ANICII. — EX TYPIS M.· P. NAREHESSOU.

COLLEGII

ER.

B.

DIS CALCEA T O R U M

DE

MAR1Æ

MONTE CARMELI

Parenti suo Eliæ consecrati

Summam theologicam Angelici Doctoris D. Thoma

TRACTATUS XI. — DE BONITATE ET MALITIA HUMA!
ACTUUM.
TRACTATUS XII. — DE VIRTUTIBUS.
- ARBOR PRÆDICAMENTAL1S VIRTUTUM.
11.1.USTRISS. ac REVERENDISS. IN CHRISTO PATRI D. D.

Capoi.o

Amabili

LA TOUR -D AUVERGNE - LAURAGUAÎS

de

ARC HIEPISCOPO BITURICE N SI

DICATUS

L SOCI ET ATE

GE N ERA I

LIBRA rît: CATHOLICAS

BRUXELLES

PARISIIS
Apud

I

VICTOREM PALMÉ

Apud

J. ALB A NEL

RECTOREM GENERALEM

SUCCURSALIS RECTOREM

2 5, via Grenella, 15

5 , foro Lovanicnsi , 3
i878

-s

INDEX

QUÆSTIONUM

ET DISPUTATIONUM
QUÆ

IN SEXTO TOMO

TRACTATUS UNDECIMUS.
QUÆSTI0 XVIII.

De bonitate et malitia humanorum ac­
tuum in generali, in undecim articulos di­
visa.
Pag. 3
Art. I. Utrum omnis humana actio sit
bona, vel aliqua mala?
Ib.

Disputatio I.
De constitutivo moralitatis, et de requi­
sitis ad illam.
Ib.
Dub. 1. Utrum ad moralitalem actus ne­
cessaria sit libertas?
4
Dub. 2. Utrum moralitas addat aliquid
distinctum supra entitatem actus liberi : et
supra ipsam libertatem ?
11
Dub. 3. Utrum moralitas in actibus eli­
citis ponat aliquid intrinsecum : et an hoc
sit ens reale, vel rationis : absolutum, vel
respectivum : entitas, aut modus?
21
Dub. 4. Quod sil proximum et formale
specificativum moralitatis in communi? 29
Dub. 5. Quæ sit regula moralitatis? 34
Dub. 6. Utrum in objectis sit aliqua mo­
ralitas quae dici solet objectiva : et in quo
consistat ?
42
Disputatio II.
\
De divisione moralitatis in bonitatem et
malitiam ; ubi rationes utriusque explicanj ’ tur.
53

Dub. 1. Utrum moralitas adaequate diviy datur in bonitatem et malitiam ?
Ib.
.
Dub. 2. Utrum divisiomoralitatis in bo** nitatem et malitiam sit essentialis : et an
3 sit generis in species?
57
<
Dub. 3. In quo consistat tam bonitas
quam malitia moralis ?
62
oJ
Art. 2. Utrum actio hominis habeat bonitatem vel malitiam ex objecto ?
64
3
Disputatio III.

c*5
Q.
<
CM

Do bonitate et malitia humanorum actuum, secundum quod desumuntur ab objeclo.
Ib.
Salmant. Curs. thcolog. Ion. 17.

REFERUNTUR.

Dub. 1. Utrum bonitas et malitia, quam
actus sumit ab objecto, sit prima et essen­
tialis?
Ib.
Dub. 2. Utrum bonitas et malitia quam
actus sumit ab objecto sit omnino atoma et
specifica?
72
Art. 3. Utrum actio hominis sit bona vel
mala ex circumstantia?
77
Disputatio IV.
De bonitateetmalitiahumanorum actuum
ex circumstantiis.
Dub. I. Utrum omnes actus humani ha­
beant ex circumstantiis aliquam bonitatem,
vel malitiam ?
78
Dub. 2. Utrum omnes morales circums­
tantia? conferant actibus humanis aliquam
bonitatem vel malitiam?
88
Art. 4. Utrum actio humana sit bona vel
mala ex fine?
98
Disputatio V.
De bonitate et malitia quæ sumuntur ex
fine.
99
Dub. 1. De quo fine loquitur D. Thomas
in hoc articulo?
Ib.
Dub. 2. Qualis debeat esse finis, ut con­
ferat actibus humanis bonitatem, vel mali­
tiam moralem?
101
Dub. 3. Utrum sicut bonus finis minuit
malitiam objecti, melior finis magis eam
diminuat : et an aliquando totaliter a pec­
cato excuset?
104
Dub. 4. Utrum bonus finis diminuat ali­
quo modo bonitatem, quam actus habet ex
objecto : et malus malitiam.
108
Dub. 5. Qualiter actus humanus debeat
referri in finem, ut recipiat ab eo bonita­
tem, vel malitiam ?
110
Dub. G. Utrum omnis actus humanus ha­
beat bonitatem vel malitiam ex fine ope­
rantis?
117
Ari. 5. Utrum aliqua actio humana sit
bona, vel mala in sua specie?
119
Art. 6. Utrum actus habeatspeciem boni,
vel mali ex fine?
120
i

102112

π

INDEX QU.ESTIONUM ET D1SPI ΤΑΤΙΟ.ΧΊ Μ.

Disputatio VL
De comparatione diversarum specierum
morali tat is ad eundem actum.
121
Dub. 1.Utrum idem actus humanus pos­
sit simul habere bonitatem, et malitiam
formalem?
Ib.
Dub. 2. Utrum idem numero actus pos­
sit esse bonus, et malus successive?
139
Dub. 3. Utrum actus habens bonum ob­
jectum, et bonum finem, sit in duabus spe­
ciebus bonitatis?
143
Dub. 4. Utrum actui habenti duas species
moralitatis ex objecto, et fine, utraque vel
una tantum sit essêntialis : et quænam illa
sit?
151
Ari. 7. Utrum species, qua) est ex fine,
contineatur sub specie quæ est ex objecto,
sicut sub genere, vel e converso?
1GI
Art. 8. Utrum aliquis actus sit indiffe­
rens secundum suam speciem.
164
Art. 9. Utrum aliquis adussit indifferens
secundum individuum?
Ib.

Disputatio VIL

De indifferentia humanorum actuum ad
bonum et malum.
165
Dub. 1. Utrum aliquis actus humanus
secundum suam speciem sit indifferens? Ib.
Dub. II. Utrum detur in individuo actus
humanus omnino indifferens ?
171
Art. 10. Utrum aliqua circumstantia cons­
tituat actum moralem in specie boni, vel
mali?
181
Art. 11. Utrum omnis circumstantia au­
gens bonitatem vel malitiam constituat ac­
tum moralem in specie boni vel mali? 182
QUÆSTIO XIX.

De bonitate et malitia actus interioris
voluntatis, in decem articulos divisa. 185
Art. 1. Utrum bonitas voluntatis depen­
deat ex objecto ?
Ib.
Art. 2. Utrum bonitas voluntatis depen­
deat ex solo objecto?
Ib.
Art. 3. Utrum bonitas voluntatis depen­
deat ex ratione?
Ib.
Art. 4. Utrum bonitas voluntatis depen­
deat ex lege æterna?
186
Art. 5. Utrum voluntas discordans a ra­
tione errante sit mala ?
Ib.
Art. 6. Utrum bonitas concordans rationi
erranti sit bona?
Ib.
Art. 7. Utrum voluntatis bonitas in his
quæ sunt ad finem dependeat ex intentione
finis?
Ib.
Art. 8. Utrum quantitas bonitatis vel

malitiæ in voluntate sequatur quantitatem
boni vel mali in intentione?
1H7
Art. 9. Utrum bonitas voluntatis depen­
deat ex conformitalo ad voluntatem divi­
nam?
Jb.
Art. 10. I irum necessarium sit volunta­
tem humanam conformari voluntati Divinae
in volito, ad hoc quod sil bona ?
Ib.
QVÆST1O XX.

De bonitate et malitia exteriorum ac­
tuum humanorum in sex articulos di­
visa.
188
Art. 1. Utrum bonitas vel malitia perprius sit in actu voluntatis vel in actu ex­
teriori?
Ib.
Art. 2. Utrum tota bonitas et malitia ex­
terioris actus dependeat ex bonitate volun­
tatis?
189
Art. 3. Utrum bonitas et malitia sit ea­
dem exterioris et interioris actus?
Ib.
Art. 4. Utrum actus exterior aliquid ad­
dat de bonitate vel malitia super actum in­
teriorem?
Ib.
Art. 5. Utrum eventus sequens aliquid
addat de bonitate vel malitia ad exteriorem
actum ?
190
Art. G. Utrum idem actus exterior possit
esse bonus et malus?
Ib.
QUÆSTIO xxi.

De his quæ consequuntur actus humanos
in bonitate vel malitia in quatuor articulos
divisa.
Ib.
Art. 1. Utrum actus humanus in quan­
tum bonus vel malus habeat rationem rec­
titudinis vel peccati ?
Ib.
Art. 2. Utrum actus humanus in quan­
tum est bonus vel malus habeat rationem
laudabilis vel inculpabilis?
191
Art. 3. Utrum actus humanus in quan­
tum bonus vel malus habeat rationem me­
riti vel demeriti?
Ib.
Art. 4. Utrum actus humanus in quan­
tum est bonus vel malus habeat rationem
meriti vel demeriti apud Deum ?
Ib.

TRACTATUS DUODECIMUS.
QI7ÆSTIO LV.

De virtutibus quantum ad earum essen­
tias in quatuor art. divisa.
194
Art. 1. Utrum virtus humana sit habi­
tus?
Ib.
Art. 2. Utrum virtus humana sil habitus
operativus?
Ib.
Art. 3. Utrum virtus humana sit habitus
bonus?
195

1XDEX QU/ESTIONUM ET DISPUTATIONUM.

Art. 1. I’Irum virtus convenienter diffi­
niatur.
Ib.
Disputatio I.
De essentia, et diffinitionibus virtutis. 196
Dub. I. 1’tnim virtus humana essentia­
liter sit habitus?
Ib.
Dub. II. I Irum virtus huinana concurrat
effectivo ad actum virtuosum?
206
Dub. 3. Quæ sit ratio ex parte actus, ad
quam habitus virtutis per se concurrit? 211
Dub. -I. Qualiter diffinienda sit virtus? 225
QUÆSTIO LVI,

De subjecto virtutis in sex articulos di­
visa.
230
Art. 1. Utrum virtus sit in potentia animæ
sicut in objecto ?
Ib.
Art. 2. Utrum una virtus possit esse in
pluribus potentiis ?
Ib.
Art. 3. Utrum intellectus possit esse sub­
jectum virtutis.
231
Art. 4. Utrum irascibilis et concupisci­
bilis sint subjectum virtutis.
234
Art. 5. Utrum vires apprehensivae sen­
sitiva» sint subjectum virtutis.
235
Art. 6. Utrum voluntas possit esse sub­
jectum virtutis?
236

Disputatio II.
De subjecto virtutis.
237
Dub. 1. Utrum eadem virtus possit sub­
jectari in diversis potentiis?
Ib.
Dub. 2. Utrum habitus existentes in ap­
petitu sensitivo vere et proprie sint virtu­
tes ?
245
Dub. 3. Utrum voluntas ad attingendum
bonum proprii suppositi indigeat aliqua
virtute?
252
Dub. 4. An et quomodo in intellectu et
voluntate angelicis sint virtutes?
268
QUÆSTIO LVII.

De distinctione virtutum intellectualium
in sex articulos divisa.
277
Art. I. Utrum habitus intellectuales spe­
culativi sint virtutes?
Ib.
Art. 2. Utrum sint tantum 1res habitus
intellectuales speculativi : scilicet sapientia,
scientia et intellectus.
278
Art. 3. Utrum habitus intellectualis qui
est ars sit virtus?
282
Art. 4. Utrum prudentia sit virtus dis­
tincta ab arte ?
285
Art. 5. Utrum prudentia sit virtus neces­
saria homini?
286
Art. 6. Utrum eubulia, synesis, et gnome
sint virtutes adjunctae prudentia»?
290

nr

QUÆSTIO i.vrft.

De distinctione virtutum moralium ab
intellectualibus in quinque articulos di­
visa.
296
Art. 1. Utrum omnis virtus sit mora­
lis?
Ib.
Art. 2. Utrum virtus moralis distingua­
tur ab intellectuali ?
Ib.
Art. 3. Utrum sufficienter virtus divida­
tur per moralem et intellectualem?
297
Art. 4. Utrum moralis virtus possit esse
sine intellectuali ?
298
Art. 5. Utrum intellectualis virtus possit
esse sine morali ?
299
QUÆSTIO LIX.

De distinctione virtutum moralium se­
cundum relationem ad passiones in quinque
articulos divisa.
300
Art. I. Utrum virtus moralis sit passio?
Ib.
Art. 2. Utrum virtus moralis possit esse
cum passione?
303
Art. 3. Utrum virtus moralis possit esse
cum tristitia?
305
Art. 4. Utrum omnis virtus moralis sit
circa passiones?
Ib.
Art. 5. Utrum aliqua virtus moralis pos­
sit esse absque passione?
307
QUÆSTIO LX.

De virtutum moralium ab invicem dis­
tinctione in quinque articulos divisa. 308
Art. 1. Utrum sit una tantum virtus mo­
ralis?
Ib.
Art. 2. Utrum virtutes morales quæ sunt
circa operationes distinguantur ab his quæ
sunt circa passiones ?
Ib.
Art. 3. Utrum circa operationes sit tan­
tum una virtus moralis ?
309
Art. 4. Utrum circa diversas passiones
diversæsint virtutes morales?
310
Art. 5. Utrum virtutes morales distin­
guantur secundum diversa objecta passio­
num?
311
QUÆSTIO lxi.

De virtutibus cardinalibus in quinque ar­
ticulos divisa.
313
Art. 1. Utrum virtutes morales debeant
dici cardinales, vel principales?
Ib.
Art. 2. Utrum sint quatuor virtutes car­
dinales?
314
Art. 3. Utrum aliæ virtutes magis de­
beant dici principales quam istæ ?
316
Art. 4. Utrum quatuor virtutes cardina­
les differant ab invicem ?
Ib.

Π’

INDEX QU.ESTIONUM ET DISPUTATIONEM.

Ari. 5. Utrum virtutes cardinales con­
venienter dividantur in virtutes politicas,
purgatorias, purgati animi, et exempla­
res?
317
QV.BSTK» i.xn.
De virtutibus theologicis in quatuor arti­
culos divisa.
321
Art. I. Utrum sint aliquæ virtutes Theo­
logicae?
Ib.
Art. 2. Utrum virtutes Theologicæ dis­
tinguantur a virtutibus intellectualibus et
moralibus ?
322
Art. 3. Utrum convenienter Fides, Spes,
et Charitas ponantur virtutes Theologicae.
Jb.
Art. 4. Utrum fides sit prior spe, et spes
charitate ?
324
Qr.ESTlO LXIH.

De causa virtutum in quatuor articulos
divisa.
326
Art. 1. Utrum virtus insit nobis a na­
tura?
Ib.
Art. 2. Utrum aliqua virtus causetur in
nobis ex consuetudine operum ?
327
Art. 3. Utrum aliquæ virtutes morales
sint in nobis per infusionem ?
329
Art. 4. Utrum virtus quam acquirimus
ex operum assuetudine sit ejusdem speciei
cum virtute infusa?
Ib.
Disputatio 111.
De virtutibus moralibus infusis.
330
Dub. 1. Utrum sint possibiles, et exis­
tant de facto virtutes morales per se infusæ?
Ib.
Dub. 2. Utrum virtutes morales infusae
subjectentur in appetitu sensitivo, vel in
voluntate?
344
Dub. 3. Utrum virtutes morales supernaturales possint nostris actibus acquiri :
vel debeant indispensabiliter infundi a
Deo.
354
Qr.ESTIO LXIV.

De medio virtutum in quatuor articulos
divisa.
364
Art. 1. Utrum virtutes morales sint in
medio?
Ib.
Art. 2. Utrum medium virtutis sit me­
dium rei, vel rationis?
368
Art. 3. Utrum virtutes intellectuales con­
sistant in medio?
369
Art. 4. Utrum virtutes Theologicæ con­
sistant in medio ?
370
QVÆSTIO I.XV.

De connexione virtutum in quinque arti­
culos divisa.
372

Ari. I. Utrum virtutes morales sint ad
invicem connexæ?
Ib.
Art. 2. Utrum virtutesmoralespossint
esse sine charitate?
373
I
Art. 3. Utrum charitaspossitesse sine
virtutibus moralibus?
Ib.
Disputatio IV.
De connexione virtutum moralium inter
se et cum prudentia ac charitate.
374
Dub. 1. Utrum virlutos morales in esse
perfecto habeant necessariam connexionem
inter se, et cum prudentia?
Ib.
Dub. 2. Utrum virtutes morales habeant
connexionem cum charitate, et charitas
cum illis?
385
Art. 4. Utrum fides et spes possint esse
sine charitate?
391
Art. 5. Utrum charitas possit esse sine
fide et spe?
393
I
I
I

QUÆSTIO LXVI.

De æquahtate virtutum in sex articulos
divisa.
394
Art. 1. Utrum virtus possit esse major,
vel minor?
Ib.
Art. 2. Utrum omnes virtutes simul in
eodem existentes sint inæquales?
396
Art. 3. Utrum virtutes morales praeemi­
neant intellectualibus.
398
Art. 4. Utrum justitia sit præcipua inter
virtutes morales?
400
Art. 5. Utrum sapientia sit maxima inter
virtutes intellectuales?
Ib.
Art. 6. Utrum charitas sit maxima inter
virtutes theologicas?
401
QI7.ESTIO LXVir.

De virtutum duratione post hanc vitam
in sex articulos divisa.
402
Art. 1. Utrum virtutes morales maneant
post hanc vitam ?
Ib.
Ari. 2. Utrum virtutes intellectuales ma­
neant post hanc vitam ?
404
Art. 3. Utrum Fides maneat post hanc
vitam ?
Ib. .
Art. 4. Utrum spes maneat post mortem
in statu gloriæ?
405
Art. 5. Utrum aliquid fidei vel spei re­
maneat in gloria?
406
Art. 6. Utrum maneat charitas post hanc
vitam ingloria?
Ib.
SYLLABUS EORUM quorum sequens ar­
bor dat notitiam.
408

ARBOR PRÆDICAMENTALIS sive ge­
neralis divisio omnium virtutum usque ad
infimas species.
,
414

INDEX LOCORUM
sacræ scripturæ
QUÆ in hoc sexto TOMO CONTINENTUR.

EX VETERI TESTAMENTO.

Ex Ecclesiaste.

Ex Genesi.

12. Cuncta qux fiunt adducet Deus in judi­
cium. P. 172, n. 16.

1. Fluvius egrediebatur de loco voluptatis
ad irrigandum paradisum, gui inde di­
videbatur in quatuor capita. Pag. 314,
num. 1.
27. Ego sum primogenitus tuus Esau.
P. 107, η. 19.

Ex Deuteronomio.
Custodite, et facite qux prxeepit Domi* nus Deus vobis : non declinabitis neque
ad dexteram, neque ad sinistram.
P. 364, η. 1.

Ex Sapientia.
7. Venerunt mihi omnia bona pariter cum
illa : et innumerabilis honestas per ma­
nus illius. P. 332, n. 3.
8. Sobrietatem et prudentiam docet et jus­
titiam et virtutem. P. 314, n. 1, et
P. 332, n. 3.
8. Scivi quoniam aliter non possem esse
continens, nisi Deus det. P. 332, n. 2.

Ex Ecclesiastico.
Ex Job.

24. Quis me potest arguere esse mentitum,et
ponere ante Deum verba mea ? P. 175,
n. 21.

Ex Psalmis.
1. Tanquam lignum quod plantatum est
secus decursus aquarum, quod fructum
suum dabit in temporesuo, etc. P. 413,
n. 1.
4. Irascimini, et nolite peccare. P. 186,
n. 127.
13. Veloces pedes eorum ad effundendum
sanguinem. P. 89, n. 24.

Λ
2. Qui timent Dominum, prxparabunt
corda sua, et in conspectu illius sancti­
ficabunt animas suas. P. 361, n. 56.
15. Deus ab initio constituit hominem, et
reliquit illum in manu consilii sui,
adjecit mandata et prxeepta, etc.
P. 36, n. 67.
24. Flores mei /ructus honoris et honestatis.
P. 420, n. 10.

Ex Isaia.

63. La ude m Dom in i a n n untiabo super om­
nibus qux reddit nobis Dominus.
P. 457, n. 69.

Ex Proverbiis.

Ex Jeremia.
4. Ne declines ad dexteram, neque ad si­
nistram. P. 364, n. 1.
8. Ego diligentes me diligo. P. 429, n. 21.

4. Jurabis, vivit Dominus in veritate, et
in judicio, et injustitia. P. 457, n. 67.

INDEX LOCORl’M SACRÆ SCRIPTUR.E
Ex Ezjschdklk.
18. Cnw» averterit se impius ab impietate
sua, et fecerit judicium et justitiam,
ipse animam suam vivificabit. P. 361,
n. 56.

Ex OSEA.
9. Facti sunt abominabiles, sicut ea qux
dileoxrunt. P. 419. n. 82.

EX NOVO TESTAMENTO.
Ex Matth.eo.
5. Videant opera vestra bona. etc. P. 432,
n. 26.
6. Lucerna corporis tui est oculus tuus :
si oculus tuus fuerit simplex, totum
corpus tuuin lucidum erit. P. 105 ,
n. 16, P. 127, n. 13.
12. Qui non est mecum, contra me est. P.
172, n. 16.
12. Omne verbum otiosum quod locuti fue­
rint homines reddent rationem de eo in
die judicii. P. 175, n. 21.
28. Data est mihi omnis potestas in ccelo et
in terra. P. 460, n. 79.

Ex Marco.

16. Prrdicaverunt ubique Domino coopé­
rante, et sermonem confirmante sequen­
tibus signis. P. 496, n. 166.

10. Corde creditur ad justitiam, ore autem
confessio fit ad salutem. 1 425 n. 14,
13. Aon est potestas nisi a Deo. P. 460,
n. 70.
Ex Epistola 1

au

2. Animalis homo non percipit ea qur
sunt Spiritus Dei. P. 426, n. 15,
7. Bonum est, mulierem non tangere.
P. 165, n. 2.
7. Mulier innupta et virgo cogitat qux Do­
mini sunt. P. 482, n. 119.
9. Si nos vobis spiritualia seminamus,
magnum est. si nos carnalia vestra me­
tamus? P. 455, n. 65.
10. Sive manducatis, sive bibitis, sive aliud
quid facitis, omnia ingloriam Dei fa­
cite. P. 456, n. 23.
12. Unicuique datur manifestatio Spiritus
ad utilitatem. Alii quidem per Spiritum datur sermo sapientix, etc. P. 504,
n. 163.
15. Portemus et imaginem coelestis, obedientiam et virtutem Christi. P. 319,

Ex 2

ad

Corinthios.

3. Non quasi sufficientes simus cogitare
aliquid ex nobis. P. 494, n. 141.'
6. Qux participatio justitix cum iniqui­
tate, aut qux societas lucis ad tenebras.
P. 121, η. 1.
Ex Epistola

Ex Luca.

18. Omnis qui se exaltat, humiliabitur.
P.489, n. 133.

3. Nemo pr-test venire ad me, nisi Pater
qui misit me traxerit eum. P. 392,
n. 3.

Ex Paulo

ad

Romanos.

3. Justificati gratis per gratiam ipsius.
P. 362, n. 57.
8. Spe salvi facti sumus. P. 420, n. 10.
8. Quos prxscivit. ct prédestina vit, con­
formes fieri imagini filii sui. P. 318,
n. 2.

ad

Galatas.

3. Qui tribuit vobis Spiritum, et operafur
virtutes in vobis. P. 332, η. 3.
Ex Epistola

Ex Joanne.

Corinthios,

ad

Philippenses.

2. Factus obediens usque ad mortem, mor­
tem autem crucis. P. 461, n. 80.
Ex Epistola

ad

Colossenses.

1. Non cessamus orare, pro vobis, ut am­
buletis digne, Deo per omnia placentes,
in omni opere bono fructificantes. P.
332, n. 3.
Ex Epistola

ad

Hebræos.

11. Sperandarum substantia rerum. P.
425, n. 13.

INDEX LOCORUM SACR/E SCRIPTI'R/E.

11. Sine fide impossibile est placere Deo.
P. 425, n. L3,

vri

Ex Epistola 1 Joannis.

3. Omnis qui habet hanc spem in eo sanc­
tificat se. P. 361, n. 56.

Ex Jacobo .

1. Polientia opus perfectum habet. P.
316, n. 2.
2. Drinones credunt, el contremiscunt. P.
269, n. 62.
Ex Epistola 1 Pbtri.

2. Subjecti estote omni humanto creatur,τ
propter Deum. P. 491, n. 135.

Ex Apocalypsi.

22. in medio piatex ejus, et e.c ut rague
parte /luminis lignum v.it.e afferens fruc­
tus duodecim, per menses singulos red­
dens frudum suum, et folia ligni ad
sanitatem gentium. P. 414, n. 162.
Qui justus est, justificetur adhuc. P.
362, n. 57.

LAUS DEO.

TRACTATUS
UNDECIMUS
SUPER QUÆST. XVIII PRIMÆ SECUNDÆ A. D. D. THOMÆ

De Bonitate et Malitia humanorum actuum.
Ingredimur ab hac quæstione novum
ordinem rerum, novumque genus entis,
scilicet genus morale : hujus namque diffe­
rentia?, vel species sunt bonitas, et malitia,
quibus humani actus afficiuntur, et quæ
constituunt objectum istius tractatus. Ete­
nim sicut opera artis consideramus duplici­
ter, vel quantum ad entitatem naturalem,
quo pacto spectant ad ordinem physicum
communem omnibus rebus Universi, vel
secundum modum quem ab arte recipiunt,
sicque superaddunt speciale genus, quod est
genus artificiale : ita humani actus a ratione
procedentes duplicem habent consideratio­
nem; aliam physicam, quæ dumtaxat atten­
dit eorum entitatem,etnaturales conditiones
communes cum cæteris entibus Universi ;
aliam vero moralem, quæ respicit subjec­
tionem ad regulam rationis, et modum
quem ab ea participant,ratione cujus cons­
tituunt sibi peculiare genus, dictum genus
moris. Cum itaque D. Thom. a quæst. 6,
hujus 1, 2, usque ad 17, de prædictis acti­
bus, eorum causis,objectis, et speciebus, pro­
ut sunt in genere physico late disseruerit,
ab hac quæstione 18, exorditur considera­
tionem illorum ut habent esse in ordino
morali, bonique aut mali in hoc genere.
Quæ consideratio principalius quam phy­
sica ad Theologicum institutum spectat :
nam Theologus considerat actus humanos
secundum quod conducunt ad Beatitudinem ; vel ab ea avertunt, et utrumque sor­
tiuntur ratione bonitatis vel malitiæ mo­
ralis.
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

Dividit S. Doctor hujusmodi tractatum in
quatuor partes, unicuique propriam tri­
buens quæstionem. Nam in hac 18, agit de
Bonitate et Malitia humanorum actuum in
communi, abstrahendo ab eo quod sint in­
terni, vel externi.eliciti aut imperati.Quæst.
vero 19, disputat determinate de actibus
elicitis et internis. Et quæst. 20, de exter­
nis et imperatis. Ac tandem quæst. 21,
explicat nonnullas proprietates et generales
conditiones, quæ omnes morales actus con­
sequuntur. Nos autem solum circa hanc
quæstionem 18, disputationes excitabimus:
quia quidquid in hac materia discussione
eget, in ea continetur.
Et quia nomen moralitatis in hoc opere
sæpius occurret, operæ pretium erit vocem
et rem significatam, legitimamque ejus ac­
ceptionem, prout genus est ad bonitatem
et malitiam, breviter hic aperiri. Quo­
circa sciendum est, moralitatem secundum
nomen a more derivari, sicut humanitas ab
homine, animalitas ab animali. Quid autem
sit mos explicut D. Thom. infra quæst. 58,
art. 1, his verbis : Mos duo significat,quan­
doque enim significat consuetudinem sicut di­
citur Act. 15: Nisi circumcidamini secundum
morem Moysi, non poterit is salvi fieri.Quandoque vero significat inclinationem quondam
naturalem, vel quasi naturalem ad aliquid
agendum, unde etiam brutorum animalium
dicuntur aliqui mores. Unde dicitur 2 Machab. 11, quod Leonum more irruentes in hos­
tes prostraverunt eos. Et sic accipitur mos
Psalm. 67, ubi dicitur : Oui habitare facit

1

DE BONITATE ACTUIM HUMANORUM.
unius moris in domo. Et hrc quidem dux
significaturnes in null·) distinguuntur apud
Edinas quantum ad rocem : in Grrco autem
distinguuntur : nam Ethos quod apud nos
morem significat, quandoque habet primani
longam, et scribitur per r grrcam litteram (et
hoc pacto significat consuetudinem) quandoque habet primam correptam et scribitur pers
(et ita significat inclinationem sive secun­
dum naturam, sive secundum virtutem ut
exponit S. Doctor lib. 2 Ethic, lect. I).
Magister Solo 1, de Just, et Jure quæst. 7,
art. 2, addit tertiam acceptionem moris pro
actu libero, ve! eius frequentatione ex qua
inclinatio et consuetudo generantur : desumiturque ex D. Isidoro lib. 5, elhvmologiar.
cap. 3. Hæc tamen tertia acceptio non vide­
tur ita ab antiquis usitata sicut dua? priores.
Maxime qua sumitor mos pro consuetudine,
vel habitu ex actuum frequentatione acqui­
sito. Ipsa enim actuum frequentatio potius
vocatur usus quam mos juxta illud Ovidii 2,
Metamorpb. de Heliadibus:

/llr more su» (nam morem fecerat usus)
Plangorem dederant, etc.
Et hoc pacto diffinitur ab Isidoro loco al­
legato,quamvis ipsis etiam actibus eandem
vocem accommodet : ait namque : Mos est
longa consuetudo de moribus tantummodo
tracta. Ubi mos supponit pro consuetudine:
et dicitur trahi de moribus, quia per fre­
quentes actus acquiritur.
Cæterum quamvis ex parte nominis ita
sit; ex parte rei e contra se habet: nam
totum genus moris a moralitate desumitur.
Et propterea ibi primario forma haec cons­
titui debet, quo omnia moralia respiciunt,

et ad quod ordinantur. Hujusmodi voro est
ipse actus humanus et liber, quo moromur,
et per quem boni aut malidenominamur. Ex
ordine ad hunc actum dicuntur moralia ha­
bitus et objecta,quatenus sunt ejus causa) in
diversis generibus. Et quia objecta ad hoc
non concurrunt nisi ut proposita voluntati,
et regulat» per rationem practicam, actus
hujus rationis imperium, consilium, judi­
cium, syndcresis etc. pertinent ad genus
moris per modum régula? et mensura?. Si­
militer jura, leges, instituta, sanctiones,
contractus, et cuncta quæ ex prædicta ra­
tione ortum ducunt, nec non qua? ex homi­
num pensantur aestimatione uti fama, ho­
nores, dignitates, officia, pluraque alia,
qua? judicium practicam, et prudentiae appretiationem concernunt, ad præd ictum
genus reducuntur. Cæterum propria forma,
quam dicimus moralitatem secundum quod
est aliquod genus entis in rerum natura ; et
dividitur per bonitatem et malitiam mora­
lem, solum invenitur intrinsece et formaliter in actibus humanis, ut dictum est.Alia
vero qua? enumeravimus dicuntur moralia,
vel effective, sicut habitus, quia prædictam
moralitatem efficiunt : vel objective sicut
objecta et circumstantia, quia illam specificant : vel regulative sicut actus rationis,
quia habent esse ejus mensura : vel aliqua
denominatione exlrinseca desumpta ex
hominum judicio et voluntate. Pro sola
ergo moralitate humanorum actuum, ejusque speciebus, scilicet bonitate et malitia
constituitur a Theologis præsens tractatus:
nec de aliis qua? ad genus moris reductintur
plura admiscebimus, quam prædicta? moralitalis notitia perfecta postulaverit.

QUÆSTIO XVIII.
De Bonitate et Malitia humanor urn actuum in generali,
in undecim articulos divisa.
Post hoc considerandum est do bonitate,
et malitia humanorum actuum. Et primo
quomodo actio humana sit bona, vel mala.
Secundo, de his quæ consequuntur ad bo­
nitatem, vel malitiam humanorum actuum,
puta meritum, vel demeritum, peccatum et
culpam. Circa primumoccurrit triplex con­
sideratio. Prima est do bonitate, et malitia
humanorum actuum in generali. Secunda,
de bonitate, et malitia interiorum actuum.
Tertia, debonitateet malitiaexteriorum ac­
tuum.

Circa primum quaeruntur undecim.
ARTICULUS I.
Ulrum omnis humana actio sit torna, vel aliqua mala 1
•
Ad primum sic proceditur. Videtur, quod omnis actio ho­
minis sit bona, et nulla sit mala. Dicit enim Dion. 4, c. de
div. no. Quod malum non agit nisi virtute boni : sed vir­
tute boni non fit malum : ergo nulla actio est mala.
2. Trætcrca. Nihil agit nisi secundum quod est actu : non
est autem aliquid malum secundum quod est actu, sed se­
cundum id quod potentia privatur actu. In quantum autem
potentia perficitur per actum, est bonum, ut dicitur in 0
Alet. Nihil ergo agit in quantum est malum, sed solum in
quantum est bonum .- omnis ergo actio est bona, et nulla
mala.
3. Prælerea. Malum non potest esse causa nisi per acci­
dens, ut patet per Dion. 4. c. de div.nom. Sed omnis actionis
est aliquis per se effectus : nulla ergo actio est mala, sed
omnis actio est bona.
Sed contra est quod Dominus dicit Joann. 3 : Omnis qui
male aqit odit lucem : est ergo aliqua actio hominis mala.
Bcsp. Dicendum, quod de bono, et malo in actionibus
oportet loqui, sicut de hono et malo in rebus, eo quod unaqnæque res talem actionem producit, qualis est ipsa. In re­
bus autem unumquodque tantum habet de hono, quantum
habet de esse : bonum enim et ens convertuntur, ut in pri­
mo dictum est. Solusautem Deus habet totam plenitudinem
sui esse secundum aliquid unum, et simplex : unaquaeque
res vero habet plenitudinem essendi sibi convenientem se­
cundum diversa. Unde in aliquibus contingi*, quod quantum
ad aliquid habent esse ; et tamen els'aliquid deficit ad pleni­
tudinem essendi cis debitam .· sicut ad plenitudinem esse
humani requiritur, quod sit quoddam compositum ex anima
et corpore, habens omnes potentias, et instrumenta cogni­
tionis et motus. Unde si aliquid horum deficiat alicui ho­
mini, deficit aliquid do plenitudine sui esse : quantum igi­
tur habet de esse, tantum tabet do bonitate .· in quantum
vero aliquid ei deficit de plenitudine essendi, in tantum
defleita bonitate, et dicitur malum : sicut homo caecus habet
de bonitate quod vivit, et malum est ei quod caret visu. Si
vero nihil haberet de entitate vel bonitate, neque malum,
neque bonum dici posset : sed quia de ratione boni est ipsa
plenitudo essendi, si quidem alicui aliquid defuerit de de­
bita essendi plenitudine, non dicetur simpliciter bonum.

sed secandum quid. In quantum est ens : poterit tamen dici
simpliciter ens, et secundum quid non ens, ut in primo dic­
tum est. file igitur dicendum est, quod omnis actio in quan­
tum habet aliquid de cs«e, in lanium lutat de bonitate .· in
quantum vero deficit ei aliquid de plenitudine essendi, qua·
debetur actioni humana*, in tantum deficit a bonitate, et
sic dicitur mala ; puta, si deficiat ei vel determinata quan­
titas secundum rationem, vel debitus locus, vel aliquid hu­
jusmodi.
Ad primum ergo dicendum, quod malum agit in virtute
boni deficientis. Si enim nihil esset ibi de bono, neque es­
set ens, neque agere posset. Si autem non esset deficiens,
non esset malum. Unde et actio cj nsa ta est quoddarn bonnm deliciens: quia secundum quid, est bonum; simpliciter
autem, malum.
Ad secundum dicendum, quod nihil prohibet aliquid esse
secundnm quid in actu, unde agere possit : et secundum
aliud privari actu, unde causet deficientem actionem sicut
homo caecus actu habet virtutem gressivam perquam ambu­
lare potest : sed in quantum caret visu, qui dirigit inam­
bulando, patilur defectum in ambulando, dum ambulat cespitando.
Ad tertium dicendum, quod actio mala potest habere ali­
quem effectum per se, secundum id quod habet de bonitate
et entitate : sicut adulterium esi causa generationis humanae
in quantum habet commixtionem maris et fœminæ, non au­
tem in quantum caret ordine rationis.

Conclusio : Omnis actio in quantum habet
aliquid de esse, in tantum habet de bonitate :
in quantum vero deficit ei aliquid de plenitu­
dine essendi, quæ debetur actionihumanx, in
tantum deficit a bonitate, et sic dicitur mala.

DISPUTATIO I.
De constitutivo moralitatis, et de requisitis
ad illam.

Quamvis D.Thom.promoralitate humani
actus in communi noninstituerit specialem
articulum, sed ab ejus speciebus, quæ sunt
bonitas et malitia, exordium sumpserit,
communitor Interpretes hanc promittunt
disputationem, quæ viam aperit ad reli­
quas prosentis tractatus: juvat quippe in
qualibet materia notitia gradus generici,
ut species contentæ sub illo perfecte cognos­
cantur.

DE BONITATE ACTUUM HL'MANollI M.
DISP.

DURU M I.

I trum ad moralitatem actus necessaria sit
libertas ?

Meritohocdubium initio disputationis ex­
citavimus, quia si semel ad moralitatem
necessaria est libertas, oportet ut se habeat
per modum fundamenti ; quod primo loco
jaciendum est ; supponenda vero est com­
munis divisio libertatis, contrarietatis, et
contradictionis, sive quoad specificationem,
et quoad exercitium, quam tract, præeedenli
disp. 2, num. 29 explicuimus.

Communis sententia stabilitur.
iA?ser- 1· Dicendum est primoadmoralitatemac­
to. tus omnino necessariam esse libertatem.
ι>ΤΙκ,ιη· Hæc est communis sententia quam tradit
D. Thom. supra q. 1, art. 1, ubi docet illos
dumtaxat actus esse humanos, quia ratione
deliberata procedunt : intelligit vero per
actus humanos, actus morales, ut videre est
art. 3 sequenti ubi ita habet : Idem sunt ac­
tus morales, et actus humani. In hac vero
quæst. art. 9 sic ait : Si non procedit a ra­
tione deliberativa, talis actus non est proprie
loquendo moralis. Idem docet art. 4 et 5 et
q. 19, art. 1 ad 3, q. 21, art. 2. Clarius q.
88, art. 6. In 2 dist. 24, q. 3, art. 2 sic in­
quit : Ibi incipit genus moris, ubi primo do­
minium voluntatis invenitur. Dist. 40, q. 1,
art. 5: Actus autem suscepi ib il is est bonitatis
moralis, secundum quod humanus est : hu­
manus autem est secundum quod aliquatenus
ratione deducitur : quod contingit in illis ac­
tibus tantum, qui imperantur a voluntate,
qux consequitur deliberationem rationis Vi­
deatur 3, contra Gent, c 9 et 10, nec non de
Malo q. 2, art. 6. Eandem assertionem
Scojos. tuentur Scotus citata dist. 40, q. unica, et
Durand, quodlibet 18, § De secundo principali. Dur.
Cahre.'i’ in 2, dist. 28, q. I, Henr. Quodl. 13, q. 13,
■^““•Capreoluscit. Dist. 40, Bellarm. tom. 3,
Curiel, lib. 2, de Amissione gratiæc. 18,Azor.tom.
Mart 1, 1. 2, c. l,Exposit. D. Th. in præsenti
c^>°-ubi Curiel dub. 1, § 8, Greg. Mart. dub. 2,
Vasq. Noster Cornejo tract. G, disput. 5, dub. 4,
z^niei. Arausodub. 1, Cone. 3, Vasq. disp. 55. c.
Lorei 3’ -^0Qt· ^SP· 22, Q· -» Zumel infra q. 71,
Granad. art. 6, disp. 1, Suar. tract. 3, disp. 1, sect.
1, Lorca disp. 23, Gran. Controversia 2,
trad. 9, disp. 1, Puteanus dub. 1, Sal. tra.

7, disp. l,sect. 1,1'ran. Felix tract. 3.Ton- f
tativæ Complut, c. I, difficul. I el coin mu-/j
esso moralitali : nam si determinatio sit ad
nitor Theul. Favet Arist.2, Ethic, c. tubi 4
ipsam regulam, sicut in amore beatifico,
ad actum x irlutis moralis requirit quod fiat
qui ex se determinatus est ad Divinam bo­
scienter et ex elect iunc, ac proinde libere.
nitatem, talis determinatio potius consti­
tuit actum sub regula morum, ac proindo
Probatur Vatione desumpta ex D. Thom. ;
potius confert, quam tollat abeo moralila­
Actus omnino necessarius non cadit sub retem.
gulis inorum, quæ sunt lex et dictamen ra­
Sed si ratio facta expendatur facile cons­
tionis, nec concernit hujusmodi regulas :
tabit nullam esse hanc evasionem. Pro quo
ergo non potest esse moralis. Igitur ut actus
animadvertendum est moralitatem ab om­
sit moralis necessaria est aliqua libertas.
nibus concipi, ut aliquid superadditum esse
Hæc secunda consequentia liquet ex priori :
enlitativo, et in eo fundatum. Omnes enim
et prior ex antecedente, quandoquidem non
duosistos ordines condistinguunt (sive dis­
alia ratione actus nostri dicuntur morales,
tinctio sit realis, sive rationis de quo infra)
nisi quia subjacent regulis morum : sicut
tribuuntque illis diversas proprietates et
actio aliqua ex eo dicitur artificialis, quia
conditiones. Hæc autem distinctio non po­
sub regulis artis continentur: et sicut quid­
test attendi penes hoc quod moralitas ut­
quid artificii in ea est, ab arte et ejus regu­
cumque respiciat regulam : nam etiam in
lis derivatur, ita quidquid moralilatis hu­
naturalibus datur sua regula, quæest men­
mani actus sortiuntur, debet a regula morali
sura esse entitalivi, et naturalis perfectio­
provenire. Antecedens vero probatur : nam
nis : et ideo omne bonum sive morale, sive
sub aliqua regula id solum potest cadere,
physicum dicitur consistere in modo, specie
quod potest peream regulari et dirigi : sed
et ordine, et omnia constituta sunt a Deo in
actus omnino necessarius non est capax di­
numero, pondere, et mensura, ut habetur
rectionis per legem : frustra quippe ei ad­
Sap. 11. Neque etiam attenditur ex eo quod
hiberetur lex, quod est per se determina­
talis regula pertineat ad ordinem intellectum ad unum, et aliter se habere non po­
.tualem : quia actus intellectus procedens
test : ergo prodictus actus non cadit sub
primum actum voluntatis habet regulam
regulis morum.
suæ perfectionis; et non ideo est moralis,
2.Confirmatur. Proprium munus regulæ i
omnes concedunt, sicut neque est proprie
moralis est imponere modum regulato de­
humanus.
terminando ipsum ad unum quod ratio dic­
tat : unde quod moraliter regulatur, suppo­ inimad- 3· Sumitur ergo prodicta distinctio penes
nitur indifferens ad sic, velsic determinari : versio modum regulandi : in quantum regula naluralis determinat per modum naturo, scii,
sed actus omnino necessarius nullam habet
indifferentiam, neque est capax ulterioris inratio-cum applicatione necessaria ad unum, nul­
lam relinquens in regulato indifferentiam,
determinationis, cum ex se sit totaliter ad
vel facultatem ad oppositum : et propterea
unum determinatus : ergo mon potest ca­
agentibus pure naturalibus non imputatur
dere sub regula morali. Eoprosertim quod
quod sequantur vel non sequantur direc­
hujusmodi regula adhibetur actionibus, ut
tionem suæ regulæ , quia dirigens illa
eas ab extremis ad medium regulæ reducat;
neutrum relinquit in eorum libertate. Re­
et ideo ubi actio non est variabilis secun­
gula vero moralis determinat morali mo­
dum medium et extrema ; sed suapte na­
do, hoc est præcipiendo, vel prohibendo,
tura ad unum determinata, superflua erit
quod est munus legis, relinquens in fa­
regulatio, et ut talis a prodictis actionibus
cultate ejus, cui præceptum imponitur
rejicienda.
sequi, vel non sequi talem determinatio­
Confirmatur secundo : nam actus mora- d
nem. Ob idque legislatores decernunt prolis dicitur, per cujus repetitionem agens b
mia, et supplicia : ut quia lex per se non
morigeratur, et ad unum assuefit: sed agens
nécessitai,sicut natura, spes promii alliciat
sine libertate non est capax morigerationis
ad ejus adimpletionem, et limor, supplicii
vel assuefaclionis (proprie loquendo), sicut
a transgressione deterreat. Ab hoc igitur
non est capax aliter se habere, quam a na­
diverso modo regulandi, potius quam ab eo
tura est determinatum : ergo ejus actus ne­
quod alias est regula, sumitur specificatio
queunt esse morales.
ordinis moralis, et distinctio ejus ab entitaDices, non quamlibet determinationem &
tivo, nam sicut cum actus et habitus distin­
necessariam ex parte actus regulandi obguimus per objecta, attendimus non tam ad
esse

DUB. I.

rationes objectivas, quae terminant illos,
quarn ad modum terminandi, qui se habet
ut ratio sub (pia, et propterea ubi modus est
distinctus, quamvis ratio (pix sit eadem,
actus specie distinguuntur; ubi vero modus
eat idem, etsi rationes qux specio differant,
actus evadunt ejusdem speciei : ita distinc­
tio inter genus morale et enlitativum, quæ
sumitur per respectum ad regulam, non
tam attenditur secundum illud, quod alias
est regula, quam secundum modum regu­
landi dt determinandi, qui se habet ut ratio
sub qua in ordine ad praedictam distinctio­
nem.
Quare ubi regula naturali modo deter­
minat, sicut contingit in omnibus actioni­
bus necessariis, quamvis alias sit suprema
regula morum, sicut est divina bonitas,
nullam confert regulato moralilatem ; sed
quidquid ei tribuit, spectat ad ordinem
enlitativum : ut vero det moralitatem, de­
bet determinare modo morali, scilicet prae­
cipiendo, vel prohibendo, nec aliter munus
regulæ moralis exercebit. Cumque hic mo­
dus regulandi locum non habeat in actibus
necessariis, fit solos actus liberos subjacere
formaliter regulis morum, ac proinde hos
dumtaxat capaces esse moralilatis.
Per quod evasio adhibita satis manet im- præclapugnata, quia quamvis objectum ad quod
actus necessarius determinatur, possit esse
alias regula moralis, sicut est divina boni­
tas, ut tamen prodictum actum terminat,
non exercet munus talis regulæ, quia non
determinat modo morali ; sed modo natu­
rali, ut explicatum est.
4. Et quia ex hac doctrina notitia mora- Alia,
litatis valde dependet, ut melius intelnga-’“θ™-θ1,'
tur : Nota secundo, quod ordo moralis pro­
visus est (ut sic dicamus) in supplementum
ordinis naturo : ut scii, actus, qui ex
principiis naturalibus non habet sufficien­
tem determinationem ad debitum esse, et
debitum finem, determinetur per regulas
moris. Cum enim spectet ad providentiam
Divinam omnes actiones creatas ad ulti­
mum finem dirigere, juxta diversam agen­
tium naturam, diversimode hoc praestat :
nam agentia necessaria dirigit mediis prin­
cipiis naturalibus : quatenus confert illis
virtutem taliter ad unum objectum, et ad
unum modum operandi determinatam, ut
non subjaceat eorum dominio aliter agere
vel non agere. Et sicut istorum operationes
ex prodictis naturalibus principiis habent
omnem determinationem cujus sunt capa-

6

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

ces, ita pro eis non esi institutus, nec po­
tuit institui alius modus dirigendi, aut
alius genus essendi prater modum, et ge­
nus entitalivum. Agentia vero libera non
determinantur ex aliquo principio natu­
rali, sed positis omnibus ad agendum re­
quisitis, possunt agere, et non agere : unde
pro his agentibus, ne eorum actus sine
directione Dei manerent, opus fuit insti­
tui peculiarem modum directionis, aliunde
quam ex principiis naturalibus petitum :
per quem, sine prajudicio libertatis, sufficiens determinatio illis adhiberetur, ut, si
velint eam sequi, semper debito modo pro­
cedant. Et ad hoc deserviunt regulae mora­
les, quibus bonum rationis praecipitur, et
malum oppositum prohibetur, voluntasque,
ex se ad utrumque indifferens, manet ad
unum moraliter alligata. Cumque hic mo­
dus dirigendi, et determinandi supergre­
diatur modum, et determinationem natu­
ra, merito per respectum ad illum consti­
tuitur in actionibus, quibus applicatur
peculiare genus essendi, distinctum a na­
turali, et hoc dicimus genus moris.
rroiaiur 5. Ex quibus non modo supradicta evasio
'niin raanel impugnata ; sed ratio nostra potest
^nio-sic denuo roborari. Ut aliquid sit morale,
r1'· debet respicere regulas morum, ut sunt re­
gula? hujus generis, determinantque modo
morali : sed nullus actus omnino necessa­
rius respicit hoc modo praedictas regulas,
sed quidquid respicit, respicit modo natu­
rali cum omnimoda determinatione ad
unum : ergo, etc. Ad haec : actus moralis
ultra principia naturalia habet aliquod de­
terminans tollens moraliter indifferentiam,
quam reliquit natura, et ponens determi­
nationem, quam ipsa non tribuit : sed ac­
tus necessarius non habet tale determinans,
sicut non est in eo aliqua indifferentia re­
licta a natura, quae per sua principia tota­
liter eum ad unum determinavit : ergo, etc.
Confirmatur, nam ordo moralis, ut di­
ximus, provisus est in supplementum na­
tura, ut directionem et determinationem,
quam actus nostri per principia naturalia a
Deo non receperunt, recipiant per regulas
morales : ergo ubi per praedicta principia
habetur omnis directio et determinatio
possibilis, sicut habent actus necessarii,
ordo moralis et ejus regula? superfluunt, et
ut superflua debent relegari.
Confirmatur ulterius, nam evidens est
actus liberos ratione indifferentia? et li­
bertatis exigere peculiarem directionem,

peculiares regulas, et peculiarem modum
regulandi, qua? non habent locum in acti­
bus necessariis : ergo aliquis peculiaris
ordo, et aliquod peculiare genus essendi
debet illis convenire, ratione propria? dirigibilitatis, et regulabililatis, quod istis non
conveniat : sed hoc non potest esse aliud
quam genus moris : igitur hoc genus ita
est proprium actuum liberorum, ut nulla­
tenus necessarii in eo includantur.

§ Π.
Qux libellas ad moral Halem sufficiat ?

