spes nunquam sint sine caritate. dem est dum non solum bonum est quod fit, Cum cnim sint virtutes theologicae, di­ sed etiam bene fit. Alioquin, si bonum sit quod gniores esse videntur virtutibus mora­ fit. non autem bene fiat, non erit perfecte bo­ libus, etiam infusis. Sed virtutes morales num infusae : unde nec habitus qui est talis operis prin­ non possunt esse sine cantate. Ergo neque fides cipium, habebit perfecte rationem virtutis. Sicut ct spes. si aliquis operetur iusta, bonum quidem facit: 2. Praeterea, nullus credit nisi volens, ut Au- sed non erit opus perfectae virtutis, nisi hoc bene ‘Tn-tuvi gustinus dicit, super Ioan. * Sed caritas est in vo- faciat, idest secundum electionem rectam, quod • m luntate sicut perfectio cius, ut supra * dictum est. est per prudentiam: ct ideo iustitia sine prudentia Ergo fides non potest esse sine caritate. non potest esse virtus perfecta. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in Enchirid. *, Sic igitur fides ct spes sine caritate possunt quod spes sine amore esse non potest. Amor autem quidem aliqualiter esse: perfectae autem virtutis est caritas: de hoc cnim amore ibi loquitur. Ergo rationem sine caritate non habent. Cum cnim fi­ spes non potest esse sine caritate. dei opus sit credere Deo; credere autem sit ali­ Sed contra est quod Matth. ι * dicitur in Glos- cui ? propria voluntate assentire: si non debito ? • wcià sa· * quod fides generat spem, spes vero caritatem. modo velit, non erit fidei opus perfectum. Quod Sed generans est prius generato, et potest esse autem debito modo velit, hoc est per caritatem, sine eo. Ergo fides potest esse sine spe: et spes quae perficit voluntatem: omnis enim rectus mo­ sine caritate. tus voluntatis ex recto amore procedit, ut Augu­ Respondeo dicendum quod fides ct spes, sicut stinus dicit, in XIV de Civ, Dei*. Sic igitur fides ·<*·*■ et virtutes morales, dupliciter considerari pos­ est quidem sine caritate, sed non perfecta virtus: sunt: uno modo, secundum inchoationem quan­ sicut temperantia vel fortitudo sine prudentia. dam; alio modo, secundum perfectum esse vir­ Et similiter dicendum est de spe. Nam actus spei tutis. Cum cnim virtus ordinetur ad bonum opus est cxpectare futuram beatitudinem a Deo. Qui ■ agendum, virtus quidem perfecta dicitur * cx hoc quidem actus perfectus est, si nat ex meritis quae D QUARTUM SIC PROCEDITUR. S I» u. l ft »- s) dicitur. - dicetur codicct. ScaxAK Tmeol. D. Thomas T. 111. alicui. - aliqueri ABCDEFGiKL»H. *4 γ - c*r. n. n. • s. Th· icxt, n. 426 QUAESTIO LXV quis habet: quod non potest esse sine caritate. Si autem hoc expcctet cx meritis quae nondum habet, sed proponit in futurum acquirere, erit actus imperfectus: ct hoc potest esse sine caritate. - Et ideo fides et spes possunt esse sine cantate: sed sine caritate, proprie loquendo, virtutes non sunt ; nam ad rationem virtutis pertinet ut non solum secundum ipsam aliquod bonum operemur t, sed etiam bene, ut dicitur in II Ethic.* Ad primum ergo dicendum quod virtutes mora­ les dependent a prudentia: prudentia autem in­ fusa nec rationem prudentiae habere potest absque ARTICULUS IV caritate, utpote deficiente debita habitudine ad pri­ mum principium, quod est ultimus linis. Fides autem et spes, secundum proprias rationes, nec a prudentia nec a caritate dependent. Et ideo sine caritate esse possunt; licet non sint virtutes sine caritate, ut dictum est *. * b e^tt Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit de fide quae habet perfectam rationem virtutis. Ad tertium dicendum quod Augustinus loquitur ibi de spe, secundum quod aliquis expectat fu­ turam beatitudinem per merita quae iam habet: quod non est sine caritate. γ) aliquod bonum operemur. - aliquid operetur Γ, aliquod (aliquif E) bonum operetur ceteri ct a. Commentaria Cardinalis Caietani ♦ \ articulo quarto eiusdem quaestionis scxagcsimacquintac, adverte quod hic est sermo dc affirmatione ct negatione virtutis ratione status, ct non ratione essentiae: quoniam endem numero qualitas affirmatur et negatur virtus sccun• cx.an. i.Cora- Jum diversa tempora ♦. Intendit ergo Auctor quod fuies ct spes sine cantate non sunt virtutes, quin non sunt m statu virtutis: cum caritate autem sunt virtutes, quin sunt in statu virtutis. - Quare autem ct quomodo hoc accidat, secundum rationem in littera positam, facile apparet recolentibus, quoad fidem, de cius subiecto, quod est intellectus non ab­ solute , sed a voluntate motus. Ex hoc enim patet quod actus fidei, scilicet credere Deo. cum non sit ab intellectu absolute, exigit necessario intellectum motum a voluntate ad talem netum : aliter non esset credere, nec fidei actus. Ac per hoc, bene credere exigit intellectum bene motum α voluntate : quod esse non potest nisi voluntas sit bene affe­ cta Deo, quod c^t per caritatem. Et sic fides est in suo perfecto statu, ex hoc quod habet subiectum bene dispositum : ct sic est virtus. Similiter quoque acccidit in spe. Quoniam subicctum cius est voluntas affecta meritis: ct proptcrca actus cius, scilicet expectore beatitudinem a Deo, exigit in voluntate meritum, sine quo non esset sperare. Sed habere merita contingit dupliciter: scilicet in intentione tantum; ct in re. Et si quidem voluntas speret allecta tantum meritis in intentione, actus quidem est spei, sed imperfectus: si vero speret affecta merius in rc, tunc spes est in suo per­ fecto statu, habens debitam in proprio subiecto dispositio­ nem. Et sic est virtus, etc. II. In eodem quarto articulo notu, novitic, circa illud, Credere est alicui propria voluntate assentire, quod Sco­ ws, in xxv distinctione III Sent., in quaestione laterali, nescio quo spiritu ductus, non vult intellectum moveri a voluntate ad credendum ; sed sufficit eam non contra mo­ vere. Affert enim quod aliter sequeretur quod, proposito in intellectu astra esse paria, posset voluntas imperare credu­ litatem. Sed revera experimur quod credere est voluntarium: quamvis aestimationes ct dubitationes ad alteram partem sint a persuasionibus ct apparentiis. Unde, obiecto insufficicntc ad determinandum intellectum nd alteram partem determinate absque formidine alterius partis, ut obicctum fidei est; oportet voluntate supplere, movendo intellectum ad assensum absque formidine: olioquin fidei netus nun­ quam erit, utpote carens sufficienti causa. - Nec inconvenit ex sola voluntate credere astra esse paria. Sicut enim vo­ luntas determinat potentiam rationalem ad alterum con­ trariorum ad quae ncutrolitcr sc habet, ut dicitur IX A/e• s.Th. )ect.i*.· taphys. *; sic determinat intellectum ad alteram partem l>»d. ht». VIII. ς. Λ J .. . . . , _ . ,. . .. v. n. a. y contradictionis credendam. Et sicut medicus cx solo odio determinat artem ad occidendum infirmum ; ita ex solo amore alicuius quantunicumquc extranei, determinatur quis ad credendum id cuius nullam habet rationem. III. In eodem quarto articulo dubium est de proportio­ nali similitudine in littera posita inter fidem ac spem ad n I ratio dubii est quia, ut dictum est *, hic est sermo de per- ' N··» »· fcciionc ct imperfectione virtutum quoad statum. Ex hoc enim sequitur aut quod virtutes morales sine prudentia sunt virtutes secundum essentiam, licet non quoad statum, si similitudo proportionalis tenet: cuius tamen oppositum dictum est, dum dictum est * quod sine recta ratione habi­ An. i. Uatus temperantiae dispositio tantum ad virtutem esse potest. Aut quod similitudo haec proportionalis non teneat. IV. Ad hoc dicitur quod dupliciter intelligi potest vir­ tutes morales sine recta ratione esse. Primo, ut sint quali­ tates habituantes vires animae ad temperata, ad iusta, etc.. absque recta ratione omnino. Et si sic esset, huiusmodi ha­ bitus non essent virtutes aliquo modo, sed dispositiones ad virtutes: quia deesset eis essentiale principium, ut patet cx definitione virtutis ·. Et si in hoc sensu verba litterae su­ • U Ani-L. £cte.l>.O,a& scipiantur, tunc aut velut cxcmplnriter allata; aut secundum τι. B.K.-S.D. kxt ri. similitudinem aliqualcm, puta in hoc quod non sunt virtutes simpliciter sed inchoationes virtutum, exponenda sunt. Secundo intelligi possunt, ut tales habitus sint sine recto ratione perfecta, quae est prudentia. Et sic similitudo optime currit. Quoniam qualitates habituantes vires animae ad tem­ perata , ad iusta. etc., secundum rectam rationem imperfectam extensive, puta quia adhuc non habituavit ad recte praecipiendum m comparationibus diversarum materiarum, sed paulatim ad hoc tenditur; sunt virtutes secundum es­ sentiam, sed non perfectae, quia non sunt in statu virtu­ tis; propter quod diximus*eas non esse connexas. Et secundum hoc, sicut huiusmodi virtutes sc habent nd prudentiam, ita fides et spes nd caritatem : utrobique enim contingit defectus status cx subtractione principii ct indispositione subiccti. λ irtutes enim morales habent pro subiecto appe­ titum ut subest rectae rationi perfectae, quae est prudentia simpliciter: et fides ct spes intellectum motum a voluntate perfecta, et voluntatem affectam meritis praesentibus, quo­ rum utrumque sola caritate habetur. - Et quoniam littera prudentiam pluries nominat, ideo hic sensus eligendus vi­ detur. V. In eodem quarto articulo, in responsione ad primum, adverte, novitic, quod Auctor distinguit virtutes in cas se­ cundum proprias rationes, puta fidei, prudentiae, temperan­ tiae, etc.; ci in cas ut virtutis perfectae rationem habent, ha quod considerat fidem inquantum fides; et rursum fidem in­ quantum est simpliciter virtus; ct sic dc aliis. Et intendit quod in hoc est differentia inter fidem infusam et prudentiam infusam, quod licet neutra, inquantum virtus, possit esse sine caritate; fides tamen, inquantum fides, esse potest sine illa, quia potest habere sine illa opus suum: salvatur enim sine illa intellectus motus a voluntate ad credendum Deo secundum regulam divinae revelationis, licet non perfecte. Prudentia autem infusu, nec inquantum prudentia. potest esse sine caritate: quia inquantum prudentia, dependet magis ab ultimo quam a finibus proximis, sicut scientia i primis principiis; ct proptcrca, sicut non potest esse sine moralibus Infusis, u fortiori non potest esse sine caritate. . (. ;S1 ... VI. Ex praedictis autem · patet quod aliter sc habet ca- '· 'I QUAESTIO LXV, ARTICULUS V rites ad fidem ct spem ; ct aliter ad morales acquisitus. Istae enim non constituuntur in esse virtutis secundum essentiam, nec secundum statum, per caritatem, aut aliquid cius: sed dum imperantur ab ea, ad superiorem ordinem referuntur, lllnc autem cx caritatis praesentia sortiuntur perfectionem 427 »taluv. Propter quod Scotus, in xxxvi distinction^ Tertii *. ‘ *«· *tenens fidem ct spem esse perfectas virtutes, sicut morales, sine caritate, minus perspicaciter vidit. in articulo quinto eiusdem quaestionis, nihil scribendum occurrit. ARTICULUS QUINTUS UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE FIDE ET SPE Videtur quod 1 Fidelis Deus, per quem vocati estis in societatem caritas possit esse sine fide et spe. Ca­ Filii cius. Haec autem societas hominis ad Deum, ritas enim est amor Dei. Sed Deus ρο­ quae est > quaedam familiaris conversatio cum ή nobis amari naturaliter, etiam non ipso, inchoatur quidem hic in praesenti per gra­ praesupposita fide, vcl spe futurae beatitudinis. tiam , perficietur autem in futuro per gloriam quorum utrumque fide et spe tenetur. Unde sicut Ergo caritas potest esse sine fide et spe. 2. Praeterea, caritas est radix omnium virtu­ aliquis non posset cum aliquo amicitiam habere, tum; secundum illud Ephes, m ’ : In caritate ra­ si discrederet vcl desperaret se posse habere ali­ dicati et fundati. Sed radix aliquando est sine quam societatem vel familiarem conversationem ramis. Ergo caritas potest esse aliquando sine cum ipso; ita aliquis non potest habere amici­ tide et spe et aliis virtutibus. tiam ad Deum, quae est cantas, nisi fidem ha­ 3. Praeterea, in Christo fuit perfecta caritas. beat, per quam credat huiusmodi societatem et 3 Ipse 3 tamen non habuit fidem et spem: quia fuit conversationem hominis cum Deo, et speret se •ΙτΛ.Πζια m perfectus comprehcnsor, ut infra * dicetur. Ergo ad hanc societatem pertinere. Et sic caritas sine caritas potest esse sine fide et spe. ride et spe nullo modo esse potest. Ad primum ergo dicendum quod caritas non est Sed contra est quod Apostolus dicit, Hcb. xi *: Sine fide impossibile est placere Deo; quod ma­ qualiscumque amor Dei: sed amor Dei quo di­ xime pertinet ad caritatem, ut patet: secundum ligitur ut beatitudinis obicctum, ad quod ordina­ illud Proverb, νιιι * : Ego diligentes me diligo. mur per fidem et spem. Ad secundum dicendum quod caritas est radix Spes etiam est quae introducit ad caritatem, ut • Qu un, «t. » supra * dictum est. Ergo caritas non potest ha­ fidei ct spui *, inquantum dat eis perfectionem · d & beri sine fide et spe. virtutis. Sed fides et spes, secundum rationem Respondeo dicendum quod caritas non solum propriam, praesupponuntur ad caritatem, ut su­ significat amorem Dei, sed etiam amicitiam quan­ pra * dictum est. Et sic caritas sine eis esse non · Q*. un. ·«dam ad ipsum; quae quidem super amorem addit potest. mutuam reclamationem cum quadam mutua com­ Ad tertium dicendum quod Christo deluit fides municatione, ut dicitur in VIIII Ethic. * Et quod et spes, propter id quod est imperfectionis 4 in * u. hoc ad caritatem pertineat, patet per id quod di­ cis. Sed loco fidei, habuit apertam visionem; et citur 1 Ioan, iv *: Qui manet in caritate, in Deo loco spei, plenam comprehensionum. Et sic fuit manet, et Deus in eo. Et 1 ad Cor. i * dicitur: perfecta caritas in eo. quintum sic proceditur. LICI 3) p) — lût tpic Pu. at. - o/ hll ei a, .f ccttn. 7) F^r gtarienn. - /n AfiCPHIL· 3) imperfectionis. - altjHid ivtfcrfccti^if Ptf. 42 8 QUAESTIO LXVI, ARTICULUS I QUAESTIO SEXAGESIMASEXTA BE AEQUALITATE VIRTUTUM IN SEX ARTICULOS DIVISA considerandum est de aequalitate vir­ tutum *. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum virtus possit esse maior vel minor. Secundo: utrum omnes virtutes simul in eo­ dem existantes, sint aequales. einde •Cl qo.umr,lnrrod. D Tertio: de comparatione virtutum moralium ad intellectuales. j Quarto: de comparatione virtutum moralium ad invicem. Quinto: de comparatione virtutum intellectua­ lium ad invicem. Sexto: de comparatione virtutum theologica­ rum ud invicem. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUS POSSIT ESSE MAIOR VEL MINOR III Sent.. dût. vxxn, «ert. 4; /k Mato, qu. 11, art. 9. ad 8, Ik 1'trtuf., qu. v, iru 3. sic proceditur. Videtur quod virtus non possit esse maior vel minor. • Vcr·',6· Dicitur enim in J/oc. xxi ·, quod latera •^^^^civitatis Jerusalem sunt aequalia. Per • Ofda, haec autem significantur virtutes, ut Glossa * dicit ibidem. Ergo omnes virtutes sunt aequales. Non ergo potest esse virtus maior virtute, 2. Praeterea, omne illud cuius ratio consistit in maximo, non potest esse maius vel minus. Sed ratio virtutis consistit in maximo : est enim virtus ultimum potentiae, ut Philosophus dicit in • °C·&".·.'· 1 Cado ♦; et Augustinus etiam dicit ·, in 11 dc «*· a Lib. Arb. *, quod virtutes sunt maxima bona, qui• ap. mn. bus nullus potest male uti. Ergo videtur quod virtus non possit esse maior neque minor. 3. Praeterea, quantitas effectus pensatur se­ cundum virtutem agentis: Sed virtutes perfectae, quae sunt virtutes infusae, sunt a Deo, cuius virtus est uniformis et infinita. Ergo videtur quod virtus non possit esse maior virtute. Sed contra, ubicumque potest esse augmen­ tum et superabundantia, potest esse inaequalitas. Sed in virtutibus invenitur superabundantia et •vm».so. augmentum: dicitur enim Matth. v *: Nisi abun­ daverit iustitia vestra plus quam Scribarum et Pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum; • ver». 5. et Proverb, xv * dicitur: In abundanti iustitia vir­ tus maxima est. Ergo videtur quod virtus possit esse maior vel minor. Respondeo dicendum quod cum quaeritur utrum ? virtus una possit esse ? maior alia, dupliciter intclligi potest quaestio. Uno modo, in virtutibus specie differentibus. Et sic manifestum est quod una virtus est alia maior. Semper enim est poT tior causa suo effectu: et τ in effectibus, tanto • qu. xv»., .n. aliquid cst potius, quanto est causae propinquius. 5;qu. lu. an. Manifestum cst autem ex dictis * quod causa ct phimum a) etiam dicit. - dicti HI, ait ente quad P, om. cd. a. (;) ftwit ewe. - iit codicc». - Pro quaestio, hacc quaestio l F. radix humani boni est ratio. Et ideo prudentia, quae perficit rationem, praefertur in bonitate aliis virtutibus moralibus, perficientibus vim appetitivam inquantum participat rationem. Et in his etiam tanto est una altera melior, quanto magis ad rationem accedit. Unde et iustitia, quae cst in voluntate, praefertur aliis virtutibus moralibus: cl fortitudo, quae cst in irascibili, praefertur tempe­ rantiae. quae est in concupiscibili, quae minus participat rationem, ut patet in VII Ethic.* Alio modo potest intclligi quaestio in virtute eiusdem speciei. Et sic, secundum ea quae dicta sum supra , cum de intensionibus habituum age­ retur, virtus potest dupliciter dici maior et minor: uno modo, secundum seipsam; alio modo, ex parte participantis subiecti. Si igitur secundum se­ ipsam consideretur, magnitudo vel parvitas eius attenditur secundum ea ad quae se extendit. Qui­ cumque autem habet aliquam virtutem, puta tem­ perantiam, habet ipsam quantum ad omnia ad quae se temperantia extendit. Quod dc scientia et arte non contingit: non enim quicumque est grammaticus, scit omnia quae ad grammaticam pertinent. Et secundum hoc bene dixerunt Stoici, ul Simplicius dicit in Commento Praedicamento­ rum *, quod virtus non recipit magis et5 minus, sicut scientia vel ars; eo quod ratio virtutis con­ sistit in maximo. Si vero consideretur virtus ex parte subiecti participantis, sic contingit virtutem esse maiorem vel minorem: sive secundum diversa tempora, in eodem *; sive in diversis hominibus. Quia ad attingendum medium virtutis, quod est secundum rationem rectam, unus est melius dispositus quam alius: vel propter maiorem assuetudinem, vel propter meliorem dispositionem naturae, vel pro­ pter perspicacius indicium rationis, aut etiam pro- γ) ct. - et etiam EF. Z) ct. - neque P.t- t I QUAESTIO LX VI, ARTICULUS II 429 pter maius gratiae donum, quod unicuique do­ est T‘ secundum proportionem intelligcnda: quia n natur secundum mensuram donationis Christi, ut omnes virtutes proportionaliter crescunt in ho­ dicitur ad Ephes.iv*. - Et in hoc deficiebant Stoici, mine. ut infra · dicetur. ’Art- ·*· aestimantes nullum esse virluosum dicendum, nisi Ad secundum dicendum quod illud ultimum quod qui summe luerit dispositus ad virtutem. Non perlinet ad virtutem, potest habere rationem ma­ enim exigitur ad rationem virtutis, quod attingat gis vcl minus boni secundum praedictos modos: rectae rationis medium in indivisibili, sicut Stoici cum non sit ultimum indivisibile, ut dictum est ·. * t wp*· putabant: sed sufficit prope medium esse1, ut in Ad tertium dicendum quod Deus non operatur II Ethic. * dicitur. Idem etiam indivisibile signum secundum necessitatem naturae, sed secundum unus propinquius et promptius attingit c quam ordinem suae sapientiae: secundum quam" di­ alius: sicut etiam patet in sagittatoribus trahenti­ versam mensuram virtutis hominibus largitur, se­ bus ad certum signum. cundum illud ad Ephes. W*: Unicuique vestrum ’Vm.7. An primum ergo dicendum quod aequalitas illa data est gratia secundum mensuram donationis non est secundum quantitatem absolutam, sed Christi. t) prvpc medium esse. - attingere prope medium EF. ζ) prnyinquius et promptiui Jtthlgit. - propinquius nttlngit EK, promptius attingit ederi. rj non c »f... sed tsl. - non totum f/olum um. o) est .. ied est etiam Γ·λ 0) qua*. - quem ACDEIIL, qnod U. oe. L Commentaria Cardinalis Caiotani Tx titulo primi articuli quaestionis scxagcsimaescxtac, meInicnto quod, cum aliqui habitus dicantur virtutes sccun•jli «. dum quid, ut dc virtutibus intellectualibus in qu. lvi *r ct «x- < theologicis informibus in quaestione pnicccdcntc · dictum est; ct aliqui simpliciter, ut caritas, ct virtutes cardinales ic morales omnes infusae cl acquisitae; ct totus articuli sermo circa has versetur: consequens est ut praesens ti­ tulus dc virtutibus simpliciter accipiatur, - Et confirmatur hoc: quia in littera virtus distinguitur contra scientiam ct artem. II. In corpore eiusdem primi articuli, nota primo, quod istac comparationes in littera positae inter prudentiam etc., •A.ti.4. habebunt in hac eadem quaestione proprios articulos*: ct ideo ibi examinandas relinquo. Nota secundo, quod Auctor loquiiur de virtute perfecta secundum statum, quae sola dicitur simpliciter virtus, cum negat cam posse intendi secundum sc: quod est intendi per * afui*«t. extensionem ad plura nunc quam prius, ut superius * dcfavimus diffuse. Et hinc manifeste habes quod dc in­ tentione Auctoris est doctrina dicta de connexione *, scilicet ‘ftirrrrr*- quod virtus perficit in propria materia, etiam connexa aliis materiis. Si enim non esset hoc. i.im posset extendi ad quae prius non sc extendebat. Nota tertio, quod hinc habes differentiam quandam inter virtutes intellectuales ct morales in hoc, quod illae etiam imperfectae secundum statum, dicuntur virtutes: isuc autem, nisi sint secundum statum perfectae, non dicuntur virtutes. Dicitur enim in littera quod scientia ct nrs non semper ex­ tendunt ?c nd omnia sua; virtus autem ad omnia suase extendit. Et in promptu causa huius est: quia scilicet minus exigitur ad constituendum imperfectum, quam perfectum; virtutes ouicm intellectuales imperfecte habent rationem virtutis, non enim sunt virtutes nisi secundum quid; mo· rules autem habent perfecte rationem virtutis, ut patet ex supradictis *. ·α^.χυ,«ι Nota quarto, quatuor causas in littera augmenti intensivi virtutum: scilicet consuetudinem, naturalem inclinatio­ nem, iudicium perspicacius, ct gratiam. Et simul nota duos contra Stoicos rationes: alteram ex latitudine medii; alteram ex latitudine viae ad indivisibile medium. Propin­ quior enim est, secundum sc, indivisibili iustitiae medio vir perspicacioris iudicii. quam minus acuti; ct secundum opus, distribuens aequalibus quasi aequalia, quam multum dis­ tantia ab aequalitate. Promptior quoque est nd indivisibile medium inclinatus naturaliter ad illud, quam non natura­ liter; exercitatus, quam non exercitatus. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM OMNES VIRTUTES SIMUL IN EODEM EXISTENTES, SINT \EQL’ALES Il Sent., disü XLH, qu. If. art. 5, id 6; III, dirt. xxrn. in. μ Ik Λ/α/ο, qu. n, art. 9. nd Ji; Ik VirtuU. qu. V, srt. 3. D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. VidctUF quod fide*. Movses de mansuetudine**, lob dc *pa- |%· Confessore cantatur n. 5; Esà.ap. non omnes virtutes in uno ct eodem tienlia*. Unde ut de quolibet 1 sint aequaliter intensae. Dicil enim Apo­ in Ecclesia: Xon est inventus similis illi, quiconstolus, 1 ad Cor. vn *: Unusquisque ha­ servaret legem Excelsi; eo quod quilibet habuit praerogativam alicuius virtutis. Non ergo omnes bet proprium donum a Deo, alius quidem sic, alius autem sic. Non esset autem unum donum virtutes sunt aequales in uno et eodem. magis proprium alicui quam aliud, si omnes vir­ 3. Praeterea, quanto habitus est intensior, tanto tutes dono Dei infusas quilibet aequaliter haberet. humo secundum ipsum delectabilius ct promptius Ergo videtur quod non omnes virtutes sint ae­ operatur. Sed experimento patet quod unus homo quales in uno et eodem. delectabilius et promptius operatur actum unius 2. Praeterea, si omnes virtutes essent aeque virtutis quam actum alterius. Non ergo omnes intensae in uno et eodem, sequeretur quod qui­ virtutes sunt aequales in uno et eodem. cumque excederet aliquem in una virtute, exce­ Sed contra est quod Augustinus dicit, in VI deret ipsum in omnibus aliis virtutibus. Sed hoc de 7'rin. *, quod quicumque sunt aequales in for- · patet esse falsum : quia diversi sancti de diversis titudine. aequales sunt in prudentia et temperan­ virtutibus praecipue laudantur; sicut Abraham de tia; et sic de aliis. Hoc autem non esset, nisi a B I I 43ο QUAESTIO LXV 1, ARTICULUS II Alio modo assignata est ' ratio connexionis vir- ' omnes virtutes unius hominis essent aequales. Ergo omnes virtutes unius hominis sunt aequales. tutum secundum eos qui intelligunt huiusmodi Respondeo dicendum quod quantitas virtutum. virtutes habere materias determinatas. Et secun­ •Artpwctd. sicut ex dictis* patet, potest attendi dupliciter. dum hoc. ratio connexionis virtutum moralium Uno modo, secundum rationem speciei. Et sic accipitur ex parte prudentiae, et ex parte can­ non est dubium quod una virtus unius hominis sit tatis quantum ad virtutes infusas : non autem ex maior quam alia, sicut caritas fide et spe. - Alio parte inclinationis, quae est ex parte subiccti, ut modo potest attendi secundum participationem supra * dictum est. Sic igitur et ratio aequalitatis ·»* ·*<· subiecti, prout scilicet intenditur vel remittitur in virtutum potest accipi ex parte prudentiae, quan­ subiecto. Et secundum hoc. omnes virtutes unius tum ad id quod est formale in omnibus virtutibus hominis sunt aequales quadam aequalitate pro­ moralibus : existente enim ratione aequaliter per­ portionis, inquantum aequaliter crescunt in ho­ lecta in uno ct eodem, oportet quod proportio- . mine: sicut digiti manus sunt inaequales secun­ naliter secundum rationem rectam medium condum quantitatem, sed sunt aequales secundum stiruatur in qualibet materia virtutum. proportionem, cum proportionaliter augeantur. Quantum vero ad id quod est materiale in vir­ Huiusmodi autem aequalitatis oportet eodem tutibus moralibus, scilicet inclinationem 4 ipsam a modo rationem accipere, sicut ct connexionis: ad actum virtutis; potest esse unus homo magis 3 aequalitas enim est quaedam connexio virtutum α promptus ad actum unius virtutis quam ad actum • QolAv,an.». secundum quantitatem. Dictum est autem supra* alterius, vel ex natura, vel ex consuetudine, vel quod ratio connexionis virtutum dupliciter assi­ etiam ex gratiae dono. gnari potest. Uno modo, secundum intellectum Ai» primum ergo dicendum quod verbum Apo­ eorum qui intelligunt per has quatuor virtutes, stoli potest intelligi dc donis gratiae gratis datae, quatuor conditiones generales virtutum, quarum quae non sunt communia omnibus, nec omnia una simul invenitur cum aliis in qualibet materia. aequalia m uno et eodem. - Vel potest dici quod Et sic * virtus in qualibet materia non potest ae­ refertur ad mensuram gratiae gratum facientis; qualis dici, nisi habeat omnes istas conditiones secundum quam unus abundat in omnibus virtu­ aequales. Et hanc rationem aequalitatis virtutum tibus plus quam alius, propter maiorem abun­ Op ,v assignat Augustinus, in VI de Trim *, dicens: Λ7 dantiam prudentiae, vel etiam caritatis, in qua dixeris aequales esse istos fortitudine, sed illum connectuntur omnes virtutes infusae. praestare prudentia; sequitur quod huius fortitudo Ad secundum dicendum quod unus sanctus lau­ minus prudens sit. Ac per hoc, nec fortitudine ae­ datur praecipue de una virtute, et alius de alia, quales sunt \ quando est illius fortitudo pntden- propter excellentiorem promptitudinem ad actum lior. Atque ita de ceteris virtutibus invenies, si unius virtutis, quam ad actum alterius. omnes eadem consideratione percurras. Et per hoc etiam patet responsio ad tertium. a) virtutum. - virtuti» H. p) sic. - timiliUr ABCDEGHKl.a; Et m·... materia orn. FI. ‘ j * 4 γ) iuvt. - Vint 1*4, om. II. 3) inclinationem. - quantum ad indinationcin EF. Commentaria Cardinalis Caietani titulo articuli secundi quaestionis scxagcsimacscxtae. scito titulum loqui dc virtutibus sicut in praecedenti ti­ tulo, scilicet dc virtutibus simpliciter, ut patet in processu. In corpore eiusdem articuli, hoc primum declarandum occurrit novitiis, quod ratio aequalitatis quam cx Augu­ stino littera tractat, consistit in hoc. Si virtutes non essent aequales, oporteret quod aliqua haberet istas quatuor con­ ditiones inaequales : nam ad aequalitatem requiritur aequa­ litas omnium, sicut ad connexionem simultas omnium; quia aequalitas est quaedam connexio virtutum secundum quantitatem, ut patet. Sed non potest fieri ut una virtus minus habeat dc una istarum quatuor conditionum, quam dc aliis. Ergo. Probatur minor, ponendo duos in quorum uno sit fortitudo minus habens dc conditione prudentiae, ct in altero fortitudo magis habens prudentiae; ct dedu­ cendo ad inconveniens, quod similiter sunt aequales in for­ titudine, et inaequales in fortitudine. Et patet sequela, quoad primam partem, ex adversario: quoad secundam, cx ven­ tate, quia alterius fortitudo est prudentior, ac per hoc n I maior. - Apparet quod etiam in uno et eodem oportet ae­ quales esse has quatuor conditiones in qualibet materia cardinalium virtutum : idem est enim indicium in uno ct eodem, ct in duobus. II. Declarandum est secundo quod, quia virtutes, secun­ dum inclinationes ad proprios actus, non sunt aequales nec quantitative nec proportionaliter, ut in littera dicitur; ideo in responsione ad secundum dicitur: Unus et idem homo promptior est ad actum unius virtutis, quam ad actum alterius. Et ad hunc sensum reducenda videntur dicta alibi ab Auctore. Ita quod non dicam virtutes aequales secundum habitum, ct non secundum actum; ut in xxxvt distinctione Tertii * hoc dicentes** sequi videtur Auctor. Sed dicam · v^· quod virtutes secundum formale in habitu, sunt aequales; secundum vero materiale, sunt inaequales. Quod est dicere: e-x Habitus virtutum, ut perficiunt subiccta ut mota a pru­ dentia vel caritate, sunt aequales proportionaliter; ut vero perficiunt eadem ut tendentia in proprias materias, sunt inaequales. ; I o connexionis virlligunt huiusmodi ’ tinalas. Et secwirtutum moralium ct cx parte cari· s : non autem α parte subiccti, ul ratio aequalitati *b rudcntiacj quan□nibus virtutibus c aequaliter perquod proportio· m medium con­ atum. ■natcriale in virtionem 4 ipsam i as homo magis .]uam ad actu® nsuetudme, vel l verbum Apote gratis daüe. is, nec omnia Jtcst dici quod tum fadentis: jmnibus vinuaiorem ahunitatis, in qua le. s sanctus laualius dc alia, em ad actum rius. o ad tertium :m oportet lâlibet cutcrd jm in una c i nutes, tecua* t aequalo at: dicitur ; ideo 't tdm ho© i im ad aetvt tur dicta 1S:: ksscamàæ 7 distincti»: r. Sed &S3 · v · x c < ■-·» int aeqciks. y/ )d et dkert. u moti a prtjircr; otwo Merits, ssst QUAESTIO LXVl, ARTICULUS III / 4'31 ARTICULUS TERTIUS l TRLM VIRTUTES MORALES PRAEEMINEANT INTELLECTUALIBUS 11* II· , qu. xmt, (λ, t| IV Stnl., 4»*t. tniu, qu- IU, trt. n tertium sic proceditur. Videtur quod ctuales. quae perficiunt rationem, sunt nobiliores virtutes morales praeemineant intelle­ quam morales, quae perficiunt appetitum. ctualibus. Quod enim magis est necesSed si consideretur virtus in ordine ad actum, sanum, et permanantius, est melius. Sed sic virtus moralis, quae perficit appetitum, cuius virtutes morales sunt permanentiores diam rfiest Λ movere alias potentias ad actum, ut supra * ’ Q* ·* Mn‘ u ; Anuct. sciplinis *, quae sunt virtutes intellectuales: el sunt dictum est, nobilior esL - Et quia virtus dicitur . s.A k«. etiam magis necessariae ad vitam humanam. Ergo ex eo quod est principium alicuius actus, cum sit perfectio potentiae; sequitur etiam quod ratio vir­ sunt praeterendae virtutibus intellectualibus. 2. Praeterea, de ratione virtutis est quod bo· tutis magis competat virtutibus moralibus quam •vdL^LT.»ft fniff! faciat habentem*. Sed secundum virtutes mo- virtutibus intellectualibus: quamvis virtutes intel­ rales dicitur homo bonus : non autem secundum lectuale?» sint nobiliores habitus simpliciter. Ad primum ergo dicendum quod virtutes mo­ virtutes intellectuales, nisi forte secundum solam prudentiam. Ergo virtus moralis est melior quam rales sunt magis permanentes quam intellectuales, intellectualis. propter exercitium carum in his quae pertinent ; 3. Praeterea, finis est nobilior P his quae sunt ad vitam communem. Sed manifestum est quod finem. Sed sicut dicitur in VI Ethic.*, virtus obiecta disciplinarum, quae sunt necessaria ct moralis jacit rectam intentionem /inis; prudentia semper eodem modo se habentia, sunt permaautem facit rectam electionem eorum quae sunt nentiora quam obiecta virtutum moralium, quae ad finem. Ergo virtus moralis est nobilior pru­ sunt quaedam particularia agibilia. - Quod autem dentia. quae est virtus intellectualis circa moralia. virtutes morales sunt magis necessariae ad vitam Sed contra, virtus moralis est in rationali per humanam, non ostendit eas esse nobiliores sim­ participationem; virtus autem intellectualis in ra- pliciter, sed quoad hoc. Quinimmo virtutes intel­ lionali pcr essentiam, sicut dicitur in 1 Ethic. ’ lectuales speculativae, cx hoc ipso quod non or­ °Sed rationale pcr essentiam est nobilius quam dinantur ud aliud sicut utile ordinatur nd finem, rationale per participationem. Ergo virtus intel- sunt digniores. Hoc cnim contingit quia secun­ dum eas quodammodo inchoatur in nobis bea­ T lectualis est nobilior virtute morali L Respondeo dicendum quod aliquid potest dici titudo. quae consistit in cognitione veritatis, sicut -Ο*0· maius vel minus, dupliciter: uno modo, simpli­ supra v dictum est. citer; alio modo, secundum quid. Nihil enim Ad secundum dicendum quod secundum virtutes prohibet aliquid esse melius simpliciter, ut phi- morales dicitur homo bonus simpliciter, ct non losophan quam ditari. quod tamen non est me- secundum intellectuales, ea ratione, quin oppe­ t>Aiu? J/ίι *IU5 secundum quid, idest necessitatem patienti *. titus movet alias potentias ad suum actum, ut Simpliciter autem consideratur unumquodque, supra* dictum est. Unde per hoc etiam non proquando consideratur secundum propriam ratio­ batur nisi quod virtus moralis sit melior secundum nem suae speciei. Habet aurem virtus speciem ex quid. ' obiccto, ut ex dictis * patet. Unde, simpliciter lo­ Ad tertium dicendum quod prudentia non solum quendo, illa virtus nobilior est quae habet nobilius dirigit virtutes morales in eligendo ea quae sunt obiectum. Manifestum est autem quod obicctum ad fmem. sed etiam in praestituendo finem. Est rationis est nobilius quam obicctum appetitus: autem finis uniuscuiusque virtutis morulis attin­ ratio enim apprehendit aliquid in universali; sed gere medium in propria materia: quod quidem appetitus tendit in res, quae habent esse particu­ medium determinatur secundum rectam rationem lare. Unde, simpliciter loquendo, virtutes intelle­ prudentinc, ut dicitur in II * et VI ** Ethic. S γ) virhiîe mnrali. - ellam. - in K. om. DEFI. nobükir. - notiUuA ACDll.pHH. am rirtia inarati» co£æ» e a. Commentaria Cardinalia Caietani s articulo tertio eiusdem tcxagcsimacsextnc quaestionis, dubium primo occurrit circa distinctionem in litura fa­ ctam de virtute, quod sumitur dupliciter, scilicet secundum rationem speciei in ordine ad obicctum. ct secundum ordi­ nem ad actum. Haec namque distinctio coincidentia habet membra: nam virtus secundum rationem speciei habet or­ dinem od actum, ct c converso; quia potentiae ct habitus specificantur ex actibus, ct actus cx obiectis, ut habetur in 'te:·0/ Anima *. II. Ad hoc dicitur quod virtus dupliciter respicit actum; primo, ut spccificantcm ipsam; secundo, ut effectum ipsius. I Et primo modo, aenis cadit sub primo membro implicite, ut obiectio probat: secundo autem modo, spectat ad se­ cundum membrum. Intendit cnim Auctor quod virtus po­ test considerari dupliciter primo, secundum specificam dif­ ferentiam. seu rationem, ut mc; secundo, secundum hanc conditionem, scilicet cue principium actus recti. Et vult quod prima consideratio iudicct virtutem simpliciter, quia secundum proprium constitutivum essentialiter; secunda iudicct cam secundum quid, quia secundum communia. Et consequenter vuk quod vinutes intellectuales sint no­ biliores simpliciter quam morales; quia habent nobilius QUAESTIO LXVI, ARTICULUS 111 obicctum. .Morales autem sunt nobiliores secundum quid: quin dant non solum facultatem netus recti, sed facultatem recte utendi ipsa facultate; quod est manifeste esse perfe­ ctius principium actus. Et hoc habet virtus moralis, quia perficit appetitum, cuius est movere scipsum ct ceteras • Qu. uv, art Ï, potentias. Haec autem ideo breviter transeo, quia superius* Comment.: qu. Lvt, art. j. Com­ declarata sunt. ment. HI. In eodem tertio articulo dubium est dc ratione in littera assignata quare obicctum rationis nobilius est obic­ cto appetitus: quia scilicet ratio apprehendit aliquid in universali, appetitus autem tendit in res, quae habent esse particulare. Tum quia ct ratio apprehendit particulare, ct appetitus tendit in universalia: appetimus enim famam et •Ari«t. Hhelnric. gloriam in communi, ct odimus latronum genus *. - Tum Itb. II, cap. t», n. jt. quia res habent nobilius esse in particularibus qunm in universali: quia illud est rcalc. hoc rationis; illud simpli­ citer, hoc secundum quid. IV. Ad hoc dicitur quod, quia dc nobilitate intellectus •Qa.LXixn.art. ct voluntatis in Prima Parte * dictum est, ideo Auctor breviter pertransiens hanc rationem atfert. In qua duo tan­ guntur: scilicet modus operandi utriusque, ct conditiones obtectorum. Universalitas namque ct particularius extra, conditiones sunt obicctorum rationis ct appetitus: tendere autem ad extra, ct habere in se, modi sunt operandi, ille appetitus, iste intellectus. Et ille quidem in littera expri­ mitur: iste autem non; sed insinuatur ct cx opposito, ct ex conditione obiccti, quiu universale in anima est. Est igitur nobilior ratio appetitu, quia apprehendit in univer­ sali : idest quin respicit res secundum esse elevatum, in quo uniuntur omnia particularia quae in re divisa sunt. Cum enim dispersa in inferioribus, unita sint in superiori ; ct particularia in universali uniantur, in scipsis dispergan­ tur: consequens est ut universale altioris sit ordinis. Et hoc directe intendit littera, quae cx obiccto testatur sc procedere. .Modus autem operandi, qui optimam quoque constitueret rationem, hic non est intentus. Sed tu uti illo memento, cum dc voluntate ct intellectu respectu Dei in patria loqueris : ibi enim, stante paritate obiccti. cx modo praeeminet intellectus, CL nun. nt V. Ad obiccta autem in oppositum ’ dicitur quod prae­ sens sermo non comparat rationem appetitui intellectivo in specie: sed appetitui communi voluntati, irascibili ct concupiscibili. Unde patet quod, sicut ratio per sc primo est universalis, ct reflexe particularis ; ita appetitus per sc respicit res in particulari; permissive, inquantum intellecti­ vus est, respicit universale. Comparatio autem fit secun­ dum primaria, non secundum secundaria obiccto. - Dicitur secundo quod, quia appetitus hoc ipsum quod tendat in universale, habet a ratione; ideo ratio, quae cx se ipsa hoc habet, etiam in hoc est nobilior. Et ut excludatur omnis cavillatio, dicito quod vis rationis consistit in hoc, quod ratio tendit cx sc in universale, ita quod habet ipsum ut proprium. Quod nulli alteri convenit: quia appetitus, si tendit in universale, habet hoc cx alio, ct ut communica­ tum, ct participative. In cuius signum, appetitus tendit in universale magis ex ca parte qua distribuitur in particu­ laria, quam inquantum in sc unit illa: cuius oppositum accidit in intellectu, et est magis dc ratione universalis. Appetimus enim gloriam in universali, pro quanto vellemus gloriam extendi ad omnem gloriam; ct similiter odio habe­ mus latronum genus, pro quanto ad omnes latrones odium extendimus. Intclligimus haec in universali, c converso: pro quanto scilicet divisa nd unum contemplando tenemus. Ad secundam autem obicctioncm dicitur quod esse in universali non sumitur pro denominatione quae dicitur universalitas: sed pro esse immateriali, a quo, in anima exi­ stante , res extra denominatur cxtrinsccc universalis. Con­ stat autem quod esse immateriale est rcalc, ct nobilioris ac altioris ordinis; adeo ut unum individuum immaterialis ordinis «equivalent infinitis particularibus materialiter. - Et licet esse immateriale rerum materialium sit esse carum secundum quid, est tamen in su, ct in ordine universi, esse simpliciter et eminentius: sicut bos in sole non est bos simpliciter, tamen esse solis, quod est eminenter bos, est esse simpliciter nobilius. Unde consuevit dici quod bos est simpliciter bos in particulari. ct bos secundum quid in anima: est tamen ens nobilius in anima quam in parti­ culari. Et hoc suflkit proposito, ubi dc nobilitate simpli­ citer obiccti. et non respectu huius nec illius specialis praedicati, puta bovis, equi, etc., est sermo. VI. In eodem articulo tertio dubium est, quia Auctor videtur in calce articuli quasi retractare conclusionem huius articuli, scilicet quod virtutes intellectuales sunt, simpliciter loquendo, nobiliores quam morales; dum dicit quod ratio virtutis magis competit morali, et quod virtutes intelle­ ctuales sunt nobiliores habitus; quasi dicat quod non sunt nobiliores virtutes, quamvis sint nobiliores hnbitus. - Et confirmatur haec sententia cx supradictis in ari. 3 quae­ stionis i.vi, ubi dictum est quod virtutes intellectuales sunt virtutes secundum quid, morales autem sunt virtutes sim­ pliciter, propter rationem hic tactam, ct ibi explicatam; quia scilicet moralis perficit ad rectitudinem actus in sc ct in eius usu, intellectualis autem in se tantum. Ex hoc enim arguitur facile sic. Quod est tale simpliciter, est nobilius in esse tali qunm quod est tale secundum quid: sed mo­ ralis est vinus simpliciter, intellectualis secundum quid: ergo moralis est nobilior virtus quam intellectualis. VII. Ad hoc dicitur concedendo quod Auctor in calce articuli declaraverit intentionem suam, quod intendit has tres propositiones esse veras, ct stare simul: Virtutes intel­ lectuales sunt nobiliores moralibus; Virtutes intellectuales sunt nobiliores habitus quam morales; Virtutes morales sunt nobiliores virtutes quam intellectuales. Quoniam in prima fit comparatio non secundum hanc vcl illam ratio­ nem, sed simpliciter; in secunda, in ratione habitus; in tertia, in ratione virtutis. Sed huic expositioni obstat primo, quia sermo Auctoris debet esse formulis; ac per hoc, in tractatu de virtutibus, conclusio dicens quod intellectuales virtutes sunt nobiliores moralibus, debet verificari formnlitcr, scilicet dc virtutibus inquantum virtutes sunt. - Obitat secundo, quia Auctor ipse in hac littera vult quod virtus, inquantum vinus, ha­ bet speciem ex obiccto, ct cx hoc iudiectur nobilior sim­ pliciter. Si enim a doctrina sensus formalis tollitur, obiccta inccrtitudinis plena sunt, ut dicitur in IV Metaphys. * VIII. Dicendum est ergo quod intentio Auctoris hic «p. n. s. est duas tantum propositiones construere, scilicet primam simpliciter, ct tertiam secundum quid, idest cum determi­ natione, ut declarabitur. Secunda enim incidit cum prima, ut declarabitur; in sensu enim exposito, impertinens (non enim hic de habitus ratione tractatur) est. Ad quorum evi­ dentiam, sciendum est quod dupliciter exponi potest sermo de virtutibus inquantum virtutes: potest namque ibi in­ quantum determinare rationem communem virtutis; ct po­ test determinare specificas differentias virtutum. Si deter­ minetur communis ratio virtutis, sic virtutes morales sunt nobiliores intellectualibus: quia communis ratio virtutis, ut in littera dicitur, sumitur cx ordine ad actum, in quo praestant morales intellectualibus. Si vero determinentur specificae differentiae virtutum, sic intellectuales praestant moralibus : quia habent nobilius obicctum. unde specificas sortiuntur differentias. Et lotum oppositum est cius quod praecedens expositio* credidit. Quia virtutes intellectuales ’ sunt simpliciter non solum nobiliora entia, sed nobiliores virtutes, moralibus: licet sint ignobiliores secundum com­ munem rationem virtutis, quae magis convenit moralibus; immo cis simpliciter, ct intellectualibus secundum quid. Sed haec maior nobilitas, scilicet habere communem ratio­ nem virtutis simpliciter, non dat maiorem nobilitatem sim­ pliciter, sed secundum quid : quin spectat ud esse princi­ pium actus, unde, ut in littera dicitur, non sumitur nobilitas simpliciter maior, sed secundum quid. El similiter cx eo quod intellectuales virtutes sunt secundum quid virtutes secundum communem virtutis rationem, non nisi secun­ dum quid ignobiliores censentur. Et proptcrca in littera concluditur quod virtutes intellectuales, licet minus com­ munem virtutis rationem habeant, sunt nobiliores habitus simpliciter, et non in ratione habitus. Si enim essent no­ biliores in ratione habitus tantum, essent nobiliores secun­ dum quid: cum ait praedicatum valde commune. . a >1. •d •Ai * QUAESTIO LXVI, ARTICULUS 111 IX. Unde prima propositio ♦ est simpliciter vera, et for­ malis, scilicet: Virtutes intellectuales sunt nobiliores mora­ libus: quia cx propriis rationibus specificis vindicant sibi maiorem nobilitatem qunm morales. - Tertia autem propo­ sitio est vera cum determinatione. Unde ct in littera non habetur. Ncc acceptarem cum niti cum determinatione, hoc modo: iartutes morales sunt nobiliores virtutes, secundum communem rationem virtutis, quam intellectuales. Sine hac enim determinatione, contradictoriam concederem. □.*«»·· Nec obstat doctrina superius habita in qu. lvi *, ct pluries repetita, dc virtute sirapheiter, ct secundum quid, quin secundum communem virtutis rationem intclligitur. Et hunc sensum memento reducere, ubi similia invenies. X. In corpore eiusdem articuli, adverte primo, quod Scotus, cum sequacibus, quin tenet voluntatem nobiliorem in•aivsr»-·.. tcllcctu ·, consequenter ponit virtutem moralem nobiliorem •CDisni, prudentia, quae est intellectuali» ·. Et non solum in hoc principio discordat; sed quia ponit prudentiam ct virtutem •aau. moralem circa idem obicctum *, ac per hoc aequa est. apud ipsum, nobilitas cx parte obiccti. Et aperte errat. Quia licet sit idem obiectum materiale, puta agibile; prudentiae ta­ men obicctum est sub ratione veri, virtutis autem moralis sub ratione boni. Veri autem ratio nobilior esi simpliciter: quia absolutior. Advene secundo, ne te decipiat materia intellectualis virtuti*, puta anis ; ct proptcrca neges eam nobiliorem sim­ pliciter. Respice ad rationem Interne, quia scilicet esi dc cis in universali, et quiesces, non abnegando ignobilitatem secundum quid, pro quanto ad vilia experiendo descendit. viV'ia*!' Utrumque enim arti convenit, ut in I Metaphys. * dicitur: indicare scilicet, et agere. Et proptcrca sic suscipere me­ mento quod prudentia ct ars sint circa singularia, ut prius ct essentialius inquantum cognoscitivae, sint circa univer­ salia : unde nobilitatem simpliciter trahunt, ut in littera dicitur. XL In responsione ud tertium eiusdem articuli, dubium arduum occurrit in via Auctoris, et simpliciter: quomodo scilicet sit verum prudentiam dirigere morales virtutes etiam in praestituendo finem. Et simpliciter quidem in Ce·». ΙΓ ΙΓ discutiendum erit, in qu. xi.vu *. Ad hominem vero nunc duplici ratione disserendum puto. Primo, quia hoc repugnare videtur superius dictis; ct inferius in II II' , loco *Qicm.«n. allegato. Superioribus quidem, pro quanto dictum fuit · quod prudentia principium, quod est finis, habet a virtute morali, quia qualis unusquisque est, udis ei finis videtur. Inferioribus nutem, quia expresse negabitur cx proposito, prudentiam praestituere finem moralibus virtutibus. - Se­ cundo, quia cx hoc pendet principale intentum huius arti­ culi quoad prudentiam, an scilicet nobilior sit prudentia virtute morali; ut vis argumenti tangit. XII. Ad huius difficultatis evidentiam, ponendus ante oculos est progressus nostrae mentis in istis, ut cx eo ra­ tionem dictorum sumere ct reddere valeamus; ct quid sim­ pliciter, ct quid secundum quid intclligatur, discernamus. In mente nostra primo omnium est synderesis, qua non solum omne bonum prosequendum cl mulum fugiendum, felicitatem appetendam et miseriam fugiendam; sed bonum rationis prosequendum, ct malum oppositum vitandum, indicamus naturaliter. Et hinc in appetitu etiam naturaliter inest non solum inclinatio ad bonum prosequendum ct ma­ lum vitandum, ad beatitudinem appetendam et miseriam fu­ giendam; sed imperfecta quaedam inclinatio q. An»m., QUAESTIO LX VI, ARTICULUS IV 434 Responsio litterae est ud minorem, dicens quod pruden­ ct absolute, sed applicando illuni nd specialem materiam • cf. nun». mi occurrentem. Et #ic verificantur verba Auctoris hic ♦, qune tia est eorum quae sunt ad finem, ct finis. Et ideo non se­ propter inventionem medii, prudentiae praestitutionem tinis quitur quod «it ignobilior; sicut sequeretur si esset eorum dant. Et non contradicunt superioribus, nec dictis in ΙΓ ll“, quae iuni ud finem tantum. - Et per hoc solvitur illa con­ quae de prima praestitutione finis, et dc fine absolute vir­ firmatio dc habitu principiorum: quia scilicet habitus printutis moralis, loquuntur. cipiorum est nobilior habitu conclusionum tantum; non Sexto quod, comparando iam genitus prudentiam ct vir­ autem habitu principiorum ct conclusionum, sicut est in tutem moralem, utraque in facto esse alteri finem appli­ proposito, ubi secundum veritatem utroque est principio­ cite praebet, diversimode. Declaratur hoc quoad singula. rum ct conclusionum. Moralia namque virtus est fini», et Prudentiam in primis constat medium morali virtuti semper eorum quae sunt nd finem: facit cnim rectam intentionem ostendere, ct conservare virtutem. Deinde moralem constat ct electionem. Et similiter prudentia est finis, ct eorum quae finis appetitum rectum facere; ac per hoc, prudentiae prin­ sunt ad finem ; dum, inveniendo medium, npplient ipsum rationis bonum, quod est finis, ad operationes ct passiones, cipium firmare. Ex hoc autem quod appetitus virtute monili rcctificntur quae sunt propter finem. :id eligendum consona bono rationis; quia electio claudit Et nota quod Auctor non solum intendit prudentium in sc intentionem, consequens est ut eadem virtute recti li­ esse finis, sed etiam dirigere morales respectu finium, in· cetur ad intendendum illuni linem etiam absolute, ha quod simians alteram responsionem: scilicet quod od hoc quod intentio finis, quae prius ex synderesi ct inclinatione na­ habitus respectu tinis sit nobilior, requiritur quod sit per­ turali tantum erat recta, ex virtute morali, α prudentia ge­ lectus absque mendicatione ab illo qui est respectu eorum nita, fit et est recta recte. Et sic virtus moralis in facto quae sunt nd finem. Si cnim ab illo perficeretur, iam sub esse dat prudentiae in facto esse finem absolute; et non illo esset; nec esset independent, sicut finis independent c contra. Et hoc est septimum. Declaratur quod non est est ab .diis quae sunt ad linem. Sic autem accidit in pro­ c contra: quia in parte upprehensiva synderesU est virtus posito: quia licet virtus moralis sit finis etiam absolute, sufficiens respectu finis absolute. Et propter hoc, magis vul­ quo modo ipsius non est prudentia, sed synderesis; attamen gatum ct cantatum est quod virtus moralis dat finem pru­ dependet in fieri ct esse u prudentia, quae est finis appli­ dentiae, quam c contra. cate, ct eorum qune sunt ad finem. Et propterca non se­ XIV. Ex his autem patet quomodo argumento satisfiat quitur quod sit nobilior prudentia. • CL vg. i m in proposito ·, dc nobilitate secundum veritatem, ct hanc r.iXV. Reliqui in II’ ΙΓ * tractanda «unt. Ubi rationes Scoti, · Hnrr*. . ’ 1 _ . . . .. . ... r . tionem. Consistit cnim vis argumenti m hoc. virtus Inus est in III Sent., dist. xxxvi *. quod prudentia sit respectu finis, ·Art- t nobilior virtute eorum qune sunt nd finem, sicut habitus videbuntur. Et quare, in ratione duabus distentibus virtu­ principiorum est nobilior habitu conclusionum : sed virtus tibus, scilicet synderesi et prudentia, in appetitu una re­ moralis est respectu finis, prudentia respectu eorum qune spondeat moralis virtus respectu finis et eorum quae sunt ad finem, intendens ct eligens. sunt ad finem, ergo. Λ KT ICU LU S QU A RTU S | UTRUM IUSTITIA SIT PR XECIPUA INTER VIRTUTES MORALES .4· Supra, en. <; ΙΓ H“, qu. lvtii, an. u: qu. ααπι, quartiM sic proceditur. Videtur quod iustitia non sit praecipua inter virtutes morales. Matus cnim est dare alicui de ^^^^proprio, quam reddere alicui quod ei debetur. Sed primum pertinet ad liberalitatem ; secundum autem ad iustitiam. Ergo videtur quod liberalitas sit maior virtus quam iustitia. 