LEXICON PERIPATETICUM PHILOSOPHICO - THEOLOGICUM IN QUO SCHOLASTICORUM DISTINCTIONES ET EFFATA PRAECIPUA EXPLICANTUR AUCTORE NUNTIO SIGNORIELLO METROPOLITANAE ECCLESIAE NEAPOLITANAE CANONICO IN ARCHIEPISCOPALI LYCEO LOGICAE ET PROFESSORE EMERITO ΕΖΟΙΊΓΙΟ ACCURATE METAPHYSICAE QUINTA RECOGNITA ET EMENDATA Formam habe sanorum verborum (ΓΙ Tim. I. 13). Nobis ad certam regulam loqui fan eet, ne verborum licentia etiam de rebus, quae hin significantur, impiam gignat opinionem. (S. Aug.f De Civ. Dei, I, X, c. 23). ROMAE FRIDERICUS PUSTET PONTIFICALIS BIBLIOPOLA MCMXXXI · IMPRIMATUR -i- Joseph Pauca. Archiep. Philippen. V icesgerens. EüiTonis lus phophiefatis IN LEGUM FUTELA EST. Romae I ypographia Augustiniana. Opus istud quod in lucem quinio venit nullis indiget verbis ut philosophiae cultoribus magnis extollalur laudibus. Mullis abhinc annis magnopere illis in veris exponendis, tum in errori­ bus prollligandis eo usi sunt. Hisce temporibus nihil auctoritatis amisit, nihil praestantiae qua semper apud philosophos polluit. Scholasticorum philosophia enim quae empiriπ smum cum ratione armonice concordat adhuc viget, adhuc primas obtinet partes, quippe quae Rationa­ listarum somnia semper quam efficacissime adversatur innumerasque eorum fictiones omnino evertit. Scimus quidem novos haereticos novas eorumdem errorum formas inducere, ideoque, ad eos confutandos nos interdum ad nova semita cogi. Nihilominus ra­ tionis humanae iura nunquam dilabantur. Illud scho­ lasticorum: Omnis cognitio humana a sensu initium ducit, sed sensus non est totalis causa cognitionis. scholasticos vel a sensistis, vel ab ontologis vel ab idealistis. vel a modernistis, praecipueque pragmatistis om­ nino seiungit superque eos denique victores extollit. Numquid est homo sensus tantum? Numquid so­ lus intellectus aut sola voluntas? Ad ipsam fidem assequendam, illustrandam et de­ fendendam, cum actus voluntatis tum mentis operatio concurrant oportet. ίί Ideo Paulus gentes, revelatione destitutas repre­ hendit, quod rationis lumine usae non sint ad Deum cognoscendum et glorificandum, dicens: « Invisibilia enim Ipsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, i intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque Eius vir­ tus et divinitas 1 ». Et D. Thomas: « Omnem volun­ tatis motum — inquit — necesse est quod praecedat apprehensio ' ». Ergo qui nulla ante concepta opinione fidei stu­ dent, illi bona voluntate assentiantur et ratione utan­ tur: « In fide assensus et cogitatio sunt quasi ex ae­ quo 3 ». Qui mirus concentus omnium hominis potentia- 1 rum in captanda veritate, documentum praecipuum philosophiae scholasticae, continenter et efficacissime in hoc libro resonat, sive cum Auctor philosophica argumenta tractat, sive — et. si possibile esset, accu­ ratius atque suavius — cum theologicas disciplinas at­ tingit. Quare cum philosophiae tum theologiae cultores, praecipueque tirones, plurimi huius operis documenta semper fecerunt et qui dociles ea sequuntur, tuti et se­ curi. quasi moeniis et fovea muniti, pro aris pugnant et veritate cui student potiuntur; hic liber enim ma­ nu quasi comitatur veram fidem assequi cupientes. Faxit Deus ut lucem quam concupiscunt ad Dei gloriam et sui multorumque salutem inveniant. Neapoli, pridie solemnitalis S. Januarii, mc.mxxx. Doct. Franciscus Donato. Antistes Urbanas. ’ \d Rom. I. 20. 2 Summa th. I, q. LXXXII, a. 4 ad 3. 3 D. Thomas. De veritate, q. XTV, art. 1. :· iv : : Al) CLERI NEAPOLITANI ADOLESCENTES PROLOGUS AUCTORIS AI) TERTIAM EDITIONEM ANNI MDCCCLXXXI. Si tempus est ullum, quod bonorum animos, ut phi­ losophiae studium ad veteres Christianae sapientiae nor­ mas exigatur, vehementius possit intendere, hoe certe est, luvencs ornatissimi. Ex quo enim pessimo publico per omnes propcmodum humanae scientiae ramos Rationaliemus Germanicus pervasit, non modo multae cum in phi­ losophiae, tum in ceteris scientiis Catholicae veritati adver­ sae doctrinae obtinuerunt, sed et ipsa Christiana Theologia ad scientiam mere rationalem redacta fuit. Quod autem magis dolcndum nobis videtur, illud profecto est, e Catho­ licis non paucos, vana spe ductos revocandi ad verae Fidei lumen Rationalistas Protestantes, eo sua studia contulisse, ut ultima Transcendentalis philosophiae Germanicae pla­ cita cum Catholicae Ecclesiae dogmatibus componere adniterentur; ex quo factum est, ut, qui sine antiquitatis prae­ sidio et quodam voluti instrumento Christianismum vel tra­ dere, vel prosequi sunt ausi, hi umbram illius, atque va­ nam imaginem, quae stalim evanuit, sint consectati. Pa­ lam id quidem fecerunt Hermesius, Guntherus, quique eo­ rum vestigia sunt secuti: in quorum operibus rationalisions ille, qui a Pio Papa IX iam in Syllabo et nuperrime in Concilio Vaticano 2 damnatus fuit, undique dominatur. Jam, Scolasticae doctrinae contemptum praecipue in causa fuisse, cur huiusmodi Catholici in perniciosissimum hunc errorem adducti fuerint, idem Summus Pontifex nobis iis declaravit verbis: « Neque ignorabamus in Germania etiam fal­ sam invaluisse opinionem adversus veterum scholam, et adversus doctrinam summorum illorum doctorum, quos propter admirabilem eorum sapientiam, et vitae sancti­ tatem, universalis veneratur Ecclesia 3 ». Quocirca inter praecipuos nostrae aetatis errores illum etiam recensuit: I « Methodus et principia, quibus antiqui doctores Scholasti­ ci Theologiam excoluerunt, temporum nostrorum necessi­ tatibus, scientiarumque progressui minime congruunt 1 ». I Hinc Emincntissimus Xystus Riarius Sfortia, desidera- | tissimus Archiepiscopus noster, nostrorum temporum ratio­ nem apprime callens, ex quo huius ilorentissirnae Ecclesiae gubernaculo manum admovit, nihil habuit antiquius, quam ut adolescentis Cleri tum in philosophicis, tum in Theolo­ gicis disciplinis institutio ad sanctorum Patrum et Scolasticormn doctrinam exigeretur, praesertim vero divi Tho­ mae, qui priscorum institutorum investigationes in systema redegit, miraque perspicuitate exposuit. Id mirum, quan­ tum, Deo favente, profuit ad germanam et solidam scien­ tiae rationem. Nisi enim nostrarum rerum nos fallit amor, in hoc generali Catholicorum reditu ad veterum studia, Cie rus noster nulli se praebuit secundum. Quod quidem et li­ bri ad usum Lycei conscripti, et publicae disputationes iam partem nomine distinctionum significavi, eo quidem consi1 § π. 2 Sess. III. Constit. dogmar. De Fide CaihoL, c. IV, De Fide et ratione. 3 Lin. Apost. Archiepiscopo Mo na cens i et Frisingensi. 4 Syllab., § II. η. XIII. fecerunt testatissimum universis. Stimulos etiam hac in par­ te Clero nostro adiecit clarissimus Gulielmus Sanfelice, qui nuuc Neapolitanam Sedem illustrat, quique totus in eo est, ut quae Scholastici doctores tradiderunt, maximo in ho­ nore habeantur. Cum tamen plerisque vestrum, optimi luvenes, difficilis aliquando Scholasticorum intelligenlia evaderet, oh illud iarndiu obsoletum loquendi genus, saepe in votis vobis esse significastis, ut aliquod in promptu esset lexicon, quod ad illorum doctrinas expeditiorem vobis aditum patèfaceret. Non desunt quidem huius generis libelli; siquidem, praeter Axiomata philosophica, quae venerabili Bedae adseribuntur, et Distinctiones et axiomata philosophica a Georgia Reeb S. I. proposita (quae a cl. loanne Maria Cornoldi, eiusdem Societatis, recognita et aucta fuerunt), aliosque vetustioris aetatis, duo, unus Tornari, alter Bo­ noniae iamdudum editi sunt 5. Sed vel admodum parvae molis ii sunt, ob idque non paucis scitu necessariis carent, vel etiam non semper accurate Scholasticorum doctrinas declarant. Quapropter, cum non penitus ex usu illi vestro crederentur, ego, ut praesenti Christianae philosophiae in­ il staurationi meum quoque obolum conferrem, abundantius, fidcliusque Lexicon philosophiae peripateticae, iam anno MDCCCLIV, publicae luci commisi. Bifariam illud distri­ bui, ita ut altera pars vocabula, quae penes Scholasticos adhiberi solent, altera vero effata quae vel eorum theorias paucis coniplectuntur, vel tamquam semina, seu principia demostrationum habentur, explananda suscepi. Priorem lio, ut non tantum terminorum perspicuam traderem no5 Mitte Lexicon Bonavenlurianuni duorum illustrium virorum Ordinis Minorum Reformatorum Provinciae Venetae, anno mdccclxxx Venetiis editum; quod licet absolutam convenientiam doctrinae sanc­ torum Bonnventurae et Thomae Aquinatis iterum commonstret, tamen Scraphici Doctoris scripta proprius ac directe attingit : : vu : : tionem, verurn etiam vel multiplicem eorum significationem, vel diversam, qua illi sibi invicem comparantur, rationem aperirem. Quoniam illius, quale demum cumque fuerit opusculi iam aliquot abhinc annis nullum superfuerat exemplar, ubi mihi licuit, manum operi admovi, ut illud iterum vulgarem, in eoque conficiendo vestrae utilitati magis prospicere sate­ gi, adeo ut hoc Lexicon, quod anno MDCCCLXXII vobis si­ stebatur, a priori eius editione valde immutatum existeret. Etenim tum materiam magis emendatam mole duplicavi; tum congruentem Patrum sive loquendi rationem, sive doc­ trinam appositis adnotationibus identidem protuli; ttun denique quomodo ex terminorum distinctione, effatorum­ que recta interpretatione sofismatum solutio, verorumque dogmatum probatio derivari possit, subinde significavi. Et quoniam non pauca, quae Theologicis disciplinis rite per­ cipiendis viam muniunt, hoc lexicon peripateticum com­ plectitur, philosophico-theologicum ipsum inscripsi. Tertiam hanc Lexici Peripatetici editionem prodo, et quo emendatior atque locupletior evaderet, cum cura adlaboravi. Nemini autem negotium facessat, si ab eisdem Pe­ ripateticis proposita quandoque exempla occurrant, quae hodie scientiarum physicarum incremento haud satis qua­ drant; ea enim afferendi consilium mihi fuit ut illorum theorias fideli explanatione enunciarem; praesertim vero cum ex iis nihil quicquam detrimenti capiat doctrinae ve­ ritas. Illud denique pro certo habeatis me non alia de causa hunc laborem suscepisse, quam ut vestris commodis, quan­ tum per me fieri possit, consulerem. An istum mihi propo­ situm scopum attigerim, aliis indicandum relinquo. Vivite, optimi Adolescentes, huiusque Ecclesiae bono valete quam diutissime. Neapoli, festo die sancti Antonii Patavini MDCCCLXXX1. : : viu : ; Distinctiones. 1. Ab extrinseco - Ab intrinseco. Γ: Ab extrinseco motus 1 esse dicitur in eo, quod « non cooperatur ad mo­ tum, nisi recipiendo impressione Π agentis tantum ». E. g., generari est moveri ab extrinseco; siquidem per generatio­ nem « aliquid acquirit primam perfectionem sui esse, quae est etiam primum principium activum in ipso 2 »; ac pro­ inde, cum generatur, non potest moveri per aliquod prin­ cipium activum, quod iani sit ipsi intimum. Item motus ab extrinseco est in eo, quod « acquirit etiam perfectionem superadditam, qua limites suae formae excedit, seu quae ex principiis suae naturae non profluit, sicut cum paries de­ pingitur, vel aer illuminatur 3 ». Ab intrinseco motus esse dicitur in eo, quod per quamdam iam in ipso existentem perfectionem, tamquam per principium activum sibi pro­ prium, illum « operatur; sicut patet in motu naturali lo­ cali, et in sanatione, quae fit virtute naturae tantum 4 ». Ita etiam omnes operationes animae dicuntur motus ab intrin­ seco 5. Quod si perfectio, quae iam in re existit voluti prin1 Advertito nomen motus latiori sensu inlelligenduin hic eeee. Vid. vocem Motus (lilt. M: dist. 16 ss.). 2 S. Thom., In lib. IV Sent.. Dist. XXII. q. II. a. 1. 1 Ibid. 4 Ibid. Λ I, q. LXXVII, a. 1 c. :: 1 :: A DISTINCTIONES cipium alicuius motus, « non sufficit ad operandum effectum, sed cooperatur agenti exteriori »: tunc motus esse dicitur parlim ab intrinseco, partim ab extrinseco, « sicut patet cum ars naturam adiuvat r' ». - 2°: Ab extrinseco veritas ali­ cuius rei cognoscitur, cum ex principiis extra naturam rei sumtis constat, puta cx aliorum auctoritate. Ab intrinseco, cum argumentis cx ipsa natura rei petitis evincitur; e. g. immortalitas animae humanae cx eo, quod est substantia immateriali. - 3°: Ab extrinseco pro extrinsece. atque ab in­ trinseco pro intrinsece quandoque accipiuntur 7. 2. Absolute - Accommodative. Absolute, vel secun­ dum distributionem absolutam loti speciei illud attributum convenire dicitur, quod singulis individuis aeque conve­ nit, puta omnes homines libertate pollent. - Accommodati­ ve, vel secundum distributionem accommodam illud, quod aut non omnibus omnino individuis, aut omnibus, sed non eadem ratione convenit; e. g., omnes homines sunt men­ daces; omnes mala patiuntur. Ita etiam s. Thomas, ex­ plicans illa verba Ps., Omnia subiecisti sub pedibus Eius. inquit: « Illud omnia non est distributio accommoda ad aliqua genera, sed absolute ad omnia, quia omnia genera­ liter Ei (Christo) cl universaliter suhiecta sunt 89 ». Expli­ cans autem quomodo Christus pro omnibus mortuus sit. subdit: «Pro omnibus dupliciter potest inlelligi; vel ut sit distributio accommoda, scilicet pro omnibus praedesti­ natis. vel absolute pro omnibus quantum ad sufficientiam, sufficiens enim quantum ad se omnibus est, I Tini., c. 4: Qui est Salvator omnium, maxime fidelium. Chrysosl. : Pro omnibus hominibus aeneraliter mortuus est. quia omnibus pretium sufficit. Et si omnes non credunt. Ipse tamen quod suum est implevit 9 ». In lib. IV Seni., loc. cil. Vid. has voces (liti. E: diet. 10). 8 In Cap. // Ad llcb., lecl. II. 9 Ibid., led. HI. Vid. diam I, q. XIX, a. 6 ad 1. Exemplum dislribuliotiis accommodae affert s. Augustinus, ubi scribit· «Tamquam si dicamus verbi gratia... unus est hic litterarum magister, qui omnes docet: neque ibi inlelligi possunt omnes, nisi qui discunt v. De pecca­ torum meritis et remissione, lib. 1 r. 28. n. 56. . . 9 ♦ · i BHllt '4p,lt . ■ ■·?>,! • k . b DISTINCTIONES 3. Absolute - Comparative. Absolute ecu simpliciter de subiecto illud praedicatur, quod ipsi convenit non qua­ tenus comparatur cum aliis, sed quatenus in seipso spec­ tatur. - Comparative, id quod eidem subiecto convenit, prout cum aliis confertur. E. g., ignis noster absolute urere dicitur; comparative autem, nempe prout comparatur cum igne inferni, instar picti ignis urere censetur. Hac distinc­ tione explicat s. Thomas, quomodo creaturae aliquid sint, et nihil sint: siquidem absolute seu simpliciter non sunt nihil; sed comparative, nempe prout comparantur Deo. sunt nihil 10. 4. Absolute - Connotative. Absolute inter se diffe­ runt illae voces, quae res diversas significant. - Connotative autem voces, quae eandem reni significant, ita tamen ut altera quamdam relationem involvat, quae in altera non exprimitur; cuiusmodi sunt Deus et Creator. Huc spectat distinctio inter terminum absolutum et connotativum; ille tantummodo rem, e. g., Deus, homo; iste autem rem una cum relatione ad aliud exhibet, e. g., Creator, praeter actio­ nem Divinam, quae est ipsa Essentia Divina, quam praeci­ pue significat, relationem huius actionis ad creaturas in­ dicat. Exinde s. Bonaventura fallaciam huius argumenti, Creatio est actio Divina, seu Deus; atqui Deus est aeternus; ergo creatio est aeterna, ostendit: nam « aliquid, quod est aeternum ratione principalis significati, idest, quod est aliquid aeternum, ratione connotati dicitur temporale 11 ». Ampliori autem sensu terminus absolutus dicitur, qui si­ gnificat aliquid instar per se stantis, e. g., homo, iustitia; Connotalivus, qui aliquid significat instar adiacentis, e. g., corporeus, animatus. I 5. Absolute - Dependenter. Idem fere valent ac Es­ sentialiter - Participative ,3. 6. Absolute - Hic et nunc. Absolute quidquam spe­ ctatur, si nullius adiuncti ratio habetur. - Hic et nunc, si omnia adiuncta, puta loci, temporis, aliaque, quae nunc 10 Π Qq. dispp., De Ver., q. Il, a. 2 ad 8. In lib. I Sent., Diet. XXX, a. 1, q. I ad arg. Vid. has voces (liti. E: dist. 6). :: 3 :: A DISTINCTIONES in re occurrunt, inspiciuntur. Ita natura rei materialis ab intellectu absolute; a sensu, e contrario, prout ea est hic et nunc, cognosci dicitur 13. Ita etiain ambulatio absolute spectata est quaedam actio indifferens; ambulatio autem Petri hic et nunc potest esse praemio digna. 7. Absolute - Hypothetice. Absolute necessarium a dicitur quod est necessarium per id, quod in essentia sua est ». Hoc autem duplex est, nempe vel huiusmodi, ut ha­ beat necessitatem et esse ab alio; e. g., hominem esse ra­ tionalem; vel huiusmodi, ut cius necessitas non dependeat ab alio, sed ipsum sit causa necessitatis in omnibus ne­ cessariis; et hac ratione solus Deus est absolute necessa­ rius 14. - Hypothetice necessarium est quod, spectata rei na­ tura, aliter esse et evenire potest; ast, aliqua posita con­ ditione, necessario evenit, et ita se habet. Quare huiusmo­ di necessitas, ut s. Bonavcntura advertit, « non opponitur contingcntiae; nam aliquod contingens necessario sequitur; ut si ambulat, necessario sequitur, quod movetur 15 ». Hinc actiones humanae, quia praevidit eas Deus, non sunt abso­ lute necessariae; nam ratione suae causae, quae libera est, possunt esse aut non esse, sed tantum necessariae hypothe­ tice. « In praescito, subdit Seraphicus Doctor, non est ne­ cessitas absoluta, sed solum consequentiae, idest hypothe­ tica; quia necessario sequitur, Deus praescit hoc; ergo hoc erit 16 ; eadem ratione, qua quidquid est, dum est, necessa­ rio est. Et sane, « contingens, ait Aquinas, refertur ad Divinam cognitionem secundum quod ponitur esse in rerum natura; ex quo autem est, non potest non esse tunc quando est; quia quod est, neccsse est esse, quando est. non tamen sequitur, quod simpliciter dicatur necessarium 17 ». Rursus. hypothetice necessarium aliquid dicitur ex conditione finis; et est, ut s. Thomas ait, « illud, sine quo non potest conse1:1 Hine intclligib, quid bibi velit, intellectum abstrahere ab hic et nunc. Vid. Intellectus abstrahit a materia (litt. I: rff. ]6\ U In lib. I Sent., Dist. VI, q. I, η. 1 sol. 15 hi lib. I Sent., Dist. XXXVIII, a. 2, q. I ail arg. 10 Ibid. 17 Qq. dispp., De Ver., q. II, a. 12 ad 3. Vid. S. Ansc.fm., De tone. Praesc. Dei rum libero arbitrio. II. DISTINCTIONES qui aliquis finis, vel non ita faciliter. Finis autem est duplex: vel ad esse, et hoc modo cibus vel nutrimentum dicuntur esse necessaria, quia sine eis non potest esse homo; vel pertinens ad bene esse, et sic dicitur esse navis necessaria eunti ultra mare, quia sine ea exercere non potest actionem suam 18 ». 8. Absolute - MoDAUTER. 1°: Illud, quod in se tan­ tum, idest in sui substantia inspicitur, absolute; illud vero, quod in quadam sui conditione, modaliter considerari di­ citur. Ita manus expansa a manu contracta non quidem absolute, sed modaliter differt 10. - 2°: Absolute aliquid enunciatur de subiecto, cum tantum illius ad istud relatio ex­ primitur; e. g., homo est ratione praeditus; Modaliter, cum modus, quo attributum refertur subiecto, indicatur; e. g., necessc est, ut homo sit ratione praeditus. - 3°: Potest aliquod, uti mox dicemus, esse accidens vel absolute, vel modaliter 20. 9. Absolute - Totalitek. Absolute aliquid accipitur, cum tantum secundum sui naturam, praetermissis eius adiunctis, consideratur; Totaliter vero idem significat ac universaliter, sive omnino. E. g., virtutes totaliter, seu om­ nibus modis sunt bonae; divitiae autem et honores tantum si absolute, spectentur 21. Atqui, ut a rebus theologicis exem­ plum sumamus, Corpus Christi viventis et mortui absolute fuit idem numero, « quia non habuit aliam hypostasim vi­ vum et mortuum, praeter hypostasim Acerbi Dei »: at tota­ liter non fuit idem numero, nam « corpus, quod desinit esse vivum, non totaliter idem remanet 22 ». 10. Abstratio: formalis - totalis. Abstrahere signi­ ficat alterum ab altero separare; unde res, quae sumitur separatim ab iis, quibuscum coniungitur, dicitur abstracte sumpta. Porro abstractio, quae in scientiis occurrit, non est 18 In lib. 1 Sent., loc. cit. lw Vid. Simpliciter - Secundum quid (lilt. S; dist. 17) et Ul Sic · Absolute (lilt. U: dist. 15). 20 Vid. Accidens: absolutum · modale (lilt. A: dist. 14). 21 Vid. s. Thom. 2Λ 2**\ q. LVIII, a. 10 ad 2. 32 3, q. L, a. 5 c. :: 5 :: A niSUNCTIONLS abstract io realis, seu materialis, quae posita est in vera se­ paratione eorum, quae naturaliter coniuncta sunt, puta cum ab ave pennae avelluntur; sed abstractio interitionalis sive logica. lain haec fit per intellectum, qui in aliqua re ad unum attendit, relictis aliis, quae cum hac iuncta reperiuntur: uti si alicuius aedificii sola latitudo consideretur. Haec autem abstractio duplex est, scilicet totalis, seu universa­ lis, ct formalis. - Abstractio totalis fit, cum natura superior, sive universalior sine notis, quibus ad speciem vel indivi­ duum determinata est, spectatur; uti cum de aliquo homi­ ne cogito ipsum esse animal rationale, quin cogitem ipsum esse hunc hominem; vel, cum animal considero, quin ip­ sum, uti hominem, inspiciam. Dicitur totalis, quia natura communior, e. g., animal, se habet ut totum respectu na­ turae inferioris, c. g., homo. - Abstractio autem formalis fit cum in sui essentia tantum aliqua natura accipitur extra sublectum, in quo subsistit, vel cui inhaeret, e. g., humani tas, albitudo. « Duplex, ait s. Thomas, fit abstractio per intellectum: una quidem, secundum quod universale ab­ strahitur a particulari, ut animal ab homine; alia vero, se­ cundum quod forma abstrahitur a materia, sicut forma cir­ culi abstrahitur per intellectum ab omni materia sensibi­ li 23* n. Hinc abstractio, qua corpus naturale consideratur, utpote constituensobiectum scientiae physicae, non est qui­ dem formalis, sed totalis. Circa huiusmodi duplicem ab­ stractions speciem haec etiam adnotare praestat. Abstracta priori ratione. secus ac illa, in quibus abstractio est forma­ lis, 1° significari possunt in concreto, e. g., « homo signi­ ficatur ut tpii habet humanitatem »; 2° α Non prohibentur habere aliquid aliud, quod non pertinet ad rationem (nem­ pe essentiam) horum, nisi solum, quod est oppositum his. Et ideo homo... potest aliquid aliud habere, quam huma­ nitatem 21 ». E contrario, humanitatis non nisi in abstracto significatur, et quoniam solam rei essentiam indicat, nihil aliud practer ipsam exhibere potest 25. 23 1, q. XL. a. 3 c. -* Vid. s. Thoni., Super Hoet., de Hebdomadibus, Icet. I. - De abstractione totali ct formali vid. Caici, in Prol. Do Ente et Essentia. DISTINCTIONES A 11. Abstractio: negativa - praecisiva. Abstractio ne­ gativa est ea, qua non modo concipitur unum sine alio, cum quo coniunctum est, sed negatur etiarn illi inesse; uti si parietem apprehendam, non apprehensa albitudine, quae in eo est, et dicam: paries non est albus. Abstractio autem praecisionis est, qua unum mente concipitur sine altero absque affirmatione an! negatione, adeoque efficit ut intel­ lectus consideret subiectum, non habita ratione alicuius ac­ cidentis; puta si parietem sine albitudine intclligam, nihil affirmando, nihilque negando. Per hanc abstractionem in­ tellectus agens considerat essentiam rei ab accidentibus seiunctam, et speciem inlelligibilem eiTormat 2C. Primum abstractionis genus dicitur etiam abstrahere per modum compositionis et divisionis; alterum, per modum simplici­ tatis. '< Abstrahere, inquit s. Thomas, contingit dupliciter: uno modo per modum compositionis et divisionis, sicut cum intelligimus aliquid non esse in alio, vel esse separatum ab eo: alio modo per modum simplicitatis, sicut cum intelli­ gimus unum, nihil considerando de alio 26 27 ». 12. Abstractive - Intuitive - Comprehensive. Prae­ dicantur hae voces de cognitione. Abstractive cognitio ea dicitur, qua res non cognoscitur prout in seipsa est, eo quod per speciem alterius rei apprehenditur, Intuitiva, qua res. uti in seipsa est, immediate cognoscitur, eo quod tamquam cognoscibilis, sive, ut aiunt, in ratione obiecti cogniti, imme­ diate menti adest vel per suam essentiam, vel per speciem sibi propriam. E. g., cognitio, qua mens Deum in hac vita attingit, est abstractive ; illa autem, qua Beati frumitur, est intuitiva 2\ lam ipsa cognitio intuitiva vel est simpliciter intuitiva, vel etiam comprehensiva, qua nempe res non so­ lum prout in seipsa est cognoscitur, sed etiam tantum co26 Vid. Intellectus agens, (litt. I: dist. 19). 27 I, q. LXXXV, a. 1 ad 1. Huic generi abstractionis s. Augusti­ nus innuit his verbis: « lam norro ab eo, quod est in memoria, animi aciem avertere, nihil est aliud, quam non inde cogitare»; De Trin.. lib. XI, c. 8. 2S De cognitione intuitiva et abstractive acute agit Ioann, as. Tho­ ma, Cursus philosophicus, pars. I, q. XXIII, art. 1, p. 285 sqq. Lug­ duni 1678. A DISTINCTIONES gnoscitur, quantum in se cognoscibilis est 2n, ita ut cognitio totam rei magnitudinem exaequet, et exhauriat 30. Unius­ modi est cognitio, quam Deus de seipso habet. Ita etiam Angeli comprehensive cognoscunt omnia sibi inferiora or­ dinis naturalis. Intuitiva cognitio distinguitur etiam contra discursivam; de quo vid. voces Intuitive - Discursive, 13. Accidens: logicum - physicum. Accidens physi­ cum, sive praedicamenta!e significat omne illud, quod sub­ stantiae opponitur, ideoque est illud, cui convenit esse non in ee, sed in aliquo subiecto; lux: est, inhaerere substantiae, uti figura et modus quilibet. Accidens vero logicum, seu praedicabile, est qualitas, quae ita advenire cuidam subiecto intelligitur, ut neque eius essentiam constituat, neque ab essentia necessario fluat; ut esse doctum, album etc.; quo­ circa definitur: quod adest, vel abest sine subiecti ipsius corruptione, hoc est, sive subiecto convenire cogitetur, sive non convenire, nihil mutatur de illius essentia. Hinc color niger, etsi a corvo sit inseparabilis, tamen est acci­ dens, quia, licet corvus albus esse non intelligatur, nihil intelligitur, quod essentiae corvi repugnet. Ex qua explicatione intelligis peccatum, etsi animam quodammodo corrumpat, tamen, secus ac Flaccus Hillyricus putavit, est accidens; nam ipso et manente per reatum et maculam, et sublato per iustifleationem, adhuc subiectum, idest anima suam essentiam relinet. Id magis fit per­ spicuum ex eo quod peccatum, seu malum, non quidem effective corrumpit bonum, sicut pictor dicitur facere al­ bum parietem; sed formaliter, eo modo loquendi, quo di­ citur albedo facere album; nempe malum « ratione ipsius privationis dicitur corrumpere bonum, quia est ipsa corruptio, vel privatio boni 31 ». 14. Accidens: modale - absolutum. Sunt duae epecies accidentis physici. Accidentia absoluta sunt, quae pro*» Vid. e. Thom., q. XII, a. 7 c. 30 « Illud scientia comprehenditur, quod scientis comprehensio­ ne finitur »: s. Aug., De Cit. Dei, lib. XII, c. 18. Et XLVII, c. 9: « Res comprehenditur, cum ita videtur, ut nihil eius lateat videntem ». 31 I, q. XLVIII. a. 1 ad 4. DISTINCTIONES prie substantiam afficiunt; modi autem, secundum quo· accidentia absoluta substantiam afficiunt, dicuntur acciden­ tia modalia. E. g., calor aquae est accidens absolutum, in­ tensio autem vel remissio caloris est accidens modale. lam accidentia absoluta Scholastici docent ita inhaerere subiecto. ut possint virtute Divina sine illo existere 3J. 15. Accidens: respectivum - absolutum. Accidenti* absoluta, prout contra accidentia respectiva distinguuntur, sunt quae in subiecto manent, hoc est, substantiam ita af­ ficiunt, ut ordinem ad aliud in ea non ponant; e. g., quan­ titas in ligno. Accidentia respectiva, seu relativa, sunt quae in subiecto non manent, hoc est, substantiam ita afficiunt, ut in illa ordinem ad aliud ponant; c. g., aequalitas, per quam lignum ad aliud refertur. Qua re essentia acciden­ tis respectivi non in eo, quod substantiae inest, sed in eo, quod substantia per esse ipsius ad aliud refertur, consistit. 16. Accidens: speciei - individui. Accidens speciei est illud, quod ex cunctis et adaequatis principiis speciei per sc consideratis emanat, ac proinde essentiam speciei ne­ cessario consequitur; e. g., esse liberum in ente intelligentia praedito. Accidens individui, profluit ex principiis spe­ ciei, prout haec in individuo determinantur, et ideo eius es­ sentiam contingenter consequitur. Primum dicitur pro­ prium, et est quartum praedicabile; alterum est quintum praedicabile, seu illud accidens logicum, de quo paulo ante diximus 33. Utrumque vocatur accidens, quatenus neutrum essentiam rei ingreditur, et ideo ei accidere, seu advenire intelligitur; illud quidem necessario, istud vero contingen­ ter; ac proinde illud dicitur accidens perse, hoc autem ac­ cidens per accidens 34. 17. Accidenta liter - Essentialiter. Γ: Accidentaliter dicuntur invicem differre individua, quae ad eandem spe­ ciem pertinent; c. g., Socrates cl Plato. Essentialiter ea, quae vel toto genere sunt diversa, et in nullo genere con­ veniunt, uti Deus et creatura; vel quae, licet conveniant in 12 Vid. Accidentis esse est inesse (A: eff. 10). 33 Vid. litt. A: dist. 13. Vid. s. Thom.. Qq. dispp.. de Pot. Dei. q. V. a. 4 ad 3. :: 9 :: A rnsuxcnoNEs aliquo genere, differunt tamen vel in aliis proximis gene­ ribus, uti homo et arbor, vel saltem in specie, uti homo et equus. 2°: Illa substantia, quae alteri advenit secundum contactum; e. g., vestis homini, vel sicut motor mobili, ita Angelus corpori, quod assumit, accidentaliter advenire di­ citur. Essentialiter autem quae alteri ita advenit, ut vel cum ea unum esse completum constituat, quemadmodum fit in coniunctione animae et corporis in homine; vel licet alteri adveniat post eius esse completum, tamen trahitur ad unio­ nem in illo esse, « sicut in resurrectione corpus adveniet animae praeexistenti; non tamen accidentaliter, quia ad idem esse assumetur, ut scilicet corpus habeat esse vitale per animam 35 ». Hinc etiam demonstrat s. Thomas natu­ ram humanam, etsi advenerit Filio Dei habenti esse per­ fectum ab aeterno, tamen Ei non uniri accidentaliter, nam « Verbum Dei ab aeterno esse completum habuit secundum hypostasim, sive personam; ex tempore autem advenit ei natura humana, non quasi assumpta ad unum esse, prout est naturae, sicut corpus assumitur ad esse animae; sed ad unum esse, prout est hypostasis, vel personae 38 ». 3°; Es­ sentialiter praedicatur de subiccto illud, quod constituit speciem, idest essentiam illius, vel ex principiis speciei ne­ cessario producitur, atque ideo eius oppositum eidem subiecto repugnat; e. g., ratio et libertas de homine. Acci­ dentaliter vel contingenter illud, quod etsi negetur de su· biecto, vel oppositum affirmetur, eius essentia adhuc con­ sistit; e. g., esse philosophum de Socrate. 18. Actio: IMMANENS - TRANSIENS. Actio inunanens ea est, cuius terminus in ipso agente, tanquam in subieclo recipitur; uti contemplatio, quae manet in contemplante. Transiens vero, cuius terminus est in subiccto distincto ab ipso agente: uti calefactio, quae manat a calafaciente in id, quod calefit, eique formam aliquam impertitur, idest calo­ rem. Haec proinde, docente s. Thoma 37, est potius perfodio patientis, illa vero ipsius operantis. Ex qua notione actionis 33 3, q. II, a. 6 ad 2. · 33 Jbid. 37 1‘ 2“ q. XXXI, a. 5 c. :: 10 :: 0IST1NCTI0NES A immanentis el transeuntis demonstratur creationem ad ge­ nus actionis transeuntis pertinere, nam « est talia actio, quae effectum exteriorem relinquit 3t> ». 19. Actio - Factio. 1°: Operatio immanens actio, ope­ ratio transiens factio, sive effectio proprie dicitur. 2°: Ope­ ratio, quae subicclum, in quo liat, non expostulat, factio potius quam actio dicitur. Hinc, aiente s. Bonaventura, « Creare non est agere, sed facere. Et in hoc differunt agere et facere; nam agere in quid agat, exigit, facere autem e converso 3 *39 ». 3* : Effectiones sunt operationes, quae post se opus aliquod relinquunt, ut aedificatio domus: actiones. quae nihil operis effecti post se sinunt, ut saltatio aut can­ tio ‘°. 4°: Actiones sunt operationes, quas ex praeceptis et legibus vitae ac iuris regulis aestimamus: effectiones, quas ex regulis el praeceptis suarum artium. Hinc ab actionibus absolute boni dicimur aut mali; ab effectionibus non item, sed boni tantum aut mali artifices. E. g., qui iuste aut for­ titer agit, absolute bonus dicitur, et iustus aut fortis; et qui in iustitiae aut fortitudinis leges impingit, omnino malus el iniustus, aut ignavus nuncupatur. At qui concinne canit, non omnino bonus, sed cantor solum bonus; et qui minus apte canit, non continuo malus habebitur, sed malus cantor. 20. Actus - Potentia. Actus significat Γ: operatio­ nem: e. g actus intellectus cl eiusdem operatio idem sunt. Actus hoc sensu acceptus actus secundus, ut mox dicemus, appellari consuevit, eique opponitur potentia, seu facultas, quae est proximum principium, ex cuius virtute operatio 3S In lib. / Sent., Disl. XL, q. 1, a. 1, ad 1. 39 In lib. II Sent., Dist. 1, p. 1, a. 1, q. 1 ad arg. 1,1 « Facere dicitur in artibus effectricibus ni quibus remanet res, quae fit, ut in fabrili et similibus. Absoluta enim effectione, remanet lectus. Agere autem dicitur in iis, in quibus non remanet opus, idest quod fuit effectum, ut in 'ibiae ludo et saltatione »; s. loann. Daniasc., Dialect., c. 65. Et s. Ambrosius: « Artium aliquae sunt in corporis motu. aut sono vocis, quorum ubi cessavit motus aut sonus, nihil su­ perfuit, aut remansit spectantibus, aut audientibus. Aliae huiusinodi sunt, ut, cessante quoque operationis officio, operis munus appareat, ut aedificatio atque factura, quae etiam tacente artifice, peritiam eius ostendunt, ut operatori operis sui testimonium suffragentur »; Hexaem., lib. I, c. 5. DISTINCTIONES producitur. 2°: Significat vel id, quod rem determinat, «eu perficit; unde actuare est determinare, seu perficere; e. g., anima est adus corporis, rationalitas est actus animalitatis; vel quod ex aliqua re educitur, cuiusmodi est ignis, qui ex ligno evolvitur, aut figura Caesaris in marmore insculpta. Actus, cui haec significatio adnectitur, vocatur actus forma­ lis, eique e contrario respondet potentia passiva, seu subiectiva, quae est capacitas subiecti ad recipiendum actum for­ malem sive substantialem, sive accidentalem; v.-g., dispo­ sitio corporis ad recipiendam animam, pelluciditas aëris ad lumen suscipiendum, capacitas marmoris inelaborati ad re­ cipiendam figuram, etc. 41. 3°: Quandoque usurpatur pro ipsa entitate scu existentia rei, qua ratione quidquid est extra nihilum, sive existit, dicitur actus entitativus, vel ha­ bere actum entitativum; eique opponitur potentia obiectiva, quae est mera rei possibilitas, scu non repugnantia ad existendum; in qua potentia modo est Antichristus, qui licet non existât, potest tamen existere 42. 21. Actus hominis - Actus humani. Actus humani sunt ii, in quos homo virtutem eligendi, ac proinde domi­ nium exercere potest; ct quoniam voluntas est, quae per ra­ tionis consultationem, seu deliberationem aliquid prae alio eligit, ideo actus humani sunt qui a voluntate deliberata pro­ cedunt. Dicuntur autem humani, quia sunt proprii hominis, prout est homo, et a creaturis ratione carentibus distingui­ tur. Actus hominis appellantur, qui non sunt proprii homi­ nis, prout est homo, idest fiunt sine deliberatione rationis, ac proinde sine electione voluntatis 43. Ex his colligitur hu­ manos proprie esse illos actus, qui quoad modum operandi actiones excedunt rerum ratione carentium, non item qui tantum quoad substantiam proprii sunt hominis, puta intel­ lectiones et volitiones necessariae; siquidem hae operatio­ nes, cum penes liberam potestatem hominis non sint, ope­ rationibus rerum naturalium quodammodo assimilantur 44. Vid. Forma - Materia (F: Dist. 9). Vid. Potentia: obiectiva - subiectiva (P: Dist. 27). 1Λ 2Μ. q. I, a. 1 c. Vid. Caietan.. in loc cit. *>. Thomae. :: 12 :: DISTINCTIONES 22. Actus: elicitus - imperatus. Jcius eliciti sunt qui per se ad voluntatem pertinent, ab eaque tamquam ac­ tiones eius propriae immediate producuntur; e. g., velle, consentire, eligere. Imperati dicuntur illi, qui per alias fa­ cultates a voluntate motas producuntur; ita ut ad volunta­ tem spectent, non prout ab ipsa producuntur, sed prout mo­ vet alias potentias ad exercendos actus sibi proprios; e. g., contemplatio, deambulatio. « Hoc interest inter elicere ac tum et imperare, quod habitus vel potentia elicit illum ac­ tum, quem producit nullo mediante; sed imperat actum, qui producitur mediante potentia, vel habitu inferiori circa obiectum illius potentiae 45 ». Ex quo patet actum elicitum esse rationem, cur actus imperatus habeatur, proin deque hunc ab illo dependere. 23. Actus: primus - secundus. 1°: Actus primus di­ citur tum prima forma, scu essentia rei, tum eius integritas. Actus secundus est eius operatio: « Actus primus est, qui dat esse et speciem et rationem ei, cuius est actus. Actus vero secundus non est principium operationis, sed ipsa ope­ ratio 46 ». Hoc sensu malum physicum consistere docetur in amotione actus primi, uti caecitas in animali, quia est pri­ vatio perfectionis, quae requiritur ad integritatem rei; ma­ lum autem culpae in amotione actus secundi, quia est pri­ vatio perfectionis, «piam recta operatio expostulat. 2υ: In actu primo res ita, vel non ita dicitur esse respectu capaci­ tatis, quam ad aliquid habet, vel non; puta qui dormit, videt actu primo, id quod de caeco asseri nequit. In actu secundo, si iam possidet illud, a quo denominatur, uti Tul­ lius actu secundo fuit orator. 3°: Actus primus accipitur pro ipsa potentia; sic voluntas actus primus vocari solet; Actus secundus pro ipsa operatione. 4J: Actu primo res dicitur operari, si conditiones in ea adsint, quae ad operandum re­ quiruntur; ita ut si hae omnes in ea concurrant, actus pri­ mus dicatur proximus, sin aliqua desit, remotus; e. g., ignis stupae admotus est in actu primo proximo eum urendi, ille 45 In lib. HI Sent., Dist. XXVII, q. II. a. 4, sol. 3 c. 46 Alb. M., De Hom., tract. I. q. IV, a. 2. Vid. !·. Phom., 1, q. XXVIII. a. 5 c. :: 13 A DISTINCTIONES nondum admotus est in actu primo remoto; Actu secundo, si iam operetur. 24. 4.CTU: signato - EXERCITO. 1°: Idem significant quod actu reflexo - actu directo ‘7. 2°: Actu exercito aliquid significari dicitur, cum, nullo adhibito signo, ipsum opus exhibetur: Actu signato, cum claris verbis, aliove signo in­ dicatur. Ita Christus, cum in monte discipulos docuit, viam ad coelum aperuit actu signato; in monte Calvariae autem actu exercito. 3°: Actu signato illud velle dicimur, quod verbis, nutibus, aut aliis signis indicatur; Actu exercito il­ lud, quod absque verbis etc. ex aliquo facto colligitur, aut omissione facti, ut ex silentio, cum quis loqui deberet; unde iuxta regulam turis: Qui tacet, consentire videtur. 25. Adaequari - Aequale esse et Assimilari - Simile ESSE. Unum alteri aequale dicitur, quod convenit cum co in quantitate vel dimensiva. vel virtuali: simile, quod conve­ nit in qualitate. Iam aequalitas, vel similitudo est mutua, si quantitas vel qualitas in utroque eadem perfectione inve­ nitur. Quod si alterum imitatur tantum illam qualitatem vel quantitatem, quae alterius propria est, tunc illud isti si­ mile vel aequale dicitur, et non vieissim. E. g., pictura est similis homini, creaturae sunt quodammodo similes Deo, et non vieissim. Adaequari autem et assimilari significat etiam assequi quantitatem, aut qualitatem alterius vel per quem­ dam motum, idest successive, vel quatenus unum accipit eam ab altero: « Vssimilari supra hoc, quo est similem esse, ponit quemdam motum et accessum ad unitatem qualitatis, et similiter adaequari ad quantitatem 48 ». Quod cum eve­ nit, illud, quod accipit, dicitur adaequari, aut assimilari alteri, a quo accipit, et non vieissim. Hac distinctione s. Thomas probat inter Personas Di­ vinas esse mutuam aequalitatem et similitudinem, « quia magnitudo vel bonitas est plene in qualibet Divina Perso­ na. Sed quia una Persona accipit ab alia, et non e converso, ideo Persona accipiens potest dici adaequari, vel assimilari illi Personae, a qua accipit, et non e converso 49 ». 17 De his vid. voces Directe · Reflexe (lilt. D: Dist. 14·. *· In lib. I Sent., Dist. XIX, q. 1, a. 2 w/. . 3° In divinis hoc effatum locum non habet, quia Essentia Divina, cum a relationibus reipsa non distingua­ tur, illis prior dici non potest. n Vid, Unitatem ab eodem ros tlosumit, etc, (liti. I : Vid. lilt. E: eff. 22. 1· 2··. q. XVI, a. I nd 2. 24 :: f EFFATA A â 4. Abstractu s quo aliquid est, eo simplicius est. Etenim ei abstractio circa aliquam rem ulterius progre­ diatur, minor fit numerus proprietatum, quae in ea reperiuntur. E. g., simplicius est esse substantiam, quam esse corpus. Ex quo intclligitur illud efratum veritate gaudere, si illud, quod abstrahitur, reipsa distinguatur ab illo, a quo abstrahitur, ita ut ex utroque aliqua compositio existât. Quocirca adbibendum non est in Divinis; etsi enim natura Divina abstracta a Persona intelligatur, tamen non est ea simplicior, siquidem nulla inter utramque realis est di­ stinctio ‘. 5. Abstractum est forma concreti. Scilicet, abstrac­ tum est id, a quo concretum denominatur; e. g., ab albitu­ dine res dicitur alba, et a visione res dicitur visa. Ex qui­ bus exemplis patet formam hic sumi pro ratione, per quam aliquid denominatur, quae necesse non est ut sit in ipsa re, cum possit etiam esse aliquod principium extra rem, et a quo ista pendet; siquidem visio, ex qua res denominatur risa, est extra rem visam. Hac ratione, quemadmodum s. Bonaventura adnotavit, aliqui homines ex Divinitate deno­ minantur divini, ut divinissimus Paulus, vel divinissimus loannes 45. 6. Abstractum est prius concreto. Abstractum non est quidem cognitione prius concreto; nam, ut passim do­ cet s. Thomas, naturalis nostra cognitio a sensu, proindeque ex concretis principium sumit. Neque tempore aut dignitate abstractum est prius concreto, illud enim ab isto, tamquam a subiecto pendet; e. g., albitudo est poste­ rior cygno, cui inhaeret. Quocirca abstractum est natura prius concreto, tantum si spectetur voluti forma, cx qua concretum, uti antea diximus, denominationem accipit: quo sensu doctrina est prior natura, quam homo doctus, siqui­ dem forma est natura prior, quam id, cuius est forma. Huius cfTati explicatio attente consideranda est, ne cum Trascendentalibus abstractum ita prius concreto intelliga4 Vid. 8. Bonav.. In lib. I Sent., Diet. XXXIV, a. I. q 1 ad ur$. 4 In lib. HI Sent . Dist. XI, dub. 3. A EFFATA f i tur, ut tamquam principium cognitionis cl rcalitatis rerum assignetur. 7. Abstrahentium non est mendacium. Tdost, qui ab­ strahit, non ideo in errorem inducitur, quia abstrahit. Intclligendum autem hoc est non quidem de abstractione ne­ gativa, sed de praecisiva, de quibus supra. Qui enim alte­ rum cognoscit, omittendo alterum, nihil negat, adeoque non errat; siquidem error non est rem aliquam ex parte cognoscere et intelligere, dummodo nihil ei repugnans aut extraneum affingatur. Hinc qui considerat hominem, quin in eo consideret rationem, non mentitur. Item, « intellec­ tus mathematicorum non est falsus, quamvis nulla linea sit abstracta a materia in re 6 ». Hanc ob rationem demonstratur intellectum non errare. cum essentiam rei ab accidentibus, quibuscumque rcipsa coniungitur, seiunctam considerat. ? \ 8. Abusus non tollit usum. Variis exemplis s. Au- * gustinus hoc effatum explicavit. « Non ideo, inquit, con­ temnenda vel detestanda virginitas Sanctimonialium, quia ct Vestales virgines fuerunt; sic non ideo reprehendenda ( sacrificia patrum, quia sunt et sacrificia gentium ' ». Item: η Neque enim pro patria non est armandus miles, quia contra patriam nonnulli arma sumpserunt; aut ideo uti non debent boni doctique medici ferramentis medicinali­ bus ad salutem, quia his ad perniciem etiam indocti pessiinique abutuntur h ». Ratio est, quia, aiente eodem sancto Doctore, « non facultas culpabilis est, sed ea male uten­ tium perversitas ’ »; quocirca, « non ideo debent oves odis­ se vestimentum suum, quia plerumque illo se occultant lupi 10 ». 9. Accessus est prior quam recessus. Nempe est prior non quidem in executions; nam « in exeeutione prius est recedere ab uno termino, quam accedere ad alterum »: 6 S. Thom., In lib. / Sent., DisU XXX, q. I, a. 3 .%<»/. 7 Contra Faustum, lib. XX, c. 21. ” Contra Crescon., lib. I. c. 1. * De Doctr. Christ., lib. II, c. 36. 10 Serm. Dom. in Monte, lib. Π, c. 24. : : 26 : : <1 I sed in intentione, « propter hoc enim receditur ab uno ter­ mino, ut accedatur ad alterum 11 ». Cuius ratio est, quia « accessus per se respicit id, quod est conveniens naturae; recessus autem per se respicit id, quod est contrariu; H 12 ». 10. Accidens est emis ens, et ?Vccidentis esse est INESSE. Nimirum: Accidens, si secundum propriam et in­ trinsecam rationem spectetur, est quidem aliquod ens; sed quoniam ens simpliciter et principaliter significat esse per se, ac proinde substantiam; esse autem accidentis exigit inhaerent i am substantiae, ideo accidens dicitur entis ens, quia refertur ad substantiam, ac proinde non habet esse simpliciter, nempe ita perfectum, sicut substantia. « Es­ sentia, subdit s. Thomas, proprie et vere est in substan­ tiis, sed in accidentibus est quodammodo et secundum quid 13 ». Quocirca vi huius efiati sententia Lockii refutatur as­ serentis substantiam in qualitatum complexione consiste­ re. Qualitates enim sunt accidentia. Atqui accidentia, cum sint entis entia, principaliter et perfecte non sunt ens. Er­ go substantia, si ex ipsis qualitatibus constitueretur, non esset proprie et perfecte ens; id quod eius notionem de­ struit. Ex hoc theoremate illud alterum sequitur: Accidentis ESSE EST INESSE. Non quidem ita ut inesse significet esse accidentis absolute, sed modum essendi, qui sibi convenit ex ordine ad subiectum, cui inhaeret. Insuper accidentis esse est inesse, non quatenus ad essentiam accidentis requi­ ritur, ut actu inhaereat subiecto, sed quatenus accidens necessario ordinem habet ad hoc, ut alteri insit, et recipia­ tur in subiecto sibi accommodato u. Hinc accidentia abso­ luta, de quibus supra 1S, non sunt huiusmodi, ut subsistant per se, quemadmodum substantia, sed sustinentur a Deo siuc subiecto. cl actu quidem non sunt in substantia, pote“ 12 13 14 15 1‘ 2", q. XXXIX, a. 2 ad 3 Ibid., q. XXXVI, a. 1 c. De ente et essentia, c. 2. Viti. «. Thom., In Ub. H' Sent., Dis-l. XII. q. I» a. 1. sol. 1 ad 1 Lilt. A: diei. 14. [ A I 1’ I I I Bl I I I I J I H I ■■ J IH HI I IH I I' I ■ I I II I ‘ ■ ‘ I I·.',· | I I I I I I KEFAlA state vero et exigentia in substantia sunt, quia etiani dum actu existunt sine substantia, postulant esse in substantia. 11, Accidens est extra substantiam. Non quidem qua· tenus accidens possit neque actu, neque potestate et exigen· tia esse extra substantiam, siquidem accidentis esse, ut paulo ante diximus, est inesse; sed quatenus ad aliud rerum ge· nus a genere substantiae diversum perlinet. Quocirca accidensest extra substantiam ratione essentiae, idest accidentis essentia nulla ratione in essentiam substantiae ingredi potest, secus substantia non foret ens per se, sed per accidens. Hinc illa alia effata: Accidens non est de essentia substantiae. Quod tamen intelligendum est, prout suhstantia consideratur talis. Sic doctrina pertinet ad hominis docti essentiam. Et, Accidens non constituit substantiam. Idest, non potest accidens esse internum substantiae principium, tum quia causa non potest esse deterior suo effectu, tum quia accidens posterius est substantia. Potest vero accidens constituere substantiam, tamquam principium illi extrinsc· cum, nempe, cum sit instrumentum illius substantiae, cui inhaeret, potest aliam substantiam producere. E. g., calor , constituit pullos, non intrinsece, sed extrinsece, tamquam instrumentum substantiae, quae per calorem pullos excudit. Acct- I acci· dens esse potest primum et radicale fundamentum, seu jundarnentale subiectum alterius accidentis. Cum enim accidens expostulet subiectum, in quo insit, non potest per se esse subiectum alterius accidentis. Quod si quandoque unum accidens alteri accidere dicitur, hoc intelligendum est, quate· nus unum simul cum altero eidem subiecto inest ; id quod, ■ uti advertit s. Thomas, contingere potest vel absque aliquo ordine, puta cum accidit, ut idem homo, qui est musicus, sit etiam albus; vel cum aliquo ordine, nempe quia subiecluni recipit unum accidens per aliud, sicut corpus recipit colorcrn per superficiem; quam oh rationem dicimus unuin accidens, c. g., colorem esse in superficie 1G. Quocirca acci· 12, Accidens /. I I I I I I 1 EFFA7A I IH non est accidentis accidens, vel, dens non est subiectum accidentis. Nempe: Nullum ,c 1» 2*·, q. VII. a. 1 ad 3. B dens munquam est subiectum alterius, nisi per substantiam, cuius est accidens 17. Clarius etiam cum eodem sancio Doctore hoc modo ti idem effatum explicatur: « Subiectum tripliciter compara ­ tur ad accidens. Uno modo, sicut praebens ei sustentamentum... Alio modo sicut potentia ad actum... Tertio modo sicut causa ad effectum... Quantum igitur ad primum, H unum accidens alterius subiectum esse non potest; nam, cum nullum accidens per se subsistat, non potest alteri sustentamentum praebere, nisi fortasse dicatur, quod, in quantum est a subiecto sustentatum, aliud accidens susten­ tat. Sed quantum ad alia duo, unum accidens se habet ad aliud per modum subiecti, nam imum accidens est in po­ tentia ad alterum, sicut diaphanum ad lucem, et superfi­ cies ad colorem. Unum etiam accidens potest esse causa alterius, ut humor saporum, et per hunc modum dicitur unum accidens alterius accidentis esse subiectum; non quod unum accidens potest alteri accidenti sustentamentum prae­ bere, sed quia subiectum est receptivum unius accidentis al­ tero mediaute, et per hunc modum dicitur potentia ani­ mae esse habitus subiectum 18 ». 13. Accidens non est nobilius suo subiecto. Vide­ licet, dummodo accidens tamquam huiusmodi considere­ tur; subiectum enim est ens per se, accidens vero in alio, atque a subiecto, cui inhaeret, habet rationem accidentis. At vero, accidens nobilius est subiecto, si comparetur ad ipsum, tamquam actus ad potentiam; nam hac ratione ac­ cidens perficit subiectum; e. g., veritas creata est nobilior anima, quae illam cognoscit, quatenus est perfectio ipsius animae. Quod s. Bonaventura explicat hunc in modum: « Etsi nullum accidens sit nobilius substantia, prout acci­ dens comparatur in se, quantum ad essentiam generis, sive quantum ad esse primum; nihilominus tamen, prout ac­ cidens comparatur in subiecto, et includit esse subiecti, quamdam nobilitatem superaddit quantum ad esse secun17 In lib. I Sent., Dist. IV. a. 3 ad 2. ΙΛ Qq. dispp., De J'irtut., q. I, a. 3 c. : : 29 : : A EFFATA dum 19 ». Insuper, aliquod accidens esL nobilius substan­ tia, quatenus per ipsum substantia coniungitur alicui no­ biliori se; quo modo beatitudo creata et gratia, et alia huiusmodi sunt aliquid nobilius natura animae, cui inhae­ rent 20. Hinc, uti Seraphicus Doctor subdit, accidens, quod ab agente extrinseco producitur, potest esse nobilius subiecto, quia, si ab aliquo superiori producitur, « iungit ip­ sum, ct conformat ei, quod est ipso superius. Quod si or­ tum habet ab F.nte supremo, si eius infusio vel origo sil secundum perfectam influentiam, non solum habet nobi­ litare, verum etiam consummare et quietarc. Et hoc non facit tantum ratione sui, verum etiam ratione Eius, a quo procedit, in que reperitur omnis perfectio et bonorum omnium aggregatio 21 ». 14. Accidens non extendit se ultra suum SUBIE­ CTUM. Id verum est subiective, quatenus nempe accidens non potest esse, nisi in subiecto proprio, puta color non nisi in corpore, numquam in spiritu esse potest; unde s. Thomae sententiam eorum refutat, qui opinantur acciden­ tia panis et vini, quae in Sacramento Eucharistiae ma­ nent post Consecrationem, esse, sicut in subiecto, in aere circumstante 32. Non item effective, nam actio accidentis po­ test versari ultra suum subiectum; e. g., calor ignis ultra suum subiectum. licet secundum conditionem cius, agit cum calefacit aquam. 15. Accidens non migrat de subiecto in subiectum. Sermo hic est non de accidente eodem specie; istud enim modo in uno, modo in alio esse potest: sed de accidente eodem numero, non enim haec albitudo transit de parie­ te in pallium. Ratio est, quia accidens numerum a subiecto accipit; ac proinde fieri non potest, ut idem numero ma­ nens sit quandoque in hoc. quandoque in illo subiecto. Quo­ circa. adnotante s. Thoma, cum in Scripturis gratia de subiecto in subiectum transire dicitur, « talis actus loquen1 1 /n lib. II Sent., Dist. XXVI, a. 1, q, III ad arg. 20 Vid. s. Thom., In lib. IV Sent.. Diet. XLIX. q. 1. a. 2. sol. 1 ad S. 21 Ibid., et In lib. IV. Dist. XLIX. p. I. a. 1. q. T ad are 22 3. q. LXXVII, a. 5. : : 30 : : EFI AJ Λ similitudinem gratiae ad similes actus in specie 23 Hoc effato autem abutuntur ii, qui inde rebus naturali­ bus virtutem agendi denegant, quasi per earum actionem idem numero accidens de subiecto in subiectum migraret. At vero « non hoc modo dicitur corpus calidum caleface­ re, quod idem numero calor, qui est in calefaciente cor­ pore, transeat ad corpus calefactum; sed quia virtute ca­ loris, qui est in calefaciente corpore, alius calor numero fit actu in corpore calefacto, qui prius erat in eo in po­ tentia 24 ». 16. Accidens non potest convenire alicui ut genus. Nempe respectu sui subiecti. E. g., color non est genus corporis. Potest vero respectu suorum inferiorum: sic enim color est genus respectu albi et nigri. Et quoniam genus de suis inferioribus aequali ratione praedicatur, ideo ac­ cidentia de suis inferioribus non dicuntur praedicari se­ cundum magis et minus, sed hoc* modo de suis subiectis tan­ tum praedicari possunt, quatenus haec magis vel minus illam formam participare possunt. I 17. Accidens non potest corrumpere subiectum. Idest efficienter; nam subiectum corrumpitur, cum trans­ mutatur, nempe cum propriam formam substantialem amit­ tit, novamque adquirit; impossibile autem est accidens transmutare subiectum, quia formam substantialem in subiectum minime inducit. Sed potest accidens dispositive corrumpere subiectum. quatenus ipsum ad transmutatio­ nem, hoc est ad novam formam in se recipiendam dispo­ nit. IIoc modo febris pestilens corpus corrumpere dicitur: « Accidens non corrumpit subiectum effective. Posita enim qualitate, quae est necessaria dispositio ad formam ignis, scilicet calore in summo, removetur forma aeris 25 ». 18. Accidens praedicatur de subiecto. Intelligendum hoc est de accidente in concreto, ut album, nigrum, et de subiecto, cui inhaeret; recte enim dicitur: cycnus est al23 21 25 In lib. II Sent., Dist. XXVI, q. I a. 2 ad Contr. Gent., lib. III. e. 69. S. Thom., Quodlibet. X, a. 4 ml 2. : : 31 : : A EFFATA / bus. Insuper de accidente in abstracto et de subiecto, cui tribuitur, veluli generi inferiori; ut cum dicitur: color eel qualitas. Non item de accidente in abstracto et de subiecto, cui inhaeret; sic dici nequii: homo est sapien­ tia. Cuius ratio est, quia disparatae species non possunt de se invicem praedicari, quemadmodum nec ea, quae ge­ neribus distant, cuiusinodi sunt homo et sapientia. 19. Accidens uni non est alteri substantia. Accidens et substantia, inquit s. Thomas, « non univocanlur in aliquo ». Ex quo « Commentator probat, quod calor non est forma substantialis ignis, quia in corporibus cale­ factis est accidens 26 ». Et sane, substantia ct accidens, for- \ maliter, seu essentialiter sccum pugnant, et ideo id, quod est accidens, non potest esse substantia. Item, « quod in se est substantia, non potest esse accidens alicuius, quam­ vis coniunctio unius substantiae ad alleram possit esse ac­ cidens, ct sic una substantia alteri accidcntaliler advenire dicatur, sicut vestis homini 27 ». Accipiendum autem est hoc effatum: 1° de praedicato, quod in utroque univoce reperitur, quocirca, cum scientia Deo et hominibus univo­ ce non tribuatur, in his est accidens, in Eo est substan­ tia: 2° De accidente praedicamentali, prout distinguitur contra substantiam, nam id, quod est accidens logicum tan­ tum et praedicabile respectu unius, potest esse substantia respectu alterius. Ita, cum dico, Animal est homo, homo accidit animali; ct cum dico, Petrus est homo, homo si­ gnificat Petri essentiam, seu substantiam. 20. Accidentia mutant conditionem substantiae. ο Subiectum acidentis secundum aliquod accidens altera­ tur 28 ». At vero, substantia quoad esse mutatur ab acci­ dentibus, non vero quoad essentiam; sive enim calidus, sive frigidus sit Petrus, semper est animal rationale. 26 In lib. II Sent., Dirt. XIII, q. I, a. 3 sol. -"Îj 2T In lib. Ill Sent., Dist. VI, q. III, a. '2 sol. 28 S. Thom., Qq. dispp., De Ver., q. XIV, a. 7 ad 3. Hoc effatum enuneiavit etiam s. Augustinas iis verbis: « Aliae (praeter Deum} quae dicuntur essentiae, sive substantiae, capiunt accidentia, quibus in eis fiat vel magna, vel quanlacumque mutatio »; De Trin., lib. V, c. 2, n. 3. : : 32 ; ·. A EFFATA 21. Accidentia speciei accidunt generi, non contra. Adnotaudum est, genus hie suini non in sua essentia spe­ ciatum, sive prout genus est, el a suis speciebus distingui­ tur, sed prout in singulis suis speciebus determinatum intelligitur; quo modo potest ei aliquid accidere, puta acci­ dit animali esse in equo quadrupee, in homine bipes, lam, eum totum genus in qualibet specie, certo quodam modo determinatum inveniatur, necesse est ut quidquid accidit alicui speciei, id quoque generi accidere posse dicatur: quapropter, si concedatur aliquid esse accidens alicuius speciei, inde colligi potest illud esse accidens generis, cui illa species sub i icitur. E. g., quia accidit homini esse bi­ pedem, ideo animali quoque idem accidit. E contrario, id, quod accidens generis est, non invenitur in cunctis spe­ ciebus eius, quia cunctis speciebus alicui generi suhiectis commune est illud, quod vel essentiam generis constituit, vel ipsam necessario consequitur, sed non illud, quo es­ sentia a genere denotata in tuiaquaque illarum determina­ tur. Quocirca dici non potest aliquid accidere alicui spe­ ciei ex eo tantum, quod accidit generi: quia fieri potest, ut in alia quidem specie, non vero in hac inveniatur. E. g., quia animal quadrupes est, non sequitur etiam homini ad­ venire esse quadrupedem. 22. Actio fit per contactum, vel Non datur actio IN DISTANS 29. 23. Actio fit per contraria. Intelligitur proprie de agentibus, quorum unum alterum corrumpit, hoc enim fit per qualitates contrarias, puta ignis, quatenus calidus, ex­ pellit ex alio frigus. Quod si de agentibus, quatenus ali­ quid efficiunt, uti est, e. g., sol illuminans, praefatum theo­ rema explicari velit, tum το per contraria sumendum est latiori sensu, prout nimirum agens non potest aliquam for­ mam in aliud inducere, nisi istud illa careat; e. g., sol non nisi aerem tenebrosum illuminat; quando vero illud, in quod agens agit, perfecte simile ei fit, desinit actio 30. 29 Vid. Nihil agit in distans (litt. N: off. 14). ao Vid. alud effatum, Omne, quod fit, ex opposito fit, seu, Ex contrariis omnia fiunt (litt. C: eff. 24). :: 33 : : 3 1 Advertendum autem est satis esse, ut in agente virtualiter tantum sit illa forma, qua illud, in quod agit, caret, ha medicus agit in aegrotum non ratione suae sanitatis, sed quia virtute pollet gignendae sanitatis. 24. Actio infert passionem. Idest, non contingit aliquid agere, quin aliud re vel ratione distinctum patiatur. « Si actio, inquit s. Bonaventura, completur, infert passio­ nem necessario 31 ». Quod explicandum est hunc in mo­ dum: Actioni transeunti passio proprie respondet, et qui­ dem in alio, quod ab ipso agente distinguitur. .Hinc, ut s. Thomas ait, « invenitur calefactio actio et calefactio | passio, et similiter creatio actio et creatio passio 32 ». Pas­ sio autem, quae actioni immanenti respondet, vel consistit tantum in eo, quod ipsa in agente recipitur, qua ratione intelligere dicitur quaedam passio; quod profecto de ac­ tionibus Dei, qui per ipsam suam essentiam agit, dicen­ dum non est: vel si proprio sensu accipiatur, ipsa huin?· modi non est, « nisi per modum significandi tantum; si­ cut cum dicitur aliquid sciri, non ponitur aliqua passio secundum rem in scito, sed solum quidam respectus ad scientem secundum rationem, qui per modum passionis significatur a Grammatico 33 ». Atque, ut exemplum as. Au­ gustino allatum adhibeamus, « qui excnil..., si excu­ tiat seipsmn, excutiens est, quia excutit se, et excutitur a se ». Idem dicatur de iis actionibus, quae non aliud exhibent, nisi ordinem originis unius ab alio; quocirca in Divinis σ non ponuntur passiones, nisi grammatice loquen­ do, quantum ad modum significandi, sicut Patri attribui­ mus generare, Filio generari 35 ». 25. Actio non est in agente, seu in patiente. Intelligendum est non de actione imm/mente, sed de actione transeunte. lam, secundum aliquos, actio transiens ita in patiente esse dicitur, ut originaliter, sive ut in principio, 31 In lib. /Iz Sent., Dist. XII, p. 1, a. III, q. 2 resol. 32 In lib. / Sent., Dist. XL. q. 1, a. 1 ad 1. 33 Ibid. 3‘ In Ps. CXXF/, n. 10. 35 I, q. XLI, a. 1 ad 3. : : 34 : : '1 EFFATA A a quo fluit, sit in agente, subiective autem, sive ul in subiecto, cui inhaeret, sit in patiente. Secundum, alios vero, forma, quae per actione efficitur, est in patiente, sed ipsa actio non nisi in agente, tamquam in subiecto, est; e. g., cum ignis agit in aquam, ut eam calefaciat, aliud eet actio ignis, aliud calor, qui per ignis actionem in aqua producitur: illa non in alio, quam in igne est, calor vero in aqua. ·· 26. Actio non fit sine aliquo motu. Ipsa enim ope­ ratio dicitur motus; nam sicut motus est actus mobilis; ita actio est actus agentis 36. Tnde perspicitur istud effatum inlelligendum esse de motu late sumpto 37, nempe pro qua­ cumque processione ab alio, quamvis non sit successiva; eunt enim aliquae actiones, quae in instanti ab agentibus procedunt, ut illuminatio solis 38. 27. Actio, quae efficienter procedit ab aliquo agen­ te, non potest esse productiva illius. Ratio est. quia secus idem esset prius et posterius seipso secundum idem. At vero axioma inlelligendum est hunc in modum: Actio, quae efficienter procedit ab aliquo agente, non potest esse prima productio ipsius: potest tamen esse iterata eius pro­ ductio, et quoad novum modum essendi. Licet enim idem non possit esse prius seipso; tamen potest aliquid tamquam primo productum esse prius seipso tamquam reproducto, seu tamquam producto quoad novu H modum essendi. Quo­ circa, etsi transubstantiatio Eucharistica sit efficienter a Corpore Christi, seu ab Eius humanitate, uti ab instrumen­ to Divinitati coniuncto, tamen potest Corpus Christi ex pane, et sub speciebus Eucharisticis per eam actionem pro­ duci. Nam Corpus Christi, ut primo productum, est prius seipso, uti reproducto sub novo modo essendi Sacramentali; unde idem non est prius, et posterius seipso secun­ dum idem 39. 36 I, q. XVIII, a. 3 ad 1. 37 Vid Motus: proprie acceptus · Improprie acceptus (lilt. M: dist. 16). 38 Dc his vid. Motus: instantaneus · Successivus (Utt. M: dist. 18). 39 Vid. Gonct. Manuale Thomistarum, t. VI, tract. IV, c. IV, Ç 11. A EFFATA 28. Actio recipit magis et minus. Scilicet actio non secundum se, sed secunum formas, seu qualitates, per quas fit, recipit magis et minus. E. g., calefactio ignis vividior est, quam calefactio aquae calidae, quia calor ignis est vividior calore aquae. Hinc actiones, quae fiunt per qua­ litates, quae non suscipiunt magis et minus, puta generare, magis et minus non recipiunt. 29. Actiones sunt λ proportione maioris inaequali­ tatis, seu, Actiones fiunt a superante. Scilicet, cum patiens non nisi remotam potentiam ad recipiendam actionem, vel contrariam dispositionem habet, tunc actio non conse­ quitur, nisi agens ea polleat virtute, ut obstacula, quae in patiente occurrunt, vincere possit. Hinc ferrum a debili ca­ lido non calefit; lapis non nisi per violentam actionem sur­ sum movetur, etc. Item, quoties virtuti alicuius agentis con­ trarium agens obsistit, actio consequitur virtutem superio­ ris agentis; prout istud virtutem alterius in se reagentis imminuit, atque impedit ne ulterius in se agat. Ex hoc effato colligere licet infinitam esse virtutem creandi aliquid ex nihilo. Etenim, quemadmodum eo ma­ ior virtus in agente expostulatur, quo magis remota est in patiente potentia actionem illius recipiendi, ita maxima oportet ut sit virtus in creante, quia nulla est in nihilo po­ tentia recipiendi esse, atque inter istud et illud infinita oc­ currit distantia. 30. Actiones sunt suppositorum. Hoc effatum sibi vult substantiam agere non posse, nisi assecuta sit sui com­ plementum, seu subsistentiam. Neque id mere concomitanter, sed antccedenter, adeo ut prius sit rem subsistere, quam agere, siquidem oportet ut natura sit in suo esse completo, ac plene constituta, antequam operetur. Ex quo fit, ut actio­ nes, aeque ac passiones, toti composito, seu individuo, non soli parti, quae actionem elicit vel patitur, tribuatur. Sic. corpore aegro, homo dicitur aegrotare, et, anima intelligen­ te, homo dicitur intelligerc ‘°. Monendum tamen hic est 40 Quod haud latenter innuit b. Augustinus, ubi scribit: «Tria ista, memoria, intellectus et amor, mea sunt, non sua; nec sibi, sed mihi agunt; imino ego per illa. Ego enim memini per menu1 : : 3G : : f EFFATA F A subsistentiam non concurrere in effectum tamquam princi­ pium, quo operatio elicitur, constat enim huiusmodi princi­ pium esse naturam; sed tamquam terminans et perficiens naturam, ita ut haec efficiatur etiam principium quod ope­ II non elicitive sed deno­ ratur: unde actus sunt suppositorum minative, nempe actiones sunt suppositi, tamquam agentis ut quod, naturae vero, tamquam agentis ut quo. Sic homo ratiocinatur tamquam principium quod, anima tamquam principium quo. Hinc in Christo, etsi una sit Persona, tamen, quia duae eunt naturae, Divina et humana, duae operationes agno­ scendae sunt; siquidem principium, quo operatio elicitur, non persona est, sed natura. Attamen, quoniam una est in Eo Persona, nempe Verbum, unum est principium, quod illas elicit actiones ; ex quo fit, ut operationes humanae Eius theandricae, seu Dei-viriles dicantur, quia participant vir­ tutem Divinae operationis. 31. Actui repugnat accidere actum. Scilicet, actui substantiali, nempe illi, per quem res in sua specie consti­ tuitur, alius actus accidentalis advenire quidem potest, qui illam aliquo modo afficiat, puta humanitati doctrina, at numquam alius actus substantialis; siquidem unius rei non nisi unum esse potest esse substantiale. Hoc effato omnes ii refutantur, qui animam intellecti­ vam unicum in homine esse actum substantialem inficiantur. 32. Actus est qui separat et distinguit. Nomine actus hoc loco itVelligilur forma substantialis. Quare sensus praefati axiomatis est, actum, seu formam substantialem ef­ ficere, ut composita in certa specie constituantur, et ab aliis distinguantur. E. g., homo per animam rationalem quae est cius forma, a ceteris animantibus distinguitur 41. 33. Actus est perfectio potentiae. Nempe 1°: actus entitativus, seu res existons, est perfectio potentiae obiectivae, idest cius, quod nondum existit 12 ; 2°: Actus potentiae riain, intelligo per intellectum, amo per umorem; De Trin.. lib XV, c. 22, n. 42. 41 Vid. Forma substantialis (litt. F: dist. 12). 42 Vid. Potentia obiectiva - subiectiva (litt. P: dist. 27). EFFATA passivae, per quam nempe ens constituitur aliquid recipien­ di capax, est perfectio eiusdem potentiae passivae, siquidem haec potentia perficitur a suo actu; e. g., figura Caesaris actu in marmore insculpta perficit capacitatem marmoris ad illam figuram recipiendam; 3°: Actus potentiae activae potest significare vel eius actualitatem, eo modo, quo esse eet actual itas essentiae, vel terminum actionis, quae per illam exercetur. lam, si primo modo spectetur, actus est perfectio potentiae, siquidem, « potentia et habitus per operationem perficiuntur 41 *43 »; quod tamen intelligendum non est do po­ tentia, quae actualitatem non habet « propter defectum su· scipientis »; unde si dicatur, quod « sol actu lucens potest domum illuminare, quae non est aperta, et domum apertam illuminat, nulla omnino notatur perfectio, quae non erat ante 44 ». Sin altero modo, actus non est perfectio poten­ tiae; nam terminus actionis vel est extra potentiam, ut in actionibus transeuntibus, et sic illam intrinsecus perficere non potest; « non enim aliquid acquiritur igni ex hoc quod est calefaciens; sed calefacto acquiritur calor 45 »; vel si in ilia est, ut in actionibus immanentibus, perficit quidem ip­ sam, at non quatenus est potentia activa, sed quatenus velut potentia passiva spectatur, seu quatenus terminum illius ac­ tionis in sc recipit. Denique in genere moris actus est per­ fectior potentia, quatenus « praeeminet potentiae, ut dici­ tur in IX Met.'. Melius est bene agere, quam posse bene age­ re; et similiter vituperabilius est male agere, quam posse male agere 46 ». 34, Actus est prior potentia. Porro, 1°: actus est co­ gnitione prior potentia; siquidem in cognitionem potentia­ rum devenimus per earum actus. 2C; Actus secundum ordi­ nem naturae, seu secundum ordinem, quem natura intendit, est prior potentia, haec enim ad illum ordinatur. 3°: Actus non est tempore prior potentia; sed vel est posterior, vel simul cum ipsa existit. Etenim, quin dicamus de agentibus 41 Contr. Gent., lib. I. c. 100, η. 2. S. Bonav., hi lib. I Sent., Dist. XVIII, a. I, q 3 «tativa partibus conveniunt praecise, ut partes sunt, seu quatenus distributive sumuntor, et seorsim a se invicem spectantur; unde nihil mirum, si ab illis ita spectatis ad totum ipsum consecutio non sit legitima; e contrario, praedicata essentialia conveniunt et partibus et toti, sive distributive, sive collective sumantur. B Distinctiones. 1, Bonum: entitative - naturaliter - moraliter. Bo­ num entitativum, seu in genere entis dicitur quidquid, prout actu habet esse, spectatur. Hinc hujusmodi bonum transcen­ dentale. etiam appellatur, quia cuilibet generi entium con­ venit; nam cum absolute melius sit esse, (piam non esse, hoc ipso quod ens est, habet aliquam perfectionem, per quam est appetibile, ac proinde est bonum, siquidem bonum est ipsum ens, prout ad appetitum refertur. Hanc ob rationem bonum et ens dicuntur osse idem secundum rem, vel bonum et. ens converti, vel bonum esse passionem entis. - Bonum naturaliter vel huiusmodi est simpliciter, et dicitur quid­ quid habet plenitudinem essendi sibi convenientem, seu in quo nihil eorum desideratur, (piae ad cius naturae integri­ tatem requiruntur; vel secundum quid, et dicitur illud, cui decst aliquid ad plenitudinem essendi debitum; e. g., homo caecus est naturaliter bonus secundum quid, siquidem habet de bonitate quod vivit, et malum est ei, quod caret visu x. • Denique bonitas moralis, vel in genere moris spectat ad actiones libere institutas secundum regulas rectae rationis. 