Dicendum est secundo ad moralitatem -’Asset·
non requiri per se libertatem contrarietatis, vel quoad specificationem ; sed sufficere
libertatem quoad exercitium actus. Sic to­
nent communiter Theologi, quos praece­
denti conclusione retulimus, docetque D.
Th. q. 24 de Veritate art. 9 ad 5, et in 2, D.Ttam.
dist.7, q.l,art. 1 ad-1, 3, dist. 18, q.l, art. 2
ad 5 aliisque in locis, ubi ad meritum
(quod certum est non reperiri sine moralitate) hanc dumtaxat libertatem requirit.
Probatur ratione : illa libertas sufficit ad
moralitatem, qua? salis est ut actus cadat
sub regulis morum, ita quod hujusmodi
regula? possint ipsum dirigere, et de eo dis­
ponere : sed ad hoc sufficit libertas quoad
exercitium : ergo, etc. Major constat ex
dictis toto § pracedenti. Minor vero facile
suadetur, nam eo ipso quod actus sit quoad
exercitium liber, potest ratio, et lex de illo
disponere, ipsumque pracipere vel prohi­
bere : ergo cadit eo ipso sub regulis morum.
G.Confirmatur : actus sic liber non est de-LlbertaJ
terminatus a natura ut sit vel non sit, sed φ·«νΙ
ad utrumque indifferens : ergo postulat di-tinmsuf·
rigi a Deo per regulas morales.
morall·
Secundo probatur : ut actus sit capax tatem
moralitatis sufficit quidem quod plene sit2acI^
sub dominio agentis, nam eo ipso potest ei
imputari ad meritum, vel demeritum, vituperium, vel laudem, quæ sunt passiones
entis moralis : sed per libertatem quoad
exercitium habet plene esse sub tali domi­
nio : ergo, etc. Minor probatur, nam per
talem libertatem potest homo ut voluerit
de suo actu disponere, exercereque illum et
non exercere : igitur est perfecte sub ejus
dominio. Adde quod libertas contrarietatis
etsi ponat majorem indifferentiam in po­
tentia, quia ponit indifferentiam ad contra­
rium actum ; non tamen majus dominium,
vel

DISP. I, DUB. I.

vel indifferentiam respectu illius, qui exer­
cetur: nam quod filler possit esse, vel non
esse, quid ud rem, ut voluntas perfecto sit
domina esse istius ?
i.ESu· 7. Nec refert quod Scriptura peculiariter
'iuui commendat illum , qui potuit transgredi, el
non est transgressus, facere malit,et non fecit.
Eccli. 31. Ergo libertas ad peccandum,
quæ est libertas quoad specificationem, de­
servit ad laudem, et meritum actus ; ac
Prxdu· proinde ad moralitatem. Respondetur pri'lilur‘ mo, transeat consequens, dato enim prædictam libertatem ad majorem laudem
conducere ; non indo infertur quod ad mo­
ralitatem, laudem, vel meritum sit simpli­
citer necessaria. Secundo, respondetur cum
Mtan.D. Thom. cil. loc. de veritate, ubi sic ait:
Dicendum quod posse peccare non facit ad
meritum, sed ad meriti manifestationem : in
quantum ostendit opus bonum esse volunta­
rium, et ideo inter laudes viri justi ponitur,
quia laus est virtutis manifestatio.
aim
Nec etiam obest si dicas saltem actus bogium. nos non constitui sub lege, ratione exer­
citii ; dantur enim plures, quos nulla lex
praecipit, aut prohibet exerceri : ergo quod
aliquis actus sit moralis, non debet attendi
Prwlo- ex sola libertate quoad exercitium. Non
'Ji,ur· itaque hoc obest : nam etiam non est lex
prohibens aut præcipiens omnes actus li­
beros quoad specificationem ; et tamen cer­
tum est non exigere ut sint morales, majo­
rem libertatem. Sufficit ergo, quantum est
ex parte libertatis, ut actus sit proxime
capax prohibitionis, aut praecepti per le­
gem: quod habet quicumque est liber quoad
exercitium. An vero de facto quoties actus
liber exercetur, cadat sub praedicto prae­
cepto, vel hoc ad moralitatem sit necessa­
rium, dicemus dub. 5.
8. Circa gradum vero,quem intra speciem
libertatis quoad exercitium, moralitas re­
quirit est nonnulla difficultas. Dantur enim
intra praedictam speciem plures modi li­
bertatis : nam aliud est liberum in actu,
quod scii, de facto et reipsa cadit sub do­
minio voluntatis : aliud esi liberum solum
in potentia, quia etsi de facto sub praedicto
dominio non cadat, non tamen ei repugnat :
sicut actus dormientium, vel amentium,
qui quantum est ex se possent a ratione
imperari ; de facto vero fiunt sine ulla
deliberatione. Deinde liberum in actu di­
vidi solet in formale, el interpretativum,
directum et indirectum, in se et in causa ple­
num et semiplenum quas divisiones tr. prae-

7

ced. disp. 1 an. 18, explicuimus. Quod ergo
est actu, formaliter, et in se liberum, sive
directe sive indirecte, extra dubium est
sufficere ad moralitatem, ita ut libertas
plena fundet moralitatem perfectam ; semi­
plena vero imperfectam, sicut est malitia
peccati venialis : et idem dicunt de libero
interpretative qui illud admittunt, juxta
dicta in prædicto tract, disp. 4 a num. IG.
De libero solum in causa est non levis
quæstio in materia de peccatis quam tract.
13, disp. 5 examinabimus.
Solum superest pro nunc difficultas de
libero in potentia, quod sufficere ad mo­
ralitatem contendit Lorca·, et quamvis di­
cat controversiam potius esse vocum ; con­
cludit in rigore philosophico probabilius
esse reperiri moralitatem sine actuali li­
bertate, idque sibi suadet sequenti argu­
mento. Nam homicidium vel incestus facta
ab ebrio, aut ab ignorante inculpabiliter,
quamvis defectu libertatis actualis non im­
putentur, vere retinent aliquam malitiam,
et ita nulli licet de his complacere : ergo
sunt actus mali moraliter ob solam liber­
tatem in potentia.
Confirmatur, nam si quis duos amentes
extra matrimonium conjungeret, revera
peccaret ; non vero qui conjungeret duo pe­
cora : hujus autem non videtur esse alia
ratio, nisi quia prior illa copula est libera
in potentia, et propterea peccaminosa -, se­
cus posterior. Adde quod juxta D. Thomæ
sententiam, quam tuemur tract. 8, disput.
5,ebrius qui exercet aliquid peccaminosum,
in ipsa ebrietate peccat, et non solum cum
se inebriavit : constat autem in ebrietate
non esse libertatem in actu, sed tantum in
potentia : ergo hæc sufficit ad peccandum.
9. Hic tamen dicendi modus communiter
rejicitur, et merito : nam actus puerorum
ante usum rationis sunt liberi in potentia:
siquidem sunt capaces, quantum est ex se,
exercendi cum actuali libertate : et tamen
nullus dixit hujusmodi actus esse morales,
bonos, aut malos. Similiter motus sensua­
litatis primo primi habent esse in potentia
liberi, utpote capaces exercendi cum liber­
tate actuali : nihilominus decernit Conci­
lium Tridentinum Ses. 5, praedictos motus
non esse proprie peccata, sed tantum pec­
cati causam vel effectus. Praeterea ratio id
suadet : nam actus solum in potentia liber
non est proxime capax subjectionis ad re­
gulas morum : nec hujusmodi regulae pos­
sunt de eo disponere, donec habeat actu

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
aliquam libertatem : ego non est proxime
capax moralitatis, qua? in prædicta subjectione consistit.
Nec illa quæ pro se adducit Lorea, ei
favent ; nam homicidium, et incestus facta
sine libertate,étcopula inter amentes ; sive
conjugatos, sive solutos ideo non possunt
licite appeti aut procurari, nec de eis licet
gaudere. quia sunt peccaminosa objective;
non quia insit illis aliqua malitia formalis,
quæ est propria mora litas actus humani,
de qua procedit quaestio. Et sane si argumentum aliquid convinceret, probaret contra ipsum Loream, et contra omnes, homicidium factum a bruto esse actum moralem,
et formaliler peccatum. siquidem nulli licet
de tali homicidio gaudere. Illud vero quod
additur, non est ad rem : quia quæ aliquis
committit in ebrietate, tunc solum peccata
denominantur, quando sunt actu libera in
causa ; deficiente vero hac libertate, ut si
non fuissent praevisa, nec debita praevideri,
nullatenus denominationem peccati sortiuntur.

§IIL
Argumenta contra priorem assertionem enervantur.
ί
ft
E
κ.
I
K
s
I
H
B
I
I
e

■
L
■
■
.
■
I
■
I

lO.Contrariam rententiam.nempe ad υιο­
Caprcoi. ralitatem actus non requiri indispensabiliTcrnri. ter libertatem, tuetur ut probabilem Arauso,
et refert pro ea Capreol. in 2, dist. 40, art.
3, Cajet, in hac 1, 2, quæst. 34, art. 3, et
Ferrariensem 3 Cont. Gent. cap. 26. Sitamen authores isti attente legantur, constabit prædictæsenlentiæ non suffragari. Nam
Capreol. solum ait actus prævenientes perfeclam deliberationem posse esse peccata,
quia possunt a ratione præveniri, et impediri, et ita sunt actu liberi saltem interpretative : eos tamen qui a ratione impediri non possunt, suntque proinde omnino
necessarii, totaliter excludit ab ordine
morali. Cajet, vero et Perrara loquuntur
expresse de moralitate objectiva, quæ sieut præcedit actum humanum et moralem,
ita independens est a libertate, ut dicemus dub. 8. λ erius pro hac sententia citari
posset Lorea, quia libertas illa potentialis,
quam asserit ad moralitatem sufficere, revera non est libertas, nec tollit ab actu omnimodam necessitatem.
Arguitur ergo primo ex D. Thoma qui
sæpe convertit actum voluntarium, huma-

I num et moralem : ut videro est locis citatis
in prima assertione : sed ut udus sit voluntarins, non oportet quod sit liber : voluntariuin enim dividitur in liberum ei necet■
sarium. Neque etiam ut sit humanus : et
'
I ideo amorem beatificum inter actiones huI manas enumeravimus supra tract. 8, disp.
2, dub. 1. Ergo neque ut sit moralis necessariaest libertas.
I
Confirmatur ex eodem in3,disl. 18, q. 1, s.Ar· |
art. 2 ad 2, ubi actum Charitatis quo Chris-SÛ'™^ |
tus Deum diligebat, concedit fuisse merito- ule
rium, ac proinde moralem : et in solutione
I
ad5, docet praedictum amorem, etiam quoad
i
exercitium fuisse necessarium, ergo, etc.
Respondetur Ang. Doct. quoties convertit Dll’®»,
illos tres actus, non sumere voluntarium
neque etiam Aununm/n in lota sua latitudine:
alias actus brutorum, qui proprie sunt voluntarii, deberent dici humani et morales,
quod omnes negant. Loquitur ergo de voI
luntario perfecto, quod est proprium hominis in quantum homo est : et non de qualicumque, sed de eo quod est proprium status
viæ, et deservire potest ad consequendam
beatitudinem : quo pacto coincidit cum li­
bero. Et eodem modo sumit actum humanum ; pro eo scilicet qui ex voluntate delibe­
rata procedit, ut diflinivit supra quæst. I,
art. 1, quia hic dumtaxat est proprius actus
hominis ut viatoris tendentis ad asseculionem finis ultimi. In qua acceptione sub actu
humano nullus actus necessarius includifur. Videantur quae diximus tractat. 8, dispat. 2, num. 11. Ad confirmationem omisL sis aliis solutionibus, respondetur cum
| Bannez 2, 2, quæst. 24, art. 3, Zum. infra
i quæst. 114, art. 1, disp. 1, Alvar. 3 p. disp.
45, et aliis ex junioribus Thomistis, actum
charitatis Christi Domini posse considerari
dupliciter. Primo prout respicit Deum ut
bonum secundum se : et hoc modo fertur
in illum omnino necessario : undo prout
sic non fuit meritorius. Secundo, quatenus
respicit ipsum secundum quod in actu exercito est ratio diligendi creaturas : et prout
sic fertur ad eum libere saltem quoad exercitium : et hac ratione fuit meritorius. Nam
quemadmodum ipse amor divinus et increatus simul est necessarius et liber respectu diversorum : necessarius, quatenus
terminatur ad divinam bonitatem sumptam
secundum se; et liber, quatenus termin’’.tur ad creaturas, vel (quod idem est) quate—
nus terminatur ad ipsam divinam bonita| tem, ut est in actu exercito ratio illas
diligendi,

DISP. I, DUB. I.

diligendi, u l ostenditur I p. quæst. 10, art.
8, ita etiam actus charitatis Christi Domini,
quia est formalis participatio amoris ίηcreati Dei, potest utrumque hoc in se cum
proportione conjungere.
Neque aliud voluit D.Thom. in illa solut.
ad 5, ibi enim in actu quo Christus Domi­
nus Deum ita diligebat, ul non posset non
diligere, ponit aliquam libertatem : sic
enim ait : Dicendum, quod si etiam esset de­
terminatum ad unu7/j(intelligeliberum arbi­
trium Christi Domini) sicut ad diligendum
Deum, quod non [acere non potest, tamen ex
hoc non amittet libertatem, aut rationem lau­
dis sive meriti : quia in illud non coacte, sed
sponte lendit. Hæc autem libertas nequitaliter commode inlelligi, nisi ul nos modo eam
explicuimus : nam eo ipso quod actus ille
non sit coactus, hoc est necessarius ab extrinseco’; sed spontaneus; quia scilicet ejus
necessitas oritur ex summa bonitate objecti
perfecte cognita, potest utroque illo modo
quem diximus objectum attingere : et ita
habere simul rationem liberi, et necessarii
per ordinem ad illud secundum diversas
ejus rationes attactum.
Kaiionc
11 .Secundo arguitur ratione : amorbealipro*®’ ficus, ut terminatur ad Deum secundum se,
est actus omnino necessarius : sed ut sic est
bonum moraliler : ergo, etc. Minor proba­
tur : tum quia prædiclus amor est valde
honestus, et recte rationi conformis : quis
hoc neget? honestas autem et conformitas
cum ratione est ipsa bonitas moralis. Tum
etiam, quia est maxima laude dignus : laus
vero sive laudabilitas est passio moralis bo­
nitatis. Ad haec : talis amor contrarialur
odio Dei, non minus proprie et directe quam
amor viae : sed contrariétés hæc fundatur
in moralilatc, sicut cæteræ conlrarietates
inter vitia et virtutes : ergo, etc. Tum de­
nique quia nisi amor beatificus esset bonus
moraliter, careret aliqua perfectione, quam
l
habet amor viæ, essetque proinde minus
perfectus : quod admitti non debet.
Confirm. Confirmatur, nam adhuc in viatoribus
dantur plures actus moraliter boni absque
aliqua libertate : ergo sine hac potest esse
moralilas. Probatur antecedens in actibus
quibus primo a Deo excitamur : qui quidem
actus proveniunt a Deo ut a causa morali,
et consonant valde regulis morum, ac
proinde nihil deest quominus sint morales :
præceduntqueomnem nostram deliberatio­
nem : igitur sunt morales sine libertate.
Ad argumentum concessa majori, ne­

9

ganda est minor. Ad cujus primam proba- Praefa­
tionem respondetur ex doctrina D. Thom. Jæ
1 p. quæst. 5, art, G et 2, 2, quæst. 145,
honestum posse sumi dupliciter, vel in tota
sua latitudine, ut ponitur in divisione boni
transcendenlalis :quo pacto includit quamcumque perfectionem consonam naturæ
rationali, sive sit substantia, sive accidens,
actos, habitus, vel objectum, et etiam ipsas
potentias, et quidquid potest honeste, et or­
dinate amari. Secundo sumitnr stricte pro
sola honestate, et bonitate morali, quæ fun­
dat meritum et imputabilitatem ad laudem.
In prima acceptione non esi dubium quin
amor beatificus sit valde honestus, sicut
etiam Visio beata, lumen gloriæ, gratia
habitualis, et quidquid potest naturam ra­
tionalem perficere, hoc modo honesta dicun­
tur, sine eo quod insit illis aliqua propria
formalis moralitas. In secunda vero accep­
tione nec prædiclus amor, nec visio, neque
alius actus necessarius potest dici formaliter honestus : sed solus actus liber, quia
hic solus importat formaliter subjectionem
et conformitatem ad regulas morum, in qua
honestas sic accepta consistit. Diximus /ormaliter. Quia objective etiam res necessariæ
possunt dici moraliter honeste : quatenus
sunt objecta honeste prosequibilia, et per
modum objecti conformia regulis morum.
12. Alii distinguunt bonum honestum in
naturale et morale. Coinciditquehæc divisio
cum ea quam tradidimus : nam sub ho­
nesto naturali comprehendunt omne quod·
perficit partem rationalem necessario et
per modum naturæ : sub morali vero quod
perficit illam modo morali, sicut sunt actus
liberi. Amor ergo beatificus dicitur hones­
tus honestate naturali, non autem honestate
morali. Et eodem modo potest dici confor­
mis recte rationi : nam etiam ratio potest
considerari, vel ut proponit præcise volun­
tati objectum sibi conforme, præscindendo
a lege, quæ dictet moraliter de tali objecto :
vel ut proponit modo morali, scilicet
præcipiendo aut prohibendo objecti pro­
secutionem : quo pacto habet rationem regulæ moralis. Quia ergo amor beatificus
sequitur judicium rationis proponentis bo­
nitatem divinam per modum naturæ, et hæc
propositio est valde consona naturæ ratio­
nali, potest prædiclus amor dici conformis
rationi ut propositioni naturali ; non tamen
dici potest conformis rationi ut regulæ mo­
rali : ac proinde nec bonus moraliter: quia
non conformatur illi formaliler ut morali

K

10

DE BONITATE AC L’UM HUMANORUM.
I

ί·
■
*
K
f,
£
■,
&
E
P
js
g
I
?
S
»
j
S

K
i
i
î
I
I
I
I
l
i
I
B
R
'
β
J
£

g
1
I
g
I
i
I
■
I
I»
■
I.
H
b
K
S
Of
»

modo proponenti, et præcipienti. Dicetur
vero conformis materialiter, in quantum
habet quidquid praedicta ratio praeciperet,
si de tali actu disponeret.
Adsecundam probationem dicendum est,
quod si laus large accipiatur ut dicit præcise quandam approbationem, et manifeslationem perfectionis rei, non est dubium
quod amor beatificus dignus sit maxima
laude. Sed laudabilitas in hoc sensu non est
proprietas moralis bonitatis : nam consequitur cujuslibot rei perfectionem : et ita
laudamus coelum, astra et cæteras creaturas, in quibus nulla reperitur moralitas.Si
vero laus proprie sumatur, significat approbationem. quam reddimus alicui loco præmii. Et hoc pacto est passio bonitatis moralis : non tamen debetur nisi actibus libe­
ris r quia hocmodo nullus laudatur propter
bonum, quod non potest non agere : sicut
non vituperatur propter defectum quem
vitare non potest. Unde hoc genere laudis
neque amori beatifico, neque aliis actibus
necessariis, neque adhuc ipsis perfectioni­
bus divinis, ut sunt in se proprie convenit
laudari.
Et revera cum creaturas et res necessarias laudamus, non eis proprie laudem tribuimus, quantumcumque sint perfect®, sed
Deo, qui libere perfectionem illis communicavit : sicut cum laudamus aliquod arlefactum, tota laus refunditur in artificem.
Sicergocum laudamus amorem beatificum,
laus hæc non proprie imputatur beato, in
cujus potestate non est amare, aut non
amaro, sed Deo, qui libere ipsum determinavit ad amandum, et libere in tali amore
conservat. Et licet Deo in se laus proprie
non competat, sed aliquid majus laude,
secus ratione actuum liberorum quos ad
extra exercet : et ideo hujusmodi actibus
laudem attribuimus, cum effectus ejus laudamus.
13. Ad tertiam dicas amorem Dei opponi
odioipsius, non tantum ratione moralitatis,
sed etiam ratione entitatis : et hæc secunda
oppositio convenit amori necessario, non
autem prima.·
Ad ultimam probationem respondetur,
eandem et longe majorem perfectionem ac
habet amor viæ ratione moralitatis, repe
riri eminenter in amore patria? ration
physicæ entitatis et determinationis ne
cessariæ ad suum objectum : unde no
ideo erit absolute minus perfectus, quan
vis formaliter non sit in eo bonitas m<

ralis : sicut non est minus perfectus quia
caret libertate, quam amor vim, qui est
liber. Adde praedictum amorem non carere AlMfl
absolute bonitate morali, sicut absolute non
caret libertate : quia licet ad Deum secun-quouob
dum se terminetur necessario, ad ipsum .T5*
tamen ut est in actu exercito ratio diligendi uiim
creaturas terminatur libere : et ut sic par­
ticipat moralitatem.
Ad confirmationem negetur antecedens, aj
Et ad probationem jam constat quo pactofeeim
divin® excitationes, quæ præcedunt liber­
tatem possint dici honest.r, et conformes ra­
tioni, sine hoc quod eis insit aliqua formalis
moralitas. Cum vero dicitur esse effectus
!>ei ut agentis moralis, dupliciter potest
intelligi. Aut ita quod Deus concurrat cum
voluntate et intellectu creato modo morali,
scilicet praecipiendo, prohibendo, aut con­
sulendo. Et hoc est falsum : quia hic modus
causandi non habet lucum in actionibus
necessariis. Aut ita, quod ipse Deus causet
illas tanquam agens morale, hoc est, libere,
et cum directione suæ sapientiae et pruden­
ti®, sicut causât cæteras creaturas. Et hoc
est verissimum : sed non su (licit ut prædicti
actus formaliler sint morales : sed ad sumi
mum terminative, vel effective; sicut pos1
sunt dici morales quicunque effectus a
causa morali ortum ducunt. Et ratio est,
quia ut aliqua actio sil formaliter moralis,
non sufficit utcumque a causa morali pro­
cedere, sed debet esse propria actio talis
causa? : quare cum actus necessarius res­
pectu Dei, a quo libere causatur, non sit
propria actio, sed effectus et terminus di­
vina? actionis : agens vero creatum respectu
1
cujus est formaliler actio, non causet illum
libere et ut causa moralis, sed ut causa per
1
modum naturæ determinata ad unum, fit
nullum hujusmodi actum esse formaliter
moralem.
14. Tertio probatur prædicta sententia : Alia |
Motus sensualitatis circa illicita sunt actus ratio ;
morales et peccata : etiamsi absque liber-sita senti
late exerceantur : ergo sine hac potest con|
sistere malitia moralis. Antecedens suadeI tur ex illo Pauli ad Roman. 7 : Non, ({uod^^.
volo bonum, hoc ago, sed quod odi malum, 1· 1
I facio. Et rursus : Sentio aliam legem in
|
I membris meis repugnantem legi mentis mete,
et captivantem me in legem peccati. Et Ιο­
ί quitur de prædictis molibus sensualitatis,
I ut est communis expositio. Tum etiam, quia
I si tales motus non essent peccata, potuisI sent esse in Christo Domino, qui fuittentatus

DISP. J. DUB. ίί.
tus per omnia absque peccato : hoc autem
Theologi non admittunt. Et D. Thom, ubi­
que negat, ergo, etc.
Respondetur negando antecedens, lo[uendode motibus omnino primis, qui nullo
modo subjacent imperio voluntatis. Pri­
mam probationem solvilConciliumTrident.
Ses. 5, Decreto de peccato originali ubi sic
ait : Hanc concupiscentiam, quam aliquando
Apostolus peccatum appellat, Sancta Syno­
dus declarat Ecclesiam Catholicam nunquam
intellexisse peccatum appellari, quod vere
et proprie in renatis peccatum sit, sed quia ex
peccato est. et ad peccatum inclinat. Ad se­
cundam respondetur non ideo negari in
Christo similes motus, quia exerciti sine
libertate essent peccata ; sed quia exercere
aliquem motum sine deliberatione repu­
gnabat perfectissimæ ejus scientiae, et per­
fectissimo dominio suae voluntatis ; ratione
cujus neque in parte rationali, neque in
sensitiva, nec adhuc in vegetati va potuit
aliqua operatio, vel motus exerceri, nisi ex
deliberatione rationis, et imperio volunta­
tis. Quæ est doctrina D. Thom. 3 punct.
quæst. 19, art.2, ibi: In homine JesuChristo
nulluserat motus sensitive partis, qui non
esset ordinatus a ratione. Ipsx etiam opera­
tiones naturales, et corporales aliqualiter ad
ejus voluntatem perlinebant : in quantum
voluntas ejus erat ut caro ejus ageret, et
pateretur, qua; sunt sibi propria. Videatur
Opus. 2, cap. 230. Adde prædictos motus,
esto possent esse in Christo sine libertate,
et non esse peccata, adhuc ei repugnare,
quia important-pronitatem ad malum, et
difficultatem ad bonum, quæ cum perfectis­
sima Christi gratia non compatiuntur. Viiten deatur S. Doctor, part. 3, q. 14, art. 4.
tor.
15. Ultimo probatur,quia in brutis,in quibus nulla est libertas, reperiuntur mores,
secundum illud Machab. Ï i: Leonum more
impetu irruentes, etc. sed actus dicitur mo­
ralis a more: ergo hujusmodi actus non re­
quirit libertatem.
Diluitur.
Respondetur morem solum reperiri in
brutis quatenus significat naturalem incli­
nationem : non autem ut importat respec­
tum ad moralilatem, ex qua sumitur deno­
minatio moralis. Adde aliud esse quod
nomen significat, et a quo significatio ejus
imponitur: sicut lapis dicitur a lædendo
pedem, et non quidquid lædit pedem est
lapis : etsi ergo moralitas et actus morales
secundum nomen a more dicantur, non ideo
quidquid significat mos.dicendum osVmorale.

Il

DUBIUM II.
Utrum moralitas addat aliquid distinctum
supra enlitatem actus liberi: et supra ip­
sam Ubertatem ?

Movetur hoc dubium principaliter prop­
ter actus a voluntate elicitos: nam in impe­
ratis, qui fiunt ab aliis potentiis cito ap­
paret distinctio moralitatis ab enlitate:
cum plerumque videamus eundem numero
actum in esse naturæ vagari per diversas
species moris, ab unaquein aliam transire,
invariata propria enlitate. Quod distinctio­
nis signum non ita ad sensum cernimus in
actibus elicitis. Quoad distinctionem vero
moralitatis a libertate, eadem est, re bene
inspecta, in utrisque difficultas.
■ § i.

Expeditur prima pars dubii juxta Angelici
Doctoris sententiam.
16. Dicendum est primo etiam in actibus
a voluntate elicitis distingui moralitatemab
entitate physica, accidentaliterque illi su­
peraddi. Hæc assertio est valde .communis
inter Theologos, quam defendunt Cajet, et cüjet.
Medina, quæst. sequenti art. 1, Durand.
Curiel, Zumel, Mont. Cornejo, Arauso.Gre- cariei,
gor. Mart. Puteanus,Vasquez. Siiar. et alii
quos dubio præcedente retulimus. Et sine Corn,
dubio est D. Thomæ in præsenli art. 7 ad
primum : ubi docet species moralitatis essep^^
conditiones accidentaliter supervenientes vasq.
actui humano, considerato in esse naturæ.
Et loquitur de actibus elicitis, sicut est
D.Thom.
volilio furandi, de qua procedebat argumentum. Et art. 4, loquens generaliter de om­
nibus actibus condistinguit bonitatem mo­
ralem ab entitate, et bonitate physica. Vi­
deatur supra quæst. 1, art. 3 ad 3 et quæst.
2 de Malo art. 5 ad 2 et art. G ad 3, sic
ait : species peccati non est species actus se­
cundum suam naturam, sed secundum esse
morale, quod comparatur ad naturam actus,
sicut quale ad substantiam. Et loquitur uni­
versaliter : nam ex hoc probat posse eundem
actum in esse naturæ, habere diversas spe­
cies moralitatis : quod est commune tam
elicitis, quam imperatis. Ex quo desumi
posset valde efficax ratio pro assertione,
quam expendunt Doctores citati, præsertim Cajet, et Curiel : et ideo ab ea abstine­
mus.
Deinde probatur. Enlilas actus voluntaΛ

- Ί·*

Qviril·

DISP. I, DUB

12

13

1L

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

i.Ratio lis, et ejus moralitas respiciunt distincta
sionis. specificativa: ergo ipsæ inter se distinguun­
tor. Consequentia liquet, siquidem specificativum et distinctivum idem sunt. Ante­
cedens autem probatur: nam speciticativum
entilatis est objectum directe et per se pri­
mo votitum secundum suam bonitatem phy­
sicam precise respectu ad regulas morum;
specificativum vero nwralilatis saepe non est
ipsum objectum : ut contingit in actibus in­
differentibus, qui nullam ex objecto prima­
rio volito sumunt moral i talem: alias essent
boni aut mali ex objecto, et non indifferen­
tes : sed primam morahlatem sumunt ex
aliqua circumstantia a ratione dictata, vel
prohibita. Et idem accidit quoties objectum
alias est bonum, et ex aliqua circumstantia
vitiatur : sicut reddere debitum uxori in
loco sacro: nam etiam tunc objectum non
extrahit actum voluntatis ab ordine natu­
rali, nec dat ei bonitalem aut malitiam
moralem : sed prima moralitas sumitur a
circumstantia illa loci prohibiti. Et esto
specificalivum moralitalis sit objectum ;
non tamen spécifient secundum bonitatem
physicam, sed secundum quod subjicitur
regulis morum, ab eisqne dictatur vel pro­
hibetur. Unde sicut hæc subjectio est con­
ditio accidentalisrespectu bonitatis physicae
objecti, sic moralitas, quae per ordinem ad
illam desumitur, accidentaliter conjungitur
cum entilato. qu® a prædicta bonitate phy­
sica specificatur.
Evasio.
Π. Dices etiam entilas volitionis sumitur
ab objecto ut subordinate regulis morum :
quandoquidem nisi tale objectum propona­
tur voluntati per rationem, non est capax
terminandi ejus actum ; cum nihil volitum,
quin praecognitum : ergo ex hac ratione
non habetur distinctio entitetis a moralitate.
Befelli· $ed hoc parvi momenti est : quia, ut in­
ter. ferius explicabimus, objectum non dicitur
subjici regulis morum, praecise quia porponitur voluntati peractum intellectus; nam
etiam objectum indifferens proponitur hoc
modo, et non cadit secundum se sub pr®dictis regulis, ut infra constabit : sed quia
subordinatur legi prohibenti illud, vel prae­
cipienti : sine qua subordinatione stat suffi­
ciens propositio bonitatis physic® specifi­
cally® entitetis volitionis. Quoi præterquam
clare cernitur in objecto indifferenti, ut
dicebamus, potest etiam explicari : quia si
nulla daretur lex disponens de nostris ac­
tibus, posset nihilominus iutellectus appre­

hujus I, 2, usque ad 17, assignat species I
hendere in objectis bonitatem et conve­
actus voluntatis in esso physico simplicem
nientiam physicam, ratione cujus possent
volitionem, ele.cliunem, consensum etc. quæ
appeti, et terminare volitionem : ergo ad
omnes in genere moris possunt esse unius
hujusmodi terminationem per accidens se
atom® speciei : ut cum aliquis vult furari,
habet subjectio ad legem.
eligit medium ad furtum, consentit, etc.
18. Secundo probatur. Potest variari el-iLtit
omnes hujusmodi actus sunt in specio furti.
Species vero moralitalis assignat pene in­
amitti moralitas volitionis, invariata specie
numeras tota 2,2, quæ licet in hoc genere
physica : orgo distinguuntur. Consequentia
divers® sint, conveniunt in specie physica
videtur nota : et antecedens suaderi solet
intentionis, vel electionis etc. Consequentia
multipliciter. Primo, quia potest idem nu­
autem probatur: nam sicut juxta doctrinam
mero actus voluntatis transire de bono in
Arist. cap. de regulis diversorum generum,
malum : ut si aliquis hora licita vescens
nequeunt non divers® esse differenti» et
carnibus perseveret in hac actione et volispecies, ita quoties species et differenliæ ali­
tione tempore prohibito (in quo nulla cer­
quorum generum divers® sunt, debent
nitur repugnantia) tunc volitio illa, eadem
ipsa genera distingui. Et ralioest.quiagenus
numero manens in esse natur®, prius est
comparatur ad differentias sicut materia
bona -, et postea mala in esse moris. Deinde
ad formas, et sicut potentia ad actus : unde
actus incipienssinedeliberatione,atque adeo
sicut bene infertur differre inter se mate­
pro tunc ne que bonus, neque malus moralirias qu® exigunt diversas formas, et po­
ter, potest deliberatione adveniente conti­
tentias qu® petunt distinctos actus, ita recte
nuari, et bonitatem vel malitiam accipere.
colligimus distingui inter se genera, qu®
Ac tandem idem numero actus charitatis in
postulant differentias et species distinctas.
via liber et moralis potest sine libertate,
ac proinde sine moralitale, continuari in
Evasio.
20. Nec refert si occurras, secundam et
tertiam rationem ad summum probare dis­
patria : ut non obscure tradit D. Thom.
infra quasst. G7, art. 6, et creditu dignum
tinctionem virtualem, vel rationis ratioci­
nai® inter speciem physicam actus, et ejus
est continuatum fuisse in Beata Virgine :
moralitatem : quia hæc distinctio sufficit,
cujus licet vitem mors terminare potuerit,
tum ut inveniatur una sine alia, sicut ani­
non tamen charitatem, quæ fortior extitit
mal potest inveniri sine rationali, a quo
ipsa morte.
solum differt prædicta distinctione : tum
Licet autem hæc exempla efficaciter sua­
etiam ut sint distincta genera, et contra­
deant antecedens nostræ rationis, et ulti­
hantur differentiis distinctis, sicut actio et
mum dicat Curiel esse communiter recep­
passio, ex multorum opinione, solum diffe­
tum (habetque non minorem vim in amore
runt ratione: et nihilominus sunt genera
viali, et beatifico Angelorum : cujus disprimo diversa, contrahunturque per diffe­
continuationis nulla potest assignari suffi­
rentias valde distinctas.
ciens ratio, neque ex parte objecti, neque
Eliditur.
Non itaque hoc refert : nam si ab hoc
ex parte subjecti) ex alio tamen certiori
secundo incipiamus, potius est pro nobis:
principio, quod ipsi adversarii admittere
quia juxta Aristotelis, D. Thom. et Thoteneantur, potest ejus veritas demonstrari.
mistarum sententiam (quam recte probant
Quia saltem negare non possunt amorem
' ^pluL*
Complut. 3 physicorum disput. 17,
viæ et patriae in esse physico esse ejusdem
quæst. 2), actio et passio non distinguuntur
speciei : sicut utrobique habent idem for­
sola ratione ratiocinata, sed formaliter ex
maliter objectum, et ab eodem habitu cha­
natura rei. Estque potissima ratio prædictæ
ritatis eliciuntur, sed in via est actus liber
distinctionis, quod sunt duo genera, et pe­
et moralis, in patria vero est necessarius,
tunt contrahi per diversas differentias, at­
et sic non moralis: ergo amittit moralitaque adeo quælibet species actionis per suum
tem, retenta specie physica : atque adeo
genus et differentiam, sine beneficio intel­
duæ istæ rationes distinguuntur.
lectus debet esse una essentia distincta a
lO.Terlio probatur nostrasententia : quiag natio,
qualibet specie passionis. Cujus rationis vim
genus naturæ et genus moris etiam in ac­
optime Complulenses ibi expendunt, et in
tibus voluntatis contrahuntur per distinctas
Logica disput. 14, qua?st. 5, possumusque
differentias, et habent sub se distinctas spe­
Aninuit-ad præsens applicare,animadvertendoquod
cies : ergo important formalitates et essen­
rtrsi°' distinctio realis quorum supponit in unotias distinctas. Antecedens communiter re­
cipitur : et propterea D. Thom. a quæst. 11 D/rhoni.
_
hujus

quoque unitatem transcendentalom propor­
tionalem distinctioni, per quam quodlibet
secluso intellectu iit unum : unde lu*' i iqua a parte rei erunt distincta, quando a
parte rei unumquodque fuerit in se unum.
Nam eo ipso erit real iter indivisum in se,
et divisum a quolibet alio. Et quia unum­
quodque est unurn per suam essentiam,
unitas enim est passio entis, ea omnia a
parte rei erunt inter se distincta, quorum
quod libet habet propriam essentiam, ita ut
neque ipsum sit de essentia alterius, nec
aliud ad ejus essentiam pertineat. Constat
vero ita se habere quæcumque genera petunt
differentias distinctas, proindeque neutrum
sub alio continetur, sicut in præsenti con­
tingit ; ubi nec moralitas, aut ejus differentiæcontinentur sub entitate physica; neque
ista vel ejus differenti® sub moralitate.
Confirmatur et explicatur. Ill® formalitates a parte rei distinguuntur, qu® a parte
rei non sunt formaliter una essentia, nec
una aliam transcendit : sed moralitas et
species physica non sunt formaliter una
essentia, neque una transcendit aliam : er­
go etc. Major constat ex modo dictis : nam
qu® a parte rei non sunt una essentia, vel
eam transcendunt, a parte rei non sunt
unum : ac proinde a parte rei sunt plura et
distincta formaliter. Minor vero probatur.
Tum quia si essent una essentia, separata
aliqua ex iliis, non maneret eadem essen­
tia : sicut quia rationale et animal sunt una
essentia, separato rationali, non manet illametessentia : cum igitur species et essen­
tia physica amoris Dei v. g. eadem sit se­
parata a moralitale, et cum illa conjuncta,
consequens est duas istas formalitates non
esse unam essentiam. Tum etiam, nam si
essent una essentia, haberent unam diffi­
nitionem : sicut rationale et animal unica
diffinitione diffiniuntur; non est autem as­
signabitis diffinitio, qu® utramque compre­
hendat: ergo a parle rei non sunt una es­
sentia, neque una formalites, sed plures et
distinct®.
21. Per quod patet ad illud de rationali et
animali, qu® cum sola distinctione virtuali
admittunt separationem. Nam hoc locum
habet in his qu® non afferunt essentias in­
tegras, sed constituunt unam et eandem ;
sicut gradus genericus et differentiatis, aut
sicut plures conceptus inadæquati ejusdem
differenti®, quorum nullus dicit lotum quod
sua formatilas, sed inadæquate illam exI plicant ; deberetque prædicta formalitas si

Λ

I

DE BONITATE ACTUUM HUMANOR! M.
adequate diffinienda esset, per omnes illos
$imu| explicari. Cum enim minimum ex...mum distinctionis realis in creaturi.ssit
□na essentia, et una formalités, qtiætumque
non afferunt essentiam totalem, sed ad il­
lam constituendam virtualiter ordinantur,
non sunt a parte rei alia, et alia formalitas : imp secundum rem eadem est forma­
litas utriusque ·, comparari voro per modum
formalitatis, et formalitatis, precise est ex
beneficio intellectus. Et hoc modo se habent
animal et rationale : quia cum utrumque
eandem essentiam constituat, neutrum
affert propriam unitatem adæquatam.quam
sequitur distinctio ab alia ; et sic talis dis­
tinctio precise est victualis, vel ab intel­
lectu. At in nostro casu moralitas et species
physica non constituunt unam essentiam·,
sed unaquæque affert essentiam adaequatam,
cum afferat proprium genus, et propriam
differentiam, propriamque et adæquatam
diffinitionem : et ideo absque beneficio in­
tellectus ex scipsis habent quod sint alia et
alia essentia, et alia et alia formalitas :
quod est fonnaliterex natura rei distingui.
Potestque hoc magis adhuc explicari et
impugnari illa solutio. Nam rationes quæ
a parte rei non habent quo fonnaliter iden­
tificentur. a parte rei formaliter non sunt
idem,ac proinde distinguuntur : sed species
physica et moralitas nihil habent, quo for­
maliter identificentur.imoex omnibus suis
formalibus principiis postulant distinctio­
nem : solumque habent convenientiam in
subjecto, ut intuenti constabit, ergo etc. Et
sane cum rationes supra adductae aperte
convincant distinctionem aliquam inter
prædictas formalitates, ex suis formalibus
principiis; dum aliunde non ostenditur,
sicut ostendi non potest,per quid a parte rei
formaliter identificentur, absque funda­
mento asseritur non distingui ex natura
rei.
Replico. 22.Neque obesi si dicas quod divina attri­
buta differunt ex suis rationibus formali­
bus, et similiter animalitas et rationalitas:
et tamen hæc distinctio solum est virtualis,
vel ralionis.
Diluitur. Respondetur enim potius hæc confirmare
nostram doctrinam : nam Divina attributa
ideo a parte rei formalitcr non distinguun­
tur, quia habent quo formaliter identificen­
tur, scilicet infinitatem, quæ sicut excludit
omnem limitationem,excluditetiam omnem
absolutam distinctionem, ponitque inter
ipsa attributa mutuam formalem transcen-

dentiam. Similiter animalitas et rationali­
tas identificantur formaliter ratione unius
ossentiæ, quam constituunt, et cujus sunt
conceptus inadæquati. At formalitates de
quibus loquimur carent omni identificativo
formaliter : quia tantum conveniunt in
subjecto, quatenus sunt in eodem actu hu­
mano, ex quo accipi non potest unitas for­
malis. His addi possunt quæ diximus tract,
præced. disp. 2, dub. I, ad probandum
distinctionem inter substantiam actus eli­
citi. et ejus libertatem, nam si hæc prajdicta
substantia ex natura rei distinguitur, a
fortiori debet distingui moralitas, quæ vel
est ipsa libertas, vel eam supponit.

Posterior dubii pars absolvitur.

23.Dicendum est secundo moralitatem in
quolibet actu distingui ex natura rei a liber­
tate. Hanc assertionem tuentur discipuli
D. Thom. quos pro praecedente adduximus. D.Ttoii
Desumiturque ex S. Doct. locis ibi citatis :
et convincitur eisdem fere rationibus. Nam
libertas pertinet ad ordinem physicum : est
enim proprius modus agendi creaturæ ra­
tionalis, per quem in genere physico ope­
randi distinguitur ab irrationalibus : et ideo
omnia quæ probant esse morale distingui
ab esse physico, probant, si recte applicen­
tur, distingui a libertate. Sed ulterius pro­ Ratio
batur hac ratione. Priusquam intelligamus
aliquid moralitatis in actu humano, intel—
ligimuseum perfecte liberum : ergo mora­
litas non est formaliter libertas,sed aliquid
eam præsupponens, ac proinde distinctum.
Consequentia videtur perspicua. Et antece­
dens probatur : nam eo ipso quod concipia­
mus intellectum proponere voluntati objec­
tum cum sua bonitate physica non adæquante ipsam voluntatem, et judicium
discernens hanc non adæquatidnem, intelligimus voluntatem ferri in illud cum
indifferentia ad utrumlibet, atque adeo
libere : sed hoc totum nihil includit mora­
litatis : sicut neque includit respectum ad
regulas morum, scilicet ad legem praeci­
pientem vel prohibentem prosecutionem
talis objecti, in quo respectu moralitas sita
est: imo si nulla’lex daretur, aut homini
imposita esset, totum id quod diximus
consisteret : igitur libertas præcodit omnino
moralitatem, et potest sine ea intelligi'.
Confirmatur : potest dari actus libero eli­
citus,

DISP. I, DUB. Π.

confirm citus, quem nulla lex dictet osso faciendum
vel non faciendum, atque adeo libor et non
moralis, ut de actibus indifferentibus dice­
mus disp. 2, n. 20 ; ergo libortas et morali­
tas non sunt forrnaliter idem : alias impli­
caret unam ab alia separari. Nec nocesse
est impugnare solutionem, quæ posset huic
rationi adhiberi de dislictione virtuali vel
rationis : nam quæ a num.20 diximus satis
ostendunt praedictum distinctionem debere
esse formalem ex natura rei : cum nihil
excogitari possit,quo rationes istæ libertatis
et moralitatis formaliter identificentur.
Alia
21.Secundo probatur. Possunt multiplicari
ratio
et variari species moralitatis, sine eo quod
varietur libertas et c converso : ergo non
sunt idem formaliter. Consequentia est bona.
Antecedens vero suadetur : quoniam eadem
specie libertatis potest esse liber actus bo­
nus, et actus malus : ut cum uterque est
liber quoad specificationem, actu, formaliter etc. et tamen bonitas et malitia sunt diversæ species moralitatis. E contra vero
volitio omittendi Sacrum, et ipsa omissio
sunt in eadem specie moralitatis, scilicet
sacrilegii ; et non est eadem utriusque liber­
tas, sed una est libera directe et alia indi­
recte.
Confirai.
Confirmatur. Potest crescere bonitas mo­
ralis sine eo quod augeatur libertas, ut si
unus tribuat eleemosynam decem, et alius
viginti : aut si unus exerceat actum perfec­
tioris virtutis, vel cum nobilioribuscircumstantiiis quam alter (quod posse fieri cum
æquali utriusque libertate videtur per se
notum) crescit enim tunc bonitas moralis
juxta quantitatem eleemosynæ etc. non au­
tem libertas : ergo distinguuntur.
Solnlio.
Occurrit Salas infra referendus, distin­
Salas.
guendam esse duplicem moralitatem,aliam
primariam, quæ respectu bonitatis et malitiæ non est genus, sed subjectum, potestque
proinde illis variatis immutata manere :
aliam secundariam, quæ est ratio superior
ad bonitatem et malitiam. Ex quibus prior
consistit in libertate ; nec variatur, nisi ea
variata : posterior vero distinguitur ab illa,
et sic potest multiplicari et augeri, sine
mutatione libertatis.
Ecjiei
25. Hæc tamen solutio et distinctio nulli
lar.
nititur fundamento,solumque videtur exco­
gitata ad evadendam vim argumenti : quod
potest facile demonstrari. Nam ea quam hic
author appellat moralitatem primariam, et
asserit consistere in libertate, revera per­
tinet ad ordinem physicum, et est pro­

prius modus .operandi creaturæ rationalis
in eo ordine,antecedens omnem respectum
ad regulas moris, manerctqueeodem modo,
si nulla essent hujusmodi regulae, ut ex
prima nostra ratione constat, et manet de
facto in actu indifferenti, cui prædictæ regu læ non applicantu r : i nepteergo a ppe I lat u r
moralitas, quæ nihil habet ordinis moralis.
Ad hæc : si libertas esset moralitas pri­
maria, primario et independentcr a moralitate secundaria, quæ dividitur in bonitatemet malitiam,convenirentilli proprietates
esse moralis, quæ sunt condignitas præmii,
aut pcena», vituperii, vel laudis : sed nulla
ex his proprietatibus convenit libertati antecedenter ad moralitatem quæ dividitur
per bonitatem et malitiam : non enim intelligitur aliquis actus laudabilis, vel vitu­
perabilis, usque dum intelligalur moraliter
bonus vel malus : ergo neque ipsum esse
morale primario in libertate invenitur; sed
tantum in alia formalitate, quæ dividitur
in bonitatem et malitiam.
Accedit secundo quod juxta hanc solutio­
nem, actus bonus et actus malus absolute
dicendi erunt ejusdem speciei in genere
moris, sicut sunt in ratione libertatis : hoc
autem satis dissonat communi modo lo­
quendi Theologorum, ergo, etc.
Adde tandem praecipuam hujus rei con­
troversiam non esse, an libertas dicenda sit
moralitas : quod pertinet ad nomen : sed
an praeter libertatem ponenda sit in actu
humano alia forma, quae proprie sit mora­
litas, et ratio superior ad bonitatem et ma­
litiam. Unde qui hanc admittit, sicut
admittit Salas, concedit reipsa quod inten­
dimus. Nec potest illam priorem moralita­
tem confingere quae (id quod ejus author
fatetur) non egreditur ordinem et modum
operandi physicum, nec concernit regulas
moralitatis : nisi ut contendamus de voci­
bus, et praedictos ordines confundamus.
26. Alia via incedit perdoctus quidam Atius
junior distinguens duplicem libertatem
aliam imperfectam, quam vocat naturalem: cujusconsistitque in tendentia, vel indifferentia
circa bonum delectabile, præscindendo a
bono honesto, et malo opposito. Aliam per­
fectam, quam moralem appellat, et sita est
intendentia cum indifferentia circa bonum
honestum, vel malum contrarium. Ethane
secundam libertatem asserit constituere
actum in esse moris, variarique et augeri,
sicut variatur moralitas.
Sed neque hic dicendi modus satisfacit. Et

i.

DE ΗΟΝΙΤΛΤΕ ACTl’UM Hl MAN'ORl Μ.
DISP. I, DUB. II.

Befciii- admissi pro nunc prædicta distinct tone
’ libertatis (de qua diximus tract, præced.
disput. *2, η. 109), non erit difficile probare
nullam ex illis præcise ut est libertas, esse
ipsam moralitatem. Diximus précise ut est
Ubertas : quia si nomine libertatis inlelligatur quaecumque tendentia, vel respectus
liber, perspicuum esi per aliquid hujusmodi
constitui actum in esse moris : hoc tamen
non est ipsa libertas, sed quod afficitur li­
bertate. Probatur ergo assumptum : nam
moralitas est respectus determinate ad
regulas moris, vel ad objectum ut stat de­
terminate sub illis ; at libertas, sive per­
fecta, sive imperfecta non potest consistere
in respectu ad aliquid determinatum : sed
tota ejus ratio est modus indifferentiae, et
contingentia» actus sic respicientis : qui qui­
dem modus potius attenditur etspecificatur
ex principio, ut indifférente ad hoc objec­
tum et ad oppositum, quam ab ipso objecto
determinato per prodictas regulas. Potestque hoc explicari in libertate naturali ; quæ
non consistit in habitudine ad objectum de­
lectabile, adhuc propositum cum indifferen­
tia : hæc enim habitudo est ipsa substantia
actos, quam a sua libertate distingui pro­
batum fuit tract, præced. sed præcise est
modus illius habitudinis, non respiciens
determinate objectum illud delectabile, sed
indelerminationem sui principii circa ip­
sum, et circa oppositum : ergo similiter
libertas, quæ dicitur moralis præcise ut li­
bertas, non debet consistere in respectu ad
determinatum objectum morale, seu ad de­
terminatas regulas morum, in quo consistit
formalis moralitas, sed in modo actus, qui
substernitur illi respectui : quo non fit ut
respiciatur determinate hoc,vel illud objec­
tum, sed ut actus,et quælibet ejus tendentia
ad determinatum objectum,concernat facul­
tatem ad oppositum. .
27.Confirmaturetexplicatorsecundo.Etenim radix et specificativum libertatis debet
esse aliquid indeterminatum et indifferens,
qua ratione est indifferens, sicut ipsa
libertas est formaliter indifferentia : radix
vero et specificativum moralitatis,quæ sunt
regulæ morales,non est aliquid indifferens ;
sed potius aliquid determinatum et deter­
minans : ad hoc enim datur lex, ut volun­
tatem ex se liberam, et indifferentem ad
utrumlibet,determinet moraliter ad unum,
quod ipsa lex proci pi t : ergo sunt format­
ter distincta specificaliva, ac proinde debent
specificata distinguere.