2. Praeterea, illud videtur esse maximum in unoquoque, quod est perfectissimum in ipso. Sed • Vcn. 4. sicut dicitur lac. i *, patientia opus perfectum ha­ bet. Ergo videtur quod patientia sit maior quam iustitia. 3. Praeterea, magnanimitas operatur magnum •cap·1». ».m· in omnibus virtutibus, ut dicitur in IV Ethic. ♦ -S.Tb.kct.vm. Ergo magnificat etiam ipsam iustitiam. Est igitur maior quam iustitia. Sed contra est quod Philosophus dicit, in V sS^L·· n " EMC' % quod iustitia est praeclarissima virtutum. Respondeo dicendum quod virtus aliqua secun­ dum suam speciem potest dici maior vel minor, vel simpliciter, vel secundum quid. Simpliciter quidem virtus dicitur maior, secundum quod in • Art. ». ea maius bonum rationis relucet, ut supra * di­ ctum est. El secundum hoc, iustitia inter omnes virtutes morales praecellit, tanquam propinquior a) «’.v dictU patet. - dictum c»t ΓΕ. rationi. Quod patet et ex subiecto. et ex obiecto. Ex subiecto quidem, quia est in voluntate sicut in subiecto: voluntas autem est appetitus ratio­ nalis. ut ex dictis * patet ». Secundum autem obie- ·ο·.™ *-«. . . . qiu wi. *· ctum sive materiam, quia est circa operationes. » quibus homo ordinatur non solum in scipso, sed etiam ad alterum. Unde iustitia est praeclarissima virtutum, ut dicitur in V Ethic.* - Inter alias au- ‘ v J· r v’ tem virtutes morales, quae sunt circa passiones, tanto in unaquaque magis relucet rationis bonum, quanto circa maiora motus appetitivus subditur rationi. Maximum autem in his quae ad hominem pertinent, est vita, a qua omnia alia dependent. Et ideo fortitudo, quae appetitivum motum subdit rationi in his quae ad mortem et vitam perti­ nent, primum locum tenet inter virtutes morales quae sunt circa passiones: tamen ordinatur infra iustitiam. Unde Philosophus dicit, in I Rhetoric.*. · €.?.«. quod nccesse est maximas esse virtutes, quae sunt aliis honoratissimae: siquidem est virtus potentia benefaciiva. Propter hoc, fortes et iustos maxime honorant: haec quidem enim in bello, scilicet for­ titudo; haec autem, scilicet iustitia. el in bello et in pace utilis est. - Post fortitudinem autem or­ dinatur temperantia, quae subiicit rationi appeti- M QUAESTIO LXVl tum circa ca quae immediate ordinantur ad vi­ tam, vel in eodem secundum numerum vel in eodem secundum speciem, scilicet in cibis et vencreis. - Et sic istae tres virtutes, simul cum prudentia, dicuntur esse principales etiam digni­ tate. Secundum quid autem dicitur aliqua virtus esse maior, secundum quod adminiculum vel orna­ mentum praebet principali virtuti. Sicut substantia est simpliciter dignior accidente; aliquod tamen accidens est secundum quid dignius substantia, in­ quantum perficit substantiam in aliquo esse ac­ cidentali. An primum ergo dicendum quod actus liberalitalks oportet quod fundetur super actum iustitiae: non enim esset liberalis datio, si non de proprio barely ut in II Polit.' dicitur. Unde libcralitas sine iustitia esse non posset, quae secernit suum a non suo. Iustitia autem potest esse sine liberalitate. Unde iustitia simpliciter est maior liberalitate, tanquam communior, et fundamentum ipsius: libcralitas autem est secundum quid maior, cum ARTICULUS V 435 sit quidam ornatus iustitiae, et supplementum eius. Ad secundum dicendum quod patientia dicitur habere opus perfectum in tolerantia malorum: in quibus non solum excludit iniustam vindictam, quum etiam excludit iustitia; neque solum odium, quod facit caritas; neque solum irum, quod facit mansuetudo : sed etiam excludit tristitiam inordi­ natam, quae cst radix omnium praedictorum. Et ideo in hoc est perfectior et maior, quod in hac materia extirpai radicem. - Non autem est sim­ pliciter perfectior omnibus aliis virtutibus. Quia fortitudo non solum sustinet molestias absque perturbatione, quod est patientiae : sed etiam in­ gerit sc eis, cum opus fuerit. Unde quicumquu csl foriis, est patiens, sed non convertitur: est enim τ patientia quaedam fortitudinis pars. Ad tertium dicendum quod magnanimitas non potest esse nisi aliis virtutibus praeexistentibus, ut dicitur in IV Ethic. ' Unde comparatur ad alius sicut ornatus carum. Et sic secundum quid cst maior omnibus aliis: non tamen simpliciter. T UHL Mt . >. v) ro/m. - AMtcrt P4. rtumrri/m. - rtnim KDGIpBH. in^mJuinn l.»B. usturam i; MMimiMi .., fccuaSum om. F. Commentaria Cardinalia Caietani articulo quarto eiusdem sexagesimnesextae quaestionis, dubium novitiorum occurrit, quomodo fortitudini prae­ feratur iustitia. Quia fortitudo rcctitkat circii mortem ct vitam, iustitia autem circa operationes ad alterum; nulla namque operatio cst maior ipsa vita; sed pellem pro pelle, • h) c. i», w ct cuncta quae habet, dabit homo pro anima sua *. Sed hoc facile solvitur cx eo quod iustitia, rcctificundo animum in omnibus operationibus quae sunt ad nkenini. rectified t etiam respectu vitae ct morus. Ad iustitiam enim spectat ponere vitam pro altero, puta pro rcpublica, cui n I n, trt-ti 1, ui e 1 hoc debet. Nec inconvcnit eundem actum specture ud iastitinni ct fortitudinem diversimode. It, in proposito, po­ nere vitam, inquantum habet rationem debiti, spectat ad iustitiam, quae sicut dat alia bona debita, ita ct vitam: in­ quantum vero habet rationem terribilis, spectat ad fortitu­ dinem, cuius cst firmare animum nc timeat hoc. sed au­ deat, etc. Iustitia tanto cst nobilior, quanto universalior, circa îikiorn scilicet ct plura rectifions in his quae sunt ad alterum. ARTICULUS QUINTUS UTRUM SAPIENTIA SIT MAXIMA INTER VIRTUTES INTELLECTUALES Supra, qu. tni, art. 3, J 3; VI /if/iie., Ica. vt. /•g. Sei sic proceditur. Videtur quod W^fe^sapientia non sit maxima inter virtutes intellectuales. Imperans enim maius cst cui imperatur. Sed prudentia vide•gc.m. «.ο.- tur imperare sapientiae: dicitur enim I Ethic. *, S lit Uct n j . a quod quales ® disciplinarum debitum est esse m civitatibus, ct quales unumquemque addiscere, et usquequo. haec praeordinat, scilicet politica, quae Prudcntiam pertinet, ut dicitur in VI Ethic. ‘ ‘ Cum igitur inter disciplinas etiam sapientia con­ tineatur, videtur quod prudentia sit maior quam sapientia. 2. Praeterea, dc ratione virtutis cst quod or­ dinet hominem ad felicitatem: est enim virtus dis­ positio perfecti ad optimum, ut dicitur in VII Phy•TaL^s.T·^ sic. * Sed prudentia est recta ratio agibihum, per quae homo ad felicitatem perducitur: sapientia quintum autem non considerat humanos actus, quibus ad beatitudinem pervenitur. Ergo prudentia csl maior virtus quam sapientia. 3. Praeterea, quanto cognitio est perfectior, tanto videtur esse maior. Sed perfectiorem cogni­ tionem habere possumus de rebus humanis, de quibus cst scientia, quam de rebus divinis, de qui­ bus est sapientia, ut distinguit Augustinus in XII de Trin. *: quia divina incomprehensibilia sunt, *c»p m. secundum illud lob xxxvi *: Ecce Deus magnus, ·ν«π :<·. vincens scientiam nostram. Ergo scientia est maior virtus quam sapientia. 4. Praeterea, cognitio principiorum cst dignior quam cognitio conclusionum. Sed sapientia con­ cludit ex principiis indemonstrabilibus, quorum est intellectus; sicut et aliae scientiae. Ergo intelle­ ctus cst maior vinus quam sapientia. .»36 QUAESTIO LXVI, ARTICULUS V Sed contra est quod Philosophus dicit, in VI «» ’ Ethic. *» quod sapientia est sicut caput inter vir­ tutes intellectuales. • An. j. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, magnitudo virtutis secundum suam speciem, con­ sideratur ex obiccto. Obiectum autem sapientiae praecellit inter obiecta omnium virtutum intelle­ ctualium : considerat enim causam altissimam, •op. o. quae Deus est, ut dicitur in principio Metaphys.* s.'Tb’W »»“ Et quia per causam iudicatur de effectu, et per causam superiorem dc causis inferioribus; inde est quod sapientia habet indicium de omnibus aliis virtutibus intellectualibus; cl cius est ordinare omnes; et ipsa est quasi architectonica respectu omnium. Ad primum ergo dicendum quod, cum prudentia sit circa res humanas, sapientia vero circa cau­ sam altissimam; impossibile est quod prudentia sit maior virtus quam sapientia, nisi, ul dicitur in • cap-rn. η . VI Ethic. *, maximum eorum quae sunt in mundo. esset homo. Unde dicendum est, sicut in eodem • c*p. ) libro * dicitur, quod prudentia non imperat ipsi “tb.icct.x.i» sapientiae, sed potius e converso: quia spiritualis iudicat omnia, et ipse a nemine iudicatur, ut di• vcn. citur I ad Cor. n *. Non enim prudentia habet sc intromittere de altissimis, quae considerat sapien­ tia: sed imperat de his quae ordinantur ad sapien­ tiam, scilicet quomodo homines debeant ad sa­ pientiam pervenire. Unde in hoc est prudentia, seu politica, ministra sapientiae: introducit enim ad eam, praeparans ei viam, sicut ostiarius ad regem. Ad secundum dicendum quod prudentia conside­ rat ea quibus pervenitur ad felicitatem: sed sa­ pientia considerat ipsum obiectum felicitatis, quod est altissimam intelligibile. Et si quidem esset per­ fecta consideratio sapientiae respectu sui obiecti, esset perfecta felicitas in actu sapientiae. Sed quia actus sapientiae in hac vita est imperfectus re­ spectu principalis obiecti, quod est Deus; ideo notitia. - notitia alicuiut F, ι·«τα notitia alicuius F. - Pro nobiliorum, nobilior EF. um.î actus sapientiae est quaedam inchoatio seu par­ ticipatio futurae felicitatis. Et sic propinquius sc habet ad felicitatem quam prudentia. Ad tertium dicendum quod, sicut Philosophus dicit, in I de Anima *, una notitia* praefertur alteri aut ex eo quod est nobiliorum, aut propter certitudinem. Si igitur subiccta sint aequalia in bonitate et nobilitate, illa quae est certior, erit maior virtus. Sed illa quae est minus certa dc altioribus ct maioribus, praefertur ei quae est magis certa de inferioribus rebus. Unde Philoso­ phus dicit, in 11 de Caelo ♦, quod magnum est de ·<^μ rebus caelestibus aliquid posse cognoscere etiam debili el topica ratione. Et in I de Partibus Ani­ mal. *, dicit quod amabile est magis parvum aliquid cognoscere de rebus nobilioribus, quam mulla cognoscere de rebus ignobilioribus. - Sapientia igitur, ad quam perlinet Dei cognitio, homini, maxime in statu huius vitae, non potest perfecte advenire, ut sil quasi eius possessio; sed hoc so­ lius Dei est, ut dicitur in I Metaphys. * Sed tamen · illa modica cognitio quae per sapientiam de Deo haberi potest, omni alii cognitioni praefertur. Ad quartum dicendum quod veritas et cognitio principiorum indemonstrabilium dependet cx ra­ tione terminorum: cognito enim quid est totum ei quid pars, statim cognoscitur quod omne to­ tum est maius sua parte. Cognoscere autem ralionem entis et non entis et totius et partis, ct T aliorum quae consequuntur ad ens, ex quibus sicui ex terminis constituuntur principia indemon­ strabilia, pertinet ad sapientiam: quia ens com­ mune est proprius effectus causae altissimae, sci­ licet Dei. Et ideo sapientia non solum utitur principiis indemonstrabilibus, quorum est intelle­ ctus, concludendo ex eis, sicut aliae 8 scientiae; 1 sed etiam iudicando dc eis, et disputando contra negantes. Unde sequitur quod sapientia sit maior virtus quam intellectus. γ) ct non entis. - Om. 1 F. - BJcm pro alturum, illumm. fc) aliae. - etiam aliae Pa. Commentaria Cardinalis Caiotani articulo quinto eiusdem scxagcsimnesexhie quaestionis, in responsione ad quartum, nota auream doctrinam, quare sapientia rationes terminorum maxime universalium consi• Did. Ub. iv. derat, ut fit in V Metaphys. *: quia scilicet ens est pro• Qu. tu*. an. prius effectus primae causae; quod in Prima Parte * decla­ ratum est. - Et quarc iudicat de principiis: quia scilicet eo­ rum causas considerat, rationes terminorum; indicium enim n I rei per illius causas fit. Iudicat autem sapientia de prind· piis cx rationibus terminorum, non tanquam explicans me­ dium terminum latentem, quo fiat assensus principiis, aut reddatur altera causa veritati eorum : sed tanquam dans cis intrinseca constitutiva eorum, rationes scilicet terminorum, ct in eadem resolvens illa, etc. Et propterca defendit illa, cx summa arce videns. QUAESTIO LXVI, ARTICULUS VI ARTICULUS SEXTUS UTRUM CARITAS SIT MAXIMA INTER VIRTUTES THEOLOGICAS 11* 11··, qu. «m, an. 6. sic proceditur. Videtur quod dicitur 1 loan, iv *: Qui manet in caritate, in Deo · er·, 16. caritas non sit maxima inter virtutes manet, et Deus in eo. theologicas. Cum enim fides sil in inAd primum ergo dicendum quod non hoc modo , spes autem et caritas in vi ap­ se habent fides ct spes ad caritatem T, sicut prur petitiva, ut supra* dictum est; videtur quod fides 1 dentia ad virtutem moralem. Et hoc propter duo. comparetur * ad spem ct caritatem, sicut virtus Primo quidem, quia virtutes theologicae habent intellectualis ad moralem. Sed virtus intellectualis obiectum quod cst supra animam humanam: sed est maior morali, ut ex dictis * patet. Ergo fides prudentia et virtutes morales sunt circa ea quae sunt infra hominem. In his autem quae sunt su­ est maior spe et caritate. 2. Praeterea, quod sc habet ex additione ad pra hominem, nobilior cst dilectio quam cognitio. aliud, videtur esse maius co. Sed spes, ul vide­ Perficitur enim cognitio, secundum quod cognita tur. sc habet cx additione ad caritatem : praesup- sunt in cognoscente: dilectio vero, secundum quod ponit enim spes amorem, ut Augustinus dicit in diligens trahitur ad rem dilectam*. Id autem quod · o «*· Enchirid. *; addit autem I1 quondam motum pro­ est supra hominem, nobilius est in scipso quam tensionis in rem amatam. Ergo spes est maior sit in homine : quia unumquodque csl in altero per modum eius in quo est. E converso autem caritate. 3. Praeterea, causa est potior effectu. Sed fides est in his quae sunt mira hominem. - Secundo, et spes sunt causa caritatis: dicitur enim Matth. i*, quia prudentia moderatur motus appetitivos ad in Glossa *, quod fides generat spem, et spes ca­ morales virtutes pertinentes: sed fides non mo­ ritatem. Ergo fides et spes sunt maiores caritate. deratur motum appetilivum tendentem in Deum, Sed contra est quod Apostolus dicit, i ad qui pertinet ad virtutes theologicas; sed solum Cor. xiii ·; Nunc autem manent fides, spes, ca­ ostendit obiectum. Motus autem appetitivus1 in 6 ritas, tria haec; maior autem horum est caritas. obiectum, excedit cognitionem humanam; secun­ Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum dum illud ad Ephes, m ♦: supereminentem scien· · v··. est, magnitudo virtutis secundum suam speciem, tiac caritatem Christi. Ad secundum dicendum quod spes praesupponit consideratur ex obiecto. Cum autem 1res virtutes theologicae respiciam Deum sicut proprium obie­ amorem cius quod quis adipisci se sperat, qui est ctum. non potest una earum dici maior aherp ex amor concupiscentiae: quo quidem amore magis hoc quod sit circa maius obiectum; sed ex eo sc amat qui · concupiscit bonum, quam aliquid quod una sc habet propinquius ad obiectum quam aliud. Caritas aulem importat amorem amicitiae, alia. Et hoc modo caritas est maior aliis. Nam ad quam pervenitur spe ut supra 1 dictum est. un. **·<’ aliae important in sui ratione quandam distantiam Ad tertium dicendum quod causa perficiens est ab obiecto: est enim fides dc non visis, spes potior effectu: non autem causa disponens. Sic autem de non habitis. Sed amor caritatis est de enim calor ignis esset potior quam anima, ad eo quod iam habetur: cst enim amatum quo­ quam disponit materiam: quod patet esse falsum. dammodo in amante, et etiam amans per affe­ Sic autem fides generat spem, ei spes caritatem : ctum trahitur ad unionem amati; propter quod secundum scilicet quod una disponit ad alleram. d sextum •Ç*. UD. *n. • Vm. il ®) comparetur. - sequitur ADpB, consequitur cctcn. £) dut cm. - enim Pa, crpo LF. tamen L. - Pro protenricnis, pro­ tectionis ACGILpBH, processionis EFmB. T) habent.,, ad.- habet jSdes ad spem ct cd.L aliquae. Z) appetitirus. - appetitus codice». i) qui. - coi ABCEFCHILo. ζ) spe. - per span codice* c: a. Commentaria Cardinalis Caietani In articulo sexto eiusdem scxagcsimaescxine quaestionis, nihil scribendum occurrit, nisi quod omnia notanda sunt. 438 QUAESTIO LXVII, ARTICULUS J QUAESTIO SEXAGESIMASEPTIMA DE DUKATIONE VIRTUTUM POST HANC VITAM IN SEX ARTICULOS DIVISA considerandum est dc durationc virtu­ tum post hunc vitam *. Et circa hoc quaeruntur sex. Primo: utrum virtutes morales maneant post hanc vitam. einde D Secundo : utrum virtutes intellectuales. Tertio: utrum fides. Quarto: utrum remaneat spes. Quinto : utrum aliquid fidei maneat, vel spei. Sexto: utrum maneat caritas. ARTICULUS PRIMUS UTRUM VIRTUTES MORALES MANEANT POST H \NC VI TAM II’ II’qu. cmn, ·η. i. ad t; III Sent., dût. xmur qu. I, art. i; Dc Virtut., qu. v, iri. 4. Videtur quod virtutes morales non maneant post hanc vitam. Homines enim in statu futurae gloriae erunt similes angelis, ut dicitur • ver», jo. Matth. xxH ♦ Sed ridiculum est in angulis ponere -s^ftTc'i) *v*rlutcs morales, ut dicitur in X Ethic. * Ergo neque in hominibus, post hanc vitam, erunt vir­ tutes morales. 2. Praeterea, virtutes morales perficiunt ho’ minem in vita activa. Sed vita activa « non manet post hanc vitam: dicit cnim Gregorius, in VI AioL YnXVe‘t’ ra^ ** ^c^vac opera cum corpore transeunt. "w,’p Ergo virtutes morales non manent post hanc vitam. 3. Praeterea, temperantia et fortitudo, quae sunt virtutes morales, sunt irrationalium partium, s iTiUta‘xn‘ υι Philosophus dicit, in 111 Ethic. * Sed irratio­ nales partes animae corrumpuntur, corrupto cor­ pore: eo quod sunt actus organorum corpora­ lium. Ergo videtur quod virtutes morales non maneant post hanc vitam. • verw. i$. Sed contra est quod dicitur Sap. i *, quod iu­ stitia perpetua est et immortalis. Respondeo dicendum quod, sicut Augustinus dt• op, u cit, in XIV de Trin.*, Tullius posuit post hanc vitam quatuor virtutes cardinales non esse; sed in alia vita homines esse beatos sola cognitione naturae, in qua nihil est melius aut amabilius. ut T Augustinus dicit ibidem, ea t natura quae creavit omnes naturas. Ipse autem postea determinat hu­ iusmodi quatuor virtutes in futura vita existcre, tamen alio modo. Ad cuius evidentiam, sciendum est quod in hu­ iusmodi virtutibus aliquid est formale; ct aliquid quasi materiale. Materiale quidem est in his vir­ tutibus inclinatio quaedam partis appetitivac ad passiones vel operationes secundum modum ali­ D PRIMUM SIC proceditur. e i) 41) γ) Z) c) Sed vita activa. - Quae EF. Ergo... manent. - Ergo videtur quod... mantant IT. ta. - scilicet addunt Pa. veniunt. - conveniunt codkcs ct u. omnino. - animae EF. quem. Sed quia iste modus determinatur a ra­ tione. ideo formale in omnibus virtutibus est ipse ordo rationis. Sic igitur dicendum est quod huiusmodi virtutes morales in futura vita non manent, quantum ad id quod est materiale in eis. Non enim habebunt in futura vita locum concupiscentiae et delecta­ tiones ciborum ct Venereorum; neque etiam ti­ mores et audaciae circa pericula mortis; neque etiam distributiones ct communicationes rerum quae veniunt f' in usum praesentis vitae. Sed quantum ad id quod est formale, remanebunt in beatis perfectissimae post hanc vitam: inquantum ratio uniuscuiusque rectissima erit circa ea quae ad ipsum pertinent secundum statum illum; et vis appetitiva omnino * movebitur secundum or­ dinem rationis, in his quae ad statum illum per­ tinent. Unde Augustinus ibidem dicit quod pru­ dentia ibi erit sine ullo periculo erroris; fortitudo^ sine molestia tolerandorum malorum; temperantia, sine repugnatione libidinum. Ut prudentiae sit nul­ lum bonum Deo praeponere vel aequare; forti­ tudinis , ei firmissime cohaerere :; temperantiae, nullo defectu noxio delectari. De iustitia vero ma­ nifestius est quem actum ibi habebit, scilicet esse subditum Deo: quia etiam in hac vita ad iustitiam pertinet esse subditum superiori \ Ad primum ergo dicendum quod Philosophus lo­ quitur ibi dc huiusmodi virtutibus moralibus, quantum ad id quod materiale est in eis: sicut de iustitia, quantum ad commutationes et deposi­ tiones °; de fortitudine, quantum ad terribilia et pericula; de temperantia, quantum ad concupi­ scentias pravas. Et similiter dicendum est ad secundum. Ea enim quae sunt activae vitae, materialiter sc ha­ bent ad virtutes. ζ) cohaerere. - inhaerere P. η) superiori. - priori superiori AGpBDH, priori ct (vel Fj riort EFsDH. 0) depositione*. - distributiones Ρ·Η ct .t, emptiones F. QUAESTIO LXVII, ARTICULUS 11 Ah tertium dicendum quod status post hanc vitam est duplex: unus quidem ante resurrectio­ nem. quando animae erunt a corporibus separa­ tae; alius nutem post resurrectionem, quando ani­ mae iterato corporibus suis unientur. In illo ergo resurrectionis statu, erunt vires irrationales in or­ ganis corporis, sicut el nunc sunt ‘. Unde et po­ terit in irascibili esse fortitudo, et in concupiscibili temperantia : inquantum utraque vis perfecte erit disposita ad obediendum rationi. - Sed in statu ante resurrectionem, partes irrationales non erunt ») ct uimc iunt. - /unt nunc IF, et nunc ceteri. 43o actu in anima, sed solum radicaliter in essentia ipsius *, ut in Primo ** dictum est. Unde nec huiusmodi virtutes erunt m actu nisi in radice, ·· scilicet in ratione el voluntate, in quibus sunt se­ minalia * quaedam harum virtutum, ut dictum ’ est *. Sed iustitia, quae est in voluntate, etiam «n. actu remanebit. Unde specialiter dc ea dictum est * quod est perpetua et immortalis: tum ratione subiccti, quia voluntas incorruptibilis est; tum etiam propter similitudinem actus, ut prius * ·ι·*ν«. dictum est. t) Η/ηΙηαΙΐΛ. - temhuria P. Commentaria Cardinalis Caietani Tx primo articulo quaestionis scxagesimacscptimnc, scito, novitic, quod distinctio litterae dc formali ct materiali, non est dc ipsa essentia virtutis, tota enim remanet: sed de actu cius, qui non remanet refrenans aut impellens 1 vcl firmans passiones, quae sunt materia cius; sed perfidens appetitum .id sequendum rationem rccnm. Proptcrca di­ citur quod erunt quidem ibi virtutes, sed alio modo. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM VIRTUTES INTELLECTUALES MANEANT POST HANC VITAM Part. 1, qu. ixixfx, art 5, b; HI Sent., diit. xni, qu. n, art. 4r IV, din. L, qu. i, an. a; I O)r.. cxp.uu, lext.rn. • Vcn. ·. s· • ûç. w. a. 4. ; SKJ^td SËCUNDU.M sic proceditur. Videtur quod ξ virtutes intellectuales non maneant post JJ hanc vitam. Dicit enim Apostolus, I ad *Cor. xiii *, quod scientia destruetur: et ratio est quia ex parte cognoscimus. Sed sicut co­ gnitio scientiae est ex parte, idest imperfecta; ita etiam cognitio aliarum virtutum intellectualium, quandiu haec vita durat. Ergo omnes virtutes in­ tellectuales post hanc vitam cessabunt. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in Praedica­ mentis *, quod scientia, cum sit habitus, est qua­ litas difficile mobilis: non enim de facili amittitur. nisi ex aliqua forti transmutatione vel aegritudine. Sed nulla est tanta transmutatio corporis humani sicut per mortem. Ergo scientia et aliae virtutes intellectuales non manent post hanc vitam. 3. Praeterea, virtutes intellectuales perficiunt intellectum ad bene operandum proprium actum. Sed actus intellectus non videtur esse post hanc vitam : co quod nihil intelligi! anima sine phantasmate, ut dicitur in 111 de Anima *; phanta­ smata autem post hanc vitam non manent, cum non sint nisi in organis corporeis. Ergo virtutes intellectuales non manent post hanc vitam. Sed contra est quod firmior est cognitio uni­ versalium et necessariorum, quam particularium et 3 contingentium. Sed in homine remanet post hanc vitam cognitio particularium contingentium, puta eorum quae quis fecit vel passus est ; seeundum illud Lue. xvi *: Recordare quia recepisti bona in vita tua, et Lazarus similiter mala. Ergo multo magis remanet cognitio universalium et necessariorum, quae pertinent P ad scientiam ct ad alias virtutes intellectuales. a) ci. - Om. AUCDFGliiKU pertinent. - pertinet I». γ) in imaginatira. - imaginativa ΡΕλ. Respondeo dicendum quod, sicut in Primo ♦ di- «»/ crfcn ct a. «) r&picictiJ*. - ajpicicnJi» ABCDEFKIaU I 440 • o. »«.