2. Bonum: honestum - utile - delectabile. Bonum honestum est quod appetitur per se, nempe propter con­ venientiam, quam habet, cum ratione, e. g., virtus. - Bonum utile est quod appetitur, prout est medium ad alterum bo1 Vid. s. Thom., 1* 2a0, q. XVIII, a. 1 c. ;i « :: :: 49 : : 4 B DISTINCT IONES num adipiscendum, <·. g., cibus respectu vitae. Id autem, « quod terminat motum appetitus, ut quies in re deside­ rata, est delectatio 2 ». Iain: 1° bonum, quod sccuudum se honestum est, ad aliud referri potest, c. g., virtus ad felici­ tatem : quocirca honestum potest rationem utilitatis partici­ pare. 2° Honestum est naturaliter homini delectabile; siqui­ dem honestum, seu « quod est secundum rationem ordina­ tum, est naturaliter conveniens homini: unumquodque au­ tem naturaliter delectatur in suo convenienti; ct ideo hone­ stum est naturaliter homini delectabile ». E contrario, « non omne delectabile est honestum, quia potest etiam aliquod conveniens esse secundum sensum, et non secundum ratio­ nem, sed hoc delectabile est praeter hominis rationem, quae perficit naturam ipsius 3 ». 3. Bonum: in omni genere - in aliquo genere. Bonum in omni genere est illud, in quo sicut esse, ita ct bonitas est ipsa cius essentia, ac proinde quidquid enlilalis, et boni­ tatis esse potest, in ipso absque ullo limite invenitur. Eiusmodi est solus Deus, qui propterea summum bonum, vel bonus per essentiam appellatur. - Bonum in aliquo genere dicitur de creaturis, quarum unaquaeque tantum bonitatis habet, quantum genus, quo continetur, expostulat. Hinc creaturae vocantur bonae per participationem, quia bonitas non est ipsa earum essentia, sed illam participant a Deo, tamquam principio effectivo, exemplari, et finali lotius bo­ nitatis 4* . 4. Bonum: absolute - relative. 1° Dicitur aliquid ab­ solute bonum, prout in seipso spectatur. Hinc vides bonum absolutum hoc loco non intelligi illud, quod omnibus mo­ dis est bonum, sed illud, quod est bonum, prout conside­ 2 1, q. V, a. 6 c. « Honestum dicitur, quod propter seipsum ap­ petendum est; utile autem quod ad aliud aliquid referendum est»; S. Aug., Qq. octoginta tres, q. XXX. 3 2' 2M, q. CXLV, a. 3 c. 1 1, q. VI, a. 4 c. « Aliud, aiebat s. Augustinus,... bonum, quod summe ac per se bonum est, et non participatione alicuius boni, sed propria natura ct essentia; aliud quod participando bonum et habendo; habet autem de illo summo bono ut bonum sit, in se tamen manente illo, nihilque amittente « : De mor. Man., lib. II, c. 4, η. 6. 50 : : DISTINCTIONES B ratur secundum suam naturam ‘. - Dicitur autem aliquid relative bonum, prout ordinem habet ad illos, quos perficit, et a quibus appetitur. Exinde colligitur aliquid in se absolu­ te bonum posse uni esse bonum, alteri malum, puta medi­ cina est noxia homini sano, congrua aegro. Ita etiam divi­ tiae sunt aliquid absolute bonum, sed tamen relatae ad ho­ mines, qui cis possunt bene vel male uti, possunt esse bonae, vel malae °. 2° Actiones humanae habent bonitatem abso­ lutam, prout sunt actiones, quia « quantum habent de actio­ ne et entitate, tantum habent de bonitate 7*»: relativam, prout considerantur obieclum, adiuncta, ct finis, a quibus carum bonitas pendet. 5. Bonum: subiectivum - obiectivum. Bonum subieclivum est illud, quod intrinsecus homini inhaerere potest \ Bonum obiectivum est illud, circa quod facultates hominis versari possunt. Hinc summum bonum hominis obiective est infinitum, siquidem, cum voluntatis obieclum sil bonum universale, ipsa ad illud bonum ferri potest, in quo ratio boni perfectius repcrilur, scilicet in Deum: subiective autem est aliquid finitum, quia nihil infinitum homini inhaerere potest: ac proinde Deus non nisi finito modo potest ab ho­ mine possideri. 8. Bonum: proprie - transe mptive. Proprie bonum dicitur quod vere bonum est et perfectum; dicitur autem aliquid bonum transumptiva, secundum quamdam similitu­ dinem, eo quod est in malitia perfectum, sicut dicitur· bonus latro, vel perfectus latro. Hoc sensu prudentia quandoque ponitur pro astutia, secundum illud Luc. c. XVI, v. 8: Fi­ lii huius saeculi prudentiores filiis lucis sunt 9. 7. Bonum: verum - apparens. Bonum verum dici­ tur quod in se tale est. Bonum apparens, quod, cum in se malum sit, apprehenditur tamen uti bonum, e. g., vindicta. Hinc bonum verum habet ordinem ad principale bonum, 5 6 • 8 9 Vid. lilt. B: di8t. 1. 2» 2ao, q. LVIII, a. 10 ad 2. ln 2ac, (I. XVIII, a. 4 c. Ibid., q. II, a. 8 ad 3. Vid. s. Thom., 2a 2ac, q. XCII, a. 1 ad 1. :: 51 :: B EFFATA quod est ultimus finis. Bonum autem apparens, abducit a finali bono 10. Ex his intclligitur bonum intentum a natura esse semper bonum verum, quia opus naturae dirigitur in finem suum ab intclligcntia non errante; quocirca appetitus naturalis semper respicit bonum verum. E contrario, agens voluntarium dirigitur a ratione, in cuius iudiciis error per­ misceri potest, ac proinde potest indicare uti bonum, id quod reipsa malum est 11. B Effata. Bona non sunt facienda, ut veniant mala. Huius explicatio perspicue traditur a s. Thoma iis verbis: « Si il­ lud ut teneatur causaliter, est omnino verum; peccaret enim si quis ea intentione aliquem ad intrandam religionem indu­ ceret, ut apostataret. Si vero illud ut teneatur consecutive, sic ab omnibus bonis esset abstinendum, quia vix sunt ali­ qua humana bona, ex quibus occasionaliter non possent se­ qui aliqua mala... Tunc autem solum aliquod bonum esset praetermittendum propter consequens malum, quando ma­ lum consequens esset multo maius, quam bonum, et ut fre­ quentius accideret 1 ». 1, 2. Bonitas essentialis rei melior esse non potest; accidentalis vero Sic. Bonitas essentialis unius rei melior, quam bonitas alterius rei esse potest; naturas enim rerum alias aliis perfectiores esse non repugnat. Quocirca effatum 10 2» 2“, q. XXIII, a. 7 c. 11 «Quisquis appetit quod appetendum non erat, tametsi id non appeteret, nisi ei videretur bonum, errat tamen»; S. Aug., De lih. arb., lib. II, c. 9, n. 26. 1 Quodlib. Ill, a. XI ad 5. !* EFFATA B de bonitate essentiali cuiusque rei inlelligendum est. Ne II pc si bonitas, quae ad alicuius rei essentiam spectat, puta, esse praeditum ratione in homine, melior esse posset, non amplius illa res, sed alia prorsus diversae speciei existeret; sicut si quaternario munero alia unitas adderetur, alius nu­ merus, non quaternarius existeret. Idem de bonitate acci­ dentali inlelligi nequit, quippe quae est extra essentiam • 2 rei *. Ex hoc effato infertur: 1° Deum unicuique rei maio­ rem bonitatem accidentalem conferre potuisse; 2° quoad bonitatem essentialem, Deum qualibet re creata meliorem aliam rem facere potuisse; non tamen ut haec, vel illa res maioris sit bonitatis 234. 3. Bonum additum bono facit maius. Inlelligendum est, prout quodlibet bonum per participationem ex addi­ tione alterius fit melius; e. g., si quid calidum alii calido addatur, fit magis calidum. At bonum per essentiam ex ad­ ditione boni per participationem non fit melius, siquidem bonitas huius in bonitate illius continetur: « Quando unum illorum bonorum est improportionatum ad aliud, tunc non addit, ut faciat illud melius ’ ». Quocirca Deus, qui est ipsa essentia bonitatis, ex nullius boni creati additione fit magis bonus 5. Et sane « tota ratio omnium bonorum est in Deo; unde et Ipse dicitm omne bonum: unde non potest sibi fieri additio alicuius boni, quod in Ipso non sit 6 ». In moralibus autem bonum additum bono facit maius bo­ num, dummodo, quemadmodum monuit s. Bonaventura, illa additio fiat, « salvo ordine; cum enim bonitas necessa2 Vid. s. Thom., 1, q. XXV, a. 6 c. 3 Vid. In lib. 1 Sent., Dist. XLIV, q. 1, ad 1 sol. 4 S. Bonav., In lib. Ill Sent., Dist. IX, dub. 3. 5 S. Thom., 1· 2no, q. XXXIV, a. 3 ad 2. 6 In lib. Hl Sent.. Dist. VI, q. II, a. 3 ad 1. « Porro, cum perfectio Dei in eo sit, quod idem ipsum est, propterea non auget Eum id, quod alterius est. Et quemadmodum unitati id nihil confert ad perfectionem eius, quod principium sit numeri; nam etiamsi prin­ cipium non esset, perfecta tamen esset, et, cum principium eius facta sil, non aucta tamen est; sic Deus quoque ante creationem perfectus erat, et post creationem auctus non est»; S. lustin., Quacst. et Resp. ad Orthod., q. CX1II. ΐ'.ψ r -c Λ Adi Λ itf' “’-'A ■’A;..·· s11·? ‘% ■_ · B Li ΓITA Γΐυ ponat ordinem, si additio boni ad bonum tollat ordi­ nem, bonum non auget, sed potius perimit ». Qua ratione ostenditur vi huius axiomatis illud minime consequi, vo­ luntatem eo meliorem esse, quo plures sibi praestituit bo­ nos fines principales. Nam « pluralitas finium principalium ordinem non servat, quia secundum rectum ordinem status debet esse in uno, et unicum debet esse ultimum; hinc est quod pluralitas finium principalium bonitatem voluntatis non auget, sed potius ipsam voluntatem depravat, quia dum vul placere uni. displicet alteri, et dum vult assequi unum, perdit reliquum 5 *7 ». 4. Bonum commune melius est bono privato. Ratio est, quia bonum particulare ordinatur in bonum commu­ ne, sicut in finem, siquidem « esse partis est propter esse lotius, unde et bonum gentis est divinius, quam bonum unius hominis 8*». lam hoc effatum intelligendum est, qua­ tenus bonum commune, el privatum ad idem spectant ge­ nus, secus enim fieri potest, ut bonum privatum sit melius secundum genus suum, e. g., « virginitas Deo dicata praefer­ tur foecuuditati carnali ° ». 5. Bonum quanto communius, tanto divinius Hoc ef­ fatum « veritatem habet de communi secundum participa­ tionem unius et eiusdem rei secundum numerum. Quod enim est communius isto modo, est divinius; sicut divina Natura est communis omnibus, in quantum omnes ipsam secundum aliquam similitudinem participant. Non autem habet veritatem de communi secundum praedicationem: quomodo bonum corporis est communius, quam bonum spirituale hominis 10 ». Hae ratione cavillatio illa dissolvi­ tur, qua felicitatem hominis in bono corporeo, potius quam in spirituali sitam esse ita arguitur: Bonum, quo commit’ nius, eo divinius, Ergo si bonum corporis est communius quam quodeumque aliud bonum spirituale hominis, seqni- FFIAIA tur quod sit diviniu ct sic magis in ipso consistit felicitas, quam in bono spirituali u. G. Bonum cuiuslibet creaturae consistit in modo, specie, et ordine. Hoc effatum oritur ex eo, quod bonum fundamentum habet in perfectione: siquidem bonum dici­ tur ens, prout est appetibile, appetibile autem non nisi, quod perfectum est, esse potest. Porro, quoniam rei perfec­ tae nihil deest eorum, quae ad cius integritatem requirun­ tur, necesse est ut ipsa habeat propriam formam, per quam est, nec no.n ea, quae* formam antecedant, vel consequantur oportet. Iain illud, quod formae constitutionem antecedit, est determinatio, seu mensura principiorum, ex quibus ef­ ficitur; nam res creata quidquid recipit, secundum natu­ ram suam, hoc est naturae suae commensuratum recipit. Uniusmodi commensuratio significatur per modum, siqui­ dem mensura, aiente s. Augustino; omni rei modum praefi­ git l2. Ipsa forma est species, quia per formam unumquod­ que in sua specie constituitur. Denique illud, quod formam consequitur, est inclinatio in aliquid sibi conveniens, et ad illam pertinet ordo. Itaque bonum eo ipso, quod in per­ fectione fundamentum habet, consistit in modo, specie, et ordine 1:. Dicitur autem bonum cuiuslibet creaturae, quia, ut s. Thomas advertit, « habere modum, speciem» et ordi­ nem perlinet ad rationem boni causati: sed bonum in Deo est sicut in causa: unde ad Eum perlinet imponere aliis mo dum, speciem, et ordinem 11 ». 7, Bonum est diffusivum sui. Idest ad rationem boni perlinet, ut se cum aliis communicet, eodem modo, quo ad rationem finis pertinet movere 1‘. Id palet ex naturali in­ clinatione, qua res in se mutuo agunt, et alias sibi assimi­ late nituntur, ita ut cum non possint suam individuam bo­ nitatem cum aliis communicare, saltem bonitatem eiusdem 11 Vid. s. Thom., In lib. IV Sent., Di-t. XLIX. q. I. a. 1. so’. 1 ad 3. 8 0 10 ln lib. Il Sent., Dist. XXXVIII, a. 1, q. 3 ad are. Contr. Gent., lib. HI, c. 17, η. 5. 2' 2’°, q. CUI, a. 4 ad 1. Vid. Ferrariens., In lib. Ill Contr. Gerit., c. 32. : : 54 : - 3 13 15 De Gen. ad lit., lit». IV, c. 3, n. I, q. V, a. 5 c. Ibid., q. VI. a. 1 ad Vid. s. Thorn., 1. q. V, a. 4 ad 2. B EFFATA speciei cum eis participent. Ita ignis in ignem alia corpora convertere nititur. Atque « quanto aliquid invenitur melius, tanto ad remotiora bonitatem suam diffundit 10 ». Monente autem s. Bonavcntura, « diffusio dupliciter potest esse a bono, aut per modum multiplicationis, sicut calor vel lu­ men dicitur se diffundere; aut per modum utilis operatio­ nis, per quem modum dicitur bonus homo bonitatem suam diffundere, dum adhuc operatur, ct laborat, ut alii bonita­ tem non ab ipso sed a Deo suscipiant lz ». Cave tamen, ne ab illo effato inferas Deum, qui est ipsa bonitas necessario debuisse producere creaturas, in quas bonitatis suae divitias effunderet; « cum enim, apposite inquit Sylvius, dicitur, quod bonum sit sui diffusivum, non significatur, quod actu se debeat alii communicare, sed quod possit 16 18 »; siquidem 17 exercitium illius communicationis a Dei sapientia et volun­ tate regitur. Hinc s. Bonaventura: « Bonum summum sum­ me se diffundit; dicendum, quod verum est de diffusione na­ turali, sed de voluntaria, sive a proposito non est verum. Primo modo est diffusio in processione Personarum, secun­ do modo, in productione creaturarum 19 ». 8. Bonum est ex integra causa, malum ex quovis de­ fectu. Seu, ut a s. Thoma exponitur 20 : Quilibet singula­ ris defectus causai malum; bonum autem causatur ex inte­ gra causa. Etenim « aliqua operatio non perficitur, nisi om­ nibus causis concurrentibus; impeditur autem operatio, si quodeumque eorum, quae sunt ad operationem necessaria, impeditur 21 ». Sane actio voluntatis morali bonitate non pollet, nisi et cius obiectum, et adiuncta, et finis bona sint; e contrario absolute mala est, cum una tantum ex parte bo­ nitas decst. Hinc idem actus voluntatis non potest simul di­ versam induere speciem moralitalis, e. g., esse bonus ex obiecto, ct malus ex fine: « Cum aliquis vult dare eleemo­ synam propter inanem gloriam, hic est unus actus volunta16 17 18 10 2” 21 Contr. Gent., lib. Ill, c. 24. In lib. II Sent., Dist. X, a. 11, q. I, ad are. I, q. XIX, a. 3. In lib. I Sent.. Dist. XLIV, a. I, q. 2 ad arb P 2le, q. XVIII, a. 4 ad 3. hi lib. IV Sent., Dist. XLIX, q. Ill, a. 3, sol. 3 ad 3. · :: 56 ;■· EFFATI tie, ct hie actus lotus malus est, licet non ah omni co, quod in eo est, malitiant habeat 22 »; item non potest esse malus ex obiecto, ct bonus ex fine, ut cum quia furatur ad dandam eleemosynam; malitia enim desumpta ex fine ope­ rantis totum artum inficit, et cius bonitatem destruit. Hinc idem s. Thomas: « Sive voluntas sit eius, quod est secun­ dum se malum, ct sub ratione boni, sive sit boni sub ra­ tione mali, semper voluntas erit mala 23 ». Itaque cum « malum sit omnifarie, et bonum uno modo, non sequitur quod, si defectus alicuius rei (e. g., bonae intentionis) suf­ ficit ad faciendum malum, positio eius sufficiat ad faciendum bonum 21 ». Quod effatum etiam in naturalibus obtinet. Sic iurc dicitur sanus, qui nullo prorsus corporis vitio laborat; contra, insalubris, qui vel unius humoris perturbationem patitur. Ex hoc effato aliud sequitur, nempe: BONUM DIFFICI­ LIUS CONSTITUITUR, QUAM malum. Nam « malum ex plu­ ribus causis contingere potest, quam bonum; non enim bo­ num consistit, nisi omnia, quae ad perfectionem rei exi­ guntur, conveniant; quodeumque autem eorum subtraha­ tur, ratio mali incidit 25 ». 4 9. Bonum est naturaliter prius malo. Cuius rei ra­ tio est, quia malum est privatio boni. At vero, cum bo­ num habeat rationem finis, ct finis, uti alibi dicemus, sit prior in intentione, posterior in exeeutione, monet s. Tho­ mas bonum hac ratione spectatum osse quidem prius malo in intentione, ita ut, quia bonum quaeritur, ideo malum refugiatur; esse tamen posterius in exeeutione, quatenus natura incipit ab imperfectioribus, deinde devenit ad per­ fectum 2(1. 10. Bonum est potentius malo. Idest, maior bono vis ineat, ut illud appetamus, quam malo, ut illud aversemur. Ratio est, tum quia bono nihil mali admisceri potest, cum 22 23 24 25 26 hi lib. II Sent., Dist. XXXVIII. q. I, a. 4 ad 4. F 2ao, q. XIX, a. 7 ad 3. S. Bonav., hi lib. HI Sent.. Dist. XL, a. 1, q. 1 ad arg. In lib. II Sent., Dist. XXXV, q. I, a. 3 ad 4. F 2M, q. XXV, a. 2 c: : 57 : : 8 BFFΑΤΑ c contrario in malo aliquid boni inveniatur, tum quia ma­ lum non agit nisi in virtute boni. Hinc magis appetitur delectatio, quam tristitia fugiatur 2T. *11, Bonum est quod omnia appetunt; malum id quod omnia fugiunt. Sane, solum bonum huiusmodi est, ut ap­ petitui conveniat. Nam nulla res potest sibi adversari, et seipsam destruere, hinc quaelibet res non potest inclinare, nisi in id, quod est sibi consentaneum, seu quamdam simi­ litudinem cum ipsa habeat, ideoque sit quoddam ens; omne autem, quod est, quatenus tale, est bonum. Id ab experientia confirmatur, qua in dies edocemur omnia pro­ pendere ad id, quod sibi bonum est, aut saltem bonum ap­ paret Iam hoc effatum, ut Aquinas docet, intelligendum est non solum dc iis, (piae cognitione pollent, ideoque bo­ num apprehendere valent, sed etiam dc iis, quae cognitio­ ne carent. Haec enim naturali appetitu tendunt in bonum, quatenus ab aliquo cognoscente moventur in bonum, scilicet ex ordinatione Divini Intellectus eo modo, quo sagitta si­ gnum attingit ex directione sagittantis; ipsum autem tendere in bonum est appetere bonum 2 '. Porro, co ipso, quo omnia appetunt bonum, patet et omnia fugere malum: « Sicut unumquodque habet naturalem consonantiam, vel aptiludinem ad id, quod sibi convenit, quae est amor naturalis; ita ad id, quod est repugnans ct corruptivum, habet disso­ nantiam naturalem, quae est odium naturale 30. Neque con­ tra allatum theorema potest aliquid inferri ex eo, quod illi, qui vitam sibi adimunt, appetunt non esse, quod quidem nullam boni rationem habet. Etenim hi appetunt alicuius mali, cui sunt obnoxii, evasionem, quae profecto rationem boni praesefert 31. Circa idem effatum c re est explicare, quomodo intelli­ gendum sit. omnia appetere primum bonum. « Omnia, in­ quit B. Alb. M., appetunt primum bonum, non secundum 2B 29 30 31 26 ct 27 /h lib. Ill Sent., Diet. XXVII, q. I. a. 3 ad 3. Contr. Gen/.. lib. Ill, c. 3, ct 1Λ 2ae, q. VI1L a. 1. Ibid., c. 16. 2a 2“ q. XXIX, a, 1 r. In lib. I Ethic., lect. I. Cf. s. Aug.. De Civ. Dei, lib. XI, c. :: 58 El FATA B esse, vel suintant iam, sed secundum quod primum bonum ralio esi movendi appetitum in omnibus bonis 32 ». Idcsl, «bonum hoc vel illud particulare habet quod sit appeti­ bile, in quantum est similitudo primae bonitatis 33 ». Quo­ circa, « quia nihil est bonum, nisi in quantum est simili­ tudo et participatio boni summi, ipsum summum bonum quodammodo appetitur in. quolibet bono. Et sic potest dici, quod bonum verum est quod omnia appetunt31 ». - i ' “ ' i 12, Bonum et malum sunt genera contrariorum. Equidem bonum et malum non sunt proprie genera, cuiuslibet enim generis est aliqua essentia, et natura: malum autem nullam habet formam, seu naturam. Quocirca illud theorema explicandum est hunc in modum: Omnis perfectio ad rationem boni, ct omnis privatio et diminutio ad rationem mali pertinent; atqui ex contrariis unum est per­ lectum, et alterum diminutum, quasi privationem quandam admixtam habens; ex. g., album, et calidum perfectionem, frigidum et nigrum imperfectionem et quasi privationem significant; ergo ex contrariis alterum sub ratione boni vi­ detur comprehendi, alterum ad rationem mali accedere, et ideo bonum ct malum genera contrariorum quodammodo dici possunt 33. 13, Bonum et malum sunt in rebus, verum et falSUM SUNT IN MENTE. Scilicet, verum in adacquatione rei ad intellectum consistit, ita ut, quando res refertur in­ tellectui, sicuti est, rationem veritatis habeat. Quocirca ve­ rum, etsi fundetur in re, tamen ex eo, quod ab intellectu cognoscitur, completam habet rationem veritatis: « λ crum est in mente..., et unumquodque in tantum dicitur verum, in quantum conformatum est, vel conformable in­ tellectui ». E contrario bonum non ex eo quod ab anima cognoscitur, sed quatenus est aliquid extra animam, boni­ tatis rationem habet: «Secundum esse, quod habet in re· 32 In lib. i Ethic .. tract· III. c. 7. 33 S. Thom., Contr. Cent.· lib. Π, c. 24. 1 hi lib. I Ethic., lect. I. 35 Vid. 8. Thom., I, q. XLVUI, a. 1 ad 1. et Alb. M., Dc Praedicam., tract. VII, c. 10. : : 59 : : ■ EFFATA FFF4TA rum natura... est perfectivum bonum, bonum enim in re­ bus est 30 ». Quocirca cognitio veri iit per progressum ohiecti ad subiectum, assecutio autem boni per progressum subiecti ad obiectum: « Intellectiva apprehensio est se­ cundum motum a rebus in animam... operatio autem ap­ petitus est secundum motum ab anima in res 37 ». 14. Bonum et verum se mutuo includunt. Idest, bonum est quoddam verum, ac proinde comprehenditur sub ratione veri universalis, quod est obiectum intellec­ tus. Vieissim, verum est quoddam bonum, et ideo conti­ netur sub universali ratione boni, quod est obiectuin vo­ luntatis, Quocirca verum a voluntate sub ratione boni appetitur, et bonum ab intellectu sub ratione veri inlclli· gitur. 15. Bonum non est bono contrarium. Idesl, quo· tics bonum habet contrarium, id malum, non bonum est. Iam hoc effatum quoad bona naturalia explicandum est hunc in modum: Si cui subiecto unum contrarium bonum est ct conveniens, alterum malum est et noxium; puta subiecto, cui convenit ct bonus est calor, frigiditas est mala. Quod si duo contraria secundum sc spectentur, po­ test utrumque esse quoddam bonum naturae, e. g., « ca­ lidum et frigidum, quorum unum est bonum igni, alterum bonum aquae 38 ». Circa bona moralia autem numquam evenit ut bono sit contrarium bonum, siquidem iustitiae opponitur iniuslitia, virtuti vitium. Et sane, bona mora­ lia derivantur ex convenientia ad aliquid unum, scilicet rationem 1 Hinc « bonum unius virtutis non contrarialur bono alterius virtutis ». Malo autem aliquando bonum, ut timiditati fortitudo, aliquando malum, ut timiditati te­ meritas, contrarium est; nam quamvis malum cum malo in ratione mali probe conveniat, tamen sub ratione exces­ sus, et defectus dissident, ct pugnant inter se; hinc avari30 a. 3 c. 37 38 39 40 Qq. dispp., De Ver., q. XXI, a. 1 c. Vid. etiam I. q. LXXX11. In lib. HI Sent.. Dist. XXVI, q. I, a. 5 ad 4 1* 2»”, q. XXXI. a. 8 ad 1. Ibid. Qq. dispp., De Virtut.. q. II, a. 12 «d 12. :: 60 I Λ B lia opponitur profusioni, nam profusus nimium largitur, avarus parum. Itaque malum malo contrarium esse pot;*»t, bono non item, quia, quemadmodum una tantum via sco­ pum attingere licet, sed mullis ab eo aberrare, ita unica et simplex est virtutis ratio, nec umquam secum dissidens, sed multiplex vitiorum, et saepe sibi contraria, vel quia nunc excedimus, nunc deficimus, vel quia modo ad dexte­ ram, modo ad sinistram perperam'currimus »: Nequequam bono opponitur bonum: cuius causa est, quia bonum est. ut dicit Aristoteles in I Ethic., ex una sola et tota causa, cx causa actus, et actu, ct circumstantiis agentis et actus in fine congregata; et ideo bonum, est uniforme: unifor­ me autem conformi non opponitur, nec opponi potest, quia uniforme uniformi convenit, et non potest esse oppositum; et ideo dicit Aristoteles, quod omnia consonantia vera et bona sunt. Fal-uin autem statim dissonat vero; et malum statim dissonat bono... Numquam invenitur bonum bono contrarium, sed concors est; in eo enim quod bonum est uno modo, ct ex tota ct sola causa, bonum est indivisi­ bile, et aequalitati proportionale; aequali autem non op­ ponitur aequale, sed inaequale... Malo autem aliquando opponitur bonum, ct aliquando malum est contrario op­ positum malo: egestas enim, cum sit malum in civibus quia impedit civiles actus; superabundantia, quae impe­ dit actus felicitatis contemplativae, ct ideo etiam est ma­ lum, est contrarie opposita 11 ». 16. Bonum totius est bonum partium. Nempe to­ tum non potest bene existere, nisi ex partibus sibi con­ sentaneis, seu (piae toti congruant. Ita, ut exemplo s. Tho­ mae utamur, « impossibile est quod bonum commune ci­ vitatis bene se habeat, nisi cives sint virtuosi, ad minus illi, quibus convenit principari 12 ». Rursus: Quod to­ tum absolute perficit, vel in debita perfectione conservat, perficit et in perfectione conservat etiam partes. Hinc fit, ut, cum quidvis suam perfectionem appetat, pars appetat perfectionem ct bonum lotius. Quod laudatus Doctor ex41 Alb. M., De Praedicam., tract. VII, c. 10. 42 1* 2α% q. XCII, a. 1 ad 3. :: 61 :: B EFFATA plicat exemplo manus, quae exponitur ictui, absque de* liberatione, ad conservationem totius corporis ‘3. Exinde infertur « quod ille, qui quaerit bonum commune multitu­ dinis, consequenter etiam proprium bonum quaerit: pri­ mo, quia bonum proprium non potest esse sine bono coni* muni vel familiae, vel civitatis, aut regni..., secundo, quia, cum homo sit pars domus, vel civitatis, oportet quod homo consideret quid sit sibi bonum ex hoc, quod est prudens circa bonum multitudinis. Bona enim dispositio partium accipitur secundum habitudinem ad totum, quia, ut Augu­ stinus dicit in lib. HI Confess, c. 8, Turpis est omnis pars suo toti non conveniens, vel non congruens 11 ». 17. Bonum uniuscuiusque rei in quadam unitate consistit. Nempe, uti explicatur a s. Thoma, consistit in eo, quod unaquaeque res habet in se unita illa, ex qui­ bus exsurgit cius perfectio ’ dum et contrario dissolutio uniuscuiusque rei ex defectu ipsius oritur ‘c. Inde fit, ut omnia sicut bonum, ita unitatem appetant, atque divisioni pro viribus obsistant 47. 43 I, q. LX, a. 5 c. 44 2a 2“% q. XLVII, a. 10 ad 2. 43 p 2‘“’,q. 11, a. 3 c. 40 I, q. CUI, a. 3 c. 47 « Lapis, ut esset lapis, omnes eius partes, omnisque natura in unum solidata est. Quid arbor, nonne arbor non esset, si una non esset? Quid membra cuiusque animantis ac viscera, et quid­ quid est eorum, c quibus constat? Certe, si unitatis patiantur di­ vortium, non erit animal »; s. Aug.. De Ord., lib. II, c. 18. , , ■ ( Distinctiones. 1, Categorematice - Syncatecorematice. 1°: Catego­ rematice affirmatur aliquid tale esse, quod actu ct absolu­ te est tale; e. g., Deus categorematice infinitus dicitur. . Syncategoreniatice aliquid tale dicitur esse, quod in po­ tentia est tale; c. g., quantitas mathematica, quippe quae sine ullo termine intelligi potest, syncategoreniatice infini­ ta dicitur. Quare infinitum syncategorematicum, seu in po­ tentia, illud nominatur, quod actu finitum est, sed tamen numquam in tot partes dividitur, ut aliae superaddi ei non possint. Quod infinitum, cum numquam actu possi­ deat appositiones, quae in eo locum habere possunt, num­ quam poni poterii categorematice in rerum natura. 2 : Categorematice usurpatur vox, quae solum cum verbo est orationem et sensum perfectum involvit: ut, Isaias est. Syncategoreniatice, quae alteri nominativo adnectenda est. ut in orationis compositionem venire possit, ut, hic liber est loannis l. 2. Categorice - Transcf.NDENTALITER. Categorice idem valet ac in certo genere entis. Sic homo est in genere sub­ stantiae, albitudo in genere qualitatis. Unde suprema re­ rum genera appellantur categoriae 2. Transcendentaliter, 1 Vid. etiam Terminus: categorematicus - Syncategorematicus (litt. T: dist. 6). 2 Vid. Praedicamenta (litt. P: dist. 34, ss.). C DISTINCTIONES quod de quolibet genere entis praedicatur, puta unum, vernm, et bonum, quae, ut s. Ί humas ait, « circumeunt omne ens 3 ». K ί j < 3. Causa - Principium. Principium est id, a quo ali­ quid utcumque originem habet, sive eum dependentia, si­ ve non. Causa vero est id, a quo aliquid talem originem habet, ut ab ipso proprie producatur, proindeque pendeat secundum suum esse, vel fieri. « Hoc nomen principium, ait s. Thomas, ordinem quemdam importat; hoc vero no­ men causa importat influxum quemdam ad esse causati45». Quod cx principio oritur, principiatum, quod ex causa, ' effectus nuncupatur. Perspicuum est, etsi omnis causa sit etiam principium, tamen, non omne principium esse cau­ sam; nam notio principii tantum originem alicuius ab ali­ quo praesefert; notio vero causae significat etiam propriam productionem illius rei, quae ab ipsa originem habet. Quo­ circa satis est, ut principium nat m ain suam principiato communicet, quin requiratur, ut haec aliquo modo distin­ guatur ab ea, qua ipsum gaudet; e contrario, causa expostu­ lat ut cius natura saltem numero distinguatur a natura cffectus, qui ab ea producitur. « Hoc nomen causa videtur importare diversitatem substantiae, ct dependentiam ali­ cuius ab altero, quam non importat nomen principium s ». Hinc in Divinis Pater dicitur non quidem causa, sed prin­ cipium Filii, ct Pater el Filius principium Spiritus Sancti; siquidem non alium denotatur, nisi ordo originis, quin ulla distinctio, naturae, ullaque dependentia includatur, flacc, si stricte loqui vidimus. At in rebus creatis quidquid est principium, est etiam causa, ct quidquid a principio ori­ tur, idem effectum esse oportet; semper enim naturam ac rcalitatem a principio dependentem, ac proinde saltem nu­ mero distinctam a natura et realilate ipsius principii mu­ tuatur. 3 Qq. dispp., De Virtut., q. I, a. 2 ad 8. . 4 In lib. V Met., Icci. I. 5 I. q. XXXIII, a. 1 ad 1. Quare, « principium in plus est, quam causa... Unde omnis causa est principium, sed non convertitur»; In lib. I Sent., Dist. XXIX, q. I, a. 1 ad 3. :: 64 :: DISTINCTIONES C 4, Causa - Conditio sine qua non. Conditio sine qua non est id, quod necessario requiritur ad productionem ef­ fectus, cuius tamen cxistentiac rationem sufficientem non continet, e. g., applicatio flammae ad stupam, et stupae siccitas ad ipsius combustionem. Huiusmodi sunt in Sacra­ mentis nostrae dispositiones ad gratiae susceptionem. 5. Causa externa - Causa interna. Causa interna di­ citur, quae effectum tamquam pars intrinsecus constituit; e. g., anima est causa interna animalis. - Causa externa, quae est extra effectum, quem producit, e. g., architectus est causa externa domus. 6, Causa efficiens - finalis - exemplaris. Sunt va­ riae species causae externae. Causa efficiens est, quae propria actione producit efïectum; e. g., sculptor est causa efficiens statuae. Causa finalis est id, cuius gratia aliquid fit, v. g., commoda abitatio respectu domus, ac proinde ad effectus productionem concurrit, quia causam efficientem ad agendum movet. Causa exemplaris est rei faciendae idea, quam causa efficiens cogitatione sua concipit, et ad cuius similitudinem illam producit, e. g., forma domus construen­ dae in mente architecti; quocirca huius causae influxus consistit tum in eo, quod dirigit causam efficientem ad per­ ficiendum opus, tum ineo quod determinat ipsum opus non quidem per intrinsecam constitutionem, sed per sui imi­ tationem, tum quia est veluti finis agentis, quatenus agens operatur, ut assequatur similitudinem sui exemplaris 6. < j I l I t > j ; ' I 7. Causa materialis - Causa formalis. — Sunt spe­ cies causae internae, quia ex ipsis effectus intrinsecus con­ stituitur. lam causa materialis est id, ex quo praeexistente, tamquam ex subiecto determinabili, compositum aliquod constituitur; huiusmodi est lignum respectu statuae, si­ quidem ex ligno praeexistente, tamquam ex parte determinabili, statua efficitur; tum id, circa quod versatur po­ tentia activa, cum aliquid efficit; e. g., phantasmata sunt cognitionis intcllectricis causa materialis, nam circa ea versatur operatio intellectus agentis; tum denique id, quod 1 ■ c Contr. Gent., lib. III, c. 19. C DISTINCTIONES in se recipit aliquid ita ut ab ipso perficiatur, atque ad certum compositi genus determinetur; e. g., corpus est ‘ causa materialis in quo recipitur anima, quae illud corpus vivens constituit. Porro eadem res, si penes diversa consi- ( deretur, potest simul habere rationem materialis causae ex qua, in qua, et circa quam; constat enim lignum esse ma­ teriam, ex qua, fit statua, in qua fit figura, et circa quam faber lignarius versatur. - Causa autem formalis est id, quod materiam determinat, certoque modo perficit; cuiusmodi est anima respectu corporis, vel figura respectu ligni. Ex quibus illud colligitur, quod causa materialis initiative, et causa formalis completive esse rei constituunt. Ex notione autem causae materialis, quam exposuimus, eruitur ipsam latius patere, quam materiam primam, nam praeter hauc complectitur etiam materiam secundam, subiectum nempe, 1 quod ad perfectiones accidentales, et artificiosas determina­ tur. Item notio causae formalis non solum formam substan­ tialem, sed etiam formas accidentales complectitur, siqui­ dem per has etiam esse rei ad quosdam modos determina­ tur ’. 8. Causa: prima - secunda; Princeps - instrumen­ taria; Univoca - aequivoca; Necessaria - libera; Univer­ salis - particularis; Physica - moralis; Adaequata - iNADAEQUATA; PROXIMA - REMOTA; PER SE - PER ACCIDENS. Sunt variae species causae efficientis: Causa prima est, quae suam agendi virtutem a nulla alia causa recipit; ct est solus Deus; secunda est, quae vim operandi a prima mutuatur, cuiusmodi sunt omnes causae creatae. - Causa princeps est, quae ex propria virtute effectum producit, v. g., sol lucem. Quocirca « non omnis primaria est causa prima; prima enim sola est, quae nec comparem habet, nec contrariam; primariae autem inultae sunt, secundum ordi­ nem causarum 8 ». Instrumentaria vero est, quae effectura producit, prout subditur virtuti causae principalis, v. g., ' Vid. Forma - Materia: Forma: substantialis · accidentalis (lilt. F: disl. respect. 9 et 12); ct Materia: prima -secunda (lilt. M- dist. 4L 5 B. Alb. M., De causis ei processu universitatis, lib. II, tract. I. c. 5. : : 66 : : DISTINCTIONES calor in operibus naturae, penicillus in operibus artis. Causa univoca est. quae producit effecturo, qui similis est sibi secundum speciem, v. g., ignis ignem generans; Aequivoca, quae producit effectum diversae naturae a se, ita il tamen ut cum eo secundum aliquod genus conveniat, e. g., sol vites. Quod si effectus neque secundum speciem, neque secundum aliquod genus, sed tantum secundum aliquam analogiam, seu comparationem, vel ordinem conveniat curo causa, haec analoga appellatur. Huiusmodi est Deus respec­ tu creaturarum °. - Causa necessaria est, quae agit naturae vi absque electione; Libera, quae ex propria electione agit, ita ut suae actioni dominetur. - Causa universalis est, cuius virtus ad varios diversae speciei effectus porrigitur, puta sol, qui ad plantarum, animantium etc. productionem con­ currit. Causa particularis est, quae unam dumtaxat speciem effectus producere valet, ut ignis ignem, animal aliud ani­ mal. Deus autem, monente s. Bonaventura, α aliquid habet de nobilitate causae universalis, quia potest in plurimos effectus; similiter aliquid de causa particulari, quia imme­ diate et sufficienter potest in effectum quemlibet 10 ». Cuius ratio cum eodem sancto Doctore ita reddi potest: g Dicen­ dum, quod causa universalis, quae non est actus purus, in­ diget actualitate causae particularis, sed illa, quae est om­ nino actus, simul habet in se rationem universalis causae, et particularis, quia simul habet primitatem, et aclualitalem; ideo potest in multa, et secundum totum potest in illa 11 ». Unde Deus α est causa prima et universalissima et actualissima 12 ». - Causa physica est, quae per se im­ mediate, aut virtute a se diffusa actionem proprie efficit; e. g., is, qui hominem gladio perimit; Moralis est. quae causam physicam ad effectum producendum excitat, e. g., is, qui aliquem vi pecuniae allicit, ut suum inimicum oc­ cidat, est causa moralis huius occisionis 13. Ad causas mo­ rales redigi possunt causae occasionales, quippe quae alii9 Vid. s Thom., I, q. IV, a. 3 el q. XLV, a. 7. ίο In lib. I Sent., Diet. XXXV, a. 1, q. 2 nd arg. In lib. II Sent., Dist. 1, p. I, a. II, q. 2 ad arg. 12 In lib. I Sent., Diet. XLV, a. 11, q. 2 resol. 13 De causa morali ita loquitur 6. Augustinus: « Recte dicitur :: G7 :: DISTINCTIONES ciendo, vel movendo determinant causam ad certum effec­ tum producendum. - Causa adaequata dicitur ea, quae sola in genere suo totum effectum producit, ut sol respectu lu­ cis; Inadaequata, quae sine alterius consortio totum effec­ tum producere non valet, uti singuli equi currum trahen­ tes: « Virtus absoluta non est complete in quolibet con­ gregatorum ad unam actionem, quam nullus per se perfi­ cere potest, sicut est de tractu navis; sed est in omnibus simul, in quantum sunt omnes loco unius agentis 11 ». Causa proxima est, quae immediate, remota, quae media­ te, et velut radicitus effectum attingit; e. g., immoderatus calor cordis est causa proxima, nocentes humores sunt causa remota turbationis pulsus. Aliquando causa proxima nomi­ natur secunda, et remota prima; quemadmodum videre li­ cet in bis s. Thomae verbis: « Effectus alicuius primae cau­ sae est contingens propter causam secundam, ex eo quod im­ peditur effectus causae primae per defectum causae secun­ dae, sicut virtus solis per defectum plantae impeditur 15 ». - Causa per se est, quae ex sui natura ordinatur ad produc­ tionem effectus, seu quae, ut talis est, producit illum effec­ tum, cuius causa dicitur; Causa vero per accidens ea est, quae ex natura sua, sive, ut talis, effectum ipsum non re­ spicit, sed tantum accidit causae per se. Sic, musicus, qua­ tenus musicus, est causa per se cantus; per accidens vero statuae, si qua ab eo efficitur, siquidem de ratione musici est, ut cantet, non autem, ut statuam efformet. Sic etiam « statuae factor, ut inquit s. Thomas, statuae causa est per se. Polycletus autem per accidens est causa, in quantum accidit ei factorem statuae esse 10 ». Ad causae per accidens reducuntur etiam: 1° ea quae removent prohibens, puta di­ vellens columnam, per accidens movet lapidem superposi­ tum: 2° ea quae effectum producunt praeter intentionem: uti est venator, qui hominem pro hclltia perimit; vel ille. paterfamilias aedificare domum, cum hoc non opere suo faciat, sed eorum, quibus servientibus imperat »; Dr Gen. contrn Man., lib. I, c. 25, n. 43. 14 S. Thom., /n lib. IV Sent., Dist. I,.q. I, a. 4, sol. II ad 5. 15 I, q. XIX, a. 8 c. 16 hi lib. V Met., lect. III. ··: 68 DISTINCTIONES qui effodiendo sepulcrum, invenit thesaurum; vel qui co­ medit venenum, ut moriatur, et contingit ex hoc sanitas. Ili tamen effectus, ut g. Thomas docet, non eveniunt sine intentione Causae Primae, cui nihil est fortuitum; ideoque hae causae per accidens hac ratione ad causam per se redu­ cuntur 1T. 9, Certitudo - evidentia. Certitudo in firmitate, qua meus alicui propositioni adhaeret, consistit. Evidentia au­ tem praeter firmitatem adhaesionis etiam quietationem in­ tellectus in re cognita importat lfi, eo quod vel immediate, seu ex ipsa comparatione terminorum relationem inter ali­ quod praedicatum et sublectum cognoscimus, vel mediate, nempe ope deductionis adaequatam rationem rei perspici­ mus. Hinc, ut certitudo in mente existât, satis est, ut cau­ sa, ex qua gignitur, huiusmodi sit, ut omnem de opposito formidinem excludat : ut autem evidentia habeatur, requi­ ritur etiam ut intellectus plene consequatur id quod cogno­ scit 19 Ex his intelligilur non esse evidentia ea, quae Fide te­ nemus, quia in Fide est carentia visionis ex qua remanet adhuc motus cogitationis in mente credentis 20. Sed tamen Fides est certior quacumque humana cognitione, quia « pri­ ma veritas, quae causât Fidei assensum, est fortior causa, quam lumen rationis, quod causât assensum intellectus, vel scientiae21 ». Quinimmo, « quia unumquodque indicatur simpliciter quidem secundum causam suam: secundum au­ tem dispositionem, quae ex parte subiecti est, indicatur se­ cundum quid, inde est, quod Fides est simpliciter certior; sed alia sunt certiora secundum quid, scilicet quoad nos °2 ». I, q. XCVI, a. 1 c. Hinc s. Augustinus monuit nihil fieri pos­ se praeter ordinem sed tantum praeter manifestum causarum ordinem; De Ord., lib. I, c .3. 1 “ Qq. dispp. De Ver., q. X, a. 12 ad 6. 19 2n 2“ q. IV, a. 8 c. 20 Qq. dispp.. De Ver., q. XIV, a. 1 ad 5. 21 Ibid, ad 7. 2 2» 2‘% loc. cit. 69 :: C DISTINCTIONES 10. Ceteris paribus - Ceteris imparibus. Cum inter plura comparatio instituitur, solet concedi, alterum alteri excedere, aut alterum alteri simile esse, vel ceteris pari­ bus, nempe, dummodo cetera sumantur paria, vel contra, ceteris imparibus. Sic, ceteris paribus, equus est praestantior asino. Contra, robustus asinus praestantior est equo, ceteris imparibus, si nempe hic sit debilis etc. Ita etiam plura bona sunt meliora paucioribus bonis, ceteris paribus, nempe dummodo sint eiusdem rationis 23. Item, illud quod valet ad plura, est melius, ceteris paribus, nempe, si aeque intense valeat 24. 11. Circumscriptive - Definitive - Repletive. Cir­ cumscriptive, seu commensurative dicitur esse in loco id, quod locum occupat per contactum quantitatis dimensivae, nempe ita ut quaelibet sui pars respondeat singulis loci partibus, et sic totum in toto loco includatur. Hoc modo corpora dicuntur esse in loco 25. - Definitive, illud, quod in certo quodam loco est, quin spatium occupet, sed vel per contactum virtutis, seu per operationem, uti fit in An­ gelis, vel per informationem, quemadmodum anima est in corpore. - Repletive, quod nullo determinatur loco, sed est totum in omnibus locis, et totum in qualibet parte loci; idque ad solum Deum spectat: « Diversimode esse in loco convenit corpori, Angelo, ct Deo. Nam corpus est in loco circumscriptive, quia commensuratur loco; Angelus autem, non circumscriptive, cum non commcnsureltir loco, sed diffinitive, quia ita est in uno loco, quod non in alio; Deus autem neque circumscriptive, neque diffinitive, quia est ubique 26 ». 23 S. Thom., De mal., q. XVI, a. 1 ad 13. 24 S. Bonav., In lib. IV Sent., Dist. XXXIII, a. 11, q. 2 ad arg. 25 « Circumscriptum est, quod cum alicubi totum est, non po­ test simul esse alibi; quod de solis corporeis cernitur »; s. Anselm., Prolog., c. XIII. Et s. Augustinus: « Quidquid loco capitur, circum­ scribitur... Deinde quod loco capitur, et mole quadam ct spatio di­ stenditur, minus est in parte, quam in toto»; Serm. XVII, De verbis Ev. Ioan. I, n. 3. 2» I, q. LI1, a. 2 c. :: 70 :: DISTINCTIONES c 12. Collective - Distributive. Collective, seu collectini vel copulate accipitur aliqua vox, eum intelligenda est de omnibus, quae in se involvit, quasi in cumulum simul conglobatis; ut, omnes Apostoli sunt duodecim: - Distri­ butive, seu universaliter, cum intelligenda est de omnibus, et de singulis seorsim sumtis; ut, omnis homo est animal. Qua in re monere est, subiectum propositionis universalis, et praedicatum negantis semper postulare, ut distributive accipiantur. 13. Commune: secundum participationem - secun­ dum PRAEDICATIONEM 27. 14. Complete - Incomplete. Γ: Idem fere valent ac adaequate - inadaequate 28. 2°: Ens completum idem est ac ens in sua specie determinatum, e. g., homo; incompletum idem est ac indeterminatum, e. g., animal, prout determi­ natio rationalis, vel irrationalis actu in eo non invenitur. Vel strictiori sensu, ens completum est, quod habet esse fi­ xum in rerum natura: « Incompletum, quod est ens quasi inchoative, seu est via in ens, quasi medium quid inter po­ tentiam puram, et actum purum 29 », ex. gr., motus 30. 3°: Hae voces praedicantur etiam de substantia, quae po­ test esse vel completa, vel incompleta 31. 15. Complexe - Incomplexe. 1°: Complexe necessa­ rium dicitur indicium, quod omnino falsum esse nequit, ut, ens cogitans simplicitate gaudet. Incomplexe necessarium dicitur ens necessarium, quod nempe non potest non esse, cuiusmodi est solus Deus. 2°: « Diffinientes i ncom plexum veteres Peripatetici dixerunt, quod dictio significativa ad placitum iucomplexa est, cuius partes nihil significant de intentione (scilicet notione) totius; sicut cum dicitur homo, pars ista, quae est ho, et pars alia, quae est mo, nihil si­ gnificant de hominis intentione. Quod si etiam nomen ali­ quod rei unius simplicis sit compositum, sicut Adeodatus, 27 Vid. Bonum quanto communius, tanto divinius (litt. B: eff. 5). 28 Vid. lilt. A: dist. 26. 29 S. Thom, In lib. IV Sent., Dist. I, q. I, a. IV, sol. 2 c. ct ad 1. 30 Vid. hanc vocem, litt. M. 31 Vid. has voces (lilt. S; dist. 34). C DISTINCTIONES tamen, secundum quod unius simplicis rei nomen est, in· complexum dicitur. Et hoc, quod dico adeo, et hoc, quod dico datus, nihil significant de intentione totius nominati per hoc nomen ddeodatus. Coni plexa autem dictio est, cuius partes aliquid significant de intentione totius, sicut cum dico, homo ambulat; et haec dictio honio, et haec dic­ tio ambulat, aliquid significat de intentione huius comple­ xi, homo ambulat 12 ». Hinc vulgo vox complexa dicitur, cuius parte unico conceptu intclligi nequeunt; incomplexa, cuius partes unica cogitatione concipiuntur. 3°: Aliquid complexe cognosci dicitur, vel quia res, quae cognoscitur, plura complectitur, puta homo libertate pollet, ita ut mo­ dus complexionis cadat supra reni cognitam; vel quia, etsi incomplexum, seu simplex sit, tamen ab intellectu nostro accipitur suo modo per viam compositionis. Quocirca Fides est « de complexo quantum ad id. quod in nobis est....; quantum ad id, in quod per fidem ducimur, sicuti in obiecluni, est de simplici veritate »; siquidem eius obicctum est veritas Divina, quae simplex est in seipsa. E contrario, incomplexe aliquid cognosci dicitur, vel quatenus unum tan­ tum intelligitur, ut homo seorsim acceptus, vel quatenus multa uno actu, seu per modum simplicis aspectus intelliguntur. Ita « Deus multa intelligit uno, et ita simplici mo­ do; nec magis simplex est intellectus Eius intelligendo unum, quam multa 33 ». 16. 17. Compositio: physica - metaphysica - logica 3t. Compositus sensus - divisus. 1°: In sensu com­ posito intelligenda est enunciatio, cum attributum de subiectQ non nisi aliqua proprietate allecto, vel sui) quadam hypothesi accepto, seu quatenus tale est, praedicari potest. In sensu diviso, cum ea proprietas, vel hypothesis remo­ venda est, ut enunciatio veritate gaudeat. Ita hae enunciationes: homo coccus nequit videre: currens necessario mo­ vetur; quae Deus praescivit, necessario eveniunt, sunt ve32 Alb. M., De praedicab., tract. 1. c. 5. 33 S. Thotn., Qq. dispp., De Ver., q. XIV, a. 8 ad 5 et ad 12; e. Bonav., In lib. I Sent., Dist. XII, a. II, q. 1, rexoL 34 Vid. Logice (litt. L: dist. 11). : : 72 ; : I DISTINCTIONES C rae in sensu composito, falsae in sensu diviso 35. Contra, ea: homo caecus potest videre; album potest esse nigrum; quae Deus praescivit, possunt non evenire, sunt cnunciationes verae in sensu diviso, falsae in sensu composito. Hinc cum in argumentatione coniunctim intelliguntur eae voci et notiones, quae recte inlelligi nequeunt, nisi disiunganlur, fallacia sensus compositi, et contra, cum dividuntur ea. quae dividenda non sunt, fallacia sensus divisi existit. 2°: Sensu composito aliquid certo modo est, cum tale est. quatenus ex aliis propositionibus deducitur. Ita haec propo­ sitio: quoddam animal est homo, est necessaria in sensu composito, quatenus deducitur ex illa, omnis homo est animal. I I il 18. Conceptus: ultimatus - non ultimatus. ConcepIus ultimatus est conceptus rei significatae per aliquam vo­ cem: e. g., conceptus rei, quae vocatur homo. Conceptus uon ultimatus est conceptus ipsius vocis significantis: c. g., conceptus huius termini homo, prout quaedam vox est. Sa­ ne illi ab istis differunt, quod conceptus rerum sunt iidem apud omnes, conceptus autem vocum significantium diversi sunt pro idiomatum diversitate. 19, Concupiscentia: antecedens - consequens. Concupiscentia antecedens est motus appetitus sensitivi volun­ tatem inclinans in obiectum delectabile. Haec voluntatis actum praecedit, in eamque influit; ut cum quis, viso pul­ chro obiecto, ad illud appetendum excitatur. - Concupiscen­ tia consequens est motus appetitus sensitivi a voluntate ex­ citatus; quare actum voluntatis consequitur, ab coque pen­ det; ut cum cx intensa voluntate circa obiectum excitatur 35 « Cum dicitur: Omne scitum a Deo est necessarium, haec est duplex, quia potest esse vel de dicto, vel de re. Si sit de dicto, tunc est composita et vera, et est sensus: omne scitum a Deo est nccrsstirium, quia non potest esse, quod Deus sciat aliquid esse, et id non sit. Si sit de re, sic est divisa et falsa, et est sensus: id. quod est nitum a Deo, necessarium est esse; res enim, quae a Deo sunt scitae, non propter hoc necessario eveniunt ». Qq. dispp., De ver., q. 11, a. 12 ad 4. Vid. I, q. XIV, n. 13 ad 3. : : 73 : : G DISTINCTIONES DISTINCTIONES passio in appetitu sensitivo; motus enim virium superiorum, si sunt vehementes, redundant in inferiores 3G. 20. Concursus: immediatus - mediatus - praevius. Concursus immediatus est simultaneus ad agendum influxus unius causae cum altera, quatenus illa cum ista operatur; e. g., influxus solis cum quercu ad glandis productionem, itemque concursus, quo scriba manum tyronis inter scri­ bendum regit. - Mediatus est, quo aliquid dicitur agere cum alio, quatenus ei agendi facultatem concessit, vel expedi­ tam reddidit. Ita scriba concurrit cum scribente, quem scri­ bendi artem docuit. Hinc Deus, prout vires agendi in crea­ tura conservat, mediate ad illius actionem concurrit, imme­ diate autem, prout ita influit in eius actiones, ut cum ipsa creatura operante operetur, atque eumdem effectum cum illa operetur. Agnoscunt Th ornis tae etiam concursum prae­ vium, quem praemotionem physicam appellare solent, at­ que ita definiunt: « Influxus Causae primae receptus non quidem immediate in effectibus, sed in causis secundis, quo Deus ipsis actualem efficacitatem inspirat, quo eas movet et applicat, non solum obiective ac moral iter, alliciendo et suadendo, sed etiam physice et active, interius inclinando, applicando, determinando, ac ultimam illam activitatem, ad quam sequitur statim actio, influendo 17 ».21 21. Confuse - Determinate. Confuse, seu disiunctim, indeterminate accipitur terminus communis, cum omnia eius inferiora et non singula seorsum sub disiunctione su­ muntur respectu unius subiccti aut praedicati; uti in hac emmeiatione, equus requiritur ad equitandum, equus non significat hunc, vel illum singularem equum, sed hunc, vel quemcumque alium equum. Determinate, seu disjunctive, cum illa inferiora singula seorsum sub disiunctione sumun­ tur respectu unius subiecti, aut praedicati; ut in hac enunciatione: Homo est albus, subiectum homo non significat hunc, vel qucmcumque alium hominem, sed istum, vel illum etc. 36 1· 2M, q. LXXVII, a. 6. 37 Vid. Goudin, Philos. etc., t. IV, part. 3, q. IV, a. 2. :: 74 :: I C 22. Confuse - Distincte. Confuse aliquid cognosci­ tur, cum omnium elementorum, quae eius essentiam con­ stituunt, aut partium, quae in eo continentur, propria no­ titia non habetur; huiusmodi est cognitio animalis, quae elementa eius definitionem constituentia non discernit, vel qua ipsum tantum quatenus animal, non vero quatenus est animal ratione vel praeditum, vel carens apprehenditur 3*. E contrario, distincta est cognitio rei, quae proprietates eius essentiam constituentes singillatim exhibet, vel cogni­ tio totius, quae partes, quae in ipso continentur, discernit. 23. Conscientia - Synderesis. Synderesis est habitus generaliter dictans bonum esse prosequendum, malum au­ tem declinandum. - Conscientia vero est indicium, quo in­ tellectus practicus applicat principia generalia synderesis ad particulares actiones, seu est actus, quo practice quis in­ dicat hoc esse prosequendum, quia bonum, aliud declinan­ dum, quia malum. Hic actus, si circa praeteritas actiones versetur, dicitur conscientia consequens; si respiciat actu» futuros, dicitur conscientia antecedens; ac denique conco­ mitans, quando actum comitatur. Hinc intelliguntur illi lo­ quendi modi, scilicet conscientiam ligare, testificari, accu­ sare. 24. Conservatio: directa - indirecta. Conservatio di­ recta, seu positiva est ea, qua aliquid in aliud influendo ipsum in existent ia retinet. Huiusmodi est conservatio Di­ vina, cuius vi res creatae existera pergunt, siquidem Deo manum ab illis retrahente, seu statim ac ab eis influxus Di­ vinae actionis cessaret, ipsae in nihilum abirent. - Indirecta, ecu negativa est ea, qua tantum submovetur actus, unde res destrueretur. Ita artifices opera sua conservare dicuntur. 25. Continuum - Contiguum. Continuum est illud, cuius extrema faciunt unum: quippe quae termino eo II muni uniuntur. - Contiguum vero, cuius ultima sunt simul, vel in eodem loco, sed aliquo communi termino non coniunguntur: «Continua sunt quorum ultima sunt unum: 38 Cf. s. Thom., I, q. LXXXV, a. 3 c. :: 75 :: - -V DISTINCTIONES contacta (nempe contigua), quorum ultima sunt simuls* ». Quare superficies ultima corporis locati, et loci sunt contigua, quia simul in eodem loco; non vero sunt continua, quia non faciunt inter se unum; partes autem alterutrius superficies stmt unum, quia copulantur termino communi, scilicet linea; et item partes istius communi termino, nempe puncto, nectuntur, et terminantur 10. 26. Contradictorie - Privative - Contrarie - Relati­ ve. Adhiberi solent hae voces, dum agitur de rerum oppo­ sitione. Sane quadruplici modo res sibi invicem opponun­ tur; nam vel opponuntur tamquam ens et non ens, vel tam­ quam ens et ens. Si tamquam ens, et non ens, opponuntur vel ut ens, et eius negatio, et tunc contradictorie; vel ut ens, ct eius privatio, et tunc privative-opponuntur. Si ve­ ro opponuntur tamquam entia, tunc sibi opponi dicuntur contrarie, si tamquam entia absoluta; relative, si tamquam entia respectiva opponantur. Sic album et non album, con­ tradictorie; lux et tenebrae, visio ct caecitas, privative, dul­ ce et amarum, contrarie; paternitas et filiatio relative sibi opponuntur. « Oppositio, ait B. Alb. M., est repugnantia, vel essentialis distantia aliquorum se non permittentium esse in eodem simul. Dicitur autem alterum alteri, sive unum alteri opponi quadruplici ter, hoc est imo quatuor modorum; aut enim opponitur ut ad aliquid, aut ut con­ traria, aut ut habitus et privatio, aut ut affirmatio et ne­ gatio. Oppositio enim... aut est inter ea, quae actu sunt, aut inter ea, quorum unum est, et alterum non est. Si enim est inter ea, quae actu sunt, et suis formis repugnan­ tiam habent oppositionis, tunc aut se sunt expellentia ab eodem susceptibili secundum potentiam ct actum: aut ex­ pellentia se secundum actum, et non secundum potentiam. Si primo modo, tunc est oppositio secundum ad aliquid, sicut patet in patre et filio. Idem enim respectu eiusdem pater nec est, nec potest esse et filius. Si autem se expel­ lant ab eodem secundum actum, et non secundum poten­ tiam, tunc est oppositio contrarietatis... Si autem est inter19 19 S. Thom., In lib. VI Phys., led. I. 40 Vid. Quantitas continua (lilt. Q; dist. 2). 7G DISTINCT lOfrES c ens simpliciter et non ens. tune aut est inter ens simpli­ citer, ct non cns secundum quid, aut inter ens simpliciter ct non ens simpliciter. Et primo quidem modo est opposi­ tio inter habitum et privationem, quae licet privet habi­ tum, relinquit tamen subiectum. Et si est secundo modo, tunc est oppositio inter affirmationem et negationem, in quibus affirmatio dicit ens, negatio autem simpliciter non ens 11 ». 27, Contraria: immediata - mediata. Contraria im­ mediata sunt, inter quae nullum extat medium, ita ut, po­ nto eorum subiecto proprio, alterutrum cx ipsis contrariis illi inessc necesse sil; e. g., par ct impar; siquidem necesse est omnem numerum aut parem esse, aut imparem. Contraria mediata sunt, inter quae unum, aut plura me­ dia intercedunt, ita ut necesse non sit alterum horum con­ trariorum, subiecto proprio messe; e. g., inter calorem et frigus intercedit tepor, inter album et nigrum plurcs me­ dii colores; quocirca necesse non est oninc corpus esse ca­ lidum, aut frigidum, quia potest aliquod tepidum esse, ne­ que necesse est omne corpus esse album, aut nigrum, quia potest esse etiam rubrum, aut alius coloris. lamvero, me­ dium, quod inter contraria existere potest, in medium for­ mae, et in medium subiecti distinguitur. Illud est quaedam forma, seu qualitas ex ipsorum extremorum participatione conflata; hoc modo tepor forma quaedam media est inter H par­ calorem ct frigus; istud autem est aliquod subiectum ticulare, a quo utrumque extremorum removeri potest; e. g.. inter probum, et improbum existit medium non quidem formae, sed subiecti, nam homo, qui est subiectum illorum extremorum, potest aliquando esse neque probus, neque improbus, ut infans, qui necdum virtutis, nec vitii habitum sibi comparavit. Hinc contraria immediata quoad formam possunt aliquando esse mediata quoad subiectum, uti in allato exemplo; aliquando carent medio etiam quoad su­ biectum; euiusmqdi sunt par ct impar; id quod intelligendum est de subiecto proprio, nam si quodvis suscipia­ tur subiectum, non vero illud, quod extremorum proprium i 41 De praedicam., tract. VII, c. 2. c DISTINCTIONES est, nullum contrarium medio subiecti carebit, puta si non quidem numerus, sed angelus, e. g., sumatur, qui profecto neque par, neque impar est, etiam inter haec contraria medium assignari posset 42. 28. Contrarie - Contradictorie - Subcontrarie. Haec ad oppositionem propositionum pertinent, quae dicitur complexa, ut distinguatur ab oppositione incomplexa, quae est oppositio rerum, de qua paulo ante egimus. Contradic· torie oppositae sunt illae propositiones, quae secum invi­ cem pugnant qualitate et quantitate; ut, omnis homo est iustus, aliquis homo non est iustus. - Contrarie, quae qua­ litate tantum, ita tamen ut sint ambae universales; ut, om­ nis homo est iustus, omnis homo non est iustus. - Subcon· trarie, quae etiam qualitate tantum, sed ita ut sint ambae particulares; ut, aliquis homo est iustus, aliquis homo non est iustus. Ast in huiusmodi enunciationibus, cum subiec­ tum idem non sit, sed diversum, oppositio proprie non obtinet 43. 42 De hac distinctione inter contraria immediata et mediata ito loquitur sanctus Damascenus: « Contraria, alia sine medio sunt, alia medium habent. Illa sine inedio sunt, quorum alterum, seu unum, in eo quod est ipsorum subiectum, sive in iis, de quibus praedicantur, esse necesse est; ut morbus et sanitas in subiecto animalis corpore. Quippe omnino necesse est, aut morbum, aut sanitatem eiusmodi inesse corpori. Per morbum autem intelligimus omnem naturae distractio­ nem. Illa autem medium habent, quorum alterum necesse non est inesse subiecto. seu iis, de quibus praedicantur, ut album et nigrum. Sunt namque contraria, ne.· tamen proplerea horum alterum omnino necesse est corpori inesse. Neque enim omne corpus aut album esse, aut nigrum necessarium est; sunt enim corpora fusca et rufa; nisi forte laterum contrariorum alicui a natura determinate insit, ut calor igni, ac frigus nivi »; Dialect., c. 57. 41 Vid. s. Thom., In lib. 1 Perhierm., lect. XI. : : 78 : : c Effata. 1, CausS/\ caussae est etiam caussa caussati. Nem­ Ii pe: Illud, quod aliquam causam produxit, remote est etiam causa illius, quod ab hac causa, superius posita, produci­ tur: nam causa producens causam dat isti potentiam et vires operandi; hinc est etiam causa remota effectuum inde manantium. Ita sol producens lumen est causa remota ma­ nifestationis colorum. Quod effatum vero intelligendum est de effectibus real ibus, et qui producuntur a causa po­ steriori, prout est effectus causae prioris, et qui per se cau­ sam posteriorem consequuntur Hinc perperam quis exin­ de colligeret Deum, causam hominis, esse etiam causam peccati, quod ab homine committitur, tum quia peccatum, quatenus tale, non est aliquid physicum, sed in mera pri­ vatione rectitudinis seu convenientiae cum regula morum consistit, atque ab homine committitur, quatenus est ipse deficiens, non quatenus est effectus Dei: tum quia non ne­ cessario et per se, immo potius, prout homo exit ordinem Causae primae -, ex facultatibus a Deo illi inditis conse­ quitur. 2. Causa finalis est prima inter omnes causas 123. 3. Causa in actu simul esi cum effectu in \cti . Idest: Causa, prout est actu causa efficiens 4, necessario in­ cludit aliquem ellcetum suo conatui accommodatum, et ad 1 I, q. XL1X, a. 2 ad 2. 2 1» 2", q. LXX1X, a. 1 ad 3, et In lib. Il Sent., Dist. XXXIV. q. I, a. 3, nd 3. 3 Vid. Finis movet efficientem (lin. F: eff. 7). 1 « ... Posita causa in esse, non ponitur in actu, nisi ponatur in operando »: s. Bonav., In lib. I Sent., Dist. XLV, a. 11. q. 11 ml arp. ΙΓ ‘:W Λ Λ EFFATA EFFATA c mi! sicut ad introducentem solum; sic non habet locuin: si enim cultellus infligit plagam, non oportet quod, de­ structo cultello, destruatur plaga ». quem immediate ordinatur; atque: Effectus actu emanans a causa simul est cum sua causa. Diximus effectum suo co­ natui accommodatum ; quocirca si rausa est libera, simul cum ea est actus, quo vult producere effectum, non tamen necesse est, ut simul cum ea sit ipse effectus, siquidem ef­ fectus causae liberae accommodatus non solum talis esse debet, qualem ipsa vult, sed tum quoque, cum ipsum vult. Hinc ex prolato axiomate nihil pro aeternitate creatio­ nis inferri potest. « Et sic, subdit s. Bonaventura, non fuit ab aeterno producere, sed in tempore, in quo disposuit et voluit (Deus) ab aeterno producere rem 5 ». Diximus autem, ad quem immediate ordinatur; nam, monente s. Thoma, « causa efficiens statim producit effec­ tum suum, ad quem ordinatur immediate, non autem ef­ fectum, ad quem ordinatur mediante alio, quantumcumque sit sufficiens; sicut calor, quantumcumque sit intensus, non statim in primo instanti causât calorem, sed statim in­ cipit movere ad calo.rem, quia calor est effectus eius me­ diante motu ° ». Quocirca non licet ita argumentari: « Po­ sita causa efficiente, statim ponitur effectus; si ergo resur­ rectio Christi est sufficiens causa resurrectionis mortuorum, statim deberent morlui resurgere, et non tantum differre ». Nam <( effectus sequitur ex causis instrumcntalibus secun­ dum conditionem causae principalis. Et ideo, cum Deus sit principalis causa nostrae resurrectionis, resurrectio vero Christi sit instrumental is, resurrectio nostra sequitur resur­ rectionem Christi secundum dispositionem Divinam, quae ordinavit, ut tali tempore fieret ». Insuper, effectus actu emanans a causa simul est cum sua causa. Attamen effectus, postquam iam a causa sit productus, potest sine praesenti causae existentia perdu­ rare, dummodo aliunde conservetur. Nam « effectus, uti Scraphicus Doctor advertit 7 , habet comparari ad aliquam causam dupliciter; aut sicut introducentem ------ et conservan­ tem, ut lumen ad solem, et sic locum habet ti Ia maxima; 4, Causa prior est suo effectu. Quod ita explican­ dum est: Causa omnis est natura semper prior suo effectu, quia hic ab illa dependet. Quod si de anterioritate tem­ poris sermo sit, distinguenda est causa entitative spectata, sive in seipsa, et sine relatione ad effectum, atque causa jorinaliter, seu sub ratione causae considerata. Porro, cau­ sa, si formali ter inspicialur, non potest esse prior, quam effectus; siquidem, uti paulo ante diximus, antequa ·< quid efficiat, causa esse nequit. Sin entitative spectetur, interdum effectui tempore praecedit, interdum simul cum ipso existil. Scilicet, simul cum effectu existunt causae instantaneae, quae effectum suum subito producunt, sicut sol lucem: « Nec oportet omnem causam effectum duratione praecedere, sed natura tantum, sicut patet in sole et splen­ dore 8 ». Effectui praecedunt causae successivae, quae illu If producunt per motum, in his enim requiritur, ut princi­ pium motus praecedat finem eius Haec de causa efficien­ te. Quod vero attinet ad alia causarum genera, causa ma­ terialis naturaliter non est tempore prior omni suo effectu, nequit enim materia carere omni forma. Item, causa for­ malis re ipsa non est tempore prior suo effectu, nempe com­ posito, sed simul incipiunt. Denique causa finalis, uti ex­ plicabitur litt. F, est prior suo effectu in intentione. Quod si το prior pro nobilior explicare velis, haec ha­ be: Omnis caussa formaliter sumpta nobilior est suo effectu: nobilius est enim dare, quam accipere 10. At entitative non semper est nobilior. Enim vero causa efficiens principalis est vel nobilior effectu, vel aeque nobilis. Est aeque no­ bilis, si sit causa univoca; huiusmodi enim causa est eiusdem 8 Qq. dispp., De Pot., q. III, a. 13 ad 5. Quod ideni iam adnotaverat Nazianzenus iis verbis: « Perspicuum est causam non omnino antiquiorem esse iis, quorum causa est; neque enim sol lucem tem porc antecedit»; Orat. XXXV. 9 Vid. s. Thom., Opusc. XXVII de aeternitate mundi. 10 Omne, quod fit, ci, a quo fit, par esse non potest»; s. Aug. Qq. LXXXIIl, q. 2. 5 In lib. / Sent., Dial. XLV, a. II. q- II ad arg. 6 In lib. IV Sent . Dist. XLI1I, q. I. a. 2, sol. 1 ad 1. 7 In lib. IV Sent.. Dist. XXII, a* 2, q. 1 ad arg. Vid. Sublata liti. S. Όΐι.-α. removetur effectus litt. : : 80 : : '4 v f : : 81 : : 6 c EFFATA epecici cum effectu, ideoque eadem perfectione essentiali pollet. Est nobilior, si sil causa aequivoca, haec enim est sublimioris ordinis; ut sol producens aurum et gemmas n. Instrumentons ut plurimum est ignobilior suo effectu, uti calamus scriptura. Diximus, ut plurimum, nam « aliquid, uti s. Thomas advertit, potest agere ultra suam speciem non quasi virtute propria, sed virtute principalis agentis 11 12 ». Compositum, quod existil cx materia ct forma, est perfec­ tius ipsis, licet hae sint illius causae; totum enim est per­ fectius qualibet sua parte. Denique causa finalis in agenti­ bus bene ordinatis est nobilior effectibus, nihil enim in agentibus bene ordinalis est propter vilius se, si sit princi­ paliter intentum; id quod clarius patebit ex illo, Incon­ veniens est aliquid esse, propter vilius se. 5, Causae efficienti assimilatur effectus. Intelligendum est, ut monet s. Thomas 13, de causa efficiente prin­ cipali; haec enim operatur per virtutem suae formae, cui assimilatur effectus, non item de causa instrumentait; nam haec non agit per virtutem suae formae, sed per motum, quo movetur a principali agente. Hinc ignis suo calore ca­ lefacit; e contrario, lectus non assimilatur securi, sed arti, quae est in mente artificis. Insuper, haec similitudo, scu convenienda effectus cum causa, accipienda est vel secun­ dum eamdem rationem specificam, sicut homo generatur ab homine; vel secundum eamdem rationem genericani, si­ cut ea, quae generantur ex virtute solis; vel tantum secun­ dum aliquam analogiam, sicut ea, quae sunt a Deo; haec enim aseimilantur Deo neque secundum eamdem rationem specificam, neque secundum eamdem. rationem genericani, sed tantum quia, utpote entia, imperfectam similitudinem cum Deo, primo ct universali principio totius esse, praeseferunt. Hanc oh rationem creaturae possunt aliquo modo dici similes Deo, sed non vieissim: cc Inter Deum, ct crea­ turas non est similitudo per convenientiam in aliquo com11 Vid. g. Thom., I, q. IV, a. 2 c. 13 3, q. LXXVII, a. 3 ad 3. 13 1, q. IV, a. 3 c., et q. CV, a. 1 ad 1. : : 82 : : EFFATA ? c muni, sed per imitationem; unde creatura similis Deo di­ citur, sed non convertitur 14 ». 6. > Causae aequalitas causât aequalem effectum. Iciest: augmentum, vel diminutio causae auget, vel minuit effectum; e. g., si calidum dissolvit, magis calidum magis dissolvit. Hoc autem verum est, si causa accipiatur pro cau­ sa per se, qua augmenta ta, vel diminuta, augetur, vel dimi­ nuitur effectus '5, non vero si accipiatur pro causa per ac­ cidens, seu removente prohibens: « Aequalitas causae re­ moventis prohibens non ostendit aequalitatem effectuum. Si quis enim aequali impulsu divellet duas columnas, non se­ quitur ut lapides superpositi aequaliter moveantur, sed ille velocius movebitur, qui gravior erit, secundum proprieta­ tem suae naturae cui relinquitur, remoto prohibente 16 ». ** 7. Causae quaedam sunt sibi invicem causae. Non tamen in eodem, sed in diverso genere. Idquc locum habet quoad causas materialem et formalem, ct quoad causas ef­ ficientem et finalem. Nam forma determinat materiam, Μ ct haec illam sustentat 17. Finis autem, ut intentus, movet causam efficientem; atque, ut obtentus, saepe perficitur ab ipso agente. E. g., Medicus movetur a sanitate aegro­ ti, quam intendit, ad applicanda remedia: atque per re­ mediorum applicationem oblinet sanitatem : quocirca sa­ nitas intenta causât movendo medicum; et sanitas obten­ ta causatur a medico. « Contingit, ait s. Thomas, secun­ dum diversa genera causatum idem respectu eiusdem esse causa et causatum: sicut purgatio est causa sanitatis in genere causae efficientis; sanitas vero est causa pargationis secundum genus causae finalis ». Similiter « materia est causa formae aliquo modo, in quantum sustentat for­ mam: et forma est aliquo modo causa materiae, in quan­ tum dat materiae esse actu 18 ». Porro effatum pro eodem In lib. I Sent., Dist. XXXV, q. I, a. 4 ad 6. 15 Vid. s. Thom., 1“ 2“", q. LXXXV, a. 5, ad 1. 16 Ibid. In lib. IV Sent., Dist. XVII, q. 1, a. 4, sol. 1 c. 18 Qq. dispp., De Ver., q. XXVIII, a. 7 c. Hoc modo etiam potentiae ευηΐ causae effectrices actuum, et actus sunt fines poten­ tiarum; Qq. dispp., De Virt., q. 1, a. 12 ad 5. C EFFATA EFFATA genere causarum intelligi non posse ex eo patet, quod ne­ queunt duae res sese mutuo producere, utraque enim si­ mul foret causa et effectus sub eodem respectu. 9. Communius est nobilius. Intelligendum est de eo, quod est communius secundum causalitaJem, quemadmo­ dum causa, quae una numero manens ad plures effectus porrigitur; hinc causa conservans civitatem nobilior est ca, quae conservat familiam. At si commune accipiatur per consecutionem, vel praedicationem, quemadmodum unum, quod invenitur in multis secundum unam rationem, tunc illud, quod est communius, non est nobilius, sed imper­ fectius, sicut animal homine 23. 8. Causae secundae non agunt nisi motae a prima, Quod quidem intelligendum non est secundum illorum sen­ tentiam, qui solam Causam Primam, nempe Deum, omnia immediate operari autumant. Etenim, « cum Deus sit om­ nium causa immediata, quorumdam tamen est tota cau­ sa, sicut eorum quae creantur: quorumdam autem est cau­ sa particularis, ut eorum quae sunt a natura particulari; et haec quidem causa concurrit non propter indigentiam Divinae voluntatis, sed propter summam liberalitatem, quae non tantum dedit rebus esse, sed et operationem et diffusionem, propter ordinem et connexionem universi ad invicem. Nec una causa derogat alteri, sed totus effectus est a causa creata, et totus a voluntate infinita increata 19 ». Quocirca illud effatum explicandum est 1°: quatenus « Deus est dans esse rebus: causae autem aliae sunt quasi deter­ minantes illud esse... esse autem est magis intimum cui­ libet rei, quam ca per quae esse determinatur. Unde ope­ ratio Creatoris magis pertingit ad intima rei, quam ope­ ratio causarum secundarum 20 »; 2°: quatenus causae se­ cundae non agunt, nisi secundum vires a Deo datas et con­ servatas; unde illud, Causa secunda agit in virtute Causae Primae; 3°: quatenus causae secundae non agunt, nisi Deus in earum actiones ita influat, ut eumdem cum illis produ­ cat effectum; unde illud, Causa secunda applicatur a pri­ ma, quo applicationis nomine intclligitur Divinus concursus vel praevius, vel tantum simultaneus 21 ; « Deus immediate in omnibus rebus operatur, in quantum virtus sua est sicut medium coniungens virtutem cuiuslibet causae secundae cum suo effectu; non enim virtus alicuius creaturae posset in suum effectum, nisi per virtutem Creatoris, a quo est om­ nis virtus, et virtutis conservatio, et ordo ad effectum 32 ». W Vid. e. 20 21 22 S. Bonav., In lib. I Sent., Disl. XLV, a. 11, q. 2, ad arc. Thom., I, q. CV, a. 5 c. * In lib. It Sent., Dist. I, q. I, a. 4 sol. Cf. lilt. C: diet. 20. Loc. cit. 84 ;; C 10. Compositio ibi est, ubi est distinctorum unio. Hoc effatum verum est, dummodo distinctorum unio huiusmodi sit, ut unum se habeat per modum actus, et al­ terum per modum potentiae; quocirca, etsi in Deo multa virlualitcr distinguantur, nulla tamen ex iis fit composi­ tio, nam nihil in Deo assignari potest, quod se habeat per modum potentiae. Rursus compositio tunc exurgit ex distinctorum unione, cum haec uniuntur inter sc sub ea ratione, qua distinguuntur, vel distinguuntur sub ca ra­ tione, qua uniuntur; quocirca ex eo quod in Deo simt 1res Personae realitcr distinctae, quae cum Essentia inti­ me coniunguntur, quaedam compositio in eo esse perpe­ ram arguitur; siquidem Divinae Personae, quatenus in es­ sentia uniuntur, non distinguuntur, et quatenus distinguun­ tur, non uniuntur, sed relative sibi mutuo opponuntur 21. 