Addequod noti solum libertas imperfecto,
quam citatus junior appellat naturalem,sed
etiam perfecta.quæ sufficit ad moralitatem,
praecedit actualem subjectionem ad regulas
morum : quia ante hujusmodi subjectionem
inlelligimus actum humanum proxime ca­
pacem ut per eas reguletur; in quo ipso
concipimus libertatem perfectam, quæ sola
est capax prædictæ regulationis : cum ergo
ante subjectionem actualem ad regulas mo­
rum non possit intelligi actualis moralitas,
consequens fit prodictam libertatem non
esse ipsam moralitatem, sed eam antece­
dere : nec ideo muralem dicendam esse,quia
moralitatem constituat, sed quia eam fun­
dat,et constituit actum proxime illius capa­
cem.
Adde secundo, quod si prædicta libertas
esset moralitas, differentiae moralitatis
essent diversi modi libertatis : quod ex eo
falsitatis convincitur,quia eodem modo po­
test esse liber actus malus,sicut actus bonus;
qui in genere moris diversas species consti­
tuunt. Tum etiam quia modi libertatis a
Theologis recepti sunt, quoad exercitium,
quoad specificationem, directe, indirecte, in se,
in causa etc. nec hactenus alias libertatis dif­
ferentias agnovimus : constat autem hujus­
modi differentias non distinguere species
moralitatis,sed posse intra eandem speciem
v. g. sacrilegii reperiri. Adde tandem,quod
juxta hunc dicendi modum,in quolibet actu
distinguendae erunt tot species libertatis,
quot fuerint species moralitatis, bonitatis,
aut malitiae : et ideo sicut alia est bonitas
ex objecto, alia ex fine, alia ex tempore,alia
ex loco, ita tot erunt libertates. Quod com­
muni modo loquendi Theologorum satis
contradicit.

voluntatis : quod aliis locis frequenter re­
petit : si autem moralitas non esset ipsa
essentia talis actus, differentia) illius, non
per se, sed per accidens istum dividerent :
sicut quia color distinguitur ab homine,dif—
feronliæ coloris, non per se, sed per acci­
dens dividunt hominem. Secundus locus
D.TIkhu. habetur in 2, dist. 10, q. 1, art. I, ubi inter
alia sic ait : Ipsi actus voluntatis, qui per se
et immediate ad voluntatem pertinent, per se
in genere moris sunt : unde simpliciter divi­
duntur interiores actus voluntatis per bonum
et malum, sicut pe' differentias essentiales.
Quid clarius?
'Tw’
primum ex his testimoniis respondeadtoca tur cum Cajet. Med. Alvar, et aliis discipuD.Tiwni.|is η. Thomæ bonum et malum dici perse
differentias actus voluntatis, non quia sint
differentiae essentiales illius, secundum
substantiam, sed quia conveniunt ei ratione
sui, et non ratione alterius actus. Et ideo
ly per se non intelligilur in primo modo di­
cendi, sed in secundo, ut est idem, ac non
per aliud : sicut homini dicitur convenire
per se risibilitas, quia convenit ei ratione
sui, quamvis non sit forma constitutiva,
sed accidens distinctum et superadditum.
Desumiturque solutio ex ipso contextu, ubi
D. Thomas comparat bonum et malum ad
actum voluntatis, sicut verum et falsum ad
actus intellectus : constat autem verum et
falsum non esse differentias essentiales ac­
tus intellectus secundum substantiam et ideo
potest eadem propositio transire de vera in
falsam : sed dicuntur convenire illi per se,
quia non ratione alterius actus. Quod suffi­
cit ad intentum D. Thomæ volentis distin­
guere actus imperatos ab elicitis : quia his
esse in genere moris, et per ejus differen­
tias dividi. convenit per se, hoc est ratione
sui, et non per aliud ; illis vero convenit
§ III.
ratione alterius, scilicet ratione actuum vo­
luntatis, ex quibus participant denominatio­
Refertur prior sententia opposita : et argu­
menta ejus diluuntur.
nem voluntarii et liberi, quæ est moralitatis
fundamentum.
Ex his qui tenent libertatem in actibus
29. Secundus locus adeo difficilis visus est
Gib.
Vj?q.
elicitis distingui ab entitate, vix reperietur
Gabrieli Vasq. citata disp. 55, cap. 4, ut di­
cat se prorsus nescire aliquo modo ipsum
qui neget moralitatem a prodicta entitate
explicare. Montesinos vero concedit D.
distingui : absolute tamen videntur favere
Thomam tenuisse ibi contrariam senten­
huiesententiæ Durand, in 2, dist. 38, q. 1,
tiam, sed locis a nobis adductis eam retrac­
Conrad, in prosent. art. 5, Valent, q. 13, Valeo·
punct. 1, Granados disp.2, sect. 2.Et potestGr3IU ' Afvar. tasse. Alvar., Greg. Martinez et alii res­
Greg. pondent S. Doct. loqui de actu voluntatis ut
probari quibusdam testimoniis D. Thom.
yjrt.
habet esso in genere moris, non vero se­
nam q. 19, seq. art. 1, qui expresse dicit
candum esse naturae : etapplicanthuicetiam
bonum et malum, quæ sunt differentia?
testimonio distinctionem illam esse per se
moralitatis, esse per se differentias actus
Salmant. Curs, theolog. torn. VI.
voluntatis :

et distinguitur contra per aliud. Adhuc tamon textus D. Thomæ remanet difficilis ut
intuenti constabit. Nisi addamus Angelic.
Doct. non loqui de bono et malo, et de esse
in genere moris completo et formaliter, sed
fundamentaliter et intrinsece : et hoc modo
actus voluntatis essentialiter et per se pri­
mo possunt dici morales, boni aut mali: quia
per suam substantiam liberam fundant mo­
ralitatem, bonitatem et malitiam. In quo
differunt ab actibus aliarum potentiarum,
qui adhuc fundamentum ad moralitatem
non probent formaliter per seipsos, sed
ratione dumtaxat actuum voluntatis a qui­
bus imperantur.
Secundo probatur, nam exterius aliquis Batto
actus habet esse in genere moris, quatenus^nt.'æ
a ratione procedit, et per eam dirigitur :
sed hoc convenit actibus voluntatis per
suam substantiam : ergo, etc. Minor pro­
batur, quia proprium objectum specificati­
vum actus voluntatis etiam quoad substan­
tiam est bonum propositum per rationem,
et ideo impossibile est substantiam prodicti
actus intelligi sine hac propositione, cum
nihil volitum, quin procognitum : ergo,
etc.
Confirmatur : Volitio furandi v. g. perconlirm.
suam substantiam est formaliter mala et
peccaminosa, et multo magis odium Dei,
desperatio, et similia : ergo per ipsam subs­
tantiam, et non per aliquid superadditum
sunt formaliter in genere moris. Consequen­
tia liquet : et antecedens probatur : nam
prædicta per suam substantiam contrarianturlegi non furandi, Deum diligendi, etc.,
sunt autem formaliter peccata quatenus
sunt contra legem, ut dicetur infra qu. 71,
art. 6, ergo, etc. Solutionem hujus argu- Solutio
menti quod a fortiori militat de actu vol un-5
tatis formaliter ut libero, adducemus, num. tnr.
33.
30. Ad confirmationem verodicemustract. Ad
13, disp. 6, dub. 6, § 2. Nunc breviter res- 'on,irm·
pondetur negando antecedens. Et ad proba­
tionem dicendum est, volitionem furandi
v. g. non contrariari legi formaliter per
suam substantiam; sed tantum materialiter:
quamvis ipsa volitionis substantia est res
quæ contrariatur legi, seu in qua talis contrarielas exercetur. Cælerum ipsa conlrarietas, vel ratio contrariandi, in qua mali­
tia et moralitas formaliter consistit, non
est prædicta substantia, sed modus super­
additus ex natura rei distinctus, ut citato
loco magis explicabimus.

18

Tertio arguitur : habitus morales per 1
suam substantiam sunt in hoc genere, et
non per aliquid superadditum : ergo idem
dicendum est de actibus. Antecedens com­
munitor recipitor, praesertim in schola D.
Thoma? qui tenet prædictos habitus essen­
tialiter distingui secundum bonum et ma­
lum. ut videre est infra q. 54, art. 3. Con­
sequentia probatur a paritate rationis.
Respondetur admisso antecedente, ne­
ikdudilur. gando consequentiam.Ratio dispar itatis est,
quod praedictis habitibus, eo modo quo sunt
morales, convenit perse primo : quia pri­
mario sunt instituti, ut inclinent ad actum !
et objectam, prout sunt reduplicative in |
genere moris, vel saltem ut fundant redii- i
plicative moralitatem : cumque hæc habi­
tudo. in qua illorum moralitas consistit, sit ;
prima, debet esse ipsa eorum substantia.
Cæteram in actibus respectus ad objectum
ut est in genere moris, in quo moralitas
consistit, non est primus ; sed supponit
alium respectum ad idem objectum prout
est bonum bonitate naturæ, ac proinde ne­
quit esso ipsa substantia actus, quæ nihil
præsupponit ; sed debet esse accidens illi su­
peradditum. Et hujus signum satis mani­
festum est, quod habitus qui semel est bo­
nus, nunquam potest transire in malum,
manente eadem substantia, sive numero,
sive specie ; actus vero idem saltem specie
in esse naturæ transit sæpe de bono in ma­
lum, et de morali in non moralem, ut vi­
dimus n. 18. Cujus non alia ratio reddi po­
test, nisi quod moralitas in actibus est
accidens entitati physicae superveniens, et
ab ea separabile ; in habitibus vero est pri­
ma eorum ratio et substantia.
Du
31.Necrefertsi dicas,tum quodessemorale
retXiM. semper supponit entitatem physicam, in
qua fundetur ; ergo sicut moralitas in acti­
bus non potest esse prima ratio, et primus
respectus, sic neque in habitibus. Tum etiam
quod si habitus respiceret per se primo ac­
tum et objectum ut moralia, deficientibus
hujusmodi actu et objecto, non posset habi­
tus permanere : hoc autem manifeste vide­
tur falsum : nam habitus charitatis viæ re­
manet in patria, ubi neque actus neque
objectum (saltem primario) sunt aliquid
morale, ut diximus numero 11.
Respondetur enim ad primum id esse veDHuiiur. rum de
moraii( qUOd est tale omnino
formaliter,sicutest moralitasactus secundi;
secus de e$$e morali solum causaliter et virlualiter, sicut est moralitas habitus : qui
Aha
ratio.

μ

I

♦

DE BONITATE ACTUI'M HUMANORUM.

DISP. I, DUH. II.

non ideo dicitur moralis, quasi moralitas
charitas v. g. per »o primo inclinat ad di­
formaliter sumpta in eo existai, sicut nec
ligendum Deum .secundum suum bonitatem
formalis libertas ; sedquia est causa et prin­
physice consideratam, et ab huc specificacipium prædictœ moralitatis, cl eam virtute
lur : quæ quia eadem est in patria et in via
continet. Quamvis enim hæcmoralitas vic­
manet ulrobique idem habitus, spectans por
tualis requirat aliquam entitatem physicam
so primo non ad ordinem moralem, sed ad
in qua sit, non tamen debet ab illa distin­
ordinem physicum supernaluralem. Cætegui : sed una indivisa forma, quæ est forrum quia prædiclum objectum, dum clare
mahter entitas physica, est virtualitor mo­
non cognoscitur, non nécessitât voluntatem,
ral itas ·, sicut universaliter loquendo nihil
relinquit locum regulis moralibus, ut dic­
quod est talesolum virtualiler, distinguitur
tent de ejus dilectione : talisque dilectio,
a formali in quo immediate est : imo si dis­
dum sumus in via, ultra entitatem physi­
tingueretur. eo ipso non esset tale solum
cam habet etiam moralitatem : et habitus
virtualitor : sed sicut esset ibi alia, et alia
charitatis, qui primario inclinat ad eam ut
I
formalitas, sic unaquæquo, quod est, esset
est in ordine physico, secundario moralita­
formaliter. Et quia hoc modo se habent in
tem causal. Etsi quæras an ad causandam
actibus secundis moralitas et entitas phy­
inactu istam moralitatem addenda sit ha­
sica, utraque enim formaliter in eis repebitui charitatis aliqua formalitas de genere
ritur, debent esseformalitates distincto, et
moris distincta ab entitate physica? Res­
moralitas entitatem præsupponere : secus
pondetur negative : quia ipsa entitas phy­
in habitibus propter rationèm dictam.
sica sufficienter continet virtualitor mora­
Secundo respondetur (admisso reporiri Alii
via
litatem : et non oportet absque necessitate
in habitibus moralitatem formalem, quod diluito.
formas istas multiplicare.
est salis probabile) moralitatem tunc requi­
rere entitatem physicam in qua fundetur,
§IV.
quando ipsa in suo ordine non est entitas,
sed modus dumtaxat, sicut est moralitas ac­
Posterior sententia cum suis argumentis, et
tus : si tamen aliquod accidens completum,
eorum enodationibus.
et afferens propriam entitatem secundum
se totum intra genus moris sit, ejus mora­
Secunda sententia opposita secnndæ as­
litas non indiget alia entitate physica in qua
sertioni negat moralitatem a libertate dis­
fundetur, quia intra proprium ordinem
Dur. tingui. Hæctribuitur Dur. ubisupra etScoto
habet entitatem, qua consistat, seu est ipsa
Scot. in 2, dist. 40, § De secundo dico et Quodl. 18
I
entitas. Et talis est habitos moralis ; in quo
§ de secundo principali. Quamvis possent ali­
sicut primarius conceptus est habitudo ad
Conr. ter exponi. Illam vero tuentur Conr. art.
Valent
actum et objectum ut moralia, sic a prima
Granadi 5 hujus quæstionis, Val. et Granad. ubi suentitate ad ordinem moralem spectat : nec
pra, Salas disp. 1, sect. 2 (quoad moralitatem
potest in eo excogitari alia entitas physica,
Felix, quam appellat primariam) Franc. Felix de
quæ substernatur moralitati. Neque quoad
Aron Bonit.etMal. c. 1, difficult. 4, referens Bellahoc eodem modo philosophandum est de
DSThom m*nam et ^zor> Q11* tamen oppositum mamorali late actus, et habitus : quia sunt di­
oni‘gis insinuant. Non dissentit Suar. disp. cit.
versae rationis : et sicut ob hoc una suppo­
Probat sect·
Pro^atlir primo ex D. Thoma qui
nit libertatem, et alia non, sicilla petit dis­
'•ioctorit. multoties pro eodem sumit actum moralem,
tingui ab entitate. haec vero potest esse ipsa
et humanum, ut videre est supra q. 1, art.
entitas.
,
j
3, et aliis locis ; diffinitque art. 1 ejusdem
32. Ad secundum respondetur doctrinam 2 Bepli·
quaestionis actum humanum qui a voluntate
nostrae solutionis habere locum in habiti-raener·
deliberata procedit. Item in 2, dist. 24, q. 3,
vaiur.
bus moralibus,quibus per se, et ex primario
art. 2, sic ait : Ibi incipit genus moris, ubi
conceptu convenit regulari per prudentiam,
primum dominium voluntatis invenitur. Et
quæ est proxima regula moralitatis, ac pro­
in hac q. 18 et q. 19 et 21, q. 2 de Malo art.
inde habere pro specificativo aliquid mo­
6 et alibi sæpe repetit actus nostros dici mo­
rale, quo deficiente, tales habitus sine dubio
rales secundum quod procedunt ex ratione,
deficerent. Non autem habet locum in vir­
etin quantum sunt liberi : ergo, etc.
tutibus Theologicis, quarum objectum pri­
33. Respondetur D. Thomam in omnibus
Respon­
marium supergroditurordinom moralom et
sio.
his locis solum velle actus morales debere
non dependet perse a regulis morum. Unde
esse liberos, et omnes liberos (saltem perse
charitas

19

loquendo) esse morales. Non autem inten­
dit quod ipsa libertas sit formaliter mora­
litas, Cum vero asserit esse morales, in
quantum sunt liberi, non est sensus omnino
formalis, sed causalis : ut cum dicimusAominem in quantum rationalem esse risibilem,
sensos est quod rationalitas est causa, et ra­
dix visibilitatis. Similiter accipiendum est
quod genus moris incipit ubi dominium vo­
luntatis- invenitur, quia ipsum dominium ei
libertas est initium et fundamentum moralitatis.
Alia loca in quibus dicitur actus esse mo­
rales secundum quod procedunt a ratione,
dupliciter possunt intelligi : nam vel ratio
præcise sumitur pro judicio proponente ob­
jectum cum indifferentia, quo pacto est ra­
dix libertatis : et sic sensus est quem dixi­
mus, scilicet causalis eia priori. Vel sumi­
tur prodictamine synderesis et prudentiæ
ordinante actus voluntatisad debitum finem,
cum debitis circumstantiis, etc.,et tunc sen­
sus est omnino formalis, quia ratio sic ac­
cepta supponit libertatem ex vi prioris ju­
dicii, et est quædam intimatio divinae legis,
propriaque regula moralitatis. Et hic sen­
sus magis consonat doctrinæ D. Thomæ quia d.tImuu
frequentius asserit actum dici moralem,
quatenus procedit ex ordine rationis, vel
quatenus cadit sub isto ordine : atque adeo
cum ait esse moralem in quantum procedit
a ratione, intelligendum est de ratione ut
ordinante et dirigente per modum legis,
non præcise ut proponente cum indifferen­
tia. Tum etiam, nam q. 19 seq. art. 1, ubi
statuit bonitatem moralem actus voluntatis
sumi ex objecto, objicit sibi tertio loco : Ob­
jectum voluntatis est bonum bonitate naturx:
ergo non potest prxstare actui bonitatem mo­
ralem. Et respondet in hunc modum : Di­
cendum quod bonum per rationem reprxsentatur voluntati ut objectum, et in quantum
cadit sub ordine rationis, pertinet ad genus
moris, et causal bonitatem moralem in actu
voluntatis. Ubi ut vides condistinguit Ang.
Doc. hoc quod est objectum proponi volun­
tati per rationem, atque adeo cum indiffe­
rentia, ab eo quod est caderesub ordine ra­
tionis ; et primam propositionem concedit
pertinere ad genus naturae, secundam vero
ad genus moris.
31. Secundo arguitur ratione. Posita in Itiiiû
asser­
actu libertate, et præciso omni alio, est for­ tionis.
maliter moralis : ergo constituitur in esse
moris per ipsam libertatem. Consequentia
est perspicua. ‘Antecedens vero probatur :

■RWWww*

DE BONITATE ACTUUM HUMANOR ('Μ.

h i’
ί* ·ί
I i
i» *

tum quia posita libertate, actus est regula­
bitis per legem : moralitas autem ut abs­
trahit a bonitate et malitia in nullo alio
potest consistere nisi in hac regulabilitale :
quæ si sit per modum conformis, erit bo­
nitas ; si vero per modum difformis, erit
malitia. Tum etiam quia posita libertate,
ponitur principalis proprietas moralitatis
in communi, quæ est imputabilitas, abs­
trahendo ab eo quod sit ad vituperium, vel
laudem ; imputatur enim actio agenti, qua­
tenus subjacet ejus potestati, quod habet for­
malissime in quantum libera : sed talis pro­
prietas supponit moralitatem, sicut omnis
passio essentiam : ergo, etc.
Confirmatur : eo constituituractus in esse
i.Con·
finn. moris, quod immediate determinatur per
bonum et malum, conformed difforme ra­
tioni, quæ sunt moralitatis differentiae : sed
quod ita determinatur est libertas ; neque
inter eam et prædictas differentias aliqua
ratio media excogitari potest : ergo, etc.
Confirmatursecundo: actus dicitur moraAlii
confir. lis a more sumpto pro consuetudine, vel quia
per sui repetitionem morem generat, vel
quia mos versatur circa illum : sed eo ipso
quod actus sit liber, per repetitionem mo­
rem generat, et mos circa ipsum versari po­
test : ergo est formaliter moralis.
v n
Confirmatur tertio : de facto omnis actus
inatio liber estmoralis, et omnis moralis est liber:
ulîiiio. ct juxta modum libertatis est gradus mora­
litatis : ita ut ubi libertas est intrinseca si­
cut in actibus elicitis, moralitas etiam sit
intrinseca ; ubivero illa est extrinseca, si­
cut in imperatis externis, hæc similiter sit
extrinseca : et ubi actus perfecte, vel imper­
fecte est liber, eodem modo sit moralis :
ergosignum est hujusmodi rationes formaliter non distingui.
35.Respondetur ad argumentum negando
Λ£10· antecedens. Ad primam probationem ad­
missa majori, negatur minor : nam regu­
labilitas illa solum dicit capacitatem ex
parte actus, ut subjiciatur rationi et legi, ac
proinde ut sit moralis, quæ capacitas eadem
esset, licet de facto nulla extaret lex : at
moralitas actualis dependet ab existentia
legis, dicitque actualem subjectionem ad
illam, ac proinde distinguitur a prædicta
regulabilitale. Et talis subjectio est, quæ
dividitur immediatein conformem et difformem, regulabilitas vero solum potest dividi
in capacitatem ad conformitatem, et ad difformitatem. Potestque hoc explicari in ac­
tionibus artificialibus, et earum effectibus :

I quorum λ<λ· artificiale non consistit in sola
I capacitate regulandi per artem, quia hæc
regulabilitas convenit rebus ante omncm
artem per suam substantiam physicam ; sed
consistit in habitudine ad regulas artis per
modum actualis subjectionis : quæ subjectio
supponit pnedictam capacitatem et regula­
bit ita tem, ab eaque realiter distinguitur :
ita ergo proportione servata philosophan­
dum est de esse morali.
Ad secundam probationem respondetur
actum liberum dupliciter posse agenti im­
putari : vel solum quantum ad esse, quia
fieri, vel non fieri subjacet ejus potestati :
vel quantum ad aliquam condignitatem sive
laudis, sive vituperii, præmii, aut supplicii,
quæ condigni tas non utcumque consequitur
actum liberum, sed ut subjectum legi : et si
subjectio sit per modum conformis, con­
dignitas et imputabililas erit ad præmium
et laudem; si vero per modum difformis,
erit ad vituperium et supplicium. Prima
ergo imputabilitas consequitur immediate
libertatem : sed illa non est proprietas me
moralis, neque ab aliqua regula morali de­
pendet, et ideo non supponit moralitatem,
sed antecedit. Secunda est proprietas con­
sequens moralitatem ; non tamen adeam
sufficit libertas, nisi adsit actualis subjectio,
quam diximus, ad legem. Unde negari de­
bet major hujus probationis.
Ad primam confirmationem concessa ma­ Adi
jori, negatur minor : quia inter libertatem, cou tir.
et differentias boni et mali mediat subjec­
tio actualis ad legem ; vel (quod idem est)
tendentia ad objectum ut actu lege præscriptumzet hæc subjectio sive tendentia est,
quæ immediate contrahitur ad conformitatem et difformilatem, et dividitur tamquam
ratio superior per bonum et malum : liber­
tas vero solum est fundamentum et sub­
jectum illius tendentiæ : proindeque non
per se immediate, sed mediate, divisione
subjecti in accidentia, per prædictas diffe­
rentias dividitur.
30. Ad secundam confirmationem posset
negari minor propositio, majori admissa :
quia ut actus per sui repetitionem generet
consuetudinem proprie dictam,quæest habi­
tus, non sufficit quod sit liber : et ideo ac­
tus indifferens ut indifferens, etiamsi sub
hac ratione sit liber, nullum generat habi­
tum quantumcumque repetatur, sed omnis
habitus necessario est bonus vel malus, vir­
tus aut vitium ut ostendit D. Tho. infra q.
54, art. 3. Secundo respondetur, quidquid
sit

DISP. I, DL’B, IL

sit do veritate antecedentis, negando con­
sequentiam : nam ut n. 15 diximus ex
etymologia nominis non trahitur efficax
argumentum ad rem significatam.
Ad 3.
Ad tertiam posset negari antecedens : quia
non repugnat, saltem per accidens, dari in
individuo actum liberum, qui non sit mo­
ralis, ut de actibus indifferentibus (qui licet
perso loquendo juxta sententiam D. Th. et
veram nequeant dari in individuo ; per ac­
cidens tamen non repugnant in eo qui quan­
tum ad praxim oppositam sequeretur) disp.
7, dub. 2, probabimus. Quod etiam suo
modo dicendum est de actibus ex objecto,
et secundum speciem indifferentibus (quos
fere omnes concedunt) nam tales actus,
etiam prout terminantur ad objectum indif­
ferens, sunt liberi, non vero morales : quia
indifferentia non est moralitatisspecies, ut
constabit dub. citato.
Sed admisso prædictoantecedente, nega­
tur consequentia : quia mutua aliquorum
concomitantia et conversio non est suffi­
ciens signum i ndisti notionis inter ea, ut
patet in rationabilitate et risibilitate. Nec
verum est moralitatem omnino in eodem
gradu convenire nostris actibus, ac conve­
nit libertas ; imo potest una augeri, sine eo
quod alia augeatur, ut vidimus n. 24. Quam­
vis quoad ea quae in antecedente referuntur
servetur inter illas proportio, propterea
quod una supra aliam fundatur.

DUBIUM III.
Utrum moralilas in actibus elicitis ponat
aliquid intrinsecum : et an hoc sit ens reale, vel rationis : absolutum, vel respectivum :enlitas, aut modus ?
Conjungimus sub uno dubio omnia quae
in titulo recensentur : simul ut brevitati
consulamus ; et quia inter se satis connexa
sunt. Habetque propriam sedem difficultas
in actibus elicitis propter ea quae initio
praecedentis dubii animadvertimus.
§I.

·'

Assertio prior pro vera doctrina.
37.Dicendumeslprimomoralitalem in ac­
tibus voluntatis neque esse ens rationis, nec
denominationem tantum extrinsecam, sed
aliquid intrinsecum a parte rei in eis exis­

21

tons. Utraque pars assertionis est D. Thom. D.Thom.
art. 4 hujus q uæstionis ad 2, ubi loquens de
rnoralitale quam actus habet ex fine, ex­
presse dicit, quod inhorret actioni, quamvis
finis, a quo sumitur, sit extrinsecus ; cons­
tat autem quod ens rationis vel extrinseca
denominatio non inhaerent. Eandem asser­
tionem tuentur Cajet. Med. Conr. Alvar. Cajet.
Curiel. Zumel. Cornejo. Mont. Greg. Mart.
Arauso. Granad. locis supra citatis et com- Ai«?r·
muniter lheologi, paucis exceptis quos in- znmei.
fra referemus. Probatur prima pars : nçamcffiæj·
ens rationis tantum est objective in intel- Greg".
lectu, nec aliam habet exielentiam, nisi aX».
quam ipse intellectus fingit et apprehendit : Gratad.
sed moralitas independenter ab aliqua in­
tellectus fictione est subjective in actibus
voluntatis : absurdumque esset dicere prae­
dictos actus ex intellectos fictione esse mo­
rales, bonos aut malos : ergo moralitas non
est ens rationis.
Confirmatur : in entibus rationis idem
est fieri, quod cognosci : et ideo quoties homo
illa cognoscit, facit : sed fieri moralitatis
non est cognosci : alias qui cognosceret pec­
catum, peccatum faceret; et quicumque co­
gnosceret actum bonum, ex hoc praecise
bene faceret : ergo etc.
38. Secundo probatur. Species moralita-2 Ratio,
tis, quae sunt bonitas et malitia, vere existunt a parte rei : ergo etiam ipsa moralitas.
Consequentia est nota. Antecedens vero pro­
batur : quia actus bonus et actus malus,
ratione bonitatis et malitiae a parte rei sunt
contrarii, et se ab appetitu expellunt : a
parte rei generant habitus vitii et virtutis :
a parte rei alter est laudabilis, et alter vitu­
perabilis : ille meritorius, hiedemeritorius,
habentque alios effectus et proprietates rea­
les : ergo sunt vera entia realia ·, non ra­
tionis.
Sed objicit Vasquez (cujus est opposita
sententia) lotum esse morale oriri et dependere a ratione, qua deficiente nulla esset
moralitas : ergo est ens rationis. Verum si
argumentum alicujus momenti esset, pro­
baret actus intellectus et voluntatis, et om­
nia artificialia entia rationis esse, quia
omnia a ratione dependent, et nisi esset ra­
tio, nihil horum existeret. Quod indignum
est viro docto. Non ergo esse rationis appel­
latur totum quod dependet a ratione, sed
quod nullum esse habet, quam esse intellec­
tus subjectum, et objective in ipso quod est
dumtaxat esse fictum, vel non ens appre­
hensum per modum entis, ut bene expli-

♦

22

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

coaiptat.canl Nostri Complutenses in Logica disp.
2, q. I, el 2 ; moralitas autem etsi depen­
deat a ratione tanquam a regulante el diri­
gente. sicut dependent opera artis, non
tamen ejus
esi esse objectum intellectus,
sed existi! in actibus voluntariis, et ab ipsa
voluntate producitur.
t'iûiuti:.- 39. Secunda pars ejusdem assertionis sic
,‘^0.suadetur. Forma a qua actus humanus im«<* mediate denominatur morali», debet esse
intrinsece in aliquo subjecto : sed hoc non
potest esse aliud quam aclus voluntatis :
ergo «s? morale in hujusmodi actu non est
denominatio solum extrinseca. Major el
consequentia constant. Minor vero proba­
tur : quoniam illa forma, cum sit ipsa ac­
tualis el formalismoralitas.debet subjectum
in quo est constituere actu et formaliter
morale, sicut quælibet forma actualis con­
fert suo subjecto actualem denominationem:
solus vero actus voluntarius est capax prædictæ denominationis, sicut solus ipse est
actu formaliter in genere moris, et actu
formaliter bonus vel malus : ergo, etc.
Nec refert si dicas, non semper formam
conferre subjecto in quo est propriam et
formalem denominationem, sicut \isio non
denominat visum subjectum, sed objectum
quod respicit : ergo quod solus actus deno­
minetur formaliter moralis, non probat
moralitatem esse in eo tanquam in subjecto,
rraclu- Nam contra hoc est, quod cum denominadlIur tio primaria cujuslibet formæ si! ipsamet
ut communicata subjecto, omnino repugnat
formam esse in subjecto (saltem connatu­
ral! el permanenti modo) et non conferre
ei denominationem formalem. Unde visio
licet non denominet subjectum visum, de­
nominat videns, quo? est formalior et pri­
maria denominatio. Cum ergo moralilas
nihil denominet prius et formalius quam
actum a voluntate elicitum, per ordinem
ad quem reliqua omnia moralia dicuntur,
nequit non praedictus actus esse ejus intrin­
secum subjectum.
aliud
Dices cum Suar, formam dantem illam
'sitjrw1"denominationem esse libertatem, suamque
primariamet intrinsecam denominationem,
quæ est denominatio liberi conferre volun­
tati in qua est, et deinde denominare mo­
ralem extrinsece actum qui a voluntate
procedit.
impuSed hoc facile rejicitur : nam denominaguatur. |io mora(is debet sumi a forma morali ;
libertas autem ut a num. 23 vidimus non
est forma moralis, sed pertinet ad ordinem

physicum : ergo nequit ab ea talis denomi­
natio provenire. Adde hujusmodi evasio­
nem, salis falsilatis convinci ex dictis in
num. citato, ubi probavimus libertatem in
actibus procedere moralitatem, et ab ea
distingui. Adde rursus libertatem in acti­
bus voluntatis non esse ext rinsecam deno­
minationem provenientem a potentia : sed
formam realem el intrinsecam, ut vidimus
tract, proved. disp. 2, dub. -I.
40. Secundo suadetur eadem pars : quo-Snadeiei
niam denominatio muralis in actu vel debet eadem
pars.
immediate sumi a potentia morali, scii, a
voluntate subdita regulis morum, quæ est
ejus principium : vel ab objecto morali a
quo specificatur : vel ab aliqua forma exis­
tante in ipso actu : non enim facile apparet
a quo alio prodicta denominatio possit pro­
venire : sed non sumitur immediate a po­
tentia, neque ab ubjecto ; ergo, etc. Minor
quoad potentiam probalur, nam causa effi­
ciens (inquo genere voluntas ad actum con­
currit) non aliter denominat effectum nisi
producendo in illo formam denominantem .non enim sol denominat aerem lucidum
vel calidum immediate per seipsum, sed
mediante luce et calore quæ in eo produci­
tur : ergo ut voluntas, quæ est causa effi­
ciens aclus, denominet illum moralem,debet
in eo producere aliquam formam quæ sit
moralitas, a qua, el non ab ipsa voluntate
talis denominatio immediate proveniat. Pro­
batur etiam quoad objectum : quia nullum
objectum denominat immediate actum quem
terminat, sed mediante respectu quem dicit
ad illud ipse actus : ut patet discurrendo
per singula : non enim scibile denominat
immediate scientem aut scientiam, sed me­
diante habitudine scientiæ ad ipsum : nec
visibile denominat immediate videntem aut
visionem, nisi media habitudine ad illud
quam visio importat. Et ratio est, quia ob­
jecta non aliter denominant actus, nisi eo
modo quo illos causant : cumque hæc cau­
salitas solum sit per modum objecti, termi­
nando eorum habitudinem, hinc est ut non
nisi media ista habitudine illos dominent.
Ergo ut objecto morale denominet moralem
actum, debet esse in hoc aliquis respectus
ad illud : a quo respectu immediatus quam
ab objecto prodicta denominatio prove­
niat.
Nec refert si occurras ex doctrina ad ver- Evasjo
sariorum denominationem moralis in actu
nec sumi a potentia, nec ab objecto, sed a
regula moral itatis, quæ est ratio et lex ;
ipsaque

DISP. 1, DUB. HI.

ipsaqiio denominatio nihil aliud est nisi
reguiabilitad per rationem.
rrreie· Nam contra hoc est quod, nt n. 5 dice“,w‘ bamus, moralitas actus non consistit in ilia
regulabilitate, quæ eadem esset etiamsi do
facto nulla lex existeret. Præterca moralitas debetesseelfeclive ab agente morali,el ei
voluntaria : alias illo non esset causa boni­
tatis et mali liæ sui actus, nec talis aclus ut
bonus vel malus ei imputaretur : sed nulla
denominatio immediate desumpta a lege
vel regula morali habet esse effectivo a
prædiclo agente, neque est illi voluntaria,
sed causatur præcise (eo modo quo deno­
minationes exlrinsecæ habent causam effec­
tivam) a solo imponente legem et regulam :
ergo moralitas nequit consistere in tali de nominatione.
Ad hæc : moralitas aclus dividitur in bo­
nitatem el malitiam tanquam in proprias
species: denominatio vero immediate de­
sumpta a lege non potest dividi in bonam
et malam, sed est determinate bona, sicut
lex a qua desumitur, ergo, etc. Potestque
hoc explicari : nam denominatio, quam
tribuit lex, respectu actus boni est denomi­
natio prxcépli; et respectu mali denomina­
tio prohibiti: constat autem utramque de­
nominationem esse determinate bonam :
quia ita bonum est malum esse prohibitum,
sicut bonum esse præcepluni. U traque etiam
est independens a voluntate agentis mora­
lis: sive enim ipse agens velit, sive non
velit, Deus semper bonum praecipit, et ma­
lum prohibet. Ergo si moralitas debet esse
voluntaria et divisibilis per bonum et ma­
lum, impossible erit quod in tali denomi­
natione consistat.
nrjqw -11. Denique a priori possumus ulramque
J’rr’ assertionisparlemsicoslendere.Eoipsoquod
nade- aliquis libere velit objectum propositum
!J’ cum subjectione ad regulas morum, est in
tali volilione a parte rei intrinseca habitudo
et respectus ad prædiclum objectum, ut ob­
jective morale : sed per hujusmodi respec­
tum constituitur talis actus formaliter
moralis : ergo superfluit recursus ad deno­
minationes extrinsecas vel entia rationis.
Minor videtur perspicua, nam illa habitu­
do utpole terminata ad objectum morale et
abeo specificata, nequit non formalissime
esse in genere moris, et forma constitutiva
hujus generis, ac proinde debet actum in
quo est, formaliter moralem constituere.
Major vero probatur : tum quia voluntas
per illum actum non solum attingit bonita­

tem physicam objecti, sed etiam subjectio­
nem ad praedictas regulas : utrumque enim
vult, sicut utrumque ei proponitur : sed
illa attingentia in actu non poles! non esse
aliqua habitudo et respectus, etc. Tum etiam
nam vel objectum ni dicit praedictam sub­
jectionem el moralitatem objectivant realiter a volilione attingitur , vel non? Si hoc
posterius, non est cur objectum det moralitalem. Si autem dicatur primum, conce­
denda est in prædiclo actu intrinseco habi­
tudo ad objectum, qua illud ut morale
attingat, etc.

§ n.
Alia assertio pro dubii absolutione.

42. Dicendum est secundo formam intrin
secam constitutivam moralitatis non esse
relationem prædicamentalem.neque aliquid
omnino absolutum; sed modum transcendentaliter respectivum superadditum entitati actus liberi, et pertinentem ad idem
praedicamentum qualitatis. Hæc conclusio
secundum omnes suas partes recipitur a dis­
cipulis D. Thoro. quos pro præcedente attu­
limus : desumiturque ex Ang. Doct. locis
ibi citatis. Probatur discurrendo per singu- rrobalas. Et primo quod non sit relatio prædi- ,ur’
camentalissic suadetur. Moralitas est genus .
ad contraria, scii, bonum et malum, quæ in
genere moris sive in actibus, sive in habi­
tibus directe contrariantur, ut ostenditur
infra quæst. 71, art. 1. Sed relatio non est
genus ad contraria, nec in ejus prædicamento est directa contrarietas, ut ex Arislot.
cap. de Relatione docent communiter Dia­
lectici et Metaphysici : ergo, etc.
Præterea relatio ex proprio conceptu sive
generico, sivo specifico non exprimit per­
fectionem aut imperfectionem, convenien­
tiam, vel disconvenientiam, bonitatem, aut
malitiam, sed est purus respectus ad ter­
minum sub ratione termini. Quod adeo ve­
rum est, ut nec Divinae relationes ex vi
formalissimi conceptus ad, perfectionem
exprimant, ut in tract, de Trinitate disp.6,
dub. 2, fuse ostendimus : Atqui species mo­
ralitatis quæ sunt bonitas et malitia, for­
malissime exprimunt, illa perfectionem et
convenientiam ; hæc vero disconvenientiam
et imperfectionem : ergo neque hujusmodi
species, neque earum genus possunt per
relationem constitui.
Tertio, sæpe existit in actu moralitas,

24

Ri

r

r '!

1

'i'

bH

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

sine eo quod objectum morale, quod est ejus
terminus, a parle rei existât : ut cum quis
appetit bonum vel malum possibile : sed
sine exislenlia termini non dalur relatio
prædicamentalis : ergo, ole. Ad hæc : prius
inlelligilnr in actu respectus transeendentalis ad objectum morale, qui sit ratio fun­
dandi prædicamontalem relationem intra
genus moris, quam relatio ipsa resultet :
sed per illum respectum actus est formaliter
moralis ut num. praecedenti vidimus : ergo
ante omnem relationem pra?dicamentalem.
43. Deinde quod prædicta forma non sil
omnino absoluta, sed respectiva transcendentaliler, constat ; tum ex dictis num. 41,
tum etiam quia si est intrinsece in actu,
debet illum informare el perficere juxta
modum ipsius actas, eo quod quælibet per­
fectio accommodatur suo perfectibili, et re­
cipitur ad modum recipientis : cum ergo
totus actus sit transcendentaliter respectivus.consequensfitut quælibet ejus formali­
tés vel modus etiam in respective consistat.
Tum denique quia qualitercumque explice­
tur moralitas,nequit sine respectu intelligi,
vel ad voluntatem, vel ad objectum, vel ad
legem, vel ad naturam rationalem : ergo
cum hic respectas non sit relatio secundum
esse, erit saltem secundum dici. Nec in hoc
est immorandum quia res est perspicua, et
ab omnibus recepta. Nam licet Cajet, qui in
oppositum referri solet infra quæst. 49,
art. 3, dicat esse modum absolutum, loqui­
tur tamen de absoluto, non ut opponitur
respectui transcendental!, sed ut excludit
precise predicamentalem.
Replia.
Wces> si moralitas esset respectiva, de­
nominaret terminum quem respicit, puta
objectum : at non apparet quam ei denomi­
nationem tribuat : ergo est aliquid absolu­
tum. Ad hanc objectionem constabit n. 50,
ubi assignabimus predictam denominatio­
nem.
44. Superest probandum moralitatem esse
modum et pertinere ad genus qualitatis.
Hoc posterius nemo inficiabitur ex his qui
nobiscum tenent actus immanentes esse
qualitates (quam sententiam nunc suppo­
nimus ut probatam a Nostris Complutensibus in libris de Anima disp. 21, q. 1). Nam
modus communiter spectat ad prædicamentum entitatis quam modificat : ut patet in
subsistentia, quæ est modus substantiae, in
intensione qualitatum et aliis. Nec discur­
rendo per singula apparet aliud ex praedi­
camentis ita accommodatum, sicut qualitas,

nt in co moralitas collocatur. Quod autem
sit modus suadetur. Tum quia est in actu
humano, et non est ipsa substantia vel ontilas, ut dub. præcedente ostensum est ;
ergo erit aliquid alliciens et modificans ta­
lem enti tatem : ac proinde modus ejus. Tum
etiam nam ita se habet moralitas formalis
ad actum, sicut objectiva : ex qua desumi­
tur, ad objectum : sed hæc non dicit objec­
tum absolute, sed modum objecti, nempe
quod sit sub regulis morum : ergo nec illa
dicet entitatem vel actum absolute, sed in
actu modum habendi se ad objectum.
§ III.
Objectio notanda: et prima ejus solutio.

Sed objicies potius hinc probari moralila-Dificib
objecta!
tem esse actum, et non modum. Nam mo-1
ralilas objectiva, quæ consistit in subjec­
tione objecti ad legem, est aliqua ratio per
se volibilis in ipso objecto : ergo moralitas
formalis, quæ est respectus ad illam debet
esse per se volitio : ac proinde non modus,
sed actus. Ad hæc : id a quo objectum se­
cundum aliquid sui recipit denominationem
coliti, substantialiter est volitio : quia de­
nominatio coliti non provenit nisi a volitione, sicut denominatio cogniti a cogni­
tione: sed objectum in quantum morale
habet esse volitum ex vi respectus quem
dicit moralitas formalis, sicut in quantum
physicum est volitum ex vi actus physici :
ergo praedicta moralitas non est tantum
modus, sub substantialiter volitio.
Respondebis forte, quod licet in objecto 1 Soli·
tio.
esse morale sit aliqua ratio per se volita,
quia tamen non est primaria, sed supponit
ut prius volitam bonitatem physicam, potest
sic denominari absque novo actu volunta­
tis, per extensionem volitionis primario
terminatæ ad bonitafem physicam : et hæc
extensio erit prpprius modus in quo con­
sistit moralitas, superadditus entitati prædictæ volitionis. Potestque hoc explicari in
extensione habitus scientific!, quæ neque
est sola entitas ipsius habitus, neque alius
habitas aut entitas, sed quidam modus su­
peradditus, ratione cujus habitus qui ex vi
propriæentitatis solum inclinat ad objectum
I formale primarium,denominatque illud sci­
tum, vel scibile, extenditur ad objecta se­
cundaria, et dat eis similem denominatio­
nem. Sic ergo ut actus volitionis, qui
I secundum suam entitatem consideratus so­
lum

DISP. I, DUB. III.

Ium terminatur ad bonitatem physicam
objecti, extendat βθ, et denominet volitum
idem objectum inquantum morale, non eel
opus nova volitions, vel aclu, sed nova ojus
extensio est modus quem importat mora­
litas.
Btfll». Hæc solutio non est improbabilis : præsertim quia non facile explicabitur quis
alius modus possit esso in actu humano
constitutivus moralilatis, praeter pnedictam
extensionem: aut quam aliam denomina­
tionem moralitas actus det objecto, nisi de­
nominationem voliti in quanlumost morale.
Verum non satisfacit : nam si moralitas
esset extensio volitionis in ratione volendi
(ut sic dicamus) el ejus denominatio esset
denominatio voliti per prxdictam extensio­
nem, sequeretur omne id a quo moralitas
desumitur, esse volitum formaliter sicut
omne illud formaliter eam terminat : et
sicut in exemplo apposito, quia extensio
habitus scientific! est modus ejus pertinens
ad lineam sciendi, non solum habet esse
scitum formaliler objectum primarium, a
quo sumitur entitas habitus, sed etiam ob­
jecta secundaria, a quibus sumitur prædicta extensio. Consequens manifeste est
falsum, quoniam plura tribuunt actui for­
malem moralitatem, quæ tantum sunt vo­
lita virlualiter, vol interpretative : ergo,
etc. Deinde prius est aliquid esse volitum,
quam quod communicet moralitatem actui:
nam propterea illam communicat, quia est
volitum : ergo denominatio voliti in quo­
libet objecto supponitur ad moralitatem.
Eeplica. 4G. Dices, volitio sub munere volendi
non solum attingit bonitatem physicam
objecti primario et directe voliti, sed etiam
circumstantias finis, loci, temporis, etc.
omnes enim debent esse aliquo modo volitæ,
directe vel indirecte, primario, aut secun­
dario, formaliler, vel virtualiter, ut dent
actui moralitatem : sed hujusmodi circums­
tantias non attingit prædicla volitio ex vi
respectus primarii et essentialis, qui est
ipsa ejus entitas : ergo debet illi superaddi
aliqua modalis extensio, per quam eas voli­
tas denominet ; et hæc erit moralitas.
Diluitor
Respondetur concessa majori, negando
‘minorem : nam etsi respectus primarius et
essentialis volitionis solum dependeat ab
objecto directe et primario volito, sicut ab
eo solo specifica tu r, su fiicit tamen, ut volitio
omnia quæ in majori referuntur prout satis
est ut dent ei moralitatem, attingat, non
directe et primario, sed secundario, indi­

25

recte, aut virlualiter : quo pacto et non ali­
tor denominari debent volita. Non enim
secundum distinctionem volitorum, penes
primarium aut secundarium, directum vel
indirectum, formale, aut virtuale debent
respectus alicujus actus multiplicari : nam
idem formaliler indivisibilis respectus qui
est primario ad unum, est secundario ad
aliud : et qui respectu illius est formalis et
directus, respectu istius potest esse indirec­
tus, sive virtualis. Quod si respectus for­
maliter multiplicarentur, non esset prædicta distinctio inter volita penes formale
vel virtuale, etc. sed sicut daretur pro uno­
quoque proprius et formalis respectus ad
illud dumtaxat, ac proinde .formaliter et
directe terminatus, sic quodlibet denomi­
naretur volitum directe et formaliler : quod
constat esse falsum.
Diximus eundem respectum formaliter in­
divisibilem, qui est primario ad unum, esse
ad alia secundario, etc. quia non negamus
in prædicto respectu quandam extensionem
et divisibilitatem virtualem, ratione cujus
omnia illa objecta attingit, et æquivalet tot
respectibus distinctis formaliter, si in eo
reperirentur. Hæc tamen virtualis extensio
non est modus entitati actus superadditus,
sed ipsa entitas physica indivisa formaliter
cum æquivalentia explicata. Exemplum
vero de habitibus non est ad rem etsi in
eis inveniatur formalis illa extensio,quoties
sunt talis conditionis ut variabiliter, modo
minus, modo plus ad objectum specificativum accedant (ut explicant N. Complu ten-Complui,
ses in libris de Generatione disp. 4, q. 6),
nemo tamen eam concedit actibus secundis:
eo quod in his propter suam majorem actualitatem et determinationem cessat prae­
dicta ratio. Et quamvis volitioni concedere­
tur, nequaquam esset ipsa moralitas : tum
propter ea quæ nuper dicebamus : tum etiam
quia talis extensio pertinere debet ad ean­
dem lineam et ordinem cum re quam ex­
tendit : cum nihil aliud sit nisi quodam
magis talis rei, sicut dici solet de inten­
sione : et ideo si res sit ordinis physici, ut
est entitas volitionis, tota illa extensio ad
ordinem physicum pertinebit : ac proinde
non erit moralitas, quæ genus et ordinem
omnino diversa constituit.

DE BONITATE ACTUI M HUMANORUM.
§ IV.

Legitima objectionis solutio.

'V.

Anir-jt!· 17· J’r0 vera er£°
nota, hoc
«rsfo qaod est objectum (idem cum proportione
’to·***dicimus de circumstantiis) subjici legi et
regulis morum, in quo consistit moralitas
objectiva, posse sumi dupliciter : vel in esse
rei, ut est quædam ratio per se bona, ac
proinde in recto et ut quod appetibilis a
voluntate : nam sicut legem esse, est aliquid
per se bonum et appetibile, sic objecta
nostra voluntatis esse legi subjecta,praecepta
vel prohibita,’est quoddam per se bonum
appetibile in recto et ut quod. Vel potest
sumi formalissime in ratione moralilatis
objectivæ seu in quantum specificatio et
terminus moralilatis formalis existentis in
actu : quo pacto præcise dicit quod sit men­
sura passiva (quam non incongrue appella­
bimus mensurat ionem sive mensuratum esse)
bonitatis et appetibilitatis objecti proveviens a lege. Ex eo enim quod lex objec­
tum secundum se indifferens ad amari et
non amari vel respui, moraliter ad unum
pracepto suo determinavit, intelligimus
resultare in ipso objecto subjectionem ad
eandem legem ut quandam objecti mensurationem, sub qua, et non jam ahter potest
appeti vel respui. Et sicut prædicta subjec­
tio in hac consideratione non sumitur in
quantum ipsa est per se ut quod bona, sicut
in prima, sed ut præcise est determinatio et
mensuratio præfixa appetibililati objecti :
ita prout sic non est volibilis in recto et ut
quod, nec recipit ut quod denominationem
voliti, sed ad summum ut quo et in obliquo,
in quantum est mensuratio sub qua, et non
aliter objectum potest appeti.
Diximus solum hoc secundo modo sumi
praedictam subjectionem formalissime in
ratione*moralitalis objectivæ dantis actui
formalem, et specifieantis illam : quia pri­
mo modo potius sumitur ut objectum phy­
sicum ; sicut posset sumi quævis alia boni­
tas : nec prout sic dat actui moralitatem,
sed entitatem physicam. Cujus duplex ha­
bemus signum : primum est, quod si quis
primario et directe vellet prædictam sub­
jectionem nihil aliud expresse appetendo
(ut revera potest) talis volitio haberet suam
speciem physicam, ut est per se notum :
nec tunc hæc aliunde sumeretur, nisi a
tali subjectione ut sic volita : ergo prout sic

DISP, I, DUB. III.

pertain in objecto sumere denominationem
induit conditionem objecti physici, et spé­
cifient actum in hoc genere.
volili u prædicta moralitate formali. Sed
sicut moralitas objectiva ut talis non spec­
Aliud signum est, quod ut volitio termi­
tat ad lineam appetibilis, sed ad lineam
nata ad volendum directe et expresse per
mensuræ passiva determinantis et subji­
modum objecti quod prædictam subjectio­
cientis legi quod volendum est, sic moranem sit moralis, ac proinde ut ipsa sub­
lilas formalis ex eu in actum derivatu non
jectio sic terminans sit moralitas objectiva,
pertinet ad lineam volitionis, neque ejus
oportet recurrere ad aliam legem quasi re­
munus est munus volendi, sed munus
flexam, cui talis subjectio iterum subjicia­
mensurandi passive, hoc est, subjiciendi
tur, quaeque reflexe de ea dictet, an, et
actum liberum regulis morum, quæ sunt
quibus circumstantiis sit, vel non sit appe­
mensura activa. Ex quo etiam constat
tenda : et ab hac reflexa subjectione, non
quare prædicta moralitas dicatur modus :
vero a bonitate, quam illa directa ex se
Dîliaj nam ut D. Thom. ait infra q. 49, art. 2:
affert, habet quod sit objectum morale. Et
Modus est quem mensura determinando prxideo qui peccaret in volendo directe et ex­
figit : unde cum moralitas objectiva nihil
presse prædictam subjectionem directam,
aliud sil quam determinatio et mensura a
non peccaret contra primam legem, ad
lege præfixa objecto, ipsa proprie dicetur
quam ipsa est subjectio, sed contra secun­
objecti modus, et quæ ex ea in actum deri­
dam, cui talis subjectio iterum subjicitur in
vatur dicetur modus ipsius actus : pro­
ratione appetibilis. Quod si hanc secundam
priumque munus istius erit modificare et
et reflexam subjectionem iterum sumas ut
sub mensura reddere actum sicut illa mo­
in se bonam et ut quod ac in recto appeti­
dificat objectum et reddit mensuratum a
bilem, ipsa etiam transit in objectum phy­
i
lege.
sicum, indigetqne tertia subjeclione reflexa
49. Nec obest si urgeas quod prædicta
ut sit objective moralis : et sic de ista tertia
»tio. subjectio objectiva etiam ut sumitur in ra­
et decæteris qüæ possunt in infinitum mul­
tione mensurationis objecti, est aliquid votiplicari.
lilum : voluntarie enim homo eam attingit :
Habemus ergo subjectionem objecti adcoroiuergo etiam ut moralitas objectiva spécifient
regulas morum tunc solum sumi formaliter num
aliquem respectum de munere volendi,
in ratione moralilatis objectivæ, termini­
sortiturque ab eo denominationem volitæ.
que et specificativi moralilatis actus, quan­
fiiar,.Respondetur enim distinguendo antece­
do præcise consideratur ut determinatio et
dens : est aliquid volitum ut quod et in
mensuratio bonitatis et appetibilitatis ip­
recto negandum est : in obliquo et ut quo,
sius objecti, nec curatur an alias etiam sit
quatenus est mensuratio et determinatio
ut quod appeti bilis ; sed hoc se habet de
sub qua objectum est volitum, transeat : et
materiali. E contra vero cum sumitur ut
neganda est consequentia : quia specificaaliquid in recto et ut quod appetibile, et ut
tivum respectus non est obliquum, sed rec­
capax recipiendi denominationem voliti,
tum, et inspectum ut quod.
non consideratur ut ad genus moris perti­
Et si petas, per quem respectum sic in
nens adhuc objective, ac proinde neque ut
obliquo sit volita prædicta subjectio et men­
specificans moralitatem actus, sed ut objec­
suratio ? Respondetur per ipsum indivisi­
tum physicum specificans entitatem voli­
bilem respectum quo est volitum in recto
tionis.
objectum physicum : nam rectum et obli­
48. Ex his constat solutio ad objectionem. Vera
quum non ponunt in numero, nec multi­
Cum enim dicitur subjectionem objecti ad solatio
objec­
plicant adhuc virtual iter respectum quem
regulas morum, quæ est ejus moralitas ob­ tionis.
terminant : et quia specificativum non est
jectiva, esse rationem per se volibilem,
obliquum, sed rectum, et hoc est physicum,
negandum est, loquendo de prædicta sub­
praedictus respectus est physicus, scilicet
jectione formaliter in ratione moralilatis
ipsa entitas volitionis, quamvis obliquum
objectivæ, seu ut est formaliter terminus
sit morale. At respectu illius modi exis­
specificans moralitatem formalem : atque
tent is in actu, quem diximus sse non de
adeo negandum etiam est respectum quem
linea volendi, sed de linea dei ■ minationis
dicit actus ad illam prout sic, esse sub­
et mensuræ, prædHum obii urn transit
stantialiter volitionem, vel aliquam ejus
in rectum u-rminatque iliurr ut quod, ac
extensionem in munere volendi. Et simi­
preudj opecifical et constitu
in suo ge­
liter est negandum aliquam ralionem re­
pertam

nere morali. Per quod tacita replica manet
soluta.
50. kostaldicamusquamdenominationem
tribuat rnoralitas formalis objecto. Sed hæc
denominatio curn sit extrinseca, venanda
est ex ea quam prædicta moralitas dat in­
trinsece actui voluntatis in quo residet.
Unde sicut hæc non est denominatio volilionis, aut majoris volitionis, vel magis ex­
tensas in munere volendi, sed denominatio
mensurati et subjecti formaliter regulis mo­
rum : sic illa non est denominatio volili,
aut magis vel secundum aliam rationem va­
liti; sed huic denominationi volili, quæ est
a respectu physico volitionis, addit quod
sit moraliter, hoc est mensurate et subjec­
tive ad regulas morum. Itaque integra de­
nominatio objecti sumpta tam ab enlitate physica volitionis, quam a moralitate
est votitum subjective ad regulas morum, seu
volitum moraliter : in qua ly volitum sumi­
tur ab entitate physica, et ly moraliter, sive
subjective ad regulas morum sumitur a mo­
ralitate. Nec quærenda est alia denomina­
tio quam moralitas refundat in objectum,
quando objectum præcise est res : quia si­
cut ipsa moralitas non est actus, sed præ­
cise modus actus, sic denominatio ejus in.
objecto tantum debet esse modificatio deno­
minationis quam tribuit actus : quæ modi­
ficatio significatur adverbio isto moraliter,
seu subjective ad regulas, etc.
Diximus quando objectum est res, etc.
quando enim esset actio, quæ in sui exer­
citio dependeret a voluntate, talis actio
objective accepta reciperet prædictam de­
nominationem ; in exercitio vero quia esset
voluntaria, et libera, participaret eandem
denominationem, quæ est intrinsece in actu
voluntatis : et ideo sicut hic denominatur
formaliter moralis, formaliterque subjec­
tus regulis morum, et formaliter bonus, aut
malus, sic prædicta actio diceretur formaliter moralis subjecta regulis, bona*\’el
mala, etc.