< QUAESTIO LXV1I, ARTICULUS III Ad primum ergo dicendum quod verbum Apo­ smata: non autem quantum ad species intelligistoli est intclligendum quantum ad id quod est bilcs. quae sunt in intellectu possibili. Ad tertium dicendum quod anima separata post materiale in scientia, et quantum ad modum intelligendi: quia scilicet neque phantasmata rema­ mortem habet alium modum intelligcndi quam nebunt, destructo corpore; neque erit usus scien- per conversionem ad phantasmata, ut in Primo ♦ tiae per conversionem ad phantasmata *. dictum est. Et sic scientia manet, non tamen se­ Ad secundum dicendum quod per aegritudinem cundum eundem modum operandi: sicut et dc corrumpitur habitus scientiae quantum ad id quod virtutibus moralibus dictum est *. est materiale in eo, scilicet quantum ad phanta­ 1-, Commentaria Cardinalis Caietani Tn articulo secundo eiusdem scxagcsimaescptimac quueIstionis, dubium primo occurrit, quo pacto est verum quod, si species intelligibilcs non conservantur in intellectu possibili, quod scientia nullo modo remoneret: cum Avi• Loc. dt to ccnna, cuius est ista positio, dicat * remanere habilitatem ■n. intellectus ad recipiendum ab intclligcntia agente quae prius recepit; ct ista habilitate dicitur aliquis sciens. Ad hoc dicitur quod /Vector, ut apparet in II Contra Gent., cap. t.xxiv, putat Avicennam nude prosecutum posi­ tionem suum; ct quod habilitas illa non est, nisi species sint. Et propterca hic non ex intentione illius opinionis, sed cx intentione Auctoris determinatur quod scientia ct virtutes intellectuales nullo modo, nec formalitcr scilicet nec materialiter, remanerent actu. II. Dubium secundo m codent loco occurrit, quare Au­ ctor, dc virtutum intellectualium ducatione tractans, carum essentias tacet; ct de principiis carum, quae sunt species CmmmLbu!' intclligibilc* ct phantasmata, tractat. Iam enim · ostensum 11 ΜΦ est quod virtutes intellectuales ctfcctus sunt spccicrum intclligibilium, ct non species ipsae. Ad hoc dicitur dupliciter. Primo, quia doctrina tento certior est, quanto universalior ct remotior ob opinionibus, ideo Auctor, praetermissis opinionibus dc esse habitus, ad radicem occessit, species scilicet intelligibilcs, quae sunt prima entia in intellectu, ut cx illis remanentibus virtutes intellectuales concluderet remanere formalitcr. Sunt enim principia formalia omnis intellectionis: cum omnis intellcctio sit ab intellectu in netu per speciem intclligibilcm. Secundo dicitur quod Auctor minus dicit, ct plus inten· dit. Nam per species intelligibilcs intclligit ipsas, ct quid­ quid sc tenet cx parte ipsarum, sive sit ordinatio carum, sive sit habilitas ad utendum cis, sive quodeumque aliud: totum enim hoc in virtutibus intellectualibus tenet sc cx parte formalis ; et phantasmata, cum pertinentibus ad ea, cx parte materialis. Rationabile est autem sic exponere hunc locum: quoniam quaestio est dc virtutibus in anima ut separatur n corpore; ac per hoc, quidquid sc tenet ex parte animae, computatur pro uno, ct formali; quidquid nutem cx parte corporis, pro alio uno, ct materiali. Nominavit autem totum illud formale a speciebus intclligibilibus, utpote certioribus, prioribus ct formalioribus secundum suum genus. ARTICULUS TERTIUS UTRUM FIDES MANEAT POST HANC VITAM ΙΓ II' . qu. IV, «rt. 4, jJ i; ii! .Sent.. db(. xxxj, qu. u, irt. i, qu’ i; Dc Virtute qu. r, an. q, ad to. D TERTIUM SIC PROCEDI I I R. VldctUF quod fides maneat post hanc vitam. Nobilior enim est fides quam scientia. Sed scienmanct post hanc vitam, ut dictum -Afvpmccd, est*. Ergo et fides. •vcn. u. 2. Praeterea, I ad Cor. in *, dicitur: Funda­ mentum aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus lesus, idest fides Christi lesu. Sed sublato fundamento, non rema­ net id quod superaedificatur. Ergo, si fides non remanet post hanc vitam, nulla alia virtus re3 maneret ®. 3. Praeterea, cognitio fidei ct cognitio gloriae differunt secundum perlectum el imperfectum. Sed cognitio imperfecta potest esse simul cum cogni­ tione perfecta: sicut in angelo simul potest esse ? cognitio vespertina cum cognitione matutina; et aliquis homo potest simul habere de eadem con­ clusione scientiam per syllogismum demonstrati­ vum. ct opinionem per syllogismum dialecticum. Ergo etiam fides simul esse potest, post hanc vi­ tam, cum cognitione gloriae. ver». <>,7. $ED ÇPNTRA est quod Apostolus dicit, 11 ad T Cor. v ♦: Quandiu sumus in corpore γ, peregria) - remanebit El·. .) potest eue. - est ecdico. γ) corpore. - hoc corpore P. tiamur a Domino: per fidem enim ambulamus, e! non per speciem. Sed illi qui sunt in gloria, non peregrinantur a Domino, sed sunt ei praesentes. Ergo fides non manet post hanc vitam in gloria. Respondeo dicendum quod oppositio est per se ct propria causa quod unum ■ excludatur ab alio: inquantum scilicet in omnibus oppositis includi­ tur oppositio affirmationis el negationis. Invenitur autem in quibusdam oppositio secundum contra­ rias formas: sicut in coloribus album ct nigrum. In quibusdam autem, secundum perfectum et im­ perfectum: unde in alterationibus magis et minus accipiuntur ut ‘ contraria, ut cum dc minus calido fit magis calidum, ut dicitur in V tyysic. t Et quia perfectum et imperfectum opponuntur, im­ possibile est quod simul, secundum idem, sit per­ fectio ct imperfectio. Est autem considerandum quod imperfectio quidem quandoque est dc ratione rei, et perlinet ad speciem ipsius: sicut delectus rationis pertinet ad rationem speciei equi vel bovis. Et quia unum ct idem numero manens non potest transferri de una specie in aliam, inde est quod, tali imperfe­ ctione sublata, tollitur species rei: sicut iam non 5) unttm. - oppof/tt/m « T iw. rt u. d a. jn littera * dicitur quod imperfectio luminis fidei, quod cst mobiliter habitum, cst forma habitualis opposita habitui ipse habitus fidei, ct perfectio luminis gloriae opponuntur fidei ct spei, sed fidei formalitcr, spei virtualiter. Et hoc sicut claritas acris ct obscuritas cius. sufficit ad successionem formae incompossibilis. - Et hacc Scito secundo quod, licet actus non directe opponatur ultima verba sola sufficiant pro hac veritate: reliqua sint habitui, tam in acquisitis quam in infusis habitibus; differen­ nd perfectionem. ter tamen sc habent ad corruptionem, quasi per modum Et per hoc patet responsio ad Scotum *, ct decisionem sequelae, habitus infusi ct acquisiti. Quia acquisiti cx uno veritatis. actu contrario non corrumpuntur, ut patet: infusi autem IV. Auctoris autem verba non dissonant ♦. Nam in recorrumpuntur cx uno actu contrario; fidei enim habitus sponsione nd secundum, veritatem absolute dixit: quod sci­ non remanet in co qui uno actu negat Trinitatem. licet cst oppositio faciens incompossibilitatem. In respon­ Scito tertio quod, licet habitui directe non opponatur sione vero nd tertium, ad argumentum respondit: quod non positive nisi forma habitualis in eodem subiecto, potest cst simile in patria dc fide, ct dc libcmlitatc in passo iatamen sine tali opposita forma, subiectum disponi statu cturam ; quia ibi etiam potentia aufertur, hic actus unium. incompossibili tali habitui. Desinit namque forma non so­ Et proptcrca sequitur condicionalis istius veritatis, quod lum per successionem contrariae; sed per subtractionem frustra remaneret, si remuneret: hanc enim intendebat, ex­ eorum quibus consanabatur, ut patet de lumine. primendo solum ipsius consequens. III. Ex quibus habere potes quod fidei habitus evacua­ V. In responsione ad secundum eiusdem quinti articuli, tur in patria cx successione oppositae formae, scilicet lu­ nota quod hinc habes lumen gloriae esse subicctive in in­ minis gloriae per modum habitus (Quod dico propter lu­ tellectu ; dum dicitur in littera quod imperfectio fidei et men gloriae per modum passionis in raptu Pauli, ut patet perfectio gloriae opponuntur, ct respiciunt idem subiectum. I •Ioiuf.U:. icy: ii—tt/r. bkfieJu · nwoài. ·o * ClIm. t i subiectum. inc opponunsubiectum ncc claritas i amittit peibcndi pecu· habitus libeim actu toivisum; sed er beatitudihabitus rc- QUAESTIO LXVII, ARTICULUS VI Constat enim cx argumento quod dc lumine fidei ct lu­ mine gloriae loquitur. Et haec nota, propter difficultatem illam, an sit in essentia animae lumen gloriae, nn in intel­ lectu. VI. In responsione nd lenium eiusdem articuli, notu . a. n- It··, diligentissime quod ubicumque, tam hic quum alibi ·, inve*^'i, ζη/|5 n’C5 quod obiectum fidei est non-visum, vel non-apparens, etc. ; intelligitur non dc obiccto cx parte rei, sed cx parte nostri. Ita quod non-visum non est ratio formali», ncc conditio obiecti fidei, cx parte obiecti; sed redundat in 4P obiectum cx parte credenti», ct denominat obiectum deno­ minatione extranea, sumpta cx conditione credentis iam · · An. > cnim dictum est quod imperfectio fidei est cx parte sub­ tecti, et non obiecti. Itnmo cx parte obiecti excellit scien­ tiam, ut in art. 3, in resp. ad i. littera dicit: quia habet pro obiccto Deum, sicut ccterxe virtutes theologicae. Et proptcrca quando invenies obiectum fidei dici imperfectum·, • a *.tx m Jinl, d-M. txn. memento praedictae distinctionis, ct glossa dc obiccto cx parte nostri, idest secundum id quod habet cx parte ere- v dentis, non secundum se; et non errabis. ARTICULUS SEXTUS UTRUM REMANEAT CARITAS POST HANC VITAM IN GLORIA lit 5™L, Jnu xxx», qu. u, rt. s; ZM Vrrlt.. qu. xxvii. nn. 5, ad 6; Ih Virtut.. qu. nr, trt. 4, *4 ?, |3, 14: 1 Car., cep. xm, Jcn. ni. VidctUF quod WvV-A caritas non maneat post hanc vitam in gloria. Quia, ut dicitur I ad Cor. xm ·, cum venerit quod perfectum est, eva­ cuabitur quod ex parte est, idest quod est imper­ fectum. Sed caritas viae est imperfecta. Ergo evacuabitur, adveniente perfectione gloriae. 2. Praeterea, habitus et actus distinguuntur se­ cundum oblecta. Sed obiectum amoris est bonum apprehensum. Cum ergo alia sil apprehensio prae­ sentis vitae, et alia apprehensio futurae vitae: vi­ detur quod non maneat eadem caritas utrobique. 3. Praitkrea, eorum quae sunt unius rationis, imperfectum potest venire ad aequalitatem perfe­ ctionis, per continuum augmentum. Sed caritas viae nunquam potest pervenire ad aequalitatem caritatis patriae, quantumcumquc augeatur. Ergo videtur quod caritas viae non remaneat in patria. Sed contra est quod Apostolus dicit, 1 ad Cor. xui *: Caritas nunquam excidit. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est, quando imperfectio alicuius rei non est dc ratione speciei ipsius, nihil prohibet idem numero quod prius fuit imperfectum, postea perfectum ÎWM) SEXTUM SIC PROCEDITUR. • Ver». it>. lio Durandi, ' b * L Jisunt timul (uia corapop sed nature ^possibilitas κ·« .mxJi o aliquarum Ko tu earum cx passione ul sunt ba­ sed habitu» ira per mo'ern ratione. ae: propter iac est inter i ab essendi , scilicet viincomposstatu cui >ositi actus, suppositi; scentis,cui ’ ··*-- o huiusmodi is habitus, cto dispoic a subiciobdis ad non nunc, i aut spei em forma c, sed in sheet gloidest im;a habitui r. Et hoc - Et haec liqua sint rcisionein · o «= 1 m in re· * et ]UOd sciI respon­ ded non ?as$o iatantum. is, quod cbat. ex· articuli. re in inet btectum. •Ven k • An. y esse: Meut humo per augmentum perficitur, ct albedo per intensionem. Cantas autem est amor; de cuius ratione non est aliqua imperfectio: po­ test enim esse cl habiti et non habiti, ct visi ct non visi. Unde caritas non evacuatur per gloriae perfectionem, sed eadem numero manet An primum ergo dicendum quod imperfectio ca­ ritatis per accidens se habet ad ipsam: quia non est dc ratione amoris imperfectio. Remoto autem eo quod est per accidens, nihilominus remanet substantia rei. Unde, evacuata imperfectione cari­ tatis. non evacuatur ipsa caritas. Ad secundum dicendum quod caritas non habet pro obiccto ipsam cognitionem: sic cnim non esset eadem in via ct in patria. Sed habet pro obic­ cto ipsam rem cognitam, quae est eadem, scilicet ipsum Deum. Ad tertium dicendum quod ’caritas viae per augmentum non potest pervenire ad aequalita­ tem caritatis patriae *, propter differentiam quae * d- · est cx parte causae: visio cnim est quaedam cau­ sa amoris, ut dicitur in IX Ethic.* Deus autem quanto perfectius cognoscitur, tanto perfectius amatur. Commentaria Cardinalis Caietani articulo sexto eiusdem sexagesimaeseptimae quaestio­ nis, in responsione ad secundum, nota quod ibi negatur caritatis obiectum esse Deum cognitum, ct dicitur esse ipsum Deum absolute; non quod possit diligi non cogni­ tus; sed quia cognitio tenet sc, respectu istius habitus qui est caritas, non cx parte obiecti, sed subiecti. Si cnim te­ neret sc cx pane obiecti, cum alterius rationis sit cognitio viae ct patriae, caritas esset alterius speciei. Et quoniam imperfecta vel perfecta cognitio tenens sc cx pane subie­ cti, per accidens sc habet ad caritatem; ideo caritas cum utraque stat, ct cx neutrius defectu evacuatur. Non sic au­ tem est dc imperfectione cx parte subiecti, respectu fidei et •An. J.COEUB. spei; quoniam per sc ad illas pertinet, ut patet cx dictis ·. II. In eiusdem articuli responsione ad tertium, nota duo. Primo, quod caritas viae nunquam potest pervenire ad aequalitatem caritatis patriae. Et consequenter maximus viator nunquam in huc vita habet caritatem aequalem mi­ nimo beatorum; quem tamen in patrii excedet in caritate inultum. Secundo, quod causa huius est quia visio est quaedam causa amoris. Et hanc causam tu ponderabis in IT 11 , qu. xxiv, art. 7 *. Nunc autem praelibato quod quantitas ’ ia Wcaritatis est duplex, scilicet cx pane subiecti ct cx parte obiecti, ct sunt alterius rationis ad invicem: ct illa quae nascitur cx visione, cx parte subiecti sc tenet; illa vero quae cx natura obiecti, cx pane ipsius obiecti sc tenet Et hinc provenit quod, quantumcumquc crescat hic caritas, nunquam erit aequalis illi, quantae duabus quantitatibus diversarum rationum ; sicut quantumcumquc crescat linea, nunquam erit aequalis superficiei Sed quoniam inferius cx proposito materia haec tractanda est, in loco allegato, transeamus. '· QUAESTIO LXVIll. \l: Septem vitia sunt contraria septem virtutibus Spiritus Sancti, idest septem donis. Sunt autem septem vitia contraria virtutibus commu­ niter dictis. Ergo dona non distinguuntur a vir­ tutibus communiter dictis. 3. Praeterea, quorum est definitio eadem, ipsa quoque sunt eadem. Sed definitio virtutis con­ venit donis: unumquodque enim donum est bona qualitas mentis qua recte vivitur, etc. * Similiter definitio doni convenit virtutibus infusis: est enim donum datio irreddibilis, secundum Philosophum '. Ergo virtutes ct dona non distinguuntur. 4. Praeterea, plura P eorum quae enumerantur jntcr dona, sunt virtutes. Nam sicut supra * dictum cst, sapientia et intellectus et scientia sunt virtutes intellectuales; consilium autem ad pruden­ tiam pertinet; pictas autem species est iustitiae; fortitudo autem quaedam virtus est moralis. Ergo videtur quod virtutes non distinguantur a donis L sEn contra est quod Gregorius, I Moral. *, di­ stinguit septem dona, quae dicit significari per septem filios lob, a tribus virtutibus theologicis, quas dicit significari per tres tilias lob. Et in II Moral. *, distinguit eadem septem dona a quatuor virtutibus cardinalibus, quae dicit significari per quatuor angulos domus. pkimlm • Gap. Xxtil. al. xii.Invct.xxTTir. • Cap. i, Ten. 3, α • Ver*. 9. j • ut. i, q<. mu. • vcn.45. • cx qu. t», .n. i%!v’ ? tu. mam, qu, t, ut, ij /u Ad/iffi, . p. x»; jiJ a) Septem. - tie dicit Septem ABCDEI GHIK. S) plura. - pluret PABOGHIKIut. t, l-.a, ti. Respondeo dicendum quod, si loquamur de do­ no ct virtute secundum nominis rationem, sic nul­ lam oppositionem habent ad invicem. Nam ratio virtutis sumitur secundum quod perficit hominem ad bene agendum, ut supra * dictum est: ratio q*- <·’. m autem dum sumitur secundum comparationem ad causam a qua est. Nihil autem prohibet illud quod est ab alio ut donum, esse perfeclivum ali­ cuius ad bene operandum: praesertim cum su­ pra * dixerimus quod virtutes quaedam nobis sunt · qv infusae a Deo. Unde secundum hoc, donum a virtute distingui non potest. Et ideo quidam po­ suerunt quod dona non essent a virtutibus distin­ guenda. - Sed eis remanet non minor difficultas: ut scilicet rationem assignent quare quaedam vir­ tutes dicantur dona, et non omnes; et quare ali­ qua computantur inter dona, quae non compu­ tantur inter virtutes, ut patet de timore. Unde alii dixerunt dona a virtutibus esse dis­ tinguenda ; sed non assignaverunt convenientem distinctionis causam, quae scilicet ita communis esset virtutibus, quod nullo modo donis, aut c converso. Considerantes enim aliqui quod, inter septem dona, quatuor pertinent ad rationem, sci­ licet sapientia, scientia, intellectus et consilium; et tria ad vim appetitivam. scilicet fortitudo, pietas et timor; posuerunt quod dona perficiebant libe­ rum arbitrium secundum quod est facultas ra­ tionis. virtutes vero secundum quod cst facultas voluntatis: quia invenerunt duas solas virtutes in ratione vel intellectu, scilicet fidem ct pruden­ tiam, alias vero in vi appetitiva vel affectiva. Oporteret autem, si haec distinctio esset conve­ niens. quod omnes virtutes essent in vi appeti­ tiva, et omnia dona in ratione. Quidam vero, considerantes quod Gregorius di­ cit, in 11 Moral. *, quod donum Spiritus Sancti, *·'* quod in mente sibi subiecta format temperantiam, prudentiam, iustitiam et fortitudinem; eandem men­ tem munit contra singula tentamenta per septem γ) rirlntCA non diittnfvannii diitfngvantur l’a. ·« d ·««. - Jowa ct virtulct nw» QUAESTIO LXVIll , ARTICULUS I m. ι. • V9 h •Vif». » k D a I ) ‘ • Qx tt. m < 1 •βύ. £xir«., ifr.VW, ap.w, a. t» »41· dona, dixerunt quod virtutes ordinantur ad bene operandum, dona vero ad resistendum tentationibus. - Sed nec ista distinctio sufficit Quia etiam virtutes tentationibus resistunt, inducentibus ad pec­ cata, quae contrahantur virtutibus: unumquodque enim resistit naturaliter suo contrario. Quod prae­ cipue patet dc caritate, de qua dicitur Cantic. vm ♦; Aquae multae non poterunt extinguere caritatem. Alii vero, considerantes quod ista dona tradun­ tur in Scriptura secundum quod fuerunt in Chri­ sto, ut patet Isaiac xi ♦; dixerunt quod virtutes or­ dinantur simpliciter ad bene operandum ; sed dona ordinantur ad hoc ut per en conformemur Chri­ sto. praecipue quantum ad ea quae passus est, quia in passione eius praecipue huiusmodi dona resplenduerunt. - Sed hoc etiam non videtur esse sufficiens. Quia ipse Dominus praecipue nos in­ ducit ad sui conform i tutem secundum humilita­ tem el mansuetudinem, Matth. xi *: Discite a me, quia mitis sum ct humilis corde; ct secundum ca­ ritatem. ut loan, xv ♦; Diligatis invicem, sicut di· lexi vos. Et hac etiam virtutes praecipue in pas­ sione Christi refulserunt Et ideo ad distinguendum dona a virtutibus, debemus sequi modum loquendi Scripturae, in qua nobis traduntur non quidem sub nomine do­ norum. sed magis sub nomine spirituum: sic cnim dicitur Isaiac xi *: Requiescet super eum spiritus sapientiae et intellectus, cie. Ex quibus verbis ma­ nifeste datur intclligi quod ista septem enume­ rantur ibi, secundum quod sunt in nobis ab inspi­ ratione divina. Inspiratio autem significat quandam motionem ab exteriori. Est cnim considerandum quod in homine est duplex principium movens: unum quidem interius, quod est ratio; aliud nu­ tem exterius, quod est Deus, ut supra * dictum est; ct etiam Philosophus hoc dicit, in cap. de Bona Fortuna ♦. Manifestum est autem quod omne quod mo­ vetur, necesse est proportionalum esse motori: et haec est perfectio mobilis inquantum est mobile, dispositio qua disponitur ad hoc quod bene mo­ veatur a suo motore. Quanto igitur movens est altior, tanto necesse est quod mobile perfectiori dispositione ei proportionate r: sicut videmus quod perfectius oportet esse discipulum dispositum, ud hoc quod altiorem doctrinam capiat a docente ·. Manifestum est autem quod virtutes humanae perficiunt hominem secundum quod homo natus I) refulwrunt. - refftrndurrunt Pa. c) doccntc. - dtxtorc Pd. 147 est moveri per rationem in his quae interius vcl exterius agit. Oportet igitur inesse homini altiorcs perfectiones, secundum quas sit dispositus ad hoc quod divinitus moveatur. Et istac perfectiones vo­ cantur dona: non solum quia infunduntur a Deo; sed quia secundum ca homo disponitur ul efficia­ tur prompte mobilis ab inspiratione divina, sicut di­ citur Isaiac l ·: Dominus aperuit mihi aurem; ego · v«u v autem non contradico, retrorsum non abii. Et Phi­ losophus etiam dicit, in cap. de Bona Fortuna ·, «u*.®· quod his qui moventur per instinctum divinum, non expedit consiliari secundum rationem huma­ nam. sed quod sequantur interiorem instinctum: quia moventur a meliori principio quam sit ratio humana. - Et hoc est quod quidam dicunt, quod dona perficiunt hominem ad olliores actus quam sint actus virtutum. An primum ergo dicendum quod huiusmodi dona nominantur quandoque virtutes, secundum com­ munem rationem virtutis. Habent tamen aliquid supereminens : rationi communi virtutis, inquanc tum sunt quaedam divinae virtutes, perficientes hominem inquantum est a Deo motus. Unde ct Philosophus, in Vll Ethic. ♦ supra virtutem com- ’ ’’ munem ponit quandam virtutem heroicam vcl divinam, secundum quam dicuntur aliqui divini viri. An secundum dicendum quod vitia, inquantum sum contra bonum rationis, contrahantur virtu­ tibus: inquantum autem sunt contra divinum in­ stinctum, contrahantur donis. Idem enim contra­ hatur Deo et rationi, cuius lumen a Deo deri­ vatur. Ad tertium dicendum quod definitio illa daiur dc virtute secundum communem modum virtutis. Unde si volumus definitionem restringere ad vir­ tutes prout distinguuntur a donis, dicemus quod hoc quod dicitur, qua recte vivitur, intelligcndum est dc rectitudine vitae quae accipitur secundum regulam rationis. - Similiter autem donum, prout distinguitur a virtute infusa, potest dici id quod datur a Deo in ordine ad motionem ipsius; quod ’· scilicet facit hominem bene sequentem suos in­ stinctus. Ab quartum niCENbu.M quod sapientia dicitur in­ tellectualis virtus, secundum quod procedit cx iudicio rationis: dicitur autem donum, secundum quod operatur ex instinctu divino. Et similiter dicendum est de aliis. Q tuftrtmintm. - Otptnmirnt Pa. rj Pa. Commentaria Cardinalis Caiotuni primo articulo quaestionis scxagcsitnacoctavae, dubium occurrit dc distinctione donorum a virtutibus. Scotus, in 111 Sent., dist. xxirv, impugnat conclusionem ct cius ra­ tionem. volens, sine assertione tamen, dona non esse alios habitus quam habitus virtutum. Et contra conclusionem qui­ dem arguit, quia illi habitus tantum ponendi sunt in vie­ tore, quibus perficitur circa omne obiectum quo perfici potest in via. Tales autem sunt solae virtutes theologicae, intellectuales ct morales. Ergo praeter istos, non sunt alii habitus necessarii in via. n I Contra rationem vero, tripliciter. Primo, quia falsum supponit : scilicet quod ratio moveat voluntatem, ita quod virtus non sit nisi dispositio mobilis in voluntate. Secundo, quia distinctio bcatitudinum a donis et virtu­ tibus, non est sic. Tertio, qui.i per idem aliquid est proportionalum mo­ venti primo, et secundo. Ac per hoc, si per habitum vir­ tutis proportionatur potentia sibi ipsi, per eundem suffi­ cienter proportionatur Spiritui Sancto. Et consequenter non oportet ponere alios habitus propter motionem a Spiritu QUAESTIO LXV1II, ARTICULUS II Sancto, ut Auctor assumit. - Assumptum manifestatur ; quin cx quo Deus dedit habitum voluntati, semper assistit vo­ luntati ct liabitui nd actus sibi convenientes; sicut cx quo miraculose illuminavit caecum, semper assistit illuminato, ut possit movere illam potentiam. II. Sed haec facile solvuntur, si dicta Auctoris in littera perspicantur. Ad primam enim rationem , quam fecerat • Aff. js. Thomas in articulo secundo · hic, respondetur quod maior est diminuta: oportet namque dicere: circa omne obiectum, ct omni modo. Licet enim dona non sint circa alia obiecta, sunt tamen alio modo circa illa : quia sunt circa illa ut actus oriuntur cx instinctu Spiritus Sancti. Ad primam nutem contra rationem, dicitur quod verisrirnuni est rationem movere voluntatem cx parte obiccti, • qu. ix. an. 1, regulando ac praecipiendo, ut patet cx supradictis ♦: virtu­ tesque, non omnes, sed morales, esse dispositiones appetitus ut mobilis n ratione, quoniam sunt in eo ut rationalis est per participationem. Appetitus autem non est pure mobilis, jj x ^1.7 - sed motum movens, ut dicitur in III de Jnima ·. Et pro­ ptcrca non est fidelis interpretatio, nisi ud bonum sensum, dicere virtutes non esse nisi dispositiones mobilis. Etenim virtutes ct dona sic sunt dispositiones mobilis α ratione et Spiritu Sancio, quod sunt perfectiones moventis: sunt enim instrumenta seu patientia moventia secundum scipsa, vires animae utentes virtutibus ct donis. Ad secundam dicitur quod non est similis ratio dc beaArt. i. titudînibus ct donis, ut in quaestione sequenti patebit: quo­ niam actus tantum sunt bcatitudine», doua vero habitus. Ad tertiam dicitur quod ratio illa aut assumit falsum ; aut non concludit ad propositum. Nam propositio dicens quod per idem aliquid est prnportionalum secundo et primo moventi, potest habere duos sensus. Primus est, quod ea­ dem est forma qua mediante aliquid fit a secundo et primo motore. Et hic sensus est venis. Et intentus videtur a Scoto, ut patet io probatione dc caeco illuminato, et dc habitu in voluntate: constat enim quod per eandem formam visio fit α vidente et Deo, scilicet per potentiam visivam; ct si­ militer restitutio per habitum iustitiac a voluntate mea, ct u Deo. etc. Sed iuxta hunc sensum, nihil concluditur contra nos: sed potius pro nobis, non contra. Quia nulla vinus est tolis formo qua secundam movens, puta homo, potest in actum qui elicitur a dono Spiritus Sancti. Et sic lalsn est minor, scilicet quod virtutis habitus reddat potentiam proponionatam secundo moventi, puta sibi ipsi potentiae vel homini, ad habendam talem perfectionem, scilicet actum talem quatis natus est esse a dono Spiritus Sancti. Unde in hoc sensu, maior non est ad propositum, ct minor ni­ hilominus est falsa. Secundus autem sensus est, quod eadem dispositio est alicuius mobilis ut moveatur ab inferiori, ct superiori mo­ ;C tore. Et sic est ad propositum directe: sed non est ver» formaliter. Quoniam quemadmodum diversis formis oportet praccsse diversas dispositiones, ita pro diversis agentibus. Forma namque ex parte agentis sc tenet, ct c converso: cum communicatio agentis sit. - Et hoc sensu, vero esset minor, recte subsumpta scilicet quod virtute» sunt disposi­ tiones virium animae, ct ad hoc ut moveantur ab inferiori motore, scilicet ratione humana. III. Ad quorum etiam habere pleniorem intellectum,scito quod imaginamur quod in homine est triplex subordina­ tion movens ad actus bonos: scilicet mens humana praedita lumine naturali et prudentia; mens humana praedita lu­ mine gratine et fulci; et mens humana pulsata instinctu Spiritus Sancti. Et ad hoc ut vires animae obediant primo motori, ponuntur virtutes morale» acquisitae, tendentes ad media ct lines ab ipso motore praestitutos. Ad hoc autem ut eaedem vires obediant secundo motori superiori, po­ nuntur virtutes morales infusae, tendentes nd media ct fines nb illo motore praestitutos. Ad hoc aurem quod non so­ lum eaedem, sed omnes vires animae obedhint supremo motori, ponuntur dona, tendentia in fines proprios a tali motore ostensos. Necessitas autem distinguendi hos duos ordines habituum infusorum ad obediendum, in littera* assignatur ex imper- *Aiu lecta participatione motoris supematUrnlis per habitus virtu­ tum theologicarum. Si namque motor supcrnaniralis perfecte in nobis per illos habitus haberetur, sicut habetur per lumen naturale et prudentiam motor naturalis; sufficeret forte unui ordo obsequentium habituum infusorum, sicut sufficit unus ordo naturalium. Dixi autem forte, quin divinorum habitus omnes vires habent ut obcdicntialcs.' ct diceret quispiam non indocte, quod etiam hinc oporteret ponere dona, sicut modo, ut omnes vires obsequerentur motori supernatural! secundum illam rationem qua nunc movet per instinctum; virtutes morales infusae essent ad obsequendum eidem secundum illum rationem qua movet per gratiam et fidem ut par­ ticipantur in consiliis ct ratiocinationibus nostris. IV. Quiil autem esset, si praedicta conditionalis, habens antecedens possibile *, poneretur in esse; non facile dixe- · 37«* rim. Quoniam poneretur in aliquo consequenti, etiam quod d •Q* virtutes théologales et morales infusae essent alterius or­ dinis quam nunc sint. Et sic unus ordo infusorum ad ob­ sequendum, ct alter ad praecipiendum sufficeret. Servata igitur univocationc virtutum prima sia, absolute autem haec secunda vera videtur. Et consequenter abso­ lute causa necessaria distinctionis duorum ordinum infuso­ rum obsequentium reddita ex imperfecta participatione mo­ toris supernatural!», absolute est vera. Et haec sint pro articulis primo, secundo ct tertio. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM DONA SINT NECESSARIA HOMINI \D SALUTEM • Vjd. Comment. CaicL poil Ratio autem hominis est perlecta dupliciter a me m terram rectam ; quia scilicet in haereditaDeo: primo quidem, naturali perfectione, scilicet tem illius terrae beatorum nullus potest pervenire, secundum lumen naturale rationis; alio modo» nisi moveatur et deducatur *· a Spiritu Sancto. Et quadam supernatural! perfectione, per virtutes ideo ad illum finem consequendum, necessarium •Q&UU.N1.I. theologicas, ut dictum est supra *. Et quamvis est homini habere donum Spiritus Sancti. haec secunda perfectio sit maior quam prima, Ad primum ergo dicendum quod dona excedunt > tamen prima 3 perfectiori modo habetur ab ho­ communem perfectionem virtutum, non quantum mine quam secunda : nam prima habetur ab ho­ ad genus operum, eo modo quo consilia excedunt * 1 mine quasi plena possessio, secunda autem habe- praecepta: sed quantum ad modum operandi, se­ • tur quasi imperfecta Y; imperfecte cnim diligimus cundum quod movetur homo ab altiori principio. et cognoscimus Deum. Manifestum est autem Ad secundum dicendum quod pcr virtutes theo­ quod unumquodque quod perfecte habet naturam logicas et morales non ita perficitur homo in or­ vel formam aliquam aut virtutem, potest per se dine ad ultimum finem, quin semper indigeat secundum illam operari: non tamen exclusa ope­ moveri quodam superiori1 instinctu Spiritus San1 ratione Dei, qui in omni natura et voluntate in­ cli, ratione iam ’ dicta. terius operatur. Sed id quod imperfecte habet na­ Ad tertium dicendum quod rationi humanae turam aliquam vel formam aut virtutem, non non sunt omnia cognita, neque omnia possibilia, potest pcr se operari, nisi ab altero moveatur. sive accipiatur ut perfecta perfectione naturali, Sicut sol, quia est perfecte lucidus \ per scipsum sive accipiatur ut perfecta theologicis virtutibus. potest illuminare: luna autem, in qua est imper­ Unde non potest quantum ud omnia repellere fecte natura lucis, non illuminat nisi illuminata. stultitiam, ct alia huiusmodi, de quibus ibi fit Medicus etiam, qui perfecte novit artem medici­ mentio. Sed Deus cuius scientiae et potestati nae, potest per se operari: sed discipulus cius, omnia subsunt, sua motione ab omni stultitia ct qui nondum est plene instructus, non potest pcr ignorantia et hebetudine ct duritia ct ceteris hu­ . se operari, nisi ab eo instruatur. iusmodi. nos tutos reddit. Et ideo dona Spiritus Sic igitur quantum ad ea quae subsunt hu­ Sancti, quae faciunt nos bene sequentes instinctum manae rationi, in ordine scilicet ad finem conna- ipsius, dicuntur contra huiusmodi defectus dari. rj 0) t) t) r) prima. - prima perfectio Pa γ) imperfecta. - imperfecte ABCDEFGHIL· δ) luddû·. - lucidum AÜCDGIIIKI.. <) habebat. - habebant codice»; ct Iu moi. Q ti fili, ct - Om. Pa. deducatur. - ducatur ACDEClIllpR. excedunt. - praecedunt PABCDIIIKi, om. ttuperhri. - interiori LF. Deut. - ille P. ARTICULUS TERTIUS UTRUM DONA SPIRITUS SANCTI SINT HABITUS 'VticCcaacoi CRtfcd irt. i. * Gp. n. n. 4. * Va». i. j. ·· Va», j}· • Gç. in, *1. UTin, b mt. Iit. D TERTIUM SIC PROCEDITUR*. Videtur quod ^dona Spiritus Sancti non sint habitus. Habitus cnim est qualitas in homine i^^manens: est enim qualitas difficile mobilis, ut dicitur in Praedicamentis *. Sed proprium Christi est quod dona Spiritus Sancti in eo re­ quiescant; ut dicitur Isaiac xi *. Et Ioan, i ♦* dici­ tur; Super quem rideris Spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat: quod exponens Gregorius, in 11 Moral. *, dicit: In cun­ ctis fidelibus Spiritus Sancitis venit; sed in solo Scxmas TitroL. D. Thomas T. III. Mediatore semper singulariter permanet. Ergo dona Spiritus Sancti non sunt habitus. 2. Praeterea, dona Spiritus Sancti perficiunt hominem secundum quod agitur a Spiritu Dei, sicut dictum est *. Sed inquantum homo agitur a · An ·. Spiritu Dei, se habet quodammodo ut instrumen­ tum respectu eius. Non autem convenit ul instru­ mentum perficiatur per habitum, sed principale agens. Ergo dona Spiritus Sancti non sunt ha­ bitus. 3. Praeterea, sicut dona Spiritus Sancti sunt 45o QUAESTIO LXVII 1 , ARTICULUS IV cx inspiratione divina, ita et donum prophetiae. morales sc habent ad vim appetitivam in com­ Sed prophetia non est habitus: non enim semper paratione ad rationem. Virtutes autem morales spiritus prophetiae adest prophetis, ut Gregorius habitus quidam sunt, quibus vires appetitivae dis­ •cf.,w..rj/..ioc. dicit, in I Homilia Ezcchielis ♦. Ergo neque etiam ponuntur ad prompte obediendum rationi. Unde dona Spiritus Sancti sunt habitus. et dona Spiritus Sancti sunt quidam habitus, qui­ Sed contra est quod Dominus dicit discipulis, bus homo perficitur ad prompte obediendum Spi­ • vm. »7. de Spiritu Sancto loquens, Ioan, xiv ♦: Apud vos ritui Sancto. manebit, et in vobis erit. Spiritus autem Sanctus Ad primum ergo dicendum quod Gregorius ibi­ non est in hominibus absque donis eius. Ergo dem * solvit, dicens quod in illis donis sine quibus 'χ£*. dona cius manent in hominibus. Ergo non solum ad vitam perveniri non potest, Spiritus Sanctus in sunt aclus vel passiones, sed etiam habitus per­ electis omnibus semper manet: sed in aliis non manentes. semper manet. Septem autem dona sunt neces­ * An* *· Respondeo dicendum quod, sicut dictum est ♦, saria ad salutem, ut dictum est**. Unde quantum ·λλχ. dona sunt quaedam perfectiones hominis, quibus ad ea. Spiritus Sanctus semper manet in sanctis. disponitur ad hoc quod homo bene sequatur in­ Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit stinctum Spiritus Sancti. Manifestum est autem de instrumento cuius non est agere, sed solum 4;^: tVæ.iiî: cx supradictis · quod virtutes morales perficiunt agi. Tale autem instrumentum non est homo; sed ’ vim appetitivam secundum quod participat ali­ sic agitur a Spiritu Sancto, quod etiam agit, in­ qualiter rationem, inquantum scilicet nata est mo­ quantum est liberi arbitrii. Unde indiget habitu. veri per imperium rationis. Hoc igitur modo dona Ad tertium dicendum quod prophetia est dc « Spiritus Sancti se habent ad hominem · in com­ donis quae sunt ad manifestationem Spiritus, non paratione ad Spiritum Sanctum, sicut virtutes autem ad necessitatem salutis. Unde non est simile. a) hominem. - homine 1 fM. ARTICULUS QUARTUS UTRUM CONVENIENTER SEPTEM DONA SPIRITUS SANCTI ENUMERENTUR ΙΓ 11“, qu. nn, irt. 6; III Sent., dkt. xxxrv, qu. i. art. In tiainin, cip. xi. iD quartum sic proceditur. Videtur quod pietati vero scientia. Ergo et timori debuit addi inconvenienter septem dona Spiritus aliquod donum directivum. Inconvenienter ergo Sancti enumerentur. In illa enim enu­ septem dona Spiritus Sancti enumerantur. meratione ponuntur quatuor pertinentia Sed in contrarium est auctoritas Scripturae, ad virtutes intellectuales, scilicet sapientia,Isaiae intelxi ­ * · lectus, scientia et consilium, quod pertinet ad pru­ Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, · αλ f**4· dentiam: nihil autem ibi ponitur quod pertineat dona sunt quidam habitus perficientes hominem ad artem, quae est quinta virtus intellectualis. ad hoc quod prompte sequatur instinctum Spi­ Similiter etiam ponitur aliquid pertinens ad iusti­ ritus Sancti, sicut virtutes morales perficiunt vires tiam, scilicet pictas, ct aliquid pertinens ad for­ appetiti vas ad obediendum rationi. Sicut autem titudinem, scilicet donum fortitudinis: nihil autem vires appetitivae natae sunt moveri per imperium ponitur ibi pertinens ad temperantiam. Ergo in- rationis, ita omnes vires humanae natae sunt sufficientcr enumerantur dona. moveri per instinctum Dei, sicut a quadam su­ 2. Praeterea, pictas est pars iustitiac. Sed circa periori potentia. Et ideo in omnibus viribus ho­ fortitudinem non ponitur aliqua pars eius, sed minis quae possunt esse principia humanorum ipsa fortitudo. Ergo non debuit poni pietas, sed actuum, sicut sunt virtutes, ita etiam sunt dona: ipsa iustitia. scilicet in ratione, ct in vi appetitiva. 3. Praeterea, virtutes theologicae maxime or­ Ratio autem est speculativa ct practica: ct in dinant nos ad Deum. Cum ergo dona perficiant utraque consideratur apprehensio veritatis, quae hominem secundum quod movetur a Deo, vi­ pertinet ad inventionem; et iudicium de veritate. detur quod debuissent poni aliqua dona perti­ Ad apprehensionem igitur veritatis, perficitur spe­ nentia ad theologicas virtutes. culativa ratio per intellectum ; practica vero per 4. Praeterea, sicut Deus timetur, ita etiam consilium. Ad recte autem iudicandum, speculativa amatur, et in ipsum aliquis sperat, et de eo dele­ quidem per sapientiam, practica vero per scientiam ctatur. Amor autem, spes et delectatio sunt pas­ perficitur. - Appetitiva autem virtus, in his qui­ siones condivisae timori. Ergo, sicut timor ponitur dem quae sunt ad alterum, perficitur per pietatem. donum, ita et alia tria debent · poni dona. In his autem quae sunt ad seipsum, perficitur per 5. Praeterea, intellectui adiungitur sapientia, fortitudinem contra terrorem ? periculorum : con? quae regit ipsum ; fortitudini autem consilium, tra concupiscentiam vero inordinatam delectabi- e a) debent. - deberent RF. β) tenorem. - timorem PFilpE ct Λ. ippetiîivam in co®. ilc$ autem moral», ire» appetitivae din idum rationi i;^ uidam habitui, qui ■c obediendum fy tod Gregonuj it.. i dnnis tine ^uiht · Spiritus Sanctu in ' " • red in ahis un dona sunt nee»» ♦. Unde quantum '*·. manet in sanctk ratio illa procedit ’gcre, sd sotan )n est homo; i etiam agit. β. c indiget hafeu rophetia est de m SptrittH,rna c non e*t ώη-k l i debuit aJi mfenter ago rranîur. 1 Scripta, •v«o · vtf». n ? lium, per timorem, secundum illud Proverb, xv *: Per timorem T Domini declinat omnis a main; cl in Psalmo cxvui *: Confige timore luo carnes meas, a indiciis enim tuis timui. Et sic patet quod haec dona extendunt sc ad omnin ad quae se extendunt virtutes tam intellectuales quam mo­ rales. An primum ergo DICENDUM quod dona Spiritus Sancti perficiunt hominem in his quae pertinent ad bene vivendum : ad quae non ordinatur ars. sed ad exteriora faciibilia; est enim ars ratio recta non agibilium, sed factibilium, ut dicitur in VI * Potest tamen dici · quod, quantum ad infusionem donorum, ars pertinet ad Spiritum Sanctum, qui est principaliter movens; non autem ad homines, qui sunt quaedam organa eius dum ab eo moventur. - Temperantiae autem respondet quodammodo donum timoris. Sicut enim ad vir­ tutem temperantiae pertinet, secundum eius pro­ priam rationem, ut aliquis recedat a delectationi­ bus pravis propter bonum rationis: ita ad donum timoris 1 pertinet quod aliquis recedat a delecta­ tionibus pravis propter Dei timorem. Ad secundum dicendum quod nomen iustiliac imponitur a rectitudine rationis: ct ideo nomen virtutis est convenientius quam nomen doni. Sed nomen pietatis importat reverentiam quam habe­ mus ad patrem cl ad patriam. Et quia pater omnium Deus est. etiam cultus Dei pietas nomi· natur: ut Augustinus dicit, X de Civ. Dei *. Et ideo convenienter donum quo aliquis propter rc- 401 reverentiam Dei bonum operatur ad omnes, pietas nominatur. Ad tertium dicendum quod animus hominis non movetur a Spiritu Sancto, nisi ei secundum ali­ quem modum uniatur: sicut instrumentum non movetur ab artifice nisi per contactum, aut per aliquam aliam unionem. Prima autem unio ho­ minis ζ est per fidem, spem et caritatem. Unde istae virtutes praesupponuntur ad dona, sicut ra­ dices quaedam donorum. Unde omnia dona per­ linent ad has tres virtutes, sicut quaedam deri­ vationes praedictarum virtutum. An quartum dicendum quod amor et spes ct delectatio habent bonum pro obiecto. Summum autem bonum Deus est: unde nomina harum passionum transferuntur ad virtutes theologicas, quibus anima comungitur Deo. Timoris autem obiectum est malum, quod Deo nullo modo com­ petit: unde non importat coniunctionem ad Deum, sed magis recessum ab aliquibus rebus propter reverentiam Det. Et ideo non est nomen virtutis theologicae, sed doni, quod eminentius retrahit a malis quam virtus morulis. Ad quinti m dicendum quod per sapientiam di­ rigitur ct hominis intellectus, et hominis affectus. Et ideo ponuntur duo correspondentia sapientiae tanquam directive: ex parte quidem intellectus, donum intellectus; cx parte autem allectus, do­ num timoris. Ratio enim umendi Deum praeci­ pue sumitur ex consideratione excellentiae divi­ nae, quam considerat sapientia. •f f/morZi. - ralinnh cd. a. om. ACDEFGH1K1 pB. 0 humiitit. ~ ad tkum xddl: F. 7) FVr fimurrm. - tn timore Γ. ?| Jid. - etiam dia Pa. Commentaria Cardinalia Caiotani «wo articulo quarto eiusdem scxagcMfnacocta\ac quaestionis, adverte quod Auctor hoc in loco sequitur opinionem i quam postmodum in II* ΙΓ , qu. vm, art. 6, relinquit. Hic enim vult quod dona spectantia ad intellectum distinguun­ tur penes practicum ct speculativum. Ibi 'ero non sed n lictum esi es hombea inctum Sp· fidunt vire Sicut mtan r imperium natae simi indam su· viribus ko· umaDoren uni dona: I vult quod intellectus sit omnium penctrativus; sapientia omnium iudftx per causam ditissimam ; ct similiter scientia per causas creatas scu proprios; ct similiter consilium om­ nium npplicativum ad opera. Et hoc «quere quia divi­ nioris est ingenii. ARICULUS QUINTUS UTRUM DONA SPIRITUS SANCTI SINT CONNEXA III Sent., diit. χχτνί. ar:. 3. rica: et in aris, quae : veritate, iaturspevero per eculativa η quintum sic proceditur. Videtur quod dona non sint connexa. Dicit enim Apo­ stolus, I ad Cor. xn ♦; Alii datur per Spi­ ritum sermo sapientiae, alii sermo scien­ tiae secundum eundem Spiritum. Sed et scientia inter dona Spiritus Sancti computantur. Ergo dona Spiritus Sancti dantur diversis, et non connectuntur sibi invicem in eodem. 2. Praeterea, Augustinus dicit, in XIV de Trin.*, quod scientia non pollent fideles plurimi, quamvis polleant ipsa fide. Sed fidem concomitatur aliquod de donis, ad minus donum timoris. Ergo videtur S iis qui· itur per n : cm* Jectabi- QUAESTIO LXV1H, ARTICULUS V s 1) Jciiruifur. - dtitituilur PABCDEI GHIttf. quod dona non sint cx necessitate connexa in uno et eodem. 3. Praeterea, Gregorius, in I. Moral. * dicit u» ai , . ...... «Mentum, quod minor est sapientia, st intellectu careat; et sapientia valde mutilis est intellectus, si ex sapientia non subsistat. Vile est consilium, cui opus fortitudinis deest; et valde fortitudo destruitur ·, nisi per om· 3 silium fulciatur. Nulla est scientia, si utilitatem pietatis non habet; et valde inutilis est pietas, si scientiae discretione caret. Timor quoque ipse, si non has virtutes habuerit, ad nullum ί opus bonae ? actionis surgit. Ex quibus videtur quod unum ad nullum. - mk/Za/wb P * Art. y. • Ven. 5. 4$2 QUAESTIO LXVII I, ARTICULUS VI donum possit sine alio haberi. Non ergo dona gnanter fit mentio de sermone sapientiae ct scien­ Spiritus Sancti sunt connexa. tiae. - Alio modo possunt accipi prout sunt dona Sep contra est quod ibidem Gregorius prae­ Spiritus Sancti. Et sic sapientia ct scientia nihil mittit, dicens: Illud in hoc T filiorum convivio per­ aliud sunt quam quaedam perfectiones humanae scrutandum videtur. quod semetipsos invicem pa­ mentis, secundum quas disponitur ad sequendum scunt. Per filios autem lob, de quibus loquitur, instinctus * Spiritus Sancti in cognitione divino· designantur dona Spiritus Sancti. Ergo dona Spi­ rum vel humanorum. Et sic patet quod huius­ ritus Sancti sunt connexa, per hoc quod se invicem modi dona sunt in omnibus habentibus carita­ reficiunt. tem. Respondeo dicendum quod huius quaestionis ve­ An secundum dicendum quod Augustinus ibi ritas de facili ex praemissis potest haberi. Dictum loquitur de scientia exponens praedictam aucto­ est enim supra ♦ quod sicut vires appetitivae dis­ ritatem Apostoli *: unde loquitur dc scientia prae- · u ponuntur per virtutes morales in comparatione dicto modo accepta, secundum quod est gratia ad regimen rationis, ita omnes vires animae dis­ gratis data. Quod patet ex hoc quod subdit: Aliud ponuntur per dona in comparatione ad Spiritum enim est scire tantummodo quid homo credere de­ Sanctum moventem. Spiritus autem Sanctus habi­ beat propter adipiscendam vitam beatam, quae tat in nobis per caritatem, secundum illud Rom. v*: non nisi aeterna est; aliud autem scire quemad­ Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spi­ modum hoc ipsum ct piis opituletur, et contra im­ ritum Sanctum, qui datus est nobis: sicut et ratio pios defendatur; quam proprio appellare vocabulo nostra perficitur per prudentiam. Unde sicut vir­ scientiam ridetur Apostolus. tutes morales connectuntur sibi invicem in pruden­ An tertium dicendum quod, sicut uno modo con­ tia, ita dona Spiritus Sancti connectuntur sibi in­ nexio virtutum cardinalium probatur per hoc quod vicem in caritate: ita scilicet quod qui caritatem una carum perficitur quodammodo per aliam, ut habet, omnia dona Spiritus Sancti habet; quorum supra * dictum est; ita Gregorius eodem modo *Qa.txvrM.t nullum sine caritate haberi potest. vult probare connexionem donorum, per hoc quod Ad primum ergo dicendum quod sapientia et imum sine alio non potest esse perfectum. Unde scientia uno modo possunt considerari secundum praemittit dicens: Valde singula quaelibet desti­ quod sunt gratiae gratis datae: prout scilicet ali­ tuitur. si non una alii virtus ζ virtuti suffragetur, ζ quis abundat intantum in cognitione rerum di­ Non ergo datur intelligi quod unum donum pos­ vinarum ct humanarum, ut possit ct fideles in­ sit esse sine alio: sed quod intellectus, si esset sine struere ct adversarios confutare \ Et sic loquitur sapientia, non esset '· donum; sicut temperantia, ibi Apostolus de sapientia ct scientia: unde si- si esset sine iustitia, non esset virtus. »· • Vfl Ç) .ilii virtus. - virtus aUf ΡΠ-fl, victui E. rt) cMirf. - posset eue Va. y) hoc. - fob 1*4. o) confutare. - refutare G, confundere Pe. r) instinctus. - instinctum Pa. ARTICULUS SEXTUS U TRUM DONA SPIRITUS SANCTI REMANEANT IN PATRIA III Sent., dist· xzxnr, qu. 1. art. 3. * Cap. U.IX, al. xxyii, in vet. XXXYl. • Ven. q. • An. 3. * Cap. uni i. al. XV. D SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod dona Spiritus Sancti non mancant in patria. Dicit enim Gregorius, in II AZb*, quod Spiritus Sanctus contra sin­ gula tentamenta septem donis erudit mentem. Sed in patria non erunt aliqua tentamenta; secundum illud Isaiae xi* : Non nocebunt et non occidentα in universo monte sancto meo. Ergo dona Spiritus Sancti non erunt in patria. 2. Praeterea, dona Spiritus Sancti sunt habitus quidam, ut supra * dictum est. Frustra autem es­ sent habitus, ubi actus esse non possunt. Actus autem quorundam donorum in patria esse non possunt: dicit enim Gregorius, in 1 Moral. *, quod intellectus facit audita penetrare, et consilium pro­ hibet esse praecipitem, ct fortitudo facit non me­ tuere adversa, et pietas replet cordis viscera ope­ ribus $ misericordiae ; haec autem non competunt a) nocebunt ct non occident. - occident ct non nocebunt codices ct <1; ct omittunt universo. statui patriae. Ergo huiusmodi dona non erunt in statu gloriae. 3. Praeterea, donorum quaedam perficiunt ho­ minem in vita contemplativa, ut sapientia et in­ tellectus; quaedam in vita activa, ut pietas et for­ titudo. Sed activa vita cum hac vita terminatur; ut Gregorius dicit, in VI Moral, * Ergo in statu gloriae non erunt omnia dona Spiritus Sancti. Sed contra est quod Ambrosius dicit, in libro de Spiritu Sancto*: Civitas Dei illa, ferusalem caelestis, non meatu alicuius fluvii terrestris ablui­ tur; sed ex vitae fonte procedens Spiritus Sanctus, cuius nos brevi satiamur haustu, in illis caelestibus spiritibus redundantius videtur affluere, pleno se­ ptem virtutum spiritualium fervens meatu. Respondeo dicendum, quod de donis dupliciter possumus loqui. Uno modo, quantum ad essen­ tiam donorum: et sic perfectissime erunt in patria, p) operibus - in operibus AliCDEFGIUl.. •v< • (ùp. utra »L tuti, b »3 xvnn. • L»b IU- I. a?· ’ V, rt scien· nt dona ia nihil jmanae icndum divino* huilb' canta- ibi audoaprae- *αη gratia : Aliud tn de· , quae cinad· rj ini· cabulo his 0 COD' quod im, ut mojo ’Qv^.r quod Unde desti­ cetur. * i po>t sine antia. 4?3 QUAESTIO LXVII1, ARTICULUS Vll ’J;**·**«*· sicut palet per auctoritatem Ambrosii inductam ·. I cipitcm, quod est necessarium in praesenti: et Cuius ratio est quia dona Spiritus Sancti perfi­ iterum quod ratione animum replet, quod est ne­ ciunt mentem humanam ad sequendam motio- i cessarium etiam in futuro. - Dc fortitudine vero nem Spiritus Sancti: quod praecipue erit in patria, dicit quod adversa non metuit, quod est neces­ quando Deus erit omnia in omnibus, ut dicitur sarium in praesenti: et iterum quod confidentiae •vtatu i ibro tient m · u· Vui· dus. ibus se· uter ;cnria, ’ V«L J, j. * v«n. c. * Vm, 6. i. *· ’ vm. 8. α >d SEPTIMUM sic proceditur. Videtur quod consilium autem ad inquisitionem pertinet. Sed ^dignitas donorum non attenditur secun­ iudicium praeeminet inquisitioni. Ergo scientia est dum enumerationem qua enumerantur potius donum quam consilium: cum tamen post ■llsaiae xi *. Illud enim videtur esse potisenumeretur. ­ simum m donis, quod maxime Deus ab homine 4. Praeterea, fortitudo pertinet ad vim apperequirit. Sed maxime requirit Deus ab homine titivam; scientia autem ad rationem. Sed ratio est timorem : dicitur enim Deui. x *: Et nunc. Israel, cminentior quam vis appetitiva. Ergo ct scientia quid Dominus Deus tuus petit a te, nisi ul timeas est eminentius donum quam fortitudo: quae ta­ Dominum Deum tuum? el Malach. t * dicitur: Si men primo enumeratur. Non ergo dignitas do­ ego Dominus, ubi limor meus? Ergo videtur quod norum attenditur secundum ordinem enumera­ timor, qui enumeratur ultimo, non sit infimum tionis eorum. donorum, sed maximum. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro 2. Praeterea, pietas videtur esse quoddam bo­ de Scrm. Dom. m Monte *: Videtur mihi septi· ·ια·ι,«γ n num universale : dicit enim Apostolus, I ad Tim. formis operatio Spiritus Sancti, de qua Isaias lo­ iv *, quod pietas ad omnia utilis est. Sed bonum quitur, his t gradibus sententiisque congruere (dc ? universale praefertur particularibus bonis. Ergo quibus fit mentio Manli, v *); sed interest ordinis. ’ ' ns pictas, quae pcnultimo · enumeratur, videtur esse Nam ibi (scilicet in Isaia) enumeratio ab excellen­ potissimum donorum. tioribus T coepit: hic vero, ab inferioribus. 