11. Compositius quo aliquid est, imperfectius est. Hoc effatum veritate gaudet quoad res immateriales, si­ quidem harum perfectio ex accessu ad summe simplex con­ sideratur, ac proinde quo magis ipsae iis privantur, quae principia materialia, seu potentialitatein praeseferunt, ma­ iori perfectione pollent. At idem, monente s. Bonaventura, quoad res materiales, quae ex partibus constituuntur, non habet veritatem, nam in illis « magnificatur virtus ex partium magnitudine, sicut magis urit magnus ignis, quam parvus; et plurificalur cx partium multitudine, sicut maio- i 21 Qq. dispp., De Ver., q. VII, a. (> ad 7. Vid. aliud effatum, Bonum, quanto communius, tanto divinius (lilt. B: eff. Sk 21 In lib. 1 Sent., Disl. VIII, q. I, a. 1 ad 4. : : 85 : : C EFFATA EFFATA ns virtutis est syrupus compositus, quam liquor imper­ mixtus 25 ». , - rflp Aliam huius effati explicationem tradidit s. Thomas his verbis: « Dicendum, quod aliter est in participationi­ bus, et in participantibus. Participationes enim quanto sunt simpliciores, tanto nobiliores, sicut esse, quam vive­ re, et vivere, quam intelligere, ut fiat comparatio inter esse, ct vivere, separato per intellectum esse a vivere. In participantibus autem quanto aliquid magis est composi­ tum, non dico compositione materiali, sed per receptio­ nem plurium participationum, tanto est nobilius, quia tan­ to in pluribus Deo similatur, ct huiusmodi assimilatio esse non potest, nisi per aliqua a Deo accepta 26 ». 12. Compositum est aliquid, quod nulli partium convenit. Hoc effatum locum habet sive in compositis, quae partibus dissimilibus, sive in iis, quae partibus si­ milibus constant. Ita nulla pars hominis est homo, neque aliqua partium pedis est pes. Item licet pars aeris sit aër, et pars aquae sit aqua, tamen aliquid de toto dici­ tur, quod non convenit alicui partium; nam si tota aqua est bicubita, idem de parte dici nequit 27. 13. Contradictio est oppositionum maxima. Sane in contradictorie oppositis, quippe quae secundum ens ct non ens, seu secundum affirmationem, ct negationem se­ parantur, nulla adest convenientia, dum privative opposita circa idem subiectum vereantur, c. g., visus et caecitas circa oculum; ct contraria etiam in aliquo genere, saltem remoto, conveniunt, e. g., virtus et vitium in genere qua­ litatis 2H. Id amplius declaratur, eo quod contradictoria non solum magis quam contraria, quae ambo entia sunt, sed etiam magis quam privative opposita pugnant; siqui­ dem privatio, seu defectus entis semper expostulat subie­ ctum esse, puta quidquid caecum dicitur, id esse nccesse In lib. II Sent,, /n cient., Dist. XV, a. 1, 1. q. 2 ad arg. 26 Qq. dispp., q. y*.*, XX, a ---rr., De~ Ver., ■ »· ·, 'i· <1.. 2u ad uu 3. Q, 2T Vid. s. Thom., I, q. III, a. 7 c. 27 In lib. I Sent., Dist. V, q. I, a. 1 at] j. : : 86 : : est; at non item negatio: nam quod omnino non est. non denotat aliquid, quod non potest videre 29. 14, Contradictio fortissima est; et nihil tamen ea INFIRMIUS. Fortissima est respectu reliquarum oppositio­ num; omnino enim caret medio, quod vocant, subiecti, quoniam est inter ens, ct non ens 30. Nihil tamen contra­ dictione infirmius est: nam contradictio est mendacium, seu quid falsum, nihil autem per se est mendacio et fal­ so infirmius. Quinimmo contradictorium est nihil, nam « coniunctio affirmationis ct negationis nihil est, nec ali­ quem intellectum generat quod dicitur homo et non hoi mi; simul acceptum, quasi in vi unius dictionis 31 ». 15, Contradictio inter omnia alia opposita est pri­ ma. Etenim contradictio nihil aliud est, quam forma, et negatio eius. lam ideo opposita non possunt simul existere, quia alterum negationem alterius in sui ratione inclu­ dit; e. g., ad rationem caeci pertinet quod sit non videns; ad rationem nigri quod non sit album; ct ad rationem filii, quod non sit pater eius, cuius est filius. Ex his con­ sequitur contradictionem esse reliquarum oppositionum causam, nam id. quod maximum et primum est in aliquo genere, est causa omnium aliorum. 16, Contradictoriorum semper unum est verum, al­ terum falsum. Nempe alterum contradicentium de qua­ vis re vere dici potest. E. g., quidquid est, videt aut non videt, scribit aut non scribit, etc. Idem de ceteris opposi­ tis statuendum non est: non quidem de relatis: quia non omne, quod est, dominus aut servus est; neque de contra­ riis, quia non omne, quod est, virtus est aut vilium; ni­ grum, aut album; neque in privantibus, quia non omne, quod est, audit aut surdum est. Potest etiam illud effatum explicari hunc in modum: In contradictoriis, si, e. g.. So­ 20 Quod spectat ad comparationem contradictoriorum cum relative oppositis, vid. Contrariétés relativa est omnium minima. 30 « Esso non habet contrarium, nisi non esse»; s. Aug., De mor. Eccl. Calli., et Manich., lib. II, c. I, n. 1. 31 In lib. Ill Sent., Dist. I, q. II. a. 3 sol. « Non possumus co· g i ta re esse eimul ct non esse » ; s. Ans., Contr. insip., c. 4. : : 87 : ; c effata crates non sit, falsum erit quod sedet, verum tamen cril quod non sedet. In reliquis oppositis autem, si Socrates non sil, falsa sunt ista, Socrates est albus, est niger est pater, est filius; videns, caecus. 17. Contraria, seu opposita 3a, iuxta se posita ma­ gis ELUCESCUNT. Hoc est, opposita, cum conferuntur eccum invicem, mutuo se illustrant. « Cognitio oppositi, ait Aristoteles, non tollitur per esse alterius, sed magis iuvatur 33 ». Hinc, si minus intelligitur, quanta vis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. Quinimmo, ut s. Thomas ait, « unum op­ positorum cognoscitur per alterum, sicut per lucem tene­ bra. Unde et quid sit malum, oportet ex ratione boni ac­ cipere 34 ». Ratio autem est, vel quia quaedam relatio in oppositione existit, vel quia oppositorum opposita est na­ tura; si ergo unius oppositi naturam recte quis cognove­ rit, inde facile est alterius cognitionem sibi comparare; si­ quidem, monente eodem sancto Doclore, contraria, prout cognoscuntur, sunt in mente secundum esse spirituale 3i, ac proinde secundum quod sunt in mente, non habent contrarie!atem, sed unum contrarium est ratio cognoscen­ di aliud 3°. 18. Contraria, seu opposita eidem secundum idem, Eidem scilicet subiecto. singulari ct incommunicabili. Dicitur sin­ gulari, quia recte possunt opposita attribui diversis subie- AD IDEM ET EODEM TEMPORE NEQUEUNT ATTRIBUI 3T. 32 Contrariorum nomen aliquando pro oppositis in genere ad­ hibetur, et opposita, quae proprio sensu contraria diximus, adversa nominantur. 35 Met lib. VIi, c. 6. 31 I, q. XLATIl, ?.. 1 e. «Malum discerni non potest, nisi per scientiam boni »; s. Ambros. Liber De Paradiso, e. 2. Vid. Com trariorum eadem est scientia (lilt. C: off. 28). 35 In lib. Ill Sent., Dist. XXVI, q. I, a. 3 ad 4. 36 Vid> μ 2m, q. XXXV, a. 5 c. et ad 3. 37 « Fieri non potest, ut contraria simul sint in individuis se· eundum idem. Neque enim Socrates simul et valere, et aegrotare potest; aut membro eodem calefieri pariter, ac frigefieri »; s. Da­ mage·, Dialect., c. 57. Et e. Ambrosius: « Quod contrarium est, seipsum impugnat »; De Poenitentia, lib. II, c. 2. : : 88 ; ; EFFATA C ctis, utesse album homini, et esse nigrum corvo, aut eidem subiecto communi, ut homini esse album in Petro, et esse nigrum in Paulo. « Opposita, inquit s. Bonaventura, non possunt se compati circa idem..., verum est de eo, quod est ita unum, quod cius unitas repugnat multitudini, sicut est unum individuum; sed de eo, quod est unum, quod multitudini non repugnat, imo propter suam possibi­ litatem admittit omnem diversitatem, non habet veri­ tatem, immo simul et semel habet opposita... Et hoc patet, quia forma humanitatis est una unitate univer­ salitatis: et ideo simul verum est, quod est homo, qui generatur, et est homo, qui generandus est; et est homo albus, et est homo niger 34 ». Incommunicabili, quia ni­ hil vetat, quin opposita attribuantur eidem uni, sed communicabili; uti esse Patrem et Filium Deo; quoniam Na­ tura Divina est una quidem, sed communicabilis pluribus Personis. Secundum idem, nempe secundum eamdem par­ tem, nihil enim obstat, quominus opposita eidem tribuan­ tur subiecto secundum diversas partes; ut si quis crine qui­ dem ruber, niger ore sit; quia diversae illae partes tam­ quam diversa subiecla censentur. 4d idem, nempe eodem respectu, vel in ordine ad eumdem terminum; hinc si di­ versus habeatur respectus, vel terminus, possunt opposita de eodem praedicari. Ita potest Plato dici maior Socrate, ct minor Aristotele. Eodem tempore; quia eidem possunt attribui opposita diversis temporibus; sic enim nunc Pe­ trus potest esse indoctus, post vero aliquot annos doctus. Huic autem effato illud Aristotelis minime adversatur. contrarium nempe sibi expetere contrarium, ut inops lo­ cupletem, indoctus scientem. Namque Aristoteles id intel­ lexit non simpliciter, sed secundum quid; nempe illud sibi voluit, contrarium non sibi expetere contrarium, ut am­ bo simul sint, et maneant contraria; puta tenebrae cum sole, nigrum cum candido, sordes ct flagitia cum virtute; sed contrarium sibi expetere contrarium, ut tollatur al­ terum, quod privationem significat; puta indoctus amat doctum, vel potius doctrinam, non ut maneat indoctus, 38 In lib. II Sent., Dist. III. p. 1, a. I, q. 3 ad arc. : : 89 : : c EFFATA et fiat simul doctus, sed ut doctrinae particeps factus de­ sinat esse indoctus. 19. Contraria nata sunt fieri clrca idem subiectum. Scilicet, oportet, ut circa sublectum, quod specie, aut genere idem sit, versentur. Specie idem; e. g., si sani­ tas in corpore animalis est, non in alio, quam in isto erit aegritudo. Idem genere; e. g., si calor est in corpore, erit etiam ct frigus, nempe in toto genere corporis; nam fie­ ri potest, ut in aliqua peculiari specie corporis, utpote in igne, insit, cui inesse nequit frigus, uti etiam humor aquae inest, cui inesse nequit siccitas. Itaque opposita circa sub· ieclum idem genere aut specie versantur. Atque hinc col­ ligere licet, ea, quae diversorum sunt praedicamentorum, contraria non esse, sed toto genere diversa. Non autem necesse est, ut circa idem numero subtectum versentur; nisi agatur dc privative oppositis, siquidem in uno, eodemque oculo, in quo est visus, nata est inesse coecitas. Rursus etiam in privative oppositis, ipsa dicuntur circa idem nu­ mero versari, si agatur de subiecto, quod est substantia; « circa actionem autem, emu sit accidens, non oportet il­ lud habere veritatem, quod bonum ct malum sint circa camdem actionem numero, sed sufficit quantum ad legem oppositionis, quod habeant fieri circa actionem eam dem in specie 30 ». 20. Contraria se mutuo expellunt a subiecto, nisi eorum alterum insit a natura. Ita calqr et frigus in corpore sunt, et circa corpus versantur, ita ut modo calor cx eo frigus depellat, modo frigus calorem ‘°. Dicitur au­ tem, nisi eorum alterum insit a natura; quia si eorum alte­ rum subiecto suo naturaliter inest, a contrario suo expel­ li non potest; e. g., frigus numquam ab igne calorem depellet, neque siccitas humorem ab aqua; siquidem quod naturaliter inest, expelli plane nequit, salvo co, in quo 39 S. Bonav., In lib. 11 Sent., Diet. XLI. a. 1, q. 1 ad arg. 40 « Contraria contrariis perimuntur, sicut per aquam ignis exlinguitur»; Origen., In Ep. ad Horn., lib. IX, η. 24. : : 90 : : EFFATA C est41. Quod si contraria mutuo se expellunt e subiecto, mutua esse potest inter ea vicissitudo in subiecto, sive po­ tentia ct successive eidem subiecto inesse possunt. Hinc aliud extat effatum: 21. Contrarium est potentia aliud contrarium. Quod tamen accipiendum est in concreto, sive de deno­ minatis contrariorum; subiectum enim, qtiod est netu tale, est potentia aliud contrariorum, e. g., aer, qui est actu ca­ lidus, potentia est frigidus; non item in abstracto, ipse enim calor jorinaliter non potest esse frigus. 22. Contraria sub eodem genere maxime distant. Scilicet contrarium magis distat a suo contrario, quam simplex eius negatio; c. g., nigrum magis distat ab albo, quam simpliciter non album; siquidem omne nigrum est non album, sed non vicissim 42. 23. Contrariétés, seu oppositio relativa, est omnium minima. Id patet tum ex co, quod relatorum unum non po­ test existere sine alio, tum ex eo., quod relata, si ad di­ versos terminos comparantur, in subiecto eodem numero naturaliter simul esse possunt; siquidem homo dicitur pa­ ter et filius respectu diversorum. Idem declarari potest tunc in modum : Quae maiorem inter se habent naturae coniunctionem ct societatem, illa inter se minus pugnant; sed relata maiorem inter sc habent naturae societatem, quam contraria, ut perspicue constat; contraria autem, uti iani diximus 1 minus «piam privantia, ct haec minus, quam contradictoria, inter se pugnant. Praestat hic afferre duas illas causas, ex quibus, se­ cundum s. Thomam, oppositio relativa a ceteris distingui­ tur, et quomodo relationes sint in Deo, explicatur: « Op­ positio relationis in duobus differt ab aliis oppositionibus. Quorum primum est, quod in aliis oppositis unum dicitur alteri opponi, in quantum ipsum removet... Non autem est 41 Inde etiam colligitur contraria, uti naulo ante diximus, ver­ sari circa idem, dummodo subicctum aequaliter se habeat ad utrumque contrariorum; 2' 2M, q. XXIV, n. 10 ad 1. 42 Vid. s. Thoni., 2·' 2ao, q. LXXIX, a. 4 c. <3 Vid. liti. C: eff. 13. : : 91 : : C ‘EFFATA hoc in relativis. Non enim per hoc opponitur filius patri, quod ipsum removeat, sed propter rationem habitudinis ad ipsum. Et ex hoc causatur secunda differentia, quia in aliis oppositis semper alterum est imperfectum; quod accidit ratione negationis, quae includitur in privatione, et altero contrariorum. Hoc autem in relativis non oportet, immo utrumque considerari potest ut perfectum, sicut patet ma­ xime in relativis aequiparantiae ct in relativis originis, ut aequale, simile, pater, et filius. Et ideo relatio magis potest attribui Deo, quam aliae oppositiones. Ratione qui­ dem primae differentiae potest attendi oppositio relatio­ nis inter creaturam et Deum, non autem alia oppositio; cum ex Deo sit magis creaturarum positio, quam carum remotio; est tamen aliqua habitudo creaturarum ad Deum. Ratione vero secundae differentiae est in ipsis Divinis Per­ sonis, in quibus nihil imperfectum esse potest, oppositio re­ lationis, et non alia 44 45 ». 24, Ex contrariis omnia fiunt. Hoc effatum contrarietatem maxime accipit pro privatione, eaque omnia com­ plectitur, quae fiunt per transmutationem. Et sane, vere dici potest: Hoc ens factum est ex aliquo non ente, scili­ cet ignis ex non igne, album ex non albo. Quare illud ex maxime denotat subiectum transmutationis, nempe ibi fuisse privationem formae per mutationem acquisitae, vel terminum a quo; hoc est, c. g., ex non igne fit ignis. « Omne, quod generatur, inquit s. Thomas, generatur ex contrario 10 ». Hinc etiam verum est illud, Contraria non fiunt ex se invicem, quippe quod contraria non fiunt ex se, tamquam cx partibus constituentibus, sed dumtaxat tam­ quam ex terminis. 25. Contrariorum contrariae sunt causae. Intelligendum est hoc effatum de causis proximis, ct particula­ ribus, non autem de causa remota et universali. Nam, « cum contraria, quemadmodum s. Thomas advertit, conveniant in uno communi, neccssc est in cis supra causas contrarias 44 De his vid. lilt. R. 45 Qq. tlispp., De Pot., q. VII, a. 8 ad 4. 40 Jn lib. I Sent., Dist. I, q. I, a. 4 sol. EFFATA proprias inveniri unam causam communem ’ ' ». Lnde ostendit nullum esse Manichaeorum argumentum, qui ex illo effato contraria principia, imum boni, alterum mali adslruunt 18. Insuper, quoad ipsas causas proximas, eo r i do intelligendum est, quo illud explicavimus, Agens unum, in quantum unum, immediate non producit, nisi unum, seu, Idem semper facit idem 4t>. Exinde patescit contrarios ef­ fectus exurgere posse : 1" ab eadem causa libera; 2° a causa, quae illos gignat per accidens; 3° secundum diversas con­ ditiones vel sui, vel subiecti, in quod actionem exerat. Hinc etiam contra Manichaeos s. Bonavcntura: « Ad illud, quod obiicitur, quod contrariorum contrariae sunt causae, di­ cendum, quod ista propositio habet veritatem, secunda i I quod intelligitur de contrariis, quorum utrumque est ali­ qua natura, et in causis agentibus naturaliter, et quae sunt ad unum effectum determinatae; aliter manifeste est fal­ sum. Nam idem Deus, etiam secundum Manichaeos, fecit calidum et frigidum, et eadem rationalis potentia, secun­ dum Philosophum, est causa oppositorum. Et ideo non ha­ bet locum in malis, quia malum non dicit aliquam natu­ ram, secundum quod malum, et quia est a voluntate se­ cundum quod libera, quae non est determinata ad alte­ rum contrariorum ° ». Rursus : « Contrariorum contra­ riae sunt causae, intelligitur de causis intrinsecis, nam de causa extra non habet veritatem; et ideo, quia nescivit distinguere, deceptus est pessimus Manichaeus. Et quod ita sit, patet. Si enim contrariorum contrariae sunt causae primae producentes, tot essent principia, quot sunt gene­ ra contrarietatum; ergo alius Deus fecisset calidum, et aliu» frigidum, et sic de aliis contrarietatibus. Si quis ita age­ ret, ab omnibus deridendus esset, quanto magis stultissi­ mus Manichaeus? 51 ». 26. Contrariorum contraria sunt consequentia. E. g., quia virtus consequitur fortitudinem, etiam contrarium 4‘ 48 40 50 51 I, q. XLIX, a. 3 c. Ibid. Litt. A: eff. 49. In lib. II Sent., Dist. XXXIV, a. I, q. I ad arg. Ibid., Dist. I, p. 1, a. II, q. 1 ad arg. : : 93 : : C EFFATA EFFATA virtutis, nempe vitium, consequitur contrarium fortitudi­ nis, nempe ignaviam. lani hoc effatum accipiendum est: Γ de iis, in quibus utrinquc idem modus repugnantiae exi· etit; e. g., contrarium eius, quod consequitur calorem, con­ sequitur frigus, dummodo calor el frigus secundum camdem graduum intensionem sumantur; 2° de contrariis, qua­ tenus sunt contraria; quocirca ex eo, quod timiditas con­ sistit in defectu, non consequitur fortitudinem in excessu consistere, nam fortitudo et timiditas non veluti defectus et excessus, sed tamquam virtus et vitium sibi opponuntur; 3° de consequentibus, quae proli mint per se ex ipsa ratione contrarietatis; uti, virtus est expetenda; ergo vitium est fu­ giendum: contra, non valet, album est dulce; ergo nigrum est amarum; dulcedo enim per accidens convenit albo, ne­ que album ratione dulcedinis est nigro contrarium. 27. Contrariorum fadem est disciplina. Sensus est: Ad quam facultatem spectat rem aliquam recte cognosce­ re, spectat etiam illius contrarium perpendere, secundum illud n. 17 explicatum, Contraria iuxta se posita etc. Hinc agit Medicina de sanitate el de morbo; Ethica de virtute ct vitio; Logica de vero et falso 52. Hoc autem effatum ma­ xime respicit scientiam ex toto sumptam, haec enim in suo ambitu etiam contraria amplectitur; atque insuper acci­ piendum est de contrariis, sive oppositis, quae includun­ tur sub eadem ratione formali ipsius scientiae; hinc ex eo quod mctaphysica res immateriales contemplatur, materia­ les etiam non speculatur, harum enim consideratio est ex­ tra eius institutum. 28. Contrariorum eadem est scientia. Hoc effatum a superiori in co differt, quod respicit particularem scien­ tiam alicuius rei: scilicet, qua cognitione res aliqua cogno­ scitur, per camdem ctiain cognoscitur cius contrarium; nam, ut antea dictum est, contraria a se mutuo in cogni­ tione dependent. Qua in re duo adnotanda sunt: Γ Con­ traria hic accipiuntur pro quocumque opposito. Nam vel ea se habent uti res ct privatio, seu negatio rei, ct tunc aa Vi _ J* 1*" ***.<'T ’ T - D DISTINCTIONES ditur per sensibile, ct insensibile, animal autem est sensi­ bile. 13, Directe - Indirecte. 1°: Directe intenditur a scien­ tia, vel ab actione aliqua illud, quod primo et per se, seu ratione sui spectatur. Indirecte, illud, quod tantum ratio­ ne alterius, et quasi per accidens. Sic Theologia directe agit de Deo; de creaturis vero indirecte, quatenus ad Deum re­ feruntur. Sic etiam qui violentas manus sibi infert, directe; qui autem se mero ingurgitat, indirecte est causa suae mortis. Quinimmo potest aliquis effectus indirecte procedere ab aliquo, ex hoc ipso quod non agit. Ita submersio navis dicitur indirecte procedere a gubernatore, quatenus desi­ stit a gubernando. Ubi monendum est cum s. Thoma non semper id, quod sequitur defectum actionis, reduci, sicut in causam, in agens, eo quod non agit, sed tunc solum, cum potest ct debet agere: si enim gubernator non posset navem dirigere, vel no.n esset ei commissa gubernatio navis, vitio ei non verteretur submersio navis, quae per absentiam guber­ natoris contingeret11. 2’: Directe aliquid in enunciatione praedicari dicitur, quando vel praedicatur superius de suo inferiori in eadem linea; puta, homo est animal: vel dif­ ferentia de sua specie, ut homo est ratione praeditus; vel accidens de substantia nomine adicctivo; c. g., homo est al­ bus. Si uno ex his tribus modis invertatur praedicatio, vocatur indirecta; e. g., animal est homo, etc. 3°: Directe ad aliquid praedicamentum spectare illud dicitur, quod om­ nibus pollet conditionibus requisitis, ut ad illud possit per se spectare. Indirecte, vel reductive, quod tantum ratione cuiusdam respectus ad ipsum praedicamentum refertur. Ita homo directe pertinet ad praedicamentum substantiae; ca­ put vero, manus etc. indirecte, quia sunt partes corporis, quod perlinet ad praedicamentum substantiae; id quod de omnibus partibus dicendam est, quae, cum non participent complete naturam alicuius Speciei, non sunt in aliquo ge­ nere, vel in aliqua specie, nisi per reductionem ls, seu non i i p 2'c. q. VI, a. 3 c. Vid. vox Voluntarium. « Dicimus facere aliquid, cum esse facimus rem; cl cum facere possumus, ut nou sit, cl non facimus»; s. Anselm., De casu diaboli, c. 18. 13 Qq. dispp., q. un. De anint., a. 1 c. : : 106 : : te 3 DISTINCTIONES D ordinantur in praedicamento, nisi in ordine ad totum ,fi. Item, ad praedicamentum qualitatis reductive spectant te­ nebrae, caecitas, surditas etc., quia ad illud directe spectant formae, quae per bas privationes tolluntur 17. Atque generalim « opposita reducuntur ad idem genus, in quo vel utrumque est perse, ut patet in contrariis et relativis; vel unum est per se, el alterum per reductionem, ut patet in privatione et habitu, et affirmatione ct negatione ,h 4°: Di­ recte, vel ostensive aliquid demonstratur, cum ex conne­ xione, quam cum alio vero habet, deducitur. Indirecte, cum aliquid ex eo evincitur, quod contrarium admitti ne­ quit, quin aliquid absurdum vel impossibile inde sequatur. Haec altera demonstratio appellari solet apogogica, sive per absurdum. 5°: Directe, vel indirecte syllogismi imperfecti ad perfectos reduci possunt 1»; unde formam eiusdem spe­ ciei, vel rationis in effectum inducit. Agens vero non uni­ vocum « non est proportionatum suscipienti suum effec­ tum; unde effectus non consequitur speciem agentis, sed aliquam similitudinem cius quantum potest 16 ». Ex his intclligitur non oportere, ut proportio naturae inter causam et effectum existât. Quocirca insulse prola­ tum theorema adhibent, qui ex ipso illud consequi opinan­ tur, quod ab existentia mundi existentia Dei argui non possit. 7. Effectus idem numero non potest esse λ pluri­ bus CAUSIS 17. Scilicet: A pluribus causis efficientibus, to­ talibus, adaequatis, eiusdem ordinis, in actu secundo, idem numero effectus produci non potest: « Impossibile est, quod duae causae completae sint immediatae unius et eiusdem rei 18 ». Ratio est, quia si plores eiusmodi causae valerent si­ mul eumdem numero producere effectum, essent et non es­ sent simul totales, adaequatae, et in actu secundo. Essent quidem ex hvpothcsi. Non essent autem, quia causa comple­ ta. totalis, et adaequata, in actu secundo ita producit totum effectum, ut alterius causae consortium, excludat, secus non esset totalis etc. Quod potest etiam declarari hunc in mo­ dum: Implicat effectum ex toto dependere ab aliqua causa, qua non existente, nihilominus esset effectus; id enim es­ set ex toto dependere ct non dependere ab eadem causa. Atqui si effectus a pluribus causis totalibus etc. produce­ retur, a qualibet illarum ex toto dependeret, qua non exi­ stente, nihilominus esset, quia quaelibet carum sufficit, ut totaliter illum producat; ergo implicat effectum ab illis produci. Diximus, eiusdem ordinis; nam si sint diversi or­ dinis, c. g., una particularis, altera universalis, vel una proxima, altera remota, iam tollitur contradictio; non enim sunt completae, totales et adaequatae secundum 1G /n lib. 11 Sent., Dist. I, j. TI, a. 2 sol. 17 « In corporum motibus, ri, ut soles, diligenter attendas, ni­ hil omnino a duobus idem fieri potest s. Aug., En. ad Nebrid.. XIV, n. 2. ‘8 I, q. LII, a. 3 c. EFFATA idem, nempe secundum eumdem ordinem. Hinc idem [cetus totus producitur a Deo, et a creaturis, quia ab eis procedit non tamquam a duobus agentibus unius ordinis, sed a primo et secundo agente 19. Item, si diversae causae eiusmodi essent, ut una moveat aliam, et una sit instru­ mentum alterius 20. Diximus in actu secundo; nam si ex diversis causis una sit in actu secundo, altera in actu pri­ mo, iam haec posterior non operatur. 8, Effectus productus ab una causa non potest IDEM numero produci ab alia causa. Discrimen inter prae­ cedens, atque istud effatum consistit in eo, quod in primo asseritur duas causas totales non posse simul eumdem nu­ mero producere elleclum; in altero autem nec etiam divisim id posse. Rem autem ita se habere expresse docet s. Thomas ubi inquit: « Impossibile est eumdem filium nasci, sive sit alius paler, sive alia mater, sicut etiam non est idem numero sigillum, sive sit alia cera, sive sit aliud corpus sigilli, ex cuius impressione cera sigillatur 21 ». Ra­ tio est, quia nihil producitur a causa, nisi quod continetur in eius virtute. Virtus autem unius numero causae non continetur in altera; ut loannes non continet eamdem nu­ mero virtutem producendi, quae est in Petro; nam quae sunt individualiter distincta, non se mutuo continent. Igi­ tur effectus ab hac causa productus non potest idem nu­ mero ab alia produci. Hoc tamen effatum vim habet, si sermo fiat de causis creatis; non item, si de causa univer­ sali infinita, quae est Deus. Cuius disparitalis ratio est, quia nulla creatura, quamtumvis sublimis, continet alteram perfecte, ct quoad omnes rationes, praecipue individuas, unde non potest continere cius effectus, saltem eosdem nu­ mero. At vero Deus eminenter in se continet omne ens. et ideo omnes creaturarum perfectiones, « non solum quan­ tum ad id, quod commune est omnibus, sed etiam quan­ tum ad ea, secundum quae res distinguuntur — ». Quare solus Deus potest eosdem numero effectus prodùccre, 19 20 21 22 :: 128 :: I, q. CV, a. 8 ad 2. τ , , e In lib. Ill Sent., Dist. XVIII, a. I, q- I ad 5. Qnodlib. V, a. 8. I, q. XIV, a. 6 c. :: 129 :: 9 Ili EFFATA EFFATA quos producunt creaturae; e. g., potest producere eum· dem numero hominem, qui producitur a loanne; et post­ quam perierit, potest illum iterato producere. 9. Eiusdem potentiae est tendere in finem, et fi- NEM CONSEQUI 23. 10. 11. Eiusdem est posse et agere 2‘. Entia non sunt multiplicanda sine necessita­ te; vel, Frustra fit per plura quod fieri potest per pau­ ciora 23* . Tum quia secus aliquid fieret sine ratione suffi­ cienti; tum quia res, ceteris paribus, quo simplicior est, eo est perfectior: « Dicendum, quod omnis ratio et natu­ ra concordant, quod non fiat per plures, quod potest suf­ ficientissime fieri per unum, alioquin esset ibi super­ fluum 26 ». Porro « istud verum est et locum habet, quando per unum potest ita bene fieri, ut per plura 27 ». Unde « notabilitatis est operari per pauciora..., si aeque bene per pauciora res fit 2S ». 12. Esse est absolute melius quam non esse. Si­ quidem esse perfectionem, seu realitatem; non esse autem defectum cuiuscumque realitatis significat. Inde fit, nt « unumquodque naturalilci suo modo esse desideret29 ». Dicitur absolute; nam non esse aliquando per accidens exislimatur bonum, quatenus per non esse aliquod malum aufertur. Hinc s. Thomas: « Dicendum, quod non esse potest dupliciter considerari. Uno modo secundum se, et sic nullo modo est appetibile, eum non habeat rationem boni, sed sil boni pura privatio. Alia modo potest consi­ derari in quantum est ablativum poenalis vitae, vel mi­ seriae, et sic non esse accipit rationem boni, carere enim malo est quoddam bonum, ut dicit Philosophus in quinto 23 gen., c. 21 23 26 27 29 Vid. alterum nostrum opus. Phil, moral.. Pars prima, Eth. I. a. 3, p. 33, not. 5. ed. 5% Neapoli 1893. Vid. Potentia est eius, cuius est actus (litt. P: eff. 10). Vid. lilt. D: eff. 7. S. Bonav., hi lib. I Sent., Dist. X, n. 1, q. I ad arg In Jib. IV, Difl. XXX, p 2. a. 1, q. H„,i „rg Ibid., Dist. I, p. 1. a. 1, q. I ad (irp. Contr. Gent., lib. H, c. 79. :: 130 :· i Ethicorum; ct per hunc modum melius est damnatis non esse, quam miseros esse; unde Matth. XXVI, v. 24, dici­ tur, Bonum erat ei, si natus non fuisset homo ille, 30 ». 13, Essentiae rerum sunt indivisibiles. Hoc est: Quemadmodum si quid vel minimum numero, e. g., ter­ nario addas, aut ab eo quidquam detrahas, non amplius remanet id ipsum quod erat; ita nullum praedicatum ad essentiam pertinens potest detrahi ab aliqua re, vel ipsi addi, ita ut eadem essentia maneat. E. g., si tollas ab ani­ mali sensitivum, evadit vivens; si eidem rationale adiungas, evadit homo. Exinde infert s. Thomas, Deum unam rem quoad es­ sentiam non potuisse facere meliorem, quam ipsa sit, licet alias ea meliores facere possit 3l. Huic effato illud respondet: Essentiae rerum sunt ae­ ternae, et immutabiles. Sunt quidem aeternae, non quate­ nus realilcr actu in rerum natura ab aeterno fuerint, hac enim ratione existunt in tempore, quia Deus res in tem­ pore condidit: sed quatenus ab aeterno sunt in Intellectu Divino, hac enim ratione sunt ipsae aeternae ideae, se­ cundum quas Deus, ut Augustinus inquit, res in propriis earum rationibus novit 32. Sunt immutabiles; essentia enim est id. per quod res constituitur talis; hinc, si, manente, e. g., triangulo, eius essentia mutaretur, iam esset, et non esset triangulum 33. Porro hoc effatum miraculorum possibilitati minime obsistit; Deus enim miracula operatur, non mutando re­ rum essentias, sed, ut loquitur s. Thomas, agendo effec­ tus causarum secundarum sine ipsis; vel producendo ali­ quos effectus, ad quos causae secundae non se extendunt 34. 30 31 32 33 3, q. XCVIII, a. 3 c. - Cf. litt. B: eff. 11. I. q. XXV, n. 6 c. - Cf. litt. B: eff. 2. Qq. LXXX1I1, q. 66. « Quod ignis est, non potest esse, ne verus sit, ncc natura manens eo potest carere, quod vera est. Perime aquae, quod aqua est, et per id poteris abolere ne vera sit. Ceterum si aqua maneat, etiam in eo nccesse est persistat ut vera sit. Potest ita demum na­ tura perire, si non sit, verum non potest vera non esse, si maneat j>; s. Hilar., De Trin.. lib. V, n. 14. 34 I, q. CV, a. 6 c. :: 131 :: :':t EFFATA 14. 15. EX CONTRARIIS OMNIA FIUNT SS. EX DUOBUS ENTIBUS IN ACTU NON FIT UNUM PER SE. Nempe, ex duobus entibus integris, perfectis remanenti* bus non fit unum per se. - Integris, idest substantiis comple­ tis, unde ex anima et corpore, quippe quae non sunt subs­ tantiae completae, fit unus homo. Perfectis remanentibus, ex transmutatione enim plurium entium integrorum potest fieri aliquid unum, sicut ex elementis fit mixtum. Unum per se; siquidem ex pluribus entibus integris etiam non transmutatis fieri potest unum per accidens, puta ex mul­ tis lapidibus et lignis aliquo modo dispositis, et ad ali­ quam figuram redactis fit domus, quae est aliquid unum per accidens. Ratio autem, cur ex pluribus integris, perfectis rema­ nentibus non potest fieri unum per se, est quia « unum fundatur super ens 36 »; quocirca impossibile est, ut ea, in quorum singulis esse est simpliciter ens, sint unum per se 37 ; sed, « ubi est aliud esse substantiale, est alia res 3* ««1 et vicissim, ubi est una res, non potest inveniri, nisi unum esse 39. Exinde illud infert s. Thomas, quod in Christo unum tantum sit esse. Nam « unius non est nisi unum esse, sed Christus est unum esse tantum ‘° ». Subdit autem: « Sed non est inconveniens, quod esse unius subsistentis sit per respectum ad plura: sicut esse Petri est unum, habens ta­ men respectum ad diversa principia constituentia ipsum; et similiter suo modo I » unum. esse Christi_ habet duos re­ spectus, unum ad naturam humanam, alterum ad Divi· nam 11 ». 16. Existentia debet PROPORTIONARI CUM ΕΝΠΤΑΤΕ Hoc effatum accipiendum est quoad rationem communem substantiae et accidentis, ita EIUS CUIUS EST EXISTENTIA. 35 3Û 38 39 40 Vid. lilt. C: eff. 24. Vid. II ’ a- 1 ■ ·'-· s. ·■ Thoin., -··■—■··, 3. q. M· ** In lib. Ill Sent., Dist VI, q. II, a. 2 sol. Vid. Actui repugnat accidere actum (lilt. A: eff. 31). Qq disop.. De 1'irtut., q. I, a. II c. /n lib. Ill Suit Dist. VI. q. II, a. 2 sed contra. Ibid., sol. :: 132 :: K EFFATA E nempe, ut entitas substantialis non possit per existentia: il accidentalem existere, neque entitas accidentalis per exi stcntiam substantialem; non autem quoad alias peculiares rationes; nam in homine corpus existit per existentiam ani­ mae, quae est spiritualis sicut est eius essentia. 17. Ex NIHILO NIHIL fit. Hoc effatum perspicuis ver­ bis explicatur a s. Bonaventura: « Cum dicitur ex nihilo aliquid fieri, potest intelligi tripliciter; aut materialiter, ut ex ferro cultellus, aut causaliter, ut ex patre filius, aut ordinaliter, ut de mane fit meridies. Primis duobus modis verum est, ex nihilo nihil fieri; tertio modo verum est se­ cundum naturam, sed falsum supra naturam; per virtutem enim infinitam, quae non indiget fulcimento materiae, ita faciliter potest aliquid produci ex nihilo, sicut de aliquo, alioquin non esset virtus primi principii infinita, sed age­ ret materiae fundamento; ct ideo illi virtuti soli hoc attri­ buendum est necessario, quamvis non posset consimile reperiri in aliquo creato: hoc cnirn est eius proprium, sicut ct ipsa omnipotentia 12 ». Hinc, cum res per creationem dicuntur fieri ex nihilo, illud ex nihilo intelligendum est neque causaliter, neque materialiter, sed ordinaliter; nem­ pe negatur ipsas habere ordinem ad aliquam materiam praciaccntem, aeque ac de tacente dicitur, ille loquitur de nihilo; et simul asseritur earum ordo ad nihilum, quate­ nus dicuntur habere esse post nihilum, sicut dicitur, de paupere fit dives, vel, de mane fit meridies Quocirca resex nihilo productae dicuntur, quia inceperunt esse, cum nihil erat, quin ex aliqua materia praeexistente factae fue­ rint. Inscite igitur veteres, recenlesque creationis adversarii illud effatum ad impugnandam rerum productionem ex ni­ hilo obtrudunt. 18. seu. Indivisibile additUiM indivisibili non facit maius. Idest: Indivisibile additum indivisibili, sine aliquo intervallo, EX NON QUANTIS NON POTEST FIERI QUANTUM, 42 In lib. Il Sent., Dist. I, p. 1, a. 1, q. 1 ad arg. 43 Vid. s. Bonnv , In lib. I Sent., Dist. V, dub. X, et s. Thom., 1, q. XLV, a. 1 ad 3. E EFFATA nequit causare extensionem. Etenim ea, quae secundum se tota tangunt, non magis extenduntur, quam unum ex illis; Constat autem quod duo puncta immediate se tangunt adaequate, et secundum se tota; nam, cum sint indivisibi­ lia, fieri nequit, ut secundum aliquid sui se tangant, ct non secundum se tota: Ergo indivisibile nullam facit ex­ tensionem. Hinc, sicut in aedificio si unus lapis adaequate tangeret alium, et cum illo penetraretur, nullatenus aedifi­ cium cresceret, quaint um vis lapides adderentur, sed om­ nes eidem spatio responderent; ita si punctum immediate adderetur puncto, nullam adderet extensionem, quia unum non extenderetur ultra aliud, sed illud immediate contin­ geret. Ex quo etiam consequitur, quod linea, e. g., decem punctorum non est magis extensa, quam linea undecim punctorum. Nam linea posterior excedit priorem tantum quoad unicum indivisibile; ergo repugnat quod sit magis extensa, aut divisibilis ratione illius; siquidem implicat aliquid esse magis extensum per id, quod omni extensione caret. Quare linea ratione puncti terminativi habet qui­ dem plus de entitate, secus vero de longitudine, aut exten­ sione. « Dicendum, ait s. Thomas, quod punctum additum, vel subtractum lineae non facit maius, vel minus; ct similiter de instanti apposito tempori 11 ». Et s. Bonaventura: Punctus ad lineam nihil addit, non etiam mille millia punctorum 45 ». lainvero, etsi indivisibile additum indivisibili non va­ leat efficere maius, aut extensius; tamen efficere potest plus, et causare multitudinem. Etenim, cum quantitas discrcta, scu numerus sit quaedam multitudo, mirum non est, quod unitates ex se indivisibiles queant aggregatae nu­ merum constituere. Quibus etiam addendum est, partes quantitatis continuae esse eiusdem rationis cum toto, pars 11 Quodlibet., VII, a. 9 ad 2. F.t alibi (Qq. dispp.. De Ver., q. Π, a. 3 ad 11) docet non po«sc quidem diminui a linea, quod sit ad punctum terminabilis; sed si diminuatur a linea punctus in actu, nihil deperire de lineae quantitate. 15 In Hexaemeron. Serui. XI. « Quippe si puncto punctum ad­ dimus sine intervallo... non fu nisi unus punctus », s. Ans., De Pro­ cess. Sp. S., c. 29. : : 134 : : y 5 IFPATA E quippe lineae linea quaedam est: quocirca sicut ipsa quan­ titas continua constat partibus, et potest dividi in eas, ita quaelibet eius pars debet id ipsum habere, quod indivi­ sibilibus nequit convenire. At partes quantitatis discretae non sunt eiusdem rationis cum toto, non enim pars qui­ narii est quinarius; ac proinde fieri potest, ut quantitas di­ screta ex solis indivisibilibus constituatur ‘°. 19. EX QUALIBET PARTICULARI OPERATIONE PROPRIA TO­ Nempe: Etsi ex parti­ culari non sufficienter ostendatur universale, tamen, quando aliquod particulare opus proprium est alicuius agentis, tunc per illud particulare opus tota virtus agentis proba­ tur. E. g., cum ratiocinari sit proprium hominis, ostendi­ tur aliquis esse homo ex hoc ipso, quod ratiocinatur circa quodeunique particulare obiectum. Exinde illud infert s. Thomas, quod « cum propria virtute miracula facere sil solius Dei, sufficienter ostensum esi Christum esse Deum ex quocumque miraculo, quod propria virtute fecit 17 ». TA virtus agentis de.monstratur. j 20. Ex QUOVIS NON fit quodvis. Idest: Non quodvis subrectum aptum naturaliter est cuilibet formae immedia­ te recipiendae. Cuilibet enim formae subiicitur propria materia, quae ita est disposita, ut forma non possit nisi in tali materia subsistere. Dinc illud effatum, Actus acti­ vorum sunt in patiente praedisposito; nempe agens non potest aliquem effectum in patiente producere, nisi ipsum patiens dispositum sit ad illum suscipiendum, quia ex quo­ libet non fit quodlibet. Dicitur vero i mediate, scilicet nul­ la mutatione intercedente; nam mediate, seu per varias mutationes substantiales, ex quovis potest fieri quodvis: e. g., ex pane fit caro. Rursus dicitur naturaliter; nam fal­ sum est effatum, si spectetur infinita Dei virtus; sicut enim Deus potest ex nihilo res producere, ita quodvis c materia remota immediate producere solus novit. 46 Vid. Indivisibile : simplex - materiale (liti. / ; dist. 13). 47 3, q. XT.III. a. 4 ad 3. :: 135 :: ‘Y EFFATA EFFATA Rursus, ne semper quidem verum eet in Ethica; non enim necesse est a vitio ad vitium, uti a profusione ad avaritiam procedere, seu transire per virtutem, uti liheralitatem; vir­ tus enim est medium per recessum ab utroque extremo. 21. Extrema macis oppununtur extremis, quam me­ diis. Per extrema intelligenda sunt vitia opposita: per me­ dia virtutes in medio viliorum constitutae. lam effatum istud significat extrema magis differre ab extremis, quam a mediis. Et certe, similitudo est nonnullorum extremo­ rum cum medio, quae cum extremis nulla est; e. g., cum liberalitate quodammodo consentit profusio, at inter hanc, et avaritiam summa est dissimilitudo. Non item vero res se habet, si pro oppositione velit illa inlelligi, quae inter bonum, et malum intercedit. Cum enim virtus, et vilium maxime opponantur, fit ut, e. g., avaritia magis conveniat cum profusione, quam harum utraque cum virtute, seu li­ beralitate; conveniunt quippe illa in genere vitii; cum virtute autem in genere non conveniunt. 23. Ex VERO numquam sequitur falsum, et ex falso NON SEQUITUR PER SE VERUM 40. 49 Vid. litt. V·. (eff. 7). » 22. Ab extremo ad extremum non datur transitus, nisi per medium. Hoc effatum verum est de motu locali » physico; tali enim motu non potest mobile ab uno loco moveri ad alium, nisi transeundo per medium; siquidem moveri motu locali physico est quidem transire ab extre­ mo ad extremum per medium, idest, ita ut omnes partes mobilis pertranseant omnes partes spatii intcriecti inter terminum, a quo fit motus, ct terminum ad quem. Item, verum est de aliis motibus physicis, ut in augmentations,' permutatione successiva, etc.; nam prius, e. g., dimidium caloris introducitur in aquam, quam summus calor. Fal­ sum vero est de actionibus quibuscumque instantaneis, uti est illuminatio, intellectio etc.; cum enim in his nulla per se sit necessaria successio, nullus quidem transitus per se requiritur ad medium prius quam ad extremum. Hinc s. Bonaventura effatum istud explicat hunc in modum: « Quandocumque inter aliqua extrema cadit medium, quod habet naturalem ordinem ad extrema, impossibile est, quod agens virtutis finitae possit pervenire ab extremo ad extre­ mum sine medio. I t patet, quia inter album ct nigrum est medius color, impossibile est, quod aliquid agens creatum faciat de albo nigrum, quin faciat per colorem medium 48 ». » 48 /n lib. J Sent., Dist. XXXVII, p. 2, a. II, q. 3 in fund. :: 136 :: :: 137 :: » fi?. DISTINCTIONES 4. Finis: operantis - operis. Finis operis est illud ipsum, quod per operationem efficitur. Finis operantis, qui dicitur etiam finis intentionis, est illud, quod sibi pro­ ponit agens in sua operatione. E. g.: forma domus est finis terminans operationem aedificatoris; non tamen ibi termi­ natur intentio cius, sed ad ulteriorem finem quae est habi­ tatio; ut sic dicatur, quod finis operationis est forma do­ mus, intentionis vero habitatio 2 ». Item, bonum corpo­ ris polest esse finis virtutis, quasi quidam terminus, vel effectus virtuosae operationis; non autem sicut in quo stet virtutis intentio; quia, cum virtus sit perfectio animae, quae est corpore nobilior, et cum nihil agat propter vilius se, non potest esse quod in bono corporis intentio virtutis quiescat3 ». Dicitur quoque finis operis id, ad quod opus natura sua spectat; finis autem operantis, illud, quod agens ad libi­ tum sibi proponit, c. g., respectu eleemosynae, subsidium pauperi ferre est finis operis; charilas, aut inanis gloria est finis operantis; item, respectu aedificationis domus, commoda habitatio est finis operis; lucrum, vel aliud est finis operantis. Aliquando finis operis cum fine operantis conspirat, uti cum architectus propriam sibi aedificat do­ mum. - · Distinctiones. 1. Facere - Agere l. 2. Felicitas: objectiva - formalis. Felicitas obiectiva est illud bonum, cuius adeptio hominem felicem reddit, nempe Deus. Formalis est huius boni perfecta possessio. Hanc bcatitudincm formalem hominis Thomistae essentia­ liter sitam esse docent in actu intellectus, scilicet in visione Essentiae Divinae, quam visionem amor fruitivus, tam­ quam inseparabilis cius proprietas, consequitur. Scotistac e contrario eam collocant in solo actu amoris, quo diligitur Deus propter se, ita ut visio non se habeat, nisi ut disposi­ tio ad amorem. Alii autem utramque sententiam compo­ nunt, et bcatitudincm formalem dicunt esse simul actum intellectus, et voluntatis, nempe visionem, et amorem. 3. Finis: naturalis - supernaturalis. Finis natura­ lis ille est, quem creatura potest attingere secundum suae naturae vires, supernaturalis vero est ille, ad quem crea­ tura secundum vires suae naturae pervenire non potest. Ita, sanitas esi naturalis finis medici, qui eam per remedia naturalia obtinet: Vita aeterna, quae in Divina visione consistit, esi finis supernaturalis creaturae rationalis, quia illa visio est supra naturam cuiuslibet creaturae, ac proin­ de ad ipsam non nisi ope Divinae gratiae perveniri potest. 5, Finis: primarius - secundarius. Primarius est, quem agens ita respicit, ut, omni alio fine deficiente, etiam operaretur: secundarius, propter quem, si solus esset, opus non efficeret. Puta, si quis philosophiae studio operam navaret tum propter delectationem, quam inde capit, tum propter utilitatem, quae hinc derivatur, eo tamen discri­ mine, ut huiusmodi studio minime incumberet, si sola ha­ beretur utilitas, bene vero, si sola delectatio, haec esset imis primarius, illa secundarius. Quocirca finis primarius principaliter et directe ab agente intenditur, secundarius vero, quatenus fini primario adneclitur. unde et accesso­ rius appellari solet. 2 Qq. dispp·, De Pot., q. ΠΙ, a. 16 c. 3 In lib. H' Sent., Dist. XLIX, q. 1. J. 1> sol. 1 ad 4. 1 Vid. litt. A·. dist. 19. :: 138 :: :: 139 :: F DISTINCTIONES 6. Finis: proximus - remotus. Finis proximus est ille, quem ita volumus, ut propter ipsum alios fines consc quamur. Finis remotus dicitur, prout ad alium finerp non refertur, atque ad illum fines proximi ordinantur. E. g., proelium est finis proximus exercitus in aciem ordinati; vi­ ctoria est finis remotus. Item, qui sua in pauperes erogat bona, ut, eos a miseria sublevando, ipse a Deo misericor­ diam consequatur, levamen pauperum finis illi proximus est, remotus misericordiae consecutio. Dicitur proximus, quia immediate, seu, nullo alio fine interposito; remotus, quia mediate, seu alio, vel aliis finibus interpositis, ab agente obtinetur. Finis autem remotus, si sit velut ultimus terminus, in quo quiescitur, dicitur finis ultimus qui est beatitudo. Hinc finis ultimus definitur: Id, quod expetitur propter se tantum, et propter quod cetera omnia expetun­ tur. Qui finis ultimus, adnotante s. Bonaventura, est pro­ priissime finis, in (pio est status: alii fines sunt fines sub fine, et proprie dicuntur termini ‘. 7. Finis: quo - cuius - cui. Finis cuius, nempe cuius gratia, qui dicitur etiam exterior, vel obiectivus, est ipsa res, in qua ratio boni invenitur, quaeque proinde appetitur. Huiusmodi est sanitas respectu infirmi, et pecunia respectu avari. Finis (pio, sive interior, vel formalis est usus, sive adeptio finis obiectivi, puta possessio pecuniae; et dicitur quo, quia est illud, quo possidemus rem, quae appetenda obiicitur. Hinc ultimus finis cuius est communis homini, atque aliis creaturis, quia Deus est ultimus finis hominis, et omnium aliarum rerum. In fine autem quo non conve­ niunt homines, et creaturae ratione carentes, nam, ut ait s. Thomas, « homo ct aliae rationales creaturae consequun­ tur ultimum finem, cognoscendo ct amando Deum, quod non competit aliis creaturis, quae adipiscuntur ultimum fi­ nem, secundum quod participant aliquam similitudinem Dei, quatenus nempe sunt, vel vivunt, vel etiam cogno­ scunt ‘ ». Denique finis cui est sublectum, cui bonum volu­ mus, c. g., infirmus♦ est finis, cui fertur intentio modici, hic 4 In lib. / Sent., Dist. I. dub. XV 3 1» 2ac, q. I, a. 8 c :: 140 :: Up * ' * DISTINCTIONES ·■ » enim intendit sanitatem tamquam bonam infinno. Qua in re illud praestat adnotare, quod cum Deum nobis appetimus, nos non sumus ultimus finis cui, sed Deus ipse; si enim Deum amamus nobis, est propter Deum, qui vult a nobis diligi tamquam ultima nostra perfectio, et possessio. 8. Forma - Figura. Figura duobus fere modis sumi­ tur: Γ: pio ea qualitate, quae in omni quantitate mathe­ matica reperitur, atque exurgit ab externo rei termino, qui cani metatur, et circumscribit. Inde res dicuntur curvae, quadratae, aut alio quodam modo figuratae. 2°: Pro. rei alicuius imagine, ut cum dicimus Caesaris figuram esse in tabella. Et quoniam figura hoc modo accepta veluti signum rei intelligilur, ideo « translatum est nomen figurae, ut ponatur pro quolibet signo quod instituitur ad aliquid si­ gnificandum secundum assimilationem ad aliud ° ». For­ ma vero hic accipitur pro ea qualitate, quae ex varia parti^un magnitudine, collocatione, proportione, et eoiore ori­ tur. Inde res dicitur formosa, vel deformis ". 9. Forma - materia. Sunt duo principia, ex quibus non modo secundum Scholasticos, sed etiam secundum plerosque veteres recentesque Doctores, quodvis physicum compositum exurgit; siquidem docent compositum natu­ rale generari ex praesupposito subiecto, quod introductio­ nem formae cum privatione ipsius praecedit. lain materia, seu materia prima est principium substantiale indifferens ad quodlibet constituendum. Forma seu forma substantialis est principium substantiale per se ad id ordinatum, ut cum materia prima compositum naturale, tamquam potissima huius differentia, constituat. Scilicet, cum materia vaga sit, atque indifferens ad quodlibet compositum, a forma. quam recipit, determinatur, ut sil haec, et non alia com­ positi naturalis species. Exemplum accipe ab artefactis. In his lignum, c. g., est materia communis, ex qua quaelibet statua fieri potest, figura vero ab artifice inducta lignum ad determinatam statuam constituit, ita ut idem lignum. 0 In lib. IU Sent., Dist. XNT, q. II, a. 1 ad 1. 7 « Formas designamus, cum formosos, aut deformes asseri­ mus »; s. Aug.. De Mus., lib. IV, c. 12. DISTINCTIONES dum habet figuram Caesaris, fiat statua Caesaris, et dum habet figuram equi, fiat statua equi. Eodem fere modo ma­ teria naturalium compositorum eadem et communis omni­ bus intelligilur; sed dum varias formas suscipit, in varias substantiae species trahitur: dum enim habet formam ho­ minis, fit homo; dum formam equi, fit equus; dum formam arboris, fit arbor. Hinc tot sunt penes Peripateticos formae substantiales, quot sunt diversae physicarum substantiarum species. Ut autem ista Scholasticorum placita clarius innote­ scant, haec adnotamus: 1°: Materia ab Aristotele esse dici­ tur quod non est quid, nec quale, nec quantum, nec aliquid eorum, per quae ens determinatur, sed est commune horum subiectum ; nempe materia neque ulla determinata species entis est, neque aliquid eorum, quibus essentia completa rei determinatur, sed est velut aliquid, quod potest in se recipere essentiam rei, ct ea. quibus essentia determinatur. E. g., materia, ex qua fit ignis, non est ipse ignis, nec eius quantitas, color, figura, motus, aut quodvis simile, nec primum cius principium activum, sed est commune eorum subiectum, nempe intelligitur tamquam illud quod subiicitur is omnibus, quae in se recipere potest 8* . 2°: Materia, ut consequitur cx dictis, non habet per seipsam existentiam talem, e. g., existentiam ligni, ferri etc., sed per formam ligni, ferri, etc., quia materia per se neque lignum est, neque ferrum etc. Quinimmo Thomistac, aliique plures addunt materiam nullum habere actum entitativum °, seu omnino existentia sui proprie destitui, at­ que tantum existere per existentiam lotius compositi. Id manifeste docet s. Thomas. « Dicere, ipse inquit, mate­ riam praecedere sine forma est dicere ens actu sine actu 10 ». Atque insuper: « Materia prima non exislit in rerum na­ tura per seipsam, cum non sit ens in actu, sed potentia 8 « Hyien namque Graeci, cum de natura disserunt, materiem quamdam rerum definiunt, nulla prorsus modo formatam, sed om­ nium corporalium formarum capacem, quae quidem in corporum mu­ tabilitate utcumque cognoscitur: nam per seipsam nec sentiri, nec intelligi potest »; s. Aug., Contra Faustum, lib. XX, c. 14. 0 Vid. Actus (litt. At dist. 20). I, q. LXVI, a 1 c. :: 142 :: ϊJ 7 IS/?/' ■ r distinctiones r t tantum 11 ». Hinc materia neque est ens simpliciter, neque non ens simpliciter, seu nihil, sed aliquid medium inter utrumque; cxistit enim, ut s. Bonaventura inquit, secun­ dum realitatem potentiae, sive per modum inchoationis entis 1213 . 3° Forma, cum constituat et determinet materiam, ut sit aer, aqua, ignis etc., diei solet actus, sicut e contra­ rio materia dicitur potentia, eo quod est indifferens ad quamlibet speciem entis. A Graecis forma vocatur etiam έντελεκεια, idest perfectio, eo quod omnis perfectio, qua res gaudet, fit per formam, sicut capacitas perfectionis est per materiam. 4° Forma est quidem actus respectu constitutionis ali­ cuius rei, at in se est potentia re-spcctu existentiae, quia in se haud involvit ultimum actum, qui est existentia; in entibus enim finitis essentia ab existentia distingui­ tur Hinc forma non est purus actus, id quod solius Dei est, in quo existentia idem est ac essentia 14. 10. Forma - Causa formalis. Eadem forma dicitur simpliciter forma respectu subiecti, in quo recipitur; cau­ sa formalis respectu effectus, qui inde constituitur ; ipsa enim, ut in Effatis explicabitur, dat esse rei. Ita anima rationalis est causa formalis respectu hominis, quia ipsa hominem constituit; forma autem respectu corporis, quia in corpore recipitur. 11. Form,\ separata - FORMA INFORMANS. Forma sepa­ rata est, quae nullum ad materiam ordinem habet, ita ut non solum a materia non dependeat, sed ne possit quidem ipsi uniri, puta Angelus. Forma informans est quae in materia recipitur; ct unum cum ea constituit, e. g., anima respectu viventis. 12. Forma: substantialis - accidentalis. Sunt hae duae species formae informantis. Prima in hoc differt ab 11 Ibid., q. VII, n. 2 ad 3. 12 In lib. II Sent., Dist. XII, a. I, q. 1, ad arp. 13 Vid. s. Thom., I, q. LXXV, a. 5 ad 4. 14 Praestat has theorias cum illis theorematis conferre, quae mox quoad formam el deinceps quoad generationem, lilt. G circa materiam, liti. ΛΙ, exponemus. :: 143 :: ! i r DISTINCTIONES DISTINCTIONES altera, quod substantialis hanc, vel illam speciem sub­ stantiae constituit; e. g., id quod materiam determinat, ut efficiat lapidem, est forma substantialis lapidis; forma au­ tem accidentalis est quae advenit subieclo iam completo in esse substantiae; atque huiusmodi spectari potest quod­ vis accidens, quod in alio tamquam subieclo inhaesionis est, sive artcfactum, ut forma sellae, scamni etc., sive sil naturale, ut calor, frigus etc. Hinc forma substantialis unum per se cum subieclo, sive materia, constituit; for­ ma autem accidentalis unum per accidens 15. Hinc etiam forma substantialis dat esse simpliciter, seu primum esse, quod alii non subiicitur, forma autem accidentalis dat quoddam esse secundarium ; e. g., calor non efficit ut la­ pis simpliciter sil, sed ut sit calidus. « Forma substantia­ lis, ct accidentalis partim conveniunt, et partim differunt. Conveniunt quidem in hoc, quod in utraque est actus, et secundum utramque aliquid est quodammodo in actu. Differunt autem, quia forma substantialis facit esse sim­ pliciter, ct eius subiectum est ens in potentia tantum; forma autem accidentalis non facit esse simpliciter, sed esse tale, aut tantum, aut aliquo modo se habens, subiectum enim eius est ens in actu 16 ». 13. Forma subsistens seu immaterialis - Forma ma­ terialis. Sunt duae species formae substantialis. Forma immaterialis est quae in suo esse a materia non pendet; ideoque potest separata subsistere; quam ob rationem di­ citur etiam subsistens. Uniusmodi est anima humana, quae ordinem quidem habet ad informandum corpus, sed tamen ab illo neque in suo esse pendet, quia potest sine corpore subsistere; neque in suo fieri, quia oritur per creatio­ nem Forma materialis, vel non subsistens est quae in suo esse a materia pendet, ideoque destruitur, cum, pcrcunle composito, a materia expellitur. Uniusmodi sunt formae corruptibiles rerum genitarum, quae, cum de po15 Vid. Unitas: per se - per accidens (lilt. U: dist. 5). «° S. Thom., i, q. LXXVII, a. 6 c. 1 ' Argumenta, quibus haec ad animam humanam spectare de­ monstratu!, vide apud Sanseverino, Elcni. seu Instil. Phil. Christ t. II, Anthrop., p. 1, c. VI, a. 4, et c. VII, a. 2' ten lia materiae educantur, seu fiant cx materia per eius transmutationem, ab ista cl in esse et in fieri pendent. Hae autem formae materiales, adnotante s. Thoma 1β, ma­ gis, vel minus materiales sunt, ac proinde minus, vel magis ad immaterialitatem accedunt, ob diversam rationem, qua ad materiam deprimuntur. Hinc anima belluina, etsi sit forma materialis, seu non subsistens, tamen ob cognitio­ nem sensitivam, qua pollet, altiorem, quam ceterae for­ mae materiales, gradum occupat, et ad immaterialitatem proxime accedit 19. 14, Forma: intrinseca - extrinseca. Forma intrin­ seca est ipsa forma informans, sive substantialis, sive ac­ cidentalis, hae enim compositionem ipsius rei ingrediun­ tur, atque cius esse vel substantiale, vel accidentale in­ trinsecus constituunt. Forma extrinseca est extra effectum qui producitur. Haec autem vel dat efficienter esse, ut Deus creaturis: vel tantum moveri, ut nauta navi: et utra­ que dicitur etiam forma assistens; vel est illa, quam agens imitatur, ut vultus regis, cuius imaginem pictor exarat: quo sensu causa exemplaris potest appellari forma 20. Ex hac distinctione « Gentilium error, ut s. Thomas inquit, evacuatur, qui dicebant Deum esse animam coeli, vel etiam animam totius mundi 21 »; Deus enim dat crea­ turis esse ct moveri, at non est carum forma informans, siquidem non est in creaturis tamquam pars illas con­ stituens. 15. Forma: physica - metaphysica - logica. Forma physica, seu compositionis, est ipsa forma substantialis. vel accidentalis. Forma metaphysica est totius substantiae essentia, seu integra rei natura: quocirca forma metaphy­ sica in rebus compositis ex materia et forma est essentia compositi, quod ex copulatione formae cum materia con18 Qq. dispp. De virtut., q. I ad 4, et Contr. Gent., lib. ΠΙ. c. 68. 10 De his, quae de anima belluina dicuntur, vid. Sanseverino, Elem., t. cit., Cosmol., c. IV. a. 3. 20 Vid. litt. C: dist. 6. 21 Contr. Gent., lib. 1, c. 27. : : 144 : : : : 1 45 : : 10 DISTINCTIONES DISTINCTIONES stituitur 22. Forma logica, quae etiam metaphysica secun­ dum rationem dici solet, consistit in differentia, quae ge­ nus ad quamdam speciem contrahit. Utraque haec forma metaphysica, et logica, appellatur forma, ob quamdam II similitudinem cum physica forma substantiali. Cum enim haec det actum materiae, ipsamque compleat, et perficiat, idem cum quadam proportione efficitur a forma metaphy­ sica respectu totius suppositi, et a forma logica respectu generis. Demum forma aliquando improprie sumitur pro quovis, unde aliqua res denominatur; ita caecus dicitur a caecitate, quae ad instar formae se habet, sicut et visio respectu parietis visi 23. quid per se, idest secundum quod est privatio quaedam. sed secundum quod bonum ei tuli ungitur 2‘. 16. Formai.iter - Causaliter. Γ: Formaliter aliquid dicitur tale quod tale est vel secundum proprium sui con­ ceptum, ut homo formaliter est animal ratione praeditum; vel propter formam sibi inhaerentem, ut manus calida a calore, qui illi inest, dicitur formaliter calida; Causaliter, sive efficienter aliquid dicitur tale, eo quod talem formam producit. Ita medicina causaliter vocatur sana ex sanita­ te, (piam gignit in animali 24. 2°: Formaliter alterius ac­ tioni aliquid resistere, dicitur, quod etsi nihil agat, tamen illius effectum propter contrariam dispositionem retru­ dit. Ita ferrum malleo resistit. Causaliter resistit quod vi suae actionis repellit actionem et conatum alterius: ita calor causaliter resistit frigori 25. 3° Formaliter facere ali­ quid idem est ac illud informare, causaliter idem est ac illud efficere. E. g., calor formaliter; ignis causaliter facit calidum; item Deus causaliter, et caritas formaliter facit de peccatore iustum 2C. Hac distinctione explicatur quomodo malum agere possit. Nam malum per se, nempe ratione ipsius privatio­ nis, formaliter agit, seu corrumpit bonum, quia est ipsa corruptio, vel privatio boni; causaliter vero non agit ali33 33 ” 35 30 I, q. XXIX, a. 2 ad 3. Cf. lilt. D: βΠ. 6. I, q. XVI, a. 6 c. Vid. Resistentia: passiva - activa (litt. R: dist. 26). In lib. I Sent. Dist. XVII, q. 1, a. I ad 5. : : 146 : : 4 17. Formali 1ER - Concomitante®. 1°: Formaliter ali­ quid tale est, aut denominatur, quatenus ratione sui spec­ tatur. Concomitanter, quatenus cum altero coniungitor. E. g., Intellectus Divinus formaliter est sua actio, Deus enim est purus actus; e contrario, substantia intellectus agentis dicitur esse sua actio, non formaliter, seu per es­ sentiam, sed concomitanter, quia eius substantiam statim, quantum est in se, concomitatur actio 2S. 2°: Formaliter illud cognosci dicitur, circa quod actus cognitionis pro­ prie versatur; concomitanter illud, quod cum obiecto pro­ prio illius actus coniungilur; e. g., eo actu, quo praemis­ sae cognoscuntur, conclusio non iam formaliter, sed con­ comitanter cognoscitur. 3": Formaliter aliquid fit, quod vi cuiusdam actionis fit; concomitanter autem illud, quod reipsa coniungilur cum eo, quod iam factum est. Ita in Sa­ cramento Eucharistiae vi verborum, Hoc est corpus meum, formaliter fit praesens Corpus Christi, concomitanter etiam Anima, Sanguis, Divinitas; « si enim aliqua duo realiter coniuncta sunt, ubicumque est unum realiter, oportet et aliud esse, sola enim operatione animae discernuntur quae realiter sunt coniuncta 29 ». 18. Formaliter - Consecutive. Formaliter alicui con­ venit id, quod ipsius essentiam constituit; consecutive, quod ab essentia profluit. E. g., coniunctio hominis in Bonum increatum, formaliter ad beatitudinem pertinet; delectatio autem consecutive, quia ipsa perficit felicita­ tem, sicut decor iuventutem 30. 19. Formaliter - Eminenter - Virtualiter. Dicun­ tur de modo, quo alterum altero continetur. Virtualiter, quatenus in aliquo adesi virtus producendi talem effec­ tum; quo modo omnis effectus continetur in sua causa. Formaliter illud alteri inest, quod in eo reperitur secun37 38 39 30 I, I, I. 2* q. XLVIII, a. 1 ad 4. Vid. lilt. A: dist. IS. q. LIV, a. 1 ad I. q. LXXVI, a. 1 c. 21C, q. Ill, a. 3 c. cl Qq. dispp., De Virtut., q. I. a. 5 ad 8. :: 147 :: illi, «(fié i-'·· DISTINCTIONES dum sui conceptum el definitionem; ita calor formaliter continetur in igne, et quilibet effectus in causa univoca. - Eminenter id, quod praestantiori modo in eo continetur; ita anima vegetans el sentiens in anima intellectiva con­ tinetur: ita etiam perfectiones effectuum continentur in causa aequivoca, vel analoga 31. Quare perfectiones crea­ turarum cminentiori ratione Deo sunt attribuendae. At­ que hic adnotare praestat causas naturales universales, e. g., solem, continere effectus causarum inferiorum eminen­ tia imperfecta, et quae se extendit solum ad aliquam ra­ tionem communem et genericam, vel secundum quamdam proportionem, sive analogiam, « sicut, aiente s. Thoma, cum sol calefacit; est enim in sole aliquid, quod ita facit eum calefacientem, sicut calor facit ignem calidum, et se­ cundum hoc calor dicitur esse in sole acquivoce 32 ». Identice. Adhibentur hae voces ad explicandum sensum, quo subiectum et praedicatum ac­ cipiuntur, ut propositionis veritas aut falsitas investigari queat; nam saepe propositio, quae falsa est formaliter, vera est identice. Itaque formaliter, seu in sensu formali accipienda est propositio, cuius subiectum, quatenus tale est, coniungitur cum praedicato, ita ut ratio, propter quam de illo subiecto enuntiatur praedicatum, sit forma aliqua, quam illud exhibet. Identice, seu in sensu identico, cum ratio connexionis subiecli cum praedicato in eo consistit, quod illud entitative sumptum, nempe prout aliqua res est, idem est ac istud. Ita propositio isthaec, rationale est mor­ tale, falsa est in sensu formali, nam falsum est rationale, quatenus rationale, esse mortale; sed vera est in sensu identico, quia in hoc sensu accepta significat rem illam, quae esi subiectum. nempe hominem, esse eamdem cum illa, quae est praedicatum. Ex his intelligitur quid sibi velint Theologi, cum do­ cent in Filio esse Paternitatem non formaliter, seu tam­ quam forma, per quam Filius subsistit, sed identice, quia Paternitas idem est ac natura Divina, quae est in Filio. 20. FoRMALITEK - 3* Vid. litt. E: eff. 6. 33 hi lib. IV Sent., Dist. I, q. 1, a. 1, sol. 4 c. Vid. litt. C: dist. 8. Item, haec propositio, lust it ia in Deo est misericordia, vera est in sensu identico, sed non in sensu formali. 21. For.MALITER - In CAUSA. Cum de actibus volun­ tatis sit sermo, formaliter idem significat ac directe. In causa, indirecte 33. 22. Formaliter - Materialiter. 1°: Formaliter usur­ patur vox aliqua, cum exhibet conceptum rei, quam si­ gnificat. ut cum dicitur, homo est animal; Materialiter, cum aliquid denotat de ipsa voce, prout talis est, ut cum dicitur: vox homo est vox latini idiomatis. 2°: Fere idem valent ac Formaliter - Identice, de quibus supra. Nempe formaliter, vel reduplicative sumitur subiectum alicuius propositionis, cum in seipso rationem involvit, cur prae­ dicatum ei conveniat. Ita sumitur subiectum huius pro­ positionis: Medicus sanat; Medicus enim, quatenus medi­ cus est, sanat. Hinc formaliter hic significat quatenus ta­ le. Sin autem non propter formam, per subiectum signi­ ficatam, praedicatum cum illo coniungatur, tunc subiec­ tum materialiter sumi dicitur, ut in hisce propositionibus: Medicus canit; Album est dulce etc. 34. 23. Formaliter - Obiective. Γ: Formaliter existit id quod revera in se est, et extra suas causas existit: Obieclive, id quod existit in cognoscente, sive quatenus est obiecluui cognitum: quo modo existant quae sunt futura, vel tantum possibilia. 2": Formaliter in altero esse dicittir id, quod secundum suam naturam; Obiective autem id quod instar obiecli cogniti, ct per imaginem sui in illo existit. E. g., cognitio rei formaliter; res cognita obiective est in intellectu; nam « intellectui nostro nihil est secundum sta­ tum viae praesens ut obiectum, nisi per aliquam similitu­ dinem ipsius 15 ». 3°: In genere morum dicitur quaedam actio obiective bona et honesta, vel mala ct inhonesta, quatenus ex se refertur ad ultimum finem, vel ab eo di33 Vid. lilt. D: dist. 13. 34 Vid. alias significationes in explicatione vocum, Obiectum: materiale-formale, lin. O: dist. 7. 33 In lib. 1 Sent., Diet. XVII. q. I, a. 4 ad 4. : : 149 : : DISTINCTIONES stat; formaliter vero, cum ab agente ad hunc finem diri­ gitur, necne. Quo sensu actus, e. g., eleemosynae potest esse obiective bonus, formaliter malus. 4°: Aliam signifi­ erai ionem harum vocum vid. infra, voc. Intentionaliter. I 24. Formaliter - Realiter - Ratione. De variis di­ stinctionum speciebus haec praedicari solent. Realiter di­ stinguuntur ea, quae, nemine cogitante, non sunt una et eadem res. Duplex autem est huiusmodi distinctio, maior nempe, et minor. Distinctio realis maior est distinctio rei a re, atque intercedit inter duas res, quarum altera vel ab altera separation exist it, ut inter Pompeium et Caesa­ rem: vel ab ea separari potest, ut inter animam et cor­ pus; vel relationis oppositionem ad illam involvit, ut in Divinis inter Patrem, et Filium. Distinctio realis minor est ea, quae intercedit inter rem aliquam, et ipsius mo­ dum; e. g., inter digitum ct eius inflexionem, inter lineam et eius obliquitatem. - Distinctio rationis est ea, quae a mente excogitatur in iis, quae revera unum idemque sunt; iterumque duplex est, scilicet rationis ratiocinantis, et ra­ tionis ratiocinatae. Prima, quae propter suam inanitatem nugatoria appellatur, est ea, quae fit sine fundamento in re; e. g., cum Petrus in hac propositione, Petrus est Pe­ trus, ita a nobis consideratur, quasi per aliud haberet ra­ tionem subiecti, per aliud vero munus obiret praedicati. Altera est ea, quae fit cum aliquo fundamento in re, cum nempe mens in una eademque re plura concipit, propterea quod res ipsa eius sit naturae, ut pluribus aequivaleat, vel varios producat effectus; huiusmodi est ea quae interce­ dit inter absoluta attributa Dei; illa enim variis et distinc­ tis conceptibus cogitamus, atque huius conceptuum varie­ tatis fundamentum in ipsa Divinae perfectionis eminentia est: siquidem Divina Attributa, etsi in ipso Deo una res sint, tamen res illa pluribus aeqnivalet perfectionibus crea­ tis realiter distinetis, et diversos producit effectus, qui a causis reipsa distinctis produci solent. Quocirca haec di­ stinctio appellatur etiam victualis, quia res, quae per eam distinguitur, licet sit una. tamen multis virtute aeqnivalet; e. g., misericordia et iustitia Dei. quae sunt una et eadem :: 150 :: < r EFFATA F * i r res, nempe Deus ipse, duabus virtutibus revera distinctis aequivalent. Praeter has distinctionis species Scotus tertiam in Scholis invexit, quam formalem ex natura rei nuncupavit. Huiusmodi distinctio, ex eius sententia, ea est quae inter­ cedit inter plura, quae in se realiter non distinguuntur, neque a se invicem separari queunt, sed eius sunt naturae, ut, seclusa mentis operatione, diversas definitiones exi­ gant, diversosque conceptus exhibeant, quia unum, quate­ nus tale, alterum a sui conceptu excludit, atque uni, quate­ nus tali, aliquid convenit, quod alteri, quatenus tali, uon convenit. E. g., animalitas et rationalitas in homine non distinguuntur realiter, quia una nequit esse sine altera; neque tantum ratione, quia ante omnem intellectus actio­ nem animalitas non est rationalitas; sed distinguuntur /ormaliter, quia habent diversas conceptus obiectivos, siqui­ dem animalitas sine rationalitate concipi potest, atque per illam, secus ac per istam, convenit homini similitudo cum brutis. At praeter distinctionem realem et rationis nullum aliud distinctionis genus excogitari posse ceteri philosophi docent. Et sane, omnis distinctio vel praecedit mentis ope­ ram, vel non. lam, si praecedat, est realis; secus, est ra­ tionis; quocirca ubi non est res distincta, nequit esse di­ stinctio extra mentem. Insuper per distinctionem virtualam ea explicari possunt, quae distinctioni formali assi­ gnantur. nam eo ipso, quod res pluribus aeqnivalet, defi­ nitiones varias, variosque conceptus admittit, quorum unus eam apprehendit, secundum quod aequivalet uni. et alius, secundum quod aequivalet alteri. ; 1, * Falsum fundatuk IN VERO. Huius rationem s. Tho­ mas ita assignat: « Aliquid existons extra animam pro tanto dicitur falsum, quia natum est de se facere falsam :: 151 :: • EFFATA tiam, ct miracula et alia huiusniodi homines inducuntur ad hoc, quod ultimo fini coniunganlui 7 ». existimationem, quando movet virtutem cognitivam; un­ de oportet quod illud, quod falsum dicitur, aliquod ens sit: unde cum omne ens, in quantum huiusniodi, sit ve­ rum, oportet falsitatcm in rebus existcntcm supra veri­ tatem fundari: unde dicit Augustinus, in lib. Solii., c. X, quod tragaedus qui repracsantal veras personas in thea­ tris, non esset falsus, nisi esset verus tragaedus; similiter equus pictus non esset falsus equus, nisi esset pura pi­ ctura. Non tamen sequitur, contradictoria esse vera, quia affirmatio et negatio, secundum quod dicunt verum et falsum, non referuntur ad idem ’. K , Finis cuiuslibet rei est bonum. Nam finis cuius­ libet rei est id, in quod terminatur eius appetitus: appe­ II 1 titus autem cuiuslibet rei terminatur ad bonum 2: cuius­ libet igitur rei finis est aliquod bonum 3* . 