Referuntur et refelluntur diversa scntenliæ.

Contra dicta in nostris assertionibus plures sunt sententiæ. Prima ponit moralitatem in solo esse rationis. Ita Vasq. tom. 1
in 1,2, disput. 73, cap. 9 et disp. 95, c. 10,
ubi totum genus moris ad entia rationis
reducit. Eandem sententiam tenet Lorca in

1
temia
Vasq.
L(,rca

28

Ή

1

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

præsonti disp. 26, quantum ad moralitatem
quæ sumitur ex circumstantiis, et etiam
quantum ad eam quæ sumitur ex objecto,
quod tantum habet esse bonum vel malum,
quia præceptain vel prohibitum lege posi­
tiva. Primum argumentum pro hac sen­
tentia solutum est n. 38. Alia militant eo­
dem modo pro sententia sequenti, in cujus
favorem ea proj»onemus.
2 sen* 51. Secunda sententia constituit moralitatem in denominatione extrinseca, sive hæc
8ïla«" sumatur a natura rationali, sive a lege, sive
a libertate, aut alia forma extrinseca. Ita
Suar.disput. l.secl. 2. Salas disp. 1 et alii :
quibus subscribit Vasquez ; existimat enim
denominationes extrinsecas esse entia ra­
tionis ; et sic pro eadem reputat hanc et
J Ar- priorem sententiam. Probatur primo quia
Rum. moralilas, vel est ipsa libertas vel in ea
fundatur : sed libertas in actibus est deno­
minatio extrinseca sumpta ab indifferentia
potentiæ : ergo etiam moral itas. Palet con­
sequentia : nam denominatio extrinseca
nequit esse fundamentum formæ intrin­
sece inhærentis, et mullo minus ipsa
forma.
SolTiicr. Ad hoc argumentum constat ex dictis
tract, precedente disput. 2, dub. 4, ubi
probavimus libertatem in actibus elicitis
esse modum intrinsecum. Admisso tamen
quod sit denominatio extrinseca , nihil
contra nos : quia libertas neque est ipsa
moralilas ut dub. 2 ostensum fuit, neque in
tali casu esset ejus fundamentum, sed tan­
tum conditio sine qua non. .
2 Ar­
52. Secundo probatur : moralilas in objec­
gam.
tis non est aliquid intrinsecum ; sed vel ens
rationis, vel extrinsec i denominatio : ergo
etiam in actibus : siquidem debent objectis
proportionari.
Confie,
Confirmatur : nam undecumque actus
sumat moralitatem, sive ab objecto, sive a
ratione, sive a lege, sumit eam ab aliquo
sibi extrinseco : igitur non potest esse for­
ma intrinseca.
Solvitur
Ad argumentum , admisso antecedente
meutuin
(lu0 iHfra) negatur consequentia : quia
cunicon-quantumvis in objecto esse morale sil raUrmal· tionis, vel extrinsecum, habitudo ad illud,
ac proinde moralitas formalis potest et de­
bet esse realis et intrinseca. Neque inter
actum et objectum requiritur proportio in
esse rei : habitus enim logicæ est intellec­
tui intrinsecus et realis, et tamen ejus ob­
jectum est ens rationis : sed sufficit propor­
tio in ratione attingentis et altingibilis :

DISP. I, DUB. IV.

quæ optime salvatur etiamsi objectum sit
lilatein in aliquo intrinseco: asserit tamen
kaib.
denominatio extrinseca, vel ens rationis;
esso relationem prædicamontalern. Hoc so­
et habitudo ad illud terminata sit realis
folia let tribui Scolo in 1, disput. 17, quæst. 2,
intrinseca. Per quod patet ad confirmatio­
et defenditur ab aliquibus junioribus. Po­
nem : nam actus non denominatur moralis
test vero probari, quia moralilas actus con­
immediate ab objecto, vel alio extrinseco,
sistit in habitudine vel ad objectum, vel
a quibus sumitur moralitas, sed a respectu
ad rationem tanquam ad mensuram, sed
ad illa : qui respectus est intrinsecus.
habitudo mensurabilis ad mensuram est
53. Arguitur tertio. Potest idem actus va­ Sbrelatio prædicamçntalis : ergo, etc.
riari in esse moris, transireque u bono in
Ad hoc argumentum constat ex dictis n.
malum, sine eo quod intrinsece mutetur :
42. Ubi probavimus omnem relationem
ergo moralitas non est aliquid intrinsecum.
prædicamentalem pertinentem ad genus
Consequentia liquet. Et antecedens proba­
moris supponere respectum transcendentur. Nam potest quis actum vescendi carni­
talem ejusdem generis, per quem, ante­
bus v. g. quem cepit tempore non prohi­
quam prædicta relatio resultet, actus est
bito : continuare postquam a lege prohibe­
formaliter moralis. Adde talem relationem
tur : talisque actus ante prohibitionem
multoties non adesse ex defectu exislentiae
esset bonus ; et post malus, sine eo quod
termini a parte rei. Nec, cum adest, habet
intrinsece varietur, cum solam extrinseca
requisita ad constituendam moralitatem,
mutatione legis.
ut ibi ostendimus.
Confirmatur : quod actus aliquis sit pro-iOd I »21. Demum, quaria sententia negat praedic­
hibitus vel non prohibitus, ac proinde mo- “
tum intrinsecum constitutivum moralitatis
ralis, sæpe dependet ex voluntate humani
esse respectivum etiam transcendentaliter.
legislatoris : sed hæc nihil intrinsecum
ftjet Pro qua citatur Cajetanus infra q. 49, art.
potest ponere in nostris actibus : ergo, etc.
3. Sed ejus mentem explicuimus n. 43. Nec
Confirmatur secundo in aliis quæ ex hu-seaa
pro hoc modo dicendi fieri potest alicujus
mana voluntate dependent, uti sunt Reii
momenti argumentum nisi quod ibidem
publicæ Magistratus, officia, dignitates,
‘
tetigimus et solvimus numero 40. Nam
honores, etc. quæ moralia appellantur : in
quod objicitur ex Cajelano, videlicet inter
quibus prædicta denominatio nihil ponit
relativa non reperiri contrarietatem, quæ
reale intrinsecum : ergo idem dicendum
tamen constitui debet inter actus et habitus
est de actibus humanis.
morales, procedit dumtaxat de relativis
Respondetur ad argumentum, actum vo­ Ai
secundum esse : nec Cajetanus vel alius prae­
luntatis in prædicto casu semper mutariar?B
dictum argumentum transcendentalibus ap­
intrinsece in esse moris : quia ante prohi­
plicuit.
bitionem cum est bonus, habet intrinsecum
respectum ad objectum rationi consonum :
DUBIUM IV. .
et postea ad objectum rationi dissonum. An
vero in esse physico semper varietur, vel
Quod sil proximum et formale specificatientitave, vel modaliter, dicemus disput. 6,
vum moralitatis in communi?
dub. 2.
Ad primam confirmationem dicendum Adcr ùpli· Quamvis ad esse morali Latis plura con­
Qîk> currant, uti sunt ipsa natura et substantia
est bonitatem vel malitiam actus non de­
Wi.
pendere immediate et directe a voluntate,
rationalis, quæse habet ut principium radi­
aut lege humana, sed indirecte et mediate :
cale, voluntas quæ est principium proxi­
quatenus praecipit, vel prohibet objectum,
mum, objectum, ad quod actus terminatur,
per respectum ad quod actus redditur bonus
et ratio seu lex tanquam mensura et regula :
vel malus. Hoc autem modo bene potest
tamen ab uno proxime et formaliler specialiena voluntas causare aliquid intrinse­
ficaridebet : sicut ipsa est unum genus, et
cum in nosiris actibus. Et per hoc patet ad
unaessentia. Quærimus ergo quod sit hu­
secundam confirmationem : quia omnes
jusmodi specificalivum ex modo numeratis.
illae denominationes proveniunt directe et
Nomine vere objecti non intelligimus objec­
immediate a voluntate humana, vel intel­
tum stricte sumptum, prout distinguitur a
lectu, et ideo non mirum quod sint exfine, et cæleris circumstantiis : sed latius,
trinsecæ.
ut comprehendit quidquid habet rationem
54.Tertiasenlentiaponitnobiscum mora­
voliti, sive primario, sive secundario, forlitatem

29

malitor, vel vi rluali ter etc. Ut detur locus
sequentibus disputationibus, in quibus de
objecto stricto sumpto, de circumstantiis,
et do fine, secundum quod dant actibus bo­
nitatem vel malitiam, vel specificam, vel
accidentalem sigillatim agemus. Ob quam
etiam rationem nihil modo ex professo sta­
tuemus circa species moralitatis, sed solum
rationis genericæ et communis proprium
terminum et specificalivum assignare cura­
bimus.

8 I.
Deciditur dubium ex mente Angelici Doctor is.

55. Dicendum est proximum et .formale vera
specificalivum moralitatis esse solum objec-5cntenttum, secundum quod objective habet esse
in genere moris; non vero naturam ratio­
nalem, voluntatem, aut legem. Hæc assertio
est D. Tho.qui ubique repetit actus moralesD.Tbom.
spccificari ab objectis, non absolute, sed
ut dicunt ordinem ad rationem, in quo mo­
ralitas objectiva consistit : nec aliud specificativum aliquando eis assignat : ut videre
est tota hac q. praesertim art. 5 et 6, et art.
8, sic ait : Sicut dictum est, actus omnis ha­
bet speciem ab objecto : et actus humanus qui
dicitur moralis habet speciem ab objecto re­
late ad principium actuum humanorum,
quod est ratio. Idem docet q. 19, seq. art. 1
et 2 et 3, et q. 72, art. 1 et 2 et 7. q. vero
2, de Malo art. 6, ita inquit : Cum actus
moralis sit actus qui est a ratione procedens
voluntarius, oportet quod actus moralis spe­
ciem habeat secundum aliquid in objecto con­
sideratum, quod ordinem habeat ad rationem.
Ubi ut vides non ipsam rationem seu le­
gem, et mullo minus voluntatem vel natu­
ram rationalem, sed objectum ut subditum
rationi, quod est objectum ut morale, assi­
gnat pro specificalivo generis moris.
Nec obest si dicas, quod D. Thom. vide- Eiïu.
tur loqui de specificalivo actus moralis seeundum particulares rationes boni et mali, Pdhor.
potius quam secundum gradum genericum.
Nam revera de utroque specificativo loqui­
tur : quia ex eo quod actus humanus cons­
tituitur in ratione moralis generice et abso­
lute per ordinem ad objectum morale eodem
modo consideratum, probat debere in par­
ticularibus speciebus moralitatis constitui
et distingui secundum distinctionem prædicti objecti. Accedit quod formæ simplices,
sicut est moralitas et cœtera accidentia, ab

30

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

eodem specificativo secundum rationem
communem sumunt genus, a quo secundum
rationem magis determinatam sumunt dif­
ferentiam et speciem : unde si species moralilatis, quæ sunt bonitas et malitia Specificantur ab objecto morali tali vel tali, seu
ut dicit talem, vel talem ordinem ad ratio­
nem, ab eodem ut morali absolute, seu ut
genericcet indeterminate dicit prædictum
ordinem, specificari debet ipsa moralitas
generice et in communi accepta : ut ita in­
ter specificativum, et rem specificatam ser­
vetur debita proportio. Angelicum Doctorem
sequuntur omnes ejus discipuli quos dubiis
praecedentibus retulimus.
Satio
56. Probatur ratione. Actus humanus in
Physicospecificatur tam secundum ra­
tiones particulares, quam secundum ratio­
nem communem ab objecto considerato in
ordine physico : ergo in genere moris specificabitur tam in communi quam in parti­
culari ab eodem objecto ut habet esse ob­
jective morale. Antecedens communiter
Item recipitur, et probat D. Thom, supra q. 1,
ar^· his verbis : Cum motus quodammodo
Præ· distinguatur per actionem et passionem,
ulrumque horum ab netu speciem sortitur.
Actio quidem ab actu qui est principium
agendi: passio vero ab actu qui est terminus
motus nostri. Et utroque mndo actus humani
sive considerentur per modum actionum, sive
per modum passionum, speciem a fine (qui
coincidit cum objecto) sortiuntur. Utroque
enim modo possunt considerari actus humani,
co quod homo movet seipsum, et movetur a
seipso. Dictam est autem supra quod actus
dicuntur humani in quantum procedunt a
voluntate deliberata : objectum autem volun­
tatis est bonum et finis : et ideo manifestum
est, quod principium humanorum actuum, in
quantum sunt humani, est finis: et similiter
est terminus eorundem : nam id ad quod ter­
minatur actus humanus est id quod voluntas
intendit tanquam finem. Videatur 1, p. q.
77, art. 3.
Consequentia vero probatur. Tum quia
moralitascomparatur ad actum in esse phy­
sico ut modus et perfectio ejus : perfectio
autem et modus sicut proportionatur suo
perfectibili in modo essendi, sic in modo
specificandi : unde sicut recte colligitur
prædictum modum esse aliquid respectivum, quia actus est respecti vus, ita quia
iste specificatur ab objecto, optime infertur
illum ab eodem objecto, ut modificato in
genere moris specificari. Tum etiam, nam

ita se habet specificativum moralitatis ad
specificativum actus, sicut ipsa moralitas
se habet ad actum : ergo sicut moralitas
nihil aliud est quam modus actus, vel actus
modificatus, ita specificativum ejus nul­
lum aliud debet esse, nisi modus objecti
specificativi actus, sive ipsum objectum
ut modificatum intra genus moris. Tum
denique quia non minus entitas phy­
sica actus dependet a quatuor illis princi­
piis qua' diximus consideratis in osse phy- i
sico, quam moralitas dependet ab eisdem
ut considerantur in ordine morali : utraque
enim dependet a natura tanquam a princi­
pio radicali, a voluntate tanquam a princi­
pio proximo : a ratione tanquam a propo­
nente; et ab objecto tanquam a termino:
ergo si hæc dependentia respectu entitatis
non tollit quod a solo objecto directe speci­
fice tur, et quod nullum ex aliis principiis
intret formaliter prædictum specificativum:
etiam respectu moralitatis non obstabit quo­
minus specificativum sit solum objectum,
et quod nullum ex prædictis aliis principiis
directe ad id pertineat.
57. Confirmatur. Illud est specificativum Cmîl
moralitatis in communi, cujus differenti®
'
per se illam distinguunt, et diversificant
ejus species : sed hujusmodi est objectum ut
j
morale, non autem natura, voluntas, aut
lex, ergo, etc. Major constat, nam eodem
modo aliquid ut indivisum constituit, sicut
distinctum distinguit : et ideo id cujus
differentiæ per se dividunt aliud, debet ut
antecedit differentias illud specificare et
!
constituere.Minor vero quoad priorem par­
tem probatur a D. Thom, in praesenti art. J<jŒ
5, ubi sic ait : Omnis actus speciem habet e.rD.Tte
suo objecto : unde oportet quod aliqua diffe­
rentia objecti faciat diversitatem speciei in
actibus. Est autem considerandum, quod
aliqua differentia objecti facit differentiam
speciei in ad ibus secundum quod referuntur
ad unum principium activum, quod non facit
'
differentiam in actibus secundum quod refej
runtur ad aliud principium activum : quia
j
nihil quod est per accidens constituit speciem,
sed solum quod est per se. In actibus autem
\
bonum et malum dicitur per comparationem
ad rationem, quia ut Dionysius dicit 4, c. de
Div. Nom. bonum hominis est secundum ra­
tionem esse; malum autem quod est prrter
rationem : patet ergo quod differentia boni et
mali circa objectum considerata comparatur
per se ad rationem, etc. Unde manifestum est
quod bonum et malum (scilicet ex parte ob­
jecti

DISP. I, DU3. IV.

jücli)diwrti/îc«n/ speciem in artibus morali6t«.Quoadaecundam partem probatureadûm
minor : quia ab eadem natura rationali et
ab eadem voluntate, et a lego quantum est
ex parte sui eadem, procedunt actus in ge­
nere moris essentialiter distincti ; sicut
etiam a diversis legibus, ut positiva, hu­
mana, naturali ei divina sæpe procedunt
actus ejusdem speciei in genere inoris ut di­
cemus tract. 13, disp. 8, ergo differentia
actus moralis non sumitur per so a differen­
tia legum, et inulto minus a differentia
voluntatis vel naturæ quæ in omnibus sunt
ejusdem speciei : ac proinde nec ipsa com­
munis ratio moralitatis ab aliqua ex istis
speci ficabi tu r.
Militi. Dices: objectum non distinguit,neque specificat actus morales per seipsum, sed ut
subest rationi et legi : ergo potius hæc quam
prædictum objectum habet rationem speciWiiiurficativi. Respondetur aliud esse an objec­
tum habeat a lege vel ratione tanquam a
radice et mensura quod sit objectum mo­
rale, atque adeo quod sit moralitatis speci­
ficativum ; aliud vero an ipsa ratio seu lex
sit proprius terminus directe specificativus
moralitatis. Primum est verum et probabi­
tur dubio sequenti. Secundum autem negari
debet : quia sicut actus moralis directe et
immediate respicit non legem, sed objec­
tum ut subest legi, ita non ab illa, sed ab
hoc debet directe et immediate specificari.
Alu
58. Secundo probatur assertiodiscurrendo
nw· per singula a quibus moralitas dependet.
Quia nec natura rationalis, nec voluntas,
nec lex possunt formaliter et immediate
specificare moralitatem : ergo debet specifi­
cari a solo objecto. Consequentia liquet : et
probatur antecedens quoad primam partem.
Quia natura substantialis eo modo posset
specificare moralitatem, sicut ad eam con­
currit : sed non concurrit nisi remote et
mediante voluntate : non enim substantia
est immediate operativa : ergo nequit spe­
cificare illam proxime et immediate.
Ad hæc : natura substantialis secundum
se non magis est principium moralitatis
actus quam entitatis physicæ, nec magis per
se, directius, aut proximius ad illam quam
ad hanc concurrit : ergo per ordinem ad
talem naturam secundum se sumptam non
magis habet actus quod sit moralis, quam
quod sit physicus : non igitur ipsa est pro­
prium specificativum moralitatis.
Quoad secundam partem probatur prædictum antecedens : tum quia potentiae im­

31

manentes non speci fleant suos actus, sed
potius apeci fleantur ab illis, et mediis illis
ab objectis, juxta illud Arist. 2, de Anima
textu 33 : Priores potentiis actus et operatio­
nes secundum rationem sunt ; et adhuc his
priora sunt opposita sive objecta. Et ratio
est, nam cum potentia sit facta propter ac­
tum, et non e converso, talis debet esse spe­
cies potenliæ, qualem exigit actus : atque
ita non potentia debet esse mensura et spe­
cificativum actus, sed magis actus potentiæ.
Ergo potius voluntas constitnitur in genere
moris per ordinem ad suum actum ut habet
esse in hoc genere, quam actus per ordinem
ad ipsam. Tum etiam quia voluntas non
est principium morale nisi ut subest rationi
et legi : sed hoc habet medianto actu : ergo
potius ipsa specificatur in genere moris ab
illo quam e converso. Minor suadetur quia
ratio et lex non aliter attingit voluntatem,
nisi quatenus præscribit ei objectum circa
quod debet operari, vel non operari : non
enim leges feruntur immediate de potentiis,
sicut nec de habitibus, sed de objectis et ac­
tibus : ergo prius prædicta lex attingit ob­
jectum et actum, priusque illa constituit in
genere moris, quam intelligamus attingere
et moralem reddere voluntatem. Adde quod
cum potentia immanens sit potentia pas­
siva, non concurrit ad actum, nisi ut infor­
mata per objectum : unde etiamsi actus
consideretur ut procedit a potentia, ejus
specificatio non potest sumi ab ea secun­
dum se sumpta, sed mediante objecto, ut
magis explicabitur num. 63.
Denique probatur ultima pars anteceden­
tis : nam actus moralis non respicit legem
nisi mediante objecto : sicut ipsa lex non
aliter regulat actum nisi proponendo objec­
tum prosequendum vel fugiendum : et licet
dictet exercitium actus, totum hoc est in
ordine ad objectum, et per modum attingentiæ illius : ergo id ad quod actus directe
et immediate terminatur non est lex, sed
objectum propositum et dictatum a lege.
Deinde si moralitas proxime et formaLiter
specificaretiir a loge, omnis actus moralis
esset juxta legem et illi conformis : siqui­
dem omne quod specificatur adaequatur et
commonsuraturcumsuo specificativo : dan­
tur autem plures actus morales qui non
conformantur ; sed repugnant legi, uti sunt
omnes peccaminosi, ergo, etc.
Tertio arguitur pro assertione : idem actus
moralis secundum speciem v. g. furtum ratio,
respicit leges specifice distinctas, ut divi-

DE BONITATE ACTUUM HlMANORl M.

32

nam. naturalem, et humanam, quæ omnes
prohibent prædictum actum : ergo non
specificatur ab ipsis legibus. Patet conse­
quentia, quia res specificata non potest ha­
bere majorem unitatem, quam habet ejus
specificativum. Denique si actus moralis
directe et formaliter specificaretur a lege,
omnes qui respiciunt eandem legem sive
positivam, sive naturalem essent ejusdem
speciei : sicut quia juxta nostram senten­
tiam specificatur ab objecto, omnes qui ha­
bent idem formaliter objectum, collocantur
in eadem specie; cum autem hoc non sit
dicendum, neque etiam debet dici specifi­
cativum prædicti actus esse legem.
59.Sed objicies : etiam ci rea idem objectum
'lik possunt dari actus distincti specie in genere
moris : sicut furtum, et restitutio versantur
circa eandem rem alienam. Et actus ejus­
dem speciei possunt habere objecta distincta:
ut cum unus propter ludum omittit Sacrum,
et alius propter venationem, utriusque
actus est peccatum ejusdem speciei, etiam­
si objecta specie differant : ergo vel ratio
facta nihil convincit circa legem,vel probat
idem de objecto.
Respondetur negando antecedens, loE wr” quendo de unitate et distinctione objecti in
genere moris. Et ad probationes dicendum
est furtum et restitutionem habere objecta
formaliter distincta : quia res aliena ut au­
ferenda domino, quo pacto est objectum
furti, distinctum objectum morale est, ab
ea ut reddenda, prout est objectum resti­
tutionis. E contra vero ludus et venatio
quamvis in esse physico habeant objecta
distincta, et ipsi actus sint distincti ; in esse
moris habent objectum formaliler ejusdem
speciei : quia hujusmodi objectum solum
consistit in eo quod sit causa omittendi Sa­
crum, ad quam rationem materiale omnino
est quod sil venatio aut ludus, de quo plura
dicemus tract. 13, disput. 5.

§ II.
L 'f ·

ri

Triplex sententia opposita cum suis argu­
mentis, et eorum solutionibus.

CO.Contra dicta in assertione militant 1res
i Sept, sententiæ. Prima assignat pro moralitatis
Xuus’ specificativo naturam rationalem. Quæ sententia videtur Scoti Quodlib. 18, eam tenet
Vasquez, et ex parte Lorea citati dubio
præcedente, et ex neotericis quidam alii.
Probatur primo : quia moralitas nihil aliud

DISP.

est, quam habitudo actus ad regulas moris:
plura enim dicunt disconvenientiam ad na­
ergo proprius ejus terminus et specificatituram rationalem solum in esse physico,in
vum erunt predicts regulat; sed intereas
quibus proinde nulla est moralis malitia,
praecipua est natura rationalis igitur ab
ut error invincibilis,malum pmnæ.et simi­
hac debet moralitas specificari.
lia. Addequod si malitia moralis a prædicta
Respondetur antecedens non esso verum i ita
natura directo et formaliter specificaretur,
si inteliigatur de habitudine qmo directe et
non essset ei disconveniens ; sed potius con­
immediate terminetur ad regulas inorum :
formis : sicut quælibot res specificata con­
non enim moralitas formalis est lia» habi­
formatur cum suo specificativo, quod est
tudo : sed tendentia ad objectum ut subdi­
valde absurdum.
tum prodictis regulis : et ideo non regula»,
Ad secundam probationem respondetur,
sed objectum prouteis siibostdebetesseillius
aliud esse, an bonum morale sit bonum na­
specificativum. Admisso vero prædicto an­
turæ rationalis, sicut etiam bonitas physica
tecedente. negatur minor subsumpta : quia
volitionis et intellectionis est bonitas talis
regula moralitatis non est natura, sed ali­
naturæ : aliud an prædictum bonum in ra­
quid aliud, ut dicemus dubio sequenti.
tione boni moralis ab illa specificetur ; vel
Secundo probatur : species moralitalis Srri.·
per ordinem ad eam primario constituatur.
qua» sunt bonitas et malitia specificantur a
Primum concedimus : et nihil amplius con­
natura rationali : ergo etiam ipsa moralitas
vincit hæc probatio. Secundum vero nega­
»
sumpta in communi. Consequentia constat
mus : nam prius est quod actus moralis resex dictis num. 55 et 57. Et antecedens pro­
piciat objectum, ac proinde sit bonus
batur : tum quia bonitas moralis non est
moraliter, quam quod inteliigatur ut in
aliud nisi convenientia cum prædicta na­
ordine morali conveniens naturæ : et illud
turali malitia disconvenientia : convenien­
est ratio istius ; non e converso.Quare præ­
tia autem et disconvenientia specificantur
dicta convenientia ad naturam rationalem
ab eo respectu cujus dicuntur. Tum etiam,
potius consequitur bonitatem moralem,
quia bonum tantum dicitur dupliciter, vel
quam constituat. z\dde, quod cum dicitur
absolute sicut bonum quod est ipsa substan­
bonum moraleessebonum naturæ rationalis,
tia completa : vel respectu alicujus naturæ
hoc genitivum solum denotat subjectam
cui congruit : sed bonum morale non est
mediatum, et finem cui : ab his autem non
bonum absolute ut est per se notum : ergo
sumitur specificatio actus, séd a fine cujus
est bonum alicujus naturæ, et non alterius
i
gratia, qui coincidit cum objecto : alias di­
nisi rationalis : debet ergo ab ea specificari.
ceremus potentias, habitus, et omnes for­
Tum denique quia negari non potest actui
mas accidentales specificari a substantia,
morali aliquisrespectusad naturam rationa­
quia omnia sunt aliquid ejus ut subjecti, et
lem :qui si sit per modum convenientis erit
finis cui. Sed circa hæc videri possunt Nostri
bonitas ; et si per modum disconvenientis,
frapioi. Complu tenses in libris de Generat, disp. 4,
malitia : ergo utraque specificatur a præ­
num 68.
dicta natura.
62. Per quod patet ad tertiam probatio­
61. Respondetur negando antecedens Enern·
nem : quia ille respectus ad naturam (sive
tur.
argumenti : et etiam primæ probationis : lur·
i
sit transcendentalis sive prædicamentalis)
nam convenientia ad naturam rationalem
supponit actum constitutum in genere mo­
indifferens est ad bonum morale, et ad bo­
ris, bonumque aut malum per ordinem ad
num physicum talis naturæ : et ideo plura
s
objectum : et ideo licet concedatur prædicilli conveniunt,quæ non pertinent ad ordi­
'
tum respectum terminari immediate ad
nem moralem, sicut visio beatifica et alii
I
naturam rationalem, non propterea hæc
actus necessarii partis intellectivo» : simili­
erit specificativum moralitatis. Eo præserter actus fidei et actus scientia» eliciti prop­
tim quod talis respectus est quid transcen­
ter inanem gloriam sunt convenientes se­
dens per omne bonum tam physicum quam
cundum suas species naturæ rationali ; et
morale : sicut natura rationalis per utrumtamen nullam bonitatem moralem impor­
|
que est perfectibilis : atque ita nequit prætant, quia circumstantia inanis gloriæeam
!
dictus respectus specificare primario bonum
ex toto impedit, ul dicemus disp. 6, dub. 1,
morale,quod adhuc in ordine rationali
non ergo bonitas moralis consistit formali­
'
constituit peculiare genus a physico distincler in prædicta convenientia,quam vis illam
I
tum.
importet. Et idem est de disconvenientia :
Dices : quodlibet bonum consistit in adæplura
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.
I

DUB. IV.

33

quationo cum propria mensura : sed men-kepii«.
sura boni respective dicti est natura, cujus υίΙι1’ι“Γ·
est bonum : ergo ab hacspecificatur.Respon­
detur : transeat major : et etiam minor, si
inteliigatur de bono transcendentaii : hujus
enim mensura est subjectum quod perficit.
Negari tamen debet de bono morali : quia
sicut hoc est peculiare bonum, ita habet
peculiarem mensuram : quæ non est subjec­
tum, sed recta ratio, vel objectum ul commensuratum dictamini rationis, sive legi.
Secunda sententia asserit proprium spe­ 2 sen­
cificativum moralitatis esse voluntatem, ut tentia.
subjectam regulis morum. ItaZumel infra ZumeL
qua»sl. 71, art. 6, disput. 1, concias. 1,exis­ Hicard.
timans hanc sententiam cum nostra coinci- Argudere : et forte prout ab eo explicatur non mentum.
i
differunt. Favet Ricard, in 2, dist. 41,circa
secundum principale quæst. 4. Potestque
probari : nam actio secundum suum genus
specificatur a principio activo ; ergo actio
moralis specificari debet a principio activo
morali : sed hujusmodi principium est vo­
luntas,ut subordinata regulis morum : ergo
etc.Minor et utraque consequentia constant:
antecedens vero probatur : quia ab eo actio
specificatur,per quod diffinitur : sed diffini­
tur per suum principium : nihil enim aliud
est actio nisi egressus ab agente cum motu.
Ad
63.
hoc argumentum (omissis aliorum ReRp0I1.
solutionibus) respondetur, quod si nomine sio.
principii activi inteliigatur sola potentia,
antecedens est verum in actionibus tran­
seuntibus (et his congruit illa diffinitio
egressus ab agente etc.) non autem verificatur
in actionibus immanentibus, de quarum
genere sunt actus morales.Rationemdisparitatis possumus duplicem assignare.Prima
est,quod in transeuntibus actio non est finis
nec perfectio agentis : sed communicatio
et extensio formæ agentis est finis actionis :
et ita non principium ab actione, sed hæc
ab illo specificari debet. In immanentibus
vero potentia instituta est propter actum
tanquam propter suam perfectionem; actus .
autem neque est propter potentiam, nec
propter ejus communicationem : et ita dan­
tur aliquæ actiones immanentes quæ nihil
producunt, ut alibi ostendimus : unde non
actus specificari debet a potentiated poten­
tia ab actu. Et si petas quis sit proprius finis
actionis immanentis? Respondetur esse
unionem actualem et vitalem potentia» cum
objecto : ad hoc enim lotus ordo potentiarum
et actionum immanentium a natura desti­
natus est,ut potentia uniatur cum suo ob3

31

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

jeclo, et fiat quodam modo ipsum : vol per
informationem seu identitatem intentionalem, sicut fit potentia cognoscitiva : ve! per
conformitatem et affectum,sicut appetiliva.
Seconda ratio est quod potentiæ transeun­
tes sunt pure activa?, et seipsis determinata)
et complet.? in acta primo ad agendum :
potentia vero immanens est potentia pas­
siva, quæ non agit nisi mola, actuata et
determinata per objectum. Et quia quod
dat speciem est fi rma et actus, idcirco actio
transiensspecificari debet a potentia activa ;
actio vero immanens specifieari debet non
a potentia considerata secundum se, sed ab
objecto quod illam informat, et in actu
constituit. Hoc autem verum est etiamsi
talis actio sumatur in ratione actionis et
egressus etc.,si enim consideretur formalis­
sime ut est tendentia el unio vitalis, quod
est primarium et principale munus talis
actionis, sine controversia specificari debet
ab objecto,quod est terminus prædictæ tendentiæ : sicut passio et motus adhuc in
transeuntibus specificantur a termino, et
non a principio, de quo videri possunt
K
N. Complulenses in Logica disput. 16,
D.Tiwm.n. 12. Videatur etiam Angelicus Doctor, 1
part, quæst. 77, art. 3 et in hac 1, 2,
quæst. 1, art. 3, cujus verba adduximus
num. 56.
Vhiuia 64'
sententia assignat pro specisent. ficativo moralitatis legem, sive dictamen
Augej; rationis. In hanc inclinat Angestus in moHcrrcra. ralibus cap. 2 et 7, et ex Scotistis Herrera
'
dispul. 28, de Peccatis quæst. 2, ipseque
Scotus in 1, dist. 17, quæst. 2. Et videtur
favere D. Thom. locis in hoc et præcedenti
dubio citatis, ubi totum esse actus moralis
constituit in eo quod procedat ab ordine
rationis, et ei conformetur, vel non confor­
metur : ergo ipsa ratio erit proprium specificativum talis esse.
Sed quidquid sit de aliis, de mente Ang.
Doctoris satis constat ex dictis pro nostra
• assertione. Unde cum ait moralitatem con­
sistere in eo quod actio sit conformis vel
difformis rationi, non est sensus consistere
in ordine qui immediate et directe termi­
netur ad ipsam rationem et ab ea specificetur; sed in ordine ad objectum ut subest
Froba- rationi, et ei consonat vel dissonat. Deinde
,ur· probari potest hæcsententia:quia peccatum
in quantum malum morale diffinitur per
esse contra legem, nulla facta mentione ha­
bitudinis ad objectum : ergo non objectum
sed lex erit ejus specificativum.

Respondetur ex his quæ dicemus in tract.
■
de peccatis disput. 6, peccatum diffiniri por
esse contra legem, non quia lex sit ejus
spec i ficativum, proindeque terminus a pec­
cato directe et immediate inspectus ; sed
quia dicit tendentiam ad objectum contra­
rium legi : ex quo tendentia ipsa, in qua
malitia consistit, legi conlrariatur. Atque
ita tota contra rictas peccati ad legem, tota­
que ejus malitia desumitur et speci fica tur
immediate ab objecto.
Ultimo probatur quia tota differentia PrU
inter species moralitalis sumitur a lege : ita
ut invariata lege, etiamsi objectum varie­
tur, maneat eadem species, ut si quis contra
eandem legem justitiae furetur nummos, vel
furetur pallium : e contra vero lege mu­
tata, etiamsi objectum maneat idem, varia­
tur species moralitatis : ut qui vescitur car­
nibus stante lege prohibente, et continuat
hanc comestionem ablata tali lege : ergo
non objectum sed lex specificat et distinguit
moral i lates.
Respondetur negando antecedens : sæpenep»·
enim variatur moralitas actus manente lege 5W
secundum se eadem ; et e converso, ut vi­
dimus num. 58. Si tamen ad variationem
legis moralitas aliquando mutatur, ideo est
quia variatur etiam objectum in esse mo­
rali : quamvis in esse physico possit idem
manere, ut contingit in secundo casu argu­
menti. In primo vero objectum furti idem
est in esse morali, nempe res aliena aufe­
renda etc. tantumque est diversitas in ge­
nere physico. Sed hæc plene capi non pos­
sunt usque ad dubium 6, ubi examinabitur
an et quid sit moralitas in objectis.
DUBIUM V.
Quæ sit regula moralitalis?

Totus ordo moralis (ut sæpe diximus), Titoli
militat sub quadam regula, cui tam actusI
quam objecta unaquæquesuo modo subdun­
tur ; nec sine hac subjectione intelligi pos­
sunt pertinere ad genus morale. Et quamvis
utraque in bona et mala dividantur; una
tamen esse debet omnium regula : quippe
ex eadem mensura attenditur malitia rei,
per quam ejus bonitas regulatur : nam sicut
adæquatiocum regula constituit bonitatem;
!
ita defectus vel excessus ab ea constituit
malitiam, et sicut res est melior,quo magis
regulae conformatur ; sic est pejor, quanto
magis

DISP, I, DUB. V.

magis ab illa recedit. Quæ fuorit ergo per
se et directe regula bonitatis; indirecte erit
regula malitiæ : et ita una erit regula totius
ordinis moralis. Tria autem sunt de qui­
bus potest esse dubitatio : videlicet lex æterna in mente divina existons ; dictamen
practica» rationis, quo unusquisque judicat
quid sibi est faciendum, vel fugiendum : et
natura rationalis, cujus est illud dictamen.
Et quia prædicta regula alia est prima, et
alia proxima,debemus utramque assignare.
§ 1.

Assertio prima ex mente Angelici Docloris.
65. Sit prima conclusio. Prima regula
bonitatis moralis ac proinde totius generis
moris est sola lex aeterna in mente divina
existons : proxima vero est dictamen nostræ
rationis secundum quod praedictam legem
participat, et ei subordinatur. Utraque pars
assertionis est expressa D. Thom. infra
quæst. 71, art. 6, ubi sic ait : Regula volun­
tatis humante est duplex, una propinc/ua et
homogenea, scilicet ipsa humana ratio : alia
vero est prima regula, scilicet lex æterna,quæ
est quasi ratio Dei. Et q. 2 de Malo, art. 4,
sic habet: Bonum et malum in actibus huma­
nis consideratur secundum quod actus concor­
dat rationi informatæ lege divina, vel natu­
rali, vel per doctrinam, vel per infusionem.
Item q. 5 de Virtutibus, art. 2 : Bonum
(inquit) in actibus invenitur per hoc quod
pertingitur ad regulam humanorum actuum :
quæ quidem est una quasi homogenea et pro­
pria homini, alia autem est simpliciter prima
mensura transcendens, quæ est Deus. Idem
docet et magis explicat in præsenti quæst.
19, ari. 4, ibi : In omnibus causis ordinalis
effectus plus dependet a causa prima quam a
causa secunda : quia causa secunda non agit
nisi in virtute primæ causæ. Quod autem ratio
humana sit regula voluntatis humanat, ex
qua ejus bonitas mensuretur, habet ex lege
æterna, qux est ratio divina. Unde in Psal. 4,
dicitur: Mulli dicunt, quis ostendit nobis
bona ? signatum est super nos Lumen vultus
tui Domine: quasi diceret, Lumen rationis
quod in nobis est in tantum potest nobis osten­
dere bona, et nostram voluntatem regulare, in
quantum est lumen vultus tui, id est a vultu
tuo derivatum. Unde manifestum est quod
mullo magis dependet bonitas voluntatis hu­
manata lege æterna, quam a ratione humana :
et ubi deficit humana ratio, oportet ad ratio­

35

nem xlernam recurrere. Angelicum Doct.
sequuntur communiter ejus discipuli citato
art. 6, quæslionis. 71. Ubi Cajet. Medina,
Curiel, Alvarez disp. 130, Zumel disp. 1 et curicl.
disp. 10, Nosier Cornejo disput. 4, dub. 2, z^Sei.
Greg. Mart, et plures alii.
coroeim.
60.Probatur prima pars animadvertendo Mart
exD.Thom. infraquæsl.21, art. 1 ad2,quod
sicut ordo artificialis ejusque obliquitas et rersio
rectitudo attenduntur per comparationem
ad finem particularem, quem artifex inten-assert·
dit, ita ordo moralis consideratur per habi­
tudinem ad finem ultimum humanæ vitæ
qui se habet ad hominem in quantum agens
morale est, sicut finis particularis ad artifi­
cem in quantum artifex est. Unde tota rec­
titudo vel difformitas in ordine morali,
atque adeo tota bonitas vel malitia mensu­
rari debet secundum proportionem vel improportionem ad prædiclum finem : nec
censendum est hic et nunc morali ter bonum,
quod ex aliquo capite redditur fini ultimo
improportionatum ; quantumcumque cætcra ad bonitatem requisita in eo concur­
rant. Secundo nota, quod principium et finis
in qualibet linea mutuo sibi correspondent :
eo quod omne agens agit propter finem. Et
ideo non minus repugnat creaturam esse
sibi finem ultimum, aut primum se dirigens
in talem finem, quam esse sibi essendi pri­
mum principium. Indiget ergo a Deo in
prædiclum finem dirigi : sicut indiget ab eo ’
in esse produci. Ex quo fit, quod sicut prima
idea per quam res in esse producuntur non
potest alibi quam in Deo existere, sic nec
prima regula per quam ad finem ultimum
ordinantur.Hæc est autem lex æterna quam
D. Thom. infra quæst. 91, art. 1, sic descri­
bit : Est ratio gubernationis rerum in Deo
sicut in Principe universitatis existens.
Ex his facile probatur prima pars asser­
tionis in hunc modum. Moralitas in actibus
humanis attenditur per ordinem et direc­
tionem ad ultimum finem humanæ vitæ :
ergo illa erit prima regula moralitalis, quæ
fuerit prima ratio hujus ordinis. Sed hæc
non potest esse alia, quam ratio existens in
Deo, quæ dicitur ejus lexæterna : sicut nec
alius quam ipse Deus potest esse primum
dirigens in prædiclum finem : ergo etc.
Confirmatur, nam prima regula debet
esse a se indefectibilis in dirigendo, et regu­
lando, sicut primum principium est indefectibile in operando : sed nulla creatura
potest habere ex se indefectibililatem in
ordine morali, sicut nulla potest esse per se

30

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

impeccabilis : ergo prima regula hujus
ordinis non potest esse aliquid creatum :
erit igitur ipsa ratio directionis existons in
mentedivina.quam Legem sternam dicimus.
Aniiiud- 67. Deinde ut probetur secunda pars,
nota quod cum Deus omnes creaturas diri­
pe gal in finem accommodate ad suas naturas,
omnibus indidit virtutem proportionatam,
per quam, unaquæque suo modo, ad ulti­
mum finem tendat. Creaturis quidem irra­
tionalibus quia expertes sunt libertatis,
dedit inclinationem totaliter ad unum de­
terminatam, quam sicut non sequi non
subest earum potestati, ita neque egent alia
regula aut directione ; sed prædicta inclina­
tio est eis sufficiens directio, et regula pro- j
xima tendendi ad finem : eslque voluti
impressio et participatio legis æternæ, ra­
tione cujus hujusmodi creaturæ prædiclæ
legi subduntur, ut docet D. Thom. infra
quæst. 93, art. 5 et 6. Pro creaturis vero
rationalibus, quarum dominio subest sequi
vel non sequi naturalem inclinationem,
opus fuit speciali directionis modo quæ est
directio moralis, ratione cujus salva liber­
tate participent legem æternam, et ei sub­
jiciantur. Hæc autem moralis directio non
aliter fit, quam medio dictamine rationis :
quo ita determinantur homini quæ secun­
dum legem æternam agenda vel fugienda
sunt, ut non tollat ejus libertatem ; sed pos- |
sit prædiclam denominationem sequi, et
■Eccie- non sequi. Unde dicitur Ecclesiastici 15:
sôasL 5. //eus ab initio constituit hominem, et reliquit
illum in manu consilii sui, adjecit mandata
elprrccpta : si volueris mandata servare,con­
servabunt le, etc.
Argum.
fiuo sequens conficitur argumentum.
’(Mrtp
Csl Proxima r<?gula moralitatis, quæ in
asseri, virtute primæ et tanquam ejus participatio
dirigit immediate actus morales: seu per
quam ipsa aeterna lex et prima regula ho­
mini ut sequenda proponitur, intimatur et
manifestatur : sed hoc fit per dictamen
rationis : ergo in eo consistit prædicta regula
proxima.
conlr.u.
Confirmatur, nam eo ipso quod ali­
quid sit juxta dictamen rationis, conforma­
tur legi æternæ, et est bonum moraliter; e
contra vero quidquid est contra hoc dicta­
men dissonat eo ipso prædiclæ legi, et est
moraliter malum : ergo habet totum quod
requiritur ut sit proxima regula moralitatis,
et ut per illud humo immediate dirigatur in
genere moris. Videatur D. Thom. infra
quæst. 91, art. 2.

Dices: naturalis ratio non dictat, nisi
quæ sunt de lege naturæ : atqui dantur pia­
res actus morales, qui non spectant ad legem
naturæ,sed ad positivam divinam vel huma­
nam :ergo prædicta ratio non est sufficiens
regula proxima moralitatis. Respondeturroemdistinguendo majorem : non dictat directe ,ur'
et primario, transeat : non dictat secunda­
rio et ex consequenti, negandum est. Nam
cum ratio et lex naturalis dictet parendum
esse cuilibet legitime praecipienti, eo ipso
quod quaelibet alia lex sive humana sive
divina aliquid præcipiat vel prohibeat, ipsa
naturalis ratio consequenter dictat, esse
faciendum vel fugiendum.
Adde ad dictamen rationis quod est regula
moralitatis, non pertinere sola praecepta
legis naturalis, sed etiam cujuscumque alte­
rius sufficienter promulgate, sive sit hu­
mana, sive divina : quia in qualibet parti­
cipatur lex æterna, in cujus virtute et non
aliter habent vim praecipiendi et prohi­
bendi, ut tradit Ang. Doct. citata quæst. 93,
art. 3. Et ideo loco citato ex quæst. 2 de
Malo, non utcumque dixit rationem esse
regulam moralitatis, sed ut informatam lege
divina vel naturaliter, vel per doctrinam,
vel per infusionem, ut ita omnes leges com­
prehenderet.
69. Sed ut hæc melius intelligantur, ob-Obserw·
serva adhuc dictamen rationis practicæ 110
posse sumi dupliciter; vel ut præcise est ac­
tus synderesis dictans incommuni quid sit
faciendum vel fugiendum : vel ut est actus
prudentiæ dictans in particulari hic et nunc
omnibus inspectis, quid oporteat facere vel
non facere. Quamvis ergo primum dicta­
men præsuppositive requiratur ad dirigen­
dum actum moralem, non tamen sufficit,
nisi adsit secundum. Quia cum directio
actus maxime dependeat ex circumstantiis
cum quibus a parte rei fit, et quæ ipsum de
bono in malum, vel e converso solent sæpe
mutare, debet ejus regula omnes prædictas
'
circumstantias attendere : quod pertinet ad
prudentiam. Et ideo D. Thom. citalo loco d.Thom.
de Virtut. postquam dixit regulam proxi­
mam humani actus esse rectam rationem,
addit : Ad rationem autem rectam attingit
homo per prudentiam, qux est recta ratio agibilium, ut Philos, dicit in 6 Ethic. Et in 3, Arise
dist. 33, quæst. 2, art. 5 ad 1 sic ait : Duplex
est scientia, una in universali: et hæc qui­
dem facit ad virtutem; vel parum, si sit de
operibus virtutis, vel nihil, si sit de aliis qu:c
. ad virtutem non pertinent. Alia est directiva

DISP. I, DDB. V.