7 3. Praeterea, scientia perficit iudicium hominis; Respondeo dicendum quod dignitas donorum 8 a) penultimo, - jw ultimo EF. ?) hit. - Om. G, in erten. γ) c.vcdlcntioribui. - ejccclitoriim P. QUAESTIO LXVHI, ARTICULUS VIII 4 *4 * dupliciter potest attendi: uno modo, simpliciter, scilicet per comparationem ad proprios actus prout procedunt a suis principiis; alio modo, se­ cundum quid, scilicet per comparationum ad ma­ teriam. Simpliciter autem loquendo de dignitate donorum, eadem est ratio comparationis in ipsis et in virtutibus: quia dona ad omnes actus po­ tentiarum animae perficiunt hominem, ad quos perficiunt virtutes, ut supra * dictum est. Unde sicut virtutes intellectuales praeferuntur virtutibus moralibus; et in ipsis virtutibus intellectualibus contemplativae praeferuntur activis, ut sapientia et intellectus ’· et scientia prudentiae et arti; ita tamen quod sapientia praefertur intellectui, et in­ tellectus scientiae, sicut prudentia et synesis eubuliae: ita etiam in donis sapientia et intellectus, scientia ct consilium, praeferuntur pietati et forti­ tudini ’ et timori; in quibus etiam pietas praefertur fortitudini, et fortitudo umori, sicut iustida forti­ tudini, et fortitudo temperantiae. Scd quantum ad materiam, fortitudo et consilium praeferuntur scientiae et pietati: quia scilicet fortitudo ct con­ silium in arduis locum habent; pietas autem, et etiam scientia ζ, in communibus. - Sic igitur do­ norum dignitas ordini enumerationis respondet, partim quidem simpliciter, secundum quod sa­ pientia et intellectus omnibus praeferuntur: partim autem secundum ordinem materiae, secundum quod consilium ct fortitudo praeferuntur scientiae ct pietati. Ad primum ergo dicendum quod timor maxime requiritur quasi primordium quoddam perfectio­ nis donorum, quia initium sapientiae timor Do· mini-; non propter hoc quod sit ceteris dignius. Prius enim est, secundum ordinem generationis, V«v|4· ut aliquis recedat a malo, quod fit per timorem, ut dicitur Proverb, xvi *; quam quod operetur bonum, quod fit per alia dona. Ad secundum dicendum quod pictas non com­ paratur in verbis Apostoli, omnibus donis Dei; sed soli corporali exercitationi, de qua praemittit quod ad modicum utilis est. Ad tertium dicendum quod scientia etsi praeleratur consilio ratione indicii, tamen consilium praefertur ratione materiae: nam 'consilium non habet locum nisi in arduis, ut dicitur in III Ethic.*: sed iudicium scientiae in omnibus locum -·ε»£.ιη,«.ι·. , , S Tb. habet. Ad quartum dicendum quod dona directive, quae pertinent ad rationem, donis exequentibus digniora sunt, si considerentur per comparationem ad actus prout egrediuntur a potentiis: ratio enim appetitivae praeeminet, ut regulans regulato. Sed ratione materiae, adiungitur consilium fortitudini, sicut directi vum excqucnti, et similiter scientia pietati: quia scilicet consilium et fortitudo in arduis lo­ cum habent, scientia autem et pietas etiam in communibus. Et ideo consilium simul cum forti­ tudine, ratione materiae, numeratur ante scientiam et pietatem. i) ct intellectuf. - intellectui P. intellectui cJ. a. t) pietati et fortitudini. - pietati fortitudini I, et virifati A, pie­ tati ceteri. *) pidat autem, ct etiam teientia. - utentia autem et coniilium codices. * ARTICULUS OCTAVUS UTRUM VIRTUTES SINT PRAEFERENDAE DONIS HI Sent., It. niu, qu. i, iirt. i, ad 5; De Virtut., qu. n, an. □, ad i;. D octavum sic proceditur. Videtur quod lium; contra timorem, fortitudinem; contra igno­ virtutes sint praeferendae donis. Dicit rantiam. scientiam; contra duritiam, pietatem; con­ enim Augustinus, in XV de Trin. *, dc tra superbiam, det ? timorem. Ergo virtutes sunt ? caritate loquens: Nullum est isto Dei potiores donis. dono excellentius. Solum est quod dividit inter 3. fi P­raeterea, virtutibus nullus male uti potest. lios regni aeterni, et filios perditionis aeternae. ut Augustinus dicit Donis autem potest aliquis Dantur et alia per Spiritum Sanctum munera, sed male uti: dicit enim Gregorius, in 1 Moral.*, quod sine caritate nihil prosunt. Sed caritas est virtus. hostiam nostrae precis immolamus ne sapientia ele- ”’,k Ergo virtus est polior donis Spiritus Sancti. vet; ne intellectus, dum subtiliter currit \ oberret; T 2. Praeterea, ea « quae sunt priora naturaliter, ne consilium, dum se multiplicat, confundat; ne videntur esse potiora. Sed virtutes sunt priores fortitudo, dum fiduciam praebet, praecipitet; ne donis Spiritus Sancti: dicit enim Gregorius, in II scientia, dum novit et non diligit, inflet; ne pictas, Moral.*, quod donum Spiritus Sancti in subiccta dum se extra ft rectitudinem inclinat, intorqueat; z mente ante aha iustitiam, prudentiam, fortitudi­ ne timor, dum plus iusto trepidat, in desperationis nem et temperantiam format: et sic eandem men­ foveam mergat. Ergo virtutes sunt digniores donis tem septem mox virtutibus (idest donis) temperat, Spiritus Sancti. ut contra stultitiam, sapientiam; contra hebetudi­ Sed contra est quod dona dantur in adiutonem, intellectum; contra praecipitationem, consi­ rium virtutum contra defectus, ut patet in aucto- a ’ xxm. a) «i. - e.iJcm ACDEGHII.pB. ?) Jef.- dat ABCGHIKI.pD, Dii PEE»D ct a. •Λ currit.- Om. ABCIGpDL.il, intuetur i, apprehendit K, inqui­ rit i .»11, currit rd nimii inquirit morgo B. confidat <1.-Ργο^γλ> cipiht, praecipiet P. δ) extra. Om. II, infra rd extra margo B. infra P · ei cctcri. I >r maxiroc perfectio- QUAESTIO LXV111, ARTICULUS VIII ritate inducta ♦; et sic videtur quod perficiant quod perficiunt vel ipsam rationem, vel alias vires in virtutes perficere non possunt. Sunt ergo dona pu­ ordine ad rationem. Manifestum est autem quod tiora virtutibus. ad ahiorum motorem oportet maiori perfectione • Qc. win, at Respondeo dicendum quod, sicut cx supradiclis * mobile esse dispositum. Unde perfectiora sunt j. qi un. art patet, virtutes in tria genera distinguuntur: sunt dona virtutibus. enim quaedam virtutes theologicae, quaedam in­ An primum ergo dicendum quod curitas est vir­ tellectuales, quaedam morales. Virtutes quidem tus theologica; de qua concedimus quod sit po­ theologicae sunt quibus mens humana Deo con- tior donis. iungitur; virtutes autem intellectuales sunt qui­ Ad secundum dicendum quod aliquid cst prius bus ratio ipsa perficitur; virtutes autem morales altero dupliciter. Uno modo, ordine perfectionis sunt quibus vires appetitivae perficiuntur ad obe- et dignitatis: sicut dilectio Dei cst prior dilectione diendum rationi. Dona autem Spiritus Sancti sunt proximi. Et hoc modo dona sunt priora virtutibus quibus omnes vires animae disponuntur ad hoc intellectualibus et moralibus, posteriora vero virtu­ •cumm·» quod subdantur motioni diyinac *. tibus theologicis. - Alio modo, ordine generationis Sic ergo eadem videtur esse comparatio do­ scu dispositionis: sicut dilectio proximi praecedit norum ad virtutes theologicas, per quas homo dilectionem Dei, quantum ad actum. Et sic vir­ unitur Spiritui Sancto moventi; sicut virtutum mo­ tutes morales ut intellectuales praecedunt dona; ralium ad virtutes intellectuales, per quas perfi­ quia per hoc quod homo bene se habet circa ra­ citur ratio, quae cst virtutum moralium motiva. tionem propriam, disponitur ad hoc quod sc bene Unde sicut virtutes intellectuales praeferuntur vir­ habeat in ordine ad Deum. tutibus moralibus, ct regulant eas; ita virtutes Ad tertium dicendum quod sapientia et intelle­ theologicae praeferuntur donis Spiritus Sancti, et ctus et alia huiusmodi sunt dona Spiritus Sancti, rc^ulanl ca< 1 n^e Grc80r|us dicit, in 1 Moral. | secundum quod caritate r· informantur; quae non quod neque ad denarii perfectionem septem filii agit perperam, ut dicitur I ad Cor. xm *. Et ideo · (idest septem dona) perveniunt, nisi in fide, spe et sapientia ct intellectu ct aliis huiusmodi nullus male utitur, secundum quod sunt dona Spiritus • caritate fuerit ζ omne quod agunt. Sed si comparemus dona ad alias virtutes intel­ Sancti. Sed ad hoc quod a caritatis perfectione lectuales vel morales, dona praeferuntur virtutibus. non recedant, unum ab altero adiuvatur. Et hoc Quia dona perficiunt vires animae in comparatione est quod Gregorius dicere intendit. ad Spiritum Sanctum moventem: virtutes autem limor Do- icralionb, V? timorem, operetur*^ ion con? onis Dec jracmitiii :tsi prac□oiuikum ium non n III E is locum · va, quudigniora ad atfib appctiûI rations ii, sicu: pietati; duia Io· •Ham in tn forth ienlmr. I) potlora. - pt rfcctiara codic·:». 0 fucrit, - ήΛ1 P. *· rt) caritate. - r<» canfjrn· P4. Commentaria Cardinalis Caiotani missis articulis quinto, sexto ct septimo, in octavo at­ res donis; ct non quoad motionem moralium ab intelle­ tende proportiones: - hinc ratio, quae cst caput vir­ ctualibus, ct donorum a thcologalibus. Iam enim’ definitum tutum, ct virtutes intellectuales et morales; inde Deu», est ct quod morales infusae sic se habent ad theologicolcs : virtutes theologicae ct dona: - ct videbis proportionalitatcm dona autem non sic ad ipsa» solas, sed adiuncto instinctu <*· hanc tenere quoad excellentiam coniunctionis ad caput. Spiritus Sancti. qua Auctor egebat ut concluderet theologicas esse nobilio­ O 1 $ simi i {^J· 456 QUAESTIO LXIX, ARTICULUS I QUAESTIO SEXAGISIMANONA DE BE A TITUDINIBUS IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA • Cf. qo. lv, Ιο­ ί rod einde D considerandum est de beatitudinibus *. Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum beaiitudincs a donis et virtutibus distinguantur. Secundo: de praemiis beatitudinum, utrum per­ tineant ad hanc vitam. Tertio: dc numero beatitudinum. Quarto: dc convenientia praemiorum quae cis attribuuntur. ARTICULUS PRIMUS UTRUM BEATITUDINES DISTINGUANTUR III Sent,, dist. xtxiv, qu. i, -rt. VIRTUTIBUS ET DONIS /»i halam, cip. xi; ht Sfatth^ cap. v. sic proceditur. Videtur quod sumus. Spes autem dc fine consequendo insurgit beatitudines a virtutibus et donis non ex hoe quod aliquis convenienter movetur ad distinguantur. Augustinus enim, in libro finem, et appropinquat ad ipsum: quod quidem * Iub. I, cap. iv. de Semi. Doni, in Monte * attribuit bea­ fit per aliquam actionem. Ad finem autem bea­ • Cap. v, ven. titudines in Matthaeo * enumeratas, donis titudinis Spiritus movetur aliquis ct appropinquat per ope­ J ••Ub.V, in cap. Sancti: Ambrosius autem, super Lucani attribuit rationes virtutum; et praecipue per operationes v>, ver»- 20 beaiitudincs ibi enumeratas, quatuor virtutibus donorum, si loquamur dc beatitudinc aeterna, ad cardinalibus. Ergo beatitudines non distinguuntur quam ratio non sufficit, sed in eam inducit Spi­ a virtutibus ct donis. ritus Sanctus, ad cuius obedientiam el sequelam 2. Praeterea, humanae voluntatis non est nisi per dona perficimur. Et ideo beatitudines distin­ duplex regula: scilicet ratio, ct lex aeterna, ut su- guuntur quidem a virtutibus ct donis, non sicut Pra * habitum est. Sed virtutes perficiunt horni- habitus ab eis distincti, sed sicut actus distinguun­ ' nem in ordine ad rationem; dona autem in ordine tur ab habitibus. Ad primum ergo dicendum quod Augustinus ct ;,ΤηΤ,,,,μπ’ *e8em aeternam Spiritus Sancti, ut ex dictis * patet. Ergo non potest esse aliquid aliud perti­ Ambrosius attribuunt beatitudines donis el virtu­ nens ad rectitudinem voluntatis humanae, praeter tibus, sicut aclus attribuuntur habitibus. Dona au­ virtutes et dona. Non ergo beaiitudincs ab cis dis­ tem sunt eminentiora virtutibus cardinalibus, ut tinguuntur. supra · dictum est. El ideo Ambrosius, exponens 3. Praeterea, in enumeratione beatitudinum po­ beatitudines turbis propositas, attribuit eas vir­ nitur militas, ct iustitia, ct misericordia; quae tutibus cardinalibus; Augustinus autem, exponens dicuntur esse quaedam virtutes. Ergo beaiitudincs beatitudines discipulis propositas in monte, tan­ non distinguuntur a virtutibus ct donis. quam perfectioribus, attribuit cas donis Spiritus Sed contra est quod quaedam enumerantur in­ Sancti. Ad secundum dicendum quod ratio illa^probat ter beatitudines, quae nec sunt virtutes nec dona; sicut paupertas, el luctus, et pax. Differunt ergo quod non sunt alii habitus rcctificantcs humanam beatitudines cl a virtutibus et a donis. vitam, praeter virtutes et dona. Ad tertium dicendum quod militas accipiiur pro’ Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum est.i bcatitudo esi ultimus finis humanae vitae. Di- actu mansuetudinis: et similiter dicendum est de citur autem · aliquis iam finem habere, propter iustitia el dc misericordia. El quamvis haec vi­ spem finis obtinendi : unde et Philosophus dicit, deantur esse virtutes, attribuuntur tamen donis, xi/. in i Ethic. *, quod pueri dicuntur beati propter quia etiam dona perficiunt hominem circa omnia • Ver» 24. Spcm; ct Apostolus dicit, Rom. vm *: Spe salvi facti circa quae perficiunt virtutes, ut dictum est *. d primum X a) autem. - enim Pj. 3) aliquif. - aliqniJ PACDEFGIKI.pB ct a. om. 11. Commentaria Cardinalis Caietani sexagesimanona et septuagesima lectione freyjqucnti, meditationeque iugi egent, non expositione. Duotamcn novitii, quoad speculationem, advertant. Altc• Art. t. ads,$. rum ·,η sexagesimanona ·: scilicet quod, licet dona omnia • Qu tyni. art. supra * dicta sint sc habere ut cxcquentia in ordine ad in­ stinctum Spiritus Sancti, sicut morales virtutes in ordine ad rationem; si comparentur tamen dona inter sc, aliqua dicuntur dirigentia, ut sapientia, scientia ct consilium; ct z^vOaestio aliqua cxcquentia, ut reliqua. - Alterum in quaestione se­ ptuagesima *: quod delectari in aliquo propter se formaliter, ‘ Λα i, u i. non distinguitur in littera contra delectari propter sc finali­ tcr quomodolibet, sed finalitcr ultimate; ct hoc vcl simpli­ citer, vcl in illo ordine. Omne enim delectans propter sc formalitcr, est etiam propter se finalitcr aliquo modo: po­ test tamen sub ordinari alteri ut tinis, ut in eodem primo articulo * dicitur. *|B u »· •YtfX QUAESTIO LXIX, ARTICULUS II -P7 AMICULUS SECUNDUS UTRUM PRAEMIA QUAE ATTRIBUUNTUR BEATITUDINIBUS, AD HANC VITAM PERTINEANT /rt Matth„ ap. t. sic proceditur. Videtur quod ^WPracmia Muac attribuuntur beatitudiniÎ bus, non pertineant ad hanc vitam. Di? ^cuntur cnim aliqui beati propter spem praemiorum, ut dictum est *. Sed obiectum spei bcatitudo est futura. Ergo praemia ista pertinent ad vitam futuram. 2. Praeterea, Lue. vi * ponuntur quaedam poe­ nae per oppositum ad beatitudines. cum dicitur: Vae vobis qui saturati estis, quia esurietis. Vae vobis qui ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis. Sed istae poenae non intclliguntur in hac vita: quia frequenter homines in hac vita non puniuntur, se­ n. cundum illud fob xxi *: Ducunt in bonis dies suos. Ergo ncc praemia beatitudinum pertinent ad hanc vitam. 3. Praeterea, regnum caelorum, quod ponitur praemium paupertatis, est bcatitudo caelestis; ut ■ a ». x' n Augustinus dicit. XIX de Civ. Dei \ Plena etiam U.n.aW-Afr. saturitas non nisi in futura vita habetur; secun­ dum illud Psalmi xvi *: Satiabor cum apparuerit gloria tua. Visio etiam Dei, ct manifestatio filia­ tionis divinae, ad vitam futuram pertinent; secun­ dum illud I loan, m ♦: Nunc filii Dei sumus, ct nondum apparuit quid erimus. Scimus quoniam cum apparuerit, similes ci erimus: quoniam vide­ bimus cum sicuti est. Ergo praemia illa pertinent ad vitam luturam. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro •IjE I. af>. n. de Serm. Dom. in Monte*: Ista quidem m hac vita compleri possunt, sicut completa esse in Apo­ stolis credimus. Nam illa omnimoda, et in ange­ licam formam mutatio, quae post hanc vitam pro­ mittitur. nullis verbis Λ exponi potest. Respondeo dicendum quod circa ista praemia ex­ positores sacrae Scripturae diversimode sunt locuti. Quidam cnim omnia ista praemia ad futuram bea­ titudinem pertinere dicunt: sicut Ambrosius, super ‘LA. V. la up. Lucam *. Augustinus vero dicit ** ea ad praesen­ n, ttn. ίο. “ Loc proxia< ct. tem vitam pertinere. Chrysostomus autem, in suis -ΗοαΟ. XV fe Romiliis *, quaedam eorum dicit pertinere ad fu­ turam vitam, quaedam autem ad praesentem. Ad cuius evidentiam, considerandum est quod spes futurae beatitudinis potest esse in nobis pro­ pter duo: primo quidem, propter aliquam prae­ parationem vel dispositionem ad futuram beatitu­ dinem, quod est per modum meriti ; alio modo, per quandam inchoationem imperfectam futurae beatitudinis in viris sanctis, etiam in hac vita. Aliter cnim habetur spes fructificationis arboris cum virescit frondibus: ct aliter cum iam pri­ mordia fructuum incipiunt apparere. secundum tnPir. eu fid 0j\·. onti ion IU3· • ei lu­ ll· Ul TE B5 ID­ US ot m ro k 3 3 a) verbis. - exponitur vel addunt codice*. r/ pcr/rchs. - unctis (et addd Fj perfertU ABFMIKL. γ iccuitdum illud... accipietis, etiam, - ucuudum illud Murci Sunuar Tucc»t_ D. Thomas T. III. Sic igitur ea quae in bcatitudimbus tanguntur tanquam merita, sunt quaedam praeparationes vel dispositiones ad beatitudinem, vel perfectam vel inchoatam. Ea vero quae ponuntur tanquam prae­ mia. possunt esse vel ipsa bealiludo perfecta, ct sic pertinent ad futuram vitam: vel aliqua in­ choatio beatitudinis, sicut est in viris perfectis \ ? et sic praemia pertinent ad praesentem vitam. Cum enim aliquis incipit proficere in actibus vir­ tutum et donorum, potest sperari dc eo quod perveniet ct ad perfectionem viae, el nd perfe­ ctionem patriae. Ad primum ergo dicendum quod spes est de lutura bcatitudinc sicut de ultimo fine: potest etiam esse ct de auxilio gratiae, sicut de co quod ducit ad finem, secundum illud Psalmi xxvu ♦: · In Deo speravit cor meum, et adiit tus sum. Ad secundi m dicendum quod mali, etsi interdum in hac vita temporales poenas non patiantur, patiuntur tamen spirituales. Unde Augustinus di­ cit. in 1 Confess. *: /ussisti. Domine, et sic est, ut Όφ »n. poena sibi sit inordinatus animus. Et Philosophus dicit, in IX Elhic. *, de malis, quod contendit ipsorum anima, et hoc quidem huc trahit, illud autem illuc: et postea concludit! Si autem sic miserum est malum esse, fugiendum esi mali­ tiam intense. - Et similiter c converso boni, etsi in hac vita quandoque non habeant corporalia praemia, nunquam tamen deliciunt a spiritualibus, etiam in hac vita; secundum illud Mattii, xix ♦. et Mare, x*: Centuplum accipietis etiam t in hoc saeculo. Ad tertium dicendum quod omnia illa praemia perlecte quidum consummabuntur in vita futura: sed inierim etiam in hac vita quodammodo in­ choantur. Nam regnum caelorum, ut Augustinus • L activa ; quidam vero in vita contemplativa. Hae I. autem 1res bcatitudines diversimode se habent vocare amicos neque fratres tuos etc., sed voca ad beatitudinem futuram, cuius spe dicimur hic pauperes et debiles etc.: quod proprie est mise­ beati. Nam beatitudo voluptuosa, quia falsa est reri. Et ideo quinta beatitudo ponitur. Beati mi­ et rationi contraria, impedimentum est bcatitu- sericordes. dinis futurae. Beatitudo vero activae vitae dispoEa vero quae ad contemplativam vitam per­ sitiva est ad beatitudinem futuram. Beatitudo tinent, vel sunt ipsa beatitudo finalis, vel aliqua autem contemplativa, si sit perfecta, est essentia­ inchoatio cius: et ideo non ponuntur in beati tuliter ipsa futura beatitudo: si autem sit imperfecta, dinibus tanquam merita, sed tanquam praemia. est quaedam inchoatio eius. Ponuntur autem tanquam merita affectus activae Et ideo Dominus primo quidem posuit quasdam vitae, quibus homo disponitur ad contemplativam bcatitudines quasi removentes impedimentum vo­ vitam. Effectus autem activae vitae, quantum ad luptuosae bealitudinis. Consistit enim voluptuosa virtutes et dona quibus homo perficitur in se· vita in duobus. Primo quidem, in affluentia exte­ ipso, est munditia cordis: ut scilicet mens horni- • V*t. C- a «) oc/o. - in ocio P. ii) ponitur. - Ifaith. v aJdil P. γ) honorum. - Iron orum PACDF. V) astumrndo. - ajournant coJko» ct a. .·) aliù. - alias BCDE1GIL. altas hutntmodt II. •VslCM •u V rv «n, QUAESTIO LX1X, ARTICULUS 111 459 nis passionibus non inquinetur. Unde sexta bca­ serendum vero praecipue movet consilium Dei ; titudo ponitur. Beati mundo corde. - Quantum secundum illud Dan. iv * : Consilium meum regi * v<*. «. vero ad virtutes ct dona quibus homo perficitur placeat: peccata tua eleemosynis redime, et ini­ in comparatione ad proximum, cifectus activae quitates tuas misericordiis pauperum. - Et hunc vitae est pax; secundum illud Isaiae xxxn * : Opus modum attributionis sequitur Augustinus, in libro iustitiae pax. Et ideo septima bcatitudo ponitur, de Serm. Dom. in .Monte *. ,u* "· Beati pacifici. An quartum dicendi m quod nccesse est beati­ An primum ergo dicendum quod actus donorum tudines omnes quae in sacra Scriptura ponuntur, pertinentium ad vitam activam, exprimuntur in ad has reduci vel quantum ad merita, vel quan­ ipsis meritis: sed actus donorum pertinentium ad tum ad praemia: quia nccesse cst quod omnes vitam contemplativam, exprimuntur in praemiis, pertineant aliquo modo vel ad vitam activam, ratione iam * dicta. Videre enim Deum respondet vel ad vitam contemplativam. Unde quod dicitur, dono intellectus; et conformari Deo quadam filia­ Beatus vir qui corripitur a Domino, pertinet ad tione adoptiva, perlinet ad donum sapientiae. I beatitudinem luctus. Quod vero dicitur» Beatus Ad secundum dicendum * quod in his quae per- vir qui non abiit in consilio impiorum, pertinet tn. i. linent ad activam vitam, cognitio non quaeritur ad munditiam cordis. Quod vero dicitur, Beatus propter seipsam, sed propter operationem, ut vir qui invenit sapientiam, pertinet ad praemium kSt2cLU6 M4- 9 autem movet praecipue scientia, per quam homo pertas pertinet ad temperantiam, quae illecebrosa CL m, h aJ ·. cognoscit defectus suos ct rerum mundanarum; non quaerit; esuries ad iustitiam, quia qui esurit, * Vm ia secundum illud Ecclc. 1 ·: Qui addit scientiam, compatitur, ct, compatiendo, largitur; fletus ad addit et dolorem. Ad esuriendum autem iustitiae prudentiam, cuius est flere occidua; pati odium opera, praecipue movet animi fortitudo. Ad mi- hominum, ad fortitudinem. ζ) C/utnyulanlttr. - corny u bi fin ACDl I CiHlpB poo CDHL, «juar E, qucm F, jmùi G, quam I. »Λ dirigunt. - diriguntur P. S λ/. - yrrtinraxt ad c*L a, yrrtinfnt .<»< I‘. quoJ All |) fGMMfir. - yntifnt ABCDFFGHI. s) cn^FTKjfxri,-/rw.tfui M)CDEFHIKU *1 f-r^ytcr nullam fxricc^fjDiKM. - ρηγίίΓ jhjujm fcnccwhi'WH »» xv « t quaerens id quod naturaliter desideratur, non ubi scilicet beatitudoγ aeterna; quam intellectus humaquaerere debet, scilicet in Deo, sed in rebus tem­ nus non capit. Et ideo oportuit quod per diversa poralibus et caducis. Et ideo praemia trium pri­ bona nobis nota, describeretur, observata conve­ marum beatitudinum accipiuntur secundum ea nientia ad merita ύ quibus praemia attribuuntur. * Ad secundum dicendum quod, sicut octava bea· quae in beatitudine terrena aliqui quaerunt. Quae­ runt enim homines in rebus exterioribus, scilicet titudo est firmitas quaedam omnium bcatitudidivitiis el honoribus, excellentiam quandam et nura, ita debentur sibi omnium beatitudinum abundantiam: quorum utrumque importat regnum praemia. Et ideo redit ad caput, ut intclligantur caelorum, per quod homo consequitur excellen­ sibi consequenter ‘ omnia praemia attribui. - Vel, tiam et abundantiam bonorum in Deo. El ideo secundum Ambrosium ♦, pauperibus spiritu reregnum caelorum Dominus pauperibus spiritu re­ promittitur regnum caelorum, quantum ad glopromisit. - Quaerunt autem homines feroces et nam animae : sed passus persecutionem in cor­ immites per litigia el bella securitatem sibi acqui­ pore, quantum ad gloriam corporis. Ad tertium dicendum quod etiam praemia se­ rere, inimicos suos destruendo. Unde Dominus repromisit mitibus securam el quietam posses­ cundum additionem se habent ad invicem. Nam sionem terrae viventium: per quam significatur plus est possidere terram regni caelorum, quam soliditas aeternorum bonorum. - Quaerunt au­ simpliciter habere: multa enim habemus quae tem homines in concupiscentiis ct delectationibus non firmiter et pacifice possidemus. Plus est etiam mundi, habere consolationem contra praesentis consolari in regno, quam habere ct possidere: vitae labores. Et ideo Dominus consolationem ’ multa enim cum dolore possidemus. Plus est etiam saturari quam simpliciter consolari: nam lugentibus repromittit. Aliae vero duae beatitudines pertinent ad opera saturitas abundantiam consolationis importat. Mi­ activae bealitudinis, quae sunt opera virtutum sericordia vero excedit saturitatem : ut plus scili­ ordinantium hominem ad proximum: a quibus cet homo accipiat quam meruerit, vel desiderare operibus aliqui retrahuntur propter inordinatum potuerit. Adhuc autem maius est Deum videre: amorem proprii boni. Et ideo Dominus attribuit sicut maior est qui in curia regis non solum pran­ illa praemia his bcatitudinibus, propter quae ho­ det, sed etiam faciem regis videt. Summam autem mines ab eis discedunt. Discedunt cnim aliqui ab dignitatem in domo regia filius regis habet. I) QI/ARTUM SIC PROCEDITUR. VidctUP QUOd ■ ht Monte, lib. i, «p. «v. • cap. r, cap. τι, lcr*. •qq. η» • Art. pracecJ. a) consolationem. - vitae addunt Pd. p) praemio. — praemiis Pd. γ) beatitudo. - ipsa beatitudo codice*. 2>) merita. - mcnru»i ACDEGtIKI pB <) consequenter. - convenienter EF, om. E .