1 Qq. dispp., De Ver., q. I, a. 10 ad 5. 2 Vid. litt. B: eff. II. Contr. Genl., lib. ΠΙ, c 16. Vid. Omne agens agit propter bonum, hit. O: cft. 7. * 1* 2“% q. CII, a. 1 c. 5 2“ 2”, q. CXLII, a. 5 c. ° Ibid., q. CLXXIV, a. 2 e. :: 152 :: 4. Finis est nobilior iis, quae sunt ad finem. E. g.: « in homine sentire ordinatur ad ratiocinari sicut ad finem, ct ideo ratiocinari est nobilius K ». Hoc autem intelliirendum est de fine cuius, siquidem, inconveniens est dicere, quod aliquid sit propter vilius se 9; non universaliter autem intclligi potest dc fine cui, ex. gr., de rege, quatenus dicitur esse « propter rusticum, ex cuius regimine provenit ei pax 10 ». Hinc s. Bonaventura: « Dicendum quod ali­ quod, propter quod res est, est dupliciter, scilicet aut ad supplendum indigentiam, sicut domus propter hominem, ct calces propter pedem ; aut ad suscipiendam eius influen­ tiam, sicut homo propter Deum. Quod ultimo modo habet rationem finis, nobilius est; quod primo modo, non 11 ». Circa istud effatum praestat haec Ferraricnsis verba exscri­ bere: « Finis est nobilior etc. Dubium occurit, quia unum­ quodque est propter suam operationem, tamquam propter finem; operatio autem non est nobilior operante, cum non sit subsistens, sicut est ipsum operans. Respondetur, quod cum duplex sil finis, extrinsecus, et intrinsecus, ista propositio intelligitur dc fine extrinseco et principali, cui res appetit coniungi, ct ad quem res tamquam ad finem suum ordinatur. Operatio autem non est finis extrinsecus, sed in­ trinsecus, in quantum per ipsam res suo fini extrinseco coniungitur: ideo non oportet ipsam secundum se esse no­ biliorem operante, licet sil aliquo modo nobilior ipso, in quantum est exterioris finis assecutio 12 ». ^7 2. 3. Finis est mensuri mediorum. Scilicet: Γ cum in­ ter id. quod ad finem ordinem habet, ct ipsum finem, uti mox dicemus, proportio sit oporteat, sequitur, ut ratio eorum, quae ordinantur ad finem, sumatur ex fine, « si­ cut ratio dispositionis serrae sumitur ex sectione, quae est finis cius 1 ». 2° Eo media sunt praestantiora, quo fini assequendo magis conveniunt. Ita, remedia sunt eo prae­ stantiora, quo sanitatem melius conservant, aut restituunt. Hinc s. Thomas: « Quanto aliquid efficacius ordinatur ad finem, lauto melius est 5* ». Atque: « Dignitas eorum, quae sunt ad finem, praecipue consideratur ex fine ° ». Hanc ob rationem gratia gratum jaciens est multo ex­ cellentior, quam gratia gratis data; nam « gratia gratum faciens ordinat hominem immediate ad coniunctionem ul­ timi finis; gratiae autem gratis datae ordinant hominem ad quaedam praeparatoria finis ultimi; sicut per prophe- F EFFATA ' \ . ’ 5. Finis est secundum se volitus. Voluntas enim in ea, quae ad finem ordinantur, non fertur, nisi quatenus fertur ad finem. Unde hoc ipsum, quod in eis vult, est finis. 7 P 2"ft, q. CXI, a. 5 c. * Ibid., ad 3. 9 Vid. hoc effatum, litt. /. « M. Credo videri tibi multo esse praestantius id, propter quod aliquid facimus, quam idipsum quod facimus. D. Manifestum est j>; s. Aug., Do Mus., lib. I, c. 6, n. 12. 10 In lib. Il Sent., Disl. XV, q. I. a. 1 ad 6. 11 Ibid., Dist. I, q. II, a. 2; q. 2 ad arg. 12 In lib. Ill Contr. Gent., c. 27. ; : 153 : : EFFATA Hanc oh rationem finis dicitur etiam volitum principale, et causa volendi. 6. Finis habet similitudinem cum iis, quae sunt ad finem. Hoc effatum ita explicatur a D. Thoma: « Fi­ nis, ct ea, quae sunt ad finem, non oportet esse confor­ mia, quasi sint unius generis; sed oportet ibi esse conformitatem proportionis, ut scilicet ea, quae sunt ad finem, sint proportionata ad finem inducendum; et hoc modo vir­ tutes conformantur beatitudini, quia ad beatitudinem inducunt per modum dispositionis ct meriti 13. 7. Finis movet efficientem. Hoc quidem intelligcndum est non de motu vero, proprio et physico, qui fit in­ star effectionis, ideoque fini, qui nondum est, attribui ne­ quit; sed tantum de motu improprio, et metaphorico, seu aequivoco, qui dicitur amoris, et desiderii, quo nempe fi­ nis amore sui extimulat agens ad agendum. Neque id in­ firmatur cx eo, quod finis ante actionem non existit, sed ab agente producitur; licet enim finis ante actionem non sit in re, est tamen in apprehensione, ideoque improprie movere, seu allicere efficientem potest: « Finis non est cau­ sa, nisi secundum quod movet efficientem ad agendum; non enim est primum in esse, sed in intentione solum 14 », Exinde et aliud exurgit effatum: Finis est causa CAU­ SARUM. Scilicet causa finalis est omnium prima in inters tione; nam finis determinat agens, agens formam, et for­ ma materiam 15 ; e. g., statuarius lucri gratia determinatur ad educendam e marmore alicuius imaginem. « Finis di­ citur causa causarum, quia ex causa finali omnes aliae cau­ sae recipiunt quod sunt causae, quia efficiens non agit, nisi propter finem; ct ex actione efficientis forma perfi­ cit materiam, et materia sustinet formam 13 ». Secus vero res se habet in exeeutione; siquidem finis non nisi postquam actio iam completa sit, oblinetur 17. 13 15 16 /n lib. Hz Sent.. Dist. XI.ÏX. q. I, a. 1, sol. 3 ad 3. Qq. dispp., de Pot., q. V, a. 1 c. Vid. s. Thom., a. 4 c. Qq. dispp., De Ver. <1 XXVIII. a. P 21*. q. I. a. 1 ad 1. 154 :: FFFATA » Rursus, illi effato hoc aliud respondet: Omne agens agît PROPTER FINEM. Cuius ratio ex iam dictis consequi­ tur: cum enim finis sit prima inter omnes causas, cumque in causis, quarum una alteri subi icitur, subtracta prima, cacterae subtrahantur, sequitur ut, substracto fine, omnes aliae causae, etiam efficiens, subtrahantur 18. Quidquid It ergo agit, agit propter finem. Hoc amplius confirmatur producit; ac proinde aliquid esse oportet; propter quod cx eo, quod omne agens effectum determinatum unum effectum potius, quam alium gignit. Iam illud, propter quod agens aliquid operatur, finis dicitur. Ergo omne agens agit propter finem 19. Hinc refutantur qui agens naturale temere et casu ope­ rari blaterant. Atque ipsa monstra, quae aliquando in na­ II tura contingunt, eorum sententiae adversantur; siquidem, sicut defectus in arte, qui monstra illius dicuntur, artem operari propter finem ostendunt, ita ex monstris factis ab agente naturali potius sequitur, quod agat propter finem. II Etenim, sicut monstrum in arte dicitur quod fit praeter re­ gulam cius, et proinde a fine illius aberrat; ita monstrum naturale dicitur quod per aliquid turbans naturalem ge­ nerationis ordinem non fit consueto modo, sed a fine natu­ ralis agentis recedit; et ideo, si agentia naturalia nullu II sibi praefixum finem in suis operationibus haberent, nul­ lum possent monstrum producere 20. Circa idem effatum praestat illud etiam adnotare, quod apere propter finem diversis modis intelligi potest. Id enim vel denotat agere propter desiderium finis: et sic Deo non competit, quia desiderium est eorum, quae non habentur, ct Deus est seipso dives, nec bonorum nostrorum indigus. Vel denotat agere propter amorem finis; et sic Deus agit propter finem, idest propter Bonitatem suam, quam infi­ nite diligit; cuiusque gratia omnia sunt condita. Agit proinp 2”", q. I, u. 2 c. 10 Contr. Gent., lib. Ill, c. 3. 20 « Nam ct quae naturalem ortus sui causam habent, ea cer­ tis quibusdam numeris, statoque ac definito ordine singularem ad finem perveniunt, quem ubi assecuta sunt, tum demum fieri desi­ nunt. nisi quidvis occurrat, quod naturalem Ipsorum ad id. quod sibi propositum est, cursum impediat »; Euscb., Praep., Ev., lib. AI, c. 9. :: 155 :: EFFATA de in operibus ad extra propter finem amatum, non prop· ter finem desideratum. Diximus in operibus ad extra; nam, ut advertit s. '1 homas, « habitudo causae finalis est quidem in Deo respectu creaturarum, cuius bonitatem finem omnis creaturae dicimus; non autem respectu alicuius, quod in Ipso est. Non enim una Persona est finis alterius, quia ex hoc sequeretur gradus in bonitate 21 ». Et alibi: « Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus sunt unus finis ultimus, eo quod unicuique eorum convenit ratio finis, secundum quod quilibet est summum bonum; ct hi tres non tria, sed unum summum bonum sunt 22 ». 8. Finis NON movet nisi cognitus. Triplex modus co­ gnoscendi finem distinguendus est, unde triplex modus operandi propter finem existit. Primus est, cum agens non tantum cognoscit rem, quae est finis propriae operationis; sed in ea etiam percipit rationem finis, seu proportionem illius cum mediis: hoc modo solum agens rationale opera­ tur propter finem. Alter, cum agens, licet cognoscat rem, quae est finis propriae operationis, in ea tamen non perci­ pit rationem formalem finis, ac proinde ignorat proportio­ nem illius cum mediis; hoc modo brutum operari dicitur propter finem. Tertius est, cum cognitio obiccti non est in ipso agente, sed in Deo: hoc modo res naturales operari dicuntur propter finem; tendunt enim in finem non a se cognitum, sed ipsis ab Auctore naturae praefixum, non se­ cus ac sagitta tendit in scopum non a se, sed ab ipso sagit­ tario cognitum 23. I I I 9, Fini* particularis ordinatur ad finem communem. Ita dux exercitus, qui intendit bonum commune, scilicet ordinem totius exercitus, movet suo imperio aliquem ex tri­ bunis, qui intendit ordinem unius aciei. Hinc finis huius tribuni ad finem communem ducis ordinatur. Et sane, « etiam naturalis appetitus cuiuslibet partis ordinatur in bonum commune totius 24 ». In lib. I Sont.. 22 In lib. II Sent 23 2s 2io, <1. I, a. 2 1 p 2»c, q. XIX, 2’ Dist. XXXIV, q. I» a. 2 so/. Dist. XXXVIII. q. I, a. 1 ;, tificiosum, vel prudentia factum. Ita ars saltandi non est primum principium, per quod homo movetur; est tamen primum, per quod homo artificiose movetur. 5 / 1C Vid. Privatio simplex - non simplex (liti. P: dist. 62). 17 Vid. lilt. A: dist. 6. 16 Vid. Necessitas hypothetica ■ absoluta (lilt. A: dist. 7). 1 « Exterorum quidam consuetudinem secundam naturam vo­ cant »; s. Ioann. Chrysost., in Ep. ad Cor.. Hom. VII, n. 7. « Dispositio et natura fiet, et continuata exercitatio »: Cient Alex., Strom., lib. IV, η. 22. 178 EFFATA Η 2, Habitus et dispositio in eadem potentia habent FlEiu. Quod explicatur a s. Bonaventura hunc in modum; « Dicendum est, quod verum est de illa dispositione, quae est eiusdem naturae cum habitu, et de qua transit in habi­ tum; sicut scientiae dispositio fit scientiae habitus: de il­ la autem dispositione, quae est alterius generis, et dispo­ nit solum per quamdam ordinationem, veritatem non ha­ bet: actus enim unius potentiae potest esse dispositio ad eliciendum actum alterius potentiae, sicut cognitio ad af­ fectionem 3 ». E ani dem explicationem tradidit s. Thomas, ut ostenderet fidem non consistere in affectiva, etsi sit di­ spositio ad gloriam, quae est in affectiva'. « Dicendum, quod in eodem esse dispositionem ct habitum non est necessc, nisi quando dispositio fit habitus; sicut etiam patet in membris corporis, in quo ex dispositione unius mem­ bri relinquitur aliquis effectus in aliquo alio membro: et similiter in viribus animae, quia ex bona dispositione phan­ tasiae sequitur perfectio cognitionis in intellectu 1 ». 3. Habitus generatur ex actibus. « Operando secun­ dum virtutem, ad rem inquit s. Thomas, accipimus virtu­ tes; sicut etiam contingit in artibus operatives, in quibus homines faciendo addiscunt ea, quae oportet facere, post­ quam didicerunt, sicut aedificando faciunt aedificatores, et citharizando citharistae; ct similiter operando insta, aut temperata, aut fortia, fiunt homines iusli, aut temperati, aut fortes 6 ». Quocirca manifestum est hic sermonem prae­ cipue fieri de habitu, quem supra diximus operativum, at­ que prorsus de habitu acquisito; habitus enim infusi et naturales sunt priores actibus °. Ex actibus autem gene­ ratur habitus in agente, non prout est agens, siquidem agens, prout est agens, non potest in se, tamquam in su­ biecto, aliquam qualitatem recipere, sed prout ab alio mo­ vetur: quod enim ab alio movetur et patitur, per eius actum ad aliquid disponitur; c. g., « ex multiplicatis ac’ * s « In lib. II Sent., Dist. XXIV. p. 2. a. III, q. 2 ad arg. Qq. dispp., De Per., q. XIV, a. 4 ad 5. hi lib. II Ethic., led. 1. In lib. IP Sent., Dist. XXV, q. Π, a. 1 sol. 2 c. :: 179 :: i · H EFFATA EFFATA tibus generatur in potentia appetitive habitue virtutum moralium, quatenus illa a ratione movetur; ct habitus scientiarum generantur in intellectu, prout hic a primis propositionibus movetur 7 ». Quoniam vero non modo ac­ tiones habitum pariunt, sed ct ab ipso habitu profluunt, effatum istud intelligendum est de illis actionibus, quae habitum praecedunt: ita ex frequenti et assidua contem­ platione, longaque rerum observatione acquiritur scientia: non vero de illis actionibus, quae habitum sequuntur; qui enim scientiam adeptus est, rebus contemplandis iam aptus est. Quare ex actibus habitus iam acquisiti augetur quidem habitus praeexistens, sed alius habitus non generatur, alio quin multi plicarentur habitus in infinitum 89 . Ex his etiam illud intclligitur, habitum, ex cuius acti­ bus adquisitus producitur, esse habitum naturalem. Hinc vides habitus adquisitos sine naturalibus explicari non pos­ se, ac proinde abnorme esse sententiam, qua non pauci ex nuperis philosophis omnes habitus esse adquisitos con­ tendunt. 4, Habitus generati signum est delectatio. « Phi­ losophus in II Ethic, ponit signum habitus delectationem in opere existentem ” ». Facilitas enim agendi, quae per habitum comparatur, actionem quasi connaturalem effi­ cit l0; ac proinde delectabilem ; nam convenientia est dele­ ctationis causa 11 ; seu « delectatio ex convenientia causa­ tur, sicut et in sensilibus palet, quod coni unctio conve­ nientis facit delectationem 12 ». E contrario, ille qui, e, g., 7 Vid. s. Thom., V 2ae, q. L1 u. 2 c. 8 Qq. dispp., De Virtut., q. I, a. 10 ad 9. Ubi monet etiam dr actibus habitus infusi idem dicendum esse, nam, ut alibi ait, « acltis, qui procedunt ex habitu infuso, non causant aliquem habitum, sed confirmant habitum praeexistentem ; sicut medicinalia remedia adhi­ bita homini sano per naturam non causant aliquam sanitatem, sed sanitatem prius habitam corroborant »; la 2"®, q. LI, n. 4 ad 3. 9 Qq. dispp.. De Virtut., q. I, a. 1 c. 10 Qq. dispp., De Ver., q. XX. a. 2 c. 11 Qq. dispp.. De Virtut., loc. cit. 12 In lib. II Sent., Dhl. XXVII, q. 1, a. 1 sol. habitum temperantiae non habet, non facit opus virtutis faciliter, et delectabiliter 13. 5, Habitus idem non potest esse duarum potentia­ rum. « Unus habitus, inquit s. Thomas, non potest esse nisi unius potentiae, sicut una forma nisi unitus materiae, et unum accidens non est nisi unius subiecti 11 ». At ve­ ro, monente eodem sancto Doctore, u duarum potentiam non potest esse unus habitus ex aequo; sed potest esse unius secundum quod ordinem habet ad aliam 15 ». E. g., temperantiae habitus est in potentia superiori, quatenus recte imperat, vel dirigit, et etiam in appetitu concupisci­ bili. quatenus hic per habitum perficitur, ut sine aliqua difficultate voluntati subdatur lG. Itaque « dicendum quod aliquid esse in duobus contingit dupliciter. Uno modo sic, quod ex aequo sit in utroque: cl sic impossibile est unam \irtutem esse in duabus potentiis; quia diversitas poten­ tiarum attenditur secundum generales conditiones obiectonun; diversitas autem habituum secundum speciales; mide ubicumque est diversitas potentiarum, est diversitas ha­ bituum; sed non convertitur. Alio modo potest esse aliquid iu duobus, vel pluribus non ex aequo, sed in ordine quo­ dam: et sic una virtus pertinere potest ad plures poten­ tias, ita quod in una sit principaliter, et se extendat ad alias per modum diffusionis, vel per modum dispositionis, secundum quod una potentia movetur ab alia, et secun­ dum quod una potentia accipit ab alia 17 ». I I 6. Habituum duorum potest esse unus actus. « Ni­ hil prohibet, inquit s. Thomas, unum actum a diversis habilibus informari »; e. g., actus fidei informatus a charilate 18. Item: « Contingit unum actum duorum vitiorum esse, dum actus unius vitii ad finem alterius vitii ordina­ tur, ut cum quis furatur ut fornicetur, actus quidem se13 14 15 10 18 :: 180 :: H Qq. dispp.. De Ver., q. XIV, a. 4 c. In lib. IV Sent., Dist. XIV. q. I. a. 3, sol. 1 c. Qq. dispp., De Ver., q. XIV, a. 4 ad 7. Ibid. c. la 2*®, q. LVI, a. 2 c. Ie 2", CLtV. a. 10W K·c.· Qq. dispp., De Virtut., loc. cil. Cf. litt. B: cff. 8. 1» 2M, q. XX, a. 6 c. :: 182 :: \ EFFATA H quod ordinatur; habitue autem ordinatur in actum. Hanc rationem assignat s. Thomas, ubi ostendit actum bonum vel malum praeeminere habitui bono vel malo: « Habi­ tus non dicitur bonus, vel malus, nisi ex hoc, quod incliinat ad bonum, vel malum; unde propter bonitatem vel malitiam actus dicitur actus bonus, vel malus; et sic po­ tior est actus in bonitate vel malitia, quam habitus, quia propter quod unumquodque tale, et illud magis 26 ». At­ tamen secundum quid habitus potior est actu, quatenus ille est isto diuturnior; siquidem « quod habitus sit diu­ turnior, quam actus, accidit ex eo, quod utrumque inve­ nitur in tali natura, quae non potest semper agere, et cu­ ius actio est in motu transeunte. Unde simpliciter actus est potior tam in bonitate, quam in malitia, sed habitus est potior secundum quid 27 ». 9, Habitu utimur cum volumus 2S. Equidem habi­ tus, secus ac forma in re naturali, non producit ex ne­ cessitate operationem sibi convenientem 29. Hinc potest unusquisque eligere, vel non illud, ad quod propendit per habitum, vel agere actum contrarium, vel actum non re­ spondentem intensioni habitus 30. Hinc habens habitu K virtutis potest peccare; nam « natura potentiae per ha­ bitum non tollitur: potentiae autem rationalis natura est, ut ad unum cogi non possit; unde etiamsi virtute perfi­ ciatur, in ipsa erit agere, vel non agere, vel hoc. aut con­ trarium agere; et non oportet quod continue sequatur in­ clinationem virtutis; habet enim actus virtutis aliquid a potentia, ut scilicet ex necessitate non sit, et aliquid ab habitu, ut scilicet faciliter fiat 31 ». Evidens est sermone II hic fieri de habitibus, qui imperio voluntatis subiacent. 2d ]a 2“°, q. LXXI, a. 8 c. De hoc effato vid. litt. P: eff. 37. 27 Ibid, ad 1. 28 « Ipse est habitus, quo aliquid agitur, cum opus est. cum autem non agitur, potest agi, sed non opus est... Nec quisquam eis bene utitur, nisi qui et non uti potest »: s. Aug., De bono coniugali, c. 21, n. 25. 29 Cf litt. H: eff. 1. 30 Vid. s. Tbom., P 2··, q. L1I, a. 3 c., et q. LXXI, a. 4 c. 31 In lib. II Sent., Dist. XXVII, q. I, a. 1 ad 3. :: 183 :: ü J}(] ■e» II*-· • J t-? H i EFFATA Admonere autem par esi, habitu supernatural! nos uti non posse, nisi gratia actuali excitemur, sine qua nullum actum supernaturalem exercere valemus. 10. * h; Ad habitum a privatione non datur regressus. Cum hoc pronuntiatur effatum, habitus significat formam vel perfectionem, cui, uti diximus 3233 , privatio aliqua op­ ponitur; ideoque illius sensus est: Forma iam habita, ct per privationem amissa recuperari non potest. Quod ut recte inlelligatur, haec adnotanda sunt: 1° A privatione totali non datur naturaliter regressus ad eumdem nume­ ro, vel specie habitum. Hinc a morte ad vitam, a surditate ad auditum, a caecitate ad visum nulla naturaliter est con­ versio. Naturaliter inquimus, nam secus a privatione to­ tali ad eumdem habitum regressus fieri potest. Ita Chri­ stus eumdem, specie saltem, visum caecis restituit; ct eamdem numero animam in Lazari corpus redire iussit. 2° Si privatio sit partialis, imperfecta et impropria, ab ea ad eumdem numero habitum non reditur, sed ad eumdem specie potest naturaliter dare regressus. Huiusmodi enim privatio tantum actum impedit, aut ad tempus aufert; ideo­ que in subiccto relinquit habilitatem recuperandi habitum. Ita lippus curari potest, ut videat; surdaster, ut audiat, etc. 3° Denique, afferri non potest illud effatum contra il­ lam, quam Theologi docent, operum mortificationem et vivificationem, nempe, « quae prius fuerant viva, quia ex charitate farta, ct digna vita aeterna; postea, adveniente culpa, mortificantur »; siquidem haec opera mortificato possunt iterum per gratiam vivificari. Etenim, « aliud est vivificari, aliud recuperari. Recuperatio enim respicit es­ se; sed vivificari respicit ordinatum esse, sive ordinem, vel tale esse. El quoniam, quod desinit esse, si iterum incipiat esse, non est idem numero, sed aliud, ideo habitus, si cor­ rumpatur et amittatur, idem non recuperatur. Sed quia possibile est, quod idem manens idem habeat alium et alium ordinem, secundum hoc attenditur vivificatio et mor­ tificatio in operibus 13 ». 32 Vid. lin. II: dist. 5. 33 S. Bonav., In lib. 11' Sent., Dist. XIV, p. 2, a. II, q. 3 ad arg. :: 184 i / Distinctiones. 1, Ignorantia - Nescientia - Error. Ignorantia ex hoc distinguitur a nescientia, quod haec tantum scientiae ne­ gationem significat; illa vero scientiae privationem, qua­ tenus alicui dccst scientia eorum, ad quae scienda natura­ liter aptus est Hinc in Angelis nescientia quidem aliquo­ rum, non autem ignorantia admitti potest 2. Rursus igno­ rantia differt ab errore. « quia ignorantia de sui ratione non importat aliquem cognitionis actum; sed error ponit indicium rationis perversum de aliquo 3 ». l 2, Ignorantia: antecedens - concomitans - conse­ quens. Ignorantia prout est privatio cognitionis, quae ex­ postulatur, ut actus sit voluntarius, distinguitur in conco­ mitantem, consequentem et antecedentem. Ignorantia con­ comitante dicitur quis aliquid agere, cum « scientia, quae per ignorantiam privatur, non prohiberet actum propter inclinationem voluntatis in ipsum »; nempe, cum quis ignorans quidem aliquid facit, idem tamen facturus, etiamsi nulla intercederet ignorantia, uti si quis vehementer cupiens inimicum de medio tollere, ipsum insperato occi­ deret, putans se occidere feram. Haec ignorantia, inquit 8. Thomas, « non facit involuntarium, ut Philosophus di­ cit, quia non causal aliquid, quod sit repugnans voluntati; 1 2n 2ac, q. LXXVI, a. 2 c. 2 In lib. IV Sent. Dist. XL1X, <1- II» a. 5 ad 8. 3 Ibid., Dist. XXX, q. 1, a. 1 ad 1. :: 185 :: DISTINCTIONES sed facit non voluntarium, quia non potest esse actu ve­ litum quod ignoratum est ». Porro concomitans dicitur, quia « non inducit ad volendum ut hoc fiat, sed accidit simul esse aliquid factum, et ignoratum ». Ignorantia an­ tecedente aliquid agitur, cum ratione ipsius ignorantiae agitur, quatenus haec ignorantia « causât actum, quem scientia opposita prohibebat: ct ita talis actus, si scien­ tia adesset, esset contrarius voluntati », nempe involunta­ rius; « sicut cum aliquis homo ignorat aliquam circum­ stantiam actus quam non tenebatur scire, et ex hoc ali­ quid agit, quod non faceret, si sciret, puta, cum aliquis, diligentia adhibita, nesciens aliquem transire per viam, π ». Dicitur an­ proiicit sagittam, qua interficit transeuntem tecedens, « quia antecedenter se habet ad actum volunta­ tis ». Denique ignorantia consequente aliquid agitur, qua­ tenus ipsa ignorantia est voluntaria, vel « directe et per se, sicut cum aliquis sua sponte nescit, ut liberius peccet, et talis ignorantia videtur augere voluntarium, vel indi­ recte, seu per accidens, puta, cum aliquis non vult labo­ rare in studio, ex quo sequitur eum esse ignorantem, vel cum quis vidt bibere vinum immoderate, ex quo sequitur eum inebriari, et discretione carere, et talis ignorantia di­ minuit voluntarium 4 ». 3, Immediate): suppositi - virtutis. Immediatione vir­ tutis illud agere dicitur, cuius virtus iungitur effectui, quin talem coniunetioncm ab aliqua alia virtute accipiat. Hinc agens quo superius est, eo immediatius agit immediatiom virtutis, ac proinde Deus, cum sit prima causa omnium, sua virtus est immediatissima omnibus Agere vero immediatione suppositi est, cum inter suppositum agens et effectum non intercedit aliud suppositum, seu, est operari per virtutem existcnlcm in ipso agente non receptam in alio supposito, quod sit tamquam medium quo agat; ut cum ignis calafacit ex se solo aerem sibi contiguum. Quo­ circa agit solum immediatione virtutis, et non immediatio2JT’ ‘I’ VI’ °- 8 c” el <1- LXXVII, a. 3 et 4 c. Vid. s. Daniaec., De Fide orthod M hb- Π, c. 24. 5 In lib. I Sent., Dist. XXXVII. q I. a. 1 ad 4. Vid. lilt. C: HT. 8. ‘ : : 18G : : In 87 IN CT I ON ES nr suppositi illud, quod agit per virtutem suam receptam in alio supposito, quod sit tamquam medium talis actionis: puta cum ignis calefacit aërem remotum per calorem exietentem, et receptum in aere proximo. Hinc quo agens est prius, co minus immediatione suppositi agit, puta Rex, qui per imperium suum multa efficit: « Tanto maior ostendi­ tur agentis virtus, quanto in ca, quae sunt magis distan­ tia. potest suam operationem extendere 6 ». E. g., « ignis, si sit debilis, solum propinqua calefacit; si autem sit fortis, etiam remota 7 ». Quod tamen de Deo dici nequit; ut enim docet s. Thomas, « illud, quod agit per suam absentiam, non est causa proxima eius quod fit, sed remota. Deus autem immediate in omnibus operatur 8 ». Quocirca Deus etiam immedialione suppositi agit, siquidem Deus est suamet virtus. Quod verum est, etiamsi Deus mediis causis secundis agat, nam hoc intelligendum est, quatenus cau­ sae secundae simul agunt cum Deo, et in operando ab ipsius Dei concursu dependent; non vero quatenus sint aliquid medium inter Deum, et effectum, quasi Deus per aliquam formam in cis receptam agat. i » tum inceptionis, tum desitionis potest esse intrinsecus, vel extrinsecus. Ter­ minus intrinsecus inceptionis est illud instans, in quo ha­ betur de re aliqua, quod nunc est, ct immediate ante non erat: « Incipere importat nunc esse, et non prius 9 »; ex­ trinsecus, in quo habetur quod nunc non est, et immediate post erit. Primus vocatur inceptio per primum esse rei, se­ cundus, per ultimum non esse. Intrinsecus terminus, desi­ nendi est illud instans, in quo habetur de re aliqua quod nunc est, immediate post non erit, ct vocatur desitio per ultimum esse. Extrinsecus terminus est, in quo habetur quod nunc non est, et immediate antea erat; et vocatur desitio per primum non esse rei. Iam res instantaneae, quae incipiunt in instanti, et non per motum, incipiunt per et Desitio per per ultimum esse rei. Terminus 4. Inceptio, G 8 0 I primum esse rei 2Λ 2ao, q. CLXI, a. 7 ad 1. Contr. Gent., lib. II, c. 6. In lib. I Sent.. loc. cit. ad. 2. Vid. I. q. VIII a. 1 ad 3. 3, q. XVI, a. 9 ad 2. :: 1S7 :: primum esse: res autem successivae, per motum incipien­ te», per ultimum non esse incipiunt, siquidem de motu di­ ci potest, nunc non est et immediate post erit; non autem, nunc primo est motus, et ante non erat, nam in istanti non est motus, quippe qui divisibilis est et successivus, sed mu talum esse. Eodem modo in desitione, ea quae desinunt per motum, desinunt per primum non esse, non vero per ul­ timum esse, dici enim potest, nunc non est motus, imme­ diate ante erat; non item: nunc est, immediate post non erit; in nullo enim instanti potest haberi quod sit motus. Quae vero desinunt corruptione instantanea, eum desinant ex generatione alterius, quod instantaneum est, desinunt per primum non esse, prout dicitur, nunc non est, et imme­ diate ante erat. Etenim huiusmodi res non desinunt, nisi in instanti, quo altera generatur, et non ante; siquidem si ante huius generationem desinerent, materia sine for­ ma existeret. lam, si res in instanti generationis alterius primo desinit, sequitur, ut in illo instanti non sit, atque ideo illud instans non sit intrinsecum desitioni, sed extrinsccum, quia tunc primo non est, non vero tunc adhuc est, et immediate post non erit; sic enim simul essent duae formae substantiales, scilicet quae tunc generatur, et «piae immediate post corrumpetur. Quare solum instans, et ea, quae desinunt per modum instantis, ut operatio­ nes Angelorum, desinunt per ultimum sui esse. 5, Indifferentia: activa - passiva. Indifferentia ac­ tiva est capacitas plura agendi. Passiva est capacitas plu­ ra recipiendi. Sic cera dicitur passive indifferens ad figu­ ras omnes; quia eas indiscriminatim recipere potest. Ho­ mo est active indifferens ad aliquod bonum particulare am­ plectendum, vel fugiendum, quia utrumque praestare po­ test. Exinde patet indifferentiam activam libertatem con­ stituere, (pia ita unus artus eligitur, ut possit etiam ab­ solute omitti: non vero indifferentiam passivam qua vo­ luntas hac illae sine electione et dominio a praevalida de­ lectatione trahi sumitur 10. 10 Sententiam, quae indifferentiam mere passivam ad liberta­ tis essentiam satis esse sumit, nonnisi verbis ab ea differt, quae li:: 188 f β Indifferentia: activa - suspensiva. Indifferentia suspensiva est, qua voluntas ante electionem ab actu ec sustinet, ut rationes eligendi inquirantur. Indifferentia ac­ tiva est. qua voluntas ita elicit actum, ut eius oppositum elicere possit. Jam Indifferentia suspensiva non est per­ fectio, sed potius defectus libertatis; siquidem innuit ra­ tiones omnes, quibus aliquid aut eligi, aut reiici merea­ tur, menti humanae immediate non innotescere. 7. Indifferentia : obiectiva - sueiectiva. Indifferen­ tia obiectiva oritur ex ipsa re, quae, cum non gaudeat om­ nimoda bonitate, potest eligi, aut reiici. Indifferentia subiectiva seu formalis afficit ipsam voluntatem, quatenus haec potest elicere actus oppositos. i i I M Ÿ 1 9» 8. Indifferentia: physica - moralis. Indifferentia phy­ sica est capacitas agendi, vel non agendi: Indifferentia mo­ ralis est capacitas bene, vel male agendi, ita ut voluntas indeterminate se habeat ad bonum, vel ad malum. Hanc non perlinere ad rationem liberi arbitrii s. Thomas pas­ sim demonstrat. 9. Indifferentia: quoad specificationem - quoad exer­ citium. Indifferentia quoad specificationem est capacitas eliciendi diversos actus, et quoties hi sint invicem oppositi, puta odium, ct amor, proprie dicitur indifferentia contrarictatis. Indifferentia quoad exercitium, seu contradictio­ nis est facultas ponendi, vel non ponendi eumdem actum. Hanc solam sufficere ad libertatem arbitrii ab eodem sanc­ to Doctore saepe fuit adnotatum :1. 10. Individuum - Singulare. Tum individuum, tum singulare dicitur ens ita determinatum ac restrictum, ut per differentias amplius dividi non queat in plura talia, quale ipsum est, ac proinde indivisum in se cxistit, ct ab aliis, quae sunt, vel possunt esse in eadem specie, divisum. Ita Socrates est hic et non alius homo, ac proinde est F I bcruni arbitrium peccato primi parentis extinctum esse statuit, λ id. Estius, In lib. II Sent., Dist. XXIV, § 12. 11 Vid. Contr. Gent., lib. Π. c. 47, ct In lib. II Sent., Dist. XXIII, q. 1, a. 1. :: 189 :: DISTINCTIONES in se indivisus, seu indistinctus, ct ab aliis divisus, seu in plures Socrates dividi non potest. Hinc individuum, sive singulare definitur: Id quod est in se indivisum, et ab aliis divisum ultima divisione. Exinde patet, individuum, cnm in plura, quale ipsum est. dividi nequeat, tamquam ali­ quid pluribus commune intcHigi non posse; quapropter ab Aristotele definitur: Id quod non est praedicabile de mul­ tis ‘2. Et sane in individuo talis proprietatum congeries existit, ut haec omnino eadem in duobus reperiri minime possit. Id, per quod ens individuum, seu singulare consti­ tuitur, principium individualionis appellari solet 12 13*. Adest tamen discrimen aliquod in singulare, et indi­ viduum. Dicitur enim aliquid singulare quatenus subiicitur universali, et quatenus est ab aliis diversum. Dicitur autem individuum, quatenus in se est indivisum, nec por­ ro in alia individua est divisibile. E. g., Petrus, quatenus homini subiicitur, singulare; quatenus ipse indivisibilis est, individuum appellatur. 11, Individuum: signatum - vagum. Individuum si­ gnatum aliquod determinatum individuum significat, vel ex propria appellatione, ut Cato, Cicero, vel ex aliqua in­ dicatione, ut hic homo. Individuum vagum, puta aliquis ho­ mo, nullum certum individuum exhibet, sed dumtaxat de­ terminatum modum, quo individua existant, ita nempe, ut existent per se et ab aliis distinguantur 11 : « Vagum individuum non dicitur vagum, quia in natura non sit determinatum, quia natura determinatur, quando dicitur aliquis homo, et aliquis bos; sed dicitur vagum, eo quod ipsum per accidentia sensibilia non est demonstratum, si­ cut hic homo, et hic bos. Dicamus ergo quod individuum vagum est cuius natura contracta ct particulata certifiée* lur per suppositum indeterminatum. Signatum autem est, cuius contrahitur natura ct particulariter certificatin' in supposito determinato demonstrabili, ut hic homo, demon­ strato Socrate 15 ». 12 13 11 15 De Interpr., c. V. Vid. Unitas numerica (litt. [/: dist. 6) I, q. XXX, a. 1 c. B. Alb. M., Phys., lib. I, tract. I, c. 6. :: 190 :: DISTINCTIONES | 12. Indivisibile: negative - privative. Indivisibile ne­ gative dicitur, quod nec habet partes, nec habere potest. E. g., Angelus est indivisibilis negative, quia nec exten­ ditur, nec extendi potest in partes. Indivisibile privative est quod quidem non habet partes, potest tamen, immo exigit eas habere. Hoc altero modo substantia materialis, si consideretur abstracta a quantitate, aut si divinitus quan­ titate spolietur, est indivisibilis; siquidem actu non habet partes, potest tamen, immo naturaliter expostulat, eas ha­ bere per adventum quantitatis. 13. Indivisibile : simplex - materiale. Indivisibile simplex dicitur unum, quod est principium quantitatis di­ scretae; Indivisibile materiale vocatur punctum, quod est principium quantitatis continuae 16. Et sane, punctum est indivisibile, quia partes quantitatis continuae connectit et terminat; si enim illud, quod partes unit, aliis partibus constaret, ipsum potius indigeret vinculo, quo partes uni­ rentur, quam ipsas terminare ct connectcrc posset. Est au­ tem materiale, quia habet positionem, sive situm: « Quod dani (indivisibile) habet in sui ratione aliquid praeter ra­ tionem indi visibili ta lis, ut punctum, quod praeter indivisionem habet silum. Aliquid vero est, quod nihil aliud importat, sed est ipsa sua indivisibilitas, ut unitas, quae c§t principium numeri; et tamen inhaeret alicui, quod non est sua unitas, scilicet subiectum 17 ». lainvero, punctum habere positionem dicitur, non qua­ si ex partibus, quae positionem inter se habent, constet; nam, cum ipsum non sit species quantitatis, sed princi­ pium quantitatis, partes non habet. Ast, quoniam est prin­ cipium lineae, quemdam ordinem ad partes eius, quae po­ sitionem inter se habent, teneat necesse est. Monendum etiam hic est, etsi punctum, quod est prin­ cipium continui, sit quodammodo indivisibile, tamen con­ tinuum ex solis indivisibilibus non constare, quemadmo­ dum ex eis constat numerus ie. Etenim, ut scite loamies 10 Vid. Alb. M., Phys., liL>. V. tract. II. c. 1. >' S. Thom., In lib. I Sent., Dist. XXIV, q. I. a. 1. sol. 16 Vid. litt. E: eff. 18. :: 191 :: DISTINCTIONES DISTINCTIONES a s. Thoma inquit, « indivisibile pertinet ad continuum terminando et continuando, non autem paries divisibiles praebendo; unde non potest continuum, quod habet par­ tes, solis indivisibilibus constare, sicut numerus solis uni­ tatibus, quia separatione et divisione, non compositione constituitur numerus 19 ». 14» In fieri - In facto esse. In facto esse aliquid exisiere dicitur, cum iam esse accepit, et ideo extra causam existit: In fieri, cum in accipiendo esse incipit fieri, ita ut nondum, prout tale ens est, existât. E. g., statua est in fieri, dum artifex lignum elaborat: in facto esse, cum iam statuae formam accepit. Haec autem inlelligenda sunt de iis, quae fiunt cum motu; siquidem in ipsis, « quod fit, non est, quia, quamdiu durat motus, fit, et non est; iu ipso autem termino motus, in quo incipit quies, iam non fit aliquid, sed factum 20 ». E contrario, « in his, quae fiunt sine motu, similiter est fieri, el factum esse. Et in his, quod fit, est, cum dicitur fieri 21 »; sicut « simul est illuminari, et illuminatum esse ». Quocirca « dicitur in talibus factum esse, secundum quod iam est; fieri autem, secundum quod ante non fuit 22 ». 15, ticum Infinitum: catecorematicum - syncategorema- 23. 16. Infinitum: privativum - negativum. Infinitum privativum est quod natum est habere finem, et non habet. TIoc modo ratio infiniti congruit quantitati; haec enim, prout in rerum natura existit, est quidem determinata: ast 19 Cursus phil., p. II, q. XX, a. 3. 20 Contr. Gent., lib. II, c. 17, n. 4. 21 I, q. XLV, a. 2 jd 3. « In mutatione subita, ait etiam s. Bonavenlura, eet simul fieri et factum esse »; In lib. IV Sent., Dist. XI, p. 1, a. I, q. 3 ad arg. 22 3, q. LXXV, a. 7 ad 2. 23 Vid. litt. C: dist. 1, ubi diximus infinitum categoreniaticum idem esse ac infinitum netu; syncategorematicum infinitum in poten­ tia. Quare s. Bonaventure inquit: « Etsi in rebus creatis non contin­ gat invenire actum infinitum: contingit tamen reperire infinitum in potentia, sicut patet in numero per appositionem, et in continuo per divisionem »: In lib. II Sent., Dist. XXXIV. a. II, q. 1 ad arg. I I ei, prout quantitas est, tantum spectetur, nullum habet ter­ minum. Infinitum negativum est illud, a quo quilibet li­ mes amovendus est. Unde illud dicitur infinitum esse per privationem completionis, sive completi esse; istud per privationem limitationis 2\ Iam infinitum primo modo acceptum Deo convenire non potest, tum quia Deus est absque quantitate, tum quia omnis privatio imperfectionem designat, quae longe a Deo eet. Infinitum autem dictum negative convenit Deo α in quantum ad omnia, quae in Ipso sunt; quia nec Ipse ali­ quo finitur, nec Eius essentia, nec sapientia, nec bonitas, unde omnia in Ipso sunt infinita 25* ». Breviter hanc rem explicat Seraphycus Doctor. « Infinitum, ait, potest intelligi privative, et negative: privative, quia non habet ler» minum, sed natum est habere propter hoc, quod habet es­ se limitatum; et hoc modo dicit incompletionem, et non est in Deo. Alio modo negative, quod non habet terminum, nec etiam natum est habere; et hoc modo ponitur in Deo propter summam simplicitatem 2G ». Eodem fere modo intelligenda est distinctio inter inK determinatum privativum, ct negativum. Indeterminatum privativum est ens maxime abstractum, seu ideale, quod, cum non sit actu ens particulare, ita comparatum est. ut hoc et illud ens particulare esse possit, quia ipsum in singulis naturis rerum diversis modis determinari intelligiinus. E contrario, indeterminatum negativum est ens ma­ xime concretum, seu rcalissimum, quod, cum sit ipsum esse < subsistens, in se includit omnem modum perfectionis 27; proindeque nihil ipsi addi potest, per quod ad aliquem modum entis determinetur. Ex quo patet Deum non pri­ vative, sed negative indeterminatum dici posse. Haec adnolanda sunt contra recenliorcs illos philoso­ phos, qui infinitatem Dei ita explicant, ut inde Illum ali­ quid esse rcale, seu, ut aiunt, personale inficientur. 21 Vid. b. Bonav., in lib. I Sent., Dist. XL111, a. I, q. 1 ad arg. 23 Vid. S. Tliom., Qq. dispp. De Ver., q. II. a. 2 ad 5; ibid., I De Pût., q. I, a. 2 c. 26 hic. cit.. q. 2 ad arg. 27 De Ver., q. XXIX, a. 3 c. I :: 192 :: 13 *· ïïltl DISTINCTIONES DISTINCTIONES 17, In quale - In quid - In quale quid. Illud, quod essentiam subiecti constituit, atque de eo praedicatur, ad modum substantivi, in quid praedicari dicitur; et quidem in quid complete, si totam rei essentiam, et in quid incom­ plete, si huius partem tantum innuat. Ex. gr., homo in quid complete praedicatur de Petro, atque generalim sic praedicantur omnes species de inferioribus sibi subiectis; animal vero in quid incomplete praedicatur de homine; atque genera tini sic praedicantur omnia genera de suis spe­ ciebus. - In quale praedicari dicitur id, quod praedicatur ad modum, adiectivi; hoc est ad modum qualitatis quasi adiacentis, et non per se stantis. E. g., in hisce enunciationibus: Homo est liber, Petrus est doctus, praedicatio est in quale necessario, istud in quale contingenter 28. Quod si vox adiectiva proprietatem exprimit ad rei essentiam per­ tinentem, tunc praedicatio dicitur in quale quid. E. g., rationale praedicatur de homine in quale quid, atque ge­ neratim sic quaecumque differentia praedicatur de specie, quam constituit. 18. In recto - In obliquo. Γ: Terminus adhibetur in recto, si accipitur ut quod; in obliquo, si accipitur nt quo 29. 2°: In recto importari illud dicitur, quod in defini­ tione rei ponitur, ut essentiale constitutivum: in obliquo, illud, quod in definitione locum non habet, sed tamen cum uno ex constitutivis connectitur. Hoc sensu hae voces respondent illis: Formaliter - Consecutive, quas alibi ex­ plicavimus 30. Vel in recto aliquid definitur « per diffe­ rentiam dicentem positionem; ut cum dicitur, Homo est animal rationale, mortale.... In obliquo, per differentiam dicentem privationem, ut cum dicitur, Simitas est curvi­ tas nasi 31 ». 19. Intellectus: agens - patiens. Quoniam essen­ tiae rerum materialium, quae sunt obicctum proportionetum intellectui humano, prout sunt extra animam, et a 2R 30 31 Vid. litt. A: diei. 13. Vid. litt. Q: dist. 10. lilt. F: diei. 18. S. Bonav., In lib. I Sent., Dist. XXV, a. I, q. 2 ad arg. :: 194 :: i * phantasmatibus rcpraesentantur, non sunt intelligibiiefi actu, duplex intellectus ad explicandum actu fl intellectionia est distinguendus: agens et patiens. Intellectus agens est ea virtus animae, quae, ex phantasmatibus species inlelligibiles, rei essentiam repraesentantes, efficit, quate­ nus phantasmata illustrat, atque ex eis conditiones mate­ u riales abstrahit; eodem fere modo, quo fulgor erumpens ex oculis felis obiecla illustrat, eaque visibilia reddit. In­ tellectus patiens est ea virtus animae, quae species intelligibiles, ab intellectu agente elaboratas, in se, tamquam in quoddam speculum, excipit, et per eas obiectiun ab eisdem repraesentatum apprehendit. Dicitur etiam possi­ bilis, non quidem quia non sit aliquid realc, sed quia est in potentia ad species rerum recipiendas, et ideo a poten­ tia ad actum intelligendi progreditur 32. Hac in re illud adnotandum est, quod cum Aristoteles intellectum agentem habitum, aut artem nominat 33, ad modum comparationis loquitur. Nam, sicut ars formam artificiosam inducit in materiam rudem, quae in potentia ad illam est, ita intellectus agens per species impressas tamquam per formas perficit, et ad actum reducit intel­ lectum possibilem. Rursus, intellectus agens dicitur habi­ tus ad significandum ipsum non esse privationem, per quam res est in potentia ad aliquid recipiendum; siqui­ dem intellectus agens non est in potentia ad recipiendum, sed in actu ad agendum s4. 20. Intellectus: speculativus - practicus. Intelle­ ctus speculativus, sive theoreticus est qui conquiescit in obiecti sui contemplatione. Practicus, qui cognitionem ad opus extendit, sive applicat. Quare finis intellectus specu­ lativi unicus est, nempe veritatis contemplatio: finis autem intellectus praetici proximus est operis cognitio, remotus est huius productio. Tum vero intellectum speculativum. 32 Vid. Species impressa · expressa, litt. S. - Quae ad duplicem hanc intelligendi virtutem spectant, fuse explicata invenies apud Sanscvcrino, Phil. Christ., Dy nam., vol. II, c. VII, axi. 6 sqq.» p. 51 ‘qq., Neapoli 1878. 33 De An., lib. III 34 Vid. s. Thom., In lib. IlI De An :: 195 :: niSIINCTiONES tum practicum non esse nisi unam eamdemque intelligcndi facultatem sub diverso respectu consideratam ostendit s. Thomas 35* . Ex hac distinctione intelligitur quodnam sit in operabilibus indicium speculativum et practicum. Indicium nem­ pe speculativum, cum de operationibus agitur, est illud, quo intellectus rem quampiam sibi obicctam bonam, aut malam esse cognoscit: practicum vero est quo intellectus eamdem rem in his adiunctis praesentibus reapse eligen­ dam, aut reiiciendam esse, vel aliquid recte, vel secus, actum esse decernit. 21. Intelligere - Ratiocinari. Intelligere est verita­ tem inlelligibilem immediate apprehendere. Ratiocinari est eam mediate cognoscere, seu procedere de uno intellecto ad aliud, ad veritatem intelligibilem cognoscendam 3r': «Ra­ tiocinatio est decursus principiorum ad conclusiones 37*39». Quocirca inter hos duos actus rationis humanae differentia intercedit, quae inter quietem, et motum existit: siquidem intelligere immediate est quaedam quies rationis humanae, intelligere autem mediate est quidam motus eius. Hinc etiam existit distinctio inter intelligere et .scire: « Ipsa co­ gnitio, ait s. Thomas, secundum quod stat in principiis, accipit nomen intellectus: secundum autem quod deriva­ tur ad conclusiones, quae cx principiis cognoscuntur, ac­ cipit nomen scientiae 3b ». Quocirca « habitus principiorum dicitur intellectus, et habitus conclusionis scientia. Quo­ niam plurimum intellectus lucis ct formae habent princi­ pia. propter quod a forma intellectus nominantur. Sed mi­ nimum et quasi per aliud medium de lumine intellectus habet scientia; propter quod aliud sortitur vocabulum 30 ». 35 I, q. LXX1X, a. 11 c. •lb Vid. s. ΊΙιοιη., I, q. LXXIX, a. 8 c. « Dixerimus autem eam esse rationem, quae iit», de quibus dubitatur, cx iis, quae sunt certa, et extra controversiam, fidem facit »: Clcm. Alex Strom., lib. II, n. 11. 37 B. Alb. M , De Intellectu ei Intelligibili, lib. 1. tract. Ill, c. 2. 3« Ü % 0Sn, ’,Di^· XXVIH’ <1· I- a- 6 sol. 39 B. Alb. M. De Intellectu et Intelligibili, loc. cit. J DISTINCTIONES I* 22, Intentio: intellectus - voluntatis. Intentio in­ tellectus nihil aliud est, quam conceptus, quo intellectus rem aliquam cognoscit; nam intellectus, rem apprehen­ dens, in ipsam tendit. Intentio autem voluntatis lato et proprio sensu accipi potest. Si primo sensu sumatur, est H actus voluntatis liberae, quo in aliquid, uti obiectum, vel finem fertur. Sin altero, est actus voluntatis tendentis in aliquid per aliqua ad ipsum finem ordinata: nempe impli­ cat ordinem ad finem assequendum per media: a Intentio, ait s. Bonaventura, idem est, quod voluntas ratiocinata, prout dirigitur in finem 40 ». Quocirca intentio proprie ac­ cepta non est actus, quo voluntas simpliciter fertur in ali­ quem finem, sed est actus, quo voluntas per unum, quod vult, in aliud pervenire nititur. Nam « per hoc, quod di­ citur in aliquid tendere, quaedam distantia illius, in quod tendit, significatur ; et ideo quando appetitus fertur in ali­ quod immediate, non dicitur proprie esse intentio illius, sed quando per unum, epiod vult, in aliud pervenire niti­ tur, illius, ad quod pervenire nititur, dicitur esse inten­ tio »; e. g., « non solum ex hoc dicimur intendere sani­ tatem, quia volumus earn, sed quia volumus ad eam per aliquid aliud pervenire ». Quare « intentio in ratione sua ordinem quemdam unius ad alterum importat: ordo autem unius ad alterum non est, nisi per intellectum, cuius est ordinare »; ergo « intentio nominat actum voluntatis, praeeupposita ordinatione rationis ordinantis aliquid in finem » 41. 23. Intentio: actualis - virtu alis - habitu alis - in­ terpretati va. Haec distinctio ad intentionem voluntatis spectat. Porro, intentionem actualem ille habet, in quo est 10 In lib. IV Sent., Dist. VI, p. 2, a. II, q. 2 resol. 41 Cf. P 2«, q. XII, a. 1 ad 3, et In lib. 11 Sent.. Dist. XVIII. q. I, a. 3 sol. Intentio, monente eodem sancto Doctore (ibid., Dist. XXXVIII, q. 1, a. 3 ad 2), etiam rebus naturalibus aliqua ratione convenire potest. Nam « naturalia, quamvis non habeant voluntatem, tainen intendunt aliquid per appetitum naturalem, se­ cundum quod diriguntur in finem suum ab Intellectu Divino, natu­ rae attribuente inclinationem in finem, quae inclinatio apoetilus na­ turalis dicitur»; Cf. lilt. A: dist. 35. :: 197 :: D1511NCTIONES praesens determinatio voluntatis coniuncta cum attentione vel ad rem, quam agit, et dicitur directa, vel ad ipsum actum voluntatis, et dicitur reflexa. - Virtualis dicitur, quae actu quidem non est, sed Huit ab actuali, quae paulo ante praecessit, atque adhuc in effectibus suis perseverat. Talis intentio est in eo, qui licet deliberata voluntate ambulare coeperit, ut ad aliquem locum perveniat, tamen inter am­ bulandum mente evagatur. - Habitualis est intentio mere praeterita, non revocata, quae iam neque in se, neque in sua virtute, vel aliquo effectu a se relicto existit; vel, seeundum alios, intentione habituali fit actio, quae exurgit tantum ex facilitate, sive propensione voluntatis ad illam eliciendam repetitis actibus comparata. Huiusmodi inten­ tio in dormientibus, vel in ebriis, vel in furiosis adesse po­ test 42. - Interpretative denique dicitur illa, quae neque actu est, neque antea luit, sed censetur adesse, si eius obiectum voluntati proponeretur. Unde est tantum dispositio volun­ tatis ad intentionem eliciendam, si obiectum ei propone­ H retur. E. g., vir etiam ditissimus interpretative vult sibi stipem erogari, si facultatibus laberetur, licet id nunquam co ai ta veri t. 24. Intentio: formalis - obiectiva. Intentio, prout ad intellectum spectat, sumitur vel pro ipso actu intelle­ ctionis, et dicitur intentio, seu conceptus formalis, quia in­ tellectui veluti forma inhaeret, vel pro re ipsa, quae per cognitionem percipitur, et dicitur intentio, seu conceptus obiectivus, quia est id quod obiicitur menti cognoscendum. « Intentio, inquit s. Bonaventura, aliquando dicit actum intendendi; aliquando ipsum intentum: principalius tamen nomen intentionis impositum est ipsi actui 43 ». Hinc esse intentionale dicitur illud esse, quod res habet in intellectu cognoscente, vel prout est in ipso intellectu, vel prout obiective repraesentat rem intellectam; siquidem « intentiones ipsae, quemadmodum ait s. Thomas, non sunt in rebus, sed in anima tantum; sed habent aliquid in re respondens; Nonnulli pro intentione habituali virtualem intelligunt. In lib. Il Sent., Dist. XXXVIII, a. II, q. 2 ad arg. :: 198 :: DISTINCTIONES * 1« scilicet naturam, cui intellectus huiusmodi intentiones al tribuit » 4‘. 25, Intentio: prima - secunda. Intentio tum obiecti­ va, tum formalis potest esse prima, vel secunda. Intentio prima obiectiva est, quae rem, prout in se est, repraesen­ tat: c. g., conceptus hominis, prout osse hominis reprae­ sentat. Itentio secunda obiectiva est, quae repraesentat rem eo modo, quo ipsa ah intellectu cognoscitur; e. g., conceptus hominis, prout universaliter, velut quaedam species, consideratur. — Quoniam vero intentio formalis est ipsa cognitio rei, ipsa est prima, vel secunda prout circa rem primo, vel altero modo spectatam versatur. Exinde intelligitur, quaenam sint voces primae intentionis, secun­ dae intentionis. Illa sunt nomina rerum, seu voces, quae res, prout in se sunt, significant; atque dicuntur etiam pri­ mae impositionis, puta homo, animal, lapis etc. Istac simt, quae non immediate rem ipsam significant, sed id, quod res habet a nostro intellectu, puta si ferrum appcllatur species, metallum genus, durum accidens etc ‘5. Hinc vo­ ces huiusmodi appellantur etiam secunda nomina, artium vocabula, vel termini artium. 26. Intentionaliter: primo - secundo. Harum vo­ cum significatio ex praecedentibus facile perspicitur. Sci­ licet primo intentionaliter res considerari dicitur, quate­ nus cognoscitur ut in sui natura est, nulla alia cognitione interveniente. Quare tunc aliquid rei primo intentionaliter attribuitur, cum ipsi attributum illud convenit, prout ta­ lis naturae est, non vero propter aliquam cognitionem cir­ ca illam ab intellectu iam exercitam. E. g., quando enunciatur, homo est animal, το homo sumitur primo intentio­ naliter; siquidem animal de homine cnunciatur, quia prout in rerum natura est, intellectui exhibetur, non vero secun­ dum aliquam rationem, qua intellectus ipse notionem ho­ minis iam antea habitum considerat. - Secundo intentionali­ ter res sumitur, quando consideratur non quidem secundum esse, quod in rerum natura exhibet, sed secundum aliquam 11 In lib. 1 Sent., Dist. XXXIII, q. I, a. 1 ad 3. Vid. s. Thoni., I, q. XXX, a. 4 c. : : 199 : : DISTINCTIONES ■ rationem, quam intellectus in eius iam habita notione co­ gitat. E. g., hoc modo de homine enunciatur esse speciem, 27, Intuiti va cognitio - Discursiva. Per illam cogno­ scimus aliquid immediate, absque ratiocinatione: ita pri­ ma et per se nota principia cognoscimus; puta: bis bina sunt quatuor, totum est maius sua parte, etc. Per hanc aliquid immediate cognoscimus, nempe ex aliquo principio noto devenimus in cognitionem alterius, quod prius erat ignotum. Hinc in cognitione intuitiva mens quasi quiescere. dicitur; e contrario cognitio discursiva motui comparatur, quia a notis ad ignota progreditur ,0. 28. luSTITIA: LEGALIS - DISTR1BUTIVA - COMMUTATIVA. lustitia legalis est virtus, quae ordinat actus omnium vir­ tutum ad bonum commune, atque haec, ut ait s. Thomas, « est in principe principaliter, ct quasi architectonice (nem­ pe tamquam in operante et dirigente); in subditis autem secundarie, et quasi administrative nempe tamquam in subiectis et obedientibus legi. - lustitia commutativa consi­ stit in aequalitate dati ct accepti, ac proinde constituit ae­ qualitatem quasi quantitatum, seu, ut vocant, arithmeti­ cam, quo tantum dandum est, quantum est acceptum; e. g., si quis 1res nummos mutuo accepit, 1res nummos creditori rependere tenetur. - lustitia distributive est quae, ut scribit s. Thomas, « observat aequalitatem proportionis (quam vo­ cant geometricam), ut det unicuique, secundum quod di­ gnum est48 », puta si habenti sex gradus meritorum den­ tur tres nummi, et habenti duodecim gradus meritorum dentur sex nummi; eadem enim est proportio trium ad sex, quae sex ad duodecim. Iam, ut idem Aquinas monet, « iustitia commutativa, per quam aequalitas constituitur inter Deum dantem, ct creaturam recipientem, Deo com­ petere non potest secundum propriam acceptionem, quia beneficia Dei semper excedunt meritum creaturae; sed ta‘° Vid. Intcllifiere ■ Ratiocinari (litt. /: dist. 21). 47 2« 2··, q. LXV1II, a. 6 c. Super cap. V'JIJ Do Div. Nom,, lect. IV. Aequalitas arithmeüca9 ei proportio geometrica idem fere valent, ac aequalitas aequi* parentiae, et aequalitas disquiparantiac. de quibus vid. lilt. E: dist. 4. :: 2 I EFFATA meu servatur etiam proportionis quaedam aequalitas inter Deum dantem, et creaturam recipientem; in quantum scilicet se habet ad suam superabundantiam, sicut creatu­ ra ad id quod competii ei secundum suam parvitatem ». Effata. 1, Idem est principium constituens rem in esse piiOPRio, ET distinguens EAM a ceteris. Sive : Res quaeli­ bet distinguitur. Enimvero illud, quod rem constituit, dat eidem unitatem; ct unitas ens constituit indivisum in se, et distinctum a quovis alio. Insuper quiequid ultimo rem aliquam in suo esse constituit, ad illam tantum, et non ad aliam pertinet; ergo impossibile est eam per illud a ce­ teris non distingui. Non tamen vicissiin: omne principium quovis modo distinguens est etiam principium constituens: attributa enim, quae dicuntur propria, distinguunt res; inimo et ipsa accidentia non raro id praestant; nec tamen utraque sunt principia res constituentia. v -φ · I)i-t. XLVI. q. 1, a. 1 sol. Vid. I, q. XXI. " Ml· 1 Vid. liu. Μ: <>(!’ 17. 2 Vid. liu. i; ctf 46. : : 201 : : <- « //i lib. IV Sent a. 1 c. · 1 2. Idem est principium essendi et operandi. Scili­ cet, operatio et esse in eodem principio fundantur, tum quia operatio sequitur esse 1, tum quia eatenus aliquid agit, quatenus est actu 2. At vero illud theorema accipien­ dum est quoad principium proximum operationum. Au­ diatur s. Bqnaventura: « Idem esi principium essendi ct operandi; dicendum, quod verum est de principio remo­ to, sed de proximo impossibile. Nam si idem omnino cs- EFFATA EFFATA set principium, tunc idem esset in re esse et operari, eiM militer, si idem esset principium, cum res semper habeat esse, semper haberet operari 34 ». Hinc vides perperam illud theorema in medium af­ ferri ab iis, qui potentias animae ab eius substantia non distinguunt, α Quia ergo, subdit sanctus Doctor, forma di­ cit proximum et immediatum principium essendi, poten­ tia vero proximum et immediatum principium operandi, patet quod impossibile est esse omnino idem ». 3. Idem 4. Ignoti 5. Impossibile est idem non potest esse causa contrariorum; Idem semper fvcit idem ‘. f atque vel, Nihil volitum quod non cognitum 5* . Hoc effatum significat nullum volunta­ tis actum exerceri, nisi aliqua cognitio intellectus ei prae­ cedat, qua res quaelibet bona aut mala apprehendatur °. Hinc commune proverbium: Quod quis non novit, hoc non dolet. Revera, « bonum est causa amoris per modum obiecti: bonum autem non est obiectum appetitus, nisi prout est apprehensum; et ideo amor requirit aliquam apprehensionem boni, quod amatur ' ». Quocirca intelle­ ctus dicitur « movere voluntatem sicut praesentans ei obiectum suum 8* », ob quam rationem appetitus dicitur mo* 0 vere, sicut movens motum . nulla cupido; simul esse et non esse; Idem simul inesse et non inesse eideivi nequit. Sub- vel·. intelligitur, secundum idem, et ad idem, seu eodem re­ spectu 10. Hoc effatum, quod principium contradictionis 3 In lib. 1 Sent., Dist. III, p. 2, a. I, q. 3 ad arg. 4 Vid. Contrariorum contrariae sunt causae (lilt. C: eff. 25). et litt. A: eff. 49. 5 Quod 6. Augustinus ita enunciavit: « Quomodo quod nescii, aut contemnit, aut eligit, nisi quia haec duo sciuntur aliter per prudentiam boni, aliter per prudentiam mali? ». De Gen. ad litt., lib. VIII, c. 14, n. 32. Et alibi: 28 29 30 De Fide orthod., lib. II, c. 8. Vid. litt. E: eff. 18. Vid. s. Thom., I, q. XXIX, a. a. 1 ad 4. De his vid. lilt. E: dist. 5. Vid. litt. P. De his vocibus vid. litt. C: dist. 1. : : 206 : EFFATA i 1 I intelligere plures lineas, quae sint infinitae secundum loni» gitudinem, infinitas series numerorum parium et impa ­ rium. infinitas series effectuum possibilium in unaquaque causa, infinita individua possibilia in unaquaque specie. quidem ordine, in elc. Item, huiusmodi infinitum in quo est infinitum, nihil habebit maius; at ratione subiccti maioris poterit habere aliud infinitum, quod ipso sit maius in alio ordine. Exemplum a numeris desumi potest. Nam species numerorum parium sunt infinitae, et similiter spe­ cies numerorum imparium; et tamen numeri pares et impares sunt plures, quam pares. Itaque, sic concludit «e s. Thomas: « Dicendum est, quod infinito simpliciter quoad omnia, simpliciter nihil est maius: infinito autem secundum aliquid determinatum non est maius in illo or­ dine, potest tamen accipi aliquid maius extra illum ordi­ nem 31 ». Et alibi: «Infinito non est aliquid maius in illo ordine, quo est infinitum, sed secundum alium ordi­ nem nihil prohibet aliquid esse aliud maius infinito; sienti numeri pares sunt infiniti, et tamen numeri pares et impares simul accepti sunt plures numeris paribus 32 ». Hanc ob rationem Theologi docent nihil prohibere, quominus infinitas satisfactionis Christi excedat infinita­ tem gravitatis offensae Deo irrogatae; ulraque enim haec infinitas in diverso genere est; siquidem prima infinitas est in genere praetii et bonitatis moralis, altera in gene­ re mali, seu gravitatis offensivae 3S. 14. Infinitum impossibile est esse ex finitis. Intelligitur de illo, quod est actu infinitum. Equidem, si hu­ iusmodi infinitum ex finitis exurgeret, iam actu omnia non possideret, ideoque non esset actu infinitum. Exinde abnormitas pantheism! inferri potest; secun­ dum enim hoc systema, Infinitum, nempe Deus, ex re­ rum finitarum collectione exurgeret. 15, In MORALIBUS NON QUAERITUR QUID SEMPER FIAT, SED QUID IN PLURIBUS ACCIDAT. CuiUS naturalibus et 31 3, q. X, a. 3 ad 3. 32 Quodlib. IX, q. h a. I ad 1. 33 Vid. s. Thom., 3, q. XLVII1, a. 2 c. : : 207 : : EFEATA EFFATA ratio assignatur a s. Thoma; « In rebus naturalibus non quaeritur quid semper fiat, sed quid in pluribus accidat, eo quod natura corruptibilium rerum impediri potest, ut non semper eodem modo operetur... In moralibus consi­ deratur quod ut in pluribus est, non autem quod semper est, eo quod voluntas non ex necessitate operatur 34 ». Un­ de conficit idem Doctor, « in rebus contingentibus, sicut sunt naturalia, et res humanae, sufficere talem certitudi­ nem, ut aliquid sit verum ut in pluribus, licet deficiat in paucioribus 35 ». tentia autem imaginative abstrahit a materia, et a prae­ sentia materiae, sed non ab cius appendicibus; e. g. : Sor­ tem non praesentem imaginamur, sed tamen crispum, et album, senem, vel iuvenem etc. At intellectus, cum sit facultas inorganica, in rebus neque materiam, neque ali­ quid, quod ex materia fluit, sed tantum quidditatem, sive essentiam eius cognoscit, ac proinde abstrahit non solum a materia et eius praesentia, sed etiam ab eius appendi­ cibus. Hanc ob rationem species, per quam intellectus rem cognoscit, simpliciter abstracta etiam vocari solet. Diver­ sos autem gradus, quibus liaec abstractio intellectiva fieri potest, explicabimus, ubi distinctionem trademus inter ma­ teriam sensibilem et intelligibilem. 16, Intellectus abstrahit λ materia. Tum quia ul­ tra singularia, seu materialia se ostendit; tum quia, ut s. Thomas docet, res singulares facit intelligibiles in actu per abstractionem specierum a conditionibus materialibus 36. Quod ut magis perspicuum fiat, in memoriam re­ vocandum est quamlibet cognitricem potentiam nihil sine quadam abstraction© apprehendere posse; siquidem po­ tentia cognitrix aliquid apprehendit, quatenus accipit for­ mant apprehensi, non secundum esse, quod habet in eo, quod apprehenditur, sed secundum esse repraesentativum. lam vero huius abstractionis gradus diversi sunt, prout diversae sunt potentiae 37. Etenim sensus exteriores abs­ trahunt quidem formam a materia, quatenus rerum spe­ cies in eis recipiuntur sine materia, eadem ratione, qua cera annuli figuram sine ferro, vel auro recipit; sed non abstrahit a praesentia materiae, nec ab eius appendicibus. Quas materiae appendices explicans Albertus M. ait esse conditiones et proprietates, quas habet subiectum for­ mae quod est in tali, vel tali materia; v. g., talis mem­ brorum situs, vel talis color faciei, vel talis aetas, vel ta­ lis figura capitis, vel talis locus generationis; haec enim sunt quaedam individuantia formam , quae sic sunt in uno individuo unius speciei, quod non sunt in alio 38 ». Po34 35 36 37 38 1'2«, q. LXXX1V, a. 1 ad 3. Ibid., q. XCV1, a. 1 ad 3. I, q. LXXIX, a. 3 e. Vid. liti. I: di?t. 19. Vid. Alb. M., D,. Anini., lib. II, tract. 3, c. 4. Loc. cit. est impermixtus: intus vero ex­ istons prohibet extraneum. Primum membrum huius ef­ 17. Intellectus I I I fati significat intellectum, eo quod sine ullo organo cor­ poreo exercetur, corpori non misceri, ac proinde natura sua non esse, quemadmodum cognitrices facultates orga­ nicae, determinatum ad hoc, vel illud cognoscendum. Hinc illud : Intellectus natus est aptus ad omnia intelligen­ ce Non quidem omnia perfecte ct intuitive, sed imperfe­ cte, aliquo modo et quantum potest, « Dicendum, ad rem s. Bonaventura, quod est loqui de intellectu comprehen­ dente, et sic non est verum quod omnia intelligere pos­ sit, quia nec Deus, nec aliquid Dei est comprehensibile nobis, quia omnino infinitus. Et est loqui de intellectu apprehendente; et hoc dupliciter, aut in ratione possibi­ litatis et suscipientis: et sic omne, quod potest fieri, po­ test intelligere, quia possibile est ad intelligendum : aut in ratione agentis, et quia non habet lumen tantae poten­ tiae, quod possit super omnia, scilicet praesentia et fu­ tura, quia multa sunt supra eius indicium: sic non est omnium 39 ». Secundi membri sensus est: Si intus in intellectu ali­ quid esset innatum, quod nempe naturaliter intelligeretur, tunc ipse intellectus prohiberetur, ne alia cognosce39 In lib. I Sent.. Disl. XIX. p. 1» dub. 8- Vid. litt. A: eff. 50. : : 209 : : : : 208 : : 11 1 EFFATA re posset; « sicut videmus, quod lingua infirmi, quae in­ fecta est cholcrico et amaro humore, non potest perci­ pere aliquid dulce, sed omnia videntur ei amara »; quem­ admodum etiam, « si aliquis determinatus color sit non solum in pupilla, sed etiam in vase vitreo, liquor infu­ sus eiusdem coloris videtur 10 ». Hoc alterum effati mem­ brum consequitur primum; nam, « cum intellectus noster natus sit intelligere omnes res sensibiles et corporeas, oportet quod careat omni natura corporali, sicut sensus visus caret omni colore, propter hoc, quod est cognoscitivus coloris. Sic etiam intellectus si haberet, aliquam na­ turam determinatam, illa natura connatural is sibi prohi­ beret cum a cognitione aliarum naturarum ” ». Hinc in­ tellectus non est actu aliquid eorum, ad quae in potentia est, seu nihil necessario in se includit actu, sed potest omnia, positis conditionibus, intelligere. Hinc etiam illud: Intellectus est in principio sicut tabula rasa, seu in qua nihil scriptum est: quae quidem comparatio non omni ex parte accipienda est, tabula enim non est scriptu­ rae, quemadmodum est intellectus, cognitionis intellecti­ vae causa formalis atque effectrix. 18. Intellectus est intus legens. Dicitur intelle­ ctus quasi intus legens, tum quia pervadit usque ad veri­ tatem, quae est intima proprietas omnis entis; siquidem « intellectus, ut ait s. Thomas, denominatur ab intima penetratione veritatis 12 »; atque « ex hoc aliquis intelli­ gere dicitur, quod in ipsa rei essentia veritatem quodam­ modo legit 13 »: tum quia similitudinem obiecti in seipso exprimit, et tali similitudine ipsum obiectum contemplatur. 19. Intellectus est potentia reflexiva. Inde con­ stituitur una ex differentiis, quae intellectum a sensu di­ scriminant. Nam oculus, e. g., non videt seipsum, neque actum suum, ct intellectus non solum cetera obiecta, sed 4’ 11 42 43 I, q. LXXV, a. 2 c. De Anima, lib. Ill, lcd. VII. 2* 2", q. XLIX, a. 5 ad 3. Qq. dispp., De Ver., q. XV. a. 1 c. : : 210 :: EFFATA ; I etiam seipsum, atque suum actum cognoscit 11 ». Quod « si, subdit s. Bonavcntura, quaeratur ratio, quare poten­ tia intellectiva nata sit supra se redire, et voluntas »; ea est, « quia sunt simplices potentiae, et in substantia sim­ plici fundatae, et organo non alligatae 44 4546». Et sane, sen­ sus, eo quod organo corporis indiget, non potest se ad seipsum convertere, seu se totum cum toto conjungere, quia organum habet partes extra partes; quocirca intel­ lectus, quia est potentia inorganica, in se redire, seu su­ per se reflecti potest, et ita seipsum et intellectiones euas intelligit. 20. Intellectus intelligendo fit omnia. Cuius sen­ sus hic est: Quoniam intellectus rem ex eo cognoscit, quod forma seu species eius in ipso existit, et quoniam forma dat esse rei, sequitur ut intellectus, dum actu intelligit, res ipsa intellecta quodammodo fiat, et quia omne ens est intelligibile, intellectus fit omne ens. Id illustrari potest hoc familiari exemplo: Manus, nobilissimum instrumen­ tum soli homini datum ad apprehendenda omnia alia ex­ terna instrumenta, apprehendens omnia, fit omnia; manus enim hominis est quodammodo malleus, quia malleum ac­ cipiendo, percutit; est gladius, quia gladium accipiendo, ferit; est calamus, quia calamum accipiendo, scribit, etc.: manus ergo est omnia, quia est instrumentum omnia re­ cipiens instrumenta. Sic et intellectus, qui est tamquam speculum, recipit rerum imagines, in quibus ipsas res ink telligit, iisque fit similis. Exinde patet: 1° intellectum, non quatenus potentia est, fieri omnia, sed prout actu hanc vel illam rem cognoscit, fieri rem hanc, vel illam cognitam 11 . siquidem forma, seu species, per quam intellectus rem intelligit, nonnisi in actu intellectionis coniungitur cum intellectu. 2° Id intelligendum non esse materialiter et realiter, quasi intellectus res, ut extrinsecus sunt, recipiat, sed spirit itali ter et intentionaliter, quia spiritualis species 44 Vid. s. Thonr., Contr. Gent., lib. II, c. 66. 45 In lib. I Sent., Dist. XVII, p. 1, a. I, q. 2 ad arg. 46 Vid. s. Thom., I, q. LV, a. 1 ad 2; et s. Bonav., In lib. II Sent., Dist. VII, p. 2, a. I, q. 3 ad arg. : : 211 : : 1 EFFATA in illo recipitur: « Quando dicitur, quod ad acturn intelligendi requiritur quod ex intellecto et intclligentia fiat unum, hoc intelligitur quantum ad speciem, quae unitur intellectui, non quantum ad ipsum obiectum extrinsccum 47 ». 3° Tandem: intellectum non fieri omnia ita ut, propriam naturam amittendo, alterum evadat, sed, pro­ pria natura servata; eodem modo, quo lapis dicitur fieri calidus. Itaque Scholastici hoc eilato neque illud significant, quod Materialistae, nempe animam ex elementis rerun) naturalium, quas cognoscit, constare ‘8, neque illud, quod H Pantheistae obganniunt, intellectum et rem intellectam unum idemque in se esse, sed illud dumtaxat, actum in­ tellectionis exerceri per unionem ideae, sive formae intelligibilis cum intellectu, ex qua unione non quidem iden­ titas rei et intellectus, prout in se sunt, efficitur; sed iden­ titas formae intelligibilis rei cum intellectu, prout ad actum cognitionis reductus est. Distinctiones. 1, * 21. Intentio naturae est ad speciem. « Intentio na­ turae est principaliter ad speciem conservandam49 >. Scilicet, « intentio naturae non terminatur ad productio­ nem formae generis 50; e. g., naturae intentio non sistit in generatione animalis; sed intendit generare hominem 3l; neque ad individuum; « natura enim intendit generare ho­ minem, non hunc hominem, nisi in quantum homo non potest esse, nisi sit hic homo 02 ». Quare individuorum mul­ tiplicatio non est nisi ob conservationem speciei 53.17 * 18 17 S. Bonav., ibid., Dist. XVIII, a. II, q. 1 arc. 18 Vid. s. Thom., I, q. LXXXIV, a. 2 c. ct ad 2. 19 De Ver., q. III, a. 8 c. 50 Ibid. δΐ I, q. LXXXV, a. 3 ad 1. 52 Qq. dispp., 2 Vid. lilt. C: dist. 28. 12, Ordo: activus - passivus. Ordo activus, qui et formalis dicitur, est ratio ordinis in mente ordinantis, e. g. : lex in mente eius qui curam habet communitatis; unde ipsa nuncupatur ordinatio societatis. Huiusmodi vero ordo, quatenus ah ilio ad res ordinatas procedit, activus pro­ prie appellatur. Ordo autem passivus, vel obiectivus, est dispositio inhaerens rebus ordinatis; e. g., dispositio rerum in hoc universo. Dicitur passivus, prout efficitur, obiecti­ vus, quatenus est terminus actionis ordinantis. 