•

Iiitcrr?
ptlo.

do.

in particulari operatione, quam corrumpit
delectatio faciens ignorantiam electionis : et
fure scientia multum facit ad virtutem : imo
sine hac non est virtus, neque luge sine virtute:
et hrc pertinet ad prudentiam. EI ratio, ut
tetigimus, est, quia cum operationes mora­
les sint in singularibus, otex singularibus
circumstantiis dependeant, cognitio univer­
salis, etiamsi sit practica, nequit in eas
influere, aut illas regulare, nisi ut appli­
cata ad hic et nunc per cognitionem parti­
cularem, quæ inspectis omnibus judicat de
existentia talium operationum : quod est
munus prudentiæ. Nam quemadmodum in
speculativis principia universalia, etiamsi
sint vera et necessaria, non influunt veram
et necessariam conclusionem nisi applicata
secundum legitimam formam per rectam
illationem, cujus dispositio pertinet ad
Dialecticam : ita universalia principia ra­
tionis practical, do quibus judicat syndere­
sis, non causant bonitatem operationis, nec
ipsam operationem dirigunt, nisi per pru­
dentis judicium attendentis quæ hic et nunc
occurrunt, ad talem operationem determi­
nentur et applicentur. Et ideo Philos. 2,
Ethic, diffinit virtutem moralem, quod sit
habitus electivus in mediocritate consistens,
prout sapiens determinaverit . Sapientem
vero appellat prudentem ut explicat D. Th.
Led. 7. Et ita vertit Argyropolus ut diffinierit ipse prudens. Quamvis autem hoc
prudentiæ dictamen sit proxima moralita­
tis regula, et ut actus sit bonus debeat ei
conformari : tamen ut sit malus sufficit
quod discordet a dictamine synderesis.
Tum quia malum ex quocumque defectu.
Tum etiam quia cum prudentia judicium
synderesis supponat, eo ipso quod aliquid
ab hocjudicio discordet, non potest pruden­
tiæ conformari.
"θ'
ver0 *n(Il“ras an prædiclum dicta—
men habeat rationem legis, ita ut munus
regulandi exerceat non pure enuntiando
quod faciendum vel fugiendum est, sed
praecipiendo aut prohibendo?
Respondetur affirmative. Nam ut constat
exD. Thom. locis citatis, hujusmodi dicta­
men exercet munus regulæ moralis in vir­
tute legis æternæ : et nihil aliud est nisi
participatio ejus et applicatio ad ea quæ
regulantur. Tum etiam, nam eo ipso quod
aliquis libere operetur, tenetur ex vi illius
dictaminis ordinare suum actum ad finem
consonum rationi : quem si non ordinet,
eo ipso peccat, et facit contra legem : atque

hinc sumitur ratio repugnantia actus indif­
ferentis in individuo ut disp. 7 dicemus :
ergo prædictum dictamen habet vim legis.
Confirmatur, quia in quolibet actu maloconflrrn.
datur privatio rectitudinis, ac proinde carentia formæ debitæ ex aliqua lege, quæ sioac.
forma si adesset, redderet actum bonum :
ergo sicut omnis actus malus habet esse
contra legem praecipientem rectitudinem,
sic omnis bonus habet esse juxta illam : ac
proinde uterque dirigitur per legem. De
lioc lamen redibit sermo in tract, de pecca­
tis disp. 7, dub 1, ubi probabimus omne
peccatum ideo esse tale quia est contra ali­
quam legem. Nam cum eadem sit mensura
cui actus bonus adaequatur, et malus contrariatur, optime infertur si omnis malus
ideo est malus, quia est contra legem;
omnem bonum ideo esse bonum quia est
juxta legem, atque adeo utriusque regulam
et mensuram esse legem.

§ n.

Alia assertio pro dubii absolutione.
71. Dicendum est secundo naturam ratio- Pmbaiur
nalem sumptam secundum se ut antecedit
dictamen rationis non esse formaliter regu­
lam moralitatis, quamvis sit quodammodo
regula radicalis. Hæc secunda pars facile
suadetur : nam cum prædicta natura sit
radix Luminis rationis, et hujus dictamen
illi debeatur, oportet ut cujus dictamen for­
maliter est regula, illa sit regula radicalis.
Tum etiam, quia utdub. sequenti dicemus,
ex inclinationenaturæ rationalis ad bonum
venatur aliquo modo moralitas fundamen­
talis in objectis. Diximus esse regulam radicalem quodammodo : quia inclinatio na­
turæ humanæ non ita se extendit sicut
dictamen rationis .· quod prout informatur
lege divina extendit se ad actus ordinis supernaturalis, ad quos prædicta inclinatio
(saltem directe) non attingit. Et ideo adhuc
per modum regulæ radicalis talis natura
non est ita universalis et adaequata, sicut
dictamen rationis in ratione regulæ for­
malis.
Prima vero pars est fere omnium quos1·1’™1'·*·
adduximus conclusione præcedenti : et col­
ligitur non obscure ex D. Thom. qui cum
toties assignaverit pro regula humanorum
actuum dictamen rationis, ut vidimus num.
71, vix aliquando meminit naturæ; cum
tamen si hæc esset formalis regula, potius

38

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

ad illam, utpote nobiliorem et priorem, I moralis, nec posse per respectum ad illam,
quam ad praedictam dietamen debuisset re­
quid sit bonum, aut quid malum morale
currere. Probatur ratione. Regula formalis
sufficienter venari.
moralitatis debet regulare et determinare
modo morali, hoc est proponendo, præci§ III.
-j
piendo, etc. sed natura rationalis ut ante­
cedit dietamen rationis non hoc modo con­
Qu.v obstent ductrin.v tradiLv, et quomodo
currit, sed inclinando per modum naturæ :
diluantur.
ergo, etc.
uwToto- '·-■ Deinde si natura rationalis esset fornU,r malis regula moralitatis, omne id esset mo73. Contra ea qua? stabilivimus sentiunt 0|<ρ»>
raliter bonum, ad quod tendit ejus inclina­
Scotusquulib. 18, Vasquez in præsenti dis-UsfiI·
tio; et omne id morali ter malum, quod est
put. 73, et disput. 95 et 97, Salas disp. 1,
contra talem inclinationem : sed hoc appa­
sect. 2, Suar. disp. 2, sect. 2, et alii, qui yisq
ret falsum : ergo, etc. Minor probatur : tum
primam regulam moralitatis ex ordine ad
quia inclinatio natura? rationalis non est
quem sive actus sive objectu habent esse
solum ad bonum morale, sed etiam ad bo­
bona vel mala, assignant ipsam naturam
num physicum ordinis rationalis; nec so­
rationalem ut antecedit dietamen rationis
lum contra illam est malum morale, sed
et quamcumque legem. Quæ sententia pro­
etiam aliquod malum physicum : sicut ipsa
bari potest primo argumento Scoti : quia Argum,
natura etiam ut rationalis est potest in utro­
omne judicium supponit aliquam mensuque ordine tam morali quam physico per­
ram in qua certitudo ejus fundetur : ergo
fici, et pati imperfectionem : ergo quod
ut judicium et dietamen nostræ rationis di­
aliquid sit bonum vel malum morale non
rigens moralem actum sit certum et firmum,
potest sufficienter venari ex convenientia
debet fundari in aliquo alio quod sit regula
aut disconvenientia cum prædicta inclinasuæ certitudinis : non estautem in quo fun­
lione.Tum etiam quia error invincibilis est
detur, nisi natura rationalis et ejus incli­
contra inclinationem natura? rationalis ad
natio : igitur hæc debet assignari ut potis­
verum; actus vero scientia? elicitus propter
sima regula tam illius judicii quam actus
inanem gloriam conformatur secundum
moralis circa quem versatur.
suam speciem illi inclinationi : et tamen
Confirmatur : veritas cujuslibet judicii confira
nec in primo ex his actibus est formaliler
sumitur ex veritate rei judicatae, et ab illa
malitia moralis, nec in secundo moralis
mensuratur, atque ideo est verum, quia res
bonitas ut inferius patebit. Tum denique
de qua judicat ita se habet : non e converso :
nam inclinatio naturæ rationalis maxime
unde in postprædicamentis ait Philos, ab
est ad conservandum proprium esse et pro­
eo quod res est, vel non est propositionem
priam hominis vitam : et nihilominus talis
dici veram vel falsam : ergo dietamen ra­
conservatio non semper esset bona morationis judicans de convenientia aut discon­
liter : ut cum lex divina præcipit pro bono
venientia alicujus objecti potius regulatur
supernatural! vitam temporalem contem­
ab eis, quam sit earum regula et mensura.
nere. Idemque est de quocumque bono de­
Quærenda igitur est alia regula, quæ non
terminato ad quod natura inclinat, quia
potest esse nisi natura rationalis.
nisi lege reguletur non est omnino deter­
Respondetur ad argumentum concedendo
minatum ad bonitatem moralem, sed po­
antecedens, si loquamur de judicio creato, argam.
test male fieri : ergo, etc.
quod eo ipso non est prima regula suæ cer­
t’uiinr- Confirmatur, nam ex eo quod dietamen
titudinis : et concedimus etiam primum
”«’· prudentia? est formalis regula moralitatis,
consequens : sed negatur minor subsumpta :
quidquid consonat huic dictamini, in omni
nam id in quo certitudo illius judicii in ra­
eventu est moraliter bonum ; et quidquid
tione judicii practici fundatur, non est
ei dissonat est moraliter malum : ergo cum
natura rationalis creata : hæc enim ut vidi­
inclinationi natura? rationalis non tantum
mus, non potest sufficienter determinare
consonet et dissonet bonum et malum
prædictum judicium ad genus moris, nec
morale, sed etiam aliquod bonum et malum
fundare ejus certitudinem in hoc genere :
dumtaxat physicum, ut constat in exemplis
sed est ipsa æterna et increata Dei lex a qua
adductis, fit praedictam inclinationem ne­
tanquam a prima regula ordinis moralis
quaquam esse formalem regulam ordinis
accipit sufficientem certitudinem, ut in vir­
tute

DISP. I, DDB. V.

tuto ejus possit proxime regulare actus hu­
manos, et ud ultimum finem dirigere.
Ad
Ad confirmationem respondetur ex D.
ci-eflr. ψ)ιυηι (|u;C{jt i de virtutibus art. 13, an­
tecedens esse verum loquendo de judicio
speculativo, quod mensuratur a ro specu­
lata : non vero de judicio practico et opera­
tive; quia hoc potius est mensura rei operalæ,etcujuslibclcertitudinis in illa reperta.
Secundo respondet idem I). Thorn, infra q.
91, art. 3 ad 2, ibi : Dicendum quod ratio
humana secundum se non est regula rerum,
sed principia ei naturaliter indita sunt regula:
tpntdam generales, et mens uræ omnium eo­
rum, ι/ιι.τ sunt per hominem agenda.
Au- 3. 7-1.Secundo probatur, nam plura sunt quæ
antequam lege praecipiantur, vel prohi­
beantur, inlelligimus esse bona vel mala ex
sola habitudine convenientiae vel disconvenientiæ ad naturam rationalem : ergo
illorum bonitas vel malitia non dependet a
lege, sed regulatur immediate per prædictam naturam. Consequentia liquet. Antece­
dens vero probatur in his quæ praecipiun­
tur vel prohibentur lege naturæ : prius
enim est, quod amor Dei sit bonus, quam
quod lege praecipiatur; nam ideo præcipitur quia est bonus : et similiter odium
oppositum idcirco prohibetur, quia est ma­
lum.
Condnn. Et confirmatur, quia etiamsi Deus non
praecepisset amorem sui, nec prohibuisset
odium, ille esset actus bonus et laude di­
gnus ; hoc autem malum et vituperabile,
quis hoc neget? ergo nec unius bonitas, nec
alterius malitia dependeta lege. Ad hoc ar­
gumentum cum sua confirmatione non po­
test plene constare usque ad tract, de pec­
catis, ubi disp. 7 ostendemus nullum
actum esse formaliter bonum, aut formaliter malum nisi per ordinem ad aliquam
legem, vel naturalem, vel positivam, ab­
solutam, vel conditionalem, etc. Si quæ au­
tem bonilasaut malitia in aliquibus actibus
ante praedictam legem invenitur, tantum
est fundamentalis, ut ibi explicabitur. Vide
inf. a num. 77, qualiter etiam actus consilii
cadat sub lege.
3ar.
Tertio arguit Salas : Si homo non habe­
am. ret superiorem, vel ab eo non gubernaretur
* ' per legem, adhuc esset agens morale, et
operaretur bene dando eleemosynam; male
autem furando, aut mentiendo : sed tunc
sola natura rationalis esset regula talis bo­
nitatis et malitiæ : ergo etiam modo id
habet. Patet consequentia, nam sicut essen­

39

tia moralitatis eadem est nunc, ac tunc
esset, ita habere debet eandem mensuram.
Confirmatur; nam in Deo dantur actus (•«•norm,
moraliter boni bonitate misericordiæ, justitiæ, etc. sed respectu Dei nulla datur lex,
ut docet D. Thom. infra quæst. 93, art. 4
ad 2; ergo bonitas moralis non dependet a
lege.
75. Respondetur casum argumenti des- Ad 3
truere seipsum. Nam quemadmodum si arg·
homo non haberet principium efficiens;
vel non esset, vel esset ens a se et primum
principium : ita nisi haberet superiorem a
quo gubernaretur, et in finem ultimum di­
rigeretur, vel nullo modo tenderet in prae­
dictum finem, atque adeo nec bene nec
male moraliter operaretur juxta dicta n.
72, vel esset ipse finis ultimus, prima lex et
prima regula operandi, ac proinde non
creatura, sed Deus : oh idque de ejus ope­
rationibus, quod attinet ad moralitatem et
ejus regulam, eodem modo philosophan­
dum esset, sicut dicemus de divinis in solu­
tione confirmationis.
Si vero fingas manere creaturam, et nul­
lam sibi a Deo esse impositam legem. Con­
sequenter dicendum est tunc hominem non
operaturum formaliter ut agens morale,
atque adeo nec bene nec male in hoc ge­
nere. Quia cum neque ipse esset prima re­
gula et primum determinans in ordine
morali (hoc enim implicat, sicut creaturam
esse primum principium et impeccabilem
ex se) neque ab alio determinaretur ad
agendum modo morali, neque esset qui ejus
actus ad finem ultimum dirigeret, ex nullo
capite proveniret illis moralitas et multo
minus ab ipsa natura rationali, cujus in­
fluxus, seclusa subjectione ad legem, non
est moralis, sed physicus. Quare sicut omnia
principia a quibus actus hominis in illa hypothesi deponderent, essent dumtaxat prin­
cipia physica, et quæ natura ut physica tri­
buisset, sic tota illorum perfectio vel im­
perfectio pertineret formaliter ad ordinem
physicum, et in eo sisteret. Vide dicta a
num. 3. Diximus formaliter, cpiia non nega­
mus plures actus et objecta ex se ante om­
nem legem esse moraliter bona vel mala
fundamentaliter, ut magis explicabitur dub.
sequenti.
76. Et si urgeas elargitioncm eleemosynæ Replica,
in illo casu esse dignam laude, et furtum Solulio·
vituperio, quæ sunt passiones moralitatis.
Respondetur negando antecedens proprie
loquendo : quia vituperium et laus rigorose

40

' » ·?

J

. I
Γ<
;
:
r i

i.

3

i4

•t

r ·

E’
I

1

It I. N

I
I
•l ·.* i

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

sumpta debent provenire a ratione appro­
bante vel reprobante : tum autem ratio
humana neque approbaret eleemosynam,
nec reprobarei furtum : quia neque ipsa
esset prima regula approbationis el repro­
bationis, neque esset quoad nos alia regula
prior in cujus virtute talis approbatio vel
reprobatio fieret. Sed sicut modo ratio non
approbat nec reprobat actus indifferentes
secundum se, nec actus ex genere suo malos
ut furtumvel mendacium, factos ex ignoran­
tia invincibili legis prohibentis, nec ipsa ra­
tio aut natura rationalis habet se formaliler
ut regula moralis respectu illorum, sed ut
principium dumtaxat physicum ; ita esset
de omnibus aliis actibus casu quo non da­
retur aliqua prima lex in cujus virtute dictamen rationis tanquam regula proxima
approbaret illos, vel prohiberet.
xd
Ad confirmationem, concessa majori ne'-’nflm. gatur mjnor . Qam etsi peQ nulla sit lex
imposita ab alio : ejus ratio est perfectis­
sima lexel regula dirigens divinam volun­
tatem circa productionem et gubernatio­
nem creaturarum .· et juxta præceptum hujus
legis determinantur et regulantur omnes
actus Dei liberi. Ob idque tom. 2, tract, de
prædestinat. disput. 2, dub. 2, staluimus
dari in Deo formaliler actum imperii, non
solum politici, quo imperat creaturis, sed
etiam monastici, quo suam movet volunta­
tem, eique praeli.e intimat, quid sit ab ea
agendum et volendum, juxta conceptum
divinæ rationis. Quod qualiter intelligi de­
beat ut nullam ponat in Deo imperfectio­
nem, ibidem explicuimus præsertim num.
92. Et numero 99 diximus quomodo Ange­
licus Doct. loco in hac confirmatione citato
non negat absolute Deo legem respectu
divinæ voluntatis, sed solam subjectionem
formalem ad talem legem : eo quod hujus­
modi subjectio petit distinctionem realem,
et est involuta imperfectionibus, Divina au­
tem voluntas est ipsa lex. (Quæ est ratio
assignata a D. Thom.) Cum hoc tamen stat,
quod sicut absque aliqua imperfectione ratio
et voluntas in Deovirtualiterdislinguuntur,
ita sine imperfectione voluntas virtualiter
subjicitur rationi, el peream regulatur.
ültim.
77. Denique probatur prædicta sententia :
*rg. quia de facto reperiuntur plures actus boni
moraliter, qui non cadunt sub obligatione
alicujus legis, ut sunt actus consilii el super­
erogationis : ergo in his regula moralitatis
non est lex.
Confirmatur : si regula esset lex, omnis

actus adimplôtivus legis esset bonus niora-G^
liter, sicut omnis trangressivus est malus.
Sed multoties lex adimpletur per actum
nullam habentem moralem bonitatem : ut
si quis audiat Sacrum propter inanem glo­
riam, adimplet præceplum, et nullam habet
bonitatem in illo actu, quia circumstantia
pravi finis eam ex toto impedit, orgo, etc.
Respondetur distinguendo antecedens : «
actus consilii non cadunt sub obligatione le- ”*ω
gis, quantum ad exercitium, concedimus :
quantum ad specificationem boni, negan­
dum est, vel (quod in idem redit) non ca­
dunt sub obligatione absolute, transeat :
non cadunt ex suppositione quod fiant, ne­
gamus. Et neganda est absolute consequen­
tia. Etenim quamvis nulla detur lex quæûw ...
absolute praecipiat opera consilii et supere-J"'^*
rogationis, et propterea omittens absolute 1$
illa non peccet; datur tamen lexpræcipienscS’
ut eo ipso quod homo libere operetur, sive
ex pra?cepto, sive ex consilio, apponat finem
honestum suæ operationi, et omnes cir­
cumstantias, quas recta ratio juxta exigen­
tiam materiæ destinaverit : et propterea
quandocnmque homo operatur absque prae­
dicto fine et circumstantiis, peccat contra
talem legem. V. g. non est lex quæ absolute
praecipiat quotidie celebrare, et ideo est
opus supererogationis : tamen ex supposi­
tione quod sacerdos celebrare velit, lex re­
ligionis praecipit (saltem ut conjuncta legi
prudentiae, vel alicujus alterius virtutis) ut
non apponat finem indebitum, ut sumat
vestes sacerdotales, adhibeat lumina, etc.
quorum quolibet deficiente, actus ille red­
ditur inordinatus et peccaminosus contra
prædictam legem, et sic de aliis. Ad confir­
mationem dicemus disp. 6, dub. 1, in solu­
tione ad secundum argumentum.
78. Nec referi si objicias actum consilii ab- Bepiio.
solute et secundum se totum esse moralem,
etiam quantum ad exercitium : ergo vel
debet absolute et secundum se totum ca­
dere sub lege ; vel non erit hæc moralitatis regula.
Respondetur negando consequentiam : Eliditor,
stat enim, quamvis regula moralitatis sit
sola lex, actum absolute esse moralem ; et
non absolute, sed ex suppositione cadere
sub lege. Et ratio est, quia esse tale ex
suppositione quandoque reddit locutionem
diminutam , et distinguitur ab esse tal
absolute : quandoque non. Tunc auter.
distinguetur, quando suppositio est per
accidens : quo pacto dicimus Deum necessitari

DISP. I, DUB. V.

situri ad salvandum l’etrnm prædestinaluni, non nisi ex suppositione suæ prædoslinalionis, quia talis suppositio non est per
se respectu divina· voluntatis : potuit enim
æque velle oppositum : et sic praedicta ne­
cessitas, absolute non est necessitas, sed ex
suppositione dumtaxat. Tunc vero osse ex
suppositione non distinguitur ab esse abso­
lute, quando suppositio est per se : quia
talis suppositio transit in naturam rei, el
ita non obest locutioni absolute : unde licet
hoc vivens v. g. Petrus non esset homo,
nisi ex suppositione quod sit animal, abso­
lute tamen dicitur homo, quia praedicta
suppositio est omnino per se respectu Pe­
tri. Ad rem igitur, actus consilii non dici­
tur cadere sub lege absolute sed ex supposi­
tione quod existât, quia hæc suppositio est
per accidens respectu legis, quæ posset nulla
suppositione facta, illum praecipere vel
prohibere. Atrcspectu moralitatis lalissuppositio est per se, transitque in naturam
rei : quia nisi supponatur actum esse, et
esse aliquo modo præceptum vel prohibi­
tum, non potest intelligi quod sit moralis.
Atque ita stat prædictum actum non esse
moralem nisi in quantum cadit sub lege,
ct esse moralem absolute; licet sub lege
non cadat absolute, sed tantum ex suppo­
sitione.
79. Cum vero dicitur totum illum actum
wso. esse moralem, potest etiam dupliciter in­
telligi. Vel quia nihil est in eo quod non
subjaceat huic denominationi : et hoc non
inficiamur. Vel quia quidquid in eo est,
habet illam ex se pro quocumque signo : et
hoc negandum est. Pro quo nota, quod si­
cut in generatione compositi substantialis
v. g. animalis, prius virtualiter producitur
gradus communis corporis, quam gradus
magis particularis, puta viventis, et gradus
viventis, quam gradus sensitivi, ac sic de
reliquis (ut satis acute explicant Nostri
Complu tensos lib. 1 de Generat, disput. 2 a
num. 112), ita voluntas eliciens actum con­
silii prius virtualiter attingit in illo gra­
dum communem actus liberi pro quo gradu
nulla extat lex, quam gradus magis parti­
culares qui substant legi : daturque proinde
quoddam signum rationis, in quo voluntas
intelligitur in actu secundo operans hu­
mano modo in communi, sine eo quod pro
eodem signo intelligamus operari moraliter. Ac proinde primus ille gradus actus
liberi, quantum est ex vi illius prioris ma­
net extra genus moris. Ubi vero intelligi-

41

mus voluntatem in illo primo signo ope­
rantem in communi et elicientem primum
gradum operationis, intelligitur advenire
lex praecipiens quod talis operatio sit recta :
atque adeo quod prædicto gradui communi,
qui ad legem supponitur, adhibeatur debita
materia, congruus finis, et omnes circumstantiæ quæ juxta exigentiam materiæ, et
prudentis determinationem ad bonitatem
requiruntur. Et quia per subjectionem ad
hanc legem, et non antea voluntas consti­
tuitur agens morale, et actus ejus in ratione
moralis, ideo gradus ille communis actus
liberi antecedens praedictam legem relin­
quitur in illo primo signo extra genus mo­
ris : tantumque potest dici moralis deno­
minative in signo sequenti, a snpervenientibus fine, circumstantiis, et cæteris quæ lex
praescribit.
80. Quod dicimus de gradu communi
prædictæ operationis, intelligendum est
proportione servata, de quocumque alio
magis particulari, ut antecedit propriam
rectitudinem vel deformitatem. Unde sicut
in casu posito homo non tenetur absolute
operari, et ex suppositione quod operetur,
tenetur adhibere in communi rectitudinem :
ita adhuc supposito quod operetur, non te­
netur elicere determinate actum hujus vel
illius virtutis ; si tamen velit operari in
materia Religionis v. g. tenetur adhibere
rectitudinem talis materiæ, ac proinde eli­
cere actum Religionis, el non irreligiosita­
tis vel superstitionis, quæ circa eandem
materiam versantur. Quapropter licet in
prædicto actu gradus correspondons mate­
riæ ut communi tam Religioni quam irre­
ligiositati, aut superstitioni non cadat sub
lege, et ideo pro suo signo non sit moralis ;
illo tamen supposito, determinatio ejus per
prædictas differentias utrumque habet :
tenetur enim operans lege Religionis, sup­
posito quod in materia ejus operetur, de­
terminare suum actum per rectitudinem
religionis, et excludere ab eo inordinatio­
nem vitii contrarii.
Hoc eodem proportionali modo philoso­
phandum est de qualibet circumstantia
conferente speciem moralitatis : prius enim
intelligitur lex præcipiens in materia illius
circumstantiae supposita ejus attingentia,
quam actio intelligatur bona vel mala in
prædicta materia. Pro circumstantiis vero
quæ solum augent invariata specie, non
requiritur specialis lex, sed reducuntur ad
illam quæ datur de ipsa specie : quia cum

42

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

tales circumstantia? omnino sint ejusdem
line®, et quodam nw^is ipsius speciei, suf­
ficit quod species ex vi conformitatis ad
propriam legem sit bona moraiiter, ut ipsæ
ad praedictum genus pertineant, vel ut
quodam magis conformitatis cum eadem
lege.
Aiu
Urgebis, si tota moralitas et tota bonitas
π·;!ιο. actus de quo loquimur supponit legem, ut
cadit sub præcepto ; ergo nihil ejus cadit
dumtaxat sub consilio. Hoc autem mani­
feste est falsum : quia consilium vere est
de praedicto actu ut bono, ac proinde ut
morali.
Eiidtar. 81. Respondetur negando consequen­
tiam : nam eadem bonitas quæ cadit sub
lege, cadit etiam sub consilio : cum hac
differentia, quod sub consilio cadit abso­
lute, nulla facta suppositione, consulitur
enim nobis quod operemur bene absolute,
et non solum ex suppositione quod velimus
operari : sub lege vero cadit dumtaxat ex
prædicta suppositione, ei ideo ei qui non
operatur, lex nihil prædpiU Potestque ali­
ter etiam explicari : nam consilium ita est
per se primo de bonitate actus, ut ex con­
sequenti et secundario consulat exercitium
et gradum illum communem, quem dixi­
mus supponi ad genus moris, quatenus sine
tali gradu nulla erit bonitas. Lex autem
de qua loquimur ita praecipit bonitatem
actus, ut nullo modo adhuc secundario
extendat se ad prædictum gradum. Et ideo
qui prætermittit hunc gradum etiamsi eo
ipso prætermitlere debeat bonitatem, nullo
modo facit contra legem : facit autem con­
tra consilium qui prætermittit bonitatem,
etiam prætermisso tali gradu. Et hoc suffi­
cit ut talis actus absolute non cadat sub
lege, nec dicatur absolute actus praeceptus,
et dicatur absolute actus consilii.

DUBIUM VI.
Utrum in objectis sit aliqua moralitas qux
dici solet objectiva : et m quo consistat ?
Hoc dubium movemus ut appendicem
disputationis, sine quo incompleta mane­
ret : quia nec moralitatis formalis natura,
nec ejus specificatio et distinctio possunt
sufficienter deprehendi, dum objectiva a
qua desumitur, ignoratur. A prima vero
quæstionis parte quæ militat circa an est
facile expediemur : nam vix potest esse
controversia nisi de modo loquendi.

§ I.

DISP. I, DUB. VI.

•10, quæst. 1, art. 3, et quæst. 2 do Malo
art. etiam 3. Unde hanc sententiam tuenPrior et communis sententia.
0 L tur Cajet, q. sequenti art. 1 et qua?sl. 22,
^•^•arl. 1, Medina quæst. 20, art. 1, Curiel.
82. Dicendum est primo in omnibus obgm.’ art. 2 hujusquæst. dub. 1 et 2, Greg. Marjectisquæ specificant netus morales reporiri
Caxjo i’IWZ dub. I, conclusione 7, N. Cornejo
moralitatem objectivam, a qua moralitas
id art. I, Mont. disp. 22, num. 37, Valent.
formalis desumitur. Assertio hæc est D.
Gnù? quæst. 13, punct. 1, Granado tract. 10,
Thorn. in præsenti art. 2 in argumento
disp. 1, et communiter Theologi.
contra,eamqueprobat ex illo Oseæ 9 : Facti θ’1 ru» 83. Probatur ratione. Objectum actus
sunt abominabiles sicut ea qux dilexerunt.
a:xt’ moralis in ratione objecti dicit subjectio­
Fit autem homo abominabilis (subdit Ang.
nem ad regulas morum, estque illis con­
forme vel difforme, et ratione hujus sub­
Doct.) propter malitiam sux operationis :
jectionis specifieat actum in ordine morali,
ergo malitia operationis est secundum objecta
redditque bonum vel malum : ergo dicit
mala, qux homo diligit : et eadem ratio est de
aliquod genus moralitatis, bonitatis, aut
bonitate. Ubi ut cernis, concedit bonitatem
malitiæ : non formalis, nam hæc est pro­
et malitiam actionis sumi ex bonitate et
pria solius actus : ergo objecti væ.
malitia objectorum, ac proinde i nesse ob­
feim. Confirmatur : omnis causa in suo genere
jectis moralitatem objectivam quæ sit radix
prahabet effectum quem tribuit : ergo cum
et specificalivum formalis existentis in
objectum in genere causæ formalis objec­
actu. Et q. sequenti art. 1 ad 3, sic ait :
tivai tribuat actibus moralitatem, debet in
Bonum per rationem reprxsentatur voluntati
hoc genere illam præcontinere : quod est
ut objectum : et in quantum cadit sub ordine
esse objective moralem : sicut quia habitus
rationis, perlinet ad genus moris, et causai
causai prædictam moralitatem in genere
bonitatem moralem in actu voluntatis. Idem
efficientis, effective illam continet, et dici­
docet quæst. 20, art. 1 et 2 et 3, ubi actibus
tur hoc modo moralis.
externis secundum quod antecedunt impe­
Aia Confirmatur secundo : nam si quæratur
rium voluntatis concedit qnandam bonita­
"_1 ' quare actus voluntatis est moraiiter bonus ?
tem moralem, quam appellat ex materia
optime respondetur , quia terminatur ad
et circumstantiis, quæ est causa et radix bo­
objectum moraiiter bonum : et si quæratur,
nitatis moralis actus interni, ac proinde
cor est moraiiter malus? recte dicitur, quia
bonitas et moralitas objectiva : formalis
J
terminatur ad objectum malum : ergo prius
enim cum dependeat a libertate, nequit
objectum est moraiiter bonum, vel malum
actum voluntatis antecedere.
quam tribuat actui bonitatem vel mali­
Neque est alicujus momenti solutio ad­
tiam : sed tunc non est bonum, neque ma­
versariorum : videlicet hanc moralitatem
lum formaliler per modum actus : ergo est
inesse actibus externis non ut sunt objecta,
tale per modum objecti, seu objective.
sed ut formaliter actus, et ideo potius di­
^0. Occurrit Lorca (cujus est opposita sencendam esse moralitatem formalem quam
U:a’ tenlia in præsenti disput. 27) subjectionem
objectivam. Nam D. Thom. expresse loqui­
ad regulas morum, convenientiamque, aut
tur de pradictis actibus ut sunt formaliter
disconvenientiam cum illis quæ præcedit
objecta proposita voluntati per rationem
in objectis, ratione cujus tribuunt bonita­
ante omnem libertatem et exercitium actus
tem vel malitiam actibus, non esse dicen­
voluntarii, ut intuenti constabit, affirmatdam moralitatem objectivam. Tum quia
que expresse prædictam bonitatem non de­
hic modus loquendi non invenitur apud
pendere a voluntate, sed solum a ratione;
antiquiores Theologos. Tum etiam nam ex
constat autem moralitatem formalem de­
illo sequitur idem objectum esse simul bo­
pendere a voluntate libere operante in
num et malum, quia potest tribuere diver­
exercitio, ut vidimus dub. 1.
sis actibus bonitatem et malitiam. Imo
Adde in primo testimonio ex art. 2 hu­
sequitur Deum dicendum esse objective
jus quæstionis sermonem esse de objectis
malum, quia potest terminaro actum ma­
quæ sunt res absolutæ et non actus, scilicet
lum, scilicet actum odii.
de Idolis, de quibus Oseas loquitar, cujus
84. Sed hæc facile diluuntur : nam cum
verba D. Thom. adducit : in hujusmodi
prædicta subjectio vere sit per modum ob­
autem objectis non habet locum distinctio
jecti intra genus moris, nulla ratio reddi
ut objectum vel ut actus. Legatur in 2, dist.
40,

43

potest, cur non sit dicenda moralitas objec­
tiva : et si sit per modum convenientis
bonitas , sic per modum disconvenientis
malitia. Et forte ipse Lorca in re dicit, quod
verbis contradicit, cum ex una parte con­
cedit objectis convenientiam et disconve­
nientiam objectivam cum regulis rationis,
et ex alia negat dicenda esse objective bona
vel mala. Mirumque est reputare inconve­
niens , quod idem objectum materialiter
surnptum possit esse, respectu diversorum
actuum, bonum et malum objective, qui
disput. 23, contendit eundem numero ac­
tum posse esse simul bonum et malum for­
maliter.
Dicimus ergo ad primum, satis esse ut Diiniprædictus modus loquendi amplecti debeat tur L
quod utatur eo D. Thom. et cæteri Theo­
logi quos num. 82 adduximus. Ad secun­
dum respondetur non esse inconveniens
objectum quod in esse rei et materialiter
sumptum est unum, in gonere moris esse
duplex , bonumque, et malum respectu
diversorum actuum.
Ad tertium non sequi ex nostra doctrina
Deum absolute dicendum esse malum ob­
jectum, vel objective (licet non esset inconveniensadmittere illam propositionem cum
aliquo addito, ut si dicatur, esse malum ob­
jectum ut odio habeatur, sicut vulgo dicere
solemus que esDiosmalo para tenido por enemigo, y que es malo para aborrecido) ratio
vero ob quam prædicta locutio absolute non
debet admitti, assignari potest: tum quia
denominatio objecti absolute attenditur res­
pectu actus prosecutionis : diciturenim ab­
solute bonum objectum quod juxta rectam
rationem est proportionatum ut illud pro­
sequamur : et absolute malum quod est
proportionatum ut ab eo fugiamus : unde
cum Deus sit maxime prosecutione dignus,
et nullo modo dignus fuga, non debet abso­
lute concedi quod sit malum objectum, aut
objective. Tum etiam quia quod Deus sitobjectum odii et fugæ, quo pacto posset dici
objective malus, non convenit ei secundum
se, nam quiquid in ipso est, est dignum
summo amore, sed ex pravo judicio appre­
hendentis : et ideo quamvis verum sit quod
ab aliquibus, puta a damnatis, apprehen­
ditur ut objectum malum et dignum fuga :
non est verum nec concedendum quod ipse
sit objectum malum, aut capax per se ter­
minandi actum fugæ. Nec malitia talis
actus a Deo desumitur,sed a malo quod dam­
natus in eo apprehendit, vel a bono appa_

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

/ »·

■ i
fr

• tl»

6

t*

p

··

j

ronti, Divina» bonitati contrario, propter
quod respuit et odio illum prosequitur.
quistio. Si autem quærasan hæc moralitas, quam
tribuimus objectis, et vocamus objeclivam,
sil aliqua ratio formaliler de genere moris,
per quam objecta independenter a nioralitale actuum sunt intra tale genus formaliter:
an vero prædicta ratiosolum radicaliter seu
virtualiter sit et constituat objecta in esse
morali, ex eo dumtaxat quia est radix moSoMton ralitatis actuum ? Quæstio est parlim de re
et partim de modo loquendi. Quantum ad
rem ut certum supponi debet prædictam
moralitatem non esseejusdem rationis cum
morali late actuum, quam dicimus formalem:
nam hæc essentialiter requirit libertatem,
a qua illa non dependet. Deinde moralitas
actus fundat laudem, vel vituperium, me­
ritum, vel demeritum : moralitas vero ob­
jectiva nihil horum fundat. Unde si nomen
moralitatis stricte accipiatur pro forma ad
quam sequuntur hujusmodi proprietates,
moralitas objectorum non debet dici talis
formaliter, sed solum virtualiter et radica­
liter, quia predicts forma? nihil habent nisi
esse causam et radicem.
Si autem moralitatis nomen largius su­
matur pro qualibet formaquæegreditar ge­
nus physicum. videtur concedenda objectis
moralitas aliquo modo formalis : nam illa
subjectio ad regulas morum, conformitas vel
difformitas cum illis anlecedenter ad mo­
ralitatem actuum est suo modo intra genus
moris , supergrediturque ordinem physi­
cum : ergo in aliquo sensu est formaliter
moralitas.
Alins
86. Nisi velis dicere (et placet) prædictam
moralitatem ideo non esse formalem, quia
hæc denominatio propria est forma? consti­
tuentis in esse rei, et effectus sic in esse rei
peream constituti ·, moralitas vero objec­
tiva sub hoc conceptu nihil constituit in esse
rei morale, sed præcise in esse objecti et
termini : ut enim num. 47 diximus, sub­
jectio objecti ad regulas morum in esse rei
sumpta pertinet formaliter ad ordinem phy­
sicum. Quocirca esi discrimen inter mo­
ralitatem actus et objecti, nam prima insti­
tuta est ut constituat actum in esse rei
moralem, utpote subditum regulis morum in
ordine ad absoluteessendum vel non essendum : et ita habet proprie rationem formæ
in hoc genere, et ejus effectus in esse rei est
effectus hujus generis, n^que ullo modo ad
physicum spectat. Secunda vero non est
instituta ut faciat ubjectum essi rem mora-

lem, sed précisé terminum et objectum ac­
tus moralis : cum enim objectum prout sic
nonsitaliquid liberum, non est capax sub­
jacendi regulis morum in ordine ad essondum in seipso, sed solum in ordine ad ter­
minandum : et ideo tota ejus moralitassistit
in linea objecti et termini, neque in ratione
moralitatis subit proprie denominationem
formae.
Quidquid voro circa rem teneatur, quod
attinet ad modum loquendi, communis usus
obtinuit solam moralitatem actuum appel­
lare formalem, ac proinde moralitatem ab­
solute : moralitatem vero objeclivam, non
nisi cum addito moralitatem objeclivam : et
hæc locutio est semper retinenda, ut æquivocationis ansa tollatur.

§n.
Pro expeditione secundx partis nonnulla
observantur.

87. Difficultas est quod secundo loco quæril
dubium, in quo nimirum prædicta morali­
tas consistat? Quod a paucis invenimus
discussum, cum res sit scitu digna, et ad
distinguendas species tum virtutum, tum
etiam peccatorum et vitiorum omnino ne­
cessaria. Pro veritatis ergo intelligentia
sciendum est, moralitatem objectivam ab
omnibus concipi ut aliquo modo superaddi­
tam entitati physicae objecti in ordine adregulam morum, quam diximus esse legem :
unde nec debet esse praedicta entitas consi­
derata secundum se, nec lex secundum se
sumpta, sed aliquid quasi medians, afficiens
objectum, et constituens sub lege. Et quia
talis subjectio aliquod fundamentum præsupponit, consuevit prædicta moralitas dis­
tingui in proximam et fundamentalem, dcbemusque utramque explicare.
Porro medium inter objectum et legem
tantum potest esse vel denominatio extrinseca quæ objectum dicitur præscriptum a
lege, aut jrræceptum vel prohibitum, vel ali­
qua expressa per modum habitudinis ad le­
gem, intrinseca objectio, et ab ejus entitate
virtualiter, vel modo nostro concipiendi
distincta. Nec recte aliqui confingunt me­
dium distinctum realiter a prædicta enti­
tate intrinsece objectum afficiens, quod di­
cunt esse quendam modum respectivum
secundum esse, vel saltem secundum dici.
Nam præterquam quod esset multiplicare
realitates sine causa, obstat aperta ratio :
quia

DISP. I, DVB, VI.

quia cum talis modus aceidontulitvr conve­
niat objectu, ulpote sino quo muneret se­
clusa lege, debet ei advenire ex vi actionis
dlicujus causæ efficientis, quæ ut intuenti
patebit non potest assignari. l'ræserlim cum
moralitas objectiva non tantum conveniat
exislentibus, sed etiam possibilibus, pro
quo statu nihil actionem terminat. Adde
prædictam modum, eo ipso quod solum ob­
jective sit moralitas juxta dicta num. prae­
cedente, debere in esse rei esse aliquid phy­
sicum, ac proinde capax specificare actum
voluntatis in utroque genere, sine formali
distinctione rcalitalis physicæa moralitate
objectiva, ne detur processus in infinitum :
cur ergo non idem dicemus de objecto cui
superadditur ?
88. Noc refert si dicas moralitatem in ac­
tibus esse modum intrinsecum distinctum
roipsa ab entitate ; ergo etiam in objectis.
Nam praeterquam quod distinctio virtuaΛlis in objectis sufficit causare distinctionem
formalem in actibus, disparitas est mani­
festa: quoniam actus formaliter et in esse
rei est moralis sicut in esse rei est liber, et
ideo ejus moralitas non debet includere realilatem physicam, sed spectare, quidquid
est, ad genus moris. Cæterum objecta prout
sic non sunt moralia in esse rei, sicut ne­
que isto modo sunt aliquid liberum, sed
dumtaxat in munere terminandi : quare
eorum moralitas vel nihil erit in esse rei,
vel debet esse forma physica, et comparari
cum entitate, non ut alia et alia forma, sed
nt eadem cum seipsa in terminando, et in
essendo. Adde quod actus sunt morales ex
influxu voluntatis quae potest eis imprimere
aliquid intrinsecum distinctum ab entitate;
objecta vero in esse objective possunt ante­
cedere omnem causam efficientem, et ideo
non est a quo prædiclum intrinsecum reci­
piant.
89. Deinde ut certumsupponi debetaliqua
objecta per seipsa sine aliquo superaddito
intrinseco vel extrinseco esse moralia fun­
damentaliter. Dantur enim aliqua quæ ab
intrinseco petunt prohiberi ut mala, sicut
furtum, perjurium, mendacium, etc., et
ideo nulla lege possunt præcipi, neque a
malitia,saltem fundamentali excusari. Alia
vero quæ ab intrinseco sunteonformia legi,
sicut colere Deum, serrare ordinem justitix,
et similia, quæ nunquam possunt prohiberi
neque in eorum praeceptis, etiam aDeodispensari, ut docet D. Thomas quæst. 108,
art. 8. Hæc autem exigentia prohibitionis

vol praecepti esto non sil formaliter bonitas
et malitia objectiva, saltem est ejus funda­
mentum.
Et si quæras undo objectis prædicta mo­
ralitas fundamentalis conveniat? Respon­
detur, ex habitudine quam dicunt ad natu­
ram rationalem per modum convenientis,
vel disconvenientis antequam lege appro­
bentur, vel prohibeantur. Nam etsi praedicta
natura non sit formalis regula moralitatis,
quodammodo est regula radicatis : non so­
lum quia est radix dictam inis rationis, quod
est regula formalis, sed etiam quia est prin­
cipium naturalis inclinationis, cui bonum
est conveniens, et malum disconveniens.
Et quamvis hujusmodi convenientia vel dis­
convenientia, antequam per legem deter­
minetur, non sit fornialiter in genere mo­
ris etiam objective, et ideo nec tribuat acti­
bus formalem moralitatem, nec distinguat
sufficienter ordinem moralem a physico,
merito tamen dici tu r moralitas objectiva fun­
damentalis : quia quidquid habet illam pe­
tit regulari per rationem, et præbel funda­
mentum, ut approbetur vel reprobetur, ex
qua regulatione intelligimus consurgere
moralitatem objectivam proximam distinctivam generis moralis a physico, et in illo
diversarum specierum. Alia vero objecta in
quibus secundum se nihil est talis convenientiæ, aut disconvenientiæ, manent om nino extra genus moris in linea indifferen­
tium, et dequibusnec lex per se determinat,
nec actus sumunt ab eis aliquam moralita­
tem.
Diximus perse, etc. Quia lex positiva sæpe
disponit de indifferentibus, non ratione sui,
sed in ordine ad alia, quæ perse sunt con­
venientia, vel disconvenientia, ut lex quæ
praecipit sacerdotibus portare tonsuram, et
prohibet arma deferre ex motive religionis.
Tum vero moralitas objectiva fundamen­
talis quærenda est non in objectis indiffe­
rentibus secundum se, sedin motivo ex.quo
præcipiunlur vel prohibentur.
90. Ut autem radicitus intelligatur quæ Animadobjecta importent ex se prædictam conve- Jersiœ
nienliam vel disconvenientiam (sine quo ne-1, 1
quit deprehendi qui actusex genere sint boni, Qua(lru.
mali, aut indifferentes) animadvertendumplexnaest ex D. Thema infra quæst. 94, art. 3 in incîbiahomine quatuor reperiri naturales inclina-1’0^1'
tiones : prima omnibus rebus comm unis est ai-critnr
ad conservandum proprium esse indivi­
duate : secunda magis specialis ad propa­
gandum speciem : tertia, ad vivendum po-

ι,νί
ςt *

2· --l'

46

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

litice et socialiter, et quarta ad veritatem
cogntiscendatn, pellendamque ignorantiam:
et istæ duæ posteriores inclinationes sunt
propria?ipsius rationalis naturæ. Quæcumque ergo alicui ex prædictis inclinationibus
congruunt vel repugnant, sunt perse ma­
teria moralis, et fundant moralitatem objectivam : quippe eo ipso postulant deter­
minari per rationem,sicut ipsæ inclinationes
in sua perfectione a ratione dependent.
Unde ratione prima? sont de linea mo­
rali, quæcumque spectant ad propriam sa­
lutem, defensionem, sustentationem,cibum,
potum, vestitam et cætera hujusmodi. Ra­
tione secundæ, quæ vel obstant, vel condu­
cunt ad humanam generationem, filiorum
educationem, instructionem, subjectionem,
et similia. Ratione tertiæ omnia quibus
conservatur humanasocielas, pax et justitia,
sive partis a«l partem, sive totius ad partes,
sive partium ad totum, redditurque, vel ne­
gatur unicuique quod ei debetur, cui honor,
honor, cui servitium, servitium, cui tribu­
tum, tributum, quæ suntCæsaris, Cæsari, et
quæ sunt Dei, Deo. Quamvis quæ ad Deum,
parentes,et alios habentes rationem principii
spectant, reduci etiam possent ad materiam
secundæ inclinationis. Denique ratione ultimæ sunt materiæ morales, quæ perficiunt
intellectum, ut scientia, et quælibet alia
veri cognitio ·, et quæ ejus perfectioni contrarianlur sicut ignorantia, error, menda­
cium et similia. Cuncta hæc sunt per se
materia morum, et fundant moralitatem
objectivam, eo quod ab intrinseco petunt
regulari per rationem concessam homini ut
sit judex et mensura cæterorum, quæ ad
ejus inclinationes spectant : et ex diverso
modo regulabilitatis quem affert unum­
quodque, sumitur diversitas specifica in ob­
jectis, actibus, et habitibus moralibus, ut
infra magis explicabitur. Cætera quæ impertinenter se habent ad prædictas inclina­
tiones, constituunt lineam indifferentium,
et ita secundum se manent omnino extra
genus morale.
Objectio.
91 · Neque obest si objicias primo hanc
doctrinam non cohærere cum ea quam tra­
didimus dub. præcedenti ubi num. 71 di­
ximus inclinationem naturæ rationalis non
posse sufficienter regulare moralitatem,
quia non quidquid prædictæ inclinationi
consonat, est moraliler bonum ; aut quid­
quid ei dissonat, est moraliler malum : cuah.i
Jus oppositum modo insinuavimus. Deinde
inclinatio naturalis non extenditur ultra

ordinem naturæ : ergo moralitas objecto­
rum supernaturalium non satis venatur ex
habitudinoad praedictam inclinationem. Ad3*
hæc : actus qui sistunt in objectis indifférait* u
tibus, sunt morales el peccaniinosi, ut os­
tendemus disp. 7. dub. 2; ergo debet in hu­
jusmodi objectis, sicut in aliisquæ diximus,
reperiri moralitas objectiva, a qua morali­
tas praedictorum actuum derivetur.
Respondetur ad primum aliud esse, an
quidquid importat habitudinem ad naturam
rationalem pro, vel centra, sit materia per
se regulabitis ratione, ac proinde murale
objective fundamentaliter, ut nuper statui­
mus: et aliud an eo ipso quod aliquid sit
juxta,aut contra inclinationem talis naturæ,
sit formaliter bonum vel malum in genere
moris : quod necesse erat ut sufficiens re­
gula moralitatis esset ipsa natura. Primum ί
debet ab omnibus tueri : aliter non erit,
cur hæc potius objecta, quam ilia sint ex
genere suo bona, mala, vel indifferentia:
aut cur quadam dicantur præcipi vel pro­
hiberi, quia bona vel mala, et quædam esse
bona vel mala solum quia præcepta vel pro­
hibita. Et ratio a priori est ; nam cum bo­
num sit quod omnia appetunt, seu quod om­
nia ad se inclinat; et malum quod omnia
refugiunt, proprium bonum et malum
uniuscujusque rei fundari debet supra na­
turalem ejus inclinationem : ac proinde
bonum et malum morale, quod est bonum
et malum hominis, debet fundamentaliter
attendi secundum naturalem inclinationem
ipsius hominis. Et licet talis inclinatio non
adhibeat sufficientem determinationem
praedicto bono vel malo, prout necesseerat,
ut haberet rationem regulæ, saltem debet
illa constituere materiam regulabilem per
rationem, cujus est cæteris partibus homi­
nis providere, et cuilibet ejus inclinationi
modum et mensuram imponere.
Secundum vero falsitatis convicimus nu.
cit. et potest rursus impugnari : nam cum
bonum morale dependeat ex circumstantiis,
quæ hic et nunc occurrunt, et per earum
mutationem varietur, non potuit complete
determinari sola naturali inclinatione, quæ
invariabiliter est ad unum : sed debuit talis
determinatio committi dictamini rationis,
cujus est prædictas circumstantias atten­
dere : ac proinde hujusmodi dictamen, et
non ipsa inclinatio potest esse formalis
regula. Accedit bonitatem moralem in quo­
libet actu maxime attendi ex proportione
ad finem ultimum, ut diximus supra : el
ideo

DISP. VI, DUB. I.

ideo quomodocumque actus huic fini repu­
gnet, amittit praedictam bonitatem ; unde
quia inclinatio naturalis non sufficienter
ducit ad praedictum finem, bene tamen dictanwn rationis Divina lego informatum,
non illa, sed hoc sufficienter præscribil re­
gulam et mensuram moratitatis.
Aii 92. Ad secundum fatemur ex habitudine
ad naturalem inclinationem solum consti­
tui fundamentaliter moralia objecta ordinis
naturalis (a quibus dumtaxat, nisi homo ad
supernaturalem fuisset elevatus, specificarentur ejus actus in genere moris). Quare
in ordine supernatural i attendenda est in­
clinatio gratiæ, quæ est natura hujus ordi­
nis, et quæ prædiclæ inclinationi immediate
congruant vel repugnent. Vel potest attendi
habitudo ad divinam naturam et ejus attri­
buta secundum modum quem habent in se:
et quæcumque illam participant, vel eis
consonant, erunt bona fundamentaliter;
quæ vero dissonant, et ab illis avertunt,
erunt fundamentaliter mala : accedenteque
praecepto, vel prohibitione, fient bona vel
mala proxime et complete. De quo iterum
dicemus tract. 13, disp. 7, dub. 1.
m Ad tertium quod additur respondetur
malitiam actus sistentis in objecto indiffé­
rente non sumi ab ipso objecto secundum se,
seda circumstantia carentiædebiti finis,qua
afficitur, quæque in genere moris transit in
conditionem essentialem objecti. Unde ma­
litia objectiva quaerenda est in praedicta
circumstantia : quæ cum sit privatio finis
ad quem natura rationalis inclinat, perse
est disconveniens tali inclinationi. His circa
moralitatem objectivam fundamentalem
sine controversia statutis, tota difficultas
reducitur ad proximam : utrum sit aliquid
objecto intrinsecum cum fundamentali et
entitate physica identificatum; an vero de­
nominatio extrinseca desumpta a lege
praescribente ipsum objectum.