Çtfï. QUAESTIO LXX, ARTICULUS l 461 QUAESTIO SEPTUAGESIMA lebitum, xi po. :cmporalibu> re. rnlibus iibfet edam aliqui ih lUceaot miser?.; cordibus reproib omni mi*cra DE FRUCTIBUS SPIRITUS SANCTI IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA •cjutir.h. γ\1 ειμ>ε, considerandum est de fructibus *. I y Et circa hoc quaeruntur quatuor. Primo: utrum fructus Spiritus Sancti sint actus. ARTICULUS PRIMUS idincs pertoai 1 beatitudxnenji dispoahomxD îdduntur. Xm lendum: l:-< titur. - 0«. el inter aboi, torem, qa « το praemio: », quae c« « Pltinl er sapienda UTRUM FRUCTUS SPIRITUS SANCTI QUOS APOSTOLUS NOMINAT Ab GALATAS V, SINT ACTUS .W G alat., c»p. v, IccL n. sic proceditur. Videtur quod lum id quod est ultimum, quod scilicet cx agro fructus Spiritus Sancti quos Apostolus ct arbore homo intendit habere. Et secundum nominat ad Gala!, v ♦, non sint actus. hoc, fructus hominis dicitur ultimus hominis finis, Id enim cuius est alius fructus, non quo debet Inii. Si autem dicatur fructus hominis id quod ex debet dici fructus: sic enim in infinitum irctur. Sed actuum nostrorum est aliquis fructus: dici- homine producitur, sic ipsi actus humani fructus tur enim Sap. m *: Bonorum laborum gloriosus dicuntur: operatio enim est actus secundus ope­ •vcn.j^ est fructus; et Ioan, iv * : Qui metit, mercedem rantis, ct delectationem habet, si sit conveniens accipit, et fructum congregat in vitam aeternam. operanti. Si igitur operatio hominis procedat ab homine secundum facultatem suae rationis, sic Ergo ipsi actus nostri non dicuntur fructus. 2. Praeterea, sicut Augustinus dicit, in X de dicitur esse Iructus rationis. Si vero procedat ab Trin. *, fruimur cognitis in quibus voluntas pro- homine secundum altiorem virtutem, quae est 3 pter · ipsa delectata conquiescit. Sed voluntas no­ virtus Spiritus Sancti; sic dicitur esse operatio stra non debet conquiescere in actibus nostris hominis fructus Spiritus Sancti, quasi cuiusdam propter sc. Ergo actus nostri fructus dici non divini seminis: dicitur enim I loan, ill *: Omnis ·ν«η·ο· debent. qui natus est ex Deo, peccatum non facit, quoniam 3. Praeterea, inter fructus Spiritus Sancti enu­ semen ipsius in eo manet. merantur ab Apostolo aliquae virtutes, scilicet ca­ Ad primum ergo dicendum quod, cum fructus ritas, mansuetudo, fides ct castitas. Virtutes autem habeat quodammodo rationem ultimi ct finis, nihil • qx.ut.m i. non sunt actus, sed habitus, ut supra * dictum prohibet alicuius fructus esse alium fructum, sicut est. Ergo fructus non sunt actus. finis ad finem ordinatur. Opera igitur nostra in·?«*> Sed contra est quod dicitur Mattii, xn ·: Ex quanlum sunt effectus quidam Spiritus Sancti in fructu arbor cognoscitur ; idest, ex operibus suis nobis operantis, habent rationem fructus: sed in­ homo, ut ibi exponitur a Sanctis. Ergo ipsi actus quantum ordinantur ad finem vitae aeternae, sic humani dicuntur fructus. magis habent rationem florum. Unde dicitur EcRespondeo dicendum quod nomen fructus a cli. xxiv *: Fiores mei fructus honoris et hone- · v»r». n· corporalibus ad spiritualia est translatum. Dicitur statis. autem in corporalibus fructus, quod ex planta An secundum dicendum ♦ quod, cum dicitur •yti.ueeoaL producitur cum ad perfectionem pervenerit, ct voluntas in aliquo propter sc delectari, potest mquandam in se suavitatem habet. Qui quidem telligi dupliciter. Uno modo, secundum quod ly fructus ad duo comparari potest : scilicet ad ar­ propter dicit causam finalem: et sic propter sc borem producentem ipsum ; ct ad hominem qui non delectatur aliquis nisi in ultimo fine. Alio fructum ex arbore adipiscitur. Secundum hoc igi­ modo, secundum quod designat causam forma­ tur, nomen fructus in rebus spiritualibus dupli­ lem: ct sic propter se aliquis potest delectari in citer accipere possumus: uno modo, ut dicatur omni eo quod delectabile est secundum suam fructus hominis, quasi arboris, id quod ab eo pro­ formam. Sicut palet quod infirmus delectatur in ducitur; alio modo, ul dicatur fructus hominis id sanitate propter sc, sicut in fine; in mediana quod homo adipiscitur. autem suavi, non sicut in fine, sed sicut in ha­ Non autem omne id quod adipiscitur homo, bente saporem delectabilem ; in medicina autem habet rationem fructus: sed id quod est ultimum, austera, nullo modo propter sc, sed solum pro­ delectationem habens. Habet enim homo et agrum pter aliud. - Sic igitur dicendum est quod in Deo ct arborem, quae fructus non dicuntur; sed so­ delectari debet homo propter se, sicut propter d primum ■ sicut Chrvio. 4 im sum ia re, Ikcnishuzu* d per divers j rvata com* attribuunt, octantei m teatitoi· I leatitudoun iutelEpnto ribui. - Vd. > spiritu re· ■·-·*· um ad $0· *· ’ ■ em in cor· praemia κ· icem. Nam rutn. quam imus quae ls est edam possidere: . Plu> est Jan: nam tortat Mi· plus sdhdesiderare m ridere: !um pranim autem labet Secundo: utrum differant a bcaliludinibus. Tertio: dc eorum numero. Quarto : dc oppositione eorum ad opera carnis. j 3) prepter. - Om. PABCDEFGH1I-1. 4Ô2 QUAESTIO LXX, ultimum finem : in actibus autem virtuosis, non sicut propter finem, sed propter honestatem quam continent, delectabilem ? virtuosis. Unde Ambro­ sius dicit quod opera virtutum dicuntur fructus, quia suos possessores sancta et sincera delectatione rejiciunt. ARTICULUS 11, 111 An tertium dicendum quod nomina virtutum sumuntur quandoque pro actibus earum: sicut Augustinus dicit quod Jides est credere quod non rides * ; et caritas est motus animi ad diligendum Deum et proximum *. Et hoc modo sumuntur nomina virtutum in enumeratione fructuum. xl u «· p) continent, delectabilem. - continet delectabilem ACDEhGIKL, continet delectabile in Pu. ARTICULUS SECUNDUS UTRUM FRUCTUS A BEATITUDINIBUS DIFFERANT Ad Galat^ cap. v, Icet. n ; In Iiaiam. cap. v. Videtur quod fructus u bcatitudinibus non differant. Beatitudines enim attribuuntur donis, ut t supra * dictum est. Sed hominem secundum quod movetur a Spiritu San­ cto. Ergo beatitudines ipsae sunt fructus Spiritus Sancti. 2. Praeterea, sicut sc habet fructus vitae ae­ ternae ad bcatitudinem futuram, quae est rei ; ita sc habent fructus praesentis vitae ad bcatitu’ dines · praesentis vitae, quae sunt spei. Sed fructus vitae aeternae est ipsa bcatitudo futura. Ergo fructus vitae praesentis sunt ipsae bealitudines. 3. Praeterea, dc ratione fructus est quod sit quiddam ultimum et delectabile. Sed hoc pertinet •qa.quiv,. m, autem praesentis vitae non sunt simpliciter ultimi ct perfecti : ct ideo non omnes fructus sunt bea­ titudines. Ad tertium dicendum quod aliquid amplius est de ratione beatitudinis quam de ratione fructus, ut dictum est*. •ι·,·^*». ;i) futura. - aeterna futura P. ARTICULUS TERTIUS UTRUM FRUCTUS CONVENIENTER ENUMERENTUR AB APOSTOLO IU Sent.. dist. xxxiv, qu. t, art. 5; Ad Galat., cap. v, Icet. vi. sic proceditur. Videtur quod Apostolus inconvenienter enumeret, ad Galat. v *, duodecim fructus. Alibi enim dicit esse tantum unum fructum prae­ sentis vitae; secundum illud Rom. vi ♦: fructum vestrum in sanctificatione. Et Isaiae xxvn* dicitur : Hic est omnis fructus, ut auferatur pec­ catum. Non ergo ponendi sunt duodecim fructus. 2. Praeterea, fructus est qui ex spirituali se­ mine exoritur, ut dictum est *. Sed Dominus, Matth. XII! *, ponit triplicem terrae bonae fructum cx spirituali semine provenientem : scilicet cente­ simum, et sexagesimum, et trigesimum. Ergo non sunt ponendi duodecim fructus. 3. Praeterea, fructus habet in sui ratione quod sit ultimum et delectabile. Sed ratio ista non in­ d tertium • Ver·. », »5. • V de quibus dicitur Apoc. ult. *: 2£r utraque parte /luminis lipnum vitae, afferens fructus duodecim. Quia vero fructus dicitur quod cx aliquo prin­ cipio procedit sicut ex semine vel radice, atten­ denda est distinctio horum fructuum secundum diversum processum Spiritus Sancti in nobis. Qui quidem processus attenditur secundum hoc, ut ? primo * mens hominis in selpsa ordinetur; se­ cundo vero, ordinetur ad ea quae sunt iuxta ; tertio vero, ad ca quae sunt infra. Tunc autem bene mens hominis disponitur in seipsa, quando mens hominis bene se habet et in bonis ct in malis. Prima autem dispositio mentis humanae ad bonum, est per amorem, qui est prima affectio et omnium affectionum radix, ut suPra * dictum est. Et ideo inter fructus spiritus ,u primo ponitur caritas; in qua specialiter Spiritus Sanctus datur, sicut in propria similitudine, cum •v«m et ipse sit amor. Unde dicitur Rom. v ·: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis. - Ad amorem autem caritatis cx necessitate sequitur gaudium. Omnis enim amans gaudet cx coniunctione amati. Ca­ ritas autem semper habet praesentem Deum, quem *ν«.Λ amat; secundum illud I Ioan, iv *: Qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo. Unde se­ quela caritatis est gaudium. - Perfectio autem gau­ dii est pax, quantum ad duo. Primo quidem, quan­ tum ad quietem ab exterioribus conturbantibus: non enim potest perfecte gaudere de bono amato, qui in eius fruitione ab aliis perturbatur; et ite­ rum, qui perfecte cor habet in uno pacatum, a nullo alio molestari potest, cum alia quasi nihil reputet; unde dicitur in Psalmo cxvm *: Pax multa T diligentibus legem tuam t, et non est illis scanda­ lum, quia scilicet ab exterioribus non perturban­ tur, quin Deo fruantur. Secundo, quantum ad sedationem desiderii fluctuantis: non enim per­ fecte gaudet de aliquo, cui non sufficit id de quo gaudet. Haec autem duo importat pax: scilicet ut neque ab exterioribus perturbemur; et ut desi­ deria nostra conquiescant in uno. Unde post cari­ tatem et gaudium, tertio ponitur pax. - In malis autem bene sc habet mens quantum ad duo. Primo quidem, ut non perturbetur mens per im­ minentiam malorum: quod pertinet ad patientiam.Secundo, ut non perturbetur in dilatione bonorum, quod pertinet ad longanimitatem: nam carere ‘ bono habet rationem mali, ut dicitur in V Ethic. * Ad id autem quod est iuxta hominem, scilicet proximum, bene disponitur mens hominis, primo quidem, quantum ad voluntatem bene faciendi. Et ad hoc pertinet bonitas. - Secundo, quantum ad beneficentiae cxccutioncm. Et ad hoc pertinet be­ nignitas: dicuntur enim benigni quos bonus ignis amoris fervere facit ad benefaciendum proximis.Tertio, quantum ad hoc quod aequanimiter to­ lerentur mala ab eisδ illata. Et ad hoc pertinet mansuetudo, quae cohibet iras. - Quarto, quanprimo. - in primo Phn γ) trpem lu.im. - nomen tuum cod\:c\ e! δ) ab cfo. — ei» :) et facti». - Om. IΓ. ARTICULUS III 463 turn ad hoc quod non solum per iram proximis non noceamus, sed etiam neque per fraudem vel per dolum. Et ad hoc perlinet Jides, si pro fide­ litate sumatur. Sed si sumatur pro fide qua cre­ ditur in Deum, sic per hanc ordinatur homo ad id quod est supra sc: ut scilicet homo intellectum suum Deo subiiciat, cl per consequens omnia quae ipsius sunt. Sed ad id quod infra est, bene disponitur homo, primo quidem, quantum ad exteriores actiones, per modestiam, quae in omnibus dictis ct factis ‘ * modum observat. - Quantum ad interiores con­ cupiscentias, per continentiam cl castitatem: sive haec duo distinguantur per hoc quod castitas refrenat hominem ab illicitis, continentia vero etiam : a licitis: sive per hoc quod continens paC litur concupiscentias sed non deducitur, castus T* autem neque patitur neque deducitur. Ad primum ergo dicendum quod sanctificatio fit per omnes virtutes: per quos etiam peccata tollun­ tur. Unde fructus ibi singulariter nominatur pro­ pior unitatem '4 generis: quod in mullas species ° dividitur, secundum quas dicuntur multi fructus. An secundum dicendum quod fructus centesimus, sexagesimus et trigesimus non divcrsificantur se­ cundum diversas species virtuosorum actuum: sed secundum diversos perfectionis gradus etiam unius virtutis. Sicut continentia coniugalis dicitur significari per fructum trigesimum; continentia vi­ dualis per sexagesimum; virginalis autem per cen­ tesimum. Et aliis etiam modis Sancti distinguunt tres evangclicos fructus secundum tres gradus vir­ tutis, Et ponuntur 1res gradus, quia cuiuslibet rei perfectio attenditur secundum principium, me­ dium et finem. An tertium dicendum quod hoc ipsum quod est in tristitiis non perturbari, rationem delectabilis habet. - Et fides eliam si accipiatur prout est fundamentum *, habet quandam rationem ultimi et delectabilis, secundum quod continet certitudi­ nem: unde Glossa * exponit: Fides, idest dc in· visibiiib us certitudo. Ad quartum* dicendum quod, sicut Augustinus dicit, super epistolam ad Galat. * Apostolus non hoc ita suscepit, ut doceret quot sunt (vcl opera carnis, vel fructus spiritus); sed ut ostenderet in quo genere illa vitanda, illa vero sectanda sint. Unde potuissent vel plurcs, vel etiam pauciores fructus enumerari. Et tamen omnes donorum ct virtutum actus possunt secundum quandam con­ venientiam ad haec reduci, secundum quod omnes virtutes et dona nccessc est quod ordinent mentem aliquo praedictorum * modorum. Unde et actus ‘,n sapientiae, et quorumcumque donorum ordinan­ tium ad bonum, reducuntur ad caritatem, gau­ dium et pacem. - Ideo tamen potius haec quam alia enumeravit, quia hic enumerata magis impor­ tant vel fruitionem bonorum, vcl sedationem ma­ lorum; quod videtur ad rationem fructus pertinere. ζ) etiam. - Ora, PpL ei it. r4) cattut. - CMtitM P Ûj unilarrtn. - nrtutem PADCDEFOHILa QUAESTIO LXX, ARTICULUS IV 4M ARTICULUS QUARTUS UTRUM FRUCTUS SPIRITUS SANCTI CONTRARIENTUR OPERIBUS CARNIS Ad (kdat,, cap. v, Icet. vi. singula singulis contraponantur: quia, sicut di­ fructus non contranentur operibus car­ ctum est *, Apostolus non intendit enumerare pmoi. nis quae Apostolus enumerat *. Con­ omnia opera spiritualia, nec omnia opera carnalia. traria cnim sunt in eodem genere. Sed - Sed tamen, secundum quandam adaptationem, opera carnis non dicuntur fructus. Ergo Augustinus, fructus super epistolam ad Galat.*, contraspiritus cis non contradantur. ponit singulis operibus carnis singulos fructus. 2. Praeterea, unum uni est contrarium. Sed Sicut fornicationi, quae est amor explendae libi­ plura enumerat Apostolus opera camis quam fru­ dinis a legitimo connubio solutus, opponitur ca­ ctus spiritus. Ergo fructus spiritus et opera carnis ritas, per quam anima coniungitur Deo: in qua non contrariantur. etiam est vera castitas. Immunditiae autem sunt 3. Praeterea, inter fructus spiritus primo po­ omnes perturbationes de illa fornicatione Conce­ nuntur caritas, gaudium, pax: quibus non corre­ ptae : quibus gaudium tranquillitatis opponitur. spondent ea quae primo enumerantur inter opera Idolorum autem servitus, propter quam bellum est carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, impudi­ gestum adversus euangelium Dei, opponitur paci. citia. Ergo fructus spiritus non contradantur ope­ Contra veneficia autem, et inimicitias ct contentio­ ribus carnis. nes et aemulationes, animositates et dissensiones, Sed contra est quod Apostolus dicit ibidem ♦, opponuntur longanimitas, ad sustinendum mala quod caro concupiscit adversus spiritum, et spiri­ hominum inter quos vivimus; ct ad curandum, tus adversus carnem. benignitas; et ad ignoscendum, bonitas. diaeresi­ Respondeo dicendum quod opera carnis ct fru­ bus autem opponitur fides; invidiae, mansuetudo; ctus spiritus possunt accipi dupliciter. Uno modo, ebrietatibus ct comessationibus, continentia. secundum communem rationem. Et hoc modo, An primum ergo dicendum quod id quod pro­ in communi fructus Spiritus Sancti contradantur cedit ab arbore contra naturam arboris, non di­ operibus carnis. Spiritus cnim Sanctus movet hu­ citur esse3 fructus eius, sed magis corruptio quae« manam mentem ad id quod est secundum ratio­ dam. Et quia virtutum opera sunt connaturalia nem, vel potius ad id quod est supra rationem : rationi, opera vero vitiorum sunt contra ratio­ appetitus autem carnis, qui est appetitus sensi­ nem ; ideo opera virtutum fructus dicuntur, non tivus, trahit ad bona sensibilia, quae sunt infra autem opera vitiorum. hominem. Unde sicut motus sursum et motus Ad secundum dicendum quod bonum contingit deorsum contradantur in naturalibus, ita in ope­ uno modo, malum vero omnifariam, ut Dionysius ribus humanis contradantur opera carnis fructi­ dicit, iv cap. de Div. Noni.*unde ct uni vir- •s.n.kcuvu .. '. . . .aAmcmf. bus spiritus. tuti plura vilia opponuntur. Et propter hoc, non 1*^^' Alio modo possunt considerari secundum pro­ est mirum si plura ponuntur opera carnis quam <π· prias rationes singulorum fructuum enumerato­ fructus spiritus. Ad tertium patet solutio cx dictis *. ’l0 rum. et operum carnis. Et sic non oportet quod D QUARTUM SIC PROCEDITUR. VidctUF quod « ver·. »7, 3) tix. - Om. cndicw. INDEX 15 quid, sicut ώndit enumcnrc · v . .. M* opera camah. i adaptationem, ïalat. ·, comn- ·.,.K ngulos frcdtit explendae litiopponitur ur Deo: in μα ac autem tn! icatione Conceitis opputo, iam bellum at pponitur pati is et conter:,. ! diuensiona nendum mate id Ciirad:;-'. itas. Ηασΰί· mantutludo; inenfa. id quod pn> toris, non & rruptio qoa- » connatura^ contra raii> licimtur, ooo im contegit Lil Dionrsiii» et uni rir- •C ·>η^. fenJ ter hoc oaa ramis qu~. EORUM QUAE IN HOC VOLUMINE CONTINENTUR PRIMA SECUNDAE SUMMAE THEOLOGIAE SANCTI THOMAE AQUINATIS CUM COMMENTARIIS CARDINALIS CAIETAN1 Praktatio................................................................ Fratris Thomae dc Vio Caictani Praefatio in Commentarios m Primam Secundae. Prologus................................................................................. QUAESTIO PRIMA Dc ultimo fine hominis. > > ,........... < ♦: pig. ........................................................... t · . . « . . « · · v 5 articulus v > ARTICCLV5 i Utrum homini conveniat agere propter tinem.........................pag» 6 n Utrum agere propter finem sit proprium rationalis naturae................................... · m Utrum actu* hominis recipiant speciem cx tine............................ «....................... « iv Utrum sit aliqui* ultimus finis humanae vitae.................................................. Utrum unius homini» possint esse plu­ re» ultimi fines.................... , . , . VI Utrum homo omnia quae vult, velit propter ultimum linem......................... All Utrum sit unus ultimus finis omnium hominum.............................................. . VIII Utrum in illo ultimo fine aliae crea­ turae conveniant................................... , » y io Utrum beatitudo sit operatio intellectui speculativi, an practici. ....... n Utrum beatitudo consistat in conddcratione scientiarum speculativarum. » sit Utrum beatitudo consistat in cognitione sub na miarum separatarum , scilicet angdonim.................... , » vin Utrum beatitudo hominis sit in visione divinae essentiae. ......... · Î2 34 35 QI AESTI O QUARTA 11 13 3t De his quae ad beatitudinem exiguntur. Utrum delectatio requiratur ad beatitudinem..........................................- . »4 Utrum in bcatitudinc iit principalius II ι5 visio quam delectatio....................... 3$ ΠΙ Utrum ad beatirudinem requiratur com­ ιό prehensio ........................................... 5q rv Utrum ad beatitudinem requiratur re­ QUAESTIO SECUNDA ctitudo voluntatis............................ 4»> v Utrum nd beatitudinem hominis requi­ De his in quibus hominis beatitudo consistit. ratur corpus....................................... Utrum beatitudo hominis consistat in VI Utrum aJ beatitudinem requiratur ali­ ARTICULUS I qua perfectio corpons.................... divitiis..................................................... >7 » Utrum Ixatitudo hominis consistar in VII Utrum ad beatitudinem requirantur ali­ II qua ateriora bona. ......... .............. 18 honoribus.............................................. VII! Utrum ad beatitudinem requiratur so­ ΠΙ Utrum beatitudo hominis consistar in cietas amicorum................................. fama, sive gloria................................ 45 »9 IV Utrum beatitudo hominis consistat in QUAESTIO QUINTA potestate. . ... .................. ·..................30 Dc adeptione bcatitudinis. Utrum beatitudo hominis consistat in Utrum homo possit consequi beatitualiquo corporis bono........................ 2! ARTICULUS I dinem. ........... ............................ n Utrum beatitudo hominis consistat in 47 Utrum unus homo possit esse beatior voluptate.............................................. 32 II altero................................................. VII Utrum beatitudo hominis consistat in > 4» aliquo bono animae............................ □3 m Utrum aliquis m hac vita possit esse ib. beatus ................................................. » vm Utrum beatitudo hominis consistat in IV Utrum beatitudo habita po*»it amitti. » > aliquo l>ono creato............................. 49 34 Utrum homo per sua naturalia possit v » QUAESTIO TERTIA acquirere beatitudinem. Quid sit beatitudo. V! Utrum homo consequatur beatitudinem per actionem alicuius superioris crea· 20 Utrum beatitudo di aliquid mercatum. ARTICULOS I 52 lurae.................................................... 37 Utrum beatitudo sit operatio.............. » II MI Utrum requirantur aliqua opera bona III Utrum beatitudo sit operatio sensiti­ ad hoc quod homo bcAtiludinem 28 vae partis, aut intellectivae tantum. consequatur a Deo. ......... .......... 53 IV Utrum, si beatitudo est intellectivae vm Utrum omnis homo appetat beatitu­ partis, sit operatio intellectus, an vo­ dinem........... «................................... 39 luntatis ............................................. · Summae Turou l). Thomas T. III. ARTICULUS I 59 INDEX .(66 QUAESTIO SEXTA De voluntario et involuntario. ASTICCLUS I n ili » » iv » v vi mi mu QUAESTIO DECIMAI ER I IA De electione, quae est actus voluntatis Utrum in humanis actibus inveniatur voluntarium................ pap. Utrum voluntarium inveniatur in ani­ malibus bruti*............................................. » Utrum voluntarium possit esse absque omni actu..................................................... · Utrum violentia voluntati possit in­ ferri ......................................... » 5 n 64 m 65 iv ib. v vi Utrum consilium sit inquisitio............... Utrum consilium -it dc fine, vcl solum dc his quae sunt ad finem................... 1 trum consilium sit solum dc his quae u nobis aguntur........................................ Utrum consilium sii dc omnibus quae a nobis aguntur...................................... Utrum consilium procedat ordine resolutorio...................................................... Utrum consilium procédai in infinitum. n ni IV V 101 !02 io3 » »o5 > 106 > ib. » 107 » » ib. 108 68 articulus 1 70 η 71 m ?· iv 74 » > 76 77 78 81 » 110 > III » ib. » 112 QUAESTIO DECJMASEXTA Dc usu. qui est actus voluntatis in comparatione ad ea quae sunt ad finem. articulus i » » > Utrum consensus sit actu» appetitivac. vcl apprehensis ac virtutis................... 1 trum consensus conveniat bruti» animnlibu»................................ Utrum consensus sit de fine, vcl de hi» quae sunt ad finem.......................... Utrum consensu» in actum pertineat tolum ad superiorum animae partem. » Utrum uti sit actu» voluntati*............... » 11 Utrum uti conveniat bruti» animalibus. > 111 Utrum usus possit esse etiam ultimi finis............................................................... » D' Utrum usus praecedat electionem. . . » «M 115 ib. 110 QUAESTIO DECLMASEPTIMA De actibus Imperatis a voluntate. Utrum imperare sit actus rationis, vcl voluntatis.............................................. » II Utrum imperare pertineat ad anima­ lia bruta................. .......... » 111 Utrum usus praecedat imperium. ... » Utrum imperium et actus imperatus IV sint actus unus, vcl diversi............... » Utrum actus voluntatis imperetur. . . » vi Utrum actus rationis imperetur. ... » QUAESTIO UNDECIMA vn Utrum netus appetitu» sensitivi impe­ De fruitione, quae est actus voluntatis. retur. .................................... » ARTICULUS I Utrum frui sit actus appetitivac po­ vni Utrum actus animae vegetabilis impe­ tentiae................................. ..................... retur........................................................... » 90 II Utrum frui conveniat tantum rationali IX Utrum actus exteriorum membrorum creaturae, an etiam animalibus brutis. imperentur............................................... » 9’ III Utrum fruitio sit tantum ultimi finis. 92 QUAESTIO DECIMAOCTAVA iv Utrum fruitio sit sohim finis habiti. . »· ib. Dc bonitate ct malitia humanorum actuum ARTICULUS I too De consensu, qui est actu» voluntatis in comparatione ad ea quae sunt ad finem. Utrum voluntas ad aliquid naturaliter ARTICULUS moveatur............. ................................... S3 Utrum voluntas moveatur dc necessitate 1! α suo obiccto......................................... 85 Utrum voluntas moveatur dc necessitate m ab inferiori appetitu........................... iv 87 Utrum voluntas moveatur de necessitate ob exteriori motivo quod est Deus. v 88 QUAESTIO DUODECIMA De intentione. 99 QUAESTIO DECIMAQUARTA QUAESTIO DECIMA De modo quo voluntas movetur. ARTICULUS I 98 QUAESTIO DECIMAQUINTA Utrum voluntas sit unium boni. ...» Utrum voluntas sit tantum fini», an etiam eorum quae xunl ad finem. . > Utrum voluntas eodem actu moveatur m finem, ct in id quod est ad finem. > Utrum voluntas moveatur ab intellectu. Utrum voluntas moveatur ab appetitu sensitivo. ................................. Utrum voluntas moveat scipsam. ... Utrum voluntas moveatur ab aliquo exteriori principio.................................... Utrum volunta» moveatur a corpore caelesti.................................. > 80 Utrum voluntas moveatur α Deo solo Utrum electio sit actus voluntatis, vcl rationi»..................................................... pzg· Utrum electio conveniat brutis animalibus...................................................... . . · Utrum electio sit »olum eorum quae sunt ad finem, vcl etiam quandoque ipsius finis. .............................................. . » Utrum electio sit tantum eorum quae per no» aguntur.................................... » Utrum electio sit solum possibilium. . » 1 irum homo ex necessitate eligat, vcl libere.......................................................... v De consilio, quod electionem praecedit. QUAESTIO NONA De motivo voluntatis. ARTICULUS I > 11 v vi - QUAESTIO OCTAVA De voluntate, quorum sit ut votitorum. articuli* i iv 61 QUAESTIO SEPTIMA De circumstantiis humanorum actuum. articulus 1 articulus 1 I 18 119 J2O ib. 121 122 ib. 135 in generali. ARTICULUS I Utrum intentio sit actus intellectus, vcl voluntatis . ... ............................. ... » II Utrum intentio sit tantum ultimi fini». 95 Utrum aliquis possit simul duo in­ III tendere................................................. , ib. Utrum intentio finis sit idem actus cum IV voluntate eius quod est ad finem. . 96 Utrum intentio conveniat brutis ani­ malibus . ... ............................................ 97 Utrum omnis humana actio sit bona, 127 vel aliqua mala..................................... Utrum actio homini» habeat bonitatem vel malitiam ex obiccto. ...... 128 Utrum actio hominis sit bona vcl mala ex circumstantia................................... 120 Utrum actio humana sii bona vel mala 1 Jo ex fine............................................... · . Utrum aliqua actio humana sit bona vcl mala in sua specie...................... Ή INDEX articulus vi ’ 'U VU VIII IX H XI M il Utrum actu» habeat speciem boni vcl mali cx tine.................... ..ραμ. Utrum species quae est ex fine, conti­ neatur sub specie quae est cx obiecto, sicut sub genere, vel c converso. . » Utrum aliquis actus sit indifferens se­ cundum suam speciem..................... » Utrum aliquis actus sit indiffèrent se­ cundum individuum........................ > Utrum aliqua circumstantia constituai actum moralem in specie boni vcl mali............................................... . . » Utrum omnis circumstantia augens bo­ nitatem vcl malinam, constituat actum moralem in specie boni vcl mah. » » 467 l32 QUAESTIO V1GESIMATERTIA Dc differentia passionum ab invicem. >33 134 Utrum passiones quae «unt in concu­ piscibili , sint diversae ab hi» quae sum in irasabib...................... ... I! Utrum contraricU» patiionum inud· bilis ii secundum conharicuiem boni ct mali.............................................. III I trum sit ahqua pa»xio animae non habenv contrarium....................... ... IV Utrum lint aliquae patriotic» differen­ te» vpccic. m eadem potentia, non contranac ad invicem............. . ARTICULUS I «57 |3M 159 QUAESTIO DECI.MANONA De bonitate ct malitia actus interioris voluntatis. Utrum bonitas voluntatis dependeat cx obiecto................................................... » Utrum bonitas voluntatis dependeat ex n solo obiecto. . ... ............................... · 111 Utrum bonitas voluntatis dependeat cx ratione.................................................... » IV Utrum bonitas voluntatis dependeat cx lege aeterna.......................................... » Utrum voluntas discordans a ratione V errante, sit mala ... ............................ » VI Utrum voluntas concordans rationi er­ ranti , sit bona. .............................. · VII Utrum voluntatis boniiA» in his quae sunt ad linem, dependeat cx inten­ tione linis.............................................. · VIII Utrum quAntitas bonitati* vcl malitiae in voluntate, sequatur quantitatem boni vcl mali in intentione........... 3 IX Utrum bonitas voluntati» dependeat ct confornntatc ad voluntatem divinam. » l trum ncccxsanum «>t voluntatem hu­ manam conformari voluntati divinae in volito, ad hoc quod eit bona. . . articulus III »u iff ARTICULUS I II III IV 11$ ;l·· VI n 11 U1 IV Utrum bonitas vel malitia per prius sit in actu voluntatis, vcl in actu exteriori.................................................. > Utrum tota bonitas el malina exteriori» actu» dependeat cx bonitate voluntatis. Utrum boniia» et malitia sit eadem ex­ terioris ct interioris actu».............. > Utrum actu» exterior aliquid addat de bonitate ct malitia tupra actum in­ teriorem................................................. » Utrum eventu» sequens aliquid addat dc lionitatc vd malitia ad exteriorem actum................................................ « . > Utrum idem actus exterior possit cmc bonus ct malus................................... II in IV Utrum actus humanus, inquanlum est bonus vel malus, habeat rationem rectitudinis vcl peccati........................ humanus, inquantum esi Utrum bonus vel malus, habeat rationem laudabilis vcl culpabili»........................ Utrum actus humanus, inquantum est bonus vcl malus, habeat rationem meriti vel demeriti.......................... Utrum actus humanus, inquantum est bonus vcl malus, habeat rationem meriti vcl demeriti apud Deum. . . ARTICULI S I '47 11 148 III »49 IV i5o 11 Utrum aliqua passio sit in anima. . Utrum passio magis rit in parte ap petiti va quam in apprchciuiva. . . c' Utrum bonum et malum morule po»· iit in paaiuonibu· animae inveniri . '79 Utrum omnis po>*io animae vit mala moralitcr .............................. Utrum pastio addat, sci diminuat, ad 181 bonitatem vcl malitiam actu» .... Utrum aliqua passio ut bona sci mab 182 > er sua specie............. ...................... J'. Utrum poaionc» irascilnlu sint priores poMiombos concupudbilis, vel e im consenso........................................ ... Utrum amor sit prima passionum con­ cupiscibili» ...................... ................. 184 Utrum sp« ait prima inter passiones 3 186 iroscibili» ......... ................................. Utrum iuac sint quatuor principales pas­ sione* gaudium, tnslitiA, spes ct timor. 1*7 QUAESTIO VIGES1MASEXTA Dc passionibus animae in speciali. Et primo, dc amore. n m » 153 IV Utrum amor sil in concupiscibili. . . Utrum amor sit passio. ........ Utrum amor *il idem quod dilectio. Utrum amor conscnienter dividatur In amorem amicitiae et amorrm concu­ piscentiae .......................................... 1S8 180 tb. 190 QUAESTIO VIGESIMASEimMA Dc causa amoris. ARTICULUS ! »59 » U » III » rv 161 ARTICULUS I Π III IV 164 » VI >65 166 167 I OX I (HI 192 Utrum bonum 4t sola causa amoris, 193 Utrum cognitio wt causa amoris. . Utrum similitudo iit causa amoris . . 194 Utrum aliqua alia powionum animae »95 sit causa amoris................................. QUAESTIO VIGES1MA0CTAVA De effectibus amoris. IÔ2 QUAESTIO VIGESIMASECt’NDA De subiecto passionum animae. articulus i 17Ü QUAESTIO V1GESIMAQUINTA Dc ordine passionum ad invicem. QUAESTIO VIGESI.MAPRIMA De iis quae consequuntur actus humanos ratione bonitatis ct malitiae. ARTICULUS 1 J ARTICULUS I ARTICULUS I lit IU 141 QUAESTIO VIGESIMA De bonitate et malitia exteriorum actuum humanorum. « »74 QUAESTIO VIGESIMAQUARTA Dc bono et malo in animae passionibus. 1 k Utrum pauio iit magi» in appetitu icntitivo quam intellectivo, qui dici­ tur voluntas........................................ /og. 171 ARTICULUS lîl Utrum unio sit effectus amoris . . . Utrum mutua inhaesio sit effectus amoris................................................. Utrum extusu sit effectus amoris. . . Utrum relu» sit effectu» amori». . . . Utrum amor sit passio lacsiva amantis. Utrum amor sit cnu*a omnium quae amans agit ........................................ '97 198 ·:■> 200 201 203 QUAESTIO VIGESIMANONA De odio. Utrum causa et obieclum odii ait ma­ 20Î lum ..................................................... Utrum odium causctur cx amore. 4 I! It! > rv 210 211 212 causa doloris sit bonum amisvel malum coniunctum.............. PW 249 25o concupiscentia sit causa doloris. appetitu» unitatis sit causa dou5i > loris. ......................................................... Utrum potestas cui non potest resisti, ib. iit causa doloris......................... ... Utrum »um, Utrum Utrum QUAESTIO TRIGESIMAPRIMA QUAESTIO TRIGESIMASEFHMA De delectatione secundum sc. De effectibus doloris vel tristitiae. ARTICULUS I 215 Utrum dolor auferat facultatem adsit passio..................... discendi..................................................... > 253 216 Π sit in tempore . . . Utrum aggravatio animi sit effectus 217 ll m differat a gaudio. . tristitiae vel doloris............................ 2$4 • IV iit in appetitu intel­ > ib. ΙΠ Utrum tristitia vel dolor debilitet 0lectivo ...................................................... ib. » mnem operationem............................ » V Utrum delectationes corporales ct sen­ rv Utrum tristitia magis noceat corpori sibile» sint maiores delectationibus 155 quam aliae animae passiones .... » 219 spiritualibus ct intelligibiiibus. . . . * VI Utrum delectatione» tactu* sint maio­ Ql AESTIO TRIGESIMA OCTAVA res delectationibus quae sunt secun­ 220 dum alios sensus. . ... ....................... De remediis tristitiae scu doloris. VI! Utrum aliqua delectatio sit non natu­ Utrum dolor vel tristitia mitigetur per 221 ARTICULUS I rali* ............... ...»..................... ... quamlibet delectationem...................... • 257 9 vm Utrum delectatio possit este delecta­ Utrum dolor vel tnstitia mitigetur per 222 II tioni contraria................. . fletum............................................. . , > 258 QUAESTIO TRIGESÏMASECUNDA III i !trum dolor et tristitia mitigentur per compassionem amicorum. >...........ib. De causa delectationis. IV Utrum per contemplationem veritatis, dolor et tristitia mitigentur ...... > 25ο Utrum operatio sit causa propria de­ ARTICULUS I lectationis ........... ...223 ................................ V Utrum dolor ct tristitia mitigentur per ib. 325 somnum ct balnea. ... >. . . . Utrum motus sit cau»a delectationi:: . 1! > m Utrum *pe» ct memoria sint causae QUAESTIO TIUGES1MANQNA 226 delectationis........................ -, ..... . ib. » IV Utrum trisiilin at causa delectationis. De bonitate et malitia trisUtiae seu doloris. Utrum actiones aliorum sint nobis • v 227 Utrum omni· tristitia sit mala. .... • 261 ARTICULUS I causa delectationis................................. > Utrum tristitia possit esse bonum ho• » VI Utrum benefacere alteri .u causa dc11 32# ne* tum....................... .......... » 2Ô2 lectationis................................................... 263 » 1Π Utrum tristitia possit esse bonum utile. > > VII Utrum similitudo sit causa delectatioib. IV Utrum dolor corporis sit summum nis. ................. > > 229 ib. malum. ............................................... > VU! Utrum admiratio sit causa delectationis. ARTICULUS 1 Utrum Utrum Utrum Utrum delectatio delectatio delectatio delectatio QUAESTIO QUADRAGESIMA QUAESTIO TR1GESIMATERTIA Dc De effectibus delectationis. ARTICULUS 1 I! > ΙΠ > ΐλ- Utrum delectationi» sit dilatare .... » Utrum delectatio causet sui sitim, vel desiderium............................................... » Utrum delectatio impediat usum ra­ tionis ....................................................... » Utrum delectatio perficiat operationem. 231 » > * QUAESTIO TRIGESIMAQUARTA » De bonitate et malitia delectationum. ARTICULUS » > > 1 11 ΠΙ rv Utrum Utrum Utrum Utrum gula num omni* delectatio sit mala. . . omnis delectatio iit bona. . . aliqua delectatio sit optimum. delectatio sit mensura vel re­ secundum quam iudicetur bo­ vel malum in moralibus. ... » > 235 236 237 » Utrum dolor sit passio animae .... > Utrum tristitia sit idem quod dolor. . » Utrum tristitia, scu dolor, sit contra­ na delectationi...................................... » IV Utrum omnis tristitia omni delectationi contrarictur............................................ > V Utrum delectationi contemplationis sit aliqua tristitia contraria................... » VI Utrum magis sit fugienda tristitia, quam delectatio appetenda............ » vn Utrum dolor exterior sit maior quam interior..................... » vn 1 Utrum sint tantum quatuor species tristitiae................................................. » > » > > De timore secundum se. 238 ARTICULUS l De dolore, seu tristitia, secundum se. » > QUAESTIO QUADRAGESIMAPRIMA QUAESTIO TRIGESIMAQl INTA ARTICULUS 1 • I! > Ill Utrum *pes sit idem quod desiderium sci cupiditas.............................................. » 265 Utrum spes sit in vi apprehensive, n 266 an in vi appetitiva. . . ...................... » 367 Utrum spes sit in brutis animalibus. . > III 269 IV Utrum spei contrarictur desperatio . . ib. Utrum causa spei sit experientia. . . . e: i V VI Utrum in iuvenibus ct in ebriosis abun270 det IMS...................................................... » 9 > VII Utrum spes rit causa amori*............... *7’ vm Utrum spes conferat ad operationem, ib. » vel magis impediat............................. ARTICULUS I ib. 232 233 passionibus irascibilis. Et primo. de spe ct desperatione. 240 241 > 11 > III > IV 343 245 246 247 > 372 >7’ ib. > 274 » 276 > > > > *77 ib. J7S 270 * ib. » > QUAESTIO QUADRAGESIMASECUNDA Dc obiccto timoris. ib. 242 Utrum timor sit passio animae .... Utrum timor sit specialis paulo. . . . Utrum sit aliquis timor naturalis. . . Utrum convenienter assignentur species timoris......................................................... ARTICULUS 1 » 11 » III » IV > V > VI Utrum obiectum timoris sit bonum, vel malum .......................................... Utrum malum naturae sit obiectum timoris......................................................... Utrum timor sit dc malo culpae . . . Utrum timor ipse timeri possit. . . . Utrum repentina magis timeantur. . . Utrum en contra quae non est remcdium, magis timeantur......................... INDEX QUAESTIO QUADRAGESIMATERTIA QUAESTIO QUINQUAGESIMAPRIMA De causa timoris. De causa habituum quantum ad generationem ipsorum. articulus t Utrum causa timoris sit amor..............pag. Utrum cauta timori» sit defectu». . . · n 281 282 QUAESTIO QUADRAGESIMAQUARTA De effectibus timoris, Utrum Utrum Utrum Utrum ARTICULUS I » II » » m IV limor timor limor timor faciat contractionem . facial consiliati vo». . faciat tremorem. . . . impediat operationem. . 283 •184 285 ib. QUAESTIO QUADRAGESIMAQlΗΝΤΛ Dc audacia. Utrum audacia sit contraria timori. Utrum audacia consequatur spem. . . Utrum detectus aliquis sit causa au­ daciae....................................... ... Utrum audaces sint promptiore» in principio quam in ipsis periculi». . ARTICULUS I n tu Π’ 287 288 QUAESTIO QUINQUAGESIMASECUNhA De augmento habituum. 2 m » > » QUAESTIO QUINQUAGESIMATERTIA 389 QUAESTIO QUADRAGESIMASEXTA ARTICULUS Utrum aliquis habitu» xit a natura. . pag. 33$ Utrum aliquis habitus causctur cx 327 acubus...................................... «... » tu Utrum per unum actum possit gene­ rari habitus....................................... » IV Utrum aliqui habitu» sint hominibus infusi a Deo.................................... » ARTICULUM t 11 Dc corruptione ct diminutionc habituum. articulus 1 Utrum habitu» corrumpi possit. ... · 11 Utrum habitus ponit diminui............. 1 m Utrum habitus corrumpatur vd dimi­ nuatur per solam co unionem ab opere ..................................................... > » Utrum ira sit »pectalis passio. . . . Utrum obicctum irae «it bonum , vel Π QUAESTIO QUINQUAGESIMAQUAJVTA malum. ................................................ Dc distinctione habituum. m Utrum ira sit in concupiscibili. . . . Utrum multi habitus possint e*»c in IV Utrum ira sit cum ratione. ....... ARTICULUS I una potentia................ ...... V Utrum ira sit naturalior quam concu11 Utrum habitu» distinguantur »ecundum pi»ccntia. . . ...................................... < obiecta.................... ......................... VI Utrum ira sil gravior quam odium. . Ul Utrum habitu» distinguantur secundum vu Utrum ira sit ad illos solum ad quo» bonum et malum....................... . est institui............................................. IV (Arum uno» habitus cx multis habi­ Vlll Utrum convenienter assignentur spe­ tibus coniiituatur. .......................... cie* irae................................................. QUAESTIO QUINQUAGESIMAQUINTA QUAESTIO QUADRAGESIMASEPTIMA Dc virtutibus, quantum ad suas essentias. De causa effectiva irae, et dc remediis cius. Utrum virtus humana sil liabitu». . . Utrum virtus humana «it habiuis opeII rativu»........................ ni Utrum virtus humana sit habitus bonus. IV Utrum virtus convenienter definiatur. ARTICULUS 1 Utrum icniper moûvum irae ait aliquid factum contra rum qui irascitur. . . Utrum sola parvipensio vd despectio 11 sit motivutn trac . ... ......................... U! Utrum excellentia imseentis iit causa irac....................................................... . IV Utrum defectus alicuius sit causa ut contra cum üciliu» irascamur. . ARTICULUS I » QUAESTIO QUTNQUAGESl.MASEXTA De subiecto virtutis. Utrum vinus sit in potentia animae Meut in subiecto................ ... ................ Utrum una virtu» possit c»sc in ploQUAESTIO QUADRAGESIMAOCTAVA ribu» potentii*..................................... Dc effectibus irae. Π1 Utrum intellectu» possit esse wbicctum virtutis.................................................. ARTICULUS I Utrum ira cause! delectationem. . . . TV Utrum iraaabili» ct concupiscibus unt II Utrum ira maxime causet fenorem subtectum virtuti*. ..... in corde............................................... V Utrum vire» apprehensivae sensitivae 111 Utrum ira maxime impediat rationis usum....................................................... sint subiccturn mtotii.......... . . VI Utrum \ olunto» possit eue subiectum IV Utrum ira maxime cause! taciturni­ virtuti»..................... ............................. 3o6 tatem ................................... . . . . QUAESTIO QUADRAGESIMANONA QUAESTIO QUINQUAGES1MASEPTÏMA Dc habitibus in generali, quoad eorum substantiam. Dc distinctione virtutum intellectualium. ARTICULUS I » ARTICULUS 1 U III IV ARTICULUS I Utrum habitus sit qualitas.................. II Utrum habitus iit determinata ipe e i es qualitatis................................................ Utrum habitui importet ordinem ad ni actum. .......... ...................... ................. Utrum sit necessarium esse habitum IV QUAESTIO QUINQUAGESIMA De subiecto habituum. ARTICULUS I ► II Ul IV M V Utrum habitu» intellectuale» speculativi sint virtutes........................................ Utrum »im tantum 1res habitu» intel­ lectuale» speculativi, scilicet capientia, «dentia ci intellectu»........................ 1 tmm habitus intellectuali» qui est ar», «it vinus..................................... Utrum prudentia sit virtus distincta ab arte ............................. ...... Utrum prudentia sit virtus itcccs»aria homini................................................. Utrum cubulia, synesi» et gnome unt virtutes adiunctac prudentiae. . . . Utrum in corpore sit aliqui» habitu». VI Utrum anima sit subiccturn habitus secundum suam csvcnliam, vel suam potentiam.............................................. QUAESTIO QUINQVAGESIMAOCTAVA Utrum in potentiis sensitivae partis De distinctione virtutum moralium possit esse aliquis habitui............... ab intellectualibus. Utrum in ipso intellectu sit aliqui» 320 Utrum omni» vinu» sil moralis. . . . habitus................................................ ARTICULUS I 322 n Utrum virtu· moralis distinguatur ab Utrum in voluntate sil aliquis habitu». ib. intellectuali .......... . . . . Utrum in angeli» sit aliquis habitus. INDEX 470 articulus ili iv v » in De comparatione virtutis moralis ad passionem. » iv > in rv 9 > 380 Utrum virtus morali* sit passio. . . . Utrum virtus morali* possit esse cum 38i » passione....................................... ... Utrum virtus moralis possit esse cum articulus 382 tristitia........................................... 3 Utrum omnis virtus moralis sit circa 383 passiones........................................ 3 Utrum aliqua virtus moralis possit esse » ib. absque passione......................... 3 v De aequalitate virtutum. 1 U ni » iv De distinctione virtutum moralium ad Invicem. > v m iv v Utrum sit unn tantum virtus moralis. Utrum virtutes morale* quae *unt circa operationes, distinguantur ab his quae sunt circa passione*.................. Utrum circa operatione* sit tantum una virtus moralis. .............. .............. Utrum circa diversas passiones diver­ sae sint virtutes morales. ...... Utrum virtutes morales distinguantur secundum diversa obiccta passionum. 3 vi 385 3. 3 389 Dc duratione virtutum post hanc vitam. ARTICULUS t 11 390 tu iv ib. v De virtutibus cardinalibus. Utrum virtute* morale* debeant dici cardinale* , vel principales....... Utrum sint quatuor virtute* cardinales. Utrum aliae virtutes mugis debeant dici principales quam istae............... Utrum quatuor virtute* cardinales dif­ ferant ab invicem......................... Utrum virtutes cardinale* convenienter dividantur in virtute* politicos, pur­ gatorias, purgati animi, et exemplares. > » 3 > u m iv v vi 3 394 » 3 3 > > 11 ni iv » 3 m n· 3 ib. 39« » » > 3 401 402 3; 4 o3 v » » > vi 3 > » 11 m iv 442 > 44* » 44$ » 44r-' » > 44s 449 » 4*° Utrum dona Spiritus Sancti sint con­ nexa. .......................................................... » 4$’ Utrum dona Spiritus Sancti remaneant in patna...................................................... » 4*2 Utrum remaneat caritas post hanc vi­ tam in gloria........................................... vn Utrum dignitas donorum attendatur secundum enumerationem Isaiae xi. viu Utrum virtute* sint praeferendae donis. 3 404 » > 4*’ 4*4 De bcatitudinibus. articulus i » 406 3 4°7 3 4°9 » * > n ni iv Utrum bcatitudine* distinguantur a vir­ tutibus el doni*...... » 4* ° Utrum praemia quae attribuuntur beatitudinibus. ad hanc vitam pertineant. » 4*7 Utrum convenienter enumerentur bea­ titudines.......... .................. » 4*8 Utrum praemia bcatitudinum conve­ nienter enumerentur.............................. » 4®° * 4°- QUAESTIO SEPTUAGESIMA 3 4’° De fructibus Spiritus Sancti. articulus 1 De medio virtutum. Utrum virtutes morales sint in medio. Utrum medium virtutis moralis sit medium rei, vel rationis. ...... Utrum virtutes intellectuales consistant in medio....................................... Utrum virtutes theologicae consistam in medio.................................................... > QUAESTIO SEXAGESIMANONA QUAESTIO SEXAGESIMAQUARTA ARTICULUS 1 » 4*9 44° Utrum dona differant a virtutibus. . n Utrum dona sint necessaria homini ad salutem............................ m Utrum dona Spiritus Sancti sint habitu*. iv Utrum convenienter septem dona Spi­ ritus Sancti enumerentur................... Dc causa virtutum Utrum virtus insit nobis u natura. . Utrum aliqua virtus causetur in nobis ex assuetudine operum............... Utrum aliquae virtutes morale* sint in nobis per infusionem........... Utrum virtus quam acquirimus cx ope­ rum assuetudine, sit eiusdem spe­ ciei cum virtute infusa............. 438 ARTICULUS 1 QUAESTIO SEXAGESIMATERTIA ARTICULUS 1 > u » Dc donis. 396 De virtutibus theologicis. Utrum sint aliquae virtutes theologicae. Utrum virtute* theologicae distinguan­ tur ab intellectualibus ct moralibus. Utrum convenienter tides, spes ct ca­ nta* ponantur virtutes theologicae. Utrum fides sit prior spe, et spes ca­ ritate ............................................... Utrum virtutes morale* maneant post hanc vitam............................................... Utrum virtutes intellectuales moneant po-a hanc vitam..................................... > Utrum fides maneat post hanc vitam. Utrum spes maneat post mortem in statu glonae.............................................. Utrum aliquid fidei sci spei remaneat in gloria................................................... QUAESTIO SEXAGESIMAOCTAVA QUAESTIO SEXAGES1MASEGUNDA ARTICULUS 1 Utrum virtus possit esse maior vel minor.......................................................... > 428 Utrum omne* virtute* simul in eodem existent», sint aequales..................... » 429 Utrum virtutes morales praeemineant intellectualibus..... ... » 4^1 Utrum iustitia sit praecipua inter vir­ tutes morales.......................................... » 4^4 Utrum lapientia sit maxima inter vir­ tute* intellectuales................................... » 435 Utrum carito* sit maxima inter virtutes theologica*............................................... » 4*7 QUAESTIO SEXAGESIMASEPTIMA 387 QUAESTIO SEXAGESIMAPWMA ARTICULUS 1 Utrum virtutes morale* sint ad invicem connexae.................. ......................... p&fi· 4*8 Utrum virtutes morales possint esse sine cariute................... » 42 3 Utrum caritas possit esse sine aliis vir­ tutibus moralibus................................... » 4*4 Utrum tides et spe* possint esse sine caritate . ■.................................................. » 4’5 Utrum caritas possit case sine tide et spe. » 427 QUAESTIO SEXAGESIMASEXTA QUAESTIO SEXAGESIMA ARTICULUS 1 3 11 > articulus t QUAESTIO QUINQUAGES1MANONA 11 v De connexione virtutum. n 3 > QUAESTIO SEXAGESIMAQUINTA » articulus i 3 Utrum sufficienter virtu* dividatur per moralem ct intellectualem.................... pag. 374 Utrum morali» virtus possit esse sine intellectuali............................................... > 3/5 Utrum intellectualis virtus possit esse sine morali.............................................. > 3/<‘ 3 4«* » 3 4«3 3 4’4 » 4’° n 111 » rv Utrum fructus Spiritus Sancti quos Apostolus nominat aj Galatas v, sint actus. > 4®1 Utrum fructus n bcatitudinibus dif­ ferant ......................................................... Utrum fructu* convenienter enumeren­ tur ab Apostolo. . . .................... ll>· Utrum fructus Spiritus Sancti contrarientur operibus carnis. . «. » 4°4