13. . eam aliter se habere non posse cognoscit, quia ipsam per ; sui causam, ac proinde per rationem ab ipsius natura pe­ titam cognoscit 9. Ille autem dicitur opinari, qui putat rem aliter se habere posse, quia eam cognoscit per rationem positam extra naturam ipsius rei '°. Hinc opinio'vehit in­ firma, scientia autem velut firma et absoluta cognitio iure censetur 11. . ’ · 11. Q Ordo: intentionis - executions, Ordo intentio­ nis esi ille, quo res disponuntur in mente eius, qui pru­ denter agit. Secundum hunc ordinem finis dicitur primus in intentione. Ordo exacutionis est ille, quo media ad effectum producendum accomodata adhibentur. Secundum hunc ordinem linis dicitur postremus in exacutione 13. Item, quies, cum sit finis motus, est prior in intentione. sed posterior in exacutione Ita etiam accessus dicitur prior secundum ordinem intentionis, quam recessus; vicissitn in ordine exeeutionis 1S. 14. Ordo: naturae - COGNITIONIS. Ordo naturae est il­ le, quem res inter se habent. Secundum hunc ordinem cau­ sa est prior effectu. Ordo cognitionis, sive logicus respicit modum, quo nostra mens in rerum cognitione progredi­ tur. Secundum hunc ordinem priora dicuntur ea quae no­ strae cognitioni sunt magis accommodata; e. g., in initio cignitionis mens nostra prius attingit effectum, quam cau­ sam 10. 15. Ordo: naturalis - MORALIS. Quemadmodum na­ tura significare potest vel essentiam rei, vel totam univer­ salitatem rerum l7, ita ordo naturalis exurgit vel ex ratio­ ne perfectionum, quae ad rei essentiam spectant, vel ex ra­ tione connexionis causarum, effectuumque naturalium in­ ter sc. Si primo modo accipiatur, nequit a Deo directe in »3 n « 10 17 Vid. litt. F: eff. 7. p 2ae, q. XXV. a. 1 c. Vid. lilt. A: off. 9. Vid. Notius: nobis - natura (litt. N: dist. 161. Vid. litt. N: dist. 1. :: 269 I 0 DISTINCTIONES verti; impossibile enim est., e. g., hominem non eese bellua praestantiorem. Sin altero sensu, dicitur proprie physicus, et potest a Deo mutari: c. g., ordo, quo verni succedit ae­ stas, aestati autumnus ctc. Ordo moralis autem ad operatio­ nes hominum spectat, prout haec cum regulis rectae ratio­ nis conspirant, et consentaneae sunt fini, ad quem Deus ho­ mines destinavit. Patet hunc ordinem immutabilem eese, quia a Divina Sapientia dictatur, et in essentia ipsius crea­ turae rationalis fundamentum habet. 16. Ordo: perfectionis - generationis. Ordo perfe­ ctionis est ille, quo res quoad sui excellentiam, seu dignita­ tem inspiciuntur. Ordo generationis, vel temporis est ille, quo res considerantur secundum tempus, quo existant. Se­ cundum hunc duplicem ordinem potest aliquid duplici mo­ do dici prius altero, vel nempe ordine perfectionis, vel or­ dine generationis; e. 2.: finis est prior mediis ordine per­ fectionis, posterior ordine generationis l8. Contra, materia est prior forma ordine generationis; forma autem est prior ordine perfectionis 10. Atque generatim, imper­ fectum est prius perfecto ordine generationis 20, secus, si ordo perfectionis spectetur 21. Monendum hic est in Divi­ nis non esse ordinem nisi secundum originem 22. Qui dicitur ordo naturae, « non quod ipsa natura ordinetur, sed quod ordo in Divinis Personis attenditur secundum natu­ ralem originem 23 »; neque huiusmodi ordo aliquam de­ pendentiam arguit: nam, ut s. Bonaventura advertit. « ordo importat habitudinem, et quia habitudo in creaturis ratio- 1 ne imperfectionis dicit dependentiam, ideo in creaturis im­ portat dependentiam; in Divinis autem solum ponit com­ parationem et connexionem, et nullam dependentiam et inclinationem 24 ». Vid. litt. F: eff. 7. 19 Vid. liu. F: eff. 14. 20 Vid. Natura incipit ab imperfectioribus (litt. N: eff. 4). 21 Vid. litt. G: eff. 5, et, Perfectum est prius imperfecto (liti. P eff. 3). 22 Vid. lilt. C: dist. 3. 23 I, q. XLII, a. 3 c. et ad 3. ™ 24 In lib. 1 Sent., Dist. XX, a. Π, q. 1 ad erg. 13 DISTINCTIONES 17. Ostensive, sive directe - Per deductionem ad im­ possibile, sive INDIRECTE. Sunt duo modi, quibus syllogismi imperfecti ad perfectum reducuntur. Syllogismi perfecti ii dicuntur, in quibus connexio consequentis cum anteceden­ te ipsa per se perspicua est ; syllogismi imperfecti sunt, qui non satis perspicue concludunt. Iam reductio directa syl­ logismi imperfecti ad perfectum fit vel per solam conversio­ nem. vel per conversionem ct mutationem propositionuir ; e. g.: hic syllogismus imperfectus: nullus lapis est homo: omnis homo est animal; ergo nullus homo est lapis, per con­ versionem propositionis maioris in hanc alteram, nullum animal est lapis, reducitur ad hunc syllogismum perfectum: nullum animal est lapis; omnis homo est animal; ergo nul­ lus homo est lapis; vel per conversionem simul et mutatio­ nem propositionum; e. g. : hic syllogismus imperfectus: Omne vitium est vitandum: nulla virtus est vitanda: nulla igitur virtus est vitium, ad perfectum modum ita reduci­ tur: Nulla vitanda est virtus; omne vitium est vitandum; ergo nullum vitium est virtus. Reductio autem indirecta, vel ad impossibile fit hunc in modum: Si quis in hoc syllo­ gismo imperfecto: Omne utile est expetendum; aliqua vo­ luptas non est expetenda: ergo aliqua voluptas non est utilis; non videns, quomodo conclusio ex praemissis fluat, praemissas concedat, et conclusionem neget, licet eum ita redarguere: Si putas non esse veram hanc conclusionem. aliqua voluptas non est utilis, fatearis oportet esse veram, quae illi opponitur, omnis voluptas est utilis: Quod si con­ cedis omnem voluptatem esse expetendam, concedere coge­ ris conclusionem huius syllogismi perfecti, quippe quae ex praemissis a te concessis fluit: Omne utile est expetendum: omnis voluptas est utilis: ergo omnis voluptas est expetenda. Iam, quoniam antea concessisti aliquam voluptatem non es­ se expetendam, hic autem concedis omnem voluptatem esse expetendam, duo sibi repugnantia concedis; id quod iinpossibile est 2S De his copiose egit Sanscverino. Phil. Christiana, Log., par. I, vol. II, c. Ill, a. 2, p. 247-292, edit, nov., Neapoli 1878. ο 0 EFFATA EFFATA positum vero perfectum, tunc compositum est nobilius, quam simplex, sicut homo est nobilior terra 5 ». 3, Obiecto, quod communius est, respondet illud, quod naturaliter est prius. E. g. : a intellectus per prius Ο habet ordinem ad verum commune, quam ad vera quaedam particularia ». Item, amor, quia respicit bonum in commu­ ni, est primus actus voluntatis, et appetitus 6. Effata. 4, Obiectum intellectus est quod quid est. Nempe est essentia rei 7. Quoniam vero perfectio potentiae in eo, quod proprium assequitur obiectum, consistit, sequitur ut progressio perfectionis intellectus respondeat modo, quo essentiam rei cognoscit; unde qui cognoscit essentiam ali­ cuius effectus, et tantum existentiam causae, huius essen­ tiam quoque cognoscere desiderat. Exinde infert Angeli­ cus intellectum humanum non esse beatum, nisi perveniat ad cognoscendam essentiam Causae primae, cuius existenliae cognitionem ex effectibus creatis iam arripit 6. 1, Objecta priora sunt operationibus, et potentiis. Scilicet, operationes sunt priores potentiis, obiecta autem sunt priora operationibus, et potentiis. Sane, operationes sunt priores potentiis, quatenus sunt finis, ad quem poten­ tiae spectant; item, obiecta sunt priora operationibus, qua­ tenus « actio principaliter in obiectum tendit 1 ». Insuper, cognitione obiecta sunt priora actionibus, quia mens in pri­ mis obiectum apprehendit; deinde in scipsam rediens, ac­ tionem, qua obiectum apprehendit, perspicit; atque actio­ nes, quippe quae sunt effectus potentiarum, prius quam istae, a nobis cognoscuntur, siquidem naturale nobis est ex effectibus ad cognitionem causarum devenire 2. 2. Obiectum eo nobilius et altius est, quo simpli­ cius et ABSTRACTius. Intelligendum est: 1° de abstractione, quae potent ial i ta tem, sive imperfectionem ab obiecto exclu­ dit; tunc enim quo magis obiectum est abstractum, eo ma­ gis remotum est ab imperfectione, ideoque nobilius ct per­ fectius. Hanc ob rationem formae, quo magis immateriales, eo nobiliores sunt 3. 2° Dummodo cetera sint paria; licet enim quantitas mathematica sit abstractior substantia sensi­ bili, tamen non est simpliciter ea nobilior, quia huius na­ tura est substantia, illius autem est accidens '. Quare, adno· tante nostro Aquinate, « simplicitas per se non est causa nobilitatis, sed perfectio: unde ubi perfecta bonitas in uno simplici invenitur, simplex est nobilius, quam compositum; quando autem e contrario simplex est imperfectum, com1 Qq. dispp., De Ver . a. 9 c. n— Vid. s. Thom., ibid. 3 Vid. litt. F: dist. 13. 1 Vid. s. thorn., I, q. LXXXII, a. 3 c., atque Caielanum, loc. cit. 5, Omne 6, , 1 i agens agit in quantum est actu Omne acens agit propter finem 1o. 7, Omne acens agit propter bonum. Cum enim omne agens agat propter finem, quem appetit ll, cumque solum bonum huiusmodi sit, ut appeti possit, seu ut appetitui con­ veniat '2, sequitur ut omne agens agat propter bonum, si­ ve verum hoc sit, sive apparens. Hinc aliud effatum expli­ catur : Nemo intendes malum operatur, vel, Malum est prae­ ter intentionem rebus. « Id enim, quod ab actione conser quitur, diversum ab eo, quod erat in intentione, sive in­ tentum ab agente, manifestum est praeter intentionem ac5 In lib. IV Sent., Dist. XI, q. II. a. 1. sol. 1 ad 1. - Vid. Compotilius quo aliquid est, imperfectius est (lilt. C: eff. 11>. f' 1, q. XX, a. ! c. - Vid. litt. /V: eff. 2). * 1“ 2Λ0, q. Ill, a. 8 c. 9 Vid. lilt. .4: eff. 46. 19 Vid. lilt. F: eff. 6. 11 Vid. ibid. 12 Vid. lilt. B: eff. 11. ♦ ’ :: 273 :: 18 4 0 EFFATA EFFATA cidere: malum autem diversum est a bono, quod intendit omne agens: est igitur malum prater intentionem. 13 ». Per­ peram autem ex hoc aliquis inferret malum semper esse for­ tuitum, vel casuale. Nam fortuito non evenit illud, quod «1 quidem praeter intentionem, at semper, vel frequenter con­ sequitur id quod intenditur. Ita corruptio naturalis dici ne­ quit fortuito evenire; cum enim formae unius semper pri­ vatio alterius adiungatur bt, fit, ut corruptio naturalis, licet sit prater intentionem naturae, semper tamen eam conse­ quitur. Item, etsi inordinatio actionis sit praeter intentio­ nem agentis voluntarii, tamen malitia et peccatum, seu malum morale, recte dicuntur voluntaria, quia semper, vel frequenter consociantur bono quod intenditur 1S. f 8. Omne, quod est fx nihilo, in nihilum tendit. Non quidem quasi naturae vi in nihilum tendat lh ; sed quia, ni­ si a Deo conservetur, in nihilum redigitur. Id enim, quod ex nihilo est, ita habet esse, ut non sit per suam essentiam; quare, nisi a Deo conservetur, in nihilum revertitur. 9. Omnf. quod movetur, ab alio movetur. Motus est enim existentis in potentia, cum eatenus aliquid moveatur, quatenus est in potentia ad terminum motus 17, hinc moveri est aliquid recipere. E contrario, movere est dare, et agere; ideoque illud, quod movet, debet esse in actu l8. Cum au­ tem impossibile sit idem secundum idem esse simul in po­ tentia et actu, secus enim simul haberet et non haberet ac­ tum, sequitur ut impossibile sit idem secundum idem mo­ vere seipsum, seu esse simul movens et motum 19, Itaque si quid ad aliquid movetur, necesse est, ut ab alio moveatur. Cum autem progressus in infinitum in moventibus et mo­ tis dari non possit, deveniamus oportet ad primum movens immobile, uti alibi explicabitur 20. Contr. Gent., lib. III. c. 4. Vid. litt. G: eff. 4. Contr. Gent., ibid., c. 6. Vid. lilt. N: eff. 22. Vid. litt. Af: dist. 16. Vid. litt. A: eff 46 I, q. Π. a. 3 c. 20 Litt. P; eff. 22 ct 23. 13 11 15 16 17 18 : : 27i : ; r ,ΊΛ - I I 0 10. Omne, quod est per participationem, CAUSATUR ab eo, quod est per essentiam. E. g. : « omne ignitum cau­ satur ab igne *’* ». Ratio est, quia esse per participationem comparatur ad esse per essentiam, sicut esse per accidens ad esse per se; iam « quod est per se, est principium et causa eius, quod est per accidens 22 ». Rursus, quod est per parti­ cipationem, est imperfectum: quod autem est per essentiam tale, est perfectum; iam « constat quod omne, quod est in aliquo genere imperfectum, oritur ab eo, in quo primo et perfecte reperitur natura generis, sicut patet de calore in rebus calidis ab igne 23 ». Exinde sanctus Doctor argumentum sumit, quo proba­ tur omnia causari a Deo. « Cum autem, subdit, quaelibet res, et quidquid est in re, aliquo modo esse participet, et admixtum sit imperfectioni, oportet quod omnis res, secun­ dum totum id, quod in ea est. a primo ct perfecto ente oria­ tur 24. 11, Omnia, quae dicuntur secundum ordinem ad ali­ quid, ab illo specificantur 25. Scilicet, sicut ea, ad quo­ rum essentiam non perlinet esse propter aliud, speciem de­ sumunt a sua forma, e. g., homo ab anima; ita ea, quorum essentia ita constituitur, ut sit propter aliud, ab boc sumunt distinctionem et unitatem. Natura enim, quae sapienter agit, tale esse, et talem speciem rebus tribuit, qualem exigit res, ad quam illae ordinantur. E. g. : quia oculus est pro­ pter colores videndos, ita plane dispositus est. talemque speciem sortitur, qualem exigit visio colorum. Hinc po­ tentiae, quia ordinantur ad actus, et actus ad obiecta, ab istis diversitatem suam sumunt: quod clarius alibi explirabitur apposito effato 21 I, q. LXI. a. 1 22 Ibid.. q. LXIII. a. a 21 /n lib. 11 Sent., Dist I. q. I, a. 2 sol. - Vid. Essentialiter ■ Participative (lilt. E: dist. 6). 9 21 Ibid. 25 p 2*e q. L1V. a. 2. 20 Vid. litt. P: eff. 20. ο EFFATA 12. 13. Operari sequitur esse 27. Operatio particularis 0 EFFATA et propria I agentis pro EAT TOTAM VIRTUTEM AGENTIS 28. 14. Operatio notior est, quam substantia. Hoc ef­ fatum ita explicatur a s. Bonaventura: « Dicentium, quod verum est tlc operatione extrinseca, de intrinseca autem non habet veritatem; multae enim res sunt nobis notae, quarum virtutes et operationes nos latent. Vel (licendum, quod hoc locum habet in operatione naturali, non in operatione voluntatis. Operatio enim naturalis, secundum quod naturalis est, ita se naturaliter nata est repraesenta­ re, nec se occultare potest, sicut nec substantia; immo per ipsam manifestatur substantia, dum plus habet de ra­ tione actualitatis, ac per hoc manifestationis ct lucis. In operatione autem voluntaria secus est; nam, cum substan­ tia sc naturaliter repraesentet, sicut naturaliter est, sic se occultare non potest; operatio voluntaria sicut volun­ tarie exit in esse, ita et voluntarie manifestatur, ct ita occultari potest: immo non manifestatur, nisi homo ve­ lit; talia autem sunt, quae latent in secreto conscientiae nostrae 2*. 15. Opinari et extimare non est in nobis. Opinari est quidem in nobis, tamquam intimo principio; opina­ tio enim est actus intellectus, quo probabili ratione inni­ xus aliquid affirmat, vel negat. At vero non est in nobis, quatenus non possumus pro lubitu quodvis aestimare tamquam probabile; eo modo quo possumus quodvis inia- 1 ginari; siquidem aliquid magis ad veritatem accedere, 1 quam aliud, non ab aestimatione nostri intellectus pen­ det. sed a natura rei, circa quam opinio versatur. Quo- | I. I circa s. Thomas ait intelligibile, de qtu> est iudicium, se habere ad intellectum, ut agens 30. Huic effato referri etiam potest illud Aristotelis: Opinio vera et falsa in iis­ dem sunt, in quibus ortus, et interitus 31. Scilcet, sicut ori­ ri et interire in esse et non esse cernuntur; ita opinari et decipi; nam recte opinatur qui putat esse quod est, falso vero qui aut putat esse quod non est, aut non esse quod est. 16. I ( Opposita non definiuntur per idem. Non quidem non definiuntur per idem remotum et commune utri­ que, ita enim arrogantia, et dissimulatio definiuntur per mendacium, quatenus illa affirmat id esse quod non est; haec negat esse quod est. At non definiuntur per idem pro­ ximum ct proprium; arrogantia enim excedit medium; dis­ simulatio autem ab illo deficit. Hoc autem non impedit, quominus ex definitione unius contrarii definitio alterius, quemadmodum alibi diximus 32, aliquo modo cognoscatur. 17. Opposita reducuntur in idem genus 33. 18. Oppositorum potentia est eadem. Non quidem eadem potentia eodem modo tendit in opposita, sed tan­ tum diverso modo,. E. g. : eadem voluntas respicit bonum et malum, sed ita ut bonum prosequatur, malum vero fu­ giat. Item, intellectus respicit verum et falsum, sed ita ut vero assentiat, falso autem dissentiat 34. Ratio autem hu­ ius effati est, quod « potentia animae non per se respicit propriam rationem contrarii, sed communem rationem utriusque contrarii, sicut visus non respicit rationem albi, sed rationem coloris. Et hoc ideo, quia unum contrario­ rum est quodammodo ratio alterius 33 ». 27 Vid. Modus operandi sequitur inoduni essendi (lilt. M: | eff. 17). I 28 Vid. Ex qualibet particulari operatione propria tota virtu* , agentis demonstratur (litt. E: eff. 19). -° In lib. II Sent., Dist. VIII, p. 2, a. I, q. 6 ad arg. Exinde infert sanctus Doctor nullam creaturam nec angelicam, ncc hu­ manam posse conscientiae humanae secreta cognoscere, nisi per ‘igna vel conjecturas, vel nisi ea noverit Dei revelatione aut homi­ nis denunciatione. 30 Qq. dispp., De Ver., q. VIII, a. 1 ad 14. 31 De Interp., c. XIV. 32 Litt. C. eff. 29. 33 Vid. Directe · Indirecte (litt. D: dist. 13). 34 1* 2»·, q. VIII. a. 1 ad 1. 35 I, q. LXXVII, a. 3 ad 2. Alia de oppositis vid. Litt. c dist. 17-32. : : 27G :: : : 277 : : 0 EFFATA 19. Oppositum non dicitur de suo opposito. Ratio est, quia ubi unum oppositorum actu est, ibi alterum exi· stere non potest ae. EFFATA , 20. Optimi est optima producere. Nempe spectat ad optimum agens ut opera sua perfectionem sibi propriam attingant; cumque ultima rei perfectio in consecutione finis consistat 36 37, ad optimum spectat ut res, quas producit, ad finem perducat. Quocirca ex hoc effato nihil pro mundi optimisme argui potest; nam Dei optimi est optima pro­ ducere, non quidem simpliciter, sed per comparationem nd fmem, vel, ut loquitur s. Bonavcntura, non absolute, sed ' in ordine, seu in relatione ad finem 38. Quocirca neque il· lud inde sequitur, quod cum inter optima unum non sit maius altero, omnia a Deo optimo producta debeant esse i aequalia; nam « optimi agentis est producere totum effe­ ctum suum optimum, non tamen quod quamlibet partem totius faciat optimam simpliciter, sed optimam proportio­ nem ad totum: tolleretur enim bonitas animalis, si quae­ libet pars cius oculi haberet dignitatem: sic igitur ct Deus totmn universum constituit optimum, secundum modum creaturae; non autem singulas creaturas, sed imam alia meliorem 39 ». Hinc s. Bonavcntura: « Quod obiicitur, quod Deus dat unicuique quod melius est, dicendum, quod Deus non dat unicuique simpliciter melius, quia tunc non faceret res ordinatas, sed aequaliter perfectas; ct hoc repu­ gnaret perfectioni, quia si omnia essent aequalia, non es­ sent ordinata, ut dicit Augustinus lib. 83 Qq., q. 41. Cum ergo dicitur quod Deus dat unicuique quod melius est, hoc intelligendum est secundum exigentiam ordinis et na­ turae 40 ». I 21. Optimum opponitur pessimo. Etenim eo magis aliquid malum est, quo eminentius est bonum, cui oppoI 36 Vid. litt. C: eff. 31. 37 I, q. XCI, a. 3 c. 38 In lib. I Sent., Diet. XL1V, a. I, q. 2 resol., et lib. 11. Diet. XXIII, a. I, q. 1 ad arg. S. Thorn , I, q. XLVII, a. 2 ad 4. - Vid. litt. N: eff. 9. J In lib. II Sent., Dist. I, p. 1, a. I, q. 1 ad arg. 0 nitur. Huius rei exemplum affert s. Thomas: « Dicendum, quod virtuti opponitur aliquod peccatum, uno quidem modo principaliter et directe, quod scilicet est circa idem obiectum, nam contraria circa idem sunt; et hoc modo oportet, quod maiori virtuti opponatur gravius peccatum. Sicut enim ex parte obiecti attenditur gravitas peccati, ita etiam maior dignitas virtutis; utrumque enim ex obiecto speciem sortitur; unde oportet quod maximae virtuti di­ recte contrarietur maximum peccatum, quasi maxime ab eo distans in eodem genere 41 ». “ 1* 2M, q. LXX1II, a. 4 c. Γί. Qq. dispp. De malo, q. II, a. 10 c. DISTINCTIONES I Distinctiones. 1. Pars: aliquota - non aliquota. Illa est, quae mulloties repetita totum absumit; e. g. : binarius respectu de­ narii, quinquies enim repetitus absumit denarium. Haec vero est, quae nequit adaequare totum; e. g., ternarius respectu denarii. Iam, adnotante s. Bonaventura, pars ali­ quota est, cui propriissime convenit intentio partis, quia nempe « venit in constitutionem alicuius secundum cer­ tam et determinatam mensuram, ita quod aliquoties sunita reddit suum totum 1 ». 2. Pars: ESSENTIALIS - QUANTITATIVA. Partes quantitativae sunt illae, in quas dividitur numerus et magnitudo. Partes essentiales dicuntur vel materia et forma, ex quibus totum naturale constituitur, vel genus et differentia, ex quibus species rei existit 2. 3, Paks: integralis - potentials - subiectiva. Partes integrates sunt vel ipsae partes quantitativae, ex quibus simul collectis totum quantum constituitur, uti paries, te­ ctum, fundamentum sunt partes domus 3; vel quae non quidem ad essentiam, sed ad integritatem, seu perfectio­ nem rei inserviunt; cuiusmodi, e. g., dicuntur partes ali­ 1 In lib. Ill Sent., Dist. VII, dub. 2 S. Thom., Qq. dispp., q. un. De /In., a. 10 c. 3 2» 2*®, q. XLVIII, a. un. <·. : : 280 : ; cuius virtutis cardinalis ea, quae necesse est concurrere ad perfectum actum virtutis illius 4, puta circumspectio est pars integralis prudentiae. « Assignantur ei (virtuti) parte' quasi intégrales, cum scilicet alicuius virtutis ponuntur ali­ qua, quae exiguntur ad virtutem, in quibus perfectio vir­ tutis consistit; et hae partes proprie loquendo non nomi­ nant per se virtutes, sed conditiones unius virtutis inte­ grantes ipsam 5 » Pars subiectiva est inferius respectu su­ perioris, cui illud subiicitur, sicut bos et leo sunt partes animalis; atque ita etiam partes subiectivae virtutis dicun­ tur species eiusdem diversae 6*; e. g., sobrietas est pars sub­ iectiva temperantiae. Denique partes potentiates sunt qua litates, quae rei inhaerent, et per quas suam vim agendi explicat; atque ita appellantur, quia per unamquamque earum res suam potestatem non totam, sed tantum ex ali­ qua parte explicat; e. g., nutritivum, et sensitivum sunt [tortes potentiates animae ·. Hoc modo « partes potentia­ tes alicuius virtutis dicuntur virtutes adiunctae. quae or­ dinantur ad aliquos secundarios actus, vel materias, quasi non habentes totam potentiam principalis virtutis 8 »; \el q» X a- 2 c. · Vid. litt. /V: dist. 6. 4M Vid. lut. A: dist. 20. 49 Vid. lilt. A: diet. 23. :: 2iM) actionem; quia existcre et intelligi potest sine actione, cuius ipsa principium est; sed est actu primo, qui signi­ ficat esse; nam intelligi non potest sine esse, quod est principium ipsius potentiae. Hinc Leibnitius, aliique philosophi refelluntur, qui facultatem animae sine actu, seu operatione, aliquid mennn possibile, et abstractum esse opinantur. 22, Potentia: activa passiva. Potentia actita est principium agendi in aliud: passiva est principium patiendi ab alio 50. Scilicet, quaelibet potentia expostulat, ut ad operationem ordinem habeat. Iam, potentia, quae sua operatione aliquod obiectum transmutat, est activa: e con­ trario, potentia, quae ab aliquo obiecto movetur ad suam operationem eliciendam, est passiva 51. « Potentia activa est principium transmutandi aliud. Potentia passiva est principium transmutandi ab alio 52 ». 23, Potentia - Habitus 53. 24. Potentia - Impotentia. Spectant ad secundam speciem qualitatis. Nempe, proclivitas, vel imbecillitas su­ peraddita facultati agendi, per quam substantia faciliter, vel difficulter ea operari potest, quae illius facultatis obiectum sunt, aut resistere iis, quae illius exercitationem im­ pediunt, potentia, vel impotentia vocatur; e. g., visus in iuvene potentiam, in sene impotentiam, sive debilem po­ tentiam habet: « Potentia naturalis, prout dicit modu: II1 existendi naturalis potentiae in subiecto (idest facultatis agendi); secundum quem dicitur subiectum facile, vel dif­ ficile ad aliquid agendum..., dicit modum qualitatis; et est generaliter in secunda specie qualitatis, ut patet, cum dicitur cursor, et pugillator, quorum utrumque dicit fa­ so J, XXV. a. 1 c. 51 Vid. s. Thoni., Qq. dispp.. De Ver., q. XVI, a. 1 ad 13. Quomodo potentia activa attribuenda sit Deo, explicat sanctus Do­ ctor. Qq. dispp., De Pol., q. I, a. 1. 52 S. Bonav., In lib. I Sent., Dist. XII, a. 1, q. 4, resol. 53 Vid. litt. H: dist. 4. : : 291 : : P DISTINCTIONES cilitatem, quae sequitur modum cxistendi potentiae gra­ diendi. el resistendi, sive agendi in subiccto 51 ». 25. Potenti λ : locica - physica. Potentia physica « di( it aclualiter potentiam in re, quae signatur ad alterum ordinari 55 », seu ad realem ct positivum effectum. Poten­ tia autem logica signi lirat tantum aliquid non esse in se impossibile quasi contradictionem implicans; c. g.: /ogica est potentia, qua creaturae in nihilum a Deo redigi pos­ sunt 56, non autem physica; siquidem « tendere in nihi­ lum non est proprius motus naturae, qui semper est in bo­ num '7 ». 26. Potentia: naturalis - supernaturalis - obedien­ tialis. Potentia naturalis est, quae ordinatur ad operatio­ nes proprias cuiusque naturae creatae, seu quae eius vires non excedunt. Haec potentia vocatur vitalis, si operatio producitur, vita concurrente: puta intellectus, sensus, fa­ cultas nutrix etc.; sin vero, vita non concurrente, vocatui simpliciler naturalis, puta potentia illuminandi in sole. E contrario, potentia supernaturalis est, quae ordinatur ad operationes superantes naturae vires; e. g., potentia intel­ lectus creati ad visionem intuitivam Dei. lam, si haec po­ tentia spectetur, quaternis « pendet a Deo, qui huiusmodi virtutem largitur creaturis», dicitur simpliciter supernatu­ ralis; sin in creatura, quatenus « in creatura fieri potest quidquid in ea fieri voluerit Creator 58 », dicitur potentia obedientialis: Obediential is, quia « lota creatura obedit Deo ad suscipiendum in se quidquid Deus voluerit 59 »: Potentia, quia quaedam non repugnantia, seu aptitudo na­ turalis agnoscenda est in creaturis ad id, quod virtute il­ la supernatural} augeantur r’\ Hinc potentia obedientialis S. Bonav., In lib. I Sent., Dist. III, p. 2, a. I. q. 3 resol. Ibid., Diet. XVII, a. I. q. t resol. ·’“ S. Thom.. Qq. dispp.. De Pol., q. V, a. 3. · Vid. lilt. 0: eff. 8. Ibid., a. 1 ad. 16. · Cf. litt. /V.· cff. 22. ' Qq. diupp., De Ver., q. VIII, a. 12 ad 4. 50 Ibid., De Viri., q. I. a. 10 ad 13. 60 Ibid., De Pul., q. I, a. 3 ad 1. I DISTINCTIONES P definitur: Capacitas naturarum creatarum accipiendi a Deo virtutem supernaturalem, per quam quidquam, quod vi­ res earum excedit, agere possint. 27. Potentia: objectiva - subiecti\a. Potentia obiecti­ va eat mera rei possibilitas, seu non repugnantia ad exi-tendum; e, g., capacitas cxistendi in altero mundo G’. Subiecti va est quaedam habilitas subiecti ad aliquam formam in -< recipiendam; e. g., pelluciditas aeris ad lumen in se susci­ piendum; haec enim est capacitas admittendi luminis in se Potentia subiectiva denotat aliquid positivum in subiccto, puta idoneitatem ad formam: Obiectiva vero nihil positivum praesefert. sed solam in Deo foecunditatem pro­ ducendi quodlibet. Sic possibilitas alterius mundi nihil im­ portat actu in altero mundo, sed solam designat Divinae Potentiae foecunditatem, a qua possit e potentia ad actum reduci. Vocatur autem potentia obiectiva, vel quia illud, quod est in potentia obiectiva, obiectum solius Divinae om­ nipotentiae est; vel quia obiectum cognitionis esse potest. Potentia subiectiva iterum vel est mere receptiva, si tan­ tummodo formam recipiendi capacitatem praesefert: quo modo corpus humanum 'est in potentia subiectiva respectu animae rationalis; vel etiam ad productionem formae, quae recipitur, quodammodo concurrit, quatenus haec ab illa educitur; quo modo, e. g., lignum est in potentia subiecti­ va respectu ignis. 28. Potentia: ordinata - absoluta. Sunt varii modi, quibus Dei Potentia a nobis concipitur. Nempe dicitur Deus posse de potentia ordinata illud. « quod attribuitur sibi in ordine ad sapientiam, et praescientiam et volunta­ tem Eius 61 63 ». Atque haec, potentia ordinata appellatur vel 62 ordinaria, vel extraordinaria, prout versatur circa ea. quae vel secundum, vel praeter naturae cursum fiunt. Dicitur autem Deus posse de potentia absoluta illud, quod attribui61 Inde colligis potentialitatem. potentiam logicam, et potentiam obiectivam fere idem significare. 62 Vid. litt. Λ: dist. 20. e’ In lib. HI Sent., Dist. I, q- Π, a. 3 sol. : : 293 : : 1 4. DISTINCTIONES tur potentiae secundum se consideratae ®4, quo ,uuuu modo · ‘ -iri ! ·*.· DISTINCTIONES muni et simplex in genere causae materialis ‘°1, atque cor­ pora simplicia, nempe in quibus non est compositio ni« materiae, et formae *102*. 56. Principia: in habitu - in actu. Huiusmodi distin­ ctio locum habet quoad principia logica seu syllogistice. Porro principia in habitu sunt ea, quae syllogismos regunt, ipsos tamen non ingrediuntur; e. g.: ea quae conveniunt uni tertio, conveniunt inter se. In actu sunt ipsae praemissae,» quibus conclusio infertur. 57. 58. Principium : quod - quo - proximum - remotum 1m. Prioritas: temporis - naturae - originis - cogni­ tionis. Prioritas temporis ea est, qua unum alteri antecedit duratione; quo modo Aristoteles est prior Cicerone; bellum Thebanum prius est Troiano. Ubi advertendum est alia ra­ tione aliquid dici prius quoad praeteritum, quam quoad lu­ turum tempus; nam in tempore praeterito priora sunt quae­ cumque a tempore, quod iam instat, longius absunt: e con­ trario, quoad tempus futurum, quae propiora sunt tempo­ ri quod instat, ut hodiernus dies prius est crastino, crastinus perendino. - Prioritas naturae late et stricte accipitur. Late sumta vocatur etiam prioritas secundum subsistendi conse­ quentiam, atque est inter ea, quorum uno posito, alterum infertur, sed non, e contrario, si hoc est, sequitur illud esse. Hoc modo id, quod est superius, est prius inferiori, nam po­ sito inferiori sequitur superius; non contra; nam si dicas: est homo, recte infers, ergo animal; at si dicas: est animal, non potes inferre, ergo homo 101. « Illud, inquit Card. To­ leto, dicitur prius, a quo non convertitur subsistendi con­ sequentia, idest id, quod ab «iliis infertur, quod tamen non infert; ut unum est prius duobus; quin si duo sunt, iinmn est; non tamen si unum est, duo sunt; et sic universaliter omnia superiora suis inferioribus hoc modo priora dicuntur 105 ». Prioritas naturae stricte sumta est illa, per quam 101 102 103 104 105 Qq. dispp., De Pot., q. X, a. 1 ad 9. Contr. Gent., lib. III. c. 33. Vid. Quod ■ Quo litt. Q: dist. 10. Vid s. Thom., Quodlib. IV, a. 24, 16. Comment, in univ. Log. Arist., c. XII. I aliquid, etsi extet cum alio in eodem instanti rcali, tamen est eiusmodi, ut ab ipso alterum quoad existentiam pendeat. Ita sol est natura prior sua luce, ignis suo calore, et gene ratim omnis causa est prior suo effectu . - Prioritas origi­ nis dicitur illa, per quam quidpiam ita il, ut aliquid ab ipso exoriatur, licet hoc neque tempore sit posterius, neque naturam dependentem accipiat. Haec postrema prioritas, quam aliqui Theologi non prioritatem, sed ordinem melius vocant, sufficit ad rationem principii 107. Hinc in Divinis ordine tantum originis Pater est prior Filio, et uterque Spi ritu Sancto, nam « licet principium secundum rationem no­ minis a priorilale sumatur, non tamen imponitur ad signifi­ candum proritatem, sed originem 10S ». - Denique cognitio­ ne priora sunt quae diximus principia cognoscendi, nempe dicuntur ea, ex quibus iam cognitis ad aliorum, quae nos latebant, cognitionem devenimus. 59, Prioritas: perfectionis - generationis. Prius ge­ neratione est quod prius fit, ut animal est homine prior se­ cundum generationem. Prius perfectione idem est ac nobi­ lius esse, uti homo in comparatione ad animal 109. Ex eo autem, quod generatio ab imperfecto ad perfectum procedit, sequitur perfectiora esse posteriora generatione “°. Unde a non oportet, quod omne, quod est prius, sit perfec­ tius 111 ». 60, 61, Prius: in intentione - in executione 112. Prius: natura, sive absolute - cognitione, sive quoad nos. Haec distinctio ex alia n. 58 allata patescit. Hic sequentia monere censemus: 1Q Prius natura est etiam notius natura; nam cum ratio, oh quam res cognoscitur, sit ipsa eius obiectiva realitas, manifestum est id, quod aliud natuVid. litt. C: eff. 4. 107 Vid. litt. C: dist. 3, et litt. (): dist. 16. 10» De Pot., q. X, a. 1 ad 10. Et alibi: « In Divinis Personis non est nisi ordo, secundum quem, ut Augustinus dicit, non est alter prior altero ; sed est alter ex altero »; Opusc. Contr. errores Graec., c. 11. 109 Vid. litt. (): dist. 16. ’»» Vid. litt. G: eff. 7 et litt. /V: eff. 4. 111 In lib. HI Sent., Dist. XXVII. q. I. a. 4 ad 2. 112 Vid. Ordo; intentionis - exeeutionis (litt. O: dist. 13). 106 : : 303 : : P DISTINCTIONES j ra praecedit, magis cognosci posse, quam illud, cui praecedii. 2° Prius quoad nos est etiam notius nobis, quia cx eo quod est prius secundum nos, pervenimus ad notitiam cius, quod est prius natura. 3” Id quod est prius, seu notius no· j tura non semper est prius quoad nos, idest notius nobis; neque vicissim id quod est prius, idest notius nobis, est prius natura, seu notius natura. E. g., Deus est notior natura, at non notior nobis. E contrario mundus est notior nobis, at non notior natura. \ recentibus philosophis primum natu­ ra. ontologicuni; primum quoad nos, psychologicum nuncu­ patur. Hinc facile est colligere primum ontologicuni cum psychologico non semper convenire. Haec omnia magis il- ' lustrant distinctionem: Notius nobis - Notius natura alibi assignatam 11 !. 62. Privato: simplex - NON simplex. Privatio simplex, seu pura habetur, cum nihil superest de habitu opposito, ideoque consistit quasi in corruptum esse. Hoc modo mors est privatio vitae, et tenebrae sunt privatio luminis. Priva­ tio non simplex est ea, quae retinet aliquid de habitu oppo­ sito, ideoque magis consistit in corrumpi, quam in corrup­ tum esse. Huiusinodi est aegritudo; per hanc enim non ita destruitur humorum proportio, ut nihil eius remaneat, alioquin non remaneret animal vivum: « Duplex est privatio: quaedam, quae consistit in privatum esse; et haec nihil re­ linquit, sed totum aufert; ut caecitas totaliter aufert visum, c tenebrae lucem, et mors vitam. Et inter hanc privationem, et habitum oppositum non potest esse aliquod medium circa proprium susceptibile. Est autem alia privatio, quae con­ sistit in privari: sicut aegritudo est privatio sanitatis, non quod tota sanitas sit sublata, sed quod est quasi quaedam via ad totalem ablationem sanitatis, quae fit per mortem 111*». Hoc modo, subdit sanctus Doctor, ·.< malum est privatio bo­ ni, quia non totum bonum aufert, sed aliquid relinquit115 ». 63. Processus: compositivus - resolutivus. Ille fit a causa ad effectum, ideoque aequivalet demonstrationi prop111 Vid. litt. /V; diet. 16. P 2™ q. XVIII, a. 8 ad 1, ei q. LXXIII. a. 2 c. Ibid., q. XVIII. loc. cit. :: 'Jffi :: distinctiones P 1er quid; et dicitur compositivus, quia intellectus per illum componit effectum cum causa. Iste fit ab effectu ad causam, atque proinde idem est ac demonstratio quia llc; et dicitur resolutivus, quia per illum intellectus causam in effectum resolvit. Processus compositivus appellatur etiam via inven­ tionis, quia intellectus a cognitione effectus proficiscens ad cognitionem causae pervenit, ob idque causam per effectum invenit. Processus autem resolutivus vocatur via iudicii, quia intellectus ex causa per effectum cius comperta proficiscens, penitiorem cognitionem effectus adquirit, atque ita de natu­ ra effectus per causam iudicat. « Secundum viam inventio­ nis, ait s. Thomas, per res temporales in cognitionem de­ venimus aeternorum, secundum illud Apostoli ad Rom. I: Invisibilia Dei per ea, quae facta sunt, intellecta cospiciuntur. In via vero iudicii, per aeterna iam cognita de tempora­ libus indicamus, et secundum rationes aeternorum tempo­ ralia disponimus 117 ». Hinc patet viam inventionis et com­ positionis viae iudicii et resolutionis praecedere, quia mens humana de natura effectus per notionem causae indicare non potest, nisi antea ipsam causam per effectum invenerit. Qua­ re s. Bonaventura aiebat: « Quod est primum in compo­ nendo est ultimum in resolvendo 118 ». Et B. Alb. Μ.: α In via resolutionis ultimum efficitur primum, et e converso; resolutio enim est compositi in simplicia, et posterioris in prius, et causali in causam 119 ». 64. Productio: per defectionem - per protensionem PER DERIVATIONEM. « Per defectionem producitur aliquid de materia per formae praeexistentis corruptionem, sicut ex grano frumenti herba. Per protensionem producitur aliquid per praeexistentis formae permanent iam, et inductionem formae artificialis, sicut vas fit de argento. Per derivatio­ nem, quod producitur per praeexistentis formae permanen­ dam sola locali mutatione, ut rivus ex fonte, et lacus ex rivo 120 ». 116 1,7 »· 119 120 Vid. liti. D: dist. 7. I, q. LXXIX, a. 9 c. In lib. IV Sent., Dist. XII. a. Ill, q. 1 ad arg. In Poster., lib. I, tract. Il- <*· 3. · Aid. litt. Af; cff. 17. S. Bonav.. In lib. I Sent., Dist. XVIII, dub. 4. r t DISTINCTIONES 65, Pro generibus singulorum - Pro singulis gemRUM. In universali cnunciatione sumitur subiectum pro sin­ gulis generum, cum significat omnia, et singula individue, quae in se complectitur; e. g.: in hac propositione: omne animal est mortale, subiectum accipitur pro singulis gene­ rum; singula enim animalia cuiuscumquc speciei sunt morti obnoxia. Pro generibus singulorum vero, cum non omnia individua significat cuiusdam generis, aut speciei, sed quae­ dam omnium specicrum, aut generum, e. g. : in hac enim· eiatione: omne animal fuit in arca Noc, subiectum accipi­ tur pro generibus singulorum, nam designat non singula animalia, sed aliqua singularum specierum in arca noelit.i fuisse 121. 66, Prognosticum - Commemorativum - Demonstra T1VUM. Signum, quod aliquid futurum, prognosticum, seu praenuntiativum ; quod aliquid praesens, demonstrativum: quod aliquid praeteritum significat, commemorativum ap­ pellatur. Hoc modo Sacramenta novae legis dicuntur esse signa praenuntiativa gloriae; demonstrativa gratiae, commemorativa Passionis Christi : « Sacramenta novae legis tria significant, scilicet causam primam sanctificantem, sicut baptismus mortem Christi, et quantum ad hoc sunt signe rememorativa. Item significant effectum sanctificationis, quam faciunt; et hade significatio est eis principalis; sic eunt signa demonstrativa... Item significant finem sanctifica­ tionis, scilicet aeternam gloriam; et quantum ad hoc sunt signa prognostica ». cs 67, Proportio geometrica - Aequalitas arithmeti­ ,23. 121 Vid. s. Thom., I. q. XIX, a 6 ad 1. Ita otium s. Auguslinuilla verba Ps. Ad Te omnis caro ventet, doccl intclligendu esse pro fu­ neribus singulorum-, « Omnis caro, dixit, omnis generis caro: cx omni genere carnis venietur ad Te. Quid est, ex omni genere camis? Num­ quid venerunt pauperes, ct non venerunt divites? Numquid venerunt humiles, et non venerunt sublimes? » etc.; Enarr. in Ps. LXIl', n. 5 122 In lib. IV Sont.. Dist. 1. q. T, a. 1, sol. 1 ad 4. 123 Vid. lustitta: commutat iva - distributiva (lilt. I: dist. 28): nernon aequalitas: aequiparantiao - proportionis (litt. E: dist. 4k : : 306 : : P DISTINCTIONES 11 , i 1 I ' I 68, Proportio: habitudinis - entitatis. Proportio ha­ bitudinis est ordo unius ad alterum, ratione eorum conve­ nientiae ad se invicem; e. g. : intellectus ad intelligibile, et vieissim; vel animae rationalis ad corpus. Talis est etiam proportio creaturae ad Deum, quatenus creatura ee habet ad Deum, ut effectus ad causam, atque ut potentia ad actum, Unde fit ut intellectus creatus, licet finitus, possit tamen esse proportionalus ad cognoscendum aliquo modo Deum 124. Proportio entitatis, quae dicitur etiam secundum commensurationem l2j, est ordo unius ad alterum ratione sui esse; e. g. : proportio duorum hominum ad se invicem ratione hu­ manitatis 12c. 63. Proportio - Proportion alitas l27. Propositio: de tertio - de secundo - de primo adja­ cente. Propositio de tertio adiacente ca dicitur, quae for­ mam sive copulam, et materiam, sive terminos expressim exhibet: puta, Petrus est homo. - De secundo adiacente vo­ catur ea, in qua verbum per se solum attributum cum co­ pula denotat: ut, homo est, Caius dormit. - De primo adia­ cente appellatur ea, in qua in uno verbo latent subiectum, attributum et copula; cuiusmodi sunt illa tria Caesaris ver­ ba: Veni, vidi, vici; quae tres integras propositiones in se includunt. 71, Proprie - Alienanter. Alienanter sumitur vox, cui adiungitur particula, quae destruit propriam eius significa­ tionem. E. g. : homo pictus alienanter dicitur homo. Pro­ pria, cum secundum communem significationem usurpa­ tur 128. 72. Proprie: ex parte subiecti - ex parte praedicati. Aliquid alicui proprie ex parte subiecti convenire dicitur, quod illi soli, et non alii convenit. Ex parte autem praedi124 «•i. 33: 125 126 127 32). 128 Vid. s. Thom., I, q. XII, a. 1 ad 4. - Cf. lilt. V. eff. 8. el hi< : Proportio non est inter finitum, ct infinitum. Qq·. dispp·, de Pot., q. VI, a. 7 ad 6. Op. cit., De Ver.. q. VIII. a. 1 ad 6. Vid. Analogia: proportionis - proportionalitatis (litt. 4: di-t. Vid. Suppositio · Alienatio (litt. S: diet. 40). : : 307 : : EFFATA DISTINCTIONES rati, cum istud puro ct vero sensu acceptum, ita ut nihil extraneum ei permisceatur, subiecto convenit, quo modo « verum aurum dicimus esse, quod est extraneo impermix­ tum ». Priori ratione esse non dicitur proprie convenire Deo, quia convenit etiam creaturis; altera ratione « esse di­ citur proprie convenire Deo, quia non habet admixtionem Divinum Esse alicuius privationis, vel potentialitatis, sicut esse creaturae 120 ». 73, Proprietas: physica - logica. Proprietas physica, seu realis, est ea, quae, consequitur essentiam, ut calor sum­ mus consequitur ignem, libertas hominem etc. Proprietas logica, seu attributalis est quaedam notio, quae mente tan­ tum ab essentia distinguitur, et ipsam consequitur. Sic in­ finitas dicitur proprietas essentiae Divinae; mortalitas di­ citur proprietas viventis etc.; non quod ista sint aliquid di­ stinctum a rebus, quarum dicuntur proprietates, sed quia eunt quaedam notiones, quas intellectus noster distinguit ab essentia, ct ipsi tribuit vclut eiusdem appendices. stricte eum tum appellatur a s. Bonaventura proprium· sim­ pliciter; late sumtum autem proprium alicui ,32. 75, PULCRUM - Bonum. Tam ad pulcri, quam ad no­ tionem boni pertinet ut in cis quiescat appetitus. Differt ta­ men pulcrum a bono ratione, nam ad pulcrum spectat, ut in eius aspectu, seu cognitione propter partium proportio­ nem, quam praesefert, quiescat appetitus. « Pulcritudo, in­ quit s. Bonaventura, consistit in pluralitate, et aequalitate, sicut dicit Augustinus in lih. de vera Relig. c. 30 133 ». Unde illi sensus praecipue respiciunt pulcrum, qui maxime sunt cognoscitivi, visus nempe, et auditus; dicimus enim pulcra visibilia et pulcros sonos, non autem pulcros sapores, aut odores. « Et sic patet quod pulcrum addit supra bonum quemdam ordinem ad vim cognoscitivam, ita ut bonum di­ catur id, quod simpliciter complacet appetitui; pulcrum au­ tem dicatur id, cuius ipsa apprehensio placet 134 ». 74. Proprium: late - stricte acceptum. Proprium stricte acceptum definitur: Notio universalis, quae speciei naturam iam constitutam necessario consequitur, ct percara praedicatur de pluribus differentibus numero. Hoc modo constituit quartum praedicabile, atque convenit omni spe­ ciei, soli, et semper. E. g. : proprium est homini esse risi­ bilem, enti intelligentia praedito esse liberum 13°, etc. · Late vero accipitur pro eo, quod soli speciei accidit, sed non toti, ut esse medicum accidit soli homini, neque tamen qui­ libet homo est medicus; vel quod toti speciei accidit, sed non soli, ut esse bipedem convenit quidem omnibus homi­ nibus, non tamen solis; vel quod soli ct toti speciei accidit, sed non semper, ut canescere convenit quidem omnibus et solis hominibus, non tamen quavis aetate 129 *131. Proprium 129 In lib. I Sent., Dist. VIII, q. I, a. 1 ad 1. 1 hoc proprio loquens s. Augustinus, inquit: «Sunt alia quaedam, quae iam cadere in feras non videntur, nec tamen in ipso homine summa sunt, ut iocare ct ridere. Quod humanum quidem, ted intimum hominis indicet quisquis de natura humana rectissime indi­ cet »; De lib. arb., lib. I, c. 8. 131 Vid Accidens: speciei - individui (litt. A: dist. 16). : : 308 : : P 1, Perfectio rei est in hoc. quod res ad sui ultimum PERDUCATUR X. 2, Perfectio adveniente non manet imperfectum. Hoc effatum intelligendum est: 1° si imperfectio pertineat ad rationem rei imperfectae; e. g.: cum ad rationem Fidei pertineat esse non apparentium, ipsa cum visione manere 132 In lib. II Sent., Dist. XVI, a. 1, q. 3 resol. 133 In lib. Il Sent , Dist. IX, Expos, text. « Pulcritudo consistit in concinna membrorum compositione, ex se efflorescentem gratiam oblinens»; s. Basil. Hom. in Ps XLIV. 134 p 230, q. XXVII. a. I ad 3. « Vid. litt. U: eff. k : : 309 : : EFFATA EFFATA non potest; e contrario: « quando imperfectio non est de ratione rei imperfectae, tunc illud numero idem, quod erat imperfectum, fit perfectum; sicut pueritia non est de ra­ tione hominis; et ideo idem numero, qui erat puer, iit vir 2 ». 2° « Intelligendum est de perfecto et imperfecto in eadem specie; non tamen est inconveniens quod in eodem sint perfectiones diversarum specierum, quarum una sit maior altera 3*». 3” Si imperfectum et perfectum ordinen­ tur ad idem; oh quam rationem circumcisio debuit cessare, baptismo substituto ‘. 4° Si perfectio talis sit, ut illi imper­ fectioni opponatur; e. g. : claritas aëris non potest esse si­ mul cum obscuritate eius; e contrario: « imperfectio lu­ minis candelae non opponitur perfectioni solaris luminis, quia non respiciunt idem subiectum », et ideo possunt esse simul 5. Quare « simul potest aliquid cognosci per medium probabile, et demonstrativum »; nam « quod aliquid co­ gnoscatur per duo media, quorum unum est perfectius, ct aliud imperfectius, aliquid repugnans non habet 6 ». 3. Perfectum est prius imperfecto. Quod effatum ita explicandum est: In diversis perfectum est prius imperfecto nou solum natura, sed etiam tempore; nam id quod alia ad perfectionem adducit, oportet ut sit perfectum, proindeque ut tempore praecedat imperfectum 7. In uno autem el eodem, perfectum est quidem prius natura 8* , sed posteriu» tempore, nam ex imperfecto fit perfectum, ideoque imper­ fectum tempore praecedit perfectum ’ : « Perfectum quidem est prius imperfecto, in diversis quidem tempore, ct natura; oportet enim, quod perfectum sit, quod alia ad perfectionem adducit; sed in uno et eodem imperfectum est prius tem2 2* 2Bn, q. iv, a. 4 ad 1. In lib. Ill Sent., Dist. XIV, q. 1, a. 1, sol. 5 ad 2. ‘ /n lib. IV Sent., Dist. I, q. II. a. 5 sol. 1 c. 5 1A 2«, q. LXVI1, a. S ad 2. 6 1, q. LVIII, a. 7 ad 3, el q. LXII, n. 7 ad 1. 7 Vid. litt. A: eff. 34. s « Bonum quidem, quod vclul in quadam nobilitate est, prae· «edit; malum autem sequitur»; s. Ambr., De Noe et Arca, c. III. Vid. lut. G: eff. 5; litt. O: dist. 16: litt. P-. dist. 59. :: 310 :: porc, etsi sit posterius natura ,u »; quia « motus est de im­ perfecto ad perfectum 11 ». 4. Perfectum et impi ru cfum ab eadem virtute cau­ santur, seu Eiusdem est incipere rem, et peri icere ipsam. Nempe, ut s. '1 hornas monet, « quando perfectum et imper lectum sunt eiusdem speciei, ab eadem virtute caussari pos­ sunt; non autem hoc est necesse, si sint alterius speciei. Non enim quicquid potest causare dispositionem materiae, po­ test ultimam perfectionem conferre ». Hinc sanctus Doctor eos refellit, qui illud effatum in medium afferunt, ut inde inierant hominem per naturalem potentiam posse pertin­ gere ad operationem perfectam, quae est beatitudo. Nam α imperfecta operatio, quae sub tacet naturali hominis po­ testati, non est eiusdem speciei cum operatione illa perfecta, quae est hominis beatitudo, cum operationis species depen­ deat ex obiecto 12 ». 5. Posita causa, ponitur effectus 13. 6. Posito universali, ponitur aliqua eius pars subiecta. Si enim animal est, illud vel erit homo, vel equus, vel aliqua alia animalis species. Et: Posito quocumque sin CULARI, PONITUR universale. Nam si dicatur aliquid esse ho­ mo, vel leo, vel lupus, vel alia animalis species, ipsum ani­ mal etiam esse dicendum erit. 7. Possibili posito in actu, nihil implicat. Scilicet: Si id, quod est possibile, ponatur esse, nihil sequitur im­ possibile. Circa quod effatum ad haec attendamus oportet: Γ Possibilia, si spectentur quatenus mere possibilia sunt, tunc absolute non sunt quidem impossibilia, quia in se spe­ ctata fieri possunt, sed quatenus substant decreto Divino, quo Deus statuit ea numquam futura, implicat illa in actum redigi, alioquin essent simul ct non essent possibilia. 2° Pos­ sibili posito in actu, nihil implicat, dummodo ipsum eo mo10 3, q. I, a. 5 ad 3. · Vid. Natura incipit ab imperfectioribus (litt. N: eff. 4). » In lib. HI Sent., Dist. I, q. 1, a. 4 ad 5. 12 p 2ao, q. V, a. 5 ad 3 13 Vid. Causa in actu simul est cum effectu in actu (lilt. C: eff. Jt. Vid. etiam: Sublata causa, tollitur effectus (lilt. S: eff. 24). : : 311 : : P EFFATA do ponatur, quo est possibile. Hinc successiva, quatenus talia, nequeunt secundum omnes suas partes simul in actu esse, sed tantum successive. Cum igitur infiinitum in poten­ tia in eo solum consistat, quod, quolibet dato, alia semper dari possint in infinitum, sequitur ut talis potentia in actum redigi possit tantum successive, quatenus, quolibet dato, potest aliud poni in infinitum, quin uniquam perveniatur ad aliquem terminum, ac proinde ad aliquid actu infinitum14. Item, ex eo, quod possibile est, ut Petrus non currat, haud licet illud inferre, quod possibile sit, ut dum currit, non currat; nam primum respicit potentiam currendi seiunclam ab actu, nempe in sensu diviso, alterum potentiam coniunctam cum actu, seu in sensu composito. Quare etsi possibile sit ut futura libera a Deo praevisa, absolute loquendo, non eveniant; tamen id possibile non est, si ea, tamquam a Den praevisa, spectentur· 8. ne Posteriora generatione sunt priora perfectio­ 15. 9. Potentia cognoscitiva non potest naturaliter di FICERE A COGNITIONE SUI OBIECTI 1β. 10. Potentia est eius, cuius est actus, vel, Eiusdem est posse et agere. Scilicet: potentia in illo est, tamquam in subiecto, quod operationes elicit ipsi potentiae consenta­ neas. Hinc, cum intclligere et velle non pendeant ab organo corporeo, sequitur ut intellectus ct voluntas sint in sola a· nima, sicut in subiecto, non in coniuncto I;. Potest etiam per boc effatum significari, potentiam ct actum circa idem obiectum versari: vel etiam, potentiam et actum esse eius­ dem generis, ul iam alibi explanatum est 1S. Monente autem s. Ί horna, hoc effatum intelligi non potest, quatenus « quid quid sit causa potentiae, sit etiam causa actus ». Quocirca sophysticum est, Cuius est potentia est actus; sed Deus «l “ 15 18 17 ,N Vid. Vid. Vid. I, q. Vid. s. Thom., I, q. VII, a. 4 ad 1. litt. C: eff. 5; lilt. P: dist. 59. litt. N eff. 27 LXXV1I, a. 5 c. litt. A: eff. 36. : : 312 : : Ίί Λ P EFFATA causa eius quod est posse peccare; ergo est causa eius, quod est peccare 11. I Potentia non potest ferri extra latitudinem sui OBIECTI 2 °. 12. Potentia potest naturaliter ferri in id omne, Nempe, dummodo illud, quod sub huiusmodi obiecto continetor, sit proportionatum potentiae 21. Deus enim clare visus, licet conti­ neatur infra obiectum formale intellectus humani, quod est ens, prout est intelligibile, non continetur tamen sub eiut» obiecto connaturali et proportionato 22, quod est ens intel­ ligibile per conversionem ad phantasmata; ideoque intellectus noster ut videat Deum, uti est in se, debet elevari a Deo, et per lumen gloriae confortari: « Divina substantia non sic est extra facultatem intellectus creati, quasi aliquid omnino extraneum ab ipso, sicut est sonus a visu, vel substantia immaterialis a sensu; nam ipsa Divina substan­ tia est primum intelligibile, et totius intellectualis cogni­ tionis principium; sed est extra facultatem intellectus creati, sicut excedens virtutem eius, sicut excellentia sen­ sibilium sunt extra facultatem sensuum: indiget igitur confortari intellectus creatus aliquo Divino lumine ad hoc, quod Divinam essentiam videre possit 23 ». En quomodo nullo negotio illa exsufflatur ratio, qua Deum, quippe qui maximo inlelligibilis est, a mente no­ stra naturaliter videri ab Ontologis infertur. QUOD CONTINETUR SUB EIUS FORM ALI OBIECTO. I [ ! 13. Potentia, quae non redigitur in actum, est FRUSTRA 24. 14. Potentia, quae non potest redigi in actum, est FRUSTRA 25. Iu 20 21 22 23 24 25 Qq. dispp.. De malo, q. Ill, a. 1 ad 18. Vid. lilt. N: eff. 28. Vid. litt. N: eff. 8; litt. Q: dist. 40. Ibid. Contr. Gent., lib. Ill, c. 54. Vid. lift. F: eff. 21. Vid. ibid. : : 313 : : i.hat a 15. 16. Potentia, quae potest maius, potest et menus”, i Potentia, quo perfectior est, eo universalius i habet OBIECTUM. « Quanto, inquit s. Thomas, aliqua poentia est altior, tanto ad plura se extendit; unde habet communiorem rationem obiecli 27 ». E. g.: sensus communis universalius habet obiectum, quam sensus exterio­ res; intellectus, quippe qui perfectione excedit virtutem imaginalivam, universaliori gaudet ohiccto. Iam obiectum universalius, quod potentiae perfectiori respondet, huiusmodi non est ratione praedicationis, sed ratione eminen­ tis continentiae, et causalitatis28: quocirca ex illo effato haud recte colligi potest obiectum formale Divini Intel­ lectus esse non iam ens increatum, sed ens, quod a creato ; et increato abstrahitur; siquidem hoc est universalius ra­ tione causalitatis, et eminentioris continentiae; haec au­ tem universalitas, quippe quae actualitatem praesefert, per fectior est universalitate praedicationis, quae in potentialitate fundatur. 17. Potentia talis est, qualis est essentia. Fal­ sum id est eo sensu, quatenus potentia sit substantia, fi essentia sit substantia; compertum enim est potentias re­ rum creatarum inhaerere substantiae. Effatum itaque si­ gnificat potentias non excedere conditionem et rationem essentiae, seu substantiae, sed illi respondere, ut cura ah essentia, tamquam a causa dependeant, illam in virtute agendi superare non possint; alioquin effectus praestantior esset sua causa. Hinc omnes res creatae potentia pol­ lent finita, cum ipsarum essentia huiusmodi sit29. 18. Potentiae manifestantur per effectus. Circa quod effatum monemus: 1° cum Angelico Doctore30, po­ tentiam agentis univoci totam manifestari in suo effectu; et e contrario, « potentiam agentis aequivoci non totam manifestari in effectus productione ». Ex quo colligitur ■Vid. Qui potest maius, potest et minus (litt. Q: eff. 19). 27 Qq. dispp., q. un. De an., a. 13 cd 4. 28 Vid. liti. C: eff. C 20 Vid. litt. W.· eff. 17 ·■”> I, q. XXV. n. 2 ad 2. P EFFATA non oportere, ut infinita Dei potentia manifestetur in hoc. quod infinitum effectum producat; Deus enim non est agens univocum 31 ; 2° « virtutem facientis non solum con­ siderari ex substantia facti, sed etiam ex modo faciendi, maior enim calor non solum magis, sed et citius calefa­ cit ». Quocirca G ». Sane, quaelibet res per suum esse intelligitiir3’, sed privatio, ct idem dicas de negatione, cura aliquid non esse denotet, non habet esse sui proprium; sed ad esse rei, cuius absentiam significat, revocatur58; ergo privatio, d negatio non cognoscuntur per se, sed per esse affirmationis, ad quod revocantur: « Quia privationes non habent essen­ tiam aliquam, nisi per habitum, in eodem genere es»e ha­ bent, in quo et habitus, per reductionem59». Quare ter- i minus, qui refertur ad conceptum privationis, vel nega­ tionis, non est non ens, sed ens, quod tollitur, quia intel­ lectus intelligit non ens per ens, cui opponitur. E. g.: cum intellectus plantam tamquam non sentientem concipit, obiectum, seu terminus huius conceptionis negativae non est non sentiens, sed sentiens, quod particula negans non tollit. 30. Privatio non est per accessum, sed per reces­ sum. Sicut enim forma est quaedam perfectio, ita priva­ tio in quadam remotione consistit °°. Hinc sicut quaelibet perfectio indicatur bona, vel melior esse, prout magis, vel minus accedit ad terminum perfectum; ita de privatione indicatur per recessum a termino. Quare ex eo quod bo­ num et melius unumquodque dicitur, prout minus, vel ma­ gis accedit ad summum Bonum, non sequitur, ut malum aliquid sit, vel peius prout minus, vel magis accedit ad summum malum; neque ex eo, quod bona, quae in mundo eunt, ad aliquid, quod est per essentiam suam bonum, re­ ducuntur, etiam mala ad aliquid, quod est per essentiam suam malum, reduci consequitur cl. 31. Privatio non recipit magis et minus. Nempe, «esuadum se; sed potest recipere magis et minus ratione cius oppositi, seu ex parte eius, quod remanet de habitu con­ In lib. I Seni., Dist. XXXVI, q. I, a. 2 sol. Vid. Contrariorum eadem est scientia et ratio (litt. C: eff. 20). 57 Cf. litt. /V.· eff. 18. 58 Cf. litt. /V.· eff. 13. Cf littS7>°effV'28Zn Iib’ Π S™1" DiSt’ XXIV’ P‘ b q' Π’ °' 1 00 Vid. litt. ί\Ι: cfï. 1. 61 Vid. s. Thorn., Î, q. XLIX, n. 3 ad 3. EFFATA trario, ut patet in aegritudine, turpitudine et aliis huiusniodi c2. E. g.: « claudus dicitur magis et minue, quia non totaliter privat virtutem gradiendi; similiter et iniustus ma­ gis et minus 63 ». Quare sermo hic est de privationibus non puris cl: privationes enim purae nullo modo recipiunt ma­ gis cl minus. E. g. : « non minus est mortuus aliquis pri die mortis, et tertio, vel quarto, quam post annum, quando cadaver iam fuerit resolutum 65 ». 32. Processus in infinitum dari non potest. Hoc praecipue attinet ad causas moventes, nempe efficientem et finalem, atque a s. Thoma passim demonstratur in hunc modum: Si procederemus in infinitum, numquain ad pri­ mum movens deveniremus ce; at in iis, quae sunt invicem ordinata, subtracto primo, removentur media, quae a pri­ mo dependent; et, subtractis mediis, removetur ultimum, quod a medio dependet: ergo ex processu in infinitum se­ queretur ut nec causae mediae, nec effectus ultimus es­ sent6'. Illud autem monet sanctus Doctor, huiusmodi effa­ tum vim habere quoad causas, quae per se requiruntur ad aliquem effectum, seu quarum posterior indiget influxu superioris, ut agere possit, sicut si lapis moveretur a ba­ culo, ct baculus a manu, et sic in infinitum: sed per ac1 ridens in infinitum procedere in causis agentibus non re­ putatur impossibile »; nempe potest dari processus in infi' nitum in causis agentibus, quarum una actuali influxu su­ perioris non indiget ut agere possit, « ut puta si omnes causae, quae in infiinitum multiplicantur, non teneant or, dinem, nisi unius causae, sed earum multiplicatio sit per accidens: sicut artifex agit multis martellis per accidens, Iquia unus post unum frangitur; accidit ergo huic martello, quod agat post actionem alterius martelli: et similiter accidit huic homini, in quantum generat, quod sit genera62 I, q. XI, a. 4 ad 1. M S. Bonav., In lib. IV Sent., Dist. XVIII. p. 2. a. I, q. 4 ad arfi. »4 Cf. hic: dist. 62. <15 ]» 2ne, q. LXXIII, a. 2 c Vid. hic: eff. 22. e<> Vid. I. q. 11, n. 3 c., et 1* 2“’, q. 1. a. 4 c. • 321 :· — - , EFFATA EFFATA mim est creaturae ad Creatorem, in nullo enim creatura Creatori potest aequari. Sed non habet veritatem de di­ stantia, quae attenditur per oppositionem ad convenientiam secundum rationem ordinis et imitationis. Nam rationalis creatura immediate in Deum ordinatur, et expressissime inter creaturas Deum imitatur; et ratione huius assimilationis et convenientiae habet rationem imaginis, et congruitatem respectu Divinae unionis 74 ». tus ab alio, generat enim in quantum homo, et non in quamum esi filius alterius hominis; omnes enim homines generantes habent gradum unum in causis efficientibus, scilicet gradum particularis generantis. Unde non est ini· possibile, quod homo generetur ab homine in infinitum; esset autem impossibile, si generatio huius hominis depen­ deret ab hoc homine, et a corpore elementari, ct a sole, et sic in infinitum 08 ». Ex quibus tamen verbis intelligitur in causis processum etiam per accidens in infinitum repugna­ re, si prima Causa tollatur. Denique in actibus intellectus non est absurdus progressus in infinitum, non quidem aclu, sed syncategorematice °9, siquidem intellectus noster num­ quam tot intelligit, quin plura possit intelligere, atque in­ super, cum cognoscit actum suum, aliquo actu illuni co­ gnoscit, et iterum illum alio actu 70. 34. Proprietas infensior est, cum appropinquat SUAE origini. Hoc, ait s. Bonaventura, « verum est de pro­ prietate, quae dicit naturam et positionem, et de illa, quae habet continuari cum sua origine; sicut est in virtute mo­ vente, et luminis effusione. Aliter non habet veritatem, sicut patet; nam candela inflammata ab alia ita bene inflam­ mabit, sicut inflammabat illa ». Quare perperam ex illo effato arguitur, « quod, cum corruptio originalis ab Adam producatur, tamquam a fontali principio et radice, quanto aliquis est Adae proximior, tanto originalis culpa sit in eo intensior ». Nam « utrumque deficit in proposito, tum quia illa carnis foeditas plus dicit rationem privationis, quam positionis, tum quia etiam illius foeditas transfusio est per generationem, in qua generatum primum, et secun­ dum habet eamdem vim, quam habebat generans pri­ mum 75 ». 33. Proportio nulla est inter finitum et infinitum. Non potest quidem esse proportio ent itatis seu secundum commensurationem. quia infinitum indeterminate excedit finitum. « Proportio, inquit s. Thomas, secundum primam nominis impositionem significat habitudinem quantitatis ad quantitatem secundum aliquem determinatum excessum, vel adaequationem 71 ». Quocirca, cum de infinito sermo est, non valent rationes et proportiones a finitis desumtae. sed plane alius conceptus est efformandus. Attamen potest dari inter finitum et infinitum proportio habitudinis, seu ordinis 72. Proportionis nomen, subdit sanctus Doctor, «ul­ terius traslalum est ad significandum omnem habitudinem cuiuscumque ad aliud, et per hunc modum dicimus, quod materia debet esse proportionata ad formam 73 Hinc illud etiam effatum intelligitur: Creatura distat a Deo in infinitum. « Verum est. in­ quit s. Bonaventura, de distantia per recessum ab aequali­ tate et parlccipatione aeternae naturae: quia nihil univof»H 69 70 72 I, q. XLVI, a. 2 ad 7. Vid. litt. C: dist. 1. 1, q. LXXXVI, a. 2 c. In lib. /Γ Seni., Dist. XLIX, q. TI, n. 1 ad 6. Vid. lilt. P: diet. 68. hoc. cit. : : 322 : : 4 35. Proprietatum delftio est naturae negatio. Ser­ mo hic fit de proprio stricto sensu accepto, quod nempe quartum praedicabile constituit 76. Porro huiusmodi pro­ prium non potest revera a suo subiecto separari. Si enim ab homine tollas, e. g., capacitatem discendi, hominem ipsum necessario sustuleris, quia haec proprietas indisso­ lubili nexu cum hominis natura cohaeret, ab eaque proxi­ me et necessario emanat. Hinc etiam illud: Propria sunt secunda naturae momenta. Attamen lo­ gice, seu nostra cogitatione potest proprium a suo subiecfi 74 In lib. I Sent., Dist. II, a. 1, q. 1 ad arg. Cf. In lib. H Seni. Dist. XVI, a. I, q. 1 ad arg. ™ In lib. Il Sent., Dist. XXXIII, a. 76 Vid. hic: dist. 74. EFFATA to separari, non quidem abstractione negativa, qua pro. pr0. prium de subiecto negatur, sed abstractione praecisiva, qua cogitatur unum, non cogitando de altero 11. 36. Pkopbium PRIMO inest speciei. Scilicet inesl pri. mo speciei, tamquam subieclo convenientiae, quia proprium II axime emanat ab essentia speciei. Ita homo est primum eubicctum risibilitatis, quae per et propter hominem Socrati, Platoni, et aliis individuis convenit. At non inest primo speciei, tamquam subieclo cxistenliae. Ita enim pri­ mo inesl, seu inexislit individuis, quae reipsa existera di­ cuntur. 37. Propter quod unumquodque tale, et illud ma­ gis. E. g.: id quod est ratio diligendi, magis diligitur, quam id, quod propter hanc rationem diligitur. Item: principia, quae sunt ratio cognoscendi, magis cognoscun­ tur. Rursus: calor esi magis in igne, quam in corpore mix­ to, quia propter ignem esi in corpore mixto 78 ». Ut autem hoc axioma veritate potiatur, requiritur: 1° ut ea, inter quae fit comparatio, formaliter talia dicantur. Hinc ex eo quod homo est doctus propter philosophiam, non sequi­ tur ut philosophia magis docta sit; nam philosophia /ormali ter non dicitur docta. Quae conditio ita magis expli­ catur; nempe oportet ut effectus et causae communicent in eadem denominatione et dicatur unum esse tale propter aliud, non quomodocumque, sed quia illud etiam est tale, ita ut ex denominatione unius nascatur denominatio alte­ rius; e. g. : eo quod luna est lucida, quia sol est lucidus, recte infertur solem esse magis lucidum, quia non tantum propter solem, sed etiam propter lucem solis luna lucet, ita ut ipsa ratio, seu denominatio, in qua causa et effectus communicant, sil causa cur aliquid sit tale. E contrario per­ peram ita arguitur: lapis est albus propter albedinem; er­ go albedo est magis alba: sanguis funditur propter sanita­ tem: ergo sanitas magis funditur: homo intelligit propter 77 Quid sit abstractio negativa et praecisiva explicatam est litt. J dist. II. - Vid. s. Thoni., Qq. dispp., q. un., De spir. creat., a. 274 74 In lib. II Sent., Dist. XI, q. I, a. 2 ad 2. EFFATA species; ergo species magis intelligunt; siquidem haec non II ratione et denominatione, nec enim communicant in eadem albedo est alba, neque sanitas funditur, nec species intel­ II ligunt 79 ». 2U Illud effatum « veritatem habet, si intelligatur in his, quae sunt unius ordinis: puta in uno genere cau­ sae. Puta, si dicatur, quod sanitas est desiderabilis propter vitam, sequitur, quod vita sit magis desiderabilis. Si autei II accipiantur ea, quae sunt diversorum ordinum, non habet veritatem; ut si dicatur, quod sanitas est desiderabilis prop­ ter medicinam, non ideo sequitur, quod medicina sit magis desiderabilis: quia sanitas est in ordine finium, medicina autem in ordine causarum efficientium 80 ». Item, ex eo quod Deus est causa omnis nostrae cognitionis, non sequitur esse id, quod primo et maxime a nobis cognoscitur; nam σ prop­ ter Deum alia cognoscuntur non sicut propter primum co­ gnitum, sed propter primam cognoscitivae virtutis cau­ tam 81 ». 3° Oportet, ut ea, inter quae fit comparatio, huiusniodi sint, ut suscipiant magis et minus; ob quam rationem etsi paler sit causa esse hominis in filio, haud consequitur esse hominis magis in patre, quam in filio inveniri. 4° Illud effatum « verificalur, quando illud, quod convenit alicui propter aliquid aliud, est diversum in utroque ». Quocir­ ca « quamvis Filius habeat a Patre hoc, quod spirat Spi­ ritum Sanctum, nihilominus tamen non est hoc diversum in Patre et Filio, quia eanidem virtutem spirativam, quam Pater habet, Filio communicat; et ideo per illam aequali­ ter Pater et Filius Spiritum Sanctum spirant. Et si etiam nou esset una numero, sed specie tantum, ratio non vale­ ret; sicut patet in omnibus univocis generationibus: non enim pater Sortis plus influit in filium Sortis, quam Sor­ tes 82 ». ■» Vid. s. Thom., In lib. Ill Sent., Dist. XXVIII, q. I. a. 1 ad ’ el Qq. dispp., De Ver., q. X, a. 9 ad 3. «ο I, q. LXXXVII, a. 2 ad 2. β» I, q. LXXXVIII, a. 3 :; s. Damasc., Dialect., c. 49. 8 Vid. litt. P: dist. 34. 9 S. Fulgent., De Fide ad Petrum, c. 1. : : 327 : : « Q DISTINCTIONES DISTINCTIONES lutis; ct quia illa (aequalitas) est propria passio quantita­ tis, aequalitas consequitur utramque quantitatem; ergo nbt est ponere quantitatem virtutis, ibi est ponere aequalita­ tem. Haec autem quantitas virtutis ponitur in spirituali­ bus, et summe reperitur in Divinis, quia haec quautitas non repugnat simplicitati, sed consonat; similiter nec ae­ qualitas consequens istam quantitatem 10 ». Quantitas: fluens - permanens. Fluens, quae ta­ men proprie non est species quantitatis, est illa, cnius par­ tes non existunt simul, sed una succedit alteri: ut tempus et motus; e. g. : quantitas horae non habet simul suas par­ tes, sed una alteri succedit; proindeque ipsa est fluens. • Quantitas permanens est illa, cuius partes simul existunt. ut linea, superficies, corpus. Ubi observandum est, corpus vel physice vel mathematice spectari posse; physice qui­ dem, quatenus est quoddam compositum ex materia et forma; mathematice, quatenus in eo consideratur trina dimensio in longum, latum ct profundum; e. g.: quanti­ tas corporis humani vocatur a mathematicis corpus, quia extenditur in longum, latum et profundum. Porro hoc se­ cundo modo corpus pertinet ad praedicamentum quantita­ tis; nam priori modo spectat ad praedicamentum substan­ tiae 11. 5. 6. 7. 8. Qua tale - Materialiter *213 *. Quidditative - Accidentaiater ,3. Quid nominis - Quid rei ”. Quies desiderii - Quies motus. « Quies desiderii est quando desiderium sistit in aliquo, propter quod ont10 In lib. I Sent., Dist. XIX, p. 1, a. I, q. I, resol. 11 Dc utroque corpore s. Basilius ita loquitur: «Philosophi hoc corpus dicunt firmum, quod quasi solidum est, et plenum, quod ita appellatur, ut a mathematico distinguatur. Est autem mathema­ ticum, quod in solis consistit dimensionibus, in latitudine, inquam, profunditate ct longitudine d; HexOem., Hom. V. 12 Vid. Formaliter - Materialiter (litt. F: dist. 22). 13 Vid. Accidenlaliter - Essentialiter (litt. A: dist. 17). " Vid. Definitio nominis - Definitio rei (litt. D: dist. 5). nia facit, ct quaerit, el non desiderat aliquid ulterius; el hoc modo voluntas iusti quiescit in via in Deo. Quies au­ tem motus est, quando pervenitur ad terminum quaesi­ tum; ct ista quies voluntatis erit in patria 15 ». * 9. Quies: privativa - positiva. Quies privativa est pri­ vatio motus, e. g., permanentia lapidis in manu; item vita otiosa; nam « sicut operatio, quamvis improprie, motus dicitur 16 ; ita cessatio a quacumque operatione quies vocatur 17 », Unde illud: otium parit vitae taedium, et est importunum negotium. Quies positiva est permanentia rei in statu naturali; v. g., natatio piscium; est enim actio se­ cundum naturam. Hac ratione canit Poeta: Deus nobi> haec otia fecit. 10, Quo - Quod; vel Ut quo - Ut quod. Dicuntur: f' . I 4. I j i Ie: dc principio aliquid producente. Principium quod est persona, vel totum compositum agens. Hoc sensu dicitur: Ictiones sunt suppositorum 1S. Principium quo est virtus, qua actio producitur. Rursus principium quo vel proximum est, vel remotum. Proximum est virtus, ex qua immediate elicitur actio; Remotum autem est radix facultatis, a qua immediate elicitur actio. Ex. gr. : in actibus intellectus el voluntatis, persona Petri est principium quod; natura hu­ mana est principium quo remotum: intellectus et voluntas principium quo proximum. 2° Dicuntur de termino ali­ cuius productionis. Scilicet terminus ut quod est ipsa tota res, quae producitur. Terminus productionis ut quo con­ sistit in aliquo ex principiis, unde res constituitur. F.. g. : persona Petri est terminus eius generationis ut quod; eius autem natura est terminus ut quo. 3° Obiectum ut quod est illud ipsum, ad quod potentia, vel scientia spectat. Obiectum ut quo est propria ratio, propter quam poten­ tia, vel scientia circa aliquid versatur. Vel obiectum quod est illud, quod in scientia demonstratur. Obiectum quo consistit in mediis, quibus probantur conclusiones in ea- I * i j I Q 15 ,e 17 »’ In lib. I Sent., Dist. I, q. IV. n. 1 nd 5. Vid. litt. M: dist. 16. In lib. II Sent.. Dist. XV, q. III. n. Vid. litt. 4: elT. 30. : : 329 : : Q EFFATA dem scientia 4° Ut quod significat subiectum, cui pro­ prie convenit aliquod attributum, vel quaedam denomina­ tio; ut quo indicat rationem, propter quam subiectum est, vel denominatur tale; e. g.: hic terminus albus, si accipiatur ut quod, significat parietem, vel aliud, quod dicitur album; sin autem ut quo, denotat ipsam albitudinem. Hoc sensu terminus acceptus ut quod dicitur etiam usur­ pari in recto, ut quo, in obliquo 19 20. 