§ ΠΙ.
Duplici alia assertione difficultas absolvitur.

, ’
i

93. Dicendum est secundo moralitatem
objectivam proximam formalileret in recto
non esse denominationem extrinsecam
przcepti vel prohibiti aut praescripti per
legem; quamvis talis denominatio sit om­
nino necessaria per modum conditionis.
Hæc secunda pars habetur ex dictis toto
dubio praecedente. Prima vero desumitur

47

ox I). Thom. q. I, de Malo, art. 6, et in hacb.Ttwm.
1,2, q. 72, art. fi, ubi docet peccata non
diversificari specie ex diversitate praecepto­
rum, sed ex diversitate materiæ et moti vi
ratione cujus prohibentur. Quæ doctrina
communiter recipitur ut videbimus tract.
13, disp. 8. El ex ea conficitur sequens ratio
pro assertione. Id est moralitas objectiva,
cujus differentiae per se habent ad distin­
guendas species moratitatis formalis in ac
libus, sed differentiae denominationis præscripti per leyem per accidens se habent ad
talem distinctionem : ergo nequit moralitas
objectiva in illa consistere. Major videtur
perse nota : nomine enim moralitatis objec­
tive nihil aliud intelligimus, nisi id a quo
formalis specificalur, atque adeo ad cujus
divisionem dividitur.eoquodspecificalivum
et distinctivum idem sunt. Minor vero
suadetur : nam cum forma tribuens prae­
dictam denominationem sit sola lex, diffe­
rentiæ per se illius attendi debent juxta
differentias legis : hujusmodi autem diffe­
rentias per accidens se habere ad differen­
tias moralitatis ex eo constat, quia idem
specie actus in esse moris cadit sub diversis
legibus : ut furtum quod prohibetur lege
divina, naturali, et humana; et restitutio
quæ omnibus illis præcepta est.
94. Nec refert si occurras prædictas dif- Evasio,
ferentias non sumi ex distinctione legum,
sed ex diversitate præceptorum uniuscujus­
que legis, quorum quædam sunt affirmativa
in ordine ad bonum ; quædam vero nega­
tiva in ordine ad malum.
Nam contra est primo, quod distinctio Eefclpræceptorum penes affirmativum et negati­
vum non distinguit formaliter moralitates,
nisi sit distinctio ex parte materiæ seu motivi ; et ideo docet D. Thom, infra quæst.72, D.Thom
art. 6, peccatum commissionis quod contrariatur præcepto negativo, el peccatum
omissionis quod contrarialur affirmativo,
formaliter esse ejusdem speciei, quoties ha­
bent idem motivum : de quo dicemus tract.
13, disput. 8. Deinde quamvis concedamus
prædicta præcepta distinguere actus bonos
a malis, quia boni sunt præcepti, et mali
prohibiti, nequaquam possunt distinguere
ipsos actus bonos aut malos inter se : quan­
doquidem omnes boni sunt præcepti, et
omnes mali prohibiti : non igitur prædicta
diversitas præceptorum infert sufficientem
distinctionem inter aclus.
Dices, ulraque præcepta multiplicari Evxsio
juxta diversitatem objectorum : nam alio •dia.

f ■

48

i

i

I ■

.

·

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

præeipiturcu Itus Dei ; alio honor parentum;
et alio prohibetur furtum, alio mendacium :
alque universaliter tot erunt præcepla
affirmativa, quut actus boni præcipiuntur;
et negativa, quot mali prohibentur.
Sed hoc etiam facile rejicitur : quoniam
Rejici·
tor. distinctio inter præcepla desumi debet, vel
a lege imponente, vel a modo ipsorum
praeceptorum, qui est penes affirmativum
et negativum, vel ab objectis circa quæ
versantur : cumque prima et secunda dis­
tinctio non sufficiat ad distinguendas moralitatis species, ulex dictis conslaldeveniendum est ad tertiam : alque adeo fatendum
non ideo objecta esse distincta in ordine
morali, quia cadunt sub distinctis praecep­
tis; sed e converso,ideo dari distincta prae­
cepta, quia dantur objecta in esse moris
distincta. In ipsis ergo objectis ratione sui,
non vero in præceptis ponenda erit morali­
tas objectiva, cui primo convenit talis dis­
tinctio.
95. Confirmatur : etiamsi lex distinctis
1 con­
fina. præceptis praecipiat vel prohibeat plura
objecta indifferentia ex eodem motivo, non
constituunt plura objecta in esse moris, eo
quod ex parte objectorum tantum datur
unica ratio et motivum præcipiendi, aut
prohibendi : ergo tota ratio distinctionis et
specificationis in genere morali petenda est
ex motivo et rationibus objecti vis quæ præ­
ceptis objiciuntur ; non vero ex ipsis præ­
ceptis.
Confinnatur secundo : lex divina distinc­
Alia.
tis præceptis prohibet actum externum
furti, et interiorem animum furandi, ut
patet in septimo et decimo Decalogi : et
nihilominus uterque est peccatum ejusdem
speciei, ergo etc.
Ultima
Confirmatur tandem : nam ex eo quod
præceplum, vel res ut præcepta est specificativum obedientiæ,omnes actus obedientiæ
sunt ejusdem speciei, quantumcumque ob­
jecta quæ præcipiunlur distinguantur : ergo
si universaliter specificalivum cujuslibet
actus moralis esset præceplum, vel res
quatenus denominatur præcepla, omnes
essent ejusdem speciei in genere moris. Imo
nulla esset distinctio inter specificalivum
obedientiæ, et cæterarum virtutum, siqui­
dem omnium specificalivum esset præceptum, vel res præcepta ut stat reduplicative
sub hac denominatione.
cSCCÜDu-, ’ 90.. Secundo
probatur conclusio.1 Non
est
· i
r
'1 ‘i
■ raiio. omnino idem furtum v. g. esse prohibitum,
et esse malum objective : igitur nonconsli-

DISP. I, DUB. VI.

luitur in ratione objecti moralis per prai
talem potentiam. Esse voro distinctas res­
dictam denominationem. Consequentia li­
pectu legis prædictas duas subordiiiutiones,
quet. Et antecedens probatur, tum quia
constare potest ex carum differentiis : nam
furtum esse prohibitum est denominatio do
differenti® aelivæ sunt prxceptwn, et prohi­
genere boni, et est a Deo illud prohibente;
bitum per legem, seu praeceptum aut prohi­
esse vero malum objective est do genere
bitam tali, vel tali lege, quæ differenti®
mali moralis, nec potest concedi quod sil
omnes sunt de genere boni, et a Deo : pasex Deo. Tum etiam nam furtum esse objec­
siv® vero sunt consonum et dissonum prntive malum dicit esse oppositum et contra­
a'plo vel prohibitioni legis, ex quibus hæc
rium prohibitioni fuci® a lege; sicut res­
posterior est de genere mali, et non potest
titutionem esse objective bonam dicit esse
Deo tribui. Consulto vero hactenus non
consonam praecepto legis : esse autem oppo­
distinximus inter praedictas subjectiones,
situm prohibitioni non est ipsum esse pro­
quoties meminimus moralitatis objectivæ,
hibitum, quippe hoc dimanat a lege,et illud
quia utraque ad eam requiritur, nec poterat
legi repugnat.
ibi explicari quæ sit in redo forma consti­
Confirmatur, nam in eodem objecto el<W
tutiva prædictæ moralitatis et quæ solum sit
sub eadem omnino prohibitione possumus
connotatum et obliquum : et quia subjectio
concipere duas moralitales objectivas, boni­
passiva quam dicemus esse præd ictam for­
tatem scilicet et malitiam : igitur neutra
mam, vix potest explicari ut abstrahit a
est ipsum esse prohibitum quod est tantum
differentiis boni et mali, nisi per subjectio­
unica denominatio. Antecedens probatur,
i
nem activam a lege desumptam.
quia possumus concipere tale objectum ut
98. Sit tertia conclusio. Moralitas objec­
3 CùJterminativum actus juxta prohibitionem,
dfcio. tiva proxima est quædam ratio intrinseca
scilicet actus fugæ, et ut terminativum actus
objecto indistincta realiter ab entitate, ex­
contra eandem prohibitionem, nempe actus
primens modum habendi se sub lege tan­
prosecutionis : ergo sub eodem esse prohibi­
quam sub mensura cui consonat vel disso­
tum stat in eodem objecto diversitas moralinat in ordine ad terminandum actum
talum. Quæ confirmatio si eodem tenore
·
voluntatis. Seu (et in idem redit) est nxidus
fiat in objecto præcepto distinguendo ratio­
intrinsecus appetibilitatis, vel refutabilitanem terminativam actus proseculionisjuxta
tis objecti sub determinatione legis abstra­
præceptum, et rationem terminativam ac­
hens a convenientia et disconvenientia cum
tus fugæ contra idemmet præceptum, efiica'
ipsa lege, et ab aliis differentiis utriusque.
cior erit : forte enim in objecto prohibito
MU!a Hæc conclusio colligitur ex D. Thom. plu­
poterit ei evasio excogitari.
i
ribus in locis, ubi agens de objectis morali­
97. Nec refert si objicias sæpe nos dixisseûbjedà
bus assignat pro eorum ratione habitudinem
morali talem object i vam esse subjectionem
ad legem vel dictamen rationis, et juxta
objectorum ad legem : hæc autem subjectio
diversos modos hujus habitudinis pro, vel
non potest aliter explicari quam per deno­
contra, distinguit species moralitatis : ut
minationem a loge subordinante sibi præ­
videre est art. 5 hujus quæst. nec non art. 8
cepto aut prohibitione ipsa objecta, ergo etc.
freto- et 10, et quæst. 2 de Malo art. 5 et 6. PoRespondetur enim negando minorem.Dilues)
test vero probari a sufficienti enumeratione.
Etenim prædicta moralitas debet esse ali­
Pro quo nota in hoc quod dicimus objecta
quid a parte rei, sicut objecta a parte rei
esse sub lege, duplicem subordinationem
sunt moralia, et bona vel mala objective :
importari, aliam quasi activam, per quam
ergo cum non sil denominatio extrinseca,
explicatur dominium et potestas legis supra
ut nuper ostendimus, nec forma intrinseca
objectum : et hæc solum ponit in re subordistincta realiter ab entitate objecti, ut vi­
dinata extrinsecam denominationem a lege
dimus num. 87, restat osse aliquid intrin­
subordinante. Aliam quasi passivam seu
secum modo nostro concipiendi superaddi­
furmalem, quæ importat in objectis modum
intrinsecum habendi se sub lege, et sub
tum prædictæ entitati, et cum ea identifica­
subord i natione activa. Sicut in objecto visus
tum. Hujusmodi vero intrinsecum non
V. g. distingui potest duplex denominatio
videtur posse aliter explicari quam ut habe­
visibilis, alia extrinseca desumpta imme­
tur in conclusione, ergo etc.
diate a potentia visiva potente ad illud ter­
Pr-.totur Secundo probatur, nam eodem proporminari; et alia intrinseca quæ dicit in prae­
*tQjo·tionali modo philosophari debemus de modicto objecto specialem modum terminandi
ralilate objecti, a quo actus specificatur,
talem
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

49

sicut do moralitate principii, scilicet volun­
tatis, a quo producitur : eo quod principium
et objectum, sicut agens et finis, sibi cor­
respondent : sed moralilas principii non
distinguitur ab entitate voluntatis, neque
est ipsa entitas nude sumpta, sed ut expri­
mit intrinsecum modum habendi se sub
loge in ordine ad producendum actum libe­
rum, sive intrinsecam vim productivam
talis actus sub determinatione legis : ergo
moralitas objecti neque erit aliquid distinc­
tum realiter ab entitate, neque ipsa entitas
secundum se considerata, sed ut exprimit
modum habendi se sub lege in ordine ad
terminandum prædictum actum, seu ut
dicit vim intrinsecam terminandi illum sub
determinatione legis.
99. Confirmatur et explicatur: etenim sicotarm.
consideremus voluntatem secundum se,
praecisa omni lege, solum concipimus poten­
tiam physicam, et principium actus liberi
in esse physico; accedente voro determina­
tione legis absque aliquo sibi superaddito
redditur principium proximum moralitatis
actus, ac proinde agens morale : estque
hujusmodi moralitas ei intrinseca non mi­
nus quam entitas physica, sicut est intrin­
seca virtus ad producendum actum secun­
dum utrumque esse : ergo proportione
servata, dum consideramus objectum se­
cundum se, erit tantum objectum physicum,
sistetque ejus vis in terminando actum
quoad esse physicum ; accedente autem lege
sine aliquo realiter superaddito constituetur
intrinsece objectum morale, ejusque intrin­
seca vis extendet se ad terminandum actum
sub determinatione legis, ac proinde in
quantum moralem. Et sicut vim illam moraliter productivam in voluntate non dici­
mus esse extrinsecam, neque aliud secun­
dum rem ab ejus entitate, ita non est
dicendum hujusmodi vim moraliter lerminativam in objecto esse extrinsecam, vel
distinctam realiter ab entitate.
Accedit, quod sicut voluntas non est mo­
ralis in essendo, sed solum in operando
(non enim subest legi quod voluntas sit, vel
non sit, sed quod tali aut tali modo opere­
tur, vel non operetur) ita objectum prout
sic non est morale in essendo, sed dumtaxat
in terminando, nec de eo dictat lex an de­
beat esse, vel non esse, sed an debeat talis
vel talis actus ad ipsum terminari, aut non
terminari : ergo recte de utriusque morali­
tate, servata proportione philosophamur.

50

DE BDMTATE ACTUUM HUMANORUM.
§ IV.

Triplex objectio contra prtctdenlem doctrinam proponitur et enervatur.

100. Verum contra praecedentem doctri­
nam et primo contra hanc tertiam assertio­
nem objicies, quod moralitas objectiva
proxima potest separari ab objectis sicut
lex. sine qua nequit intelligi : ergo \el non
est aliquid intrinsecum, vel est distincta
realiter ab entitate. Patet consequentia,
quoniam separatio signum est distinctio­
nis.
Confirmatur : vel antecedenter ad legem
!·Π1
adest in objecto forma constitutiva moralitalis; vel advenit cum lege; primum non
videtur dicendum, alias ante legem objec­
tum esset morale, quod sæpe negavimus :
nam ubi datur forma constitutiva alicujus
effectus, debet etiam reperiri ipse effectus.
Si vero dicatur secundum : ergo talis forma
est separabilis ab objecto, atque adeo dis­
tincta realiter.
Confirmatur secundo : Omne quod est
alicui intrinsecum, et convenit separabili­
ter, requirit causam efficientem, per cujus
actionem ei conveniat, ut diximus num. 87;
ergo cum prædictæ moralilatis non possit
assignari causa efficiens, et sit ab objecto
separabilis, nequibit esse aliquid intrinse­
cum.
Respondetur ad objectionem, transeat
Ad ab·
jccüo- antecedens, intellectum de moralitate ob­
jectiva proxima, ut stat formalissime sub
hoc munere et denominatione. Sed negari
debet de realitate a qua est in recto talis de­
nominatio et munus : quoniam prædicta
realitas inseparabilis est ab objectis, et ma­
neret in illis, quamvis nulla esset imposita
lex. Unde neganda est absolute consequen­
tia. Neque urget probatio : quia separatio
præcise quoad aliquam denominationem
vel munus etiam intrinsecum, non est suffi­
ciens signum distinctionis ex parte recti, a
sctHc-'quû tribuuntur. Cujus rei exempla adduxitur mus tomo 2. tract. 4, disp. 7, dub. 7, non
cieinp:i?. solum in actu libero Dei v. g. prædestinationis D. Petri, qui absque amissione alicujus realitatis potuit prædictam denomina­
tionem intrinsecam non sortiri : sed etiam
in appetitu desiderii materiæ prima?, qui
non distinguitur ab entitate, et convenit ei
separabiliter : nam materia, quam non ha­
bet formam, desiderat ; cum vero eam ha­
bet. non desiderat. Similiter species per
1 . b;
thx

1; 1 'i

'I,

'rj
»

DISP. I, DUB. VI.

licet in specio Angeli semper fuerit forma
quam Angelus singularia cognoscit, repré­
constitutiva repræsentationis singularium
sentât illa intuitive, cum existunt, cuin
quantum ad totam realitatem, quam affert
vero non existunt, cessat hæc repraesentatio,
in recto; non tamen prædicta repræsentamanente tota realitate.
lio, nisi cum singularia existunt, quia hu­
101. Pluraque alia exempla adduci pos- A',»,
jusmodi existenlia est connolalum necessa­
sent, in quibus sino additione realitatis ex^
rium ad illam.
parte recti adveniunt denominationes el™
Ad secundam respondetur illud quod
A4 i
munera intrinseca, per solam additionem
convenit separabiliter requirere actionem
alicujus extrinseci connotati : quo posito
efficientis, si separabilitas sit in ratione
eadem forma invariata in esso rei explicat
formæ et realitatis, ad quam dumtaxat po­
se in novum munus intrinsecum, quod
test actio terminari (ot hujusmodi orat su­
prius quasi implicite continebat. Estquead
peradditum quod num. 87 exclusimus) se­
præsens satis accommodatum exemplum de
cus vero cum separabilitas solum est penes
moralitate activa : quæ est intrinseca volun­
aliquod munus vel denominationem etiam
tati,et indistincta ab ejus entitate secundum
intrinseca : quia hæc possunt adesse, et
rem, et nihilominus ut sit proxime sub ea
abesse sine efficientia per solam assisten­
denominatione et munere, dependet a lege
dam, vel absentiam extrinseci connotati,
sicut a connotato, qua seclusa, quamvis
ut constat in exemplis adductis.
maneat voluntas cum tota sua realitate, non
îoüec- Secundo, contra id quod num. 96 dixidenominatur moralis actus; bene tamen
* th mus, videlicet moralitatem objectivam con­
posita lege. Hoc idem, servata proportione,
tinere snb se malitiam, quæ non potest in
contingit in moralitate objectiva : nam ob­
Deum reduci, in quem reduci debet omnis
jectum ex vi propriæ realitatis ante legem
denominatio desumpta a lege, objicies :
habet quidquid in esse rei necessarium est
'·
quod etiam entitas objecti, et omnes ejus
ad specificandum actum moralem, et ut sit
formalitates intrinsecae debent reduci in
terminus ejus consonus vel dissonus deter­
Deum, cum nihil sit in rerum naiura sub­
minationi legis : quod est munus moralitaterfugiens divinam causalitatem : ergo ex
tis objectivæ proximae : et ideo adveniente
vi prædictæ rationis non minus repugnat
lege sine mutatione ex parte sui in esse rei,
moralitatem objectivam esse formalilatem
exercet prædictum munus, sortiturque de­
intrinsecam objecto, quam esse denomina­
nominationem objecti moralis consoni aut
tionem a lege
desumptam.
O
1
·
dissoni eidem legi.
i-utar. 103. Respondetur, quod sicut in actu pec­
Dices: omnis forma eo ipso quod sit in
cati lota ejus entitas, et omnes formalitates
subjecto, tribuit ei propriam denominatio­
secundum id quod exprimunt perfectionis,
nem : sed forma constitutiva moralitatis
sttnt a Deo, non tamen est ab ipso formaliobjectivæ nullam tribuit objecto denomina­
tas constitutiva malitiæ, sive formalis, sive
tionem ante legem, ergo neque est in illo.
fundamentalis, quantumvis cum eis identi­
Respondetur negando minorem : namEMn*·
ficata : ita in objecto licet sit a Deo tota en­
prædicta forma, qua ratione est ipsa entitas
titas et quidquid exprimit perfectionem,
physica objecti, ante legem denominat illud
formalitas tamen constitutiva malitiæ ob­
objectum physicum : in quantum vero ali­
jectivæ sive proximæ, sive fundamentalis,
quo modo ab ea distinguitur, denominat
prout sic, manet extra divinam causal ita—
objectum morale fundamentaliter et capax
tem, quantumvis identificata cum entitate,
regulari secundum se per legem, quæ deno­
et cæteris rationibus quas Deus causât. Nec
minatio nunquam potest ab objectis, do
mirabilius est Deum attingentem entitatem
quibus loquimur, separari; quamvis possit
physicam objecti non causare malitiam obsuspendi exercitium fundandi moralitatem
jectivam enlitali identificatam, quam quod
objectivam proximam, et ejus denominatio
producendo entitatem et perfectionem actus
impediri.
transcendentem malitiam formalem, non
102. Ex quo ad primam confirmationem Ad 1.
attingat hujusmodi malitiam. Circa hæc ta­
dicendum est formam constitutivam mora-r0Ein
men vide quæ diximus torn. 2, tract. 4,
litatis objectivæ, ante legem esse in objecto
I
disp. 10, dub. 7.
quantum ad totam realitatem quam in recto
tefa- Nec refert si urgeas malitiam actus ha­
importat ; non tamen ante legem consti­
bere causam creatam, scilicet voluntatem
tuere illud proxime morale, defectu conno­
defectibi'.em, et ideo posse non causari a
tati a quo pendet hæc denominatio : sicut
licet

Deo : at in objecto prout sic nihil est a vo­
luntate, vel ab alio præterquam a Deo cau­
satum : ergo vel ratio malitiæ objectivæ non
est objecto intrinseca, vel debet in Deum
reduci.
Respondetur enim nos modo solum vo-E7uc‘*
luisse dare instantiam objectioni, quæ ex
universalitate causalitatis divin® intende­
bat non posse ab ea excludi malitiam objccfivam, si semel est ratio identificata cum
entitate objecti : cujus oppositum aperte
instatur in malitia formali identificata cum
entitate modali actus. Cum vero urgetur
quærendo causam malitiæ objectivæ, ulte­
rius procedendum est, animadvertendo,
quod sicut defectibilitas voluntatis, quæ est
malitia causalis nullam habet causam pro­
prie dictam eo quod ipsa est prima in ra­
tione principii defectibilis, ita nec malitia
objectiva illam habere debet, quia etiam
est omnino prima in genere mali moralis,
et initium per modum causae formalis extrinsecæ cujuslibet alterius malitiæ hujus
generis.
104. Diximus neutram malitiam habere
causam proprie dictam.: quia non negamus
eis rationem a priori ex qua veluti resul­
tant. Hæc vero ratio tam in voluntate, quam
in objecto est capacitas manendi sub nihilo,
et non esse ipsam regulam moralem, aut
aliquid per se cum illa connexum : ex hoc
enim intelligimus consurgere in voluntate
positivam defectibilitatem a tali regula in
operando, et in objectis creatis positivam
I conlrarietatem ad illam in terminando vo­
luntatis operationem. Replica vero quæ
j posset hic insurgere ex eo quod non tantum
j res creatæ, sed etiam Deus qui est sua re­
gula, potest terminare actum malum, scili­
cet actum odii, ex quo videtur inferri dari
in eo malitiam objectivam, soluta est num.
84, ubi diximus prædictum actum non specificari ab ipso esse Divino, sed a maloquod
peccator apprehendit, propter quod illud
odio habet, vel a bono apparente divinae
bonitati contrario, quod est causa talis odii :
unde in his, et non in ipso Deo quaerenda
est prædicta malitia.
Et quia tract. 13, agemus de defectibilitale voluntatis, quæ est potentia peccandi,
ejusque originem ex professo examinabi­
mus, nolumus hic circa originem malitiæ
objectivæ immorari : utrobique enim eo­
dem modo, servata proportione philoso­
phandum est. Diximus servata proportione:
quia dum agitur de origine potentiae per­

52

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

candi, et quæritur an habeat causam? ser­
mo est præcipue de efficiente, cujus est dare
rebus existenliam, eoquod pnedicta poten­
tia non influit in peccatum nisi existât :
quæstio vero circa causam malitiæ objectivæ
potissime piwedere debet de formali vel
exemplari: quo pacto diximus tomo 1,
tract. 3, disp. 1 a num. -19, res possibiles
et propositiones necessarias habere causam
suæ possibilitatis et necessitatis. Et ratio
est, quia objectum ad specificandum actum
non requirit existentiam, sed sufficit appre­
hendi ut possibile : pro quo statu potest du­
bitari, an ejus moralitas in Deo, vel in alio
habeat ideam-seu exemplar? non vero an
sit ab aliquo producta.
3ot»jec· 105. Denique objicies non posse reporiri
in objectis tot rationes intrinsecas distinctivas specierum moralitatis, quot sunt hu­
jusmodi species, nisi desumantur ex determinatione legis ; ergo potius in hac
determinatione quam in aliquo intrinseco
debet moralitas objectiva consistere : con­
sequentia videtur nota ex dictis num. 93.
Antecedens vero probatur : tum quia dan­
tur plura objecta quæ possunt aeque termi­
nare actum bonum et malum, ut cibus,
potus, etc. in quibus ante legis determina­
tionem non magis possumus cognoscere
bonitatem temperantiae, quam malitiam in­
temperantia, solaque lex approbans, vel
reprobans eas distinguit. Tum etiam quia
sæpe in materia unius vitii inveniuntur
plures actus distincti specie, ut in materia
gulæ dantur quinque species quæ continen­
tur illo versiculo:

j
!
l

;
I

Prxpropere, laute, nimis, ardenter, studiose, I

et in materia iræ enumerantur tres penes
acutum, amarum et difficile ; in materia
luxurias sex, et sic de aliis. Difficile autem
videtur assignare in praedictis materiis tot
rationes objectivas intrinsecas : ergo etc.
Cuaflnii. Confirmatur : sæpe objecta differunt spe­
cie quoad totum intrinsecum ; et actus qui
ad illa terminantur sunt ejusdem speciei,
ut cum unus furatur pallium, et alius pe­
cuniam, utriusque actus est ejusdem speciei
io genere moris, etiamsi objecta quoad in­
trinsecum sint ita diversa : ergo aliunde
sumenda est prædicta distinctio.
Ad ob- Respondetur negando antecedens loquendo de distinctive formali et in recto. Quam“c"‘· vis enim difficile sit omnibus et singulis
moralibus actibus prædictum distinctivum
in particulari assignare, non ideo est dene­

gandum debere esse in objectis, ubi a D.
Thorn. perpetuo constituitur : quippe hoc
principio sublato, nihil firmum haberemus
circa moralitatiim distinctionem. Ad pri­
mam probationem dicendum est, quod etsi
lex quasi regula et lidius lapis sit necessa­
ria conditio ad distinguendas in objectis
rationes proximas boni et mali, non tamen
forma in recto distinguens est ipsa lex, sed
modus conform i tatis vel oppositionis ob­
jecti cum lege, seu modus habendi se sub
lege in ordine ad terminandum actum : qui
modus ante legem continetur in objecto
implicite et in esse rei ; illa vero adve­
niente, quasi reducit se in actum prædiclæ
conformitatis, et oppositionis, et exercet
munus distinguendi inter bonitatem objectivam temperantiae, et malitiam intempe­
rantiae.
106. Ad secundam respondetur nunquam
in eadem materia multiplicari species vir­
tutum aut vitiorum, nisi sint in illa diversi
modi conformitatis vel oppositionis ad le­
gem, diversaque motiva ut praecipiatur vel
reprobetur, qualiter vero in exemplis ad­
ductis hujusmodi motiva et modi opposi­
tionis distinguantur, explicat D. Thom. 2,Dfa
2, q. 1-13, art. 4, et quæst. 154, art. 1, nec
non quæst. 158, art. 5 ; videatur etiam de
Malo q. 1-1 et 15, art. 3.
Ad confirmationem respondetur negando
antecedens loquendo de objectis quæ perse ’
in genere moris sunt : haec enim formaliter
considerata quoties terminant actum ejus­
dem speciei, habent eundem modum in­
trinsecum conformitatis, vel oppositionis
ad legem : sicut pecuniae et pallium et quæcumque possunt esse objectum furti conve­
niunt in ratione alieni, quæ est omnibus
ratio specificandi furtum.
Diximus loquendo de objectis qux sunt per
se in genere moris : nam caetera de linea in­
differentium, cum non sint moralia adhuc
fundamentaliter ratione sui, sed ratione
motivi extrinseci sub quo præcipiuntur vel
prohibentur juxta dicta num. 89, satis est
quod in prædictomolivo conveniant, etiamsi
in omnibus intrinsecis distinguantur. Ut
propterea cum legislator praecipit, vel pro­
hibet diversos actus indifferentes ex motivo
ejusdem virtutis aut vitii, in omnibus est
eadem species moralitatis : quia ratio specificans solum est prædictum motivum·,
quod si nullum motivum explicet, ipsa
adimpletio, vel violatio legis quæ est proI pria obedientiæ materia, transit in ratio­
nem

DISP. Π, DUB. I.

nem niolivi, constitui tquc omnes illos actus
in specie obedientiæ vol inobcdionliæ.
Hæc in universali diximus circa morali­
tatem object i va ni a qua formalie specificaturj determinare vero unicuique vitio aut
virtuti, sive adquisitæ aut infusæ proprium
objectum et motivum, et assignare in qua­
libet materia tot modos convenientias vel
oppositionis ad rationem quot possunt circa
illam versari actus boni aut mali, superat
communem laborem, nec valet certo trac­
tatu comprehendi, sed legendus est assidue
D. Thom. tota 2, 2, quam huic studio dedi­
cavit. Curabimus vero ubi opportunitas oc­
currerit non omittere quæ unaquæque ma­
teria postulaverit. Plurimorumque notitiam
tradet arbor virtutum, quam statuemus ad
calcem sequentis tract.
107. Resolutioni hujus dubii quantum ad
tertiam assertionem non ita hæremus, quin
utæque vel fcreæquo probabilem admitta­
mus alium dicendi modum, constituentem
moralitatem objectivam in denominatione
extrinseca, aliter tamen quam in 2 asser­
tione impugnatum est : quam denomina­
tionem et modum dicendi alibi forte expli­
cabimus.

DISPUTATIO II.
De divisione moralitatis in bonitatem et ma­
litiam; ubi rationes utriusque explicantur.
Licet hæc disputatio moveri posset infe­
rius ad art. 5, vel 6, ubi agendum est de
specificatione actus moralis-, congruentius
judicavimus eam hoc loco præmittere, quia
dum communis ratio moralitatis ad ejus in­
feriora bonitatem scilicet et malitiam appli­
catur, quod sit per divisionem, essentia
illarum non parum innotescit.

DUBIUM I.
Utrum moralitas adequate dividatur in bo­
nitatem et malitiam?
In hac divisione primo examinaro opor­
tet membra dividentia moralitatem: et quia
communiter assignantur bonitas et malitia,
videndum est an in eas adæquate divida­
tur; vel supersit tertia alia species modia
inter utramque.

53

§ I.
Verior D. Thorax sententia explicatur.
1. Dicendum est moralitatem adæquate
dividi in bonitatem et malitiam, ac proinde
intra genus moris nullam speciem reperiri,
quæ sub eis non contineatur. Hæc conclusio
est valde conformis D. Thom, in hac quæst. D-Tbompræsertim art. 5, in corp, et ad l.etart. 8, sic
ait: zlc/i« humanus qui dicitur moralis habet
speciem ab objecto relato ad principium ac­
tuum humanorum, quod est ratio : unde si
objectum actus includat aliquid quod conve­
niat ordini rationis, erit actus bonus secun­
dum suam speciem, sicut dare eleemosynam
indigenti : si autem includat aliquid quod
repugnet ordini rationis, erit malus actus se­
cundum speciem, sicut furari, quod est tol­
lere aliena. Contingit autem quod objectum
actus non includit aliquid pertinens ad ordi­
nem rationis, sicut levare festucam de terra,
ire ad campum, et hujusmodi, et tales actus
secundum speciem suam sunt indifferentes.
Ubi, ut vides, ordinem ad rationem, ex quo
tota moralitas, dividitadæquate in ordinem
convenientiæ, qui constituit bonitatem, et
in ordinem disconvenientiæ qui constituit
malitiam ; quidquid vero nec conveniens
est, nec disconveniens, sed indifferens, ex­
cludit a prædicto ordine, et consequenter a
linea moralitatis quæ in eo consistit. Idem
docet quæst. sequenti art. 1 ad 3, et quaast.
2 de Malo art. 5, aliisque in locis. Quem
sequuntur Curiel cit. art. 8, conclusione 2 curiel.
et 3, Noster Cornejo disput. 6, dub. 3,Lorcac£™£i°·
disp. 29, dub. ultimo, Montes, disput. 25, Mom'
quæst. 1, n. 11, et alii ex junioribus Thomistis.
2. Probatur ratione a priori desumpta ex Batin
D. Thom. Moralitas sive in actibus, sive in ass€rlobjectis, nihil aliud est quam habitudo sub­
jectionis ad rationem tanquam ad regulam,
ut disp, præced. vidimus : sed hæc tantum
potest esse vel per modum convenientis, in
qua consistit bonitas; vel per modum dis­
convenientis, in qua consistit malitia : ergo
non est dabilis tertia species, quæ sub his
non contineatur : ac proinde divisio mora­
litatis in illas est omnino adæquata. Minor
quæ sola eget probatione suadetur, quia esse
conveniens, et esse disconveniens in eo
quod subest regulæ, opponuntur imme­
diate, sicut conveniens et non conve­
niens : nam vel quod sic subjicitur adæquatur regulæ, et ita est conveniens; vel non

..

51

λ

;

«I

7<

b

y

•7 It

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

adaequatur, sed deest ei aliquid quod petit
regula, et sic est disconveniens, ipsum enim
non habere totum, quod petit regula, est
discon venientia ad illam : interoaautemquæ
opponuntur immediate, non cadit medium,
sed necessario debet unum ex illis subjecto
corn entre : ergo repugnat quod habitudo
subjectionis ad rationem tanquam ad regu­
lam non sil vel per modum convenientis,
vel per modum disconvenientis.
Dices inter conveniens et disconveniens I
E usio.
mediare indifferens seu non conveniens regulx : et hanc esse tertiam speciem morali­
tatis distinctam a bonitate et malitia.
Sed contra : nam vel hoc quod dicitur
Ϊιυμι·
p futur.
non conveniens subest actu regulæ rationis ;
vel non ? Si non subest. eo ipso nulla dabi­
tur in eo moralitas quæ essentialiter con­
sistit in prædicta subjectione : atque adeo
indifferentia illa vel non convenientia non
erit species moralitatis. Si autem subest,
prædicta non convenientia nequit esse so­
lum negativa, sed privativa vel contraria,
quæ est idem ac disconvenientia : et ratio
est perspicua ; nam in eo quod non subest
regulæ, ideo non convenientia esi solum
negativa, quia regula nihil dictat circa ip­
sum, nec praecipit, aut prohibet aliquid
habendum, et ita non habere quod petit re­
gula, est de subjecto non supponente, et
nuda negatio, ac si regula non esset : in eo
vero quod subest regulæ dictat aliquid ha­
bendum, et sic non habere quod dictat, non
est tantum negatio, sed positiva disconve­
nientia et repugnantia ad regulam.
Confirmatur. Nihil est actu sub regula
rationis, nisi quatenus ab ea præcipitur, vel
prohibetur : hoc quippe est proprium mu­
nus illius, approbare præcipiendo, et prohi­
bendo reprobare quæ regulantur : sed omne
quod præcipit est conveniens, et omne quod
prohibet est disconveniens : ergo in eoquod
subest prædicte regulæ non datur medium
quod non sit conveniens vel disconveniens.
EOu3. Nec refert si dicas aliquid esse sub repum. gU}a rationis, quod nec præcipitur nec pro­
hibetur, sed tantum permittitur, sicut ire
ad agrum, levare festucam de terra etc.;
hoc autem non est conveniens, aut discon­
veniens, sed indifferens, vel non conveniens
ί-ΐι.ΤΙκκη.
mn· negative. Videturque hæcdoctrinaD. Thom.
■ infra quæst. 92, art. 2, ubi inter actus legis
enumeral permittere actus ex objecto indif­
ferentes : ergo tales actus quamvis sint sub
lege, non cadunt sub praecepto vel prohibi­
tione illius.

Non itaque hoc refert : quia revera in-hwl
differentia, quæ lex nec praecipit, nec pi> ·'
hibet, sed tantum permittit, non cadunt
actu sub lege, sicut neque actu in suo eoe
vel non rwe dependent ab illa, nec lex ali­
quid circa ea disponit, neque curam habet
de illis, sive liant, sive non liant : et ex hoc
dicuntur permitti a lege : non quia actu
comprehendantur sub ejus dispositione vel
regulatione : sed quia cum lex posset tales
aelus sub se comprehendere præcipiendo
vel prohibendo in ordine ad honestum
finem, sæpius nihil circa illos determinat,
sed permittit manere extra dispositionem
legis, in eo statu quem habent ex solis prin­
cipiis naturæ, qui est status indifferentiae.
Unde, si proprie loquamur, permissio ista
non est actus formalis legis ; sed dicitur ac­
tus ejus metaphorice : quatenus est praeter­
missio præcepti aut prohibitionis,quæ com­
petunt soli legi. Et juxta hæc intelligendus
est D. Thom. loco allegato. Quamvis etiam
addi posset quod per actus indifferentes intelligit non qui nullam habent bonitatem ■
vel malitiam, sed qui sunt parum boni, vel
parum mali : et quia lex humana de his non
curat, dicitur eos permittere.
i
Sed urgebis : nihil est in rerum natura Ja
sive bonum, sive malum, sive indifferens,
quod actu non cadat sub divina providentia:
ergo quod non cadat sub aliqua lege, sal­
tem sub lege æterna. Præterea permittere I
sive mala, sive indifferentia non est in Deo
sola suspensio præcepti aut prohibitionis,
sed actu positivo vult permittere : ergo per­
missa cadunt actualiter sub lege, qua regu­
latur talis volitio.
4. Respondetur ad primum distinguendo
consequens, nihil est quod non cadat sublege
xterna, ut est ratio divinæ providentia?, et
in ordine ad Deum, transeat : quod non
cadat sub lege æterna prout est regula vo- 1
luntatis create, ac proinde in ordine ad
nos, negandum est. Etenim lex æterna po­
test dupliciter considerari; vel ut est ratio
divinæ voluntatis, qua regulantur actus
ipsius Dei in productione et gubernatione
creaturarum : vel ut medio dictamine ra­
tionis participatur in nobis, et applicatur
ad regulandum actus nostros, prout a nobis
libere exercentur. Primo modo cadunt sub
illa omnia quæ sunt in rerum natura,sicut
omnia cadunt sub providentia et voluntate
divina, nihil tamen ex habitudine ad prae­
dictam legem sic sumptam habet esse inI differens aut tantum permissum : sed quæ
sunt

i
s

·*

DISP. II, DUB. I.

sunt mala el Deus non facit, prohibentur
ab illa (licet a Divin» Omnipotentia per­
mittantur esse in rorum natura) : quæcurn*
que veru facit, ut sunt cæteru omnia, impe­
rantur a prædicta lege et ordinantur ad
finem honestum, qui est ipse Deus : et ideo
si quam ex habitudine ad hanc legem par­
ticiparent moralilatem, non essent indiffe­
rentia, sed determinate bona. Diximus : si
•piam etc. quia ul disp. præcedente num.
13 tetigimus, moralitas non convenit rebus
creatis quatenus præcise sunt a Deo, cujus
non sunt actus, sed puri effectus ; sed qua­
tenus sunt actus voluntarii et liberi, quod
habent ex ordine ad voluntatem creatam.
Secundo modo ea solum cadunt sub lege
æterna, quæ cadunt sub hominis potestate,
secundum quod de illis ratio dictat esse ab
homine facienda vel non facienda : et quia
de indifferentibus secundum se nihil dictat,
ideo prout sic non cadunt actu sub prædicta
lege : atque adeo non recipiunt ex habitu­
dine ad illam aliquam speciem moralitatis.
An vero de facto detur in rerum natura
sive per se, sive per accidens aliquis actus
ex omni parte indifferens, in quo proinde
nulla sit moralitas, neque actualis subjectio
ad aliquam legem, dicemus disp. 7, dub. 2.
Ex quo patet ad secundum hujus replicæ :
nam ille actus quo Deus vult permittere,
pertinet ad ejus legem præcise ut est regula
suæ Providenliæ : et ita non conducit ad
tribuendam nostris actibus moralitatem.
Et præterea talis actus non est respectu in­
differentium, sed respectu malorum : nam
hæc tantum sunt quæ Deus vult permittere;
illa vero prout cadunt sub divina volun­
tate ordinantur ad honestum finem, et ita
non manent sub ratione indifferentium,
nec solum permissa. Adde objectum prædicti actus tantum esse permissionem, non
rem permissam : et ideo ex vi illius sola
ipsa permissio potest constitui actu intra
genus moris : non quidem ut indifferens,
sed ut determinate bona et conformis Di­
vinæ legi.
uia
5. A posteriori etiam potest probari nostra
r«tr-Wconclusio. Non dantur intra genus moris
,iae· aliæ proprietates nisi bonitatis et malitiæ :
ergo neque alia moralitatis species. Conse­
quentia ex eo liquet, quia quamlibet deter­
minatam speciem alicujus generis conse­
qui debent determinate proprietates in illo
genere ut inductive constat; unde planum
erit non esse in genere morali aut ejus
speciem illam, quam aliquæ hujus generis

proprietates non consequuntur. Antecedens
vero probatur: quoniam proprietates mo­
rales tantum sunt meritum, et dtmeritum,
laudabilitas et vit aperabililas,a\it etiam ratio
rectitudinis,et peccati, de qu ibus ait D. Thom. n.Tiwm.
infra q. 21, per totam : constat antem om­
nes hujusmodi proprietates consequi deter­
minate bonitatem vel malitiam, nec possunt
attribui alicui actui, nisi in quantum est
determinate bonus, vel determinate ma­
lus ; ergo, etc.
.
i';-’
§ Π.

Enodantur argumenta ορρ·> itx sentent ix.
Contrariam sententiam tenet Vasq. disp. Lralj0
55, cap. 4, Gregor. Mart. art. 8 hujus
quæstionis dub. unico et quidam alii ex ju- ‘ tîæ.“
nioribus. Probatur primo, quia juxta doctrinam D. Thom. citato art. 8, et quæst. 1
ιΊΙη
de Malo art. 1, quæst. 2, art. 5, aliisque inD.Ttlocis bonum et malum in moralibus non
opponuntur immediate : ergo mediat inter
illa tertia aliqua species moralitatis quæ nec
sit bonitas nec malitia.
6. Respondetur bonum et malum moralesolvitur
posse comparari ad actum humanum vel rllio·
secundum suum esse physicum, vel redu­
plicative ut moralem : primo modo sunt
opposita mediata, et ideo cadit inter illa
actus indifferens secundum speciem ; hu­
jusmodi vero actus prout indifferens non
est in genere moris. Secundo modo sunt op­
posita immediata : nam actus ut moralis
solum dividitur in bonum et malum. Quod
si aliquando D. Thom. actum moralem di­
vidit in bonum, malum, el indifferentem,
sumit illum materialiter, ut est idem quod
liber; non formaliter ut ad genus moris
spectat. Et talis divisio non est una, sed
duplex, alia divisio et alia subdivisio. Di­
viditur enim primo actus liber in moralem
ex objecto, et in non moralem ex objecto
qui est indifferens : rursus moralis ex ob­
jecto subdividitur in bonum et malum :
unde indifferens prout sic ex vi primæ di­
visionis excluditur a genere morali.
Secundo probatur. Actus indifferens pro- 2 ac­
cedit a voluntate ut subjecta regulis morum, sum­
et procedit ex deliberatione rationis : ergo
est vere actus moralis : sed prout sic non
est in specie boni, aut mali : igitur assi­
gnanda est tertia species moralitatis in qua
contineatur.
Confirmatur, nam inter actus moralesconlirm.

lanMK

56

*

·■·
η

Sil·

DE BONITATE’ ACTUUM HUMANORUM.

connumerantur, quos appellant bene vel
nuile sonantes, qui tamen nec sunt determi­
nate boni, nec determinate mali : ergo da­
tur alia species actus intra genus moris.
7. Respondetur ad argumentum distin­
.Req
guendo antecedens : et sisensus sil illum ac­
tum consideratam in individuo prout est a
parte rei,procedere a voluntate cum subjec­
tione ad regulas morum,admitti potesliquia
prout sic non est indifferens, sed determi­
nate bonus vel malus, ut dicemus disput. 7.
Si autem sensus sit. quod ut est formaliter
indifferens procedit a voluntate cum prædictasubjectione.autquod voluntas est prin­
cipium illius in quantum indifferentis ut
subest regulis morum, negandum est. Nam
sicut ipse actus in ratione indifferentis
praescindit a præ lictis regulis, et solum
respicit objectum secundum esse physicum,
ita voluntas quatenus principium est in­
differentiae, abstrahit ab illis, solumque
dicit rationem potentiæ physicæ. Et eodem
proportionali modo distinguendum est pri­
mum consequens, et minor subsumpta ; et
neganda absolute secunda consequentia.Nec
refert, quod talis actus adhuc ut indifferens,
procedit a ratione deliberata : quia non
procedit ab illa ut deliberante modo mo­
rali, et per principia moralia ; sed ut deli­
berante et proponente objectum modo phy­
sico, scilicet cum indifferentia ad utrumli­
bet, sine aliqua determinatione secundum
legem.
Ad confirmationem respondetur actus
Ad
coat- bene et male sonantes esse quasi species ac­
tus indifferentis, eo quod actus indifferens
bipartitur in eum qui est omnino indiffe­
rens et nec magis inclinat ad bonum quam
ad malum ; et in eum qui bene, vel male
sonat ; quia licet nec sit bonus nec malus,
propendet magis in unum, quam in aliud
extremum : unde sicut actus indifferens
prout sic non est formaliter moralis, ita
neque actus bene vel male sonans. Sed de
his iterum redibit sermo disp. 8, dub. 1,
ubi explicabimus in quo consistit prædicta
indifferentia, et qui actus dicantur bene aut
male sonantes,
3 ar8. Tertio arguitur, plura objecta indiffeBnm· rentia spectant per se ad genus moris : ergo
præter bonitatem et malitiam ponenda est
alia species ad quam moralitas ex eis de­
sumpta pertineat. Antecedens probatur,
nam juxta doctrinam præcedentis disput.
num. 90, omnia illa spectant per se ad prædictum genus, quæ per se pertinent ad ali-

quam ex inclinationibus humanænaturæ;
constat vero plura ex his esse indifferentia,
ut comedere, bibere, filios procreare, et
similia quæ possunt determinare lam ad
bonum quam ad malum.
Respondetur negando antecedens intcl- u
lectum de indifferentia proprie dicta. Ad*01probationem dicendum est nullum exiliis
objectis esse proprie indifferens : sed omnia
intra propriam materiam habent quidquid
requiritur ab bonitatem et malitiam objectivam. Pro quo nota dupliciter aliquod ob­
jectum dici posse indifferens : vel quia intra
suum genus nihil habet, per quod bonum,
aut malum constituatur ; sed debet semper
ad aliud genus transferri, ut possit lege
praescribi : et hæc est propria indifferentia,
quæ condislinguit actus secundum speciem
indifferentes a bonis et malis ; dequaintelligenda sunt quæ diximus disp. prece­
dente num. 90 : vel quia licet habeat intra
proprium genus sufficiens determinat i vum
ad bonum et malum, sine quo nequit a
voluntate attingi, non tamen concipitur ut
sub tali determ i nativo, sed secundum gra­
dum inadæquatum communem ad diversas
determinationes : ut si diceremus animal
esse indifferens ad rationale et irrationale,
quia est genus contrahibile per utrumque,
et actum moralem ad bonum et malum,quia
potest per utrumque determinari. Hæc au­
tem (ut observat D. Thom. q. 2 de Malo,
art. 4), non est propria indifferentia de qua
in hoc tractatu, nec ponit in numero cum
illa determinatione, perquam contrahitur
ad esse boni vel mali : eo quod determina­
bile et determinans utrumque est in eodem
genere, et constituit unicam speciem mora­
lem, quæ determinate est bonitas vel mali­
tia. Unde sicut pro gradu animalis non
ponimus tertiam speciem a rationali et ir­
rationali distinctam, ita pro hujusmodi in­
differentibus non debet alia constitui præter
bonitatem et malitiam, per quas determi­
nantur. Objecta ergo dequibus in argumento
fit mentio,poterunt dici indifferentia hoc se­
cundo modo, non vero primo : et ideo
quamvis sint fundamentaliter moralia et
adveniente lege fiant moralia proxime,non
constituant aliam speciem a bonitate et ma­
litia : neque in eis intelligitur completa et
specifica moralitas, usquedum intelligitur
■ illa determinatio, qua bona vel mala red­
duntur.
Cum hoc tamen stat ut etiam ante præI dictam determinationem pertineant per se
ad

DISP. Ill, DUB. ΙΓ.

ad genus moris inchoativo et fundamenta­
liter, quia semper sunt materia perse a ra­
tione regulabitis, et postulant ejus determi­
nationem intra proprium genus : quamvis
non determinate hanc vel illam. In quo
distinguuntur a propriis indifferentibus :
quia hæc intra suum genus nullam petunt
determinationem ; sed debent semper trans­
ferri ad aliud ut possint cadere sub loge :
nec tunc constituunt unam speciem cum
bonitate aut malitia quibus afficiuntur, sed
habent se per accidens, sicut res diversorum
generum.
r.ur· Denique arguitur, quoniam primaspecies
ps> moralitatis actus est quæsumitur ab objecto
DTi>%a ut dwel D. Thom. art. sequenti : atqui ob­
jectum non semper tribuit bonitatem vel
malitiam, sed aliquando indifferentiam, eo
quod ipsum est indifferens: ergo talis in­
differentia est species moralitatis.
Ad siti- Respondetur objectum eatenus dare pric0· mam speciem moralitatis, quatenus dat pri­
mam bonitatem vel primam malitiam : et
ideo cum non tribuit bonitatem aut mali­
tiam, nullam conferlmoralitatem. Quomodo
vero cohaereat cum doctrina sequentis arti­
culi,quod non semper objectum det primam
bonitatem vel malitiam, et quæ sit circa
hoc mens D. Thom. dicemus disp. sequenti
n. 7 et 8.

DUBIUM II.
Utrum divisio moralitatis in bonitatem et
malitiam sit essentialis : et an sit generis
in species ?

E ;i

Pro intelligentia hujus dubii advertenqS dum est moralitatem posse sumi vel large,
ki:1· ut dicit quidquid concernit regulas morum,
sive sit forma positiva afficiens actum hu­
manum, sive carentia, aut omissio talis
actus vel formæ : vel magis stricte, ut si­
gnificat determinate illam formam et mo­
dum afficientem actum liberum, et consti­
tuentem primo in genero moris, cujus
naturam explicuimus disp. præcedente. Si­
militer malitia potest accipi vel prout est
communis ad malitiam cujuslibet peccati :
vel ut dicit determinate malitiam constitu­
tivam commissionis, quam tract. 13 osten­
demus esso positivam. In præsenti ergo nec
moralitas nec malitia sumitur im prima
acceptione : quia sic evidens est divisionem
non posse esse univocam, sed in secunda:
quo pacto dicitur proprie moralitas et mali­

57

tia actus humani, quia est ejus forma et
affectio. Vocamus autem essentialem divi­
sionem, cum divisum est de essentia mem­
brorum dividentium, et praedicatur de illis
tanquam ratio superior, sive univoca, sive
analoga.
§ I.
Duabus assertionibus difficultas expeditur.

9. Dicendum est primo divisionem mora-i.a^rlitatisin bonitatem et malitiam esseessentia- no'
lem, et superioris in sua inferiora. Assertio
est D. Thom. pluribus in locis ubi loquensD.Thom.
de bono et malo secundum quod spectant ad
genus moris, dicit esse differentias per se
et specificas, constitutivas et distinctivas
moralium specierum, ac proinde essentia­
liter divisivas prædicti generis. Unde lib. 3
contra Gentes cap. 9, sic ait : Malum et bo­
num in moralibusspeci/icædifferenlixponun­
tur. Idem dicit 1 p. q. 48, art. 1 ad 2 : Bo­
num et malum sunt differentia; specifica in
moralibus. Et in præsenti art. 5: Manifes­
tum est (inquit) quod bonum et malum diver­
sificant speciem in actibus moralibus:differenlix enim per se et specificae diversificant spe­
ciem. Et in solutione ad primum : Bonum
in quantum est secundum rationem, et malum
in quantum est prxter rationem diversificant
speciem moris. Constat autem differentias
quæ diversificant speciem esse differentias
essentiales, ac proinde divisionem quæ per
eas datur esse etiam essentialem. Sequun­
tur Angelicum Doctorem omnes ejus disci­
puli citato art. 5. Ubi Conradus, Curiel, conr.
Montesi. Martinez et Lorea, Cajet, et Medîna quæst. sequenti art. 1 et 2. Zumel Martin,
quæst. 71, disp. 1, et alii, licet id non tam c°jet*
probent quam supponant.
Probatur ratione qua utitur D. Thom.
quæ potest sic efformari. Illa est di visio assertio ■
essentialis quæ datur per differentias per se U15’
et intraneas, ac ejusdem generis cum di­
viso·. sed hujusmodi sunt differentiæ boni
et mali respectu moralitatis, seu respectu
actus humani ut moralis : ergo, etc. Major
constat: nam eo ipso quod differentiæ ha­
beant prædictasconditiones, contrahunt per
se divisum, et constituunt unum per se
cum illo, atque adeo ipsum divisum inclu­
ditur in membris dividentibus per modum
prædicati superioris. Minor vero suaderi
posset, tum quia prædiclæ differentiæ de­
bent per se pertinere ad aliquod genus :

58

DE BONITATE ACTU l’M HL MANoRF.M.

qaippe cum differentia quæ respecta unius
generis est per accidens, respectu alterius
semper sil perse: cum ergo non pertineant
per se ad genus physicum, restat ut per se
pertineant ad genus moris. Tum etiam,quia
hoc genus, sicut et quicumque gradus com­
munis, di visibile est aliqua divisione essen­
tiali, atque adeo debent ei assignari aliquæ
differenti® per se : non autem possunt ali®
assignari præter bonum et malum morale:
ergo.
D.nûm. Sed efficacius ostenditur illa propositio a
tumiio'D. Thoma animadvertendo, quod cum mo­
ralitas actus generice sumpta specificetur
ab objecto ut subjecto regula*rationis, diffe­
renti® per se moralitatis attendi debent se­
cundum differentias per se talis objecti.
Tunc sic : objectum ut subest regul® ratio­
nis per se dividi tur in bonum et malum, seu
in conveniens et disconveniens ad prxdiclam
regulam, nec sunt assignables respectu il­
lius aliæ differentiae magis per se : sicut in
habitudine et subjectione ad quamcumque
regulam nihil magis per sese habet quam
ratio convenientia? et disconvenienti® ad
illam, seu hoc quod est esse secundum re­
gulam, et præter regulam : ergo etiam res­
pectu moralitatis actus propriae et per se
differentiæ erunt habitudo ad objectum per
modum convenientis predict® regul®, in
qua habitudine consistit bonitas; et habi­
tudo per modum disconvenientis, in qua
consistit malitia.
Confirm, Ιθ· Confirmatur, nam ab his duabus, sci­
licet convenientia et disconvenientia ad ra­
tionem sicut ad regulam, absirahibilis est
tam in actibus quam in objectis una ratio
superior, qu® neutrius differentiam expli­
cet, et de utraque essentialiter prædicetur,
ac in eas dividatur : qu® quidem ratio erit
habitudo subjectionis ut sic ad praedictam
regulam : vere enim prædicamus quod
convenientia ad rationem, essentialiter est
habitudo ad regulam, et similiter contraria
disconvenientia : ergo cum moralitas nihil
aliud sit quam habitudo per modum sub,
jectionis ad rationem tanquam ad regulam,
vel immediate, sicut est moralitas objec­
tiva, vel mediante objecto, sicut est mora­
litas formalis, ut disputatione præcedente
vidimus, fit illam esse essentialiter supe­
riorem ad rationes convenientis et disconve­
nientis, seu boni et mali, ac proinde dividi
per eas divisione essentiali.
Alia
Confirmatur secundo et explicatur id
confirm. qU0(j paulo ante diximus : nam hic gradus

i
J
j
I
!

i
i
;

i

habitudinis ad regulam rationis communis
omnibus entibus moralibus per se est divi­
sibilis et determinabilis secundum diver­
sos modos habendi se ad talem regulam,
atque adeo debent ei assignari aliqua?
differenti® essentiales qu® importent hos
diversos modos, et per se illum dividant:
sed modi perse habendi se ad aliquam re­
gulam nequeunt aliter explicari, quam vel
per modum convenienti® et adæquationis,
in quo consistit bonitas rei mensurat®; vel
per modum inadæquationis et disconve­
nienti® in quo sita est malitia : ergo, etc.
Respondent aliqui (quos infra referemus)
moralitatem non dicere rationem istamf»*
(quam negare non possunt) superiorem ad
bonitatem et malitiam, sed libertatem, qu®
se habet ut proximum ejus subjectum : et
respectu hujus bonitatem et malitiam tan­
tum esse conditiones accidentales ; atque
adeo divisionem per eas potius esse sub­
jecti in accidentia.
11. Sed hanc solutionem salis exclusimus B...
disput. praecedente dub. 2 a num. 25. Et ®
potest amplius impugnari, tum quia habitudo illa ad regulam rationis debet conslituere aliquod genus entis, utpote qu® est
ratio communis existens in rerum natura:
cumque non constituat genus physicum,
debet constituere genus moris : ac proinde
debet esse ipsa moralitas. Et sane adversarii neque assignant, neque assignare pos­
sunt, quid desit illi rationi, aut quid ha­
beat supra eam libertas in ordine ad cons­
tituendum hujusmodi genus. Tum etiam
nam si moralitas respectu bonitatis et ma­
liti® non est essentialiter superior, sed
tantum se habet ut subjectum, sicut liber­
tas ; actus bonus et actus malus non dis­
tinguentur essentialiter intra genus moris,
sicut possunt non distingui in ratione li­
beri : quod tamen videtur absurdum ; sicut
quod peccatum et virtus in nullo genere
distinguantur : nam in genere physico cer­
tum est sæpe non distingui.
Adde Theologos per genus morale com­
muniter intelligere id sub quo militant
virtutes et vitia, et eorum actus, secundum
quod sunt virtuosi, aut vitiosi, boni, aut
mali, meritorii, vel demeritorii , etc. et
ideo tota moralis consideratio eo tendit ut
sciantur peccatum et virtutum species,
proprietates, causæ, et effectus secundum
id quod referunt bonitatis vel maliti® :
ergo moralitas, quæ prædictum genus cons­
tituit debet esse talis ratio qu® de his per
se

DISP. il, Dl!B. II.

se prædictdur, et per ea essentialiter divi­
datur ; non qu® precise se habeat tan­
quam subjectum, sicut se habet libertas.
jw
12. Dicendum est secundo prædictum di'i0, visionem non esse analogam sed univo­
cam et generis in species. H®c conclusio
non est ita communis sicut præcedens, eo
quod pauci in propriis terminis punctum
pThi..u attigerunt : illam autem defendit Zumel
ubi supra, et desumitur ex D. Thom. lo­
cis citatis. Non enim bonum et malum
morale toties appellaret absolute differen­
tias specificas, et constitutivas specierum
in genere moris, ut vidimus n. 9, si hoc
non esset verum genus, et illa propriae dif­
ferentiae, ac proinde univoce per eas divi­
deretur. Et quidem prædictam divisionem,
supposito quod sit univoca, esse generis in
species, non eget probatione : quia perspi­
cuum est moralitatem non esse rationem
atomam, sed continentem sub se plures
species tam boni quam mali moralis.
Bario. Quod autem sit univoca probatur : nam
tunc aliqua ratio univoce dividitur, quando
exparte sua æqualiter convenit membris
dividentibus, et potest a suis differentiis
simpliciter præscindi : sed hujusmodi est
moralitas respectu bonitatis et maliti®:
ergo, etc. Major constat : et minor quoad
priorem partem suadetur : quia moralitas
in communi sumpta nihil aliud dicit nisi
habitudinem ad regulam rationis mediante
objecto : hæc autem habitudo, quantum est
ex se, æqualiter dicitur sive sit per modum
convenient!®, ut est bonitas ; sive per mo­
dum dissonanti®, ut est malitia : siquidem
utrobique dicitur simpliciter, et non per
dependentiam unius ab alia, nec de una
prius quam de alia : ergo quantum est ex
se convenit illis æqualiter. Ex quo etiam
probatur secunda pars. Nam quæcumque
ratio æqualiter convenit suis inferioribus,
potest ab eis simpliciter præscindi, et sine
illis abstracta concipi : alias non conveni­
ret æqualiter : sicut differenti®, a quibus
abstrahi non posset, nunquam sunt æquales : igitur si moralitas æqualiter, quantum
est ex se, convenit bonitati et maliti®, po­
test ab eis simpliciter præscindi.
c«!rm. Confirmatur : eodem modo dividitur
moralitas actus, vel (quod idem est) actus
ut moralis in bonum et malum, sicut divi­
ditur habitus moralis in virtutem et vi­
lium : sed hæc est divisio univoca generis
in species ut fere omnes concedunt : ergo
etiam illa. Patet consequentia, nam habi-

59

tus moralis specificatur ot distinguitur per
actum moralem, sicut actus per objectum ;
undo sicut actus dividitur secundum divi­
sionem objecti , sic habitus debet dividi
juxta divisionem actus : ac proinde vel
utraque divisio vel neutra debet esse uni­
voca.

§ ».
Duplex sententia in oppositum.

13. In oppositum nostrarum assertio­
num est duplex sententia : prior negat di­
visionem moralitatis in bonitatem et mali­
tiam esse essentialem. Ita Valentia in
Val.
præsenti q. 13, punct. 3, Franc. Felix, de Franc.
Bonitate et malitia cap. I, et Salas disp. 1, Felix.
sect. 1, quantum ad moralitatem quam ap­
pellat primariam. Posterior sententia tenet
nobiscum divisionem esse essentialem, ait
tamen non esse univocam, sed analogi in
analogata. Hanc tuentur aliqui ex his qui
malitiam constitutivam peccati commis­
sionis collocant in privatione : quos addu­
cemus tract. 13, disp. 6, dub. 1. Alii vero
ex sectatoribus illius sententi® admittunt
divisionem esse univocam : dicunt tamen
membra dividentia non esse bonitatem et
malitiam formalem, sed bonitatem forma­
lem, et malitiam fundamentalem, qu®
etiam apud illos est positiva. Et quia argu­
menta posterioris sententi® priori etiam
favent, et e converso, simul ea proponemus
et diluemus.
Arguitur ergo primo : nulla privatio po­ 1 arguni.
test esse differentia essentialis respectu
form® positivæ: sed moralitas est positiva,
et malitia est privatio : ergo, etc.
Confirmatur, nam positivo et privationi Confirm,
nihil potest dari univocum, sicut enti et
non enti : igitur moralitas respectu boni­
tatis positiv®, et malitiæ privativ® non po­
test esse univoca.
Respondetur tam argumentum quam Argum,
confirmationem probare malitiam qu® di- ^n*
vidit moralitatem actus humani esse for­
mam positivam, siquidem prædicatum su­
perius, cujus est essentialis differentia, est
positivum et univocum. Ad quod intentum
adducemus prædictum argumentum trac­
tatu et disp. citata. Non autem vim habet
contra aliquam ex assertionibus nuper sta­
bilitis. Nam quod malitia constitutiva com­
missionis (de qua dumtaxat loquimur) sit
privatio, non est unde probent adversarii,

60

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

et oppositum loco citato ostendemus. Nega­
tur ergo minor argumenti. Et conceditur
tota confirmatio : et nihil contra nos.
2 ar.
11. Secundo arguitur. Idem actus mogam. ra|js potent transire de bono in malum, et
habere simul diversas species bonitatis vel
malitia? : ergo hujusmodi non sunt diffe­
rentia? essentiales respectu moralitatis :
alias quoties ipsa? variantur, moralitas va­
riaretur : sicut ad variationem rationalis
et irrationalis, quæ sunt differentia? ani­
malis, variatur animal.
Diluitur Respondetur antecedens esse verum de
eodem actu considerato.in esse physico;
non autem in esse moris : sed toties multi­
plicatur. et diversifieatur essentialiter mo­
ralitas, quoties prædictæ differentia?. Unde
actus qui simul habet plures bonitates, aut
plures malitias ; vel successive unam et
aliam, licet physice et entitative sit unus,
moraliter est multiplex juxta multiplicita­
tem specierum bonitatis vel malitia?, quas
habet.
a arTertio. Si bonitas esset differentia essengunL tialis respectu actus moralis, talis actus
diceretur (onus /mt essentiam, cum nihil
magis per essentiam conveniat cuilibet rei,
Γζ
quam differentia ejus specifica
: hoc autem
manifeste est absurdum, quia bonitas per
essentiam propria est solius Dei : ergo, etc.
EnervaRespondetur negando majorem. Ne­
tur- queobest probatio inclusa : quia licet talis
actus sit bonus ratione suæ differentia es­
sentialis, ac proinde per suam essentiam,
non tamen absolute dici debet 6σηα$· per
essentiam : sicut licet homo ratione suæ
essentialis differentiae sit intellectualis, rion
ideo dicitur intellectualis per essentiam. Ra­
tio vero est, quia hæc locutio denotat non
utcumque aliquid esse tale ratione suæ es­
sentia?, sed esse tale a se, et non per parti­
cipationem ab alio : unde cum bonitas
moralis actus, quantumcumquesit ei essen­
tialis sit a Deo participata, non potest dici
bonitas, aut bonus per essentiam.
Adde bonum per essentiam dici quod
ratione solius essentia? habet totam bonita­
tem cujus est capax, ita ut major nequeat
illi superaddi : et hoc modo Deus dicitur
per essentiam bonus, quia nulla bonitas su­
peraddi potest suæ essentiae ratione alicujus
accidentis : at vero actus moralis quantumcumque per suam differentiam essen­
tialem sit bonus, non habet ex illa totam
bonitatem, sed perficitur ex circumstantiis
supervenientibus, sine quibus nunquam

potest reperiri, ut dicemus disp. 1, dub. 1.
I
Adde secundo, quod cum dicitur nullam
,
creaturam esse bonam per suam essentiam,
intelligitur non de formis accidentalibus,
sed de creaturis substantialibus : et sensus
est quod nulla simpliciter est bona vel per­
fecta præcise per ipsam substantiam, sed
indiget accidentibus, quibus perficiatur, et
ad finem ultimum, secundum quem bonitas
pra?cipue attenditur, ordinetur. Cum quo
recte cohæret aliquam accidentalem for­
mam per suam essentiam esse ipsam boni­
tatem moralem creatam, a qua subjectum
denominative habet esse bonum. Nam cum
talis bonitas sit aliud a re, quæ per illam
dicitur bona , non constituit bonum per
essentiam, sed per denominationem et par­
ticipationem : ipsaque limitatur a subjecto,
quod informat et denominat. Videatur
Angel. Doct. 1, part, quæst. 6, art. 3 den.Ttm,
veritate quæst. 21, art. 5, et 1 Contra Gent.
ι
cap. 38.
Ultimo specialiter arguitur in favorem riüe
secundæ sententiæ : quia nullum prædica-”^
tum transcendens differentias suorum in­
feriorum potest esse univocum : sed mora­
litas transcendit differentias bonitatis et
malitiæ : ergo, etc. Minor in qua est diffii
cultas probatur. Tum quia ita se habet
moralitas ad differentias ordinis moralis,
i
sicut ratio entis physici ad suas differentias
physicas : sed ista est transcendens, et de
qualibet differentia formalissime prædicatur: ergo et illa. Tum etiam nam differentiæmoralitatis necessario includunt aliquod
genus entis : alias essent nihil : ergo cum
non includant ens physicum, debent inclu­
dere morale, ac proinde moralitatem.
16. Confirmatur : in qualibet divisioneContint,
univoca differentia est perfectior quam
genus, vel saltem addi tei aliquam perfectio­
nem :seddifferentiaconstitulivanialitiænihil perfectionisadditsupramoralitatem,imo
,
addit magnam imperfectionem : ergo di­
visio quæ fit per illam non est univoca.
Minor constat, nam malitia ex sua diffe­
rentia non est aliud quam deformitas et
imperfectio, et hanc solum addit supra
moralitatem. Majorem vero probant N.
Complntenses in Logica disp. 7, quæst. 5.Complui
Tum ex D. Thom. de Spiritual, creaturis D'ThotD
art. 8, ubi ait : Illud quod constituit in specie
(scilicet differentia) est nobilius eo quod
constituit in genere, sicut determinatum in­
determinato; habet enim se determinatum ad
indeterminatum ut actus ad potentiam, etc.
Tum

DISP. H, DUB. II.

Alh
Ctdittr.

Ad
mnffi.
>w

Tum etiam ratione : quia sicut omne genus
essentialiter eat natura perfee libi lis, et om­
nis species natura perfecta, ita omnia diffe­
rentia est natura perfecliua speciei et ge­
neris.
Confirmatur secundo. Quod dividitur di­
visione univoca, æqualiter descendit ad
inferiora, et æqualem perfectionem eis tri­
buit : atqui moralitas descendit ad bonita
tem et malitiam cum magna inaequalitate :
siquidem in prima constituit actum abso­
lute bonum ; in secunda absolute malum :
in illa perfectum ; in ista imperfectum :
ergo non est divisio univoca.
17. Respondetur ad argumentum, quod
sicut substantia creata accipitur dupliciter,
vel large pro quocumque quomodolibet
perlinente ad prædicamentum substantia? ;
vel stricte pro substantia completa, quæ
est primum genus hujus prædicamenti : et
primo modo est transcendens, prædicaturque de ipsis differentiis, et de omnibus
quæ non sunt accidentia ; secundo vero
modo est genus et univoca , tantumque
prædicatur formaliter de substantiis com­
pletis quæ ponuntur in recta linea prædi­
camenti : neque in hoc sensu differentia?
substantiales sunt formaliter substantia,
sed modi et determinationes illius : ita
moralitas, vel ratio entis moralis potest
sumi large pro quocumque quomodolibet
pertinente ad genus moris : et sic non est
genus, sed transcendit omnes formalitates
hujus ordinis usque ad intimas differen­
tias: et potest etiam sumi stricte, prout
dicit primarium conceptum habitudinis ad
objectum subditum regulis morum, et non
determinationes aut modos talis habitudi­
nis : et hoc pacto est prædicatum univo­
cum, et genus ad bonitatem et malitiam :
nec transcendit prout sic earum differen­
tias : quia istae tantum sunt modi et deter­
minationes prædictæ habitudinis, non au­
tem in recto sunt formalissime ipsa habi­
tudo : sicut differentia? relationis non sunt
formalissime relatio, sed modi et determi­
nationes illius : hoc autem sufficit tum ut
prædictæ differentiae sint formaliter entia :
tum etiam ut non sint entia physica, sed
ordinis moralis. Sufficeret autem ut non
essent nihil quod includerent ens commu­
nissime sumptum, secundum quod abstra­
hit a morali et physico : quia hujusmodi
ens, et non ens determinate morale est
quod dividitur immediate contra nihil.
18. Ad primam confirmationem respon­

01

detur concedendo majorem intellectam de Adi
genero et differentiis in ordine physico, dewnDnn
quibus loquitur D. Thorn, et loquuntur
Complatenses loco citato, ut ibidem expli­
cant num. 47, ad secundum argumentum.
Quid autem tenendum sit de differentiis
ordinis moralis, non est illius loci, neque
ita exploratum. Et quidem si hæc confir­
matio aliquid contra nos convincit, probat
contra omnes nulla peccata convenire uni­
voce in ratione peccati, aut in alio genere
inferiori : quia certum est differentias ato­
mas peccatorum non addere majorem per­
fectionem supra ipsum genus peccati, quam
differentia subalterna constitutiva peccati
vel malitiæ addit supra moralitatem. Dicen­
dum itaque est praedictas differentias posse
considerari dupliciter ; vel secundum id
quod transcendentaliter imbibunt entitatis
et actualitatis : quanlumcumque enim præ­
cise sumantur, nequeunt rationem entis
excludere : vel secundum id quod exprimunt
malitiæ et deformitatis.Primo mydo addunt
perfectionem supra genus : quia ratio illa
entis in qualibet di fferentiainclusaactualior
est entitate generis, ac proinde perfectior.
Etsi urgeas quod perfectio inclusa in prædicta differentia non est physica, siquidem
tota illa formalitas est ordinis moralis :
nec est moralis, quia peccatum non includit
perfectionem hujus ordinis. Respondetur
quod sicut ens quod abstrahit a morali et
physico, et transcendit utrumque, neque
est determinate physicum, nec determinate
morale, ita perfectio quæ illud consequitur,
prout sic neque est determinate moralis nec
physica, sed præcise perfectio transcendentalis, quæ cum ratione entis in omnibus
sive physicis sive moralibus includitur.
Secundo vero modo nullam addunt per­
fectionem. Sufficit tamen, ut sint differentiæ et constituant speciem adhuc secundum
istam rationem, quod addant determinatio­
nem in linea malitiæ, sintque potiores in
hac linea ipso genere. Nam cum dicitur
differentiam addere supra genus, debet in­
telligi (ut regula sit universalis) servata
proportione ad naturam utriusque, ita ut
secundum quod genus est contraliibile per
modum actuabiliset perfectibilis, differen­
tia addat perfectionem et actualitatem ; se­
cundum vero quod est contrahibile per mo­
dum (ut sic dicamus) deordinabilis, et
deformabilis, addat actu deformitatem et
malitiam : aliter differentia non contrahe­
ret genus proportionate ad suam contrahi-

DE BONITATE ACTUUM HI MANORUM.

aliud potest addere nisi quoti talis habitudo
accipi per modum respectus et habitudinis.
sit ad objectum ut consonum rationi : tum
Quia tamen ad hujusmodi plenam habitu­
quia per hoc distinguitur a malitia, quæ
dinem, qualem reda ratio postulat, concur­
respicit objectum dissonum. Tum etiam
rere oportet, debitum objectum, finem et
quia bonitas cujuslibet rei est conformitas
circumstantias, ita ut quolibet deficiente,
cum sua regula, ac proinde bonitas actus
non sil completa et perfecta, potuit optime
humani debet esse conformitas cum ratione,
D. Thom. explicare bonitatem actionis hu­
quæest regula talis actus. Unde dixit Dio-ij.
manæ per illorum collectionem, licet for­
nysius relatus a D. Thoma in praesenti
maliler in tali collectione non consistat. Et
art. 5 : Quod bonum hominis est secundum
quia nullus dubitat hanc esso mentem
rationem, malum autem prater rationem.
Aug, Doct. non est cur circa hoc immoreCumque actus non respiciat prædictam re­
mur. Videatur art. sequenti ad 5, ubi con­
gulam nisi mediante objecto, non debuit
cludit quod ipsa proportio actionis ad effec­
ejus bonitas aliter diffiniri, quam per habi­
tif Ium est ratio bonitatis ipsius. Et art. 4 ad 2 :
D.ftM.
tudinem ad tale objectum ut consonum ei­
—- Quamvis finis sil causa exlrinseca, tamen
dem regulæ. Unde hanc assertionem com- Ca>
debitu proportio ad finem, et relatio in ipsum
muniter tuentur discipuli D. Thom. Cajet.Μζ·*
inharet actioni. Ipsa ergo proportio el habi­
Medina, Curiel, Zumel, Cornejo, Mont.
tudo ad objectum vel finem inhaerens ac­
Alvar. Araujo et alii quos disp. præcedenteÇ^
tioni, non vero finis vel objectum constituit
adduximus.
Ai™.
immediate ejus bonitatem.
Sed objicies quod D. Thorn, in hoc ari. cibjwk
Exemplum de bonitate physica tenet serubi explicat essentiam bonitatis moralis,
I TÂi,; vata proportione : nam sicut ad hujusmodi
non meminit habitudinis quam nos poni­
bonitatem in qualibet re pertinet habere
DUBIUM III.
mus : sed collocat illam in plenitudine
omnes perfectiones el formas sibi debitas
essendi : ut scilicet actioni humanæ nihil
secundum exigentiam propriæ naturae et
In quo consistat tam bonitas quam malitia
deficiat ex his quæ suo esse congruunt, sicut
qualibet deficiente, redditur ex ea parte
moralis· ?
debitus finis, debita quantitas, debitus lo­
mala et imperfecta ; ita ad bonitatem hu­
cus, etc. ergo non in tali habitudine, sed
manæ actionis opus est omnibus, quæ recta
Hoc dubium quod ab aliis fusius et accu­
in horum collectione prædida bonitas con­
ratio postulat, et per cujusvis defectum
ratius pertractari solet, nos breviter absol­
sistit.
redditur mala et peccaminosa. Et rursus,
Et confirmatur exemplo quod inducit dettwfa. j
vemus : quia ex dictis in hac et praecedenti
sicut substantia creata non est absolute
bonitate physica. Nam de bono et malo in
disp. facilis est ejus decisio. Ob id quippe
bona per suam essentiam, sed indiget for­
actionibus (inquit) oportet loqui sicut de bono
i
essentiam et divisionem moralitatis latiori
mis accidentalibus superadditis, ita actio
calamo explicuimus, ut quod ([uid ut sua­
et malo in rebus : eo quod unaquxque res
humana ut sit bona indiget formis seu mo­
rum specierum scilicet bonitatis et malitiæ
talem actionem producit, qualis est ipsa.
dis superadditis , quibus regulæ ratio­
absque novo examine, recolenda dumtaxat
Sicut ergo bonitas physica substantiae crea­
nis omnino conformetur. Neque enim dari
et colligendo in unum quæ dicta sunt, ha­
te non est simplex aliqua habitudo, sed
potest actus ita bonus ex objecto, ut non
beremus.
collectio omnium perfectionum el forma­
recipiat bonitatem ex aliquibus circumstan­
rum, quæ sibi debentur, ita dicendum erit
tiis ut disp. 4, dub. 1, ostendemus. Est au­
§ UNICI'S.
de bonitate humani actus. Unde concludit :
tem discrimen, quia in rebus absolutis,
Sic igitur dicendum est quod omnis actio in
qualis est substantia, regula bonitatis non
quantum habet aliquid de esse, in tantum
Duplici assertione difficultas absolvitur.
est aliquid extra, sed ipsum subjectum : et
habet de bonitate; in quantum vero deficit ei
propterea tota bonitas sumitur ex conve­
aliquid de plenitudine essendi, qu.T debetur
19. Dicendum itaque est, bonitatem mcPrima
nientia ad illud, neque est aliud præter
conela- ralem esse modum realem intrinsecum
actioni humana, in lanium deficit a bonitate,
ipsas formas, quæ subjecto conveniunt. In
sio.
et sic dicitur mala : puta si deficiat ei vel de­
superadditum entitati actus liberi per me­
actionibus vero, quarum lotum esse est in
terminata quantitas secundum rationem, vel
dum habitudinis ad objectum, secundum
ordine ad objectum, tota bonitas est respec­
debitus locus, vel aliquid hujusmodi.
quod hic et nunc habet esse consonum ra­
tiva : et propterea aliud est quod requiritur
20. Respondetur plenitudinem essendi, Adçbtioni. Hæc conclusio secundum omnes suas
per modum termini ut talis bonitas resultet,
partes habetur ex his quæ hactenus stabili­
inqua D. Thom. bonitatem humanæ actio­ jectio
scilicet objectum conveniens, finis, etc. et
neu
vimus. Cum enim bonitas sit species moranis constituit, eandem esse cum habitudine,
aliud ipsa bonitas, quæ ex illorum concur­
lilatis, ut ostensum est, debet ex parte ge­
quam nos ponimus, ad objectum consonum
rentia in actu consurgit.
neris importare id ipsum quod importat
rationi, comprehendendo sub objecto finem
i
21. UDjicies
secundo, Sæpe actus respicit
Objicies secundo.
moralitas, ac proinde modum illum habi­
et cæleras circumstantias. Nam cum esse
objectum consonum rationi, et nullam ha­
tudinis, in quo moralitatis essentiam col­
actionis essentialiter sit respectivum, lota
bet bonitatem moralem : igitur hæc non
locavimus. Ex parte vero differentiae nihil
ejus perfectio et plenitudo essendi debet
consistit in præ licta habitudine. Antecedens
accipi

bilitatem. Poteslque hoc explicari exemplo
actus secundi : qui sive in bonis sive in
malis semper addit supra potentiam, et est
potior illa, ut docet D. Them, infra quæst.
71, art. 3. Nec tamen utrubique addit per­
fectionem : sed bonus perfectionem, et ita
est melior quam potentia; malus vero ma­
litiam, et sic est pejor. Ita ergo ad genus
morale utraque differentia addit suo modo
actualitalem el determinationem, differen­
tia bonitatis perficiendo ; et differentia
malitiæ deordinando.
A4 2
Ad secundam confirmationem responderonfinn. tur |otam jpara inaequalitatem provenire
ex ipsis differentiis boni el mali non ex
communi ratione moralitatis : et sic non
obesse univocationi. Sicut non tollit quod
animal sil univocum ad hominem et equum,
sic inaequalitas perfectionis proveniens ex
Conu‘iutcorum differentiis ut beneexplicant N.Complut. in Logica disput. 10, num. 3.

I

■·

F· ‘Γ

i· ‘ I.
r 11 Γ

c

DISP. Il, DUB. III.

probatur : nam cum aliquis vult dare elee­
mosynam, vel audire .Sacrum ob inanem
gloriam, objecta istorum actuum valde con­
sonant rationi : et tamen in ipsis actibus
nulla est bonitas moralis : quia circumstan­
tia pravi finis illam ex loto destruit ;
ergo, etc.
Respondetur negando antecedens si Io-Diluitor,
quarnur de convenientia ad rationem secun­
dum quod hic el nunc habet esse regula
moralitatis. Et ad probationem dicendum
est objecta illorum actuum eo ipso quod
associentur circumstantia pravi finis, non
habere hic el nunc formaliter prædictam
convenientiam : quia reda ratio non dictat
dandam esse eleemosynam propter inanem
gloriam; imo dictat nihil esse faciendum ob
pravum finem. Pro quo nota quod (ut disp.
1, num. 69, diximus) proxima regula mo­
ralitatis non est quodeumque dictamen ra­
tionis, séd judicium praclicum prudentiae:
unde quia hæc non judicat de rebus in com­
muni, sed attentis omnibus circumstantiis
quæ hic et nunc occurrunt, ideo nisi objec­
tum prout prædictis circumstantiis associa­
tur sit tale, ut prudens didetesse prosequen­
dum. non habet formaliter convenientiam
objectivant cum prædida regula. Quare
sicut non est prudentia prosequi objectum
vestitum mala circumstantia, ita neque
objectum sic vestitum habet esse formaliter
consonum rationi. Diximus formaliter, nam
materialiter conservat aliquam convenien­
tiam : quatenus semper est materia quæ
alias potest a ratione dictari, ut magis
explicabitur disp. 6, dub. 1.
22. Dicendum est secundo malitiam moralem, supposito quod sit forma positiva, sio.
consistere in habitudine modali adus ad
objectum, circumstantias, vel finem secun­
dum quod aliquid istorum rationi dissonat.
Hæc etiam conclusio habetur ex didis, et
est communis inter discipulos D. Thom.
Explicaturque proportionali modo sicut
praecedens. Nam ex qua parte tam malitia
quam bonitas sunt species moralitatis,utra­
que secundum gradum genericum impor­
tare debet illam habitudinem in qua mora­
litas formalis consistit : ex qua vero inter
se distinguuntur et opponuntur, sicut boni­
tas importat habitudinem convenientiae ad
rationem mediante objecto, sic malitia im­
portare debet contrariam disconvenientiam:
nam contrariorum eadem est ratio, et eo­
dem modo a contrario sensu debent consti­
tui. Diximus supposito quod malitia sil

64

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

forma positiva, etc. deque infra quæst. 71,
ari. 6, extal magna illa controversia circa
constitutivum peccati commissionis, quam
tract. 13, disput. 6, examinabimus.
AKTICfLCS π.
υΐηΛ

totws Utati teuU’em rd sitahham «

Ad serariam sic proceditor. Videtur qood actio non ha­
beat hmiutem, vel malitiam ex objecto. Objectum enim
actionis est res .· in rebus autem non est nulum, sed in asu
peccantium, ut Aug. dicit in lib. 3 tk? I>ocL Christ ergo ac­
tio UamaiuDcn tutet bonibieiu ve! malitiam ex objecto.
Pnrterea. Objecta.u eomjuratur ad actionem ut maierta :
bonitas autem rei non est ex nuterb. sed nugis ex forma
qnæ est actus. Ergo bonum et natum non esi in actibus ex
objecto.
Pnrterea. Objectum polçoiMe activa* comparator ad ac­
tionca sicut effertas ad camam : sed bonitas cassa* non
dependet ex erectu ; sc«! magfe e conversa Ergo actio hu­
mana non habet booiteiem, vel malitiam tx objecto.
Sed contra est quod dicitor i>scæ v : Fadt wrt atom/a*
Klt» uarf e*
dilerenud. Pii amem tomo abominabilis
prrfter malitiam so.v operationis .· ergo malitia operationis
est secundum objecta mate qua: homo diligit .· et eadem ra­
tio est de bonitate actionis.
Kesp. iticemlmn. quod sicut dictum est. tonum et mala.n
actionis, sicut et ca-terarum rerum, attenditur ex plenitu­
dine esseudi, vel defectu ipsius. Primum autem quod ad
plenitudinem essendl pertiœre videtur, est id qcbxl dat rei
speciem . sicut a atom res natantis habet spectem ex sua
forma, ita actio habespeciem ex objecto, sicut et motos ex
termino. Et ideo sicut prima bonitas rei naturalis attenditur
ex sua forma, quæ dat seriem ei. ite e: prima bonitas actus
monlisattenditur ex objecto convenienti : onde et a quibosdam \ocator, tonum ex genere, puta, uti re sua. Et si­
cut in rebus naturalibus primum malum est. si res generata
non consequitur formam specificam, puta, si iwa generetur
tomo, sed aliquid loco hominis : iu prinnnn malum in ac­
tionibus moralibus est. quod esi ex objecto, sicut accipere
aliena : et dicitur malum ex genere. genere pro specie ac­
cepto, co modo loquendi quo dicimus, bumannm geuns to­
tem humanam speciem.
Ad pritnum ergo dicendum, quod licet res exteriores sint
in <c Ipsis bona·, tamen non semper bubent debitam propor­
tionem ad hanc ve) illam actionem : et ideo in quantum con­
siderantur ulobjeeta lalium actionum non habeut rationem
boni.
Ad secundum dicendum, quod objectum non est materh
ex qua. sed materia circa quam, et label quodammodo ra­
tionem forma*, in quantum«lat speciem.
Ad tertium dicendum, quod non semper objectum actionis
humana·, est objectum activa* potentia?. Nam appetiti va po­
tentia est quodammodo passiva, in quantum movetur ab
appetibili : et tamen est principium humanorum actuum.
Neque etiam potentiarum activarum objecta semper habent
rationem effectus, sed quando jam sunt transmutate : sicut
alimentum transmalatom est effectus nutrite? potentia? : sed
alimentum nondum transnutetum comparatur ad potentiam
nulritivam, sicut materia circa quam operatur. Ex hoc autem
quod objectum est aliquo modo effectus potentia* activa?,
sequitur, quod sit terminus actionis ejus, et per consequens
quod dei ei formam et speciem : motus enim habet speciem
a terminis. Et quamvis etiam bonites actionis non causetur
ex bonitate effectus, temeu ex hoc dicitur actio tona, quod
tonum effectum inducere potest : et ite ipsa proportio actio­
nis ad effectum, est ratio toni telis ipsius.

Prima conclusio : Prima bonitas actus
moralis attenditur ex objeclo convenienti, et
prima malitia ex objeclo disconvenienti.
Secunda conclusio : Hujusmodi bonitas et
malitia dicuntur bonitas,et malitia ex genere,
genere pro specie accepto, sicut dicimus hu­
manum genus totam speciem humanam.

DISPUTATIO III.

DISP. HI, DUB. 1.

Confirmatur : nam oatonus aliquid tri- I
huit actui humano bonitatem vel malitiam,
quatenus per illum habet esse libere veli­
De bonitate et malitia humanorum actuun^
tum : sicut ipse actus in tantum eam reci­
secundum quod desumuntur ab objecto.
pit, in quantum est liber, et voluntarius ;
ergo id tribuet primam et essentialem bo­
Postquam ostendit I). Thomas art. prae­
nitatem vel malitiam, quod est volitum
cedente inter humanas actiones aliquas esse
directe et primario : hujusmodi autem est '
bonas et aliquas malas, et in quo bonitas
objectum : ergo, etc.
ista et malitia consistant, procedit in hoc
2. Confirmatur secundo et explicatur. Bo­
j tra­
art. 2 et duobus sequentibus exponens tria
irai.
nitas et malitia, quam tribuuntcircumstanprincipia seu capita a quibus possunt de­
tiæet finis extrinsecus, suppoiiit illamquam
sumi : nempe objectura, circumstantias, et
tribuit objectum, et non nisi mediante ipsa
finem. Cum vero tria hæc distinguimus,
allicit actum moralem ; e converso autem
satis constat non sumi deinceps nomen ob­
bonitas et malitia desumpta ex objecto nul­
jecti sicut in præcedentibus pro omni eo
lam aliam supponit, sed afficit actum per
quod habet rationem voliti : ut sic enim om­
se et immediate : ergo hæc, et non illa est
nia prædicta comprehendit : sed pro eo
prima et essentialis. Consequentia liquet,
dumtaxat quod primo terminat actum hu­
et antecedens probatur in actu, quo quis
manum, distinguiturque a fine intrinseco,
vult dare eleemosynam sacerdoti propter
et cæteris circumstantiis, quæ solum termi­
finem satisfaciendi : ubi tam bonitas reli­
nant secundario.
gionis desumpta ex circumstantia personæ,
cui fit eleemosyna, quam illa quæ desumi­
DUBIUM I.
tur ex fine satisfactionis, supponit bonitalemmisericordiædesumptam ex eleemosyna
Utrum bonitas et malitia, quam actus sumit
quæ est objectum ; hæc vero neutram sup­
ab objecto, sit prima et essentialis ?
ponit :et ideo si præscindamus a tali actu,
quod sit eleemosynæ, non remanet in eo ul­
Quod actus sumat ab objecto aliquam bo­
terior bonitas, nec religionis, nec satisfac­
nitatem vel malitiam adeo est indubitatum,
tionis, imo nec remanet idem actus, e con­
ut disputari non debeat, sed supponi. Eget
tra vero præcisa tam bonitate satisfactionis,
vero discussione inter alia id quod tangit
quam religionis, manet idem actus mi­
D. Thom. in corpore articuli, an nimirum
sericordis, et eadem bonitas eleemosynæ ;
talis bonitas sit prima et essentialis.
signum igitur est bonitatem istam ex
objecto inesse prædicto actui immediate per
seipsam, ac proinde primario et essen­
Statuilur et probatur communis sententia.
tialiter : bonitatem vero ex fine et circums­
tantiis non inesse nisi mediante bonitate
1. Dicendum igitur est, quoties actus ha­
objecti, atque adeo accidentaliter et secun­
bet bonitatem vel malitiam ab objecto, il­
dario.
lam esse primam et essentialem in genere
îste Et juxta hæc intelligendum est, quod
moris. Hanc assertionem tenent omnes ex­
’ή"11·diximus disp. 1 ,dub.|4, scilicet actum humapositores u.
D. Thomæ
ihomæ in hoc art. quos supersuper-D.Tba & num sumere rationem communem moraliiluum est recensere, et cæteri Theologi in
bitatis ab objecto, secundum quod hoc nomen
2 dist. 38 etdist. 40 estque expressa Ange- t**1' K3« extenditur ad finem et cæteras circumstan. .....
liciDocloris in præsenti, et aliis locis quæ
V1? lias. Sensus enim est moralitatem primai I i ·* J ·
*
*
1* 4·
*
disp. 1, dub. 4 adduximus. Probatur ra­
Sin. riam sumi*15*4
ab objecto primario
utI distingui
­
tione ex eo desumpta. Actus moralis essentur a circumstantiis et fine extrinseco,
tialiterest respectus et tendentia ad aliud :
prout nunc de eo loquimur : ab objecto vero
ergo debet sumere primam speciem mora­
secundario, sub quo prædictus finis et cir­
litatis sive bonitatis sive malitiæ ab eo quod
cumstanti® comprehenduntur, sumi mora­
primario respicit, seu in quod primo et per
litatem secundariam et accidentalem. Nam
se tendit : atqui tendit per se primo ad ob­
quia ibi sermo erat de moralitate omnino
jectum ; circumstantias vero solum attingit
incommuni ut abstrahit ab essentiali et
ex consequenti et secundario : igitur si se­
accidentali, usi sumus nomine objecti com­
mel capit ab illo bonitatem vel malitiam,
muniter prout extenditur ad omnia prædebet esse prima et essentialis.
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.
Confirmatur

65

dicta, et comprehendit etiam circumstantias
et finem.
3. Nec refert si dicas potius ex nostra ra- Kcptica.
tioneprobari primam bonitatem etmalitiam
sumendam esse ex fine : quia in actu vo­
luntario prior est habitudo ad finem quam
ad objectum : nam cum objectum sit volitum propter finem, prius debet esse volitus
ipse finis : debetque proinde terminare
prius volitionem et dare illi speciem. HocDiioitnr.
enim facile diluitur : quia si loquamur de
fine intrinseco qui dicitur /inw operis,
coincidit cum objecto, et sic eadem est ratio
de utroque : si autem de fine extrinseco
operantis, ut cum quis vult dareeleemosynam ad satisfaciendum, quamvis respectu
intentionis satisfaciendi prior sit tendentia
ad hunc finem (non enim ad illam compa­
ratur ut finis intrinsecus, sed ut proprium
objectum) respectu tamen vol itionis elee­
mosynæ sumptæ secundum se, cujus est
finis extrinsecus, absolute est posterior,
quam tendentia ad eleemosynam : accidit
enim tali volitioni quod ordinetur ad præ­
dictum finem, et esset eadem quamvis non
ordinaretur ; cum tamen respectus ad elee­
mosynam non accidentaliter sed per se et
essentialiter illi conveniat.
Diximus respectu volitionis eleemosynæ
sumptæ secundum se : nam ex parte ope­
rantis, et ut talis volitio reduplicative est
actus imperatus ab intentione satisfaciendi,
non negamus esse in ea priorem respectum
, ad prædictum finem, et bonitatem ex illo
desumptam. Neque hinc fit talem bonita­
tem esse absolute primam et essentialem :
quia non quod est prius ex parte hujus vel
illius principii accidentalis, sed quod est
prius ex parte actus secundum se constituit
absolute essentiam, ut magis explicabimus
disput. 6, dub. 8.
4. Nec etiam refert si secundo dicas quod Alia
moralitas objectiva, u t talis, secundum quam reP!ifa·
attenditur moralitas formalis in actibus,
neque in objecto, neque in fine, aut cir­
cumstantiis est aliquid per se volitum, sed
præcise modificatio vel mensuratio bonita­
tis physicæ illorum in ratione appetibilis,
ut vidimus disp.l, num. 47; ergo inter spe­
cies bonitatis vel malitiæ quæ ab ea desu­
muntur, non oportet servari ordinem volitorum : ita ut necessario sit prima quæ
sumitur ex volito primario. Patet conse­
quentia quoniam ratio ordinis inter præ­
dictas species ab eo dumtaxat petenda est,
ex quo desumuntur.

DE BONITATE ACTUI M HUMANORUM.

66
EnerTjtur.

Non igitur hoc refert : nam licet bonitas
et malitia formalis proxime sumantur a
moralitate objectiva, ut dicit, non rationem
appetibilis, sed modum ejus ; radicaliter
tamen et fundamentaliter sumuntur a bo­
nitate physica, ut habet esse appetibilis sub
prædiclo modo : et ideo non minus potest
desumi ordo et prioritas illarum ex ordine
sic votitorum, quam ex moralitate ipsa ob­
jectiva. Imo nulla est ratio cur aliquid respiciatur prius alio, ut dicunt formalissime
moralitatem objectivam, nisi quia attingi­
tur prius in quantum est volibile. Adde
quod licet moralitas objectiva non sit volita
ut quod, et in recto ; est tamen volita in
obliquo ei ut quo, juxta dicta num. citato :
et quia in hoc modo terminandi volitionem
servat eundem ordinis prioritatis, vel posterioritalis,quem servant vol ita ut quod, po­
test ex hoc, sicut ex illo ordo inter moralitates formales desumi.
§ Π.

Proponuntur, et solvuntur 1res priores
objectiones.

5. Pro opposita sententia vix possumus
aliquem referre : nam licet Conradus eam
tribuat Scoto in 2, dist. 40, revera a com­
muni non discedit : sunt tamen objectiones
et argumenta quae egent solutione. ArguiD.Thom.tur ergo primo ex D. Thoma in 2, dist. 36,
quæst. 1, art. 5, ubi primum bonitatem ac­
tionis humanæ dicit sumendam esse exconvenientiaadvirtutemseuprincipiumagendi
et huic supervenire bonitatem ex objecto.
Similiter art. 4 hujus q. distinguit in prae­
dicto actu quadruplicem bonitatem, constituitque secundo loco quæ sumitur ex ob­
jecto : non igitur hæc bonitas est omnino
lobjec-prima. Et confirmatur ex eodem supra
,io’ quæst. 1, art. 3, ubi docet, quod species ac­
tus moralis, ac proinde specifica bonitas
sumitur ex fine. Et art. 6 hujus quæst. quod
species humani actus formaliler consideratur
secundum finem, materialiter autem secun­
dum objectum. Cum ergo prima bonitas sit
specifica, videtur quod juxta doctrinam D.
Thomæ in utroque isto loco non sumatur
ab objecto, sed a fine.
Ad primum et secundum testimonium
Conrad, respondent bene Conradus et Curiel in praeCiiricl. senti primam illam bonitatem, cui adve­
nit bonitas ex objecto, non esse bonitatem
moralem (de qua nos loquimur), sed transConrad.
Scotus.

M
|l<

!» * ■

DISP. Ill, DUB. I.

67

cendontalom et physicam, quam dist. citata
aliquo genere, et non supponi in eo speciem
Doct. actus humanos specificari n fine, quia
D. Thomas appellat bonitatem ex essentia
essentialem, imo eoipso quod nullam aliam
omnis actus specificatur ab objecto, et res­
actus : et art. 4 hujus quæst. bonitatem se­
supponat, illa quæ dicitur accidentalis, erit
pectu voluntatis objectum est finis. Ad ulti­
cundum genus actionis ; et su bdit, quod quan­
mum dicemus disp. 6, dub. 4, ubi aperie­
prima et essentialis in tali genere. Pro quo
tum habet de actione, et de entitate, tantum
nota quod cum dicimus aliquam speciem
mus quæ sit mens D. Thomæ in illo art. 6
habet de bonitate. I ' nde non tollit quod prima
moralitatis esse essentialem vel accidenta­
et quomodo licet species, quam actus sumit
bonitas in genere moris sit ex objecto. Con·
lem, non intelligitur respectu actus humani
ex fine operantis sit formaliter illa, quæ
gruitque solutio ipsis contextibus, ut legenti
in esse physico : quia prout sic quælibet
desumitur ex objecto, non tamen sit prior,
patebit : et expresse habetur quæst. 2 de
moralitas est illi accidentalis : sed ut est
neque absolute essentialis.
Malo art. 4, ubi ita concludit Ang. Doct.p
reduplicative in genere moris : quo pacto
Secundo objicitur. Omnis actio in quanI:·?
.Ictus humanus in quantum est actus, non­
quidquid ei dat primam moralitatem, cons­
tum talis specificatur ab agente, et non a
dum habet rationem boni vel mali moralis,
tituit essentialiter in tali genere. Sicut ergo
termino : ergo ab illo debet recipere pri­
contradictionem involvit actum esse mora­
nisi aliquid addatur ad speciem contrahens:
mam bonitatem. vel malitiam. Et confir­
lem, et non dari aliquam formam specifi­
licet etiam ex hoc ipso quod est aclus huma­
matur : nam actio dicitur moralis per ordi­
cam, a qua antequam ab alia in hoc genere
nem ad rationem : igitur ab ipsa ratione
nus, et ulterius ex hoc quod est ens, habeat
constituatur, ita repugnat, ut forma illa
priusquam ab objecto debet habere quod
aliquam rationem boni, sed non hujus boni,
specifica, quæ nullam aliam supponit, non
sit bona, vel mala. Huic argumento constat
quod est secundum rationem esse, de quo nunc
sit prima et essentialis praedicto actui, pro­
agimus.
9 sohiw.exdictis disp. 1 a num. 56, ubi ex D. Tho­
ut est in tali genere.
ma ostendimus actiones immanentes, de
Sed dices, sicut actio humana, ut est mo-^
8. Tertio respondet Curiel, quod in casu 3 soluquarum numero sunt actus morales, sive
ralis, respicit objectum morale, ita ut actio
lio.
argumenti
circumstantia
finis
amittit
ra
­
sumantur
in
ratione
actionum,
sive
per
physica, objectum physicum : utroque enim
Conci.
tionem circumstantia?, et transit in condi­
modum passionum, specificari ab objecto.
modo essentialiter est tendentia ad aliquem
tionem objecti, prout habet esse objectum
Et ad confirmationem diximus ibidem, et
terminum, et in utroque ordine eodem pro­
morale, atque ita salvatur universaliter
an.64.
portionali modo specificatur : ergo vel ut
primam bonitatem vel malitiam sumi ab
7. Tertio. Sæpe objectum primarium ac­
moralis non sumit primam bonitatem ab
I».
tus nullam tribuit bonitatem vel malitiam,
objecto morali. Doctrina hujus solutionis Non proobjecto, sed a principio ; vel ut actio phy­
ulcumest indifferens; aut cum, etiamsi
in se quidem verissima est, et expressa temnui'
sica est, non sumit bonitatem transcendensit bonum, afficitur aliqua circumstantia
Ang. Doct. infra art. 5 ad 4 et art. 10 ad 1, D-Thonu
talem a principio, sed ab objecto : cujus
prava: nam tunc hujusmodi circumstantia
non tamen congruit intento hujus secundi
oppositum docet D. Thomas.
omnino impedit bonitatem : ergo non est
articuli, juxta quod præsens dubium exci­
6. Respondetur praedictam actionem into
verum universaliter loquendo primam bo­
tamus ; nam D. Thomas bonitatem et ma­
utroque ordine specificari ab objecto juxta
nitatem,vel malitiam sumi ab objecto. Reslitiam, de qua loquitur, et quam dicit sumi
dicta disput. 1, dub. 4, adhuc tamen est dis­
ab objecto, appellat bonitatem et malitiam
crimen inter bonitatem transcendentalem, Ita!» pondetGreg. Mart, etiam ab objecto indifex genere, et ait actum denominari ab ea
ferenti sumere actum speciem in genere
et moralem : quia, ut prima intel ligatur
moris, non bonitatis, aut malitiæ, sed in­
bonum vel malum ex genere : constat vero
esse in tali actione, non oportet intelligere
differenti® :et ita bonitas vel malitia pro­
quoties objectum secundum se est indiffe­
determinatum objectum, sed sufficit conci­
rens, et bonum aut malum ratione cir­
veniens ex circumstantiis semper est spe­
pere illam procedentem a potentia adquodcumstantia? , actura non dici bonum vel
cies secundaria.
cumque objectum tendat : at vero secunda
malum ex genere / alias omnes actus dicendi
Verum hanc solutionem satis rejecimus
non potest concipi absque objecto per ra­
Sr.
essent ex genere boni vel mali : ergo non
disp, præcedenti dub. 1, ubi probavimus
tionem determinato. Unde eo ipso quod
loquitur de bonitate et malitia desumptis a
moralitatem dividi adæquate in bonitatem
concipiamus gradum communem actionis
prædicta circumstantia quantumcunque
et malitiam, nec dari in hoc genere tertiam
procedentem a voluntate in ordine ad quod­
transeat in conditionen objecti, sed de illis
aliam speciem quæ sit indifferentia. Adde,
cunque objectum, intelligimus ibi, saltem
quæ sumuntur ab ipso objectosecundum se:
quod cum objectum est bonum, et afficitur
in communi, bonitatem transcendentalem,
ac proinde nomine objecti intelligit objec­
circumstantia prava, nec dat speciem in­
sicut intelligimus entilatcm, non tamen in­
tum primarium actus secundum se sump­
differenti® nec malitiæ, ut est per se no­
telligimus aliquam bonitatem moralem,
tum, non ut tali vel tali circumstantia af­
tum : neque etiam bonitatis, quia circums­
usque dum concipimus objectum determi­
tantia illa prava bonitatem ex loto impedit,
fectum.
natum et consonum rationi. Et propterea
Dices : D. Thom. loquitur de primo ob- rv- iiCa.
ut ostendemus infra : unde quantum ad hoc
D. Thom. bonitatem transcendentalem gejeclo morali : quia ab objecto ut physico non
objectum manet argumentum in suavi.
nerice, et in communi sumptam explicuit
sumitur bonitas, aut malitia ; sci in casu
Secundo alii respondent praedictum actum
per ordinem ad solum principium ; mora­
argumenti constituitur in ratione Objecti
nullam habere speciem essentialem in ge­
lem vero primariam per ordinem ad ob­
te.
nere moris, sed tantum accidentalem et se­
moralis primo per praedictam circumstan­
jectum.
tiam : ergo hæc venit in praesenti nomine
cundariam, quæ sumitur ex circumstantia.
Ad tertium testimonium respondetur ibi
objecti.
Sed neque hoc placet : quia est implicatio
esse sermonem de fine intrinseco, qui cum
Respondetur D. Thomam loqui non deEiiUtiur.
in terminis dari speciem accidentalem in
objecto coincidit, nam ex eo probat Ang.
Doct.

68

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

quocumque objecto morali, sed de eo quod
ita est morale ut sil absolute et simpliciter
objectum, ac proinde quod attingitur per
actum absolute primario, et non tantum
primario sub hac vel illa reduplicatione :
hoc autem est quod est morale per se, noti
vero quod fit morate per circumstantiam.
Nam sicut circumstantia, licet possit esse
primum quod dat alicui objecto esse mo­
rale, non tamen potest esse absolute et sim­
pliciter primum, quod ab actu attingitur:
ita licet possit constituere objectum quod in
ratione moralis sit primum, non tamen quod
sit absolute primum objectura. Quare cum
dicitur aliquis actus absolute bonus, vel
malus ex objecto, et ex genere, sensus est,
idem objectum quod primo dat speciem phy­
sicam, dare etiam, absque additione cir­
cumstantia?, moralitatem cquiaperseipsum,
antecedenter ad omnem circumstantiam,
habet esse morale, et consonum, vel disso­
num rationi.
Vera
Dicendum itaque est Angelicum Doct. in
'iimio. hoc art. et nos cum illo, non loqui univer­
saliter de omni objecto, aut de omni bo­
nitate vel malitia prima, sed tantum indiffinite : et est intelhgendum quoties objectum
secundum se habet esse bonum vel malum :
tunc enim prima bonitas vel malitia actus
est, quæ sumitur ex objecto. Quando vero
objectum est indifferens sumitur ex prima
circumstantia ; non tamen actus dicitur tunc
bonus vel malus ex genere : nec de tali ma­
litiae! boni tale,quantumcumque prima, agi­
tur in hoc articulo.
§ ΠΙ.

Duplex alia objectio proponitur, et ener­
vatur.
O.Quarto objicitur: actus exterior nonhaobjeciio bet primam bonitatem vel malitiam ab ob­
jecto : ergo neque actus interior, ac proinde
nullus. Consequentia liquet : nam cum ea­
dem sit moralitas interioris et exterioris
actus, debent ab eodem principio illam de­
sumere. Antecedens autem probatur. Tum
quia actus exterior totam moralitatem su­
mit ab actu voluntatis a quo imperatur :
ergo non ab objecto. Tum etiam nam actio
exterior non habet objectum a sedistinctum,
nisi materia circa quam versatur : hoc au­
tem nun est objectum, sed circumstantia,
quam Philosophus appellat circa quid. Tum
etiam quia si prædiclus actus sumeret mo-

DISP. III. DUB. I.
69
ralitatem ab objecto, utique ah illo, α quo
sumit actus interior : sed non ab hoc; alias
Nec refert ei urgoas quod actus interior Ensia·
v. g. malitia objectiva furti est improporlio,
sumeret a seipso : quippe objectum actui
!
quam secundum diclamen rationis dicit acet exterior constiluuntunum numero actum
interioris est ipso exterior : ergo etc.
lio attrectativa ad rem alienam :e contra,
in genere moris: ergo debent habere unum
Hæc objectio petit ut explicemus, quodi i
bonitas objectiva restitutionis est proportio
objectum. Praeterea actus exterior sumit ab
sit proprium objectum actus interioris,^ 1
quam habet cum eadem re actio redditiva.
interiori bonitatem et malitiam formalem :
exterioris, et qualiter unusquisque sumatab’ ;
Bonitas vero vel malitia formalis, quæ est
ergo nequit interior sumere illam ab ex­
illo suam bonitatem vel malitiam. Pro quo
propriandus voluntatis sumitur proxime,
teriori : vel esset idem simul causa et effec­
animadvertendum est, D. Thomam in h«
tus. Imo ipse actus exterior sumeret boni­
ab ipsa actione exteriori accipiendi rem alie­
art. et in tota quæst. non agere determinate
tatem et malitiam formalem a seipso :
nam, vel reddendi : et nihil aliud est nisi
de bonitateet malitia formali, sed de boni­
quia si interior sumit illam ab exteriori,
habitudo prædicti actus ad talem actionem
tate et malitia actus humani in communi,
et rursus hic ab illo, de primo ad ultimum
ut objective bonam vel malam. Dicimus
ut abstrahit a formali et objectiva : agit
proxime ; nam remote etiam materia circa
exterior sumit aseipso.
enim tam de ea quæ convenit primo actui
quam concurrit ad bonitatem et malitiam
12. Respondetur enim ad primum, quodPræd"interiori voluntatis quæ est formalis, quam
etsi actus exterior, prout in exercitio oritur dllut*
formalem quatenus concurrit ad objectivant,
de ea, quæ primo convenit actui exteriori,
ab interiori constituat moraliter unum nu­
quæ illam causât.
quæ non potest esse nisi objectiva. Et esto
mero actum cum illo ; non tamen ut con­
principalius tradet de formali, extendi! Adçi. 11. His positis, si sermo sit de bonitate et
sideratur secundum se antecedenter ad ip­
malitia propria actus exterioris, negandum
multolies sermonem ad objectivant : el
sum actum interiorem : quo pacto loquimur
est antecedens : nam hæc proximo sumitur
modo uni, modo alteri, modo ab utraqoe
de illis quando assignamus eis distincta
ex materia circa quam, v. g. re aliena, quæ
abstrahenti doctrinam accommodat. Unde
objecta, distinctamque bonitatem et mali­
est proprium objectum prædicti actus.
cum agitur de objecto, bonitate, et malitia
tiam. Imo adhuc ut constituunt unum nu­
Transeat vero dictum antecedens, si intel—
utriusqueactus, doctrina hujus articuli de­
mero actum possunt habere distincta ob­
ligatur de bonitate et malitia formali : sed
bet per accommodam distributionem illis
jecta ; subordinate tamen inter se : quia illa
neganda est consequentia : quia cum præ­
applicari.
constitutio non est per simplicitatem, sed
dictæ moralitates sint distinctæ, petunt
Secundo nota, quod objectum voluntatis u
per subordinationem unius actus ad alium:
sumi ex distinctis objectis. Per quod patet
aliquando est res absoluta, ut cum Deum“
quæ subordinatio sicut non tollit ; imo re­
ad primam probationem : solum enim pro­
diligimus : aliquando aliqua actio exterior:
quirit distinctionem inter ipsos actus, ita
cedit de bonitate et malitia formali : objec­
ut cum aliquis vult furari, objectum est
inter eorum objecta. Satisque est ad prædictiva vero convenit actui exteriori secundum
attrectatio rei alienæ. In primo casu non
tam unitatem,, ut sicut actus exterior suborse, et ita potest proxime desumi ab objecto
militat difficultas hujus objectionis, quia ibi
dinatur interiori, sic objectum illius suborseu
materia
hujus
actus.
nullus est adus exterior : sed in secundo.
dinetur objecto istius : per quam subordi­
Tum autem sicut objectum immediatum jntwi Ad secundam negatur minor, expresse
nationem actus interior pertingit usque ad
'enim affirmat hic D. Thom. quod materia
actus voluntatis est tota actio exterior, sic
objectum seu materiam exterioris mediante
circa quam actus versatur,est ejus objectum,
objectum immediatum hujus actionis est
ipso actu exteriori.
et idem docet infra quæst. 73, ari. 3 ad 1,
materia circa quam exercetur. Quæ est doc­
in 2, dist 56, art. 5 ad 4, de Malo quæst. 2,
Addit Curiel objectum actus exterioris cunei,
trina D. Thomæin hoc art. in solutione ad
art. 4 et 2, 2, quæst. 18, art. 6 ad 1, ait
prout in fieri, vel (quod idem est) prout
1 et 2 et eam repetii inferius art. 6.
pecunias esse objectum avaritiæ, etres cor­
stantis sub imperio actus interioris (secun­
10.Tertioobserva,quod in illaactioneexte-rJ
poreas esse objectum peccatorum carnalium,
dum quam rationem constituit unum cum
riori furandi potest considerari duplex maet quæst. 62, quod objectum justitiæ sunt
illo) esse eundem actum exteriorem sump­
lilia : alia quæ convenit ei secundum se,
res exteriores, et quæst. 154, art. 1, quod
tum secundum se : quo pacto habet esse
quatenus habet rationem objecti appetibilis ■
objectum adulterii est uxor aliena. Cir­
objectum interioris. Et ita prout sunt for­
antecedenter ad actum voluntatis, quo ap­
cumstantia vero, quam vocant circa quid
maliter unus actus habent idem omnino ob­
petitur : quæ proinde solum potest esseob- I
non est prædicta materia, sed aliqua ejus
jectum. Quæ doctrina, etsi ab aliis juniori­
jectiva : et alia quæ ex actu voluntatisderi- '
conditio accidentalis, v. g. respectu furti
bus communiter impugnetur, non caret
vatur in prædictam actionem, ut habet esse
resaliena non est circumstantia, sed objec­
probabilitate : dummodo non negetur actui
in exercitio ex imperio voluntatis, quæ est
tum; est vero circumstantia quod talis res
externo secundum se sumpto proprium ob­
malitia formalis. Doctrina ergo D. Thoma? ·
sit in magna, vel parva quantitate : quod
jectum, vel quasi objectum ase distinctum,
ita inlelligenda est, ut bonitas et malitia
optime explicat D. Thom. supra quæst. 7,
scilicet materia circa quam versatur : prout
propria cujuslibet actus sumatur proxime ,
art. 3 ad 3, ubi ait : Illa conditio causa ex
docet D. Thom. locis citatis num. præab objecto proprio talis actus: ac proinde ,
για substantia actus dependet, non dicitur
ced. Diximus vel quasi objectum, quia si
quoties datur actus interior, et exterior, bo- i
circumstantia, sed aliqua conditio adjuncta,
rigorose loquamur, habere objectum pro­
nitas vel malitia objectiva quæ est propria ι
sicut in objecto non dicitur circumstantia
prium est actionum immanentium, quæ or­
exterioris, sumitur ex materia circa quam :
furti quod sit alienum (hoc enim pertinet ad
dinantur ad uniendam potentiam cum illo:
et nihil aliud est quam proportio vel imsubstantiam furti) sed quod sit magnum, vel
actiones vero transeuntes non dicuntur ri­
proportio talis actionis cum tali materia: I
parvum etc. Ad tertiam probationem ne­
gorose habere objectum, sed earum termi­
v.· g.
ganda est major ut constat ex dictis.
nus proprie appellatur materia circa quam

70

1.h ♦

i4

H

*

I

II·

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

vel effectus. Quando vero D. Thom. et Theo­
logi nomen objecti prædicte materiae tri­
buunt, uon utuntur hoc rigore.
13. Ad secundum respondetur actum in­
ternum, et externum esse sibi invicem cau­
sam bonitatis, et malitiæ formalis in diverso
genere causæ : quo pacto non inconvenit
i lem simul esse causam et effectum. Nam
actus exterior consideratus secundum se
ratione suæ moralitatis objectivæ causai
moralitatem formalem actus interioris per
modum causæformalis extrinsecæmediate:
ipse vero interior actus ratione suæ moralitalis formalis denominat rursus in genere
causæ efficientis vel formalis extrinsecæ im­
mediate externum quatenus est in exercitio,
bonum vel malum formaliter. Ex quo non
fit aut eandem moralitatem causare seipsam, aut eundem actum sumere bonitatem
vel malitiam a seipso secundum eandem
rationem. Negari tamen non debet bonita­
tem et malitiam formalem actus tam inte­
rioris quam exterioris causari a bonitate et
malitia objectiva ipsius actus exterioris :
unde hujusmodi actus consideratus secun­
dum unam rationem sumet aliquid ex se­
ipso considerato secundum aliam, non
directe et immediate, sed mediante actu
interiori : in quo nulla est implicatio.
2 objet- 11. Ultimo objicitur. Dantur plures aclio· tus boni vel mali ex genere, quorum prima
bonitas vel malitia sumitur ex fine operan­
tis, et non ex objecto: ergo adhuc cum
limitatione quam num. 8 adhibuimus, non
est absolute vera DiviThomæ doctrina. An­
tecedens videtur probari primo in actu for­
titudinis : qui ex proprio objecto (quod est
tolerantia passionis, vel mortis) nullam
habet bonitatem, nisi adjungatur finis ex­
trinsecus alterius virtutis perfectioris, verbi
gratia fidei vel justitiæ. Et ita dicit Divus
ïi.Tiiom. Thomas 2, 2, quæst. 12-1, art. 3, quod tole­
rare mortem non est laudabile secundum se,
sed solum secundum quod ordinatur ad ali­
quod bonum, quod consistit in actu virtutis,
puta ad /idem, et ad dilectionem Dei.
Secundo, in actu virginitatis, cujus pro­
pria bonitas sumitur ex fine Religionis,
qui est cultus Dei, ad quem ordiuatur per
votum : et ideo secluso voto, et cessante tali
fine, virginitas non est specialis virtus ut
tradit Angelicus Doct. eadem secunda secundæ quæstione 152, art. 3 ad 5.
Tandem probatur in actibus qui sunt circa
verba, in quibus tota bonitas aut malitia
pensatur ex sola intentione et fine operan-

DISP. Ill, DUB. I.

tis : et ideo si quis proferat verba secundum I
quæ provenit a tali fine: et ab illa, non I minato, ad nullam determinatam virtutem
se gravia vel injuriosa animo proficiendi ;
vero ab hac sumitur in actu fortitudinis
pertinet, sicut nec finis a quo desumitur.
proximo, et zelo disciplinae, talis acias est [I
bonitas essentialis.
I Et ideo etiamsi intelligamus aliquem egredi
in specie virtutis: si autem proférai illa
1Ü. Dices : tota bonitas illius sustinentiæ
in agrum propter bomirn finem, dum non
animo conviciandi, et ad auferendum ho­ I
est quia conducit ad prædiclum finem, et
intelligimus determinate quis sit ille finis,
norem, est in specie contumelia : sivero !
tota appetitur propter illum, ac proinde est
non intelligimus talem actum pertinere ad
ut is, qui audit, erubescat, in specie irrisio- .
bonitas solius medii: ergo lota desumitur
virtutem determinatam, quia neque ex pro­
nis : et sic juxta diversos fines ab opérante j
ex ipso fine.
pria materia egrediendi in agrum habet
intentos diversilicantur hujusmodi peccata Betel· Respondetur negando antecedens, si ly
specialem bonitatem, neque a fine indeter­
specie essentiali ut ducet D. Thom. eadem &ir. quia conducit, dicat rationem formalem ;
minato potest provenire. Ex quo exemplo
2, 2, quæst. 73, art. 1, ergo etc.
secussi dicat necessariam conditionem. Nam
magis roboratur doctrina quam tradidimus,
15. Respondetur negando antecedens. AdJ
licet prædicta sustinentia non esset bona,
et distinctio de fine operantis ut bonificante
primam probationem dicendum est cum>d
materiam per modum solius conditionis,
nisi conduceret, ex suppositione tamen quod
Cajet. 2, 2, quæst. 123, art. 7, actum forti- '·
sicut bonificat materiam fortitudinis ; vel
conducat ipsa est per se bona, et non ex sola
tudinis non sumere bonitatem essentialem
per modum rationis formalis, sicut bonifi­
conducentia. Unde etiam est falsum quod
appetatur præcise propler finem, aut solum
a fine operantis, sed a proprio objecto, quod
cat prædiclum egressum.
tanquam medium : sed in ipsa secundum
17. Per quod patet ad secandam proba- A,12
est sustinete secundum rationem quantum
tionem de actu virginitatis. Quamvis enim uVeu.
se, posito fine, consurgit ex propria materia
opus sit. Quamvis ut hujusmodi sustinentia
specialis bonitas, et specialis convenientia
omnimoda continentia a venereis, quæ est
sit honesta, et secundum rationem, neces­
ad rationem. Per se enim dictat ratio, quod
sarius sit prædictus finis. Pro quo nota du­
ejus objectum, non esset bona nisi ordina­
homo sit constans el fortis in bono : ipsaque
retur ad altiorem finem, posita tamen hac
pliciter posse bonum finem operantis praconstantia per se etiam ut distincta a tali
ordinatione tanquam connotato, ex propria
requiri ut aliquis actus habeat bonum
bono, est specialis convenientia ad ratio­
materia habet specialem bonitatem pro­
objectum : aut per modum rationis formalis
nem : ac proinde propter se appetibilis tanpriam generis continentiæ : quia ipsum ser­
et in recto: aut per modum connotatiet
qnam finis intrinsecus illius actus. Stat
vare se immunem ab experimento carnalis
conditionis. T une se habet ut ratio formalis,
enim aliquid non posse appeti excluso or­
delectationis, supposito quod non oriatur
quando, etiam posito tali fine, objectum
dine ad aliud, el posito tali ordine appeti
ex insensibilitate, sed ex amore cælestis
nullam aliam bonitatem habet praeter bo­
propter se, et non tantum propter aliud : ut
contemplationis, affert homini singularem
nitatem finis: ut cum aliquis vult exire in
de finibus intermediis diximus supr. tract.
honestatem et pulchritudinem, quæ potest
agrum obacquirendam valetudinem, egres­
8, disp. 3.
sus iste nullam aliam honestatem habet
per se intendi a virtute virginitatis : et hæc
honestas tribuit ei primam et essentialem
præter eam, quæ est in acquisitione valetu­ Eoeida- Potestque magis explicari quomodo in
praedicto objecto sit propria bonitas, atque
bonitatem propriam generis continentiæ :
dinis. Tunc vero se habet ut conditio et •
adeo quod sit propter se appetibile: tum
et ideo bonitas ex fine religionis absolute
connotatum, quando licet objectum absque
quia ubi ex ipsa materia est specialis diffi­ I est secundaria et accidentalis. Qualiter vero
illo vel alio fine non esset bonum, eo tamen
cultas, quam ratio petit vinci, in ea vin­
ad Virginitatem votum desideretur, et an
connotato. habet ex propria materia spe­
cenda non potest non esse specialis conve­
cialem bonitatem præter bonitatem finis:
sit virtus distincta a communi castitate
nientia ad rationem, et specialis bonitas
sicut omnimoda abstinentia a venereis,qus
intra genus continentiæ, vel præcise ut tran­
propria talis materiae : constat vero, quod
absque alliori fine non diceret bonitatem,
sit ad speciem religionis, dicemus tract,
sustinere usque ad mortem propter confes­
ubi ordinatur ad vacandum rebus divinis
sequenti in arbore virt. num. 120.
sionem fidei v. g. habet specialissimam
ex imperio Religionis, non modo habei bo­
18. Ad tertiam probationem respondetur t r^m
difficultatem ex ipsa materia sustinentiae,
nitatem istius finis, quæ est bonitas reli­
omnes illos fines, qui videntur extrinseci,
gionis, sed aliam specialem ex propria
quam non importat secundum se prædicta
revera esse intrinsecos, et pertinere ad ra­
materia continentiæ, quæ est bonitas vir­
confessio : ergo habet specialem bonitatem.
tionem objecti primarii illorum actuum.
ginitatis.
Tum etiam, quia possumus concipere præ­
Et ratio est, quia verba non sunt objecta ta­
Igitur sustinere pericula usque ad mor­
dictam sustinentiam habere bonitatem de­
lium actuum nisi quatenus sunt verba for­
tem, quod est praecipuum objectum fortituterminate virtutis, scilicet fortitudinis,
maliter, nec sunt verba formaliter, nisi
I dinis, nullam dicit bonitatem, nisi addatur
quamvis non intelligamus finem determi­
quatenus ad placitum significant et expri­
quod sit in ordine ad altiorem finem, verbi
natum : propter quodcumque enim majus
munt conceptum loquentis : et ideo talis
gratia fidei, justitia?, charitatis: etc. etpropbonum intelligamus hominem sustinere,
vel talis modus significandi non se habet
terea peccaret qui absque tali fine praedicto
intelligimus fortem esse, et damus ei lau­
in illis ut circumstantia vel conditio acci­
periculo se exponeret. Tamen hic finis non
dem et meritum fortitudinis : ergo non so­
dentalis, sed ut differentia essentialis cons­
concurrit ad bonificandum objectum for­
lum habet bonitatem finis sed bonitatem
titutiva prædicti objecti : unde quia signifi­
titudinis in recto et ut ratio formalis, sed
ex propria materia. Patet consequentia
catio per se dependet ex animo et intentione
ut conditio, qua connotata, prædictum ob­
quoniam bonitas determinate virtutis debet
loquentis, et ex variatione talis intentionis,
jectum habet ex propria materia specialem
sumi ex propria et determinato fine talis
sæpe variatur finis hujus intentionis, qui
I bonitatem sustinentiæ præler bonitatem
virtutis ; quæ vero sumitur a fine indeter- I per se ad hanc variationem concurrit, perquæ

À

f
f

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
linet per se ad rationem talis objecti: neque
est finis solius operantis, sed operis : et
juxta ha?c intelligendus est D. Thom. loco
allegato. Diximus finis qui per se concurrit
ad variationem significationis etc. quia alii
fines mediali et remotiores, ut si quis pro­
ferret de alio vorba contumeliosa ex inani
gloria, vel ut alteri praestaret obsequium,
sicut non mutant per se modum significandi,
ita non sunt fines operis, sed solius ope­
rantis et extrinseci : et consequenter ma­
litia ab illis desumpta in peccatis oris tan­
tum est secundaria et accidentalis.

• «

1

t

w

beat speciem quatenus est in actu, et sit actu
per suam formam, per illam debet in pro­
pria specie constitui. Minor vero probatur, I
vel potius explicatur animadvertendo, quod j
respectiva, ut sunt actus morales, habent |
duplicem formam : aliam intrinsecam, quæ
per seipsam immediate tribuit esse: aliam
exlrinsecam, quæ est terminus, radix, et
mensura intrinsecas:et quidquid est in illa,
totum ab hac desumitur : sicut quidquid
habet motus, sumitur per habitudinem ad
terminum tanquam ad formam extrinsecam. Sicut ergo forma intrinseca actus mo­
ralis est habitudo ad objectum primario
respectum, ita extrinseca est ipsum objec­
DUBIUM II.
tum : unde sicut actus constituitur in spe- ;
cie atoma per suam formam intrinsecam, I
Utrum bonitas et malitia quam actus sumit
ita debet constitui per objectum in eadem
ab objecto sit omnino atoma et specifica?
specie atoma, tanquam per formam extrinsecam.
i
Hanc etiam difficultatem tangit D. Thom.
Confirmatur, nam eo ipso quod actus mo-ct±;|
in corpore articuli, et ideo oportet illam
ralis essentialiter sit respectives, debet ha­
examinare.
bere aliquam formam extrinsecam a qua
ultimo specificelur : sicut omne respecti§ I.
vum specificatur ab extrinseco quod respi­
cit : sed hujusmodi forma non est finis vel
fera sententia stabilitur.
alia circumstantia : ergo esi objectum. Pro­
19. Dicendum est praedictam bonitatem
batur minor, quia nulla circumstantia in­
et malitiam esse omnino specificam et ato­
tellecta, actus, qui est malus aut bonus ex
mam. Hanc etiam conclusionem tenent om­
objecto, concipitur ut specificatus in sua
nes expositores D. Thom. in hoc art. ubi
atoma specie : ergo non specificatur per
cajet. Cajet. Medina, Curiel. Alvar, disput. 69,
prædictam circumstantiam.
Curie? ^os*er Cornejo disput. 3, dub. 3, Mont.
20. Secundo probatur assertio. Actus mo-2ns
Ahar. disput. 23, q. 1, Gregorius Mart, hoc in
ralis sumit ab objecto bonitatem et mali­
^ont0’loco. Vasq. disp. 50, Valen. disp. 13, p. 2,
tiam essentialem, ut ostendimus dub. præ­
Greg. Suar. disp. 4, sect. 1, Salas, Lorca, Puteacedente : quod apud omnes est verum,
vjsq. nus et communiter Theologi. Estquo exsaltem de bonitate et malitia generica :
pressa Ang. Doctoris in præsenti ubi boniergo etiam sumit ab illo specificam et ato­
Saiis. tatem et malitiam desumptam ex objecto
mam. Patet consequentia : tum quia in his
Puteani dicit appellari ex genere, genere pro specie
quæ non constant materia et forma, ab eo­
D.Thom. accept(j, sicut humanam speciem dicimus ge­
dem principio secundum rationem magis
vel minus determinatam sumitur gradus
nus humanum. Videatur infra art. 7, et
specificus et genericus, ut disp. i, num.55
quæst. 72, art. I et 3, 2, 2, quæst 21, art.
dicebamus..Tum etiam nam si actus secun­
1 ad 2, et quæst. 15-1, art. 1, nec non locis
dum rationem communem specificatur per
citatis, disput. præcedente, dub. 4. Ubicum­
se ab objecto in communi, dilïerentiæ per
que enim agit de specificatione et distinc­
se actus attendi debent secundum differen­
tione virtutum, vitiorum et peccatorum,
tias per se objecti : sive sermo sit de subal­
docet illa distingui in propriis speciebus
bonitatis vel malitiæ per ordinem ad ob­
ternis, sive de infimis : in omnibus quippe
militat eadem ratio : cumque diiTerentiæ
jecta.
Probatur ralione qua utitur in præsenti.
divisivæ generis infimi constituant species
Rallo
asser­ Nam quælibet res sumit speciem atomam a
atomas, plane fit hujusmodi specificationem
tionis.
ab objecto provenire.
H
sua forma : sed actus moralis habet se ad
objectum tanquam ad formam : ergo sumit
Neque obestquod D. Thom. art. 7 hujusD.Tks
ab eo speciem atomam, sive bonitatis, sive
quæstionis expresse dicit bonitatem et ma­
malitiæ. Major constat, quia cum res halitiam ex objecto contineri sub bonitate vel
1Π till 113

DISP, III, DUB. 11.

malitia ox fine operantis tanquam species
sub genero: ex quo inferri videtur, vel non
utrumquegradum provenire nb eodem prin­
cipio, vel specificum provenire a fine, et
non ab objecto. Loquitur enim non do ge­
nero proprie dicto, de quo non agimus ; sed
latius sumit genus pro quolibet communi
per causalitatein et imperium ; ut in anno­
tationibus ad prædictum ari. 7 explicabi-.
mus.
f(ftu 21. Tertio probalur : bonitas vel malitia
πύύ· quæ desumitur ab objecto non contrahitur
essentialiter per bonitatem vel malitiam ex
circumstantiis : igitur est atoma et speci­
fica. Consequentia liquet : repugnat enim
dari in rerum natura gradum genericum
non constitutum essentialiter in specie
atoma, ut est per se notum. Antecedens au­
tem probatur : nam contractio essentialis
fieri debet per differentias intraneas, et per
se determinatives generis : bonitas vero et
malitia circumstantiarum per accidens se
habent ad bonitatem et malitiam objecti :
sicut objectum ipsum et circumstantiae per
accidens inter se conjunguntur : ergo non
contrahunt illam essentialiter.
Deinde vel circumstantiæ adjunctae ob­
jecto mutant speciem bonitatis aut malitiæ;
vel non mutant, sed augent intra eandem
speciem ; si hoc secundum, eo ipso non
contrahunt essentialiter : quia circumstan­
tiæ quæ solum augent intra eandem spe­
ciem, supponunt speciem constitutam, ac
proinde non contrahunt genus ad illam. Et
praesertim quia si tales circumstantiæ con­
traherent genus, et darent speciem malitiæ,
deberent omnes quamtumvis parum aggra­
varent intra genus peccati mortalis, aperiri
in confessione : sicut debent aperiri omnes species. Si autem primum dicatur, etiam
non contrahunt essentialiter : quia circums­
tantiæ quæ mutant speciem, supponunt ali­
quam speciem constitutam : et ideo dicun­
tur mutare speciem, quia transferunt ad
aliam, ultra eam quam supponunt : sicut
quia objectum nullam supponit, non dicitur
mutare speciem sed constituere. Adde quod
si circumstantiæ constituerent speciem ato­
mam, et objectum non daret nisi malitiam
genericam, non opus esset pcenitenti expli­
care objecta peccatorum, sed solas circums­
tantias : sicut non incumbit ei explicaro
peccatorum genera sed species.

§ Π.
Ib:fertur pars negativa cum suis
argumentis.

22. Oppositam sententiam, nempe actus Seotas.
morales non sumere ab objectis nisi boni­
tatem vel malitiam genericam, tenuisse vi­
detur Scotus in 2, dist. 7, et quodlib. 18,
quatenus hæc ait : Determinatio objecti est
prima determinatio, quæ pertinet ad genus
moris, non tanquam differentia determinans
ad aliquid in genere, sed tanquam potentiate
receptivum determinationis moralis secun­
dum circumstantias determinatas. Ex quibus
verbis liquet non sine aliquo fundamento
Cajetanum prædictam sententiam ei tri­
buisse. Ne vero dicat Vasq. Thomistas hæc vasq.
confundere; et ut mentem Scoti tradere'aen
quod non docuit, legatur Greg. de Valent,
q. cit. ubi non semel contendit Scotum in
ea fuisse opinione contra D. Thom. licet
aliqui recentiores illum exponant juxta nos­
tram doctrinam : quod non inficiamur.
Probatur primo prædicta sententia. Bo-Primlim
arg.
nitaset malitia ex objecto est contrahibilis
per circumstantias : ergo non est omnino
specifica sed generica et communis. Conse­
quentia liquet : nam species atoma non est
ulterius contrahibilis. Et antecedens pro­
bari potest ex D. Thom. in 2, dist.36, q. l,D.Tliom.
art. 5 ad 3, ubi ait : Sicut genus determinatur
per speciem, ita etiam bonum in genere (hoc
est ex objecto) determinatur per bonitatem
quæ est ex fine, et ex aliis circumstantiis : et
ideo illud bonum quod est ex fine et circums­
tantiis, respondet bono quod est ex genere,
sicut species generi. Et 2, 2, quæst. 154, in­
ter alias luxuriæ species numerat adulte­
rium, raptum, incestum, et etiam sacrile­
gium : quorum propria et specifica malitia
non sumitur ex objecto luxuriæ, sed ex cir­
cumstantiis injustitiæ, impietatis, et irre­
ligiositatis. Contrahitur ergo prædictum
genus luxuriæ, et malitia desumpta ex ejus
objecto ad species per circumstantias. Simi­
liter q. 1 18, art. 4, dividit species gulæ se­
cundum circumstantias, præpropere, laute,
nimis, ardenter, studiose. Et q. 158, art. 5,
species iræ secundum circumstantias, acuti,
amari et difficilis. Et sic de aliquibus aliis
speciebus vitiorum : ergo, etc.
Ratione etiam probatur : nam in eo qui
occidit patrem, malitia homicidii contrahi­
tur ad speciem impietatis per circumstan­
tiam personæ conjunct® : et in eo qui non

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
solvit decimas, malitia ex objecto injustiliæ contrahitur per circumstantiam finis cui
ad speciem irreligiositatis : et sic de aliis.
Diluitor.
23. Respondetur negando antecedens,
intellectum de contractione quidditativa et
essentiali : qualis est contractio generis pro­
prie dieli ad species de quibus essentialiter
prædicatur Quamvis possit admitti, si intelligatur de contractione accidentali, qua
subjectum contrahitur seu determinatur per
accidentia, ut homo contrahitur ad esse albi
et esse nigri. Et negatur consequentia abso­
lute : quia hæc posterior contractio non re­
pugnat speciei atomae, ut patet in exemplo
adducto. Quia vero proprium est generis
actuari et determinari per plures differen­
tias, et comparari ad illas sicut potentia ad
actus, consuevit nonnunquam appellari ge­
nus extenso vocabulo, quidquid est in po­
tentia ad plures formas, ut objectum se
habet ad accidentia : et hoc modo bonita­
tem et malitiam desumptam ab objecto ap­
pellat nonnunquam D. Thom. genericam
respectu circumstantiarum: quamvis pro­
prie loquendo non sit genus, sed subjectam.
Per quod patet ad primum testimonium.
Et etiam ad secundum : nam ut observat
< ajci. ibi Cajet, art. 1 et 7, adulterium, sacrile­
gium et similia non sunt rigorose species
luxuriae, sed lato vocabulo. Et ideo in qua­
libet ex illis datur duplex malitia specifica
et atoma : altera ex objecto luxuriæ, quæ
est eadem cum malitia simplicis fornicatio­
nis : et altera ex circumstantiis : quæ in
adulterio et raptu est malitia injustitias; in
incœstu, impietatis, et in sacrilegio, irreli­
giositatis. Habeturque hæc explicatio in ipso
D.Tbom.D. Thom. nam art. 1 illius quæstionis
154 ad 2, concedit in adulterio prædiclas
duas malitias : et addit quod deformitas in­
justitia non omnino per accidens se habet ad
luxuriam : dicendo quippe non omnino per
accidens, manifeste innuit, quod habet se
absolute per accidens, licet non omnino :
ac proinde quod non contrahit malitiam
luxuriæ tanquam differentia essentialis, de
cujus ratione est, ut omnino per se, et nullo
modo per accidens se habeat ad genus. Vi­
deantur quæ dicemus infra in annotationi­
bus ad art. 7.
Idem
Ad tertium locum dicendum est, prrproD-Thom· pere, laute, etc., non esse circumstantias,
sed differentias essentiales objecti gulæ
propter rationem quam tradit ibi D. Thom.
in responsionibus ad argumenta, quia ni­
mirum important diversa motiva propria

generisgulæ : et diversa motiva intra ali­
quod genus per se distinguunt species illius
generis : et eodem modo dicendum est de
conditionibus illis acuti, amari et difficilis
respectu ira?, ut explicat ibi Cajetanus § ad
hoc dicitur.
2-l.Ex hoc etiam constat ad utramque probationem ex ratione petitam : quia tam in
homicidio paterno, quam in retentione de­
cimarum (supposito quod in quolibet tan­
tum sit una species atoma malitiæ) illa? quæ
videntur circumstantiae, revera sunt condi­
tiones essentiales objectorum. Nam sicut
'
respectu pietatis non est circumstantia, sed
differentia essentialis objecti quod sit erga
parentes, et respectu religionis, quod sit
erga Deum : ita respectu peccatorum impie1
tatis et irreligiositatis non se habent ut cir­
cumstantia objectorum, sed ut differentia?
essentiales primo illa constituentes. Neque
ibi revera dantur alia objecta nisi impieta1
tis et irreligiositatis quæ per praedictas
conditiones erga parentes, et erga Deum
constituuntur.
Diximus supposito quod in quolibet tantum
sit una species atoma malitia : quia non est
improbabile in homicidio patris reperiri
duplicem malitiam speciei distinctam, al­
teram injustitia? et alteram impietatis. Quo
admisso consequenter dicendum est condi­
tionem esse patris circumstantiam respectu
homicidii : non tamen ab ea sumi primam
speciem atomam malitiæ illius actus, sed ab
objecto homicidii sumpto secundum se, prout
pertinet ad genus injustitiæ : a circumstan­
tia vero personae patris sumitur malitia im­
pietatis, quæ respectu prædicti actus est ac­
cidentalis et secundaria : sicut dictum est
de incœstu, adulterio, et similibus. Quid
autem circa probabilitatem hujus secundae
solutionis tenendum sit, alibi examinabiI
tur.
Secundo arguitur : saepe objectum actus 2arest commune et genericum ad plures spe- 8wn’
cies bonitatis vel malitiæ : ergo tunc mora­
litas ex eo desumpta tantum erit generica.
Consequentia patet : quia res specificata non
potest habere majorem unitatem quam ejus
specificativum. Antecedens vero probatur
in actu quo quis vult in communi honeste
vivere; aut prave agere: utriusque enim
objectum commune est ad plures species
boni, vel mali.
Confirmatur nam si talis actus haberet Conflnn
bonitatem vel malitiam atomam, pertineret ad determinatam virtutem, vel vitium,
sæpeque

DISP. Ill, DUB, II.
sæpeque repetitus generaret habitum, atqui
nullus habitus assignari potest quem gene­
ret, et ad quem pertineat : ergo, etc.
vl
25. Respondetur ad argumentum distinguendo antecedens, s.epe objectum esi com­
mune, etc. in esse rei vel quantum ad ratio­
nem quæ, transeat : in essu objecti formaliter,
vel quantum ad rationem sub qua, negan­
dum est : et neganda est consequentia; quia
unitas actus non sumitur ab objecto in esse
rei, sed formaliter in esso objecti. Ut patet
in potentia visiva, cujus objectum scii, co­
lor in esse rei est genus ad diversas species
coloris, et nihilominus spécifient prædictam
potentiam, dalque illi atomam unitatem,
quia in.esse objecti, et quantum ad rationem
sub qua a visu attingitur, est quid atomum
et specificum. In quo vero hæc ratio sub
qua consistat, et quid addat supra rationem
quæ, non est praesentis loci examinare, sed
spectat ad Metaphysicam : quia commune
est habitibus, potentiis, et actibus specificari
atome ab objectis, alias valde communibus,
ut intellectus a vero, voluntas a bono, Metaphysica ab ente redii, Philosophia natu­
ralis ab ente mobili, et sic de aliis. Nec hu­
jus alia ratio reddi potest, nisi quia licet
prædicta objecta sint communia in esse rei,
in esse tamen objecti dicunt atomam unitadjet tem. Videri autem possunt Cajet. 1 p.
^“’•quæst. 1, art. 3, et N. Complut, in Logica
disp. 19, a num. 44.
Bplic. Breviter tamen in casu nostri argumenti
B10· possumus id dupliciter explicare. Primo
utdicamusobjectum illud commune quod est
honeste nul inhoneste civere posse considerari
dupliciter : aut in quantum est totum po­
tentiate dicens in radice omnes suas diffe­
rentias : aut in quantum est lotum actuale
dicens actu tantam vel tantam perfectionem,
vel dissonantiam, præscinditque a contrahibilitate per differentias. Primo modo est
quid genericum, et attingitur per actus qui
determinantur ad objecta particularia con­
tenta sub illo, secundum quod tales actus
etiarn dicunt rationem genericam : et sicut
hujusmodi actus sumunt suas specificas ra­
tiones a praedictis objectis particularibus,
ita rationem generis sumunt ab objecto illo
generico. Secundo modo consideratur ut
aliquid atomum : quia prout sic reduplica­
tive non est formaliter divisibile vel contrahibite; sed quaelibet divisibilitas et contrahibilitas habet se de materiali. Unde
quia per actus illos volo honeste, aut inho­
neste vivere attingitur, ut stat reduplicative

sub hac ratione lotius actualis, ideo ratio
attingendi formaliter est atoma, et potest
dare atomarn unitatem.
Secundo potest explicari an imad vertendo Antmad.
prædictum objectum scii, honeste aut inho- vers,°'
neste vivere posse considerari dupliciter :
vel ut dicit absolute esse consonum aut dis­
sonum rationi : vel ut dicit esse consonum
aut dissonum omnino primario. Primo
modo est quid genericum : quia absolute
esse consonum vel dissonum rationi prædi­
catur de omnibus objectis moralibus. Se­
cundo vero est quid specificum, et noncommune aliis objectis : de nullo enim objecto
particulari prædicatur quod est primo con­
sonum vel dissonum rationi ; sed omnia
hoc habent a ratione illa communi, ac
proinde aliquo modo secundario. Et quia
per praedictos actus attingitur tale objec­
tum, secundum quod est primo consonum
vel dissonum rationi, ideo attingitur sub
ratione atoma : quippe quæ ut est formaliter ratio illud attingendi, nulli alteri con­
venit.
26.Ad confirmationem (omissis brevitatis a<i
gratia variis solutionibus quas referunt et Thom.
impugnant recenliores) respondetur ex doc­
trina D. Thom. infra quæst. 56, art. 6, ad
illum actum volo honeste vivere, nullum re­
quiri habitum, sed sufficere naturalem in­
clinationem voluntatis ad bonum rationis.
Cum enim (verba sunt Sancti Doctoris) per
habitum perficiatur potentia ad agendum, ibi
indiget potentia habitu perficiente ad bene
agendum, qui quidem habitus est virtus, ubi
ad hoc non sufficit propria ratio potentix.
Omnis autem polentis propria ratio attenditur
in ordine ad objectum; unde cum, sicut dic­
tum est, objectum voluntatis sit bonum ratio­
nis voluntati proportionalum, quantum ad
hoc non indiget voluntas virtute perficiente.
Et consequenter neque generabitur talis
habitus quotiescumque praedictus actus ite­
retur. Tum quia natura horret quæ super­
fluunt. Tum etiam quia ubi est naturalis
inclinatio completa, habitus locum non
habet; ut patet in lapide,· qui quotiescum­
que descendat, non acquirit habitum ad
descensum, eo quod ratione naturalis in­
clinationis est ad illum determinatus. Vide
tract, seq. disp. 2, dub. 3, ubi ex professo
examinatur, quinam habitus,seu in ordine
ad quæ objecta ponendi sint in voluntate.
Ex quo etiam habetur quid dicendum sit
de actu contrario volendi in communi vi­
vere inhoneste. Quamvis enim Curiel et alii Cireol.

76

>

» tt'

Λ

Η
Η

DE BONITATE ACTI CM IHMANÛRL’M.

patent repetitam generare habitum anonymam, eo quod voluntae non est natura sua
ad malum determinata ; melius tamen nos­
Cornejo. ter Cornejo id negat : quia ipsa naturalis
inclinatioad bonum, et repugnantia ad ma­
lum obstantprædiclæ generationi. Sicut in
exemplo adducto, quia lapis naturaliter est
determinatus ad descensum, ascensus vero
naturæ ejus repugnat, non acquirit, quo­
tiescumque asceqdat, habitum ad ascen­
dendum. Adde quod si in voluntate posset
generari habitus vitii directe contrarius
inclinationi naturali ad bonum rationis,
etiam posset generari in intellectu ha­
bitus erroris circa bonum practicum in
communi, quod est ipsum rationis bonum:
et cum talis habitus directe esset contrarius
habitui synderesis, qui per se ad prædic­
tum verum inclinat, posset illum corrum­
pere, et lumen practicæ rationis omnino
extinguere : cujus oppositum obstendit D.
D.ibo.n Th. q. 16 de Verit 72, art. 3.
27. Duo tamen ingerunt nonnullam diffi­
cultatem, primo an sit ponendus habitus pro
actibus qui versantur circa objecta magis
particularia, communia tamen pluribus vir­
tutibus : ul est actus volendi servare justi­
tiam, non determinandojustitiæspcciem.et
actus volendi refrenare passiones in com­
muni, etc. Secundo, a quo principio elicia­
tur hic actus, ro/o bonum honestum super­
natural?, aut volo vivere honeste ex motivo
supernaturali. Quia nec naturalis inclinatio
ad prædictum actum, ulpote ordinis super­
natural, se potest extendere : nec apparet
habitus supernaturalis a quo possit produci,
cum non minus habitus supernaturales,
quam acquisiti rcspiciant objecta determi­
nata.
Sed ad primum non est difficilis solutio :
quia inclinatio naturalis son nolum est ad
bonum rationis communissime sumptum,
sed etiam ad bonum cujuslibet virtutis sal­
tem consideratum secundum se abstrahendo
ab hac vel illa singulari materia; incli­
natur enim voluntas non solum ad viven­
dum juste, fortiter, temperate, etc : et
propterea omnes actus virtutum tales poD.Thom.nunlur a fl- Tho. de lege nature infra q.
94, ari. 5.
Objectio. Dices, si naturalis inclinatio extenditur
ad bonum cujuslibet virtutis, ergo super­
fluunt habitus acquisiti. PrelereaD. Thom.
cit. art. G, q. 56, expresse ait quod volun­
tas solum est determinata ad bonum pro­
prium : ergo actus volendi servare justitiam

in communi, qui versatur circa bonum
alienum, indiget habitu.
Respondetur negando utramquo conse-01le)l5f
quentiam. Ratio negandi prima est, quia
licet voluntas ad attingendum bonum pro­
prium, sive in communi, sive in particulari
non indigeat habitibus, indigent tamen illis
appetitus irascibilis, et concupiscibilis, in
quibus, non vero in ipsa voluntate subjec­
tantur virtutes quæ ad prædictum bonum
inclinant, ut sunt temperantia et fortitudo.
Quod si in voluntate ponimuscontinentiam,
ne vincatur a passionibus prædicti appeti­
tus, illa tamen non est simpliciter virtus,
sed aliquid imperfectius virtute, ut tract,
seq. satis constabit.
λ
Ratio negandi secundam es1, quod licet
voluntas hominis secundum quod est hoc
particulare individuum, non inclinet nisi
ad bonum proprium, ut tamen est animal
politicum et sociale extendit se ejus inclina­
tio etiam ad bonum aliorum, cum quibus
conversari debet : et ideo ad volendum tale
bonum secundum se et in communi sump­
tum non est opus habitu. Cæterum quia ut
occurrit in particulari materia, et cum pe­
culiaribus circumstantiis quas prudentia
praescribit, habet specialem difficultatem,
ad quam non sufficit naturalis voluntatis
inclinatio, ponitur in ea habitus justitiae
inclinans tale bonum in particulari accep­
tum. Et hoc est discrimen constitutum a D.
Thoma inter bonum proprium, et alienum:
quia ad illud neque in communi, neque in
particulari indiget voluntas habitu ; ad hoc
vero indiget, quamvis non in communi,
sed in particulari.
28. Sed urgebis : si inclinatio voluntatis Beplica.
ut est hominis politici extenditur ad bonum
aliorum, sicut prout est hujus individui, ad
proprium, cur ad illud in particulari indi­
get habitu, cum ad hoc nullo modo illo in­
digeat ?
Respondetur in promptu esse discrimen :Encrn·
quoniam circa bonum proprium nihil est in ,nr·
voluntate retardans pradiclam inclinatio­
nem : sed tota difficultas est ex parte sensi­
tivi appetitus : et ideo in hoc tantum cons­
tituendi sunt habitus. Circa bonum vero
alienum in particulari sumptum potest re­
tardari voluntas per aliquid in ea existons,
scii, per majorem inclinationem ad bonum
proprium, quod sæpe alieno in particulari
sumpto conirariatur. Quamvis enim natura
ad utrumque inclinet ; magis tamen ad proi prium, ex cujus amore procedit inclinatio
ad

DISP. Ill, DUB. II.

Ail<toL a<l alienum juxta illud Philos. 9 Ehlicor.
cap. K : Amicaldlia ad alterum veniunt ex
umicabilibux ad w. Lt ergo major hæc in­
clinatio ad bonum proprium juxta mensu­
ram rationis reformetur, et minorem illam
ad bonum alienum non retardet ab coquod
prædicta mensura exposcit, oportet super­
addi voluntati habitus justitiae inclinantes
ad bonum alienum etiam contra proprium,
quoties ratio et lex divina id postulaverint.
Diximus bonum proprium sape conlrariari
alieno in particulari : nam sumpto præcise
in communi non est cur ei ita adversetur :
atque adeo non est unde oriatur specialis
difficultas in voluntate, quæ petat per ha­
bitum devinci.
Mstrs. ~θ·
secunt^um quaesitum respondent
6ntj' bene Mont., Greg. Mart, et alii ex Thomiss,rL tisillum actum volendi studiose vivere ex
molivo supernatural! oriri ab habitu cha­
ritatis qui in urdine supernatural! se habet
ut inclinatio naturalis ad bonum hujus or­
dinis. Pro quo animadvertunt, quod charitas potest considerari dupliciter : vel ut est
virtus specialis : et sic habet suum objec­
tam determinatum, scii. Deum sub ratione
summi boni. Vel ut est inclinatio connaturalis ordinis gratiæ, et veluti propria po­
tentia volitiva ipsius gratiæ : et hoc modo
extenditur ad bonum commune talis or­
dinis : et sic potest esse principium supradicti actus. Praesertim, quia cum Deus in
ratione summi boni, qui est proprium cha­
ritatis objectum, eminentissime contineat
omne bonum supernalurale, poterii eadem
I
virtus quæ primario inclinat ad tale objec­
tum. tendere secundario ad prædictum bo­
num commune sub eadem formalissima
ratione sub qua in Deum tendit : sicut ten­
dit sub illa ad bonum proximi. Cum quo
recte cohærel ut ad attingendum bonum
supernalurale in particularibus materiis in­
digeat gratia aliis virtutibus infusis : sicut
inclinatio naturalis ad naturale indiget ac­
quisitis. De quo late tract, seq. disp. 3,
.
dub. 1.
Alii dicunt supradictuin actum non pro1
cedere ab habitu, sed ab auxilio superna­
tural!, sicut solet dici de attritione. Quæ
solutio est etiam salis probabilis. Et vide­
tur admittenda pro illis qui dum existant
in peccato mortali talem actum eliciunt.
Quamvis in his possemus dicere procedere
ab habitu spei ex motive amoris concupis­
centiae supernaturalis, sicut in justis acharilateex motivo amicitiæ. Colligiturquenon

77

obscure doctrina hæc ex D. Thoma infra
quæst, 62, ari. 3.
ARTICULUS III
Utrum acli/t homini* ail ban a tel mnta er t ircumtlanlia ?
Ad tertium iieprowrdilur, Videtur quod actio non sit bo­
na vel mata ex circumstantia ; circumstantia! enim cir­
cumsta nt actum, sicut extra ipsum r.xisientes, ut dictum est :
sed bonum et malum sunt in ipsis rebus ; ut dicitur in 6
Met. ergo actio non liabet bonitatem vel malitiam ex cir­
cumstantia.
2. 1’r.i tcrca. Bonitas vel malitia actus maxime