5° Denique: species, per quam fit cognitio alicuius rei, est obiectum, quo illa cognoscitur; res autem a specie repraesentata est obiectum quod, « Species visibilis, ait s. Thomas, non se habet, ut quod videtur, sed ut quo videtur 21 ». Et alibi: «Species intellegibiles, quibus intellectus possibilis fit in actu, non sunt obiectum intellectus; non enim se habent ad intelle­ ctum, sicut quod intelligitur, sed sicut quo intelligit 22 ». Sane, species non est terminus, in quem cognitio fertur, sed dumtaxat principium, ex quo facultas cognitrix deter­ minatur ad percipiendam rem ab ipsa specie repraesenta­ tam. Quare, etsi anima cognoscat res per species, tamen illas in seipsis cognoscit: « Cognoscere res per earum simi­ litudines in cognoscente existentes, est cognoscere eas in seipsis 23 ». Et B. Albertus M. : « Sensus per hoc, quod species est sensibilium, sensibilia imediate accipit 24 ». Vid. Obiectum. materiale · formale (lilt. O: dist. 7). 20 Vid. litt.u: dist. 18. 21 Qq. dispp., q. un. De Sp. creat., a. 9 ad 6. 22 In lib. Ill De An., led. VIII. 23 I,fc. XII, a. 9 c. 21 In Eth.9 lib. IV, tract. II, c. 18. - Cf. Sanseverino, Phil. Christ. etc. Dynam. vol. I, c. H, a. 5, p. 86 sqq. ct c. VII, a. 6, p. 51 sqq vol. II, Neapol. 1878. 19 ■ '' - ■ ' Q EFFATA Q i Effata. 1. Qualis 2. Qualis I , / I ■ est essentia, talis est potentia *. modus essendi, talis modus operandi 2. 3. Qualis unusquisque est, talis finis videtur ei. Illud enim, quod apprehenditur velut bonum atque conve­ niens, movet voluntatem; quod patet ex illo: Omne agens apt propter bonum 3. At potest aliquid diverso modo apprehendi velut bonum et conveniens, prout diversa est conditio cius, cui illud o.biicitur. E. g. : ei, qui ira concitatur, videtur aliquid bonum, quqd huiusmodi non videlur ei, cuius animus huiusmodi commotione non afficitur. Ergo finis, seu id, quod movet voluntatem, talis est, qualis est unusquisque \ 4. Qualitas est nobilior quantitate. Tum quia qua­ litas nobilioribus convenit substantiis, quantitas autem tan­ tum corporeis; tum quia qualitas nobiliorem, quantitas ignobiliorem compositi partem sequitur: nam qualitas ex forma, quantitas ex materia fluit. Non est autem qualitas prior quantitate. Nam licet forma, quam qualitates comidefert; tamen quantitas prior qualitate est; siquidem or­ dine naturae prius oportet subesse materiam, quam forma illi adveniat, nec intellectus capere potest, quod in gene­ ratione rerum forma materiei praecedat 5. 5. Qualitas fundat similitudinem, et dissimilitudi­ nem. Scilicet per qualitatem res dicuntur similes, aut die» 3 ‘ 1 5 i Vid. Vid. Vid. Vid. Vid. litt. P: eff. 17. litt. M: eff. 17. litt. O: eff. 7. s. Thom., la 2M‘, q. IX» a· 2 c. litt. F: eff. 14. : : 331 : : EFFATA similes. E. g.: duo equi, si sint eiusdem coloris, dicuntur similes 6. Illud autem admonere est, a qualitate res per $e dici similes; per accidens dissimiles. Dissimilia enim pro­ prio et stricto sensu accepta dicuntur non tam propter qua- i litates, quam propter qualitatis, quae uni subiecto inest. in altero defectum. Insuper « similitudo et dissimilitudo attenditur non solum secundum eamdem, vel diversam qua­ litatem, sed etiam quantum ad eumdem, vel diversum par­ ticipandi modum ' », neque solum aliqua similia dicuntur « ex eo quod participant unam formam, sicut duo albi albedinem », sed etiam « ex eo quod unum, quod participa­ tive habet formam, imitatur illud, quod essentialiter ha­ bet; sicut si corpus album diceretur simile albedini sepa­ ratae, vel corpus mixtum igneitati ipsi igni 8 ». Haec po- | strema similitudo esse dicitur secundum analogiam, atque ** ratione ipsius dicuntur creaturae Deo quodammodo simi­ les esse 9. 1 6. Qualitas habet contrarium. Haec altera proprietas non pertinet ad qualitates, quae sub diversis sunt ge­ neribus, scientia enim non pugnat cum virtute, sed cum ignorantia. Pertinet itaque ad quasdam qualitates sub eo­ dem genere contentas; e. g.: calor et frigus, virtus et vi­ tium, valetudo et morbus inter se pugnant. Diximus aii 6 Vid. liti. A: dist. 25. 7 la 2a0, q. LII, a. 3 c · Vid. lilt. P: dist. 4. 8 In lib. 1 Sent., Dist. I XVIII, q. I, a. 1 sol. 9 I, q. IV, a. 3 c. - « Nam ipsi scitis, ct nemo dubitaverit simile non de substantiis, sed de figuris ct qualitatibus dici. De substan­ tiis enim non similitudo, sed identitas dici debet. Homo igitur ho­ mini similis dicitur non secundum substantiam, sed secundum habi­ tum et figuram; quod ad substantiam enim eiusdem naturae sunt. Rursum homo iam nequaquam dissimilis dicitur, sed diversae na­ turae. Ergo quod eiusdem naturae est. etiam consubstantiale est; et quod diversae naturae, diversae etiam substantiae. Quapropter qui dicit similem secundum substantiam, ex participatione similem dicit; similitudo enim est qualitas, quae substantiae accidere potest. Hoc autem opificiis proprium fuerit; ea enim ex participatione Deo si­ milia efficiuntur. Nam, cum, ait, apparuerit Ille, similes Ei erimus, scilicet non substantia, sed filiorum adoptione, quam per Eum par­ ticipamus >»; s. Athan., De Synodis Arimini in Italia, et Seleuciae in Isauria celebratis, n. 53. : : 332 ; : EFFATA Q quosdam; nam nec figura, c. g., figurae, nec forma formae adversatur. Potest etiam ipsum effatum explicari, quate­ nus quicquid per se contrarium est alteri, proprie est qua­ litas. Licet autem actiones ct passiones quoque contrarium habere dicantur, id tamen, quemadmodum plerique existi­ mant, non per se actioni et passioni convenit, sed ratione qualitatum, quae actionum, et passionum termini sunt; ut dealbatio denigrationi est contraria, quia albedo nigrori contraria est. 1 I I , 7. Qualiias suscipit magis et minus. Siquidem qua­ litas potest intendi, aut remitti: e. g. : modicus calor cre­ scit, et fit maior; contra, magnus calor minuitur. Lbi haec tria adnotanda sunt: 1° Huiusmodi proprietas non conve­ nit omnibus qualitatibus; e. g.: figura non intenditur, nec remittitur, quocirca unum triangulum, quamvis possit esse maius, idest magis extensum altero, tamen non est magis triangulum, quam alterum: «Magis et minus non invenitnr... in figuris, puta triangulare, et quadratum 1 », si­ quidem ea, quae participant rationem trianguli, aeque eam partiepant. 2° Hoc valet, si nomina concreta adhibeantur, non vero si abstracta; scilicet non ipsae qualitates, quate­ nus qualitates sunt, sed quatenus in subieclis sunt, inten­ sionem, aut remissionem capere possunt; e. g., dicitur aliquid magis, aut minus calidum, magis, aut minus ini­ tum; non vero magis, aut minus calor, magis, aut minus iustitia. Et saue, iustitia una est, et camdem, eimplicemque habet essentiam, quae definitione eius explicatur: dicilur tamen unus alio iuslior, aut minus iustus, quia magis, aut minus iustitiam illam participat: « Qualitates in abstracto signatae, quia signantur per modum substantiae, nec intenduntur, nec remittuntur; non enim dicitur al­ bedo magis ct minus, sed album 11 ». 3° Intensionem non fieri per additionem similis in specie; « sicut non oportet qnod albedo albedini addatur ad hoc quod fiat magis al­ bum 12 »; sed « causatur intensio ex hoc, quod illud, quod ,u " ‘2 13 | Qq. dispp.. De Virtut., q. I. a. 2 c. Ibid. In lib. IV Sent., Disl. XVI, q. Π1, a. 2. soi. 1 ad 1. In lib. II Sent., Dist. XLIi, q· L a. 1 ad 2. :: 333 :: I Q ΕΕΓΛΤΑ intenditur, magis perfectum invenitur, et opposito imper­ mixtius 13 ». 8. 9. Qualitatis Quando non est qualitas u. alterum praedicatur de altero, tamquam DE SUBIECTO, QUIDQUID DICITUR DE PRAEDICATO, DE SUBIECTO Ita, quia homo praedicatur de Petro, el animal de homine, et vivens de animali, et de vivente substantia, praedicabitur quoque de Petro animal, vivens, substantia. Nam praedicatum sine iis, quae notionem eins constituunt, subiecto inesse non potest, ac proinde ea. quae praedicato insunt, etiam subiecto, cui illud attribui­ tur, inesse oportet 14 15*. Ut autem hoc effatum vim suam ha­ beat, haec duo expostulantur: 1° Ut illud, quod de prae­ dicato subiecti dicitur, dicatur universaliter et coniunctim; hinc ex eo, quod homo est animal, atque animal est ratio- · nale, et irrationale, non sequitur, ut homo sit rationalis· el irrationalis; nam rationale et irrationale conveniunt ani­ mali divisim, non coniunctim. 2° Ut eadem sit suppositio 1(. nec subeat aequivocatio: hinc ex eo, quod animal praedi­ catur de homine, atque genus de animali, non sequitur, ut homo sit genus, nam praedicatio animalis de homine esi realis, praedicatio autem generis de animali est intentionalis I7, ideoque mutatur suppositio. Item inferri nequit He­ rodem esse animal quadrupes, ex eo quod vulpes est ani- , mal quadrupes, et Herodes est vulpes: esse enim vulpem non pradicatur de Herode proprie, sed metaphorice. Qua­ re s. Thomas monuit illud effatum intelligendum esse de iis, quae praedicantur per se, hoc est secundum propriam rationem seu naturam 1R. I quoque dicitur. 10. Quantitas fundat rerum aequalitatem et inae­ qualitatem. Seu res denominantur aequales, vel inaequa- 1 les, pares, aut impares, prout conveniunt, vel non in quan­ titate, sive molis, sive virtutis 19. Hinc s. Thomas: « Ae14 15 10 17 18 Vid- Accidentis non est accidens (litt. A: eff. 12). Vid. e. Thom., I, q. XXVIII, a. 3 c. ( Quid nomine suppositionis intelligatur. explicabitur litt. S. Vid. litt. I: dist. 26. In lib. HI Sent., Dist. X, q. I, a. 2 sol. 3 c. I Cf. hic: diet. 3. :: 334 :; EFFATA Q qualitas est proportio aliquorum habentium unam quan­ titatem 20 ». Ita duae magnitudines, duorum pedum sin­ gulae, dicuntur aequales; sin una duorum, altera trium sit pedum, inaequales erunt. Attamen rerum aequalitas su­ mitur etiam ex convenientia, vel communicatione illaru in aliqua forma secundum camdem rationem, et eumdem modum. « Quaedam, ait s. Thomas, dicuntur similia, quae communicant eamdem rationem, et eumdem modum, et haec non solum dicuntur similia, sed aequalia in sua simi­ litudine21 »; c. g.: duo nec magis, nec minus alba. 11, Quantitas non habet contrarium. Contraria enim proprie dicta se mutuo expellunt ex eodem subiecto 22 ; quantitas autem non expellit, sed potius expostulat alte­ ram, puta corpus superficiem, superficies lineam; quanti­ tas ergo, ut quantitas est, quantitati non est contraria. Hinc magnum et parvum non sunt contaiar, sed relata. 12. Quantitas impedit actionem form.ae. Quod, ut a s. Thoma explicatur, intelligendum est, « per accidens, in quantum scilicet omnis quantitas continua est in materia: forma autem in materia exsistens, cum sit minoris actualitatis, est per consequens minoris virtutis in agendo: unde corpus, quod habet minus de materia, et plus de forma, si­ cut ignis, est magis activum. Supposito autem modo actio­ nis, quam forma in materia existons habere potest, quanti­ tas coaugct magis, quam minuat actionem; nam quanto corpus calidum fuerit maius, supposita aeque intensa caliditate, tanto magis calefacit 23 ». 13. Quantitas non suscipit magis et minus. Nempe quantitas secundum suam naturam et essentiam non inten­ ditur, aut remittitur. Nam minima quantitas aeque per­ fecta est quantitas, sicut ct maxima; siquidem linea, e. g., unius digiti non minus participat definitionem et essentiam lineae, quam quae est mille cubitorum; et numerus ter­ narius non minus participat rationem numeri, quam mille20 21 22 23 In lib. I Sent., Dist. XIX. q. I. «. l ad 4. I, q. IV. a. 3 c. Vid. litt. C: eff. 20. Contr. Gent., lib. Ill, c. 69. ■ : 335 : : EFFATA narius. Illud tamen concedendum est unam quantitatem posse maiorem, aut minorem esse alia; nam linea mille pe­ dum maior est linea unius digiti, et numerus millenarius maior est ternario; sed hoc non quidem significat intensionem naturae quantitatis, sed extensionem 2I, quantitas enim per additionem partium augmentatur 28. 14, Quantum additum quanto facit maius. « Intolli· geudum est, ubi utrumque dicitur quantum secundum canidem rationem; sed ubi unum est ratio alterius, quod sit quantum, hoc non oportet: sicut si lignum est longum, erit linea longa, nec oportet, quod lignum cum linea sit longin­ quam linea, quia linea est ratio longitudinis ligni 2fc. 15. Quantum intendis, tantum facis. Hoc effatum a s. Bonaventura ita declaratur: « Tantum, et quantum possunt esse nomina, vel adverbia. Si quantum et tantum sint adverbia, tunc dicunt quantitatem intendendi; et tunc est locutio vera generaliter, sive respectu bonorum, sive respectu malorum, quia quantum actus intendendi est in­ tentus in bonitate, et malitia, tantum operatio exterior est bona, vel mala. Omne enim meritum, ct demeritum ad actum voluntatis reducitur; licet circumstantiae exteriores aliquo modo faciant ad maiorem voluntatis depravationem. Si autem quantum ct tantum sint nomina, tunc dicunt quan­ titatem ex parte intenti; et sic non est generaliter verus ille sermo, quia opus exterius factum non semper commensuratur ei, quod intentio intendit; frequenter enim intendit homo facere magnum bonum, ct facit parvum, quia mo dicam habet charilalcm. Habet tamen aliquo modo verita­ tem in malis, videlicet intendendo, licet non diminuendo, ct prout tantum ct quantum dicunt quamdam comparatio­ nem proportionis, non commcnsurationcm aequalitatis. L’nde qui intendit multum peccare, mullum peccat, quale«•unique opus faciat. Non tamen qui intendit parum pecca24 Vid. Extensive - Intensive (liti. E: dist. 9). 25 In lib. II Sent., Dist. XLII, q. I, a. 1 ad 2. 20 S. Thom., Qq. dispp.. De Malo, q. II, a. 2 ad B. : : 336 : ; EFEATA rc, parum peccat, maxime si opus facit, quod multum ha­ bet de deformitate 27 ». 16. Quae inter se sunt connexa, eadem actione proDOCUNTUR. E. g.: quia radix, ct truncus simul colligan­ tur, fit ut qui trahit unum, trahat et aliud. Item, quia clavus infixus trahi habet cum ipsa connexionem, eodem impetu, quo trahitur clavus, trahitur simul et trabes. Rur­ sus ex eo, quod annuli catenae sunt simul connexi, qui mo­ vet imum, movet et caeteros. Hoc effatum a s. Bonaventura ita exponitur: « Ubi est unum propter alterum, non oportet ibi esse numerationem; sicut si teneam equum per fraenum, per prius teneo fraenum, quam equum, quia equum teneo mediante fraeno; non tamen duplici tensio­ ne teneo utrumque, sed unica 28 ». 17. Quae in superioribus sunt unita, sunt multi­ plicata in inferioribus; et vicissim: Quae sunt dispersa in inferioribus, sunt unita in superioribus. E. g. : na­ tura humana universim spectata est una: et in individuis eat multiplicata, ita ut tot sint naturae humanae particu­ lares, quot sunt homines; vicissim, etsi inulta sint obiecta sensuum exteriorum, tamen omnia efficiunt unum obiecItim adaequatum sensus communis, qui totam potentiam sensitivam complectitur: nam potentia superior respicit aliquam universaliorem rationem, quam potentia infe­ rior 2<·'. Item, quae sunt unum in Deo propter infinitam Eius excellentiam, distinguuntur in creaturis; et vicissim. quae sunt distincta in creaturis, sunt eminentiori modo unum in Deo, qui est ipsa plenitudo essendi 30. 18. Quae UNI ET EIDEM SUNT' EADEM. SI NT EADEM Ιλ- TER SE 31. =' In lib. II Senl., Dist. XI, a. I, q. 2 resol. · Vid. etiam s. Thom., P 2a0, q. XIX, a. 8 c■„ et Qq. dispp.. De Malo. q. II. a. 2 ad 8. 2* In lib. IU Sent., 1Dist. XXI, a. I, q. 3 ad arg. - λ id. I bi urium propter alterum, ibi tantum unum (liu. I : eff. 3». 29 Vid. litt. P: eff. 16. 30 Ilinc etiam vides, cur anima intellectiva, cum una sit, per­ tectiones animae tum vegetativae, tum sensitivae in se coniplectalur. 3» Vid. litt. E: eff 2. :: 337 :: Q EFFATA 19. Qui potest MAIUS, potest et minus. In primis patet hoc effatum accipiendum tantum esse « in his. quae pertinent ad potestatis perfectionem, non autem in his, quae important potestatis defectum 32 ». Unde, quemadmo­ dum subdit s. Bonaventura, « eo potentius esse illud, cui omnia sunt possibilia, verum est de his, quae posse est potentiae nobilis; nam si posset aliquid, quod non sit de nobilitate potentiae, quanto magis illud posset, tanto ma­ gis adversitas el perversitas possent in illum..., ct ita tanto minus esset potens 33* ». Deinde locum habet, cum agitur de iis, quae ad eumdem ordinem spectant, ideoque minus talc est, ut maiori subiicialur. Hinc avis volare potest, ho­ mo vero non potest, quia avis non subiicitur homini, ne­ que in eo continetur: « Non oportet, ut quod facit maius, faciat minus, nisi sit ad id ordinatum 31 ». Quod etiam a Seraphyco Doctore adnotatum fuit: « Qui potest in maius, potest in minus; dicendum quod verum est, si aequaliter ordinatur ad utrumque; nam si habet ordinationem ad maius, et non habet ordinationem ad minus, quamvis pos­ sit in maius, non tamen sequitur quod in minus 35 ». Ea­ dem ratione illud, Quidquid potest virtus inferior, potest et superior, intelligendum est de virtute superiori, quae est eiusdem generis et ordinis cum inferiori; modus enim operandi sequitur modum essendi 3G. Quod si virtus supe­ rior non solum sit superioris gradus, sed pertineat ad su­ periorem ordinem rerum, tunc potest non eodem, sed no­ biliori ct eminentiori modo illud, quod potest inferior. Ita intellectus cognoscit obiecta sensibilia eminentius, quam sensus, hic enim ea percipit materialiter, el concre­ te; ille vero immaterialiter, et abstracte 37. 32 Qq. dispp., De Pot., q. I, a. 6 ad 8. ' ; /n lib. 1 Sent., Dist. XLH, a. I, q. 3 ad arg. Hinc s. Au­ gustinus: « Non potest (Deus) peccare, non potest mentiri, non po­ test falli: tanta non potest; quae si posset, non esset omnipotens»; Serm. CCXIII, c. I, n. 1. 31 In lib. IV Sent., Dist. XXVIII, q. III, a. 2 ad 2. 33 In lib. I Sent., Dist. XLI, a. I, q. 1 ad arg 3« Cf litt. M: eff. 17. 37 Vid. s. Thorn., I, q. CX, a. 2 ad 2. :: 338 :: i EFFATA 20. Quidquid causa prima cum secunda efficere potest, HOC potest sola causa prima. Cum enim a cau-a prima, idest a Deo, creaturae suam agendi vim accipiant, sequitur ut Deus possit ex se producere omnes illos effe­ ctus, quos, assumpta aliqua creatura, tamquam instru­ mento, produceret: « Voluntas Divina est causa prima et universalissima et actualissima. Ideo potest in totum ef­ fectum, et in totam rei substantiam, etiam sine adminicu­ lo alterius causae; nec aliqua causa potest aliquid vel mo­ dicum sine ipsa 38 ». At vero, modus productionis non es­ set idem, siquidem effectus, qui producitur simul a Deo. et a causa naturali, est prorsus naturalis; simulque depen­ dentiam creaturae a Deo, necnon ipsius Dei immensam Bonitatem, eo quod vim agendi creaturis largitur, magis magisque manifestat. Hinc perperam ex prolato axiomate colligunt Occasionalistae frustra a Deo adhiberi causas se­ cundas 3J. Rursus, non potest a sola causa prima procede­ re actio libera hominis, servata hominis libertate, alioquin simul esset libera, et non libera. 21, Quidquid dicitur de definitione, dicitur de de­ finito. Hoc verum est de praedicatis realibus; non item de praedicatis rationis, sive intentionalibus 40. Non enim recte dixeris: Definitio est modus sciendi: ergo et defini­ tum. Insuper intelligendum est de iis, quae definitioni, vel definito conveniunt quoad rem substratam, qua ratione unum sunt: perinde enim est, si dicam: homo currit: ac si animal rationale currit; non autem de iis, quae defini­ tioni, vel definito conveniunt formaliter, sive ut substant his notionibus; sic enim opponuntur, neque definitio est ipsum definitum. Quod enim definitio explicet definiti es­ sentiam, eaque notior sit, hoc competit ipsi, ut definitio cet, cl a definito distinguitur. 22. Quidquid est in effectu, est in causa. Omnis quippe perfectio effectus debet aliquo modo contineri in 38 S. Bonav., /n tî&. I Sent.. Dist. XLV, a. II, q. 2 resol. 3" Vid. liti. C: eff. 8. 40 Quidquid luire vox significet, vid. liti. /: dist. 26. : : 339 : : EFFATA EFFATA causa, nempe vel formaliter, vel eminenter, vel virtualiter 41. Secus enim aliquid haberetur in effectu, cuius exi· stentiae ratio sufficiens non esset in causa, seu effectus ali­ quis sine causa esset, 23. 24, Quidquid movetur, λβ alio movetur 42. Quidquid recipitur, ad modum recipientis reci­ pitur. Hoc effatum duo significare potest: 1° Aliqua debet esse proportio inter recipiens, et receptum, tamquam in­ ter actum, ct potentiam; siquidem in subiecto aliquid re­ cipiente capacitas et dispositio ad illud recipiendum requi­ ritur; ita ut, prout maior, vel minor est huiusmodi pro­ portio, et capacitas, maior, vel minor sit receptio. E. g.: fons eadem hora tantumdem aquae effundit; ex pluribus tamen vasis, quae ad aquam recipiendam apponuntur, non omnia tantumdem capiunt; nam quae sunt ore angustiori, minus capiunt, quam quae laxiori. Item, qui docet, omnes eadem opera docet, sed non omnes aeque doctrina imbuun­ tur, >ed quisque pro ingenii sui modulo. 2° Quidquid reci­ pitur, non recipitur necessario secundum modum pro­ prium, sed secundum modum cius quod dicitur recipere. Hinc materialia recipiuntur in intellectu, non realiter ct materialiter, sed spiritualiter ct intentionaliter. Unde co­ gnita, ut passim docet Angelicus, sunt in cognoscente se­ cundum modum cognoscentis. Neque mirum, si aliqua virtus spiritualis recipiatur in re corporea; puta in aqua est aliqua virtus producendi gratiam. Nam « virtus spiritualis non potest esse in re cor­ porea per modum virtutis permanentis, et completae. Ni­ hil tamen prohibet, in corpore esse virtutem spiritualem instrumentaliler; in quantum scilicet corpus potest move­ ri ab aliqua substantia spirituali ad aliquem effectum spi­ ritualem inducendum; sicut et in ipsa voce sensibili est quaedam vis spiritualis ad excitandum intellectum homi­ nis, in quantum procedit a conceptione mentis. El hoc mo­ do vis sniritualis n n ut il m nrilinnn. spiritualis est in Sac.rnmAntie Sacramentis, ili in ii quantum ordinanI I Vid. has voces, litt. F; dist. 19. Vid. litt. O; eff. 9. hir a Deo ad effectum spiritualem 43 ». Ad cuius maiorem perspicuitatem adnotanda est disparitas inter accidens cor­ poreum et spirituale. Accidens enim corporeum expostu­ lat subiectum extensum, nec recipitur in subiecto, nisi per quantitatem, et idcirco in subiecto spirituali recipi nequit. Accidens autem spirituale incompletum et transiens, cum magis sit propter terminum, quam propter subiectum, non debet talem proportionem cum subiecto servare, unde po­ test supernatural iter recipi in subiecto corporeo. Nuinquam autem illud effatum intelligendum est hoc modo: Quidquid recipitur, afficitur natura et conditioni­ bus recipientis, atque redditur tale, quale est ipsum re­ cipiens. Sic enim anima rationalis, dum informat corpus, fieret corporea, et indueret omnes corporis qualitates. 25. Quod advenit enti in actu est accidens. Per ens in actu intelligitur ens simpliciter, seu omnino iam subsi­ stens, el per se non ordinatum ad aliud tamquam pars, aut eius internum complementum Itaque sensus effati est: Quidquid advenit alicui iam existent!, et iam perfecte constituto in esse personali, vel substantiali, accidentaliter advenit. Quod si illud, quod advenit alicui assumatur ad unum esse personale, tunc substantialiter ipsi adveni­ re dicitur: ut patet in Christo, in quo unio Verbi cum na­ tura humana non est accidentalis, sed substantialis 15; si­ quidem « humana natura sic advenit Personae Divinae, quod non adiaceal extrinsecus, nec dicit modum inhae­ rendi, sed ipsius hypostasis substantiam ct naturam 46 ». 26. Quod est per aliud, reducitur ad illud, quod EST PER SE, tamquam in prius. Sic motum ab alio redu­ citur in primum movens seipsum. Item in syllogismis, con­ clusiones, quae sunt nota ex aliis, reducuntur in prima principia, quae sunt nota per seipsa. « Omne, quod est t 43 3, q. LXI1, a. 4 ad 1. · Quomodo virtus spiritualis sit in Sa­ cramentis non quasi ens fixum, explicatur in lib. /I Sent.. Dist. I» q. I, a. 4 sol. 2 c. 44 Vid. Actui repugnat accidere actum (litt. A; eff. 31). 45 Vid. litt. A: dist. 17. 46 S. Bonav., In lib. Ill Sent., Dist. IV, a. I, q. 3 ad arg. Q EFFATA per aliud, inquit g. Thomas, reducitur ad id, quod est per se, sicut palet de accidente, et substantia 47 ». Et ali. bi: « In omnibus, ea, quae non per se insunt, reducuntur in aliquid, quod per se inest, sicut in primum 48* ». Qua­ propter bonum commune est principium motivum volun­ tariorum, quippe quod voluntas in illud naturaliter, ac proinde per se tendit t0. Ex hoc effato autem haud inferri potest, mala, quae sunt in mundo, ad aliquid, quod est per essentiam suant malum, reduci. Nam « nullum ens dicitur malum per par­ ticipationem, sed per privationem participationis; unde non oportet fieri reductionem ad aliquid, quod sit per es­ sentiam malum 50 ». 27. ESI PER 28. est per essentiam, est causa eius, qlod participationem 51. Quod Quod est prius composito, non existit per exiSTENTIAM COMPOSITI. Hoc effatum haud intelligendum est de eo, quod est prius instar inchoationis entis. Nam ma­ teria prima, cum sit aliquid incompletum, et versatile, nul­ lam sibi propriam existentiam habet, sed solum existit per existentiam totius compositi, quam recipit per formam; sicut corpus vivit per totius animalis vitam, quam reci­ pit per animam 52. Idem dicatur de formis, quae a ma­ teria pendent, siquidem esse non proprie ipsis, sed potius per ipsas composito substantiali convenit. « Formae, in­ quit s. Thomas, secundum esse a materia dependentes, non ipsae proprie habent esse, sed composita per ipsas 53 ». Itaque prolatum theorema accipiendum est de eo, quod instar entis completi est prius composito, seu quod non ita ad compositum constituendum concurrit, ut in illo suum esse adipiscatur. Existent!a enim est actus entis com47 43 4'» 50 11 52 53 In lib. /r Sent., Dist. VIII. q. I, a. 1 sol. 1 c. P 2-, q. X, a. 1 c. Ibid. I, q. XLIX, a. 3 ad 4. - Vid. litt. M: eff. 1. Vid. lilt. E: dist. 6; litt. O: eff. 10. Vid. lilt. F: dist. 9. Contr. Gent., lib. II, c. 51. :: 342 EFFATA pleli; quocirca illi, quod in ratione entis iam est comple­ tum, convenit existentia sibi propria. Hinc anima homi­ nis non existit per existentiam totius compositi: sed hahet esse in se sibi proprium, quod communicat corpori; ipsa enim etsi habeat naturalem ordinem ad hoc, ut suum esse corpori communicet, atque cum eo unum esse hominis constituat, tamen non est aliquid incompletum in ratione entis, quia a corpore non pendet, ut sit et operetur 5*. 29. Quod est ratio alterius, se habet ad illud, si­ cut formale ad materiale. E. g. : finis est ratio volendi id, quod est ad finem; et ideo refertur istud ad finem, tam­ quam materialiter. Item, principia ad conclusionem com­ parantur, sicut formale ad materiale. Ex quo effato s. Tho­ mas id colligit: « Quia ergo actus voluntatis est ratio, qua­ re actus exterior sit culpabilis, quantum ad hoc, quod est esse peccatum culpabile, actus voluntatis se habet ut forma­ le ad actum exteriorem, et actus exterior se habet non accidentaliter, sed materialiter ad tale peccatum 55 ». 30. Quod existit per aliud est accidens. Circa hoc effatum advertendum est, illud, quod existit per aliud, tamquam per subiectum inhaesionis, esse accidens; sed non illud, quod quocumque modo existit per aliud, puta per opificem, conservatorem, patrem etc. Hinc substantiae incompletae non sunt accidentia, siquidem non existunt per aliud, ita ut alteri, tamquam subiecto, inhaereant, sed ita ut in loto substantiali carum existentia perficiatur. 31. Quod inest alicui per se, non potest separari ab eo. Ratio est, quia « quaecumque per se insunt rei. vel eunt de essentia cius, vel consequuntur essentialia prin­ cipia 56 ». E contrario, quod convenit alicui per aliud. « potest separari ab eo, separato eo, secundum quod ei con­ veniebat. Rotunditas enim a circulo separari non potest, quia convenit ei secundum seipsum: sed aeneus circulus potest amittere rotunditatem per hoc, quod circularis tiVid. litt. F: dist. 13. 55 Qq· dispp., Dc Molo, q. II, a. 2 ad 5. 50 Qq. dispp., De Pot., q. X, a· 4 c: : 3 43 : : Q EFFATA gura separatur ab acre 67 ». Quod effatum sanctus Doctor adhibet, ut substantias immateriales esse incorruptibiles arguat: nam « esse per se consequitur ad formam (hoc est, forma per se ipsam, seu sine aliquo superaddito est deter· minata ad suscipiendum esse). Substantiae igitur, quae non sunt ipsae formae, possunt privari esse, secundum quod amittunt formam; sicut aes privatur rotunditate, secundiuu quod desinit esse circulare; substantiae vero, quae sunt ipsae formae, numquam possunt privari esse; sicut si ali­ qua substantia esset circulus, numquam posset fieri non rotunda: ostensum est autem quod substantiae intellectua­ les sunt ipsae formae subsistentes: impossibile est igitur quod ipsae desinant: sunt igitur incorruptibiles 58 ». 32. Quod natura dedit, tollere nemo iotest. Nem­ pe illud, quod naturaliter nobis inest, non est in potesta­ te nostra, nec nostro subiacet imperio. Natura enim rei est primum in unoquoque 59, ideoque naturalia omne praevertunt dominium. Hinc, cum appetitus ultimi finis no­ bis naturaliter insit °°, sequitur ut ipse non sit de his quo­ rum domini sumus 61. 33. Quod est proprium superioris naturae, non po­ test CONSEQUI NATURA INFERIOR, NISI PER ACTIONEM SUPE­ luna, quae CX se non lucet, fit lucida virtute et actione solis; et aqua, quae per se non calet, fit calida virtute et actione ignis 02 ». Ex quo effato sanctus Doctor colligit, quod cum vide­ re Deum per ipsam Divinam Essentiam sit proprium natu­ rae Divinae, quia idem est ac operari secundum propriam formam, scu per Divinam Essentiam, tamquam per for­ mam, seu speciem intclligibilcm, « nulla intellectualis sub­ stantia potest videre Deum per ipsam Divinam Essentiam, nisi Deo hoc faciente cs ». RIORIS NATURAE, CUIUS EST PROPRIUM. « Sicut 57 58 59 oo 61 92 «3 I. q. L, a. 5 c. Contr. Gent., lib. II, c. 55, n. 2. I, q. LXXXII, a. 1 c. Ibid. Ibid, ad 3. Contr. Gent., lib. Ill, c. 117, η 2 Ibid., c. 52, η. 1. :: 3 ί-4 :; EFFATA 34, Quod naturaliter inest, veriori modo inest Ista comparatio veritatem ha­ bet, quando illud, quod inest accidental iter, non praes upponit illud, quod inest naturaliter; cum autem praesupponit, non habet veritatem: sicut enim melius est bene vi­ vere quam vivere, et bene vivere praesupponit vivere; sic melior est voluntas, quae recte movetur et naturaliter et deliberative, quam naturaliter tantum r,‘ ». quam quod ACCIDENTALITER. « 35. Quod non est de se tale, debet fieri tale per aliud. E. g. : illud, quod ex se non valet producere ali­ quem effectum, numquam illum producet, nisi ab alio re­ cipiat virtutem. Potest etiam hoc effatum redigi ad illud: 5i7u7 potest reduci de potentia in actum, nisi per aliquod ens actu 65. 36. Quod participatur ab aliquo, potest de illo prae­ dicari. Adnotandum est aliquid dupliciter ab alio partici­ pari posse: primo, sicut ratio communis et superior, quo­ modo animal participatur ab homine, vel ratio entis ab ac­ cidente: secundo, ut existens extra eius essentiam, sicut ignis a ferro candenti participatur, et lux solis ab aere. Iam quod primo modo ab alio participatur, potest de illo praedicari, sicut animal praedicatur de homine, et ens de accidente; secus vero illud, quod secundo lautum modo participatur, ignis enim non praedicatur de ferro canden­ ti. nec lux corporis illuminati dici potest esse ipsum cor­ pus illuminans. 37. Quod transit de potentia ad actum, mutatur. Hoc effatum verum est, cum actus est in ipsa re, quae erat in potentia, eique, ut subiecto, inhaeret: quapropter effa­ tum verum maxime est de potentia passiva. E. g.: muta­ tur paries, qui ex albo potentia, fit albus actu; itemque mu­ tatur homo, qui ex indocto fit doctus etc. At falsum est effatum, si actus sit externus ipsi rei, quae de potentia transit in actum, atque ipsam extrinsece denominet; aut 61 S. Bonav., In lib. 11 Sent., Dist. XXXIX, dub. 3. ” Vid. litt. N: eff. 33. : : 345 : : Q EFFATA alias non insit, vel recipiatur in ea, tamquam in subiccto, . vel potentia passiva. Id enim, quod hoc modo transit in actum, non est necesse mutari. E. g. : id, quod antea non videbatur, nunc autem videtur, hoc ipso nullam subit mu­ tationem, quia aliquid videri est denominatio extrinseca. 38. Quod uni est accidens, alteri non est substan- tia c6. 39, Quo MAIOR EST VIRTUS PRODUCENDI, EO MAIOREM Dummodo nempe effectus maior intra possibilia includatur. Hinc ex eo quod potentia Dei est in­ finita, argui nequit, ut effectum infinitum producat; quia effectus infinitus contradictionem involvit. Equidem ad en­ tis creati rationem spectat ut sit participatum, ac proinde finitum Caeterum, licet omnis effectus a Deo creatus in re sit finitus, tamen, quoad modum, « quo fit, est infinitus. Nam etiam minimam muscam creare ex nihilo arguit vir­ tutem infinitam 6a ». EFFECTUM producit. co Vid. litt- A: eff. 19. 67 I, <1- VII» a. 2 c. 68 Cf. litt- A: eff. 22. : : 346 : : Distinctiones. 1, Radix - Initium. Initium dicitur illud, a quo ali• quid exordium sumit. « Initium, ait s. Bonaventura, pro­ prie dicit id, a quo inchoat motus ». Radix autem dicitur illud, in quo aliquid fundamentum habet: « Hoc sensu superbia dicitur initium, omnium peccatorum, prout ini­ tium peccati dicit recessum liberi arbitrii a lege maiestatis; radix vero est pronitas libidinis, quae concurrit ad omne peccatum 1 ». » 2, Rarum - DENSUM. « Densum et rarum in hoc dif­ ferunt, quod in raro est parum de materia sub magnis di­ mensionibus; et in denso multum sub parvis 2 ». Iam, « si­ cut diversitatem speciei in animalibus indicamus ex diver­ sitate figurarum, ita etiam diversam speciem in elementis cognoscimus ex diversitate rari, et densi ». E. g. : « si fiat tanta alteratio, vel permixtio aquae, quod recedatur a ter­ mino raritatis et densitatis aquae, signum est. quod sil spe­ cies aquae transmutata 3 ». 3, Ratio: formalis - obif.ctiva. Γ: Ratio formalis rei consistit in ipsius definitione, seu in attributis essentiali­ bus, prout haec a nobis concipiuntur, nempe prout a parMularibus conditionibus abstrahuntur Ratio obiectiva in 1 2 3 4 S. Bonav., In lib. II Sent., Dist. XLII, dub. 4. In lib. II Sent., Disl. XXX, q. II, a. 1 sol. In lib. IV Sent., Dist. Ill, q. I, a· 3, sol. 2 c. I, q. XLIV, a. 3 ad 3. :: 347 :: R DISTINCTIONES illis ipsis attributis, prout sunt in re. E. g.: « Logicus ct mathematicus considerant tantum res secundum principia formalia... Naturalis autem applicat ad determinatam ma­ teriam 5 ». Vulgo autem Scholastici rationis obiectivae no­ mine indicabant illud esse, quod res habet per modum obiecti cogniti 2G Aliquando ratio formalis denotat id, quod in re est forma, vel formae vices gerit. E. g.: calor est ratio formalis calidi; cognitio est ratio formalis, qua po­ tentia fit cognoscens etc. Ratio formalis hoc sensu idem denotat quod obiectum formale Dicitur vero ratio formalis sub qua illa ratio generalis, per quam potentia, vel scientia attingantur 8. Ratio formalis quae est ratio peculiaris, quae in ratione generali continetur. E. g.: color est ratio formalis sub qua, color viridis est ratio formalis quae, respectu potentiae videndi; vel, si color diri velit ratio formalis quae, lumen erit ratio formalis sub qua. Solent etiam metaphysici distinguere in habitibus, qui cir­ ca cognitionem versantur, rationem formalem ex parte rei cognitae a ratione formali ex parte cognoscentis. Illa attin­ gitur ab ipso habitu, et est medium, per quod assentiinur veritati, e. g., quantitas discreta in arithmetica; haec non attingitur saltem directe ab illo habitu; e. g., ahstractio a materia sensibili in scientiis mathematicis. 4, RtTIo FORMALIS: SUB QUA - QUAE. Ratio: INFERIOR - SUPERIOR. Ratio dicitur inferior, prout res intelligit, ct diiudicat secundum principia, quae ex contemplatione rerum existentium sibi ciTormat; dicitur autem superior, prout res intelligit et diiudicat secundum principia aeterna et immutabilia, a quibus principia ex ipsis rebus efTormata veritatem suam mutuantur. E. g.: ra­ tionis inferioris est indicare obediendum esse regi, propterea quod incolumitas societatis id expostulat: ratio supe­ rior cx eo quod Deus, societatis auctor et custos, hoc iu5. 5 ° ' 8 Qq. dispp., De Pot., q. VI. a. 1 ad 11. Vid. litt. (): dist. 7. Ibid. 2» 2’·, q. I, a. 3 c. :: 348 :: R DISTINCTIONES bet; ad quam secundam rationem prima reducitur, quae a natura societatis petitur, quia natura societatis a Deo con­ stituta est ’. Quare « superiori rationi attribuitur sapientia; inferiori vero scientia 910 »; siquidem « sapiens dicitur in * unoquoque genere, qui considerat causam altissimam illius generis1112 ». 6, Ratio: speculatu a 7, Ratione : practica r atiocinata 12. - ratiocinantis 1314 . 8, Realitas - Res. Res distinguitur a realitate, qua­ tenus res concipitur ut totum aliquid integrum, seu ut ha­ bens essentiam aliquam plenam; realitas vero est aliquid minus re; idest concipitur non ut tota res, sed ut aliquid rei. Inde dicitur etiam aliquitas. Haec deslinctio potissi­ mum viget penes Scot istas. Hi enim docuerunt in qualibet re esse plures formas, vel plures actus eiusdem formae, idest varias differentias, per quas natura communis, secundum ipsos propria ct reali existentia gaudens, a generica fit spe­ cifica, atque a specifica fit singularis. Inter has formas, vel eiusdem formae entitates, distinctionem formalem a par· le rei, quam reiecimus, agnoverunt 11 ; atque ipsas appella­ runt rcalitates, formalitates, vel etiam gradus metaphysi· cos, quia per illas natura maxime communis gradatim ad individuam contrahitur. E. g. : in Petro. Scotistarum sen­ tentia, plures realitates inveniuntur, puta esse substantiae, esse viventis, esse animalis, esse hominis, atque ultima rea­ litas, per quam constituitur esse Petri, et haec est Petreitas. Communius vero res distinguitur a realitate, quatenus haec significat illud, quod habet esse extra animam; res autem latissimo sumitur, nempe « ad utrumque se habet, et ad id, quod est in anima, prout res dicitur a reor, reris; et ad id, ( 9Qq. dispp., De Fer., q. XV. a. 2 c. - De hoc duplici rationis actu disserit s. Augustinus, De lib. arb., lib. 1, c. It; De Trin., lib. MI, c. 15. 10 I, q. LXXX1X, a. 9. c. 11 1, q. I. a. 6 c. - Vid. discrimen inter sapientiam et scientiam (litt. S; dist. 1). 12 Vid. Intellectus·. speculativus - praelieus (litt. I: dist. 20). 13 Vid. Formaliter - Realiter · Ratione (litt. F: dist. 24) 14 Vid. ibid. :.· 349 :: DISTINCTIONES quod est extra animam, prout res dicitur quasi aliquid ra- i tum et firmum in natura 15*». M.: « Reduplicatio proprietas est a praedicato inchoans, ct in subiectum procedens, et in ipso manifestans causam inhacrentiae praedicati 20 ». Ex his patet, quod ista propo­ sitio, Aethiops, quatenus est homo, est niger, in sensu re· duplicativo est falsa, siquidem ratio, oh quam Aethiops est niger, cx eo, quod est homo, haud sumitur, secus quisque homo esset niger; quocirca enuncianda est in sensu specificatiro, nempe ita ut significet illum, qui est homo, esse etiam nigrum 21. 9, Realiter - Ratione - Formaliter 1g. 10, Reciprocatio: mutuae consecutionis - mutuae PRAEDICATIONIS - MUTUAE RELATIONIS. Reciprocatio mutuae consecutionis, seu conversio, est affectio propositionum, in quibus subiectum unius fit praedicatum alterius; et contra. - Reciprocatio mutuae praedicationis, seu convertibilitas, consistit in eo quod duo de se invicem vere et universaliter praedicantur, ut homo el esse risibile. - Reciprocatio tan­ dem mutuae relationis, seu convertentia, consistit in eo quod unum ab altero pendet, vel unum potest explicari per alterum. 11, 12, 13, Reductio: ostensiva - ad 14. Reflexe - Directe 22. 15. Regressus - Circulus uniformis 2j. 16. Relativum - Absolutum. Sicut ens a nullo alio dependens dicitur Ens a se, ens vero dependens, ens ab alio, et sicuti ens nulli inhaerens, dicitur ens per se, ens vero alteri inhaerens, ens in alio; ita ens quod ad seipsum est, seu quod ad aliud ordinem non habet, ita ut concipi queat, quin simul cogitetur aliud, cum quo comparetur, di­ citur absolutum ; quod vere est ad aliud, ita ut apprehendi nequeat, quin simul aliud consideretur, dicitur ens relatitum 21. Hinc relatio est ordo unius ad alterum. Appellari solet etiam habitudo, connotatio, respectus, comparatio, ex eo quod unum cum alio conferatur. Porro in relatione haec tria spectanda sunt: 1’ Subiectum, quod refertur; e. g., pater; 2° Terminus, ad quem refertur, seu id quod subiecto ex adverso respondet, quodque dicitur etiam correlatum; cuiusmodi est filius; 3° Fundamentum, propter quod refertur; puta generatio. Hoc dicitur etiam ratio fundandi. impossibile1718 . Reductive - Directe 13. Reduplicative - Specificative. Adhibentur hae voces in propositionibus, in quibus subiecto particula qua­ tenus, vel aliae huitismodi apponuntur. Iam hae aliquando tantum manifestant quamdam subiecti formam, cui attri­ butum refertur; c. g. : Aethiops, quatenus est homo, est ni­ ger; homo, quatenus homo est, videbit Deum. Aliquando vero causam continent, cur subiecto illud praedicatum re­ feratur, seu indicant illam formam esse rationem, oh quam illud praedicatum ad subiectum spectat; e. g. : homo, qua­ tenus homo, est ratione praeditus; homo, quatenus ex con­ trariis componitur, est corruptibilis; Petrus, quatenus est de tali patre natus, est haeres eius. Priori modo illae par­ ticulae specificative, altero modo reduplicative sumi dicun­ tur. « Id, inquit s. Ί hornas, quod in aliqua propositione reduplicatur, cum hoc quod dico, secundum quod, est illud, per quod praedicatum convenit subiecto 19 ». Et Alb. 15 in lib. I Sent., Dist. XXV, q. I, a. 4 sol. 10 Vid. litt. F: diet. 24. Vid. Ostensive Ad impossibile (litt. O: dist. 17). 18 Vid. Directe - Indirecte (litt. D: dist. 13). t« In lib. Ill Sent.. Dist. X, q. I, a. 1, sol. 1 c. R , ! I i ' I . * I I ; 20 Prior. Anal., lib. 1, tract. VII, c. 6. Exemplum reduplicatio­ nis nobis praebet etiam s. Augustinus iis verbis: « Fac misericordiam iniquo, non tamquam iniquo. Nam ipsum iniquum, in quantum ini­ quus est, ne suscipias; id est, ne quasi intentione et amore iniquitatis suscipias eum»; Enarr. in Ps. CII, n. 13. 21 Vid. lilt. F: dist. 22. 22 Vid. lilt. D: dist. 14. 23 Vid. Demonstratio circularis(lilt. D: dist. 6). 24 « Relativum dicimus quod ad alium agnoscendum referimus, ut dum unum nominamus, aliud demonstremus»; s. tulg.. Contra obiectiones Arianorum, Resp. 1. : : 351 R DISTINCTIONES DISTINCTIONES Quia vero relatio est inter subiechiin et terminum, ideo haec dicuntur extrema relationis. R repraesentat, cum notionem hominis, prout haec speciem ____ referimus ad genus animal, vel « tum dicimus, idem eidem idem: nam, secundum quod ratio apprehendit bis aliquod 17. Relatio: ad - in. Si illud, in quo fundatur rela­ unum, statuit illud, ut duo; et sic apprehendit quamdam tio, consideretur in extremis, prout illis inhaeret, sine or­ habitudinem ipsius ad seipsum 28 ». - Denique relatio dine, qui inter unum ct alterum exstremum intercedit, tunc I mixta est ea, in qua ordo unius ad aliud in uno extremo­ relatio fundamentalis, sive conceptus in, existit. Nomina­ rum naturaliter invenitur, in alio ab intellectu ponitur. tur autem relatio formalis, sive conceptus ad, si illud ip­ Quare haec relatio a nonnullis dicitur logica, quia in altesum, ex quo relatio resultat, spectetur, prout ordinem sta­ i rutro termino ordo ad alium est logicus; ab aliis realis tuit inter utrumque extremum. Inde exurgit distinctio in­ 1 Vid. s. Thom., I. q. LXXV, a. 6 c. •'•'358:.· est in recipiente per modum recipien­ 3, Respective - Absolute 47. Rationes contrariorum in intellectu non sunt contrariae. Nimirum contraria iuxta se posita magia elu­ cescunt et contrariorum eadem est scientia 2. Dicitur au­ tem in intellectu, ut significetur rationes contrariorum su­ bjective, prout in intellectu recipiuntur, non esse contra rias, nam ipsae ab intellectu secundum modum sui esse recipiuntur, ac proinde in eo, quod aliquid intelligibile et spi­ rituale sunt, conveniunt. Quare non possunt esse contrariae, nisi obiective, quatenus, cum contrariae sint res, a quibus proficiscuntur, ipsae relatae ad res sunt contrariae. Iam haec contrarietas non accidit, nisi ratione veri aut falsi: veritas autem ct falsitas non inveniuntur in anima ex parte subiecti. sed ex parte obiecti, secundum illud: Ab eo quod res est, vel non est, oratio dicitur vera vel falsa 3. Receptum J i R : : 359 : : R FFFATA EFFATA ferantur, nisi enim id liat, converti non poterunt, ut ei ca* ( put ad animal referatur, non cum cq convertetur; nani li­ cet omne caput sit alicuius animalis, tamen non omne ani­ mal caput habet, ut videre licet in vermibus, ostreis, echi nis, et aliis nonnullis. Denique illud monendum est cum s. Thoma, quod « quamvis relativa consequntur se in esse, non tamen consequuntur se in aliis praedicamentis; non enim sequitur, si pater est musicus, quod filius est musi­ cus 9 ». I 5. Relata non habent contrarium. Nempe si relata spectentur secundum illud accidens, quod est eorum funda­ mentum, tunc possunt habere contrarium, vel non, prout illud capax sit contrarii, vel non. E. g., relativa, quae fun­ dantur in qualitate, habent contrarium, puta virtus contra­ ria est vitio; secus vero ea, quae innituntur in quantitate. Quod si relata considerentur, prout ad aliquid referuntur, non habent quidem contrarietatem proprie acceptam, puta. scientia non est contraria scibili, sed tantum oppositionem relativam cum eo habet. Porro haec oppositio est minima omnium oppositionum l0*, ideoque efficit ut relata non se mutuo destruant, sicut contraria, sed tantum ut sibi e re­ gione respondeant. Inde evenit ut huiusmodi oppositio etiam in Divinis haberi possit, quia ex ea non aliqua enascitur privatio, sed sola realis distinctio, quae insuper non respi­ cienda est secundum rem absolutam, nempe essentiam, in qua est summa unitas, et simplicitas, sed secundum rem re> lativam H. Sic Pater ct Filius distinguuntur in Divinis per oppositionem relativam 12 ». 6. Relata non suscipiunt macis et minus. « Relationes, ait s. Thomas, non recipiunt magis, et minus 13 ». Su­ bauditur per se. Non enim relatio crescit aut decrescit ra tione sui. E. g. : unum duplum non est altero magis du­ plum, nam res longa duobus palmis tam est dupla in pal9 10 i’ 12 13 In lib. I Sent., Dist. XXI, q. I, a. 2 sol. Vid. Jitt. C: eff. 23. I, q. XXVIII, a. 3 c. Vid. luram cit. 1’ 2‘”, q. LXXXII, a. 4 c. : : 3G0 : : R mo, quam res longa duabus ulnis est dupla in ulna. Vt possunt suscipere magis ct minus, seu possunt intendi aut remitti ratione fundamenti, nempe propter aliquam funda­ menti mutationem. E. g. : in calido, ut quatuor, est maior similitudo cum calido, ut tria, quam cum calido, ut sex, non quia ipsa relatio similitudinis, per se, quatenus relatio est, suscipiat intensionem, vel remissionem, sed quod hanc denominationem sortiatur ex fundamento, scilicet ex ca­ lore. Item, cum paries minus albus dealbatur, fit similior alteri maxime albo, ratione ipsius albitudinis, quae augetur. 7. Relata sunt simul natura. Relata sunt simul na­ tura, quatenus simul affirmari debent aut poni, simulqnc negari aut tolli, ut, si alterum dicas, necessario alterum admittendum sit, et si neges alterum esse, necessario quo­ que debeas alterum negare. Ut si dixeris patrem esse, ne­ cessario consequetur etiam esse filium, ct si dominum, ne­ | cessario esse servum. Quod si dicas servum non esse, etiam non erit dominus 14. Haec autem connexio in eis existit ex co quod sicut unum relatum est causa relativi esse alterius, ita hoc illius; e. g. : non minus causa est Orestes, cur Aga­ memnon appelletur pater, quam Agamemnon causa, cur * Orestes vocetur filius; si enim nunquam habuisset liberos, I nunquam meruisset nomen patris. Quare « quod relativa posita se ponant, non habent ab eo quod sunt opposita, sed habent ab eo, quod a se invicem dependent secundum in­ tellectum; quia sic utrumque est finis et terminus alterius, et sic unum non potest poni sine reliquo: quia quod poni­ . tur esse finitum per intellectum alterius, non ponit esse fi­ nitum ante intellectum illius, nec habet esse sine illo 15 ». ' Porro hoc effatum aecipiedum est de relatis formaliter sumptis, quatenus relata sunt, sive quoad additam relatio­ ( nem. Sic enim, uno posito, ponitur alterum, et, uno subla­ to, aufertur alterum; nam pater non est prius pater, quam I habeat filium, neque filius est prius filius, quam habeat patrem. Revera si relatum, prout relatum est, sine eorrelaNominum, quae ad aliquid sunt, alterum quodammodo in I altero case suum habet, et, sublato uno, alterum etiam interit »; s. Cyrill. Alex., Thesaur., Assertio XI. 4 13 Alb. M., De Praedicam, tract. A II, c. 3. :: 3G1 :: R EFFATA EFFATI R 8. Relata sunt simul cognitione 19. Hinc qui novit to esse posset, turn non haberet esse ad aliud; ac proinde unum relatorum, novit ct alterum. Quod effatum eaindem, desineret esse relatum. Non item accipi potest de relatif quam praecedens, explicationem admittit. Quare: 1" intclmaterialiter suintis, quatenus sunt quaedam entia absoluta: ligendum est, de relatis non materialiter, sed formaliter sic enim pater prius habet esse hominis, quam filius. In­ super intelligendum est de relativis mutuis. Nam in rela­ ’ consideratis. 2° Cum relatio in utroque extremo est realis, conceptus unius extremi conceptum alterius eecum involvit, tivis non mutuis, sublato termino, in quo fundamentum est etvicissim; e. g. : conceptus effectus conceptum causae, et logicum, tollitur quidem terminus, in quo fundamentum est conceptus causae, prout causa est, conceptum effectus in real e; ast, illo posito, necesse non est, ut iste simul pona­ Ise includit; namque tum relatio causae ad effectum, tum tur; e. g. : sublato scibili, scientia tollitur, quia scientiam huius ad illam est realis. At, si relatio in uno extremorum sine re, quae scitur, esse repugnat; at, posito scibili, ne­ sit realis, in altero sit tantum rationis, tunc per conceptum cesse non est poni scientiam, quia aliquid posset sciri, quin illius extremi, in quo relatio est realis, ad conceptum alte­ sit quispiam, qui illud sciat. Item, sublato sensili, haud posrius extremi, in quo relatio est rationis, mens nostra assur­ sibile est ullum sensum esse, quia sensus alicuius rei, nem­ git, sed non vicissim. E. g. : conceptus entis contingentis ad pe sensatio, sine re, quae sentitur, est notio, quae seipsam mentem nostram revocat conceptum Entis necessarii; at destruit; at non repugnat esse corpora, quin sit ullum ani­ huius conceptus ad contingentis conceptiun nos necessario mal, quod ea sentit; ita ut, posito sensili, necesse non sil non perducit; nam relatio Entis necessarii ad contingens est ut sensus ponantur. Quocirca relativa non mutua non sunt simul natura. Hinc s. Thomas: « Dicendum, quod illa re­ ■ realis in isto, non vero in illo, cum Ens necessarium sine contingente existcrc possit, atque per huius existentiam, lativa sunt simul natura, quae pari ratione mutuo referun­ praeter quamdam denominationem, nihil novi acquirat. tur, sicut pater ad filium, dominus ad servum, duplum ad Secundum hanc explicationem, istud effatum, monente dimidium. Illa vero relativa, in quibus non est eadem ra­ f. fhoma, critérium logicum nobis suppedidat, ex quo fa­ tio referendi ex utraque parte, non sunt simul natura, sed cile cognosci possit, utrum duo termini relationis sint simul alterum est prius naturaliter; sicut etiam Philosophus dicit naturo, necne: « Si enim unum (relativorum) in suo intel­ ile sensu ct sensibili, scientia et scibili 16 ». Nisi quod cum lectu claudat aliud, et e converso, tunc simul sunt natura, in relatione non mutua terminus logicus tamquam actu re­ sicut duplum et dimidium, et pater et filius, et similia. Si latione habens ad terminum realem sumitur, tunc ambo sunt autem unum in sui intellectu claudat aliud, et non c con­ simul natura, siquidem « relatio secundum actum exigit duo verso, tunc non sunt simul natura, et hoc modo se habent extrema in actu exislcre 17 ». E. g. : « scibile, secundum mo­ scientia et scibile 19 ». dum suae significationis, praeexistit scientiae. Sed, si acci­ piatur scibile, secundum actum, tunc est simul cum scientia Praeterea haec circa idem effatum prae oculis habenda secundum actum; nam scitum non est aliquid, nisi sit cius sunt: 1° Qui novit unum relatorum, novit et alterum, in­ scientia 18 ». definite quidem, at non semper definite, scilicet cognoscit esse alterum, non vero quodnam illud sit. Ita qui scit PeQq. dispp., De Pot., q. V II, a. 8 ad 1. Unde concludit: «Et 'ic. patet, quod non oportet quod Deus et creatura sint simul natura, cum non sit eadem ratio referendi ex utraque parte ». 17 In lib.I Sent., Dist. XXX, q. 1, a. 1 sol. I, q. XIII, a. . ad 6. Quocirca Deus «non potest referri ad creaturas ut actuale principium creaturae, nisi creatura existente in actu »; In lib. I Sent., loc. cit. : : 362 : : 19 « Nomina relativa non per se et seorsum intelliguntur, ut reliqua nomina, sed omnino ea etiam, quorum respectu dicuntur, tipiificant»; s. Cyrill. Alex., Thesaur., Assort. XI. «Nomina, quae ad aliquid sunt, aut quacumque ratione respectu alterius dicuntur, simul et intellectu ct natura sunt »; ibid. 29 I, q. XIII, a. 7 ad 6. :: 363 :: R effata EFFAl A trum esse patrem, illico cuius pater sit non cognoscit: licet alicuius esse certo cognoscat: item, qui novit Aristotelem esse praeceptorem, is etiam perspectum habet, aliquem eius esse discipulum, quamvis nec Alexandrum norit, nec Theo­ phrastum. Dicitur non semper; nam qui unum relatorum novit definite, perfecte, et certo, in suo peculiari relato· rum gradu, is quoque definite, certo et exacte novit alte­ rum eodem gradu illi c diametro respondens. 2° In relatis aequiparantiae non solum cognoscitur existenlia correlati, sed et proprietas. Si enim cognoscam hunc parietem esse similem alteri, et hunc parietem esse album; etiam cogno­ sco alterum parietem osse album; alioquin nihil milii con­ stabit de similitudine. At in relatis disquiparantiae non aliud necessario cognoscitur, quam existentia correlati: ad hoc enim, ut cognoscam dominum, satis est, si cognoscam existerc aliquem eius servum. 9, Relata per se mutuo definiuntur. Nempe rela­ ta mutua, quatenus ad invicem referuntur, mutuo se defi­ niunt. Sic pater, ut pater, definitur per filium, et filius per patrem, idque si non expresse, saltem tacite et impli­ cite; siquidem pater dicitur, qui genuit filium, et filius dicitur, qui a patre genitus est. Hinc relata vere et pro­ prie dicta huiusmodi sunt, ut, cum unum per veram defi­ nitionem cognoscatur, cognoscatur et alterum. Cum enim r. latorum esse in mutua ista relatione sit positum, sequi­ tur ut unum ipsorum necessario sumendum sit in alterius definitione. Inde fit, ut regula illa, quae circulum in defi­ nitionibus vitandum esse iubet, in absolutis locum habeat, non item in relatis. Nam si quidquam tum intelligitur, cum intelligitur prout in se est, liquet ea, quae non sunt per se, sed per aliud, non ex se, sed ex alio, per quod sunt, intelligi oportere. Quamvis nec sit omnino circulus, quia scilicet relata se definiunt sub diverso respectu: nam filius definitur per patrem, ut a se respectum; pater vero definitur per filium, tamquam respiciens ipsum. Accedit quod relata non tam per se mutuo, (piam ad se mutuo de­ finiuntur; ponitur enim correlatum in definitione relati, non quod in essentia eius sit, sed quod ad illud referri sit ipsi essentiale. : : 364 : : R 10. Relatio habet esse imperfectissimum. Cuius ra­ tio est, quia esse relationis non solum, uti reliqua acciden­ tia categories, ab esse substantiae, sed etiam, secus ac il­ la, ab esse cius, ad quod substantia per ipsam refertur, pendet: « Debilitas esse relationis consideratur secundum inliaerentiam sui ad subiectum, quia non ponit aliquid absolutum in subiecto, sed tantum per respectum ad aliud*1 ». Clarius alibi: « Relatio realiter substantiae ad­ veniens ct postremum, ct imperfectissimum esse habet. Poelremuni quidem, quia non solum praeexigit esse substan­ tiae, sed etiam esse aliorum accidentium, ex quibus cau­ satur relatio; sicut unum in quantitate causât aequalita­ tem, et unum in qualitate similitudinem. Imperfectissimum autem, quia propria ratio relationis consistit in eo, quod est ad alterum; unde esse cius proprium, quod substantiae superadditur, non solum dependet ab esse substantiae, sed etiam ab esse alicuius exterioris 22 ». 11, Relatio non tacit compositionem. Hoc intellegi­ tur de relatione, quatenus habet esse ad aliud, seu quate­ nus dicit ad. « Relatio, secundum rationem suam non ha­ bet quod sil aliquid, sed solum quod ad aliud referatur; unde secundum rationem suam non ponit aliquid in su­ biecto23 ». At relatio, prout dicit in. componit cum su­ biecto cui inhaeret: « Relatio quae habet esse in creatura, habet aliud esse, quam sit esse sui subiecti. unde est aliquid aliud a suo subiecto 24 ». 12. Relative dicta possunt de novo praedicari de iliQUO absque huius MUTATIONE. Nempe illa, quae absolute dicuntur, si novam accipiant praedicationem, mutantur 21 In lib. 1 Sent., Dist. \ 111, q. IV, a. 3 ad 1. « Sic autem non ed in Deo, non enim habet aliud esse, quam esse substantiae »; Qq. 'lhp/>.. De Pot., q. VIII, n. 1 ad 4. 32 Contr. Gent., lib. IV, c. 14. 33 In lib. I Sent., Dist. XX, q. 1. a. 1 sol. 21 Ibid. Dictum est in creatura, quia « in Deo nihil est. quod habet esse aliud ab Ipso; esse enim sapientiae est ipsum Esse Divinum, et non superadditum; et similiter esse Paternitatis ibid. ■ Vid. litt. D: dist. 9. ubi etiam explicatum est. quid significet dicere < 15 16 Cf. litt. /V: dist. 3; ibid: eff. 8; litt. O: dist. 5. Vid. litt. O: dist. 4. Qq. dispp-, De Ver., q. I, a. 12 c. Vid. litt. J: dist. 2. Idem discrimen observatum fuit a s. Damasceno. Dialect., Vid. litt. C: dist. 17. Vid. Actu: signato - exercito (litt. A: dist. 24). Vid. litt. P: dist. 66. : : 371 : : s DISTINCTIONES DISTINCTIONES debet ct potest concipi prius alio, quod est hoc ipso po­ sterius. E. g. : actus Divini Intellectus et Voluntatis, qui certe non habent prioritaiem naturae, aut temporis, non aliter distingui possunt, et debent, nisi prioritate signi. Hinc s. Thomas: Quamvis in naturalibus, quorum ef­ fectus sunt nobis magis noti quam causae, signum eit id, quod est posterius in natura; tamen de ratione signi pro­ prie accepta non est quod sit prius, vel posterius in natu­ ra: sed solummodo quod sit nobis praecognitum 1;. 12. Signum: sensibile - rationale. Signa sensibilia sunt illa, quae sensibus oblata memoriam excitant, ct qua­ si monendo ducunt nos in cognitionem alicuius rei, E. g.: fumus est signum sensibile ignis. Signa autem rationalia di­ cuntur, quae ratione demonstrant id, cuius sunt signum. Hoc modo viventis motus significat animam; vel quicum­ que effectus est signum causae; vel α quodeumque notum, in quo aliquid cognoscitur * 18* ». Illa commonentia, haec demonstrantia appellari solent- 13. Signum: speculativum - practicum. Speculati­ vum est illud, quod non efficit rem significatam; e. g., oli­ va respectu pacis. Practicum quod efficit id, quod signifi­ cat; e. g., boreas respectu frigoris. Ita etiam Sacramenta Novae Legis sunt signa practica gratiae 10. 14. 15. Similitudo - Aequalitas 20. Simplicitas: metaphysica - physica - logica. Op­ ponuntur variis compositionum generibus, de quibus ali­ bi diximus 21. 16. Sim'pliciter 17.Simpliciter - Personaliter 22. Secundum quid. « Simpliciter po­ test accipi dupliciter. Alio modo simpliciter idem est, quod 17 18 I9 20 21 22 Qq. dispp., De Ver, q. IX, a. 4 ad 5. Ibid, ad 4. Vid. litt. P: dist. 66. Vid. litt. A: dist. 25; litt. Q: cff. 5; ibid. cff. 10. Vid. litt. L: dist. 11. Vid. Suppositio: simplex - personalis (hic: dist. 44). S omnino, vel totaliter 21 ». Hinc: P simpliciter aliquid tale esse dicitur, cum ita se habet, nullo alio subintellecto; secundum quid vero, cum, ut ita se habere dici po--it. -ub aliqua positione accipiendum est. E. g. : Deus simpliciter existit, seu nulla facta suppositione: creatura autem, se­ cundum quid, nempe supposita Dei Voluntate. 2 Simpli­ citer sub omni respectu; secundum quid sub quodam tan­ tum respectu rem talem esse significat. E. g·: « id. quod est ultimo perfectum, dicitur bonum simpliciter: quod autem non habet aliquam perfectionem, quam debet ha­ bere, quamvis habeat aliquam perfectionem, in quantum est actu, non dicitur perfectum simpliciter, nec bonum simpliciter, sed secundum quid 24. Hinc etiam « nihil pro­ hibet aliquid esse secundum quid simplex, in quantum caret aliqua compositione, quod tamen non est omnino simplex: unde ignis et aqua dicuntur simplicia corpora, in quantum carent compositione, quae est ex contrariis, atque invenitur in mixtis; quorum tamen unumquodque est compositum tum ex partibus quantitatis, tum etiam ex forma et materia 25 ». 3° Simpliciter, aut secundum quid, seu in sensu accommodo de quodam subiecto praedicatum enunciatur, absque ulla, vel cum aliqua contractione. E. g.: substantia cogitans est simpliciter spiritualis; homo secundum quid, seu in sensu accommodo, scilicet quoad corpus, est mortalis. 4° « Consideratur aliquid tale simpli­ citer, prout est secundum seipsum tale. Secundum quid autem, prout dicitur tale secundum respectum ad alterum 26 ». Quo sensu idem significant ac Absolute - Com­ parative 21, vel Secundum quod ipsum - In ordine ad alternni2s; 5° Simpliciter idem significat, ac secundum sui pro­ priam rationem: secundum quid idem est, ac secundum aliam rationem. E. g. : dicitur aliquid ens simpliciter quoad esse substantiale; siquidem ens dicit proprie esse in 23 21 25 2G 27 28 3, q. L, a. 3 c. 1. q. V, a. 1 c. /n lib. Boit. De Hebd., led. 1I, q. ΕΧΧΧΠ, n. 3 c. Vid. litt. A: dist. 3. Vid. hic.: dist. 5. s DISTINCTIONES DISTINCTIONES actu, ac proinde secundum quod primo discernitur ab eo quod est in potentia tantum, nempe secundum esse substan­ tiale. Per actus autem superadditos dicitur aliquid esse se­ cundum quid; sicut esse album significat esse secundum quid 20. Inde iterum patet illud, quod est ultimo perlec­ tum, esse bonum simpliciter; quia « bonum dicit rationem perfecti, quod est appetibile, ct per consequens dicit rationem ultimi 30. 6° Simpliciter convenit alicui illud, quod ei convenit secundum totum; sin secundum partem, dicitur ei convenire secundum quid. Hac autem in re illud mo­ net s- Thomas, quod « si aliquid natum sit convenire ali­ cui, secundum totum et partem, si conveniat ei solum se­ cundum partem, dicitur convenire ei secundum quid, et non simpliciter; sicut dicitur Aethiops albus secundum dentes: secus autem est de eo. quod non est natum inesse, nisi secundum partem, sicut aliquis dicitur simpliciter cri­ spus, si habeat capillos crispos 31 ». ria ct forma. Hoc pertinet ad praedicamentum substan­ tiae. Solidum, vel mathematicum est tergemina rei exten­ sio, qua res corporeas metimur. Hoc pertinet ad praedi­ camentum quantitatis 21, Species: intentionalis - logica. Species logica est notio, quae essentiam pluribus individuis communem exhi­ bet. Ilaec autem dici solet subiicibilis, quatenus respicit genus superius, sub quo continetur; el praedicabilis, qua­ tenus respicit inferiora individua, de quibus praedicatur. Palet autem speciem primo modo non esse aliquid uni­ versale, quia respicit unum tantum, cui subiicitur, ct ha­ bet rationem partis. Insuper species logica alia est media, quae nempe ita est species, ut possit esse genus. Alia est infima, seu specialissima, quae nempe ita est species, ut nequeat esse genus. E. g·: animal est species media, quia, si referatur ad corpus, est species; si ad hominem, est ge­ nus. Homo autem est species specialissima, quia proxime attingit individua. Species intentionalis est quaedam ima­ go obiecti, per quam ipsum cum potentia cognitrice coniungitur, el ab ea attingitur. « Nomen speciei, ait s. Bonavenlura,: importat similitudinem, ct importat cogno­ scendi rationem 34 ». 18. Simultas: Temporis · consequentiae - naturaeDIVISIONIS. Simul tempore dicuntur ea, quae simul in eo­ dem instanti existunt; e. g. : sol et lux existunt simultate temporis, ilemque simul tempore obieclum aliquod vide­ ri, et sonus audiri potest. Simultas consequentiae est in­ ter ea, quae se mutuo inferunt; ut inter risibile et animal rationale', recte enim dico, est animal rationale, ergo et risibile, et vicissim. Simultas naturae est inter ea, quae se mutuo ponunt et destruunt, sed ita ut neutrum sit causa alterius, ut duplum et dimidium; nam si duplum est, dimidium quoque est, et contra. Denique simultas divi­ sionis est in iis, quae eiusdem generis partes sunt, ut ho­ mo et bellua, quae animal in duas species dividunt. 19. 20. Simultate potentiae - Potentia simultatis η 2 Solidum - Physicum. Enunciari solent de corpo­ re. Corpus physicum esi compositum quoddam ex mate29 liti. I, q. V, a. 1 c. 3 0 Ibid. 31 Qq. dispp., q. un. De l nione Verbi Incarnati, a. 3 c. · Cf. I): eff. 5. .12 Vid. lilt. P: dist. 30. : : 374 :: S I EXPRESSA. Species impressa 22, Species: impressa est species intelligibilis quae elaboratur ab intellectu agente, et ab intellectu possibili recipitur . Species exprèsfa est quae ab ipso intellectu possibili ex specie, quam ab intellectu agente excipit, efformatur, ut obiectum ab ea repraesentatum actu cognoscat. Illa est voluti principium, quod intellectum ad cognitionem determinat, ct reprae­ sentat obieclum tamquam intelligibile, ista est veluti ter­ minus operationis intellectus 3 >, seu est illa, in qua intel­ lectus obieclum voluti actu cognitum sibi repraesentat. ” Vid. litt. 10 ♦ EFFATA Hoc effato s. Thomas utitur, ut ostendat non esse aliquid bonum mala esse vel fieri, etsi ea, quae in se mala sunt, ordinentur ad bonum. Etenim malum non or­ dinatur ad bonum per se, sed per accidens *. 4. Semper id, quod est per se, prius est eo, quod est per ALIUD. Hoc effatum consequitur ex illo: Quod est per aliud, reducitur ad illud, quod est per se, tamquam in prius 5. 1. conditionem causae proximae attendi­ tur necessitas vel contingentia effectus. Hoc est: A 2. Secundum causa necessaria semper procedit effectus necessarius, cum illa proxima est. Quod si causa suprema sil necessaria, cau­ sa proxima autem contingens, tunc effectus potest esse con­ tingens. Id sequenti exemplo illustrat s. Thomas: « Sicut germinatio plantae est contingens propter causam proxi­ mam contingentem, licet motus solis, qui est causa prima, sit necessarius 2 ». Exinde illud infert Laudatus Doctor, quod licet scientia Dei, quae est causa prima, sit necessaria, ta­ men scita a Deo possunt esse contingentia propter causas proximas contingentes13. 3. Secundum illud, quod rei competit per se, iudiCATUR DE IPSA, NON ALTEM SECUNDUM ILLUD, QUOD EI COM- 1 Contr. Gent., lih. II, c. 24, n. 3. - I, q. XIV, a. 13 ad 1. Cf. litt. C: dist. 8. 3 Ibid. i 5. Semper id, quod spectat ad naturam, est princi­ pium in quolibet. Natura enim cuiuscumque rei, cum sit essentia ipsius, est primum in unoquoque 6; hinc sicut ipsa est fundamentum omnium, quae rei conveniunt, ita quod spectat ad ipsam, est principium reliquorum. Exinde fit, ut ex cognitione primorum principiorum, quae est naturalis, procedat cognitio conclusionum: atque ex naturali volitione ultimi finis, nempe beatitudinis, oriantur aliae volitiones: cum quidquid homo vult, velit propter finem 7. 6. Semper invenitur unum ut principale et dirigens IN multis ordinatis ad unum. Hoc Aristotelis effatum evin­ cit s. Thomas ex eo quod multi per se intendunt ad multa, unum vero ad unum. Hinc multa nequeunt recte ordinari ad unum, nisi per unum. Inde ratio redditur, cur « socialis vita multorum esse non posset, nisi aliquis praesideret, qui ad bonum commune intenderet 8. Sensibile in actu est sensus in actu. Huius pro­ nuntiati ratio est, quia « ex hoc aliquid in actu sentimus, quod sensus informatur in actu per speciem sensibilis 9 ». Quocirca « sensus in actu est sensibile in actu, non ita quod ipsa vis sensitiva sit ipsa similitudo sensibilis, quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum, sicut ex actu, et 7. 5 G 8 :: 388 :: S petit per accidens. S Sapientis est ordinare. Equidem si quis domum bene ordinatam intraret, cx ipsa ordinatione domus, or­ dinatoris sapientiam colligeret. « Ordinare, inquit s. Tho­ mas, sapientis est. Ordinatio enim aliquorum fieri non po­ test, nisi per cognitionem habitudinis et proportionis or­ dinatorum ad invicem, et ad aliquid altius, quod est finis eorum; ordo enim aliquorum ad invicem est propter or­ dinem eorum ad finem. Cognoscere autem habitudines, et proportionem aliquorum ad invicem, est solius habentis intellectum; indicare autem de aliquibus per causam altissimam sapientiae est; et sic oportet quod omnis ordinatio per sapientiam alicuius intclligentis fiat. Unde et in mecha­ nicis ordinatores aedificiorum, sapientes illius artificii di­ cuntur 1 ». . I, q. XIX. a. 9 ad I. Vid. litt. Q: eff. 26. Vid. litt. /V: dist. 1. I, q. LX, a. 2 c. I, q. XCVI, a. 4 c. I, q. XIV, a. 2. 389 :: s EFFATA EFFATA potentia 10 ». Eadem ratione explicandum est, le in actu est intellectus in actu ll. Singularia cognoscuntur sensu. Quod profecto non inlelligitur de singularibus spiritualibus; haec enim in sen­ sus non incurrunt, licet per accidens et per effecta sensibus percipiantur: « Cognitio sensus non se extendit, nisi ad cor­ poralia; quod cx hoc patet, quod qualitates sensibiles, quae sunt propria obiccta sensuum, non sunt, nisi in cor­ poralibus; sine eis autem sensus nihil cognoscit 15 ». Quam­ quam vero singularia materialia cognoscantur sensu, tamen id non impedit, quominus etiam intellectu cognoscantur non quidem directe, quia intellectus intelligit abstrahendo a ma­ teria lc, sed indirecte, nempe per quamdam conversionem ad phantasmata singularium, a quibus speciem inlelligibilem abstraxit 17. Sense est sincularium. Equidem quidquid actu sentitur, reipsa singulare est. E. g., sensu visus apprehendi- i tur hic, vel ille color non vero color in communi. Id pau­ cis exponit s. Thomas: « Sensus non est cognoscitivus nisi singularium. Cognoscit enim onuiis sensitiva potentia per species individuates, emu recipiat species rerum in organia corporalibus 12 ». Quocirca quae sentiuntur, non possunt esse universalia. Etenim quod sentitur, hoc aliquid est, nem­ pe unum est, et numero definitum, atque hic et nunc est, seu certo loco et tempore circumscriptum est; at universale non est hoc aliquid, neque hic, et nunc est, quia semper est et ubique w. Ergo universale non sentitur. Attamen, ipsa sen­ tiendi facilitas et natura ad universum suum obiectum di­ recta est. E. g. : visus in universum est ita comparatus, ut possit quemvis colorem percipere; nempe feratur in hoc coloratum sub ratione communi coloris, non quidem sub ratione facta communi per intellectum, sed quasi nega­ tive non sub aliqua speciali ratione coloris; idest,, ut ait s. Thomas, « non quia visus cognoscit colorem universalem, sed quia, quod color sit cognoscibilis a visu, non convenit ; colori, in quantum est hic color, sed in quantum est color simpliciter 14 ». Item, appetitus sensitivus fertur in appe­ tibilia singularia sub ratione communi, idest non sub aliqua ratione particulari huius, vel illius boni, non tamen sub ra­ tione communi, quae per intellectum facta sit communis. Bursus, ipsa sentiendi facultas, non vero eius actus fertur in rationem communem obiecti modo a nobis explicatio. At­ que hoc sibi volunt metaphysici, cum sensum esse rei talis, non huius talis docent; siquidem nomine sensus facultatem sentiendi, non vero actum sentiendi, denotant. Effato, quod explicavimus, affine est illud: 8. 10 Ibid., q. LV, a. 1 ad 2. Cf. lilt. I: eff. 20. Contr. Genr., lib. Π. c. 66, n. 2. Vid. hit. U: eff. 13. 1* 2-, q. XXIX, u< ,, :: 390 :· s 9. Si negatio nfgationis causa est, et affirmatio af­ firmationis causa ERIT: ET contra. Hoc inlclligendum de causis, quae omnino et absolute causae sunt: e. g.: ha­ bere pulmonem, est causa respirationis; non habere pul­ monem, non respirandi causa est. Vel, affirmatio multipli­ cationis materiae est causa multitudinis individuorum; ergo negatio huius multiplicationis, quae est unitas materiae, est causa non multitudinis, nempe unitatis ipsius individui. Non autem intelligendum est de iis causis, quae eunt solae causae illationis. In his enim possumus cx affirmatione ante­ cedentis colligere affirmationem consequentis; e. g.: si homo est, sequitur animal esse; sed ex negatione antecedentis col­ ligere negationem consequentis non est tutum : si enim non est homo, non continuo sequitur non esse animal, quia po­ test equus, aut bos esse, aut quidpiam simile. 10. citur Sicut multiplicatur unum ET RELIQUUM 18. 11, oppositorum, ita di­ se habet propositum in proposito, ita op­ positum in opposito. Intclligcndum est, ait s. Bonaventura. Sicut dummodo in utroque eadem ratio spectetur, quia unum al­ teri opponitur. Quocirca, si benefaciendum est amicis, non Contr. Gerit., loc. ciL, n. 3. 16 Vid. lilt, i: eff- 16. ” I, q. LXXXVI, a. 1. 18 Vid. litt. Ah eff. 23. :: 391 ;: EFVATA EFFATA sequitur malefaciendum esse inimicis, quia « amicis bene· faciendum est non solum propter illud, in quo repugnant inimicis, verum etiam propter illud, in quo conveniunt, vi· ' dclicet quia sunt ad imaginem Dei 19 ». Et 8. Thomas: « Di. ' cendum, quod modus ille arguendi tenet quantum est ad I id, quod convenit opposito, in quantum est oppositum, non autem quantum ad id, quod est commune utrique opposito­ rum, sequitur enim, si nigrum congregat visum, quod album di.«gregat: non autem consequitur, quod album sit invisibile, si nigrum est visibile, quia hoc convenit ei secundum colorem, qui est genus utr jusque 20 ». Quare ex eo quod peccator generat peccatorem, inferri non potest, ergo et iustus generat iustum. Etenim, « vetustas Adae, quantum ad inferiores vires et ad ipsum corpus, est communis et iuslo et peccatori, et secundum boc peccator generat pecca­ torem. Unde non sequitur, quod iustus generat prolem sine Ο I peccato . Eidem theoremati illud affine est: Si oppositum est causa oppositi, etiam propositum causa propositi. Quod, monente Sera phyco Doctore, « in· telligendum est in his oppositis, quorum utrumque est ali­ qua natura, ct in eis, quae recte sunt opposita, el secundum illud, in quo opponuntur ». Quocirca nequit, e. g.. inde argui, quod si « Adae transgressio fuit causa nostrae cor­ ruptionis, eius justificatio et satisfactio fuerit causa nostrae redemptionis 22 ». 12, Sicut se habet Principium in speculativis, ita se habet finis in OPERATivis. Nempe, sicut intellectus ex ne­ cessitate inhaeret primis principiis, ita voluntas ex necessi­ tate inhaeret ultimo fini, qui est beatitude 23. Vel, uti iam antea dictum est, sicut ex cognitione principiorum conse­ quitur cognitio conclusionum, ita ex amore finis conse­ quuntur alii voluntatis actus. Ex quo illud infert s. Thomas, >·■· In lib, Ill Sent.. Dist. ΧΧΧΙΠ, a. I. q. 5 ad arg \ id. ibid.. Dist. XXVIII, a. I, q. 3 ad arg. -° Qq. dispp., Dc nudo, q. IV, a. 6 ad 6. 2’ Ibid. 22 h, Ub. II Sent., Dist. ΧΧΧΙΠ, a. 1. q. 2 ad arti. 2' I. q. LXXXII, a. 1 c. · «quod sicut non potest esse simpliciter vera scientia, si de­ fit recta aestimatio de primo et indemonstrabili principio; ita non potest esse simpliciter vera justitia, si desit ordinatio debita ad finem, quae est per charitatem, quantumcumque aliquis se recte circa aliquid habeat 21 ». 13, Sicut se res habet ad esse, ita ad cognosci25. 14. Sicut se habf.t simpliciter ad simpliciter, ita « In omnibus, ait s. Thomas, quae per se dicuntur sequitur magis ad magis, si simpliciter sequatur ad simpliciter; sicut calidum calefacit, magis calidum ma­ gis calefacit, et maxime calidum maxime calefaciet ». Inde sanctus Doctor colligit felicitatem humanam non consiste­ re in corporeis delectationibus. Si enim buiusmodi delecta­ tiones « essent secundum se bonae, oporteret quod maxime uti cis esset optimum. Hoc autem patet esse falsum; nam nimius usus earum reputatur in vitium ct est etiam cor­ pori noxius, ct similium delectationum impeditivus. Non sunt igitur per se bonum hominis. In cis igitur non consi­ stit humana felicitas 20 ». Subdit vero: « In his autem, quae sunt per accidens, non est necessarium, quod si sim­ pliciter sequitur ad simpliciter, et magis sequatur ad ma1 gis; sed solum in his, quae sunt per se. Non enim sequi­ tur. si album est musicum, quod magis album sit magis musicum: sequitur autem, si album est disgregativum vi­ sus27 ». Quare ex co, quod bonum est causa mali, non se­ quitur quod maximum bonum sil causa maximi mali; si­ quidem « bonum est causa mali in quantum est deficiens: unde quanto magis est bonum, tanto minus est causa ma­ li 28 ». 15, Simile est simile simili. Scilicet in similibus est mutua similitudo. Attamen, uti monet s. Thomas29, hoc magis ad magis. * I ' I 1 24 2* 2“®, q. XXIII, a. 1 c. 25 Vid. Eadem sunt principia essendi ct cognoscendi (litt. E: ei. 1). 26 Contr. Gent., lib. Ill, c. 27, η. .. 27 Idib.. c. 139. Vid etiam Qq. dispp.. Dc l irt.. q. 11. a. 11 ad 5, cl q. IV, a. 1 ad 16. 28 Qq· dispp., De malo, q. HI, a. 1 ad 14. 32 I, q. IX, a 3 ad 4. :: 393 :: Cvli S EFFATA EFFATA S inlelligendum est tan tum de iie, quae sunt unius ordinis; monere est, quod docet s. I hornas, quod nempe « perfe­ e non autem in causa et causato. Dicimus enim quod cta assimilatio effectus ad causam attenditur, quando ef­ imago sit similis homini, et non e converso, et similiter fectus imitatur causam secundum illud, per quod causa dici potest aliquo modo, quod creatura sit similis Deo; | producit effectura, sicut calidum tacit calidum ». Adnon tamen quod Deus sit similis creaturae ». Et alibi: , haec discrimen adnolandum est inter causas naturales, et « Idem est aliquid esse alicui simile, quod habere qua­ voluntarias. Nam « res naturalis agit per formam suam, litatem illius. Qualitas autem alicuius dicitur quam pro­ artifex autem per intellectum et voluntatem ». Quare prie et plene habet. Contingit autem quandoque quod qua­ < quod est a causa naturaliter agente, retinet similitudi­ litas illa perfecta est in utroque: unde utriusque dici po­ nem eius, prout habet formam similem formae agentis; test; et secundum hoc in talibus polesl dici quod utrum­ quod autem est ab agente voluntario., relinet similitudi­ que alteri simile est. Quandoque autem qualitas aliqua nem eius, prout habet formam similem causae, secundum est proprie et plene in uno, et in alio est tantum quae­ quod hoc producitur in effectu, quod est in vol un tatis di­ dam imitatio illius, secundum aliquam participationem, spositione, ut patet de artificiato respectu artificis »; si­ et tunc illa qualitas non dicitur utriusque, sed eius tan­ quidem « arlificiata similantur artifici, in quantum in eis tum quod eam plene possidet. Et tunc illud, quod non exprimitur forma artis, et ostenditur voluntas artificis de plene habet, dicitur simile ei, quod plene habet, et non eorum constitutioneOo ». Denique, « licet Causa prima e converso; ut si dicamus, quod pictura est similis homi­ maxime influat in effectum, tamen eius influentia per cau­ ni, ct non e converso. Non enim dicitur quod homo est sam proximam determinatur, ct specificatur; et ideo eius similitudinem imitatur effectus 06 ». similis suae imagini proprie loquendo 30 ». 16. Simile non agit in simile formaliter ut si­ mile. Omne enim agens, ut mox dicemus, intendit produ­ cere sibi simile; ergo si illud, in quod agit, iam est per­ fecte simile, cessat finis agendi. Adhacc simile nihil pos­ set efficere circa simile, hoc enim iam haberet illud quod agens ipsi dare posset al. 17. Simile seu, Omne agens Hoc verum est, dummodo non obstet dispositio subiecti in quod agitur. Hinc lac album superfusum ligno ardenti producit nigrum carbonem: sol lucidus producit nigredinem in corporibus Actbiopuni: nam, secundum aliud effatum alibi explicatum, Quidquid recipitur, per modum recipientis recipitur 33. Insuper, illud producit producit sibi simile a2. sibi simile; ao In lib. I Sent., Dist XIV, q. I, a 2 sol. Vid. litt. A: dist. 25; litt. C: eff. 5; litt. P: dist. 4. at \ id. Actiones sunt a proportione maioris inaequalitatis (litt. A: eff. /‘d* elficienti assimila! ur effectus (litt. C: eff. 5). 33 Lilt. Q: cff. 24. 394 :: 18. Simplex non Potest dividi. Non potest quiden» (lividi in partes essentiales et integrates, at potest divid’ in paries subiectivas, sive species, et inferiora. Genus enim generalissimum, etsi nec genus et differentiam, ncc mate­ riam et formam admittat, ideoque omnino sit simplex; tamen in species, quas sibi subiectas habet, distrahitur37. Hinc intelligitur, quomodo explicandum sit illud aliud ef­ fatum : 19. Simplicius quo aliquid est, eo in Vluribus in­ venitur. « Dicendum, inquit, s. Bonaventura, quod esse simplex est dupliciter; aut per privationem partium com­ ponentium in esse naturae, aut per privationem partium componentium in esse diffinito, sive in genere. Quando 34 I, q. L, a. 1 c. 35 Qq. dispp., De Pot., q. 111, a. 16 ad 5, et a. 17 ad 6. Potest etiam hoc effatum accipi, quatenus modus, quo agens operatur, de­ bet esse similis ipsius naturae, de quo vid. litt. Af: cff. 17. 36 Ibid. q. I, a. 4 ad J. 37 Quaenam sint partes essentiales, intégrales, subiectivae, expli. catum est litt. P' diet. 2 et 3. :: 395 :: EFFATA EFFAlA ° ergo dicitur, quod quanto aliquid simplicius, tanto in plu­ ribus; hoc dicitur dc simplicitate secundo modo, quam scilicet habet genus respectu speciei, et ideo in pluribus reperitur, quam species'38 ». '20. Simplicius est potentius. Scilicet, « quanto ali­ quid est magis simplex, tanto est maioris virtutis, et prin­ cipium plurium..., sicut punctum plurium est principium, quam linea, et linea, (piam superficies 39 ». Et sane « quan­ to aliquid est simplicius, tanto virtus est minus limitata; unde ad plura se extendit sua causal itas. Et ideo in lib. De Causis, prop. XVI, dicitur, quod omnis virtus unita plus est infinita, quam virtus multiplicata 40 ». 21. Singulare non definitur. Non definitur quippe ratione suae naturae singularis, quatenus nempe est hoc. vel illud singulare. Ita Socrates ratione suae particularis naturae definiri non potest; definitione quidem perfecta, quae ex genere, et differentia constat. At illud, quod per­ tinet ad communem rationem singularitatis, idest hoc nomen singulare, quod omnibus individuis competit, defini­ ri quidem potest 41. 22. Species quaelibet generis perfectioris nobilior est quavis specie generis imperfectioris. Sermo hic ha­ betur de nobilitate, et perfectione essentiali, a qua rerum naturalis differentia proprie desumitur. Omnis enim spe­ cies generis perfectioris partes habet mctaphysicas essen­ tialiter perfectiores, quam quaelibet species generis igno­ bilioris. Sic quodvis brutum, quia est animal, quod est genus perfectius, quam planta, nobilius est quavis perfe­ ctissima plantae specie. Hoc axiomate refutantur propugnatores aequivocarum. seu inediarum specierum, per quas, secundum ipsos, mi­ nerale ad vegetabile, hoc ad animal, et animal ad homi­ nem progreditur. ■3R 30 40 41 In lib. II Sent., Dist. II, p. 2. a. Π. q. 2 ad arg. Contr. Gent., lib. Π, c. 14. Qq. dispp., De Pol., q. VII, a. 8 c. Vid. s. Thom., I, q. χχΐχ> a. i iKj j. Quod si perfectio accidentalis et integrans spectetur, fieri potest, ut ens natura imperfectius, sit perfectius quoad accidens. Hinc versus: Non aper auditu, lynx visu, simia gustu, Vultur odoratu praecellit, aranea tactu. •I Quod autem dicitur de speciebus, idem quoque indican­ dum est de individuis. Hoc est, quodlibet individuum spe­ ciei perfectioris nobilius est quolibet individuo speciei imperfectioris. Quilibet enim homo nobilior est quolibet lapide, bruto, frutice, aliave quavis planta. 23. Species sunt sicut numeri 42. 24. Sublata causa, tollitur effectus. Hoc intelligendum est tantum de causa, a qua sola potest proce­ dere effectus. E. g., sublata luce, dies non est. Quod si effectus ab hac, vel ab illa causa oriri potest, tunc subla­ ta hac causa, effectus non tollitur. E. g., sublata pluvia, potest lapis madere. Et: Posita causa, ponitur effectus. Nempe, posita cau­ sa necessaria cum requisitis conditionibus, sequitur effec­ tus. Vel etiam, posita quacumque causa actu secundo effi­ ciente, ponitur effectus, secundum illud iam explicatum: Causa in actu simul est cum effectu in netu 43. Vicissim: Sublato effectu, aufertur causa, quod evidens ex 1 se est; et: Posito effectu, ponitur causa. Ponitur nempe de­ terminate haec vel illa causa, si effectus ab ea tantum oriaI tur: indeterminate vero, si effectus a diversis causis gigni possit. Circa quae effata id monere par est. Scilicet, si agitur de effectu iam producto, tunc tollitur effectus, si destrua­ tur causa introducens, et conservans, non autem si destrua­ tur causa tantum introducens. E. g.: ex eo. quod causa ma­ trimonii est mutuus consensus, non sequitur ipsum disI solvi, desinente consensu. Nam α consensus vinculum il­ lud introducit, non conservat, ct ideo, ipso desinente non ’ 12 Vid. Essentiae rerum sunt indivisibiles (till. E: eff. 13). 43 Litt. C: eff. 3- s EFFΑΊΑ EFFATA desinit 11 ». Item, non removetur effectus, permanente, cau­ sa, et ideo, illo remoto, et haec removetur. « Verum est de causa efficiente et conservante, non de efficiente tantum. Verum est etiam de existentia causae in ea dispositione, in qua producit effectum ». Quare, etsi baptismus remo­ veat ipsum originale peccatum ab homine, non sequitur ul et causam originalis peccati excludat ab ipso, el ideo bapiizatus non trasjundat in alterum originale peccatum. Ete­ nim neutro illorum modorum « remanet causa originalis, uve quia loedilas ipsa non est causa conservativa originalis, eum originale sit in anima separata, sive quia non rema­ net in ea dispositione, et intensione, secundum quam ani­ ma ex ipsa contrahit originale 15 ». 25. Sublata parte integrante, tollitur totum. Idest tolitur totum, quatenus totum integrans est, sed essen­ tia non tollitur. E. g. : abscisso brachio, non manci am­ plius totus cl integer homo: sed manet adhuc homo. Effa­ ti autem ratio est, quia partes sunt causa totius. « Paries componentes, inquit s. Thomas, causant esse totius46 ». 26. Sublato actu, non tollitur potentia ,7. 27. Sublato universali, tolluntur particularia. Si enim non est animal, certe nec homo, nec equus, nec alia species animalis futura est Posito autem universali, po­ nitur aliqua eius pars subiecta ‘8. 28. Substantia est hoc aliquid. Scilicet substantiae sunt aliquid per se subsistens, et substantive exprimuntur, secus ac accidentia, quae solum significant quale, et expri­ muntur adiective: « In alio esse, sicut accidens in subiecto, tollit rationem cius, quod est hoc aliquid 40 ». Id autem S. Bonav., In lib. IV Sent., Dist. XXVII, a. I, q. ] ad arg. Et I alibi (■. Est causa inducens, sed tamen non efficiens, nec con· servans ct, hac cessante, non cessat effectus, sicut patet manifeste »; In lib. II Sent., Dist. VII, p. I, a I, q. 2, ad arg. — Vid. litt. C: eff. 3. •15 ~ S. Bonav., In lib. II Sent.. Dist. XXXII, a. I, q. 2 ad are 4G In lib. Ill Sent., Dist. VI, q. II, a. 3 sol. Vid. lilt. J: eff. 41. 18 Vid. litt. P: eff. 6. 49 Qq. dispp., q. un. De An., a 1 ad 9. ' ' 398 :: s intelligendum est principaliter de substantia prima; haec enim revera subsistit, ct minus principaliter de substantia secunda, quia haec ratione, tantum subsistit: « Primae substantiae indubitanter hoc aliquid significant, secundae vero substantiae etsi videantur hoc aliquid significare, ma­ gis tamen significant quale quid 50 ». Patet etiam substan­ tias incompletas, quae per se non subsistunt, non esse hoc aliquid. Anima autem humana, etsi sit forma corporis, ac proinde substantia incompleta, ita ut sine corpore non per­ liniat ad complementum suae speciei, tamen est hoc ali­ quid, quia non sic dependet a corpore, quin sine corpore esse possit 51. Est itaque anima humana a hoc aliquid, ut potens per se subsistere, non quasi habens in se comple­ tam speciem, sed quasi perficiens speciem humanam ut forma corporis: et sic similiter est forma et hoc aliquid 52 ». 29. Substantia non est in subiecto. Non est quidem in subiecto inhaesionis. Substantia enim differt ab acci­ dente in hoc. quod alteri non inhaeret. Hoc modo neque prima, neque secunda substantia est in subiecto. At potest substantia esse in subiecto praedicationis. Sic enim sub­ stantia secunda, seu universalis, est in prima seu in singu­ lari. de qua ut latius de angustiori, vel superius de infe­ riori essentialiter praedicatur 53. 30. Substantia non habet contrarium. Idest. sub­ stantia non potest esse alteri substantiae contraria. Porro hoc intelligendum est de substantia per se, et respectu sui. idest. ut substantia est. Contrariorum enim ea ratio et na­ tura est. ut se expellant a subiecto 5l. At nulla substantia, quemadmodum paulo ante diximus, est in subiecto. Sub­ stantiae igitur sibi invicem contrariae, esse non possunt. Secus vero res se habet, si substantia spectetur, prout qua­ litatibus subiacel. Nam nihil vetat, quominus propter pu­ gnantes qualitates una substantia alteri dicatur esse con50 ύΐ 52 53 Λ Ibid. Ibid, Ibid. Vid. Vid. C. ad 12. Vid. liti. Q: eff. 28. hic: dist. 34. liti. C: eff. 20. :: 399 :: ci s El i ATA tvaria. Sic ignis contrarius est aquae, non qua substantia est, sed qua calidus, et siccus 55. 31. Substantia non suscipit magis et minus. Licet enim quaedam substantiae sint aliis digniores, ut homine, brutis, tamen in eo, quod sunt substantiae, non est una magis substantia, quam alia; neque eadem substantia, si conferatur cum scipsa, est magis, vel minus substantia. Hinc homo, si conferatur cum equo in eo, quod est sub­ stantia, non potest dici magis substantia, quam equus: neque vir adultus magis est substantia, quam infans5 . Item, una substantia potest esse magis substantia, quam alia, ratione eorum, quae substantiis, non quatenus sunt substantiae, sed per accidens conveniunt; e. g.: quatenus una est singularis, alia universalis, una ad primas propius accedit, alia longius ab iis abest; sed in ratione naturae el essentiae, nulla ima substantia magis est substantia, quam alia 57. Ratio autem huius effati perspicitur ex eo, quod substantia, immo quaelibet essentia habet esse indivisibi­ le, et in puncto constitutum, idcoque gradibus destituitur, quorum respectu magis et minus dicitur. Unde essentiae rerum dicuntur esse instar numerorum, quibus nihil addi, aut detrahi potest, sine mutatione speciei 58. Ex hoc sequi­ tur etiam, ut nulla forma substantialis recipiat magis et minus. Nam, « superadditio maioris perfectionis facit aliam speciem in numeris. Non est autem possibile, ut una et eadem forma numero sit diversarum specierum 50 ». Unde in formis « per hoc, quod una perfectior cxistit, quam alia 00 », differentia invenitur. Illud autem patet, quod s. Bonaventura monet, quod nempe, « quamvis forma sub­ stantialis secundum se non recipiat magis et minus, habet 53 « Substantiae quippe non per scipsas, sed per suas qualita­ tes, sicut aqua et ignis, dicuntur sibi esse contrariae »; s. Aug., De nat. ct grat., c. 54, n. 63. 36 Vid. s. Thoni., I, q. LXXVI, a. 4 ad 4; et q. XCIII, a. 3 ad 3. « Eadem et in hoc, et in illo substantiae ratio est »; s. Grcg. Nyss., Contr. Eunom., lib. I. 38 Vid. litt. E; eff. 13. 39 I, q. (XVIII, a. 2 ad 2. 00 Contr. Gent., lib. Ill, c. 97. — Vid. lilt. M: eff. 2. EFtATA S tamen intendi et remitti secundum esse ipsius in mate• 61 ». na 32. Substantia eadem numero manens est subie­ ctum contrariorum. Substantiae nempe maxime proprium est, ut una eademque permanens suscipiat contrarias qua­ litates, non quidem ita ut simul actu eas in se habeat, sed per vices. E. g. : eadem manus modo frigida, modo calida est, ct idem homo, qui nunc aeger est, potest esse sanus, et qui nunc sanus est, aeger iterum esse poterit. In quo effato saepe inculcat Aristoteles illa verba: eadem numero permanens, contra illos qui docebant singulares substan­ tias omnino non esse, ob perpetuas mutationes ex contra­ riis ortas. Iam vero non omnis substantia contrariorum est capax: sed quaevis substantia admittit quaelibet contra­ ria, sed tantum et quae cum substantiae natura non pu­ gnant. nec eius proprietates essentiales evertunt. Sic in igne numquam inest frigiditas: item nec fel dulcedinem, neque nix atrorem suscipit. 33. Substantia univoce praedicatur de inferioribus. Convenit enim unicuique secundum unam eamdemque ra­ tionem. Inde probatur substantiam non posse esse genus, in quo Deus et creatura conveniunt 62. Haec proprietas non cadit nisi in substantiam secundam; nam prima, cum git singularis, ideoque inferius se nihil agnoscat, de subiecto praedicatione ordinata dici non poterit 63. 34. Superiora in entibus sunt perfectiora inferio­ ribus. Scilicet entia superiora, illa nempe, quae sunt pro­ pinquiora ct similiora Enti per essentiam, seu Deo. plura ct perfectius participant ex bonitate Divina, (line, ea, quae in inferioribus continentur deficienter, partialiter et mul­ tipliciter, in superioribus continentur eminenter, et per φκιηκίαπι totalitatcm et simplicitatem 61 In lib. 11 Sent., Dist. XIII, a. II. q. 2 ad arg. « Vid. litt. A·, dist. 30. ω Quid sit praedicatio ordinata, vid. litt. /*: dist. 41. I, q. LVII, a 1 c. :: 400 :: 401 :: 26 EFFATA 35. Superioris naturae gradum inferior appetoœ non potest. Hoc effatum ita a s. Thoma perbelle evinci­ tur: « Est unicuique naturale desiderium ad conservan­ dum suum esse, quod non conservaretur, si transmutare­ tur in alteram naturam. Unde nulla res, quae est in infe­ riori gradu naturae, potest appetere superioris naturae gradum; sicut asinus non appetit esse equus; quia si tran­ sferretur in gradum superioris naturae, iam ipsum non es­ set 65 ». 36. Superius non patitur ab inferiori, v Habet ve­ ritatem in his, inter quae non est naturalis colligantia >: quare haud inde colligi potest animam non posse pati a corpore, « cum naturalis colligantia sit animae ad cor­ pus 60 ». 37. Supremum infimi attingit infimum supremi; te/. Infimum sUpremi attingit supremum infimi. Hoc effa­ tum ita explicatur: In duabus entium seriebus, quarum al­ tera est superior, altera inferior, atque unaquaeque con­ tinet entia, quae certum includunt ordinem, illud ens, quod supremum est in serie inferiori proximum est enti, quod infimum est in serie superiori: « Inferior natura in suo summo attingit ad aliquid infimum superioris natu­ rae 07 ». Et vicissim illud ens, quod infimum est in serie superiori, proximum est enti, quod supremum est in serie inferiori. E. g. : homo, qui supremum obtinet gradum inter creaturas sublunaree, est infimus inter creaturas su­ pernas; et infimum inter bruta animantia est proximum supremo inter vegetabilia. Qua in re monet s. Thomas, « illud, quod est superioris naturae, non posse esse in in­ feriori natura perfecte, sed per quamdam tenuem partici­ pationem; sicut in natura sensitiva non est ratio, sed ali­ qua participatio rationis, in quantum bruta habent quam­ dam prudentiam naturalem °8». 65 or‘ 67 68 1, q. LXIII, a. 3 c. S. Bonav., In lib. II Sent., Dist. XXXI. a. II, q. 2 ad Qn- dispp.. De Ver., q. XV. a. 1 c. Ibid. Distinctiones. 1, Tactus: quantitatis - virtutis. Tactus quantita­ it tis est ille, quo unum coniungitur cum altero, ita ut eo­ rum partes sibi invicem adhaereant. Jactus virtutis est ille, quo aliquid in aliud operatur, « Secundo modo corpus potest tangi a re incorporea, quae movet corpus 1 ». 1 2, Tempus - Aevum - Aeternitas. Tempus est meniura durationis rei omnino variabilis, seu metitur res cor­ ruptibiles, quae in perpetuo fluxu sunt. Aeternitas est men­ sura durationis rei omnino invariabilis, et secundum sub­ stantiam, el secundum durationem. Aevum medio medo se habet, nam est mensura esse invariabilis, quod tamen variationem secundum operationem admittit. Qua in re haec duo. monere par est: 1° Etsi aternitas Dei sit duratio. quatenus duratio secundum sui rationem permanentiam in esse, ac proinde aliquam perfectionem significat; tamen potius nomen possessionis, quam durationis in eius defini­ tione adhibetur, in qua, secundum Boetium, dicitur esse. Interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio. Nam « duratio dicit quamdam distensionem cx ratione nominis: et quia in Divino Esse non debet intelligi aliqua talis di­ stensio, ideo Boetius non posuit durationem, sed posses­ sionem, mctaphysice loquendo ad significandum quietem Divini Esse: illud enim dicimur possidere, quod quiete et ' I, q. LXXV. o. 1 ad 3. ■: 403 :: DISTINCTIONES plene habemus; ct sic Deus possidere vitam suam dicitur, { quia nulla inquietudine molestatur 2 ». 2° Aeternitas Dei tamquam realis mensura Esse Divini habenda non est, tum quia Deus non esi realiter mensuratus, tum quia realb mensura realem distinctionem inter mensuram et mensa* ratum assumit, quae profecto inter aeternitatem et Esse Dei non existit Quocirca ratio mensurae convenit aeternitati secundum apprehensionem nostram, quatenus non possu- ■ mus apprehendere aeternitatem, nisi per aliquam propor­ tionem et similitudinem et mensuram; cum fundamento tamen in re, quia aeternitas est unitas; et unum, aicnlo Aristotele, « est mensura omnium, et ad unum reducitur omnis mensura 1 ». 3. Terminative - Subiective 4. Terminorum: ascensus - descensus. Terminorum ascensus dicitur de eo argumentationis genere, in quo a particularibus ad universalia, vel a minus universalibus ad magis universalia progredimur. E. g. : hic homo est animal, et iste homo est animal, ct ille pariter etc.; ergo omnis homo est animal. Terminorum descensus e contra­ rio dicitur de eo arguendi modo, in quo lit progressio quaedam ab universali ad singularia. E. g., omne grave tendit deorsum. 5. Terminus: appellans - appellatus. Appelions di­ citur ille, cui aliquid apponitur, puta Cicero. Appellatus est ille, qui hoc ipsum, quod apponitur, enunciat; puta magnus orator. 6. Terminus: Categorematicus - Syncategoremati· cus - mixtus. Terminus categorematicus est ille, qui per se sufficit ad subiectum, vel praedicatum in propositione si­ gnificandum; ut homo, lapis, coelum. Syncategorematicu* est ille, qui per se neque subiecto, neque praedicato signi­ ficando sufficit, sed solum alteri iunctus; unde est velut ? Sent’ Disl- vni’ Φ H, a. 1 ad 6. , S’4” Disl· XIX’ Π- h a. 1 ad 4. ‘ V> c. 6, ct lib. X, c. 1. 5 Vid. litt. S: dist. 27. :: 404 :: DISTINCTIONES aliorum pedissequus. Eiusmodi sunt: hic, aliquid, omnis, nullus, etc., qui non nisi aliqualiter significare dicuntur, seu, ut s. Thomas inquit, « important ordinem praedicati ad subiectum 6 ». Terminus syncategorematicus solet etiam vocari signum, quia per ipsum dignoscitur quantitas pro­ positionis. Denique terminus mixtus est ille, qui in utrum­ que resolvitur, puta nemo, qui idem est ac nullus homo, Iam aliquando eadem vox potest categorematice et syncateporematice adhiberi. E. g. : vox solus categorematice si­ gnificat solitarium; syncategorematice « excludit omne aliud suppositum a consortio praedicati, sicut cum dicitur, so­ lus Sortes scribit, non datur intelligi, quod Sortes sit so­ litarius, sed quod nullus sit ei concors in scribendo, quam­ vis cum eo multis existentibus 7 ». Hinc sanctus Doctor monet hanc vocem solus in Divinis posse accipi syncategorematice, ut si dicamus solum Deum esse aeternum, at non categorematice, siquidem nomen solitudinis tolleret consortium Trium Personarum 8. Et s. Bonaventura: « Ad illud, quod quaeritur, utrum (solus) te­ neatur syncategorematice, vel prout est nomen importans formam denominantem, ut idem sit solus, quod solitarius; dicendum quod syncategorematice 9 ». 7. Terminus: connotativus - absolutus ,o. 8. Terminus formalis - Terminus denominationis. Terminus formalis in aliqua actione est illud, quod proprie ΐϊιΐι quod per actionem accipit novam denominationem E. g. : motus est terminus formalis actionis causae moventis: ipsum autem corpus motum est terminus denominationis. 9. Terminus: impertinens - pertinens. Impertinen­ tes sunt termini, qui ad invicem sic se habent, ut nec re­ pugnet inter se, nec se in recta consequentia inferant, ut album, iustum; haec enim non repugnant inter se. quia 6 ’ « ’ 10 1. q. XXXI, a. 3 c. Ibid. I, q. XXXI, a. 2 c. Jn lil·. 1 Seat.. Dist. XXL a. I. q. Π ad arg. Vid. Absoluta - Connotative (litt. Az dist. |i. :: 405 :: DISTINCTIONES DISTINCTIONES dicitur absolute, et sic Lotum idem est quod perfectum. possunt uni et eidem inesse; nec se mutuo inferunt; si­ Alio modo dicitur totum per comparationem ad partes. quidem quia hoc est album, haud consequitur esse iuslum; I et sic dicitur totum, quod habet partem et partem, sive item quia est iustum, non consequitur esse album, cum al­ partes. Primo modo bene est ponere totalilalem in Deo; terum sine altero esse possit. - Pertinentes sunt, quorum secundo, non: nec etiam partialitatem. Non totalitatem, alter alteri repugnat, ut album et nigrum, homo et equus; quia aufert simplicitatem; non partialitatem, quia tollit vel, quorum unus alterum infert, ut homo, risibilis. perfectum: neutrum, quia tollit aequalitatem summam 17 ». 10. Terminus: primae - secundae intentionis11. ■ Quare, cum dicitur, tota Trinitas, totum accipitur pro per­ fecto: vel totum ibi accipitur privative; quia privat hoc 11. Terminus: qui - quo l2. quod est esse partem extra partem ls ». 12. Terminus: a quo - ad quem - cui 13. 13. Terminus: secundum quantitatem - secundum essentiam. Terminus quantitatis est « sicut punctus li­ neae ». Terminus secundum essentiam rei est α sicut ulti­ ma differentia, ad quam finitur essentia speciei. Unde il­ lud, quo.d significat essentiam rei, vocatur diffinitio, vel terminus; et sic dicitur unumquodque finiri per illud, quod determinat, vel contrahit essentiam suam sicut natura ge­ neris, quae de se est indifferens ad multa, finitur per unam differentiam 14 ». 14. 15. Terminus: univocus - analogus - aequivocus Totaliter - Partialiter. 1’ Totaliter, seu adae­ quate res accipitur, cum secundum omnes suas partes coniunctim sumptas accipitur. Partialiter, seu inadaequate, si secundum aliquid sui intelligitur. E. g. : facultas sen­ tiendi pertinet ad hominem adaequate, prout nempe ani­ ma et corpore constat, non vero inadaequate inspectum. 2° Obicctum totaliter, nempe adaequate, vel partialiter. idest inadaequate ad aliquam potentiam, vel habitum referri potest; de quo vid. Obiectum adaequatum - in adae­ quatum 1C. 16. Totum: absolute - per comparationem ad partes. « Totum, inquit s. Bonaventura, sive totalitas uno modo Vid. Intentio: prima - secunda (litt. /.· dist. 25). Vid. Ut quo · Ut quod (litt. Q: dist. 10). Vid. litt. A: dist. 37. S. Thom., In lib. I Sent., Dist. XLII1, q. 1, a. 1 sol. Vid. Analogice - Aequivoce - Univoce (litt. A: dist. 301. 16 Litt. O: dist. 3. u 12 13 14 :: 406 17. Totum: homogeneum - heterogeneum. Homogerwum est illud, cuius partes sunt eiusdem nominis et rationis cum toto, v. g., aqua; quaelibet enim pars aquae est aqua, eique competit aquae definitio. - Heterogeneum. cuius paries sunt diversi nominis et rationis cum toto, v. g. homo; nam pes nec definitur homo, nec definitur sicut homo 19. 18. Totum: logicum - physicum. Totum logicum. quod etiam universale audit, est notio universalis, quae alias sibi subtectas habet, ut animal. Hoc proprie dicitur omne: σ Per hanc, ait s. Thomas, dictionem omnis, ratione distributionis importatur quaedam divisio subiecti, et multiplicatio ratione contentorum. Unde incongrue addi­ tur his, sub quibus non est accipere aliquam multitudinem suppositorum, ut terminis singularibus 2,1 ». Ipsum autem, ut docet idem Aquinas, « adest cuilibet parti secundum totam suam essentiam et virtutem, ut anijnal homini, et equo, ct ideo proprie de singulis praedicatur 21 » - Totum physicum, quod proprie dicitur totum, est aliquid singu­ lare, quod ex partibus ipsis coalescit 22. 17 In lib. I Sent., Dist. XIX, pars 2, a. 1, q. 1 resol. 18 Ibid, ad arg. »» I, q. XI, a. 2 ad 2. 20 In lib. I Sent., Dist. XXI, q- Π, a. 1 ad 1. 1 =i I, q. LXXV1I, a. 1 ad 1. I 22 « Inter omne et totum hoc interest, quod omne numerositate constat; totum autem ad partes refertur »; s. Isid., De differentiis verborum, lib. I, n. 206. :. 407 :: DISTINCTIONES 19. Totum: potf.ntiale - essentiale. Totum con­ dole est quidquid constat ex genere el differentia. De hor toto loquitur s. Thomas, ubi ait: « Est etiam quoddam totum, quod dividitur in partes rationis, el essentiae, sicut diffinitum in partes diffinitionis 23 ». Totum potentials quod dividitur in partes virtutis 24, estque idcirco quodlibet ens, tui plures potentiae, seu facultates insunt, puta anima hominis. Hoc totum vero « adest singulis partibm secundum totam suam essentiam, sed non secundum totam virtutem. El ideo quodammodo potest praedicari dc qua­ libet parte, sed non ita proprie, sicut totum universale. Et per hunc modum Augustinus dicit, quod memoria, intelligentia, et voluntas sunt una animae essentia 25. 20. Totum: intégrale - substantiale. Sunt duae spe­ cies totius physici. Totum intégrale, quod etiam quantitativum dici solet, est illud, quod habet partes extra par­ tes, quarum alia ab alia separari potest. Huiusmodi est quodlibet corpus continuum, quod habet partes materia liter unitas. Hoc totum g non est in qualibet parte, neque secundum totam virtutem. Et ideo nullo modo de singulis partibus praedicatur; sed aliquo modo, licet improprie, de omnibus simul; ut si dicamus quod paries, tectum, et fundamentum sint domus 26 ». Totum substantiale esi quodlibet compositum ex materia et forma. 21. Totum: perfectibile - perfectivum - perfectum. Totum perfectibile dicitur genus: perfectivum, differen­ tia; perfectum, species. Nam, ut ait s. Thomas27, genu? exprimit de re id quod est in ea materiale, ct communius; differentia id quod est in ea formale et actualius: species, utrum que. 22. Totum - Totaliter. ]° Id dicitur totum esse in aliquo, quod ita in eo est, ut alibi non existât. E. g.: « to· 21 I, q. LXXVI, a. 3 e. 24 Ibid. I. q. LXXVII, a. 1 ad 1. Ibid. Cf quae de diversis spccicbus partium diximus (litt, P: diet. 1, 2. 3). 27 ln 2‘% q. I.XVH, a. 5 c. :: iOS ;; EFFATA Ia natura ct species aquae in qualibet parte aquae est; et tota anima est in qualibet parte corporis 28 »; at non fotaliter; non enim « animae nihil est extra hanc partem corporis; sed nihil est extra lotum corpus 29 ». E contra­ rio, quantum neque totaliter, neque totum est in qualibet parte30. 2° Aliquid potest totum cognosci, quatenus nihil de eo latet; et non totaliter, quatenus perfecta ratione, qua in se sognoscibile est, non attingitur. 23. Totum - Totus. « Hoc nomen totus, aliquando tenetur ut signum, aliquando ut adiectivum. Secundum quod tenetur ut signum, sic distribuit in omnes partes, ut cum dicitur: totus Petrus est albus. Secundum quod accipitur ut nomen adiectivum, sic totum uno modo di­ citur idem quod perfectum; alio modo idem quod babens partem et partem 31 ». 1« 24, Transcendentalitf.r Praedicamentaliter 1, Talf additum TAU FACIT MAGIS TALE, Hoc est, si sit aliqua qualitas in subiecto, et similis ei adiungatur, subiectum fiet magis tale; ut si lignum sit calidum, et adiungatur alius ligno calor, fiet magis calidum x. Circa (juod effatum haec duo adnotamus: Γ Ipsum verum est. dummodo accessio et additio illa sit propria et homogenea. Ita bono additum bonum bonitatem auget, et melius facit. 28 29 .10 31 32 Contr. Cent. lib. IV. c. <>7. Qq. dispp., q. un. De An a. 10 ad 3 2 ad 3. Contr. Cent., loc. vit., et , -i. VIII. S. Bonav., In lib. 0/ Seal . I)i>t. XXII dub. 2. Vid. litt. P: dist. 30. ' Vid. litt. B: < ff. 3. ·: 409 :: EFFATA 1 EFFATA At si accessio sil diversi generis, potest rem depravare ct vitiare; uti patet in virtutibus, ubi excessu peccatur’. 2° Quoad qualitatem propositionum effati vis nulla cet. Nani, si propositioni neganti aliam adiungas negationem, non fiet propositio magis negans; etenim duae negatione* uni acquipoÜent affirmationi. 2. Talis cissim 3. est modus operandi, qualis essendi, et \ί· 3. Talis est potent ia, qualis est essentia 4. 4. Tonus bonum est bonum partium 5. 5. Totius et partium eadem est ratio. Porro evi­ dens est lioc effatum non accipiendum esse quoad totum heterogeneum. Nulla enim partium hominis est homo, ne­ que aliqua partium pedis est pes °. Quoad autem totum homogeneum, effatum significat partibus separatis eamdem cum toto definitionem convenire; pars enim aëris est aer. et pars aquae est aqua; at vero non illud etiam significat, omnia quae dicuntur de toto, partibus quoque conveni­ re; non enim si tota aqua est bicubita, etiam pars eius ta­ lis est 7. i Totum denominatur a proprietate Partis. Hoc verum est, quando illa proprietas nullo modo nata est con­ venire, nisi parti illi, sicut crispitudo capillis, et claudi­ catio pedi 9 ». Unde, « homo nullo addito, dicitur crispus». E contrario, « quantum ad illas dispositiones, quae natae sunt parti, et toti convenire, non denominatur totum a par­ te simpliciter, sed addita parte; ut, cum dicitur homo albus secundum capillqs, nec hoc proprie, sed figurative per synecdochen ». Ex quo sanctus Doctor inferi Christum non posse dici 6, 1- Vid. liu. B: eff. 3. Vid. lilt. M: eff. 17. Vid. litt. P: eff. 17. Vid. lilt. B: eff. 16. Vid. hic: dist. 17. r V?L.o· Thon‘” l’'n. III» a. 7 c., et q. XI, a. 2 ad 2. - Cf. litt. C: c(T. 12. 2 '* 1 ■'· c I , « /n lib. Ill Sent., I)jst XI> q. :: 410 a> 2 ad 4 creaturam. Nam « cum creatio naturae et personae nata sit convenire » eo quod humana natura Christi sit creata, non potest dici de Christo quod sit creatura, a nisi fiat ad­ ditio, ut si dicatur, secundum hominem, vel secundum quod horno; et tunc etiam tropica est, et figurativa..., si­ cut et haec, Aethiops est albus secundum dentem 9 ». 7, Tria omnia sunt. Hoc effato nihil aliud signifi­ catur, nisi « perfectio ternarii, qui est numerus omnis rei, utpote habens principium, medium, et finem, ut di­ citur in 1° De Coelo 10 ». Fusius s. Bonaventura: « Nu­ merus iste ternarius habet in se primam perfectionem; quoniam primus numerus est, qui constat ex omnibus par­ tibus suis, scilicet unitate et dualitate, quae simul iunctae faciunt tria... Item summa perfectio est in eo, quia unitas, quae est principium et completio omnis numeri, re­ flexa supra se reduplicatione perfecta quadrata, solido quadrato triplicatur secundum rationem, remanens una secundum unitatem; ut si dicatiu· semel unum, se­ mel... Similiter, si consideretur numerus iste in quanti­ tate continua, habet in se primam perfectionem, et sum­ mam. Primam, quia omnis quantitas habet principium, medium, et ultimum. Summam, quia perfectio quantitatis continuae suprema consistit in trina dimensione, scilicet longitudine, latitudine, et altitudine; et hoc est, quod dicit Philosophus in priucipio de coelo et mundo. Omne enim perfectum in tribus dicimus, et hoc numero adhibuimus uosmetipsos magnificare Deum unum creatorem omniczi, eminentem proprietatibus eorum, quae sunt creata. Simi­ liter, si consideretur iste numerus in creatura, habet in se primam perfectionem, et summam. Primam, quia tri­ nitatem vestigii contingit reperire in qualibet creatura, quantumcumque parva, quantumcumque minima. Perfe­ ctam, quia secundum trinitatem imaginis reformatam, et Dei formam attenditur summa et nobilissima perfectio creaturae, scilicet bealitudo 11 ». f « 10 Aug. it Ibid., a. 3 sol. · Viti. liu. D: eff. 5; litt. S: dist. 17. 3, q. LIU, a. 2 c. « Quo numero (tria) significatur perfectio »; De Serin. Dorn, in monte, lib. I, c. 19, η. 61. hi lib. ! Sent.. Dist. II, a. I, q. 4 resol. .·: 411 :: DISTINCTIONES U Distinctiones. 1. Ubi: CIRCUMSCRIPTIVUM - DEFINITIVUM '. Unio - Compositio. « Unio, ait s. Bonaventura, dicit compositionem duorum in tertio, sive constituantur ad constitutionem tertii, sive non. Compositio vero dicit co­ njunctionem aliquorum, ita quod veniunt ad constitutio­ nem tertii; et omne tale aliquo modo est materiale respe­ ctu alterius. JEt ideo compositio semper dicit imperfectio­ nem in componentibus, unio vero non ». Exinde infert sanctus Doctor Naturam Divinam non posse alteri componi, sed posse alteri uniri 2. 2.. 3, Unitas: quantitativa - transcendentalis. Unitas transcendentalis, vel metaphysica est indivisio rei in se. et a quovis alio divisio. Huiusmodi unum convertitur cuni ente13; si enim ens in plura divideretur, non esset am­ plius ens, sed multa entia. « Unum, ad res ait s. Thomas, non addit supra ens, nisi negationem divisionis, non quod significet ipsam indivisionem tantum, sed substantiam eius cum ipsa; est enim unum idem quod ens indivisum 4 ». Nempe unitas primario significat entitatem rei, secunda­ rio negationem divisionis. E. g. : « unum dictum de horni1 Vid. Circumscriptive ■ Definitive (litt. C: dist. 11). 2 In lib. ΙΠ Sent., Dist. I, q. I, a. 1 ad arg. 3 « Nihil est esse, quam unum esse »; s. Aug. De. mor. Mu­ nich., lib. U. c. 6, η. 8. 4 I, q. XL a. I c., et Qq. dispp.. De Pot., q. IX, a. 7 c. :: 412 :: U ne significat naturam, vel substantiam hominis non divi­ sam Λ ». Ex quibus patet unitatem transcenden talem op­ poni multitudini, per modum privationis ut indivisum di­ viso*; ubi enim est unum, non est multitudo, et ubi sunt multa, non est unum. Haec multitudo, cui opponitur unilas transcendentalis, dicitur numerus transcendentalis, qui quidem numerus non est aliquid distinctum ab ipsis en­ tibus, sed consistit in ipsis entibus coniunctim sumptis: « Cum dicuntur res multae, multitudo sic accepta signifi­ cat res illas cum indivisione circa unamquamque earum 7 ». Quare haec multitudo « nihil addit supra res multas, nisi (fistinctionem, quae in hoc attenditur, quod una earum non est alia; quod quidem non habent ex aliquo superad­ dito, sed ex propriis formis ». Unde vocatur etiam mul­ titudo intrinseca - Unitas autem quantitativa est aliquid, quod oritur in quantitate ex unione partium ipsius; ita ut. nbi quantitatis partes invicem uniuntur, faciant unum: sin dividantur, faciant plures unitates, seu numerum quantitativum; siquidem hic « fit per divisionem continui '° ». E. g.: si partes baculi sunt imitae, est unitas in baculo: fin dividantur, oriuntur plures unitates ll. et fit numerus quantitativus, qui quidem numerus ponit quoddam acci­ dens additum supra ens 12. Quocirca imitas quantitativa opponitur multitudini, seu numero, ut mensura mensu­ rato. Unde numerus definitur, multitudo mensurata per unum 13 ». Hisce theoriis utitur sanctus Doctor, ut ostendat in Divinis non praedicari « unum ct multa, quae pertinent ad genus quantitatis; sed unum, quod convertitur cum en­ te, et multitudo ei correspondons 14 ». » I. q. XXX, a. 3 c. I. q. XL a. 2 c. 7 J, q. XXX, a. 3 c. 8 Qq. dispp., De Pot., q. IX, a. 7 c. ’ Ibid., q. Ill, a- 16 ad 3. ’° Ibid. " Vid. Multitudo constituitur <·λ unitatibus (litt. V/; eff. 26). ’2 I, q- XXX» a. 3 c. 13 I, q. XI, loc. cit. h De Pol., q. IX- a. 7 c. :: 413 u DISTINCTIONES 4. Unitas: simplicitatis - compositionis. Si ens est indivisum non modo actu, sed potentia, dicitur unum uni­ tate simplicitatis; et, prout magis, vel minus ad actum ac­ cedit, est magis vel minus simplex unum. Hinc Deus, qui est actus purissimus, maxime unus, simplicissimusque est: « Illud, in quo nulla est compositio partium, nulla dimen­ sionis continuitas, nulla accidentium varietas, nulli inhae­ rens, summe et vere unum est. Et inde est, quod sua uni­ tas est principium omnis unitatis, quia illud, quod est ma­ ximum, est principium in quolibet genere, sicut maxime calidum omnis calidi 15 ». - Si vero ens actu quidem est indivisum, sed tamen potentia est divisibile, dicitur unum unitate compositionis; veluti homo, qui unus est, constat tamen ex anima, et corpore. Quia vero ipsum ens compo­ situm non existit, quamdiu componentia sunt divisa, exi­ stit vero, cum uniuntur , perspicuum est esse cuiuslibet rei in unitate consistere 16, et unumquodque ita custo­ dire unitatem, sicut custodit suum esse 17. 5, Unitas: per se - per accidens. Si ens vel omnis compositionis est expers, vel componentia sunt substan­ tialia; et se habent, ut actus et potentia, veluti anima et corpus, vel eadem componentia unicam subsistentiam ha­ bent, quemadmodum evenit in Christo 1819 , ens est unum per se. - Si autem componentia substantialia non se ha­ beant ut actus et potentia, habeantque distinctam existentiam, ut unus acervus lapidum, unus populus, una civi­ tas, unus grex etc. ; vel compositio non sit in linea substan­ tiali, sicut est compositio ex subiecto et accidentibus, ens dicitur unum per accidens 10. Unitas per se a s. Bonaveu15 In lib. I Sent., Dist. XXIV, q. I, a. 1 sol. 10 h q- Xi, d. 1 c. « Quae non sunt simplicia, concordia parlium imitantur unitatem, et in tantum sunt, in quantum eam asse· quunlur »; s. Aug. De mor. Man., lib. II, c. 6, n. 8. Et alibi, De vera Relig., <·. 34: « Nec corpus ipsum esset, nisi unum esset ». 17 Vid. litt. B: eff. 17. 18 Vid. s. Thom., 3, q. II, a. 4 c., et Qq. dispp., q de Unione Verbi Incarnati, a. 3 c· 19 Vid. In lib, V Met.* lect. iVIl sqq. " 414 ■■ DISTINCTIONES u lura constitutiva, unitas per accidens collectiva nuncupa­ tur xo. 6. Unitas: generica - specifica - numerica. Cum unum significet ens indivisum, tot erunt unitates, quot sunt divisiones. Iam vero res praecipue dividuntur ad invice II vel genere, ut lapis ab homine: vel specie, ut leo ab equo; vel numero, ut Petrus a Paulo. Igitur tres existunt unita­ tes, quarum illa, quae negat divisionem generis, dicitur generica; quae negat divisionem speciei, dicitur specifica; quae negat divisionem numericam, dicitur numerica, seu individualis. Hinc sunt unum genere ea, quae conveniunt m eadem ratione generica. Specie, ea quae in eadem de­ finitione, conveniunt. Ea, quae sunt una genere, vel spe­ cie, dicuntur etiam formaliter una, hoc est quoad essen­ tialem conceptum. Denique singularia quaeque, sive in­ dividua sunt unum numero. Sola unitas individualis est realis unitas; nam singularia tantum in rerum natura ex­ istunt. Unitates autem generica et specifica, nisi eis ac­ cedat unitas individualis, non sunt a parte rei perfectae unitates, sed solum negationes diversitatis. E. g.: natura Petri et Pauli dicitur una, non quia ponit in utroque eamdem entitatem, sed tantum quia negat specificam di­ versitatem. Hinc s. Thomas: α Quae sunt indivisa respe­ ctu alicuius vel generis, vel speciei... non dicuntur sim­ pliciter unum; sed unum vel in genere, vel in specie..., et quod est simpliciter indivisum, est simpliciter unum, quod est unum numero 21 ». Porro, illud, quod unitatem numericam constituit, seu illud, per quod in eadem specie unum ab altero differt, vocatur principium individuationis. De hoc principio quae­ stio valde implexa penes Scholasticos versatur. Horum di­ versas sententias, diversaque argumenta omittimus 22, ne ab huius opellae proposito deflectere videamur. Illud tan­ tum innuimus, Thomistas omnes in hanc concurrere sen­ tentiam, substantiarum unitatem et multiplicationem uu2° 2» 22 vol II. In lib. Ill Seni., Dist. IV, a. II. q. 2 ad arg. In lib. I Sent., Dist. XXIV, q. I, a. 1 sol. Vid. de his Sanseverino, Elementa seu Instit. Phil. Christ.. Ontol.. c. HI, a. 2. p. 105 sqq.. cd nov.. Neapoli 1885. :: 415 :: DISTINCTIONES niSlINCTIONES mericam repetendam non esse ex forma: siquidem « dif­ ferentia, quae a forma procedit, inducit diversitatem spe­ ciei 23 », sed a materia: atque rursus non cx materia com­ muni et indeterminata, sed a materia signata quantitate 2‘: hoc est cum ordine ad certas dimensiones, vel clarius ex materia affecta ct divisa per quantitatem in diversas par­ tes habentes diversum situm. Itaque forma determinat ma­ teriam communem, ut sit haec vel illa species 25*; quo sen­ su dicitur: Forma dat esse rei 20; materia autem talis, seu cum ordine ad certas dimensiones, efficit, ut forma indi­ vidua sit, et incommunicabilis. Exinde haec duo inferunt: 1J Substantiae spirituales, quae ad coniunctionem sui cum corporibus naturaliter destinantur, nempe animae huma­ nae, individuae sunt per ordinem ad corpora, ad quae de­ stinantur; et quia etiam a corporibus separatae, ordinem dicunt ad eadem corpora, etiam separatae, remanient indi­ viduae. 2° Substantiae mere spirituales puta Angeli, cum ne­ que in seipsis materiam habeant, neque ad coniunctionem sui cum materia destinentur, sunt seipsis individuae, et sin­ gulae differunt specie. Quapropter in qualibet specie Ange­ lorum unus tantum numero Angelus est possibilis; fieri enim non potest, ut sint duae eiusdem speciei formae sine mate­ ria, e. g., duae albitudines 27*. Cum autem Deus summe sim­ plex sit, et actus purissimus, est seipso maxime unus25; sive « Divina Bonitas et Esse individuatur ex ipsa sui pu­ ritate, per hoc scilicet, quod ipsa non est recepta in ali­ quo 29 ». 7. UNUM - Aliquid. « Dicitur aliquid quasi aliud quid, unde sicut ens dicitur unum, in quantum est indivisum in se, ita dicitur aliquid, in quantum est ab aliis divisum '30 ». 23 Contr. Geni., lib. 11, c. 93. 21 Vid. liti. Jist. 6. 25 Vid. lift. F: dist. 12. 26 Vid. litt. F: eff. II. 27 I, q. L, a. 4. 28 I, q. XI. a. 4. 29 In lib. De Causis, lett IX 30 0q- dispp., De Ver., q. I. a. 1 c. 8, Unum - Unicum. Unicum dicitur id praeter quoi aliud similis essentiae non datur. Unde patet non omne unum esse unicum. Petrus, e. g., imus est homo, sed non unicus; plura quippe dantur similis essentiae supposita. Mundus est unicus, quamquam possint esse plures; Deus autem est natura absolute unicus, quia contradictionem im­ plicat plures esse Deos. 9, Universale - Commune. Universale, inquit s. Tho­ mas, non est idem, quod commune; differunt enim, quia IIIH commune quantum est de se. non determinat, an id, quod communicatur pluribus, sit idem numero, vel non; sed universale hoc determinat, quia numquain universale est idem numero in pluribus. Quocirca in Divinis essentia potest dici communis, non autem universalis 31. « Essen­ tia universalis non est eadem numero in suis inferioribus, •ed fecundum rationem tantum. Essentia autem Divina est eadem numero in pluribus personis 32 ». 10, Universale: complexum - incomplexum. Univerw/e complexum est vel propositio universalis, ut, omne lotum est maius sua parte; vel quidquid parit multiplicem conceptum in mente, ut definitio, puta animal ratione prae­ ditum. Universale autem incomplexum est illud, quod uni­ cum in mente parit conceptum, qui tamen recipere potest multa, cuiusmodi est natura humana, quae recipit omnia individua, de quibus praedicari potest. - in repraesentando IX SIGNIFICANDO - in ESSENDO. Universale in causando ap­ pellatur illud, quod licet sit unum, tamen potest efficere multa. Hoc dicitur etiam causa universalis, quae nempe non est determinata ad unum specie effectum producendum, sed varios specie effectus producere potest 33. - Universa­ le in repraesentando, quod dicitur etiam universale ad rem, est unum multorum formas referens; ut idea artificis plu­ res repraesentans domos; vel « formae rerum in mente An11, Universale: 01 12 >3 in causando ln lib. ! Sent., Dis!. XIX- q. IV. a. 2 ad 2. Ibid., sol. Vid. lilt. C: dist. 8. :: 417 :: i 16 :: U DISTINCTIONES DISTINCTIONES gelica existentes 31 ». - Universale in significando est vel signum universale, ut omnis, nullus: vel vox multa divisim significans sive univoce, ut vox homo, sive aequivoce. ut vox taurus etc. - Universale in essendo, seu in prae­ dicando est unum aptum i nesse multis, seu unum aptum praedicari de mullis, puta natura humana. « Universale, inquit B. A lb. M., est quod, cum sil in uno. aptum natum est esse in pluribus. Et per hoc, quod in mullis per aptitudinem est, praedicabile est de illis. Et sic universale est, quod de sua aptitudine est in multis, et de multis05 n. Alii tamen universale in essendo ita interpretantur, nt ipsum aliud sil ab universali in praedicando. Docent enim illud esse ideam Platonicam, ex cuius participatione sin­ gularia essentiam suam mutuari finguntur, ita ut separatim ab iis, in quibus est communis, existât. At falso; nam « quod est commune multis, non est aliud praeter Socra­ tem, Platonem, et alia animalia, nisi intellectu, qui appre­ hendit formam expoliatam ab omnibus individnantibus ct specificati tibus 16 ». 12. Universale: metaphysicum - logicum. Universale mela physicum, quod etiam directum appellatur, est unum abstractum a mullis, seu natura sine individuis con­ siderata. - Universale logicum, seu reflexum est unum re­ spiciens multa, idest unum com nat atum ad plura, tamquam superius ad sua inferiora. Unde universalitas logica non quidem in abstractione a singularibus formaliter consistit, sed in eo quod ilia natura abstracta pluribus attribui pos­ se cognoscitur. De universali metaphysico loquitur s. Tho­ mas, ubi inquit: « Quod abstrahitur a materia individual], est universale37 »; et de universali logico, cum passim docet naturam fieri universalem, per intentionem univer· salitatis: qua tenus nempe cognoscitur, ut participabitis ah inferioribus. 13, Usus - Electio - Consensus. Cum voluntas sit vel finis, vel mediorum a*, tres enumerantur actus illius eliciti circa finem, scilicet volitio, intentio, fruitio, qui actus sunt iidem cum amore, desiderio et gaudio. Gau­ dium, seu fruitio versatur circa finem obtentum, seu cir­ ca bonum praesens; desiderium, seu intentio circa finem obtinendum, seu circa bonum absens; amor et volitio cir­ ca finem et bonum, abstrahendo ab eius absentia, vel Il praesentia. Quibus ex adverso respondent odium, timor, el tristitia circa malum. Tres item sunt actus voluntati- eli­ citi circa medium, scilicet electio, consensus, usus. Ele­ ctione voluntas praefert et amplectitur unum medium prae aliis: consensu approbat indicium intellectus circa illud medium; usu applicat potentias ad exeeutionem. 14. 35 30 37 Ut quo - Ut quod ‘°. 15, Ut sic - Absolute. 1° Ut sic res spectari dicitur, quando consideratur sub certo respectu: vel secunda H quaedam adiuncta ll. E. g.: praemium essentiale, quod aurea dicitur, absolute est maius, quam praemium acciden­ tale, quod dicitur aureola at quia aureola non cuilibet datur, sed tantummodo illis, qui sunt in statu perfectio­ nis, ipsa ut sic, seu quantum ad statum habentis est ma­ ior4J. Ita etiam actus virtutis elicientis ipsum indicatur ex se, seu absolute bonus: ut sic autem, nempe ex adiuncto, potest esse malus; e. g., si fiat propter pravum finem. ut dare eleemosynam propter vanitatem: vel cum murmu­ re et impatientia. Quo modo « deformat diabolus actum credendi, quia cum murmure, et impatientia, ei displicen­ tia illius, quod credit, movetur in actum illum; et ita cre­ dendo peccat, non unia credit, sed quia non eo modo, quo 38 39 In lib. II Sent . Dist, III, q. III. a. 2 ad 1. De Praed., tract. II. <·. ]. Contr. Gent., lib.. I. c. 26, η. ί. I. q. I.XXXVI, a. 1 c. 40 I1 43 Vid. s. Thom., 1· 2«, q. VIII, a. 2. Quinam sint actus eliciti, vid. litt. A: dist. 22. Vid. Quo - Quod (litt. Q: dist. 10). Vid. Absolute - Modaliter (litt. A: dist. 8l. Quid significetur his vocibus, explicatum est litt. I: dist. II. Vid. s. Thom., In lib. Π Sent., Dist. λ III. q. 1 a. 2, sol 1 ad 2. :: 418 U : 419 :: u EFFATA EFFATA credere debet, credit 41 ». 2° Saepe indicat sensum reduplicativum. E. g. ; homo ut sic, seu quatenus homo, est ratione praeditus 4S. u Effata. 1, Ubi non est totum et pars, aut totum sumitur, aut nihil. Hoc est: Ens simplex nullam agnoscit realem separationem partium; id quod evidens ex se est. Hinc quidquid de ipso enunciatur a parte rei, numquam de ali­ qua parte intelligi potest. Dicitur a parte rei, quia etiam in ente simplicissimo distinctio rationis admittitur. Potest etiam hoc effato illud significari, quod simplex aut totum cognoscitur, aut nihil : « Quidditates simplices vel totaliter non attinguntur, et nihil intelligimus de eis, vel cogno­ scuntur, ut sunt 1 ». Quare « in rebus simplicibus, in qua­ rum diffinitionibus compositio intervenire non potest, non possumus decipi, sed deficimus in totaliter non attingen­ do 23». Sen « in simplicibus... quilibet error totaliter exclu­ dit cognitionem rei ° ». E. g. : « quicumque errat circa Deum, non cognoscit Deum; sicut qui credit Deum esse corpus, nullo modo cognoscit Deum; sed apprehendit ali­ quid aliud loco Dei 4 ». 2, Ubi terminatur operatio prioris 'potentiae, ibi in­ cipit operatio sequentis. E. g. : « sensus terminatur ad imaginationem... et intellectus in termino imaginationis incipit, quia phantasmata accipit pro obiecto 5 ». Item. 14 S. Bonav., In lib. II Seni., Dist. VII, pars 1, a. I, q. 2 ad arg. 15 Vid. litt. R: dist. 8. 1 2 3 ‘ 5 I. q. LV1II, a. 5 c. Ibid., q. LXXXV, a. 6 c. Contr. Genl., lib. III. c. 118, n. 3. Ibid. Ibid., Dist. XXVIII, q. Ill, a. 1 sol. :: 420 ;: U « ubi terminatur operatio intellectus, ibi incipit operatio affectus ° ». 3, Ubi unum propter alterum, utrobique unum 7. « Hoc intelligitur, quando illud, propter quod aliquid participat aliquam proprietatem, est tota ratio illius par­ ticipationis 8 ». Ob hanc rationem Caro Christi unita Di­ vinitati adoranda est adoratione latriae: « Sicut tenere equum et fraenum non est plus, quam equum, sic adora­ re Deum et carnem non est plus, quam adorare Deum ’ ». Insuper, « hoc verum est. si sit ibi unum propter alterum, quod non queat separari; sed cum separatur, iam non remanet unum 10 ». Ob hanc aliam rationem, « cum Caro Christi numquam est separata a Verbo, ideo semper con­ sideranda est ut coniuncta, et semper adoranda est latria 11 ». E contrario, etsi proximus diligatur propter Deum, tamen potest non esse unus actus, quo diligitur Deus, et proximus: « nam sic potest homo affici circa Deum, quod nihil cogitet de proximo: sic etiam potest af­ fici circa proximum, quod tunc non afficiatur erga Deum 1_ ». Denique « differt dicere unum propter alterum, et unum per alterum. Quia ubi est dicere unum per alterum, est ponere duo, quorum alterum est sicut efficiens, alte­ rum sicut instrumentum : et non est verum quod efficiens possit tantum per se. quantum potest cum instrumento. Quod autem dicitur, ubi unum propter alterum, verum est, cum loquitur de unitate obiecti, ubi propter dicit uti causam formalem, ut video colorem, quia lucidum, et amo vinum, quia dulce ‘a ». 4. Ultima rei perfectio est eius operatio. Distin­ guendum est duplex ultimum rei: « unum, quod est in re, et aliud, quod est extra rem; sicut in corporibus ultimum 6 7 8 ’ 10 11 >2 13 Qq. dispp., De Ver, q. X, a. 11 nd 6. Vid. lilt. Q: eff. 17. S. Bonav., In lib. Il Sent.. Dist. XL, a. 11, q. 1 ad are. In lib. Ill Sent., Dist. IX, dub. 3. In lib. IV Sent., Dist. IX, a. I, q. I ad arg. In lib. Ill Sent., Dist. IX, a. I, q. 1 resol. Ibid., Dist. XXVII, a. II, q. 3 ad arg. In lib. IV Sent., Dist. XXVIII, a. I. q. 4 ad arg. :: 421 :: U EFFATA EFfATA 7, Unitatem ab eodem res desumit, a quo desumit SUUM ESSE. Siquidem ens ct unum convertuntur: quaeli­ bet enim res est una per suam entitatem 20. Unde ab eodem res habet, ut una sit. a quo habet, ut sit. Et quoniam quaelibet res per formam habet, quod sit ens 21, per for­ mam quoque habet, quod sit una. Hinc \ italistae refutantur, qui plures animas in uno homine admittunt. Equidem homo unus, quemadmodum reipsa est, dici non posset, si plures in eo essent animae ". in corpore est superficies corporis contenti; utinium extra est locus, qui est superficies corporis continentis H ». Iam « ultimum cuiuslibet rei in seipsa est ipsa rei operatio, propter quam res est 15 »- Nam « unumquodque in tantum perfectum est, in quantum est actu. Manifestum est autem, quod operatio est ultimus actus operantis; unde et actus se­ cundus a Philosopho nominatur... Et inde est, quod res unaquaeque dicitur esse propter suam operationem lfi ». 5. Ultima perfectio rei est coniungi suo principio. Intelligitur de ultimo quod est extra rem: « Ultimum cu­ iuslibet rei extra seipsani est principium, a quo res habet esse ». Et sane, sicut res eo imperfectiores sunt, quo magis a suo principio distant, e. g., corruptibilia sunt imperfe­ cta, propter nimium distare a primo; ita complentur, et firmantur per coniunctionem ad suum principium. Ex quo effato intelligitur Deum habere rationem ultimi finis perfi­ cientis 17. — 8, Unius potentiae unus est actus 23. 9, Unius rei unica est definitio 2‘. 10, Uniuscuiusque rei natura ex eius 11, Universale aut nihil est. aut posteriur est. Hoc Aristotelis effatum explicandum est, quatenus uni­ versalia, licet habeant fundamentum in rebus, tamen actu non existunt, nisi in intellectu, qui vim suam super sin­ gularia exercens, notiones universales sibi comparat ·'*. Un­ de universale abstractum a rebus, dicitur esse ipsis poste­ rius2'. « Universale... habet relationem unius rationis ad omnia inferiora, in quibus est per unam rationem: eo quod ipsum in actu et intellectu uno modo est in omnibus, et hoc modo in intellectu uno modo est in omnibus, et hoc modo in intellectu est secundum hoc esse; et nihil est in inferioribus in natura secundum hoc esse; sed est poste­ rius cis, quia non est in eis, nisi quia per intellectum uno modo est in omnibus abstractum 28 ». Illud tamen monere Uni bile omne est profortionabile. Quod a s. Bonaventura explicatur hunc in modum: « Dicendum, quod verum est, si intelligatur de proportione, quae attenditur in convenientia ordinis IR. Si autem intelligatur de pro­ portione, quae est in commensuratione quantitatis, veri­ tatem non habet, pro eo quod si aqua maris infinita esset, adhuc posset spongia immergi, sicut nunc immergeretur, et uniri. Et ideo sufficit ad unionem proportio, quae sur­ git ex convenientia ordinis. Et talis convenientia est inter creaturam rationalem et Deum, pro eo quod natura ra­ tionalis, co ipso, quod est imago Dei, nata est ordinari ad Ipsum immediate 10 ». Hinc minime repugnat naturam Divinam in mysterio Incarnationis cum humana uniri, etsi nulla sit inter eas proportio secundum commensurationem.11 * S. Thom., In lib. /r Sent., Disl. VIH, q. I, a. 1, sol. 1 ad 4. Ibid. 1‘ 2“p, q. ΠΙ, a. 2 c. In lib. IV Sent., toc. cil. Vid. lilt. P; dist. 68. In lib. Ill Sent., Dist. I, a. 1, q. 1 ad arg. operatione OSTENDITUR 25. 6, 11 ’5 ,6 17 18 ” u - 20 Vid. hic: dist. 3. A 2» Vid. lilt. F: eff. 11. 22 Vid. litt. A: eff. 30. Cf Sunseverino, Elementa seu Inst. Phil. Christ., vol. Ill, pars 1, c. HI, a. 4 sqq., p. 98 sqq. Neapoli 1885. 23 Vid. Agens unum, in quantum est unum, non producit, nisi unum (lilt. A: eff. 49). 2» Definitiones sunt diversae, si res sint diversae (litt. D: eff. 3). 25 Vid. Modus operandi sequitur modum essendi (lilt. M: eff. 17). 20 Vid. s Thom., passim. 27 jn lib. II Sent.. Diet. HI. q. HI. a. 2 ad 1. 2« Alb. M.» Posl., lib. II, tract. V, <·. 3. U EFFATA EFFATA est cum eodem Aquinate, quod nempe, « si sit aliquis in­ tellectus a rebus cognitionem non accipiens, universale ab eo cognitum non erit abstractum a rebus, sed quodammo­ do ante res praeexistens, vel secundum ordinem causae, si­ cut universales rerum rationes sunt in Verbo Dei; vel sal­ tem ordine naturae, sicut universales rerum rationes sunt in intellectu Angelico 29 ». 12, 13. Universale est per se incorruptibile 30 ». Universale est semper et ubique. Potest aliquid dici esse semper, et ubique, vel quia eius natura expostu­ lat, ut in omni tempore et loco sit; vel quia eius natura non expostulat, ut in aliquo certo tempore, aut in aliquo certo loro sit, sed ad quodlibet tempus, et ad quemlibet locum indifferens sit. Iam hoc altero sensu dicitur univer­ sale esse semper et ubique: « Dicendum quod aliquid es­ se semper et ubique, potest intelligi dupliciter. Uno modo, quia habet in se, unde se extendat ad omne tempus, ct ad omnem locum; sicut Deo competit esse ubique et semper. Alio modo, quia non habet in se, quo determinetur ad ali­ quem locum, vel tempus... Et per hunc modum quodli­ bet universale dicitur esse ubique et semper, in quantum universalia abstrahuntur ab hic et nunc. Sed ex hoc non se­ quitur ea esse aeterna, nisi in intellectu, si quis sit aeter­ nus θ1 ». Hinc, universale « esi semper, in Intellectu Divi­ no 32 ». Insuper universale « est semper, quia est quandocumque est suum singulare; sicut etiam dicitur esse ubi­ que, quia est ubicumque est suum singulare 33*». Quoniam vero singularia sunt diversa, universale est ubique, sed non, secundum idem esse 31, ita ut, quemadmodum subdit s. Bonavcnmra, « quamvis sit in omnibus singularibus, ta­ men secundum aliud et aliud suppositum, ct ita numerah.Q- Ι·Χ» Λ· 3 ad 1. - Vid. hir: dist. 1J. Vid. Per se · Per accidens (litt. P: dist. 13). I, q. XVI, a. 7 ad 2. Qq. dispp.. De Pot., q. V, a. 9 ad 16. Ibid. · Vid. Alb. M.. lie. cit. c. 7. 3 ' I. q. VIII. a. 4 ad 1. 29 30 31 32 :: 124 :: u turn35 ». Atque, «cum mulla loca sint, ubi sua singula­ ria non sunt, nec ibi est universale ° ». 14. UNIVERS ALITER REM COGNOSCERE EST PERFECTIUS COGNOSCERE. Istud effatum, secundum s. Thomain, hanc habet sententiam : « Cognoscere aliquid in universali dici­ tur dupliciter: Uno modo ex parte rei cognitae, ut scili­ cet cognoscatur universalis natura rei. Et sic cognoscere aliquid in universali est imperfectius; imperfecte enim co­ gnosceret hominem, qui cognosceret de eo solum, quod est animal. Alio modo ex parte medii cognoscendi. Et sic perfectius est cognoscere aliquid in universali; perfectior enim est intellectus, qui per unum universale medium po­ test singula propria cognoscere, quam qui non potest 3T ». 15. Uno absurdo dato, sequitur alterum. Quod so­ let hunc, in modum explicari: Modica trangressio princi­ pio a veritate discedentibus in fine fit longe decies millies maior. Exemplum esto de iter agente, qui errat in principio itineris; el ideo quo magis pergit, eo magis in errore perseverat. Sic primus error in principiis fit maxi­ mus in fine. Hinc s. Thomas: « Ille gravissime ignorat, et periculosissime errat, qui errat circa principia as ». El ali­ bi: « In quolibet genere pessima est principii corruptio, ex quo alia dependent 39 ». 16, Unius tantum est unum proprium. Evidens est hoc effato non illud significari, in qualibet rc unam tantum esse proprietatem: sed potius unum non posse esse stricte proprium duorum specie et natura differentium. Nemo enim proprium appellat id, quod potest aliis inesse ‘°. Sa­ ne, proprium essentiam speciei necessario consequitur41; atqui essentia non nisi uni tantum speciei convenire potest. In lib. 1 Sent., Disl. XXXVII, a. II. q. 1 resol. S. Thoni., De Pol., loc. cit. 1, q. LV, a. 3 ad 2. Q(l· dispp., De Malo. q. ΠΙ, a. 13 c. 39 25 2a Vid. liti. P: dist. 74. Vid. lilt. A; dist. 16 35 36 3’ 38 :: 425 :: EFFATA quia est illud, quo una species ab alia differt; ergo pro­ prium nonnisi uni tantum speciei convenire potest. 17. 18. Unumquodque Unumquodque est in actu 42 43*. agit, secundum quod est actu cognoscibile est, secundum quod 19. Unumquodque, dum est, necessario est. Sermo hic est de necessitate hypothetica 14. Si enim ponatur ali­ quid esse, necesse est, ut sit. alioquin idem simul esse, el non esse posset. 20. Unumquodque cto est propter suam operationem45* 4. 7 21. Unumquodque 16. imperfectum causatur a perfe­ 22. Unumquodque naturaliter suo modo esse desi­ derat ‘7. Ex hoc effato s. Thomas egregie infert substan­ tiae incorruptibilitatem. Eo enim posito, sic arguit: « De­ siderium in rebus cognoscentibus sequitur cognitionem. Sensus autem non cognoscit esse, nisi sub hic et nunc; sed intellectus apprehendit esse absolute, et secundum omne tempus. Unde omne habens intellectum naturaliter desi­ derat esse semper. Naturalem autem desiderium non po­ test esse inane. Omnis igitur intellectuali substantia est in­ corruptibilis ls. 23. Unumquodque tantum habet de bono, quantum habet de esse. Veritas huius effati profluit ex eo, quod bo­ num et ens convertuntur l9. 42 13 -V: eff. 4* 15 10 47 ■<« 40 Vid. Vi definitur: Id cuius principium est in ipso agente, cognoscente singula »; De Fide, lib. II, c. 14. 37 P 2M, q. VI, a. 2 c. 38 Vid. litt. /t: 35. 39 1' 2M, q. XXVI, a. 1 c. « Voluntas est mens appetendi vim habens et appetitus rationem sequens, in id, quod appetitur, ten· dens »; s. Iron. Fragm,. Sermonis de Fide. :: 434 :: DISTINCTIONES Voluntarium: liberum · necessarium. Volunta­ rium necessarium est illud, ad quod voluntas naturaliter ordinatur, ita ut nequeat, ipsum ad suum nutum accom­ modare. Hoc* modo ad voluntatem refertur ultimus finis,7 qui est beatitudo, seu bonum in communi, et ea quae in ipso includuntur, ut est conservatio sui, cognitio verita­ tis, etc. - Voluntarium liberum est illud, ad quod voluntas nulla vi interna impellitur, ita ut circa ipsum sui iuris sil, et indifferentia gaudeat, seu ita unum prosequatur, ut non sit necessario determinata ad ipsum prosequen­ dum, sed potestatem retineat vel non prosequendi, vel prosequendi oppositum. In horum censu' II veniunt bona particularia '. Hinc in actibus voluntariis liberis libertas arbitrii; in actibus voluntariis necessariis, libertas tantum a coactione exercetur 41. 17, Voluntarium: morale - physicum. Voluntarium physicum est illud, quod oritur ex voluntate ipsius per­ citae quae agit. Morale autem est illud, quod fit per procu­ ratorem, cui ius nostrum commissum est vel a natura, vel a lege, vel a nobis. 18. Voluntarium: directum - indirectum. Volun­ tarium directum vel secundum se est illud, in quod volun­ tas proprie fertur. Indirectum dupliciter dicitur, nempe ici « secundum suam causam, quando voluntas fertur in causam et non in effectum, ut patet in eo. qui voluntarie inebriatur, ex hoc enim quasi voluntarium ei imputatur quod per ebrietatem committit »; vel « illud quod volun­ tas potuit prohibere, sed nou prohibet 12 ». lloc sen-u vo­ luntarium indirectum a nonnullis dicitur negativum. Nani < voluntarium dicitur, quod est a voluntate; ab aliquo autem dicitur esse aliquid dupliciter: uno modo directe, quod scilicet procedit ab aliquo, in quantum est agens, si­ cut calefactio a calore: alio modo indirecte, ex hoc ipso quod non agit; sicut submersio navis dicitur esse a guber« I, q. LXXVII, a. 1 ct 2. Vid. litt. L: dist. 2. 12 1» 2*°, q. LXXXVII. a. 7 c. 435 :: EFFATA DISTINCTIONES natorc, in quantum desistit a gubernando 13 ». Neque cui­ quam negotium facessat, voluntarium, sive actum volun­ tatis in negatione consistere. Nam « omissio est voluntaria non quasi actu voluntatis in ipsam transeunte, sed quia in voluntatis potestate est actum non facere, sicut ct facere; et ideo sicut actus dicitur voluntarius, quia est in potestate voluntatis, ita et omissio actus 43 44 ». 19. Voluntarium: simplex - mixtum. Voluntarium simplex seu purum est quod omnino et absolute volumus: Voluntarium mixtum est quod fit quidem ex voluntatis con­ sensu, sed non sine aliqua repugnantia; uti confessio cri­ minis vi tormentorum a reo extorta; proiectio mercium tempestuoso mari ad vitandum naufragium etc. Iam hu­ jusmodi actus hic et nunc, « prout scilicet est impedimen­ tum maioris mali, quod timebatur », est simpliciter volun­ tarius; sed involuntarius secundum quid, « idest prout con­ sideratur extra hunc casum existons 45 » ; siquidem « invo­ luntarius est sub conditione, idest, si talis metus non im­ mineret 46 ». 20. Voluntarium: virtuale - formale. Voluntarium formale est illud, quod procedit a voluntate per actum proprium. Virtuale autem est quod includitur in aliquo actu praecedenti, et ab eo consequitur. E. g. : dum quis iter facit, singuli gressus dicuntur voluntarii virtualiter; quia procedunt ex voluntaria, efficacique intentione, qua se commisit viae 47. 43 la 2™, q. VI, a. 3 c. 11 In lib. 11 Sent., Dist. XXXV, q. 1, a. 3 ad 5. Vid. etiam quae ad hanc reni attulimus in explicatione vocum Directe · Indirecte (litt. D: dist. 13). 45 1* 2ne, q. VTI, a. 6 c. ' 46 Ibid, ad 3. 47 Vid. litt. 1: dist. 23. 1 - jVE Effata. 1, Velle rerum mutationes, aut contraria succes­ sive fieri, non est mutare voluntatem. Aliud nempe est mutare voluntatem, aliud velle aliquarum rerum muta­ tiones. Tunc enim voluntas mutatur, cum incipit velle, quod prius non voluit, vel desinit velle, quod voluit. At potest aliquis, eadem voluntate immobiliter permanente, velle quod prius fiat hoc, et postea eius contrarium Quo­ circa, ex eo quod Deus fieri alternis vicibus diversa, immo opposita velit, nihil contra Eius immutabilitatem ar­ gui potest, siquidem illa successio et varietas non quidem ipsum actum voluntatis Dei spectat, sed effectus Divinae voluntatis. 2. Veritas rerum naturalium est posterior intel­ lectu divino: prior intellectu creato. Intellectus enim Divinus est mensura entitatis et veritatis rerum, quippe quae dicuntur verae, quatenus consentiunt cum Ideis Di­ vinis 2. Ergo veritas rerum naturalium posterior est In­ tellectu Divino. At res naturales sunt mensura veritatis nostrorum conceptuum, quippe qui dicuntur veri, quate­ nus consentiunt cum ipsis rebus \ Ergo veritas rerum est prior, quam veritas nostri intellectus ‘. Iam ex hoc ipso, quod res ipsae sint mensura intellectus nostri, atque ea­ rum mensura sint exemplaria Divini Intellectus, conse­ quitur veritatem logicam, quae est obiectum nostri in­ tellectus, ab ipsius intellectus aestimatione non pendere, sed in ipsa realitate rerunc, et ideo in immutabilibus exemplaribus Divini Intellectus fundamentum habere. 1 2 3 4 :: 436 :: Vid. Vid. Vid. Vid. s. Thom., I, q. XIX. a. 7 c. hic: diet. 1. ibid. 6. Thom., Qq. dispp. De Ver., q. I, a. 2. :: 437 :: F.FFATA EFFATA Hoc unum satis est, ut refellantur tum veteres Sophi sta e, qui veritatem logicam non esse absolutam, sed rela tivam, tum recentes progressus assertores, qui illam mu­ tari et progredi contendunt: « Non enim ita ideo est in re, quia videtiu· nobis; sed magis quia ita est in re, verum est quod videtur nobis 5 ». 3. Veritas non suscipit magis et minus. Nempe, si accipiatur veritas prout est adaequatio rei et intellect us, non datur una veritas altera maior; nam ratio aequalita­ tis non suscipit magis ct minus °. Attamen si considere­ tur ipsum esse rei, in quo veritas fundatur, existit una ve­ ritas altera maior; quae enim sunt magis entia, sunt magis vera : « Cum veritas consistat in adaequatione intellectus et rei, si consideretur veritas secundum rationem aequali­ tatis, quae non recipit magis et minus, sic non contingit esse aliquid magis et minus verum; sed si consideretur ip­ sum esse rei, quod est ratio veritatis, eadem est depositio rerum in esse el veritate; unde quae sunt magis entia, sunt magis vera; ct propter hoc etiam in scientiis démonstrati­ fs magis creduntur principia, quam conclusiones 7 ». 4. Verum et bonum convertuntur. Tum enim bo­ num, tum verum convertitur cum ente s. Ergo ipsum bo­ num convertitur cum vero, seu bonum et verum idem sunt secundum reni. Ea tamen differre ratione patet ex eo quod bonum respicit appetitum, verum autem cognitionem. Hinc sequitur ut veram secundum rationem sit prius quam bo­ num cognitio enim naturaliter praecedit appetitum 9. Circa hoc effatum Bonaventura advertit ipsum intclligendum esse circa idem. « Unde si res vera est bona; et si signum sit verum, est bonum; sed tamen non sequitur quod, si signum sil verum signatum, sive res sit bona: et ideo hic est fall acia accidentis: omne verum est bonum: sed illud fu5 In lib. I Sent., Dist. XIV q. V, a. 2 ad 2. 6 « Una quippe est veritas, nec in partes divisa Chrysost., In Mat th . Hom. XLVII. al. XL VU I, n. 2. ‘ Qq. dispp., De Virtut., q. II, a. 9 ad 1. s Vid. litt. Ii dist Ioann rari est verum; ergo illud furari eet bonum: ex variatione minoris extremitatis. Verum enim praedicatur dc illo dicto ratione compositionis, cum sit dictio modali-, bonum ve­ rum ratione attributionis 1,1 ». 5, Verum non est vero contrarium. Nempe solum falsum repugnat vero. Ex hoc effato, quod evidens ex se esi. Theologi, duce s. Thoma, evincunt veritatem Fidei con­ trariam esse non posse illis principiis, quae ratio naturaliter cognoscit u. Ex eodem effato etiam consequitur, ut id, quod simpliciter est verum, numquam falsum esse posait; alioquin verum sibimetipsi repugnaret I2. 6. Veritate una vera sunt omnia. Quod effatum hoc modo explicandum est: Omnia quae sunt, si ad intellectum Divinum referantur, una veritate Divina vera sunt. Unus enim et simplicissimus est intellectus Divinus. At si veritas accipiatur prout ad intellectum creatum refertur, perspi­ cuum est non omnia esse vera una veritate, quia intellectus creati sunt diversi, et unus intellectus pluribus actibus plu­ re? veritates cognoscit 13. Si denique veritas improprie dicta consideretur, nempe si inspiciantur res. quae dicuntur ve­ rae, tunc statuendum est plurium rerum plures esse verita­ tes, et unius rei unam esse veritatem. Res enim diversae sunt invicem, et unaquaeque carum est una: « Ratio veritalis in duobus consistit, in esse rei. et in apprehensione virtulis cognoscit nae proportionata ad esse rei. Utrumq ue autem horum, quamvis reducatur in Deum, sicut in causam efficientem et exemplarem, nihilominus tamen quae‘libet res participat suum esse creatum, quo formal iter est. et unus* quisque intellectus participat lumen, per quod recte de indicat, quod quidem est exemplatum a lumine increato Habet etiam intellectus suam operationem in se, ex qua coin pletur ratio veritatis. Unde dico, quod sicut est unum Esse Divinum, quo omnia sunt sicut a principio effectivo exemI " In lib. 1 Sent., Dist. XLVI, a. I, q. 1 ad arg II Contr. Gent., lib. I, c. 7. 12 « Varia, multiformis et confusa res est error, ventas autem una »; s. Ioann. Chrysost., In Ep. ad Rom., f/οπι. Ill. η. I. I. q. XVI. a. 6. EFFATA piari, nihilominus tamen in rebus diversis est diversum esse, quo formaliter res est; ita etiam est una veritas, scilicet Di­ vina, qua omnia vera sunt, sicut principio effectivo exem­ plari; nihilominus sunt plures veritates in rebus creatis, quibus dicuntur verae formaliter 11 *14. 7. Ex VFRO NUMQUAM SEQUITUR FALSUM, ET EX FALSO Siquidem quoad primum, verum non potest connecti, nisi cum vero; unde quidquid hire infertur ex vero etiam verum esse debet. Ea, enim, quae sunt eadem uni tertio, necesse est ut sint eadem inter se 1516 . Hinc si in praemissis extrema cum veritate compa­ rantur cum medio, in consequenti cum veritate secum connectenda sunt; i deoque si praemissae sunt verae, consequens necessario erit verum. - Quoad alterum, ex falso non potest per se sequi verum, seu falsum non potest esse causa veri: falsum enim est nihil, et ideo non potest producere verita­ tem. Attamen per accidens ex falso aliquando sequitur ve­ rum, quatenus nempe id, quod infertur ex falso, possit esse verum aliunde, non propter ipsum falsum; sive sequitur verum ex falso, non prout est huiusmodi, sed prout conce­ ditur tamquam verum, ita ut ex concesso falso sequatur ve­ rum, non quidem tamquam ex causa veritatis, sed illationis: nempe, ut loquitur s. Augustinus, non ex veritate sententia­ rum, quae, cum falsae sint, nullae sunt, sed ex veritate con­ nexionis 10. E. g., in hoc syllogismo: Omnis lapis est ani­ mal: sed homo est lapis; ergo homo est animal: consequens est verum, et tamen praemissae sunt falsae. Cuius ratio est. quia ea, quae sunt eadem inter se, non debent esse eadem cum omni tertio; unde licet falsum sit duo extreina con· NON POTEST PER SF. SEQUI VERUM. 11 In lib. I Sent., Dist. XIX, q. V, a. 2 sol. « Et si quidem re­ cte consideremus, potestate una est virtus; accidit autem ut ca cum his quidem insit rebus, dicatur prudentia, in aliis autem animi ma­ gnitudo, vel iustitia. Eadem autem ratione, cum sit una quoque veri­ tas, in Geometria, Geometriae veritas; in Musica autem, Musicae; et in recta Philosophia fuerit Graeca veritas »; Clem. Alex. Strom., lib. T, n. 20. Et Origenes: « Nec mirum est, si veritas, cum sit ima, multas quasi veritates ab illa dicamus effluere»; In Ioann., c. VI. n. 2. 15 Vid. lilt. E: eff. 2. 16 De f)oclr. Christ., lib. II, c. 31 et 32. I EEFA1λ cltisionis esse eadem cuidam uni tertio, poterunt tamen esse eadem inter se. 8. Violentum non est perpetuum. Violentum dupli­ citer dicitur, primo, ex parte termini; secundo, non solum ex parte termini, sed ex parte principii, quod illum termi­ num producere potest. Primo modo violentum vocatur illud, quod caret aliquo bono, ad quod naturalem inclinatione It habet, sed in lota natura non est aliquod principium, cuius virtute possit obtinere illud bonum. Hoc sensu dicitur cae­ cus violenter detineri sine potentia videndi, et anima se­ parata detineri sine corpore. Et hoc violentum, quatenus ipsae vires naturae considerantur, semper est perpetuum. Secundo modo dicitur violentum illud, quod caret aliquo bono ad quod habet naturalem inclinationem, et simul est in ipsa natura aliquod principium, per quod possit illud obtinere; sicut cum ignis per violentiam detinetur deorsum, aut lapis sursum. Iam de hoc genere violenti dicitur violen­ tum numquam esse perpetuum 17. 9, Virtus consistit in medio. « Hoc, quod vult Philo­ sophus, virtutem esse in medio, intelligendum est de virtu­ tibus moralibus, non autem est verum de virtutibus theo­ logicis 18*». Et sane, virtus moralis consistit in medio inter superabundantiam et defectum le. Nam « virtutes morales sunt circa passiones et operationes, quas oportet dirigere se­ cundum regulam rationis. In omnibus autem regulatis con­ sistit rectum, secundum quod regulae aequantur: aequa­ litas autem media est inter maius et minus; et ideo oportet quod rectum virtutis consistat in medio eius, quod superabundat, et eius, quod deficit a mensura rationis recta 20 » Virtutis autem theologicae « mensura et regula est ipse Deus Eides enim nostra reeulatur secundum veritatem Divinam 17 Vid. s. Thom., Qq. dispp., De Ver.. q. XXIV. a. 18 Ibid., De Virt., q. III, a. 2 ad 10. i® Ibid. q. I, a. 13 c. 20 In lib. Ill Sent., Dist. XXXIII, q. I, a. 3 sol. 1 c. — Vid. lilt. M: dist. 8, 9 ct 15. « Tene medium, si non vis perdere modum. Locus medius tutus est. Medium, sedes modi et modus virtus »: s. Bern., De Consid., lib. II, et alibi (Super Cant., Senn. LVIIb: « Medium vitiorum tenet virtus ». 441 :: EFFATA Charitas autem secundum bonitatem Eius; Spe» autem se­ cundum magnitudinem omnipotentiae ct pietatis Eius; et ista est mensura excedens omnem humanam facultatem; unde numquam potest homo tantum diligere Deum, quan­ tum diligi debet, nec tantum credere, aut sperare in Ipsum, quantum debet; unde multo minus potest ibi esse excessus, et sic bonum talis virtutis non consistit in medio; sed tanto est melius, quanto magis acceditur ad summum 21 ». Subdit autem sanctus Doctor, quandoque aliquam ex virtutibus theologicis posse esse in medio per accidens; scilicet « ra­ tione eius, quod ordinatur ad principale obiectum; sicut fides non potest habere medium et extrema in hoc quod in­ nitatur Primae veritati, cui nullus potest nimis inniti; sed ex parte eorum, quae credit, potest habere medium et ex­ trema, sicut unum verum est medium inter duo falsa. Et similiter spes non habet medium ct extrema ex parte prin­ cipalis obiecti, quia Divino auxilio nullus potest nimis inni­ ti, sed quantum ad ea, quae confidit aliquis adepturum, potest esse ibi medium, et extrema: in quantum vel praesu­ mit ea, quae sunt supra suam proportionem, vel desperat de his, quae sunt sibi proportionate 22 ». Vel etiam per accidens virtutes theologicae in medio consistunt 2-3, quate­ nus exercendae sunt secundum mensuram conditionis natu­ rae. et nostri ingenii vires, non vero nimio conatu, adeo ut corpus laedatur, aut nimium debilitetur. Siquidem, aiente s. Bernardo. « cum nullum finem, vel terminum habere de­ beat devotio amantis, tamen terminos suos et fines et regu­ las habere debet actio operantis 24 ». 10. 11. VOLITUM NIHIL, NISI COGNITUM 25. Voluntas, seu ippetitus, est rei unibilis. Quod ita explicatur a Seraphico Doetore: « Dicendum, quod ap­ petitus absolutus et deliberatus est rei unibilis et possibi­ lis, ct iste est appetitus cum eligentia. Sed appetitus vellei21 22 21 31 25 1« 2«, q. LXIV, a. 4 c. 1· 2“", q. XVII, a. 5 ad 2. Qq. dispp.. De Virtut.. q. IV. a. 1 ad 7. Serm. ad Fratres, De Monte Dei. Vid. Ignoti nulla cupido (litt. I: eff. 4). :: 442 :: V tatis, qui est impossibilium, non est rei unibilis secundum veritatem, sed rei quae desideratur, sicut aliquis appetit esw velox sicut hirundo, et similia... Si tamen aliquis conten­ dat, quod appetit voluntate eligentia e, fatendum est, quod indicium eius est perversum, sive aestimatio salte fl intellec­ tus practici, quo indicat se ad illud posse pervenire, quam­ vis indicium speculationis dictet contrarium 26 ». 12. Voluntas et intellectus se invicem circumceDUNT. Nempe, mutua est reflexio intellectus in actus vo­ luntatis, et voluntatis in actus intellectus. Etenim voluntas eiusque actus, et obiectum, prout sunt quaedam entia et vera, communi obiecto intellectus continentur, quippe quod omne ens, prout est verum, est obiectum intellectus. Vicissini, intellectus, eiusque actus, et obiectum, prout quaedam entia et bona sunt, obiecto communi voluntatis continen­ tur, quia omne ens, prout est bonum, est obiectum volun­ tatis 27 ». 2,i In lib. Il Sent.. Dist. VII, p. 1. a. I. q. 11 ad arg. 27 Vid. lilt. B: eff. 14. FINIS Distinctiones PAO. Adaequate - Inadaequate 15 Ad extra - ad intra . . ib. Abductio - Obiectio . . · 266 Adhaesive - Lnhaesive - 1 Ab extrinseco - Ab intrinseco formative .............. ib. 2 Absolute - Accommodative . Alienantor - Proprie . . 30" 3 Absolute - Comparative . . Aliquid - Unum .... 416 Absolute - Connotative . . ib. Alteratio - Accretio - DeereAbsolute - Dependentor . . ib. tio .................................. 15 Absolute - Hic et nunc . . ib. Ampliatio - Restrictio - Alie4 Absolute - Hypothetice . . 5 Absolute - Modaliter . . . natio - Suppositio . - . 382 Analogia : attributionis Absolute - Totaliter . . . ib. A ΒαωΙ 11 fp - 1vl Ît Rif· AUSViULv &lv· · · · · 419 16 proportionis..................... Absolute - Relative .... 351 Analogia : proportionis proportionalitatis . . . 18 Abstract™ : formalis - totalis 5 Abstract io : negativa - praeAnalogice - Aequivoce - Uni­ cisiva ............................ voce - Denominative . . 15 7 Analysis : consequentiae Abstractive - Intuitive 19 consetj nentis .............. Comprehensive .... ib. Annihilât™ - Corruptio . . 164 Accidens - Substantia . . . 378 Antecedenter - ConcomitanAccidens : logicum - physi­ ter - Consequenter . . . 19 cum ................................ 8 Ante praedicamenta - Post Accidens: modale - absolu­ praedicamenta.............. tum ................................ 297 ib. Antiquius - Senius .... 371 Accidens: respectivum - abAppetitus: concupiscibilis solutum .......................... 9 irasci bilis ..................... . 20 Accidens: speciei - individui ib. Appetitus: elicitus - natuAccidentaliter - Essentialiter ib. ralis .............................. 20 Actio: immanens - transiens 10 Appetitus: naturalis - sensiActio - Factio ................. 11 tivus · intellectivus . . . 434 Actus · Potentia .... ib. Aptitudo: positiva - negativa 172 Actus: essentialis - notioA quo - Ad quem - Cui . . 20 nalis.................................. 246 Actus: hominis - humani . 12 Argumentari: a maiori ad minus - A minori ad maActus: elicitus - imperatus 13 ius - A simili................. 21 Actus: primus - secundus . ib. Actu : signato - exercito . . 14 Argumentari : a priori - A posteriori ......................... 22 Adaequari - Aequale esse et Artificiose - Naturaliter . . ib. aesimilari ..................... ib. PAG. (♦) Vid. nota ad pag. 470. INDEX PAG. Ascensus terminorum - De­ scensus ............................ A se - Per se...................... Assensus - Consensus . . . Assertive - Narrative - Dis­ putative ....................... Attributum: superius - infe­ rius ................................ Aurea - Aureola ..... PAO. Causaliter - Formuliter . . U6 404 Certitudo - Evidentia ... 69 235 Certitudo: metaphyeica - 22 physica - moralis . ... 225 Ceteris paribus - Ceteris im­ 23 paribus ..................... Circulus uniformis - Demon­ 70 ib. stratio circularis .... 101 ib. Circumscriptive - Definitive - Repletive.................... Cognitio: abstractiva - intuiB tiva - comprehensiva . . 7 Bonum: entitative - natura­ Cognitio: intuitiva - discurliter - Moraliter .... 49 stiva................................. 200 Bonum: honestum - utile Collective - Distribuitive . delectabile ................... Commune: secundum parti­ ib. Bonum: in omni genere - in cipationem - secundum aliquo genere............... praedicationem .... ib. 50 Bonum - Pulcrum .... 309 Commune - Universale . . 417 Bonum: relativo - absolute 50 Complete - Incomplete ... 71 Bonum : subiectivum - obie­ Complexe - Incomplexe . . ib. ctivum ............................ Compositio - Unio .... 412 51 Bonum : transumptiva - pro­ Compositio: physica - metaprie ................................ physica - logica .... 72 ib. Boiitnn: verum - apparens . Compositum: substantiale ib. accidentale .................... 380 Comjmsitus sensus - divisus 72 C Comprehensive - Intuitive Conceptus: formalis - obieCatogorematice - Syncategoctivus ................................ 198 rematice ....................... Conceptus: ulti matus - non Categorica - Transcendental i - 63 ultimatus..................... 73 ter Concomitanter - Formuliter . 147 Causa - Conditio sine qua ib. Concupiscentia : antecedens non ······· · consequens ...................... 73 Causa - Principium .... 65 64 Concursus: mediatus - im­ ('ausa: externa - interna 65 mediatus - praevius ... 74 Causa : efficiens exemplaConfuso - Determinate . · ·&· ris - finalis ...... . ib. Confuso - Distincte .... 75 Causa : formalis -- mn materialis ib. Connaturale - Naturale . . 242 Causa formalis - Forma . 113 Conscientia - Syndereeis . . 75 Causa: prima, ewunaa prima, secunda Consecutive - Formaliter . · 147 Princeps, instrumcntaria Consensus - Assensus . . . ® Univoca, aequivoca - Neces­ Consensus - Electio - Usus . 419 saria, libera - Universalis, Consequenter - A nteccdenter particularis - Physica, mo­ ralis - Adaequata, inadae- Concomitanter . . · · 19 Conservatio: directa - indi­ quata - Proxima, remota Per se, per accidens . . recta ..................................... /* 66 Continuum - Contiguum . - '&· “ 446 :: INIÆX PAG. PAU. Contradictorie · Privative Contrario - Relative ... 76 Contraria: immediata - me­ diata ...................................... 77 Contrario - Contradictorie Subcontrarie........................... 78 Copulari - Significare - Sup­ poni ................................... 3S1 Corpus: physicum - solidum 371 Corruptio - Annihilatio . . 1GI Creatio - Generatio .... ib. Culpa - Defectus - Malum Peccatum.............................. 100 Differentia : communis - pro­ pria - maxime propria . . 105 Differentia : constitutiva - divisiva ........................... ib. Directe - Indirecte .... 106 Directe - Reflexe .... 107 Dispositiones : praeviae concomitantes................. 108 Dispositio - Habitus . . . 174 Disputative - Assertive Narrative ......................23 Distincte - Confuse .... 75 Distinctio - Partitio - Divi­ sio .................................. 1<>S Distinctio realis - rationis formalis .......................150 Distinctio realis : maior - mi­ nor ............................... »b. Distinctio: rationis ratiocinantis - rationis ratiocinatae «eu virtualie....................... tb. Distributio: absoluta - accomoda........................... 109 Distributive - Collective . 71 Diversitas : logica-physica 109 Diverso respectu - Eodem re­ spectu ............................... «b» Divieim - coniunctim . . «b. Donum - datum................. 99 D Datio - Missio Processio . . 99 Datum - Donum...................... ib. Debitum : ex merito - ex conditione naturae. . . . ib. Decret io - Accretio - Alteratio ................................ lr' Defectus - Malum - Pecca­ tum - Culpa ............... 100 Definitio: nominis - rei . . ib. Definitive - Circumscriptive Repletive............................... 70 Delectabile - Utile - Hone­ stum ..................................... 49 Demonstratio circularis Circulus uniformis ... 101 Demonstratio: propter quid quia...................................... 103 Denominative - Analogice Univoce - Asquivoce . . · 15 Densum - Rarum . . . . 347 Dependero: simpliciter - se­ 103 cundum quid................... Descensus : logicus - physi­ 216 cus ............................... Descensus torni inorum - a- .............................................. Desilio per primum esse rei - per ultimum esso rei . Determinato - Confuse . . · Dicere ad - Dicere in . · ■ Dictum: de omni: de nullo Differentia - Distincta - Di­ versa .............................. 104 197 74 104 113 101 E Effectus - Priucipiatum . . 64 Electio - Consensus - Usns . 119 Elementa - Principia ... 301 Elicitus - Imperatus ... 118 Eminenter - Virtualiter Formaliter ........................ 147 Ens: naturae - rationis 118 Ens - Ree................................. 119 Eodem respectu - Diverso re­ spectu ................................. 109 JEqualo esse -Adaequari . . 14 .Equalitas: aequi parantiae proportionis......................... 119 .Equalifas - inaequalitas . . 334 .Equivocatio : dialectica physica................................. 120 :: 447 :: INDEX PAG. Æquivoce - Univoce - Analo­ gice - Denominative . . . Error - N©scientia - Ignoran­ tia ...................... . . Essentia - Natura . . . . Essentialiter - Accidentaliter Essentialiter - Participative Æternitas - Ævum - Tem­ pus ................................ Evidentia - Certitudo . . . Exercito - Signato (netu) . . Ex nihilo sui - Ex nihilo subiecti............................ Explicite - Implicite . . . Extensive - Intensive . . . Extrinsece -Intrinsece . . Facere - Agere...................... Felicitas: obiectiva - forma­ lis ■ Finis : naturalis - supornaturalis Finis : operantis - operis . . Finis: primarius - secundarius Finis : proximus - remotus . Finis : quo - cuius - cui . . Forma : accidentalis - substantialis.................. Forma - Causa formalis Forma - Figura . . . Forma - Materia . . . Forma : informans - separata Forma : intrinseca - cxtrinseca Forma : physica - metaphysica - logica.......................... Forma: subsistens, seu im­ materialis - materialis . . Formaliter - Causaliter . . Formaliter - Concomitante!·. Formaliter - Consecutive . . Formaliter - Eminenter Virtualiter • ..... Formaliter - Identic© . . . Formaliter - In causa . . . 15 185 241 9 121 403 69 14 121 122 123 ib. 138 ib. ib. 139 ib. 110 ib. 143 ib. 141 ib. 143 145 ib. Ut 116 147 ib. ib. 148 149 INDEX PAG. Formaliter - Materialiter . 149 Inceptio et desitio: per pri­ Formaliter - Objective . . . ib. mum esse rei - per ulti­ Formaliter - Heal iter - Ra­ mum esse rei................ 187 tione 150 ............................. Incomplete - Complete . . . 71 Fruitio - Volitio - Intentio . 430 incomplexe - Complexe . . ib. Indifferentia: activa - passi­ 188 va ..................................... Ü Indifferentia : activa - suspen­ 189 dra ................................. Generatio - Creatio - Corru­ Indifferentia ; obiectiva ptio - Ann ihi latio . . . . 164 ib. subiectiva .................... Generice - Specifice - Nume­ 166 Indifferentia : physica - mo­ ric© ............................. ib. ralis ................................. Genus: proximum - remotum 167 Indifferentia: quoad specifi­ Genus: supremum - medium cationem - quoad exerci­ - Infimum........................ ib. tium .................... ib. Gubernatio - Providentia . ib. . 1(16 Indirecte - Directe . . 1S9 Individuum - Singulare H Individuum : signatum - va­ gum ................................. 190 Habitus - Dispositio . . . Indivisibile: negative - pri­ Habitus: entitutivus - opcra'91 vative ............................ tivus ......................... Indivisibile: simplex - mate­ Habitus: innatus - infusus ib. riale ............................ 176 adquisitus ................. 192 In fieri - In facto esse . 177 Habitus - Potentia . . . . Infinitum : categorematicum ib Habitus - Privatio . . . . - syncategoromaticum . . ib. 178 Hic et nunc - Absolute . . . Infinitum : privativum - ne­ Homonyma - Synonyma - Paib. gativum ........................ 15 ronyma......................... Informative - Inbacsive Honestum - Utile - Delecta­ 15 Adhaesivo........................ 49 bile .............................. Initium - Radix................. 178 Hypothetice - Absolute . . In loco esse - Locatum esse 214 In quale - In quid - In quale 194 quid ...................... . In recte - In obliquo . . . ib. In sensu : composito - diviso Identic© - Formaliter . . . ns Ignorantia - Nescientia - Er­ In signo: priori - posteriori 371 ror ..................................... 185 Intellectus: agens - patiens 194 Ignorantia : antecedens Intellectus: speculativus 195 concomitans - consequens . lb. practicus....................... 196 Immediatio: suppositi - vir­ Intelligere - Ratiocinari . 1S6 tutis .............................. Intendi - Remitti................. 356 Intensive - Extensive . . . i S3 Imperatus - Elicitus . . . 13 Intentio actualis - virtuaImplicite - Explicite . . · 122 lis - habitualis - interpre­ Impossibile: metaphysice · physice - nioraliter ... 225 tati va . - · · · · · · / 197 Intentio : formalis - obiecti­ Inadaequate - Adaequate . 15 198 In causa - Formaliter . . 149 va . ..................... :: 448 ·: PAG. PAG. Intentio : intellectus - volun­ tatis ........................... Intentio: prima - secunda . Intentio - Volitio - Fruitio . Intentionaliter : primo - se­ cundo ........................... Intrinseca - Extrinsece . . Intuitiva cognitio - Discursiva................................... Intuitive - Abstractive Comprehensive.............. lustitia: legalis - distributi­ ve - commuta tira . . . 197 199 430 199 123 200 200 Lato - Stricte..................... 213 Libertas: a coactione - a ne­ cessitate naturae .... ib. Libertas: contradictionis 214 specificationis.............. Liborum arbitrium - Volun430 Locatum esse - In loco esse 214 Locatum - Situm . . . . Locus: vulgariter - philoso­ ib. phice sumtus.............. ib. Logica diversitas - Phisica Logica potentia - Physica . ib. Logica proprietas - Physica . ib. Logica veritas - Metaphysi­ ib. cs - Moralis.............. Logice - Physice .... Logice - Physico - Mota physi­ 216 ce ................................... Logicus descensus - Physicus ib. :: 449 M Malum - Defectus - Pecca­ tum - Culpa.................. Malum: naturae - culpae . Materia - Forma................. Materia : prima - secunda . Materia: proprie - improprie accepte ................. . Materia: sensibilis - intelligibilis ........................... 219 ib. ib. ib. 220 221 INDEX INDEX PAH. Materialiter - Formaliter . . 149 Medium cognitionis: sub quo - in quo.......................... 222 Medium : per abnegationem - per participationem . . 223 Modium: rei - rationis . . ib. Medium : subiecti - formae . ib. Mensura : activa - passiva . 224 Meritum : de condigno - de congruo ............................... ib. Motaphysice - Psysice Logice ...................................216 Missio - Datio - Processio . 99 Modus - Species - Ordo . . 224 Moral iter - Physice .... 225 Moraliter - Physice - Meta­ physi ce ............................ib. Motus: proprie acceptus improprie acceptus . . . 226 Motus: accretionis - dooretionis - alterationis .... 228 Motus: successivus - instantaneus.............................. ib Motus violentus - naturalis . 229 Mutatio substantialis - acci­ dentalis ....... 230 N Narrative - Assertive - Dis­ putative ............................ 23 Natura - Essentia .... 241 Naturale . Connaturale . . 242 Naturaliter - Supernaturaliter .......................................243 Naturaliter - Violenter . . ib. Natura: naturans - nahirata ib, Necessitas; antecedens - con­ sequens .................................. 244 Necessitas: consequentiae consequentis...................... 245 Necessitas: quoad exercitium - quoad specificationem . . ib. Negatio - Privatio .... ib. Negative - Positive .... 287 Nescientia - Ignorantia - Er­ ror ...................................... 185 Nomen: primae notionis secundae notionis . . . 216 PAO. PKG Nolle - Non velle.............. 433 Nomina : propria - appro­ priate ..................... 24β Nominaliter - Participnliter ib. Notio : formalis prima - obiectiva prima - secunda for­ malis - secunda obiectiva . ib. Notionalis actus - essentialis ib. Notum : secundum se ct quoad nos - secundum se et non quoad nos . ... 246 Notius: nobis - Notius natu­ ra . . ,...................... 247 Numerio» - Specifice - Gene­ ric© ............................... 166 Numerus: formalis - mate­ rialis ....................... 249 Numerus: numerans - nume­ ratus ........ ib. Numerus: trasoendentalis · quantitntivus................... 250 0 Dbiectio - Abductio ... 266 Obiective - Formaliter . . . ib. Objective - Snbiective ... 377 Obiectum: adaequatum inadaequatum .............. 266 Obiectum : adaequatum, seu extensivum - proportiona­ tum, seu connatutnle . . ib. J Obiectum: attributionis - at­ tributum ........................ ib. ' Obiectum : materiale - for­ male .................................ib. Obiectum : quod - quo ... 268 Obligaro: semper - ad sem­ per ................................. ib. Omne - Totum .................. 407 Opinari - Scire.................. 268 Opposita K complexa - incomplexa ........ ih. Ordo : activus - passivus . . 269 Ordo: intentionis - exacutio­ nis ................................. ib. Ordo: naturae - cognitionis . ib. Ordo naturalis - moralis . ib. :: 450 :: PAG. Potentia - Aetna...................... U Potentia - Habitus .... 291 Potentia - Potentialitas . - 290 Potentia: activa - passiva . 291 Potentia - Impotentia ... ib. Potentia : logica - physica . 292 Potentia : naturalis - supernaturalis - obedientialis ib. Potentia : obiectica - subiectiva...................................2'3 Potentia: ordinata - absolu­ P ta ........................................ ib. Potentia: proxima remota 294 Paronyma - Homonima - Sy­ Potentia simultatis - Simul­ nonyma ............................ 16 tas potentiae .................. ib. Pars.· aliquota - non aliquoPractice - Speculative . . ib. ta........................................ 280 Praeceptum : affirmativum Pars: essentialis - quantita- negativum.........................295 tiva..................................... ib. Praecisi ve - Negative » - - ib. Partialiter - Totaliter ... 406 Praedicamenta - Praedica­ Participaliter - Essentialiter 282 bilia ................................. 296 Participare: proprie - im­ Post-Praedicamenta - Anteproprie ................................. 281 Praedicamenta .... 297 Participative - Nominaliter ib. Praedicamentaliter - Tran­ Partitio - Divisio - Distin­ scendental! ter ................... ib. ctio ...................................... 108 Praedicari : in quale - in Pati: proprie - minus pro­ quid - in quale quid . . ib. prie - communiter . . . 282 Praedicatio : exercita - si­ Patibilis qualitas - Passio . 283 gnata .............................. 298 Peccatum - Culpa - Mnlum Praedicatio: indirecta - di­ - Defectus ......................... 100 recta .............................. 297 Perfectio : quoad entitatem Praedicatio: intrinseca - extrinseca .......................... 298 finem. ................................. 283 Praedicatio: ordinata - inor­ Perfectio : simpliciter sim­ dinata - praeter ordinem ib. plex - simplex secundum Praedicatio : per inhaeren­ quid...................................... 284 tium - per identitatem . . ib. Permanentia - Successiva . 381 Praenotio: circa affectio­ Permissio : legalis - causalis 281 nes - circa principia . . ib. Per se - A se.........................285 Praenotio: quid nominis Per se - Per accidens . . . ib. an sit................................ ib. Persona - Suppositum . . 287 Primarium. - Secundarium 299 Personaliter - Simpliciter . ib. Primo intentional iter - Se­ Physice - Logice..................... ib. cundo intentionaliter . . ib. Physicum - Solidum . . . 374 Primum : in omni genere Positive * Negative .... 287 in aliquo genere .... ib. Possibile: intrinsece - exPrincipia: compositionis trinsece.................................^S9 Possibile: simpliciter - ex generationis ................. 301 Principia - elementa . . . ib. suppositione..................... 290 Ordo: perfectionis - genera­ tionis ................................270 Ordo - Species - Modus . . 224 Ostensive, sive directe - Per deductionem ad impossibi­ le, sive indirecte .... 271 Ostensive, ei ve directe - Per deductionem ad impossibi­ le, sive indirecte ... 271 ; i« :: 451 :: INDEX INDEX PAG. Principia: in habitu - in actu................................. Principia: propria - com­ munia ............................ Principiatum - Effectus Principium - Causa . . Principium: complexum in complexum .... Principium : essendi - co­ gnoscendi ................... Principium : originale - ini­ tiale ................................ Principium : quod - quo . . Principium quo: proximum - remotum...................... Prioritas: perfectionis - ge­ nerationis ....................... Prioritas: temporis - natu­ rae - originis - cognitio­ nis ................................ Prius: in intentione - in execution©........................ Prius: natura, sive absolu­ te - cognitione, sive quoad nos ................................ Privatio - Habitus . . . . Pri vatio - Negatio . . . . Privatio: simplex - non sim­ plex Privative - Contradictorie Contrarie - Relative . . . Processio - Datio - Missio . Processus: com positivus - re­ solutivus .... Productio : per defectionem per - per protensionem derivationem...................... Pro generibus singulorum Pro singulis generum . . Prognosticum - Commemorativum - Demonstrativum . Proportio geometrica - Aequalitas arithmetical . . Proportio: habitudinis - enii tatis .............................. Proportio - Proportionalitas Proportio : de tertio - de seeundo - do primo adiecente Proprie - Alienantor . . . e 302 300 299 ib. 300 ib. PAG. Proprie: ex parte subiecti ex parte praedicati . . . Proprietas physica - logica . Proprium : late - stricte sumtum............................. Propter quid - quia . . . . Providentia - Gubernatio . Pulcrum - Bonum . . . . Punctum physicum - mathe­ maticum ..................... ib. 303 349 Realitas - Res .... Realiter - Formaliter - Ra350 tione ................... It· iprocatio: mutuae conse­ cutionis - mutuae praedica­ tionis - mutuae relationis Reductio: ostensiva - ad im­ ib. possibile ....................... Reductivo - Directo .... ib. Reduplicative - Specificative ib. Reflexe - Directo................. 351 Regressus - Circulus vitio­ ib. sus ............................... Relatio : ad - in.................. 352 Relatio : proprie realis - ra­ tionis - mixta............... ib. Relatio: mutua - non mu­ tua ..................................... 3.53 Relatio: transcendentalis praedicamentalis . . . . 354 Relativo - Contradictorie Contrarie - Privative . . 356 Relativum - Absolutum . . 351 Relativum : extrinsecum - in­ trinsecum ............... 356 Relativum spectatum : materialiter - formaliter ib. Remitti - Intendi . . ib. Roplotive - Definitive - Cir cumscriptive . . . 357 358 Ros - Ens...................... Restrictio - Ampliatio - Sup­ positio - Alienatio . . . 3S2 307 308 ib. 103 167 309 287 Q 302 ib. PAO. Qualitas: accidentalis - es­ 326 sentialis ..................... Qualitas patibilis - Passio . 283 Quantitas: continua - discre327 Quantitas: diniensiva - vir­ 302 tualis ......................... Quantitas: fluens - perma­ 303 nens ... i. .... . Qua tale, idest formaliter Materialiter................. ib. Quidditative, idest essentia­ liter - Accidentaliter . . 245 Quid nominis - Quid rei . Quid (In) - In quale - In 304 quale quid ................. ................................ Quies desiderii - Quies mo­ 76 tus .............................. 99 Quies: privativa - positiva Quoad nos - Secundum se . 304 Quo - Quod, vel, Ut quo - ut quod . . ....... 305 306 ib. ib. 307 ib. ib. ib. ib 328 ib. ib. ib. 194 329 370 329 Q Radix - Initium................ Rarum - Densum................ Ratio: formalis - Obiectiva Ratio formalis: sub qua quae . . r.................... Ratio: inferior - superior . Ratio : speculativa - practica ............................. . . Ratiocinari Intelligere . . . Ratione: ratiocinata - ratiocinantis ......................... •• ·· 452 :: 347 ib. ib. 318 ib. 349 196 349 ‘ PAG Signum : demonstrativum rem em orati vu m - progno­ sticum 371........................... Signum : prius - posterius ib. Signum : sensibile - rationale 372 Signum : speculativum practicum .................. ib. Simile esse - Aseimilari . . 14 Similitudo - aequalitas . . 372 Simplicitas: physica - meta­ physica - logica .... ib. Simpliciter - personaliter ib. Simpliciter - secundum quid ib. Simultas: temporis - conse­ quentiae - naturae - divi­ sionis ............................... Simultate potentiae - Poten­ ib. tia simultatis.............. Singulare - Individuum . . 189 Situm - Locatum . . . . 215 Solidum - Phvsicum . . . 374 Species : impressa - expressa 375 Species : intentionalis - logiib. ca . Species - Ardo - Modus . . 224 Specificati ve - Reduplicative 376 Speci ficati vu m : intrinsecum - extrinsecum................. Specifice - Generice - Nume­ 166 ric© .............................. Speculative - Practice . . . 376 Stricte - Late..................... 213 Subalternans - Subalternata 376 Subcontrarie - Contrarie Contradictorie................. Subjective - Obiective . . . 377 S ib. Subjective - Term i native Sapientin - Scientia . . . . 369 Subiectum : attributioni* 378 praedicationis.............. Scientia - Tntelligentia . . 370 Subiectum : inhaesionis - de­ Scientia: visionis - simplicis ib. nominationis .............. intelligentiae 129................. Scire - Opinari ...... 268 Subiectum: inhaesionis - in­ 370 ib. formationis .................. Secundarium - Primarium ib. Subiectum : in quo - de quo Secundum quid -Absolute Substantia - Accidens . . . ib. Secundum quod ipsum - Se370 Substantia : completa - ineundum aliud................. completa 380 Secundum se - Quoad nos . ib. Substantia : prima - secunda ib. Senius - Antiquius . . . . Substantiale compositum · Sensus: compositus - divisus ib accidentale.................. ib. Signate - Exercito . . . . ib. -S :: 453 :: INDEX INDEX PAO. Successiva - Permanentia . 381 Supernatnraliter - Naturali­ ter ......................................... ib. Supponi - Significare - Co­ pulari ................................. ib. Suppositalitas - Personalitas 387 Suppositio - Persona - Sub­ sistentia ........................... 385 Suppositio - Ampliatio - Re­ strictio - Alienatio . . . 382 Suppositio: collectiva - distributiva........................... 383 Suppositio: confusa - deter­ minata ................................. ib. Suppositio: formalis - mate­ rialis .................................ib. Suppositio: simplex - perso­ nalis, seu realis .... 384 Syncategorematice - Categorematice ....... ib. Synderesis - Conscientia . . 75 Synonymum nomen - Homo­ nymum ............................... 387 PAG. titatem - secundum essen­ tiam . ........ 406 Terminus: univocus - ana­ logus - aequivocus . . . ib. Totaliter - Absolute ... 5 Totaliter - Partialiter ... 406 Totum : absolute - per com­ parationem ad partes . . ib. Totum: homogeneum - heterogenoum...........................40" Totum : logicum - physicum ib. Totum: perfectibile - perfectivum - perfectum ... 408 Totum : potentiate - essen­ tiale .....................................ib. Totum : substantiale - inte­ grate ................................ ib. Totum - Totaliter .... ib. Totum - Totus................... 409 Transcendentaliter - Praedicamentaliter....................... 297 PAG. PAG. Ut quo - Ut quod .... 413 Ut sic · Absolute .... ib. Voce->: primae intentioni» secundae intentionis . . 199 Vol itio - Intentio - Fruitio 430 Voluntas - Liberum arbi­ trium ................................... ib. Voluntas: signi - benepla­ citi ................................... ib. Voluntarium - \ lotentum . 432 Voluntarium . directum - in­ directum .......................... 435 Voluntarium : elicitum - im­ peratum ..................... , 13 Voluntarium : imperfectum - perlectum......................... 433 Voluntarium: liberum - ne­ cessarium ......................135 Voluntarium : morate - phy­ sicum ............................... ib. Voluntarium; simplex mixtum ......................... 436 Voluntarium: virtuale - for­ male ............................... ib. V Venias: in eesendo - in co­ gnoscendo - in significando 427 Velle antecedenter - conse­ quenter .................................... 19 Velle - Non velle - Nolle . 433 Via: compositionis - resolu­ tionis .................................. 429 Violentia : compellens - im­ pulsive .................................. 432 Violentus motus - naturalis 229 Virtualiter - Eminenter Formaliter.............................. 147 Virtualiter - Realiter - Formaliter................................150 Visionis scientia - simplicis intelligentiae....................... 429 Voces: connotativae - abso­ lutae ................................. 2 U Tactus: quantitatis - virtuTempus - Aevum - Aeterni­ tas ................................ Terminative - Subiective · · Terminorum : ascensus - de­ scensus ............................ Terminus: appellans - appel­ latus ........................... Terminus: categorematicus syncategorematicus . . . Terminus: connotativus - ab­ solutus Terminus: formalis - deno­ minationis ................... Terminus: impertinens pertinens....................... Terminus: primae - secun­ dae intentionis .... Terminus; qui - quo . . . Terminus: a quo - ad quem oui ............................... Terminus: secundum quan- Ubi : circumscriptivum - de­ finitivum Ultimum : in re - extra rem 403 Unio - Compositio .... Unitae: per se - per accidens ib. Unitas: simplicitatis - com404 positionis........................ Unitas: specifica - generica ib. - numerica.................... Unitas : transcendentalis ib. quantitativa.................... ib. Universale - Commune . . Universale: complexum - in........................... complexum.................... 405 Universale: in causando - in ib. repraesentando - in signi­ ficando - in essendo . . . ib. Universale: metaphyeicum logicum......................... ... 406 Unum - Aliquid................ ib. Unum - Unicum................ Usus - Electio - Consensus . ib. Utile - Honoetum - Delectabite :: 454 :: 412...................... 190 PAG. 412 Ab eodem res habet quod sit 114 ens, et quod sit una . . . 24 Ab extremo ad extremum ib. non datur transitus, nisi per medium ............... ib. 415 Ab indifferenti nihil deter­ minatum oriri potest . . 263 412 Absolutum est prius respe417 21 ctivo ........................... Alistraetius quo aliquid est, ib. eo simplicius est . . . . Abstractum est forma con­ ib. creti ........................... ib. Abstractum est prius concre­ ib. to ................................... 418 Abstrahentium non est men­ 416 26 dacium .......................... 117 Absurdo uno dato, sequitur 419 425 alterum ...................... Abusus non tollit usum . . 26 19 PAG. Accessus est prior, quam re­ cessus 26 .......................... Accidens est entis ens. Accidens non costituit sub­ stantiam 28 ...................... Accidens non est de essenba ib. substantiae.................. Accidens est extra substan­ tiam .............................. ib. Accidens non est nolalins suo subiecto ...... 29 Accidens non extendit se ul­ tra suum subieotum . . 30 Accidens non migrat de sub­ iecto in subiectum . . . ib. Accidens non potest conveni­ re alicui ut gedus . · . 31 Accidens non potest corrum­ pere subiectum .... ib. Accidens praedicatur de sub­ iecto .................. ib. :: 455 :: INDEX INDEX PAO. PAG. Accidens uni non est niteri subsflantia ........................ 32 Accidentia mutant eonditio­ nem substantiae .... ib. Accidentia speciei accidunt generi, non contra ... 33 Accidentis esse est i nesse . 27 Accidentis non est accidens, vel. Accidens non est sub­ lectum accidentis ... 28 Actio fit per contactum . . 33 Actio fit per contraria . . ib. Actio infert passionem . . 34 Actio non est in agente, sed in patiente........................ib. Actio non fit sine aliquo mo­ tu .......................................... 35 Actio, quae efficienter proce­ dit ab aliquo agente, non potest esse productiva il­ lius ................................ ib. Actio recipit magis et mi­ nus ..................................... 36 Actionem formae impedit quantitas....................... 335 Actiones sunt a proportion^· maioris inaequalitatis, rd Actiones sunt a superante . 36 Actiones sunt suppositorum ib. Actu et potentia virtuali idem simul esse non potest 42 Actu posito, tollitur potentia ib. Actu sublato non tollitur po­ tentia ........................... ib. Actui repugnat accidere actnm . ....................37 Actus diversi possunt os­ se eiusdem habitus . . . 1R2 Actus est perfectio potentiae 37 Actus est potior habitu . . 1R2 Actus est prior potentia . . 3R Actus est. qui separat et di­ stinguit ........................... 37 Actus est ratio intelligendi 39 Actus et potentia sunt con­ traria ........ 40 Actus et potentia sunt eius­ dem poneris.......................... 39 Actus et potentiae differen­ tiae eunt valde oppositae 41 Actus non parum differt a potentia........................... ib. Actus praeferendus est po­ tentiae in lx>nis, non au­ tem in malis................ ib. Actus unus non est operativus alterius................... ib Actus unus potest esso duo­ rum habituum . ... 181 Ad habitum a privatione non datur regressus . ... 184 Addiscens artem operatur actionem artis sine arte . . 42 Admiratio parit scientiam . ib. Adveniente perfecto, non ma­ net imperfectum .... 309 Aoqinvocationes latent in ge­ nere ............................ 172 Affirmatio est prior negatio­ ne ..................................... 42 Agens ex tota potentia pro­ ducit optime ..... 43 Agens omne agit, in quan­ tum est actu.....................ib. Agens non datur sine patien­ te ..................................... 263 Agens omne agit per suam formam ..................... 44 Agens omne agit propter fi­ nem y..................... ib. Agens omne producit sibi simile ..........................394 Agens patiente est nobilius 44 Agens unum, in quantum est unum, immediato non pro­ ducit, nisi unum .... 45 Anima est species spocierum, seu forma formarum . . 47 Appetitus est rationo carontiao.................................. ib. Ars est simia et imitatrix naturae ........................ !53 A sensu distributive ad colle­ ctivum non valet illatin 47 :: 456 c B PAG. PAG. Causa causae est etiam cau­ Bona non sunt facienda, ut sa causati ..................... veniant mula.................... 52 Causa finalis est prima in­ Bonitas essentialis rei me­ lior osse non potest; acci­ ter omnes causas . . . ib. Causa in actu simul est cum dentalis vero $do .... ib. effectu in actu...................ib. Bonis (in) actus praeteren­ Causa necessaria semper agit dus est potentiae, non au­ quantum potest · ... 256 tem in malis...................... 41 Causa prior est eno effectu 81 Bonum additum bono facit maius ................................. 53 Causa secunda agit in vir­ tute Causae primae ... 84 Bonum cuiuslibet creaturae consistit in modo, specie Causa sublata, tollitur effe­ et ordine............................ 55 ctus; et, causa posita, po­ Bonum commune est princi­ nitur effectus.................... 397 Causae efficienti assimilatur pium motivu.111 voluntario­ effectus ...............................82 rum ...................................... 342 Causae aequalitas causât ae­ Bonum commune melius est qualem effectum .... S3 bono privato........................ 54 Causae quaedam sunt sibi Bonum difficilius constitui­ invicem causae .... ib tur quam malum .... 57 Bonum est diffusivum sui . 55 Causae secundae non agunt, nisi motae a prima . . 84 Bonum est ex integra causa, malum ex quovis defectu 56 Cognoscere rem universali­ ter est perfectius cognosce­ Bonum est finis cuiuslibet rei 152 re .................................. 425 Bonum est naturaliter prius Communius est nobilius . . 85 malo..................................... 57 Bonum est potentius malo . ib. Compositio ibi est, ubi est di­ stinctorum unio .... ib. Bonum est quod omnia appe­ Comjxjsitius quo aliquid est, tunt; malum id, quod om­ imperfectius est.............. ib. nia fugiunt....................... 58 Compositum est aliquid, Bonum est ut in pauciori­ quod nulli partium con­ bus; malum ut. in pluribus 233 venit .............................. 86 Bonum et malum sunt gene­ ra contrariorum .... 59 Connexa producuntur eadem actione.............................. 337 Bonum et malum sunt in re­ Contradictio est oppositio­ bus; verum et falsum sunt num maxima...................86 in mente ...................... ib. Contradictio fortissima est, Bonum et verum se mutuo et nihil tamen ea infirmius 87 includunt........................... 60 Contradictio inter omnia alia Bonum non est Ixmo contra­ opposita est prima . . . ib. rium .................................... ib. Contradictoriorum semper li­ Bonum, quanto communius, num est verum, alterum tanto divinus...................54 falsum............................... ib. Bonum totius est bonum par­ Contraria eidem secundum tium .................................... 61 idem et eodem tempore ne­ Bonum uniuscuiusque rei in queunt attribui .... 88 quadam unitate consistit 62 r* t » p ** ·* :: 457 :: INDEX INDEX PAU. D PAG. PAG. Contraria iuxta se posita Diversitas non tollit univoEx bono aliquando sequitur MO. magis elucescunt .... 88 cationem .................................. 116 malum...............................232 Dans formam dat omnia con­ Contraria nata sunt fieri Ex contrariis omnia fiunt . 132 sequentia formam . . . 110 circa idem sublectum . . 90 Ex duobus entibus in actu Dare melius est, quam acci­ Contraria se mutuo expel­ E non fit unum ib. pere .............................. 236 lunt a sublecto,nisi eorum Exis-tentia debet proportioEadem sunt principia essen­ Dato uno absurdo, sequitur alterum insit a natura . ib. nari cum entitate eius, cu­ alterum ........................ 425 di et cognoscendi . ... 124 Contraria sub eodem genere ius est existentia .... ib. Eudern uni tertio sunt eadem Definitio dicit esse .... 110 maxiino distant .... 91 Existimare et opinari non Definitiones diversae sunt, si inter se ............................ 125 Contrarictas seu oppositio res sint diversae .... 111 est in nobis.................. 276 Effectus assimilatur causae relativa est omnium mini­ Definitiones (Quorum) sunt Ex nihilo nihil fit.... 133 agenti ................................. 127 ma ........................................ ib. diversae, eorum forma di­ Ex non quantis non potest Effectus deficiens a causa Contrariis (Ex) omnia fiunt 92 fieri quantum................ib. versa est.......................... ib. particulari nondeficit a Contrariorum contraria sunt Ex qualibet particulari pro­ Deletio proprietatum est na­ causa universali ... ib. consequentia .................... 93 pria operatione tota vir­ turae negatio................ 323 Effectus est posterior sua Contrariorum contrariae tus agentis demonstratur . 135 Denominatio fit ab actu . . 112 causa ................................. ib. sunt: causae .................... 92 Ex quovis non fit quodvis . ib. Denominatio fit a parte poEffectus est proportionalis Contrariorum eadem est di­ Extrema magis opponuntur tiori.................................. ib. suae causae efficienti . . . ib. sciplina ........ 94 extremis, quam mediis . 136 Deus et natura nihil faciunt Effectus idem numero non Contrariorum eadem est ra­ frustra............................. 113 Extremo (Ab) ad extremum potest esse a pluribus cau­ tio ......................................... 96 Deus in unoquoque operatur non datur transitus, nisi sis ...................................... 128 Contrariorum eadem est secundum eius proprieta­ per medium...................ib. Effectus necessitas, vel con­ scientia .............................94 Ex vero numquam sequitur tem ................................... ib. tingentia attenditur secun­ Contrariorum rationes in in­ falsum, et ex falso non se­ Dici : de omni - de nullo . . ib. dum conditionem causae tellectu non sunt contra­ quitur per se verum . . 137 Differentia genus dividit, et proximae............................ 388 riae ................................ 358 speciem constituit ... Ill Effectus productus ab una Contrariorum uno posito, po­ Differentia nobilior est gene­ causa non potest idem nu­ nitur alterum.................... 96 F re ................................... ib. mero produci ab alia cau­ Contrariorum uno posito, ne­ Differentiae non recipiunt sa .........................................129 Falsum fundatur in vero . 151 gatur alterum.................... 97 magis et minus; non inten­ Effectu posito, ponitur causa, Contrariorum unum semper Finis cuiuslibet rei est bo­ duntur, aut remittuntur . 115 est privatio alterius . . ib. et, sublato effectu, tollitur num ................................... 152 Dispersa in inferioribus sunt causa ...............................397 Contrarium est malo tum bo­ Finis est causa causarum . 154 unita in superioribus; et num, tum malum . . 232 Eiusdem est incipere rem et Finis est mensura mediorum 152 vicissim, quae in superio­ Contrarium est potentia perficere ipsam .... 311 Finis est nobilior iis. quae ribus sunt unita, sunt mul­ aliud contrarium . . . 91 sunt ad finem..................... 153 Eiusdem est posse et agere 130 tiplicata in inferioribus . 33" Contrarium sibi experit con­ Finis est secundum se voli­ Eiusdem potentiae est tendo­ trariam ... 89 Dispositio et habitus in ea­ tas ........................................ ib. re in finem, et finem con­ Conveniens fit a convenien­ dem potentia habent fieri . 115 Finis habet similitudinem sequi ............................ib. ti ......................................... 97 cum his quae sunt ad fi­ Dispositio fit habitus . . . ib. Ens actu et ens potentia sunt Corruptio et generatio non nem ...................................154 Distinctioni non opponitur uidem .......................... <. 40 afficiunt directe materiam, Finis ita se habet in operati­ nio ................................. 116 Entia non sunt multiplican­ ves. sicut principium in nec formam, sed composi­ da sino necessitate ... 130 Diversa ratio inferiorum non speculativis...................... 392 tum ............................... 168 Esse est alisolute melius non facit aequi vocationem su­ Finis movet efficientem . . 154 Corruptio unius est genera­ periorum ......................... 206 esse................................*b· Finis non movet, nisi cogni­ tio alterius, et. generatio Essentiae rorum sunt indivi­ Diversae sunt , differentiae tus .................................. 15« unius est corruptio alte­ generum non subalternatim sibiles ........................... I31 Finis particularis ordinatur rius .................................... ib. Essentiae rerum sunt immu­ positorum ..................... 173 Creatura distat a Deo in in­ nd finem communem . . ib. tabiles et aeternae . . · 'b Divisibilifas est passio quan­ finitum ...................... 322 titatis ............................. 117 1 ■■ 458 :: :: 459 :: INDEX INDEX PAG. riG, PAG. Implicat, ergo esse non po­ Fi η i tu ni in fi ni to ad (litu m Genus est magis ens, quam test ................................. 203 non facit maius . . . . 157 species ............................ 170 I Impossibile eet idem simul Forma dat esse rei .... ib. Genus est prius specie . . 171 esse et non esse . . . . 202 Genus inest suis speciebus . ib. Forma est communicabilis et In bonis actus praeferendus Genus referendum est ad universalis ...................... ib est potentiae, non autein plures species................... 172 Forma est divinum quoddam in malis........................ Genere (In) latent aequivoet appetibile...................... 158 inconveniens est aliquid es­ ib. cationes ............................ ib. Forma est prior materia se propter vilius se . . . 201 Generum non subalternatim Forma et materia eunt sibi Indifferenti (Ab) ut indiffe­ positorum diversae sunt invicem causa............... 159 renti nihil determinatum differentiae ....................... 173 Forma recepta in subiecto oriri potest 263 non naturali, sed extraneo, individua sunt infinita . . 204 recipitur in eo arnisibiliH Individuorum multiplicatio ter .................................... 160 intenditur a natura ob Forma substantialis non re­ Habitus eiusdem possunt es­ speciei conservationem ib. cipit magis et minus . . •100 se diversi actus . ... 162 Formae actionem impedii Individuum est incommuni­ Habitus est altera natura . 178 cabile ............................ quantitas.......................... 335 205 Habitus et dispositio in eaFormae est movere . . . . 159 dem potentia habent fieri Indivisibile additum indivi­ ib. Formae forma non datur Habitus generati signum est sibili non facit maius . . Formam inter atque mate­ delectatio..................... 180 Inferiori multiplicato, mul­ riam debet esse proportio . 160 Habitus generatur ex acti­ tiplicatur ratio in illo in­ Formali cuiuscumque remo­ bus 179.............................. clusa ............................ 239 to, tollitur species . . . 161 Habitus idem non potest es­ Inferior natura non jxitest Frustra est potentia, quae se duarum potentiarum 1S1 appetere gradum superio­ non potest redigi in actum 162 Habituum duorum potest ris naturae 402 Frustra est potentia, quae esse unus actus .... ib. Inferiorum diversa ratio non traducitur in actum . 161 Habitu potior est actus . . 182 non facit aequivocationem Frustra fit per plura quod Habitu utimur cum volu­ superiorum...................... 206 fieri potest per pauciora 163 mus ............................... 183 Infimum supremi attingit Habitum (Ad) a privatione supremum infimi .... 402 G non datur regressus . . . 184 Infiniti ad finitum nulla est Generale idem est essentiali­ proportio ....................... 206 ter cum his ad quae est geInfinito non est aliquid ma­ 168 norale ius ................................ Idem est principium constiGeneratio et corruptio non Infinitum impossibile est es­ tutivum rei in esse proafficiunt directe materiam, se ex finitis................... 207 distinguens earn a prio, et nec formam, sed composi­ In genere latent aequi voca­ 201 ceteris tum ................................... ib. tion es ........................... 172 Idem est principium essendi Generatio fit in instanti ib. In multis ordinatis ad unum ib. et operandi .................. Generatio unius est corru­ semper invenitur unum ut Idem habitus non potest esso ptio alterius, et corruptio 389 principale et dirigens . . duarum potentiarum . . 181 unius est generatio alterius 169 In naturalibus et moralibus Idem non potest esse causa Generatione posteriora sunt contrariorum 202.............. non quaeritur quid semper priora perfectione . . . 170 fiat, sed quid in pluribus Genus continet suas differen­ Idem semper facit idem . . ib. accidat ........ 207 tias ....................................... ib Ignoti nulla cupido .... ib. Intellectus abstrahit a mate­ Genus eet imperfectius speImmediatus motus localis 208 ria ............................... cie .................................. 171 non potest dari .... 217 :: 460 :: :: 461 PAG. Intellectus est impermixtus; intus voro existons prohi­ bet extraneum.............. 2o9 Intellectus est in principio sicut tabula rasa . . . . 210 Intellectus est intus legens . ib. Intellectus est potentia ro­ ll exivu ........................... ib. Intellectus intel hgendo fit omnia 211 ........................... Intellectus natus est aptus ad omnia intelligenda . . 209 In intellectu nihil est, quod prius non fuerit in sensu . 251 1 ntel 1 igibile in actu est intel­ lectus in actu i .............................. 321 Non datur regressus a priva­ tione ad habitum .... 184 INDEX PAG. Non omnis, quidam non . . 261 Nulla est proportio liniti ad infinitum........................... 322 Nulla potentia cognitrix na­ turaliter deficit a cognitio­ ne sui obiecti.................. 261 Nulla potentia ferri potest extra latitudinem sui obie­ cti ..........................................ib. Nulla res habet potestatem supra suum esse .... 265 Nulla substantia caret acci­ dente ........................... ib. O Obiecta priora sunt opera­ tionibus, et potentiis . . 272 Obiecto. quod communius est, respondet illud, quod naturaliter est prius . - 273 Obiectum intellectus est quod quid est................... ib. Obiectum eo nobilius et al­ tius est, quo simplicius est et abstractius .... 272 Omne agens agit, in quan­ tum est actu.................. 273 Omne agens agit propter bo­ num . ................................. ib. Omne agens agit propter fi­ nem ..................................... ib. Omne agens producit sibi si­ milo ................................... 394 Omne, quod est ex nihilo, in nihilum tendit..................274 Omne, quod est per partici­ pationem, causatur ab eo quod est per essentiam . 275 Omne, quod movetur, ab alio movetur .......................... 274 Omne unibile est proportionabile ...............................422 Omnia appetunt primum bo­ num .................................... 58 Omnia, quae dicuntur secun­ dum ordinem ad aliquid, ah illo specificantnr . . . 275 INDEX PAO Omnia sunt vera una veri­ tate ............................. ... Omnis actio fit per conta­ ctum .................................. Operari sequitur esse ... 276 Operatio notior est, quiuii suljstantia......................... ib. Operatio particularis et pro­ pria agentis probat totam eius virtutem................ ib. Opinari et existimare non est in nobis............... ib. Oportet principiamanere . 318 Opposita iuxta se posita ma­ gis elucescunt........... 88 Opposita nata sunt fieri cir­ ca idem subiectuiu... 90 Opposita nequeunt eidem se­ cundum idem ad idem et eodem tempore attribui . 88 Opposita non definiuntur per idem................................ 277 Opposita reducuntur ad idem genus..................................... ib. Opposito relativa est om­ nium minima................. 91 Oppositorum contraria, sunt consequentia ................. 93 Oppositorum eadem est di­ sciplina, et scientia ... 94 Oppositorum eadem est ra­ tio ..................... 96 Oppositorum potentia est ea­ dem .............................. 277 Oppositorum uno multiplica­ to, multiplicatur et reli­ quum ............................ 239 Oppositorum uno posito, po­ nitur alterum................. 96 Oppositorum uno posito, ne­ gatur alterum................. 97 Oppositum ita se habet in opposito, sicut propositum in proposito ... . 391 Oppositum non dicitur de suo opposito.................... 278 Oppositum si est causa op­ positi, etiam propositum est causa propositi ... 39! PAG. PAO. Potentia, quae non redigitur in actum, est frustra . . 313 Poteuliu, quae poLeot maius, potest et minus .... 314 Potentia, quo periectior est, eo universalius habet obie­ P ctum ...................... .... ib. Potentia talis est, qualu est Perfectio ultima rei est eius essentia ...................... ib. operatio ...........................421 Potentiae manifestantur per Perfectio ultima rei est coeffectus ...................... ib. niungi suo principio . . . 422 Potentia, quae respicit finem Perfecto adveniente, non ma­ universalem, movet poten­ net imperfectum .... 309 tias, quae respiciunt fines Perfectum est prius imper­ particulares.................. 315 fecto ............................... 310 Potentiae specificantur per Perfectum et imperfectum ab actus et obiecta .... ib. eadem virtute causantur . 311 Positu causa, ponitur effectus 397 Primum in unoquoque gene­ re est causa ceterorum . . 316 Posito actu, tollitur poten­ Primum movens debet esse tia ........................................ 42 immobile......................317 Posito elfectu, ponitur causa 397 Primum movens in quolibet Posito universali, ponitur genere est non motum in aliqua eius pars subiecta , 311 illo genere motus .... 318 Posito uno contrariorum, po­ Primum principium activum nitur alterum................... 96 est maxime in actu . . . ib. Posito uno contrariorum, ne­ Principia oportet manere . ib. gatur alterum................... 97 Principium constituens rem Possibili posito in actu, ni­ in esse proprio, et distin­ hil implicat.................. 311 guens eam a ceteris est Posteriora generatione sunt idem.............................. 201 priora perfectione . . . 312 Principium essendi et ope­ Potentia cognoscit iva non randi est idem.............. ib. potest naturaliter deficere Priori remoto, removetur ; a cognitione sui obiecti ib. posterius...................... 319 Potentiae eiusdem est ten­ Prius includitur in posterio­ dere in finem, et finem con­ ri ................................... ib. sequi .................................. 130 Prius non dependet a poste­ Potentia est eius, cuius est riori .......................... ib. I actus ................................. 312 Privatio non cognoscitur per Potentia non potest ferri ex­ propriam speciem, sed per tra latitudinem sui obiecti 313 alienam, seu, Privatio co­ Potentia oppositorum est ea­ gnoscitur per habitum . . ib. dem ..................................277 Privatio non est per acces­ Potentia potest naturaliter sum, sed per recessum . 320 j ferri in id omne, quod conPrivatio non recipit magis ’ tinetur sub eius formali et minus ....... ib. 1 obiecto.......................... 313 Privatione (.4) ad habitum I Potentia, quae non potest re­ non datur regressus . . . 184 digi in actum, estfrustra .ib. Optimi est optima producere 278 Optimum opponitur pessimo ib. Opus naturae est opus in­ tel ligent i ae ...................... 251 :: 464 :: .: 465 :· 30 1 INDEX INDEX PAG. PAG. Processus in infinitum dari non potest........................ Proportio debet esse inter formam atque materium . Proportio nulla est inter fi­ nitum atque infinitum Propria sunt secunda natu­ rae momenta .............. Proprietas intonsior est, eum appropinquat suae origini. Proprietatum deletio est na­ turae negatio.............. Prorium primo inest speciei Propter quod unumquodque tale, et illud magis . . . 321 160 322 323 ib. ib. 324 ib. Q Qualis est essentia, talis eet potentia ....................... Qualis modus essondi, talis modus operandi . . . . Qualis unisquisque est, talis finis videtur ei . . . . Qualitas est nobilior quan­ titate ........................... Qualitas fundat similitudi­ nem ................................ Qualitas habet contrarium . Qualitas suscipit magis et minus ........................... Qualitatis non est qualitas Quando alterum praedicatur de altero, tamquam de sub­ iecto, quidquid dicitur de praedicato, de subiecto quo­ que dicitur.................. Quantitas fundat rerum ae­ qualitatem et inaequalita­ tem Quantitas impedit actionem formae Quantitas non habet contrarium Quantitas non suscipit magis et minus................. Quantum additum quanto fa­ cit maius . . . . 6. . . 331 237 331 ib. ib. 332 333 334 ib. ib. 335 ib. ib. 336 PAG, Quantum intendis, tantum facis ................................. ib. Quantum non fit ex non quantis............................. 133 Quae dicuntur secundum or­ dinem ad aliud, ab illo specificantur................. 2'5 Quae in superioribus sunt, unita, sunt multiplicata in inferioribus: ct vicissim : Quae sunt dispersa in in­ ferioribus, sunt unita insuperiorihus.................. 337 Quae inter se sunt connexa, eadem actione producun­ tur ............................... ib. Quae uni et eidem sunt ea­ dem, sunt eadem inter se . ib. Quaelibet species generis per­ fectioris nobilior est quali­ bet specio generis imper fectioris ..................... 396 Qui potest maius, potest et minus .......................... 33S Quidquid Causa prima cum secunda efficere potest, hoc potest sola Causa prima . 339 Quidquid dicitur de defini­ tione, dicitur de definito . ib. Quidquid est in effectu, est in causa ...................... ib. Quidquid movetur, ab alio movetu r ......................... 310 Quidquid recipitur, ad mo­ dum recipientis recipitur . ib. Quilibet singularis defectus causât malum; bonum au­ tem causatur ex integra causa ...............................56 Quod advenit enti in actu, est accidens..................... 341 Quod est ex nihilo, in nihi­ lum tendit ..................... 274 Quod est per aliud, reduci­ tur ad illud, quod est per so tamquam in prius . . 311 Quod est per essentiam, est causa eius quoti eet per participationem .... 342 :: 466 :: ccndi, eo maiorem effectum Quod est per se, est semper producit ......................... prius eo, quod est per aQuo perfectior est potentia, liud 389 ................................... eo universalius habet obieQuod est prius composito, cturu ........................... non cxistit per existentiam compositi................. 342 Quo simplicius aliquid est, «> est nobilius.................. Quod eet proprium superio­ Quorum definitiones sunt di­ ris naturae, non potest con­ versae, eorum forma est di­ sequi natura inferior nisi versa ............................... per actionem superioris naturae, cuius est pro­ R prium ........................... 3-14 Quod est ratio alterius se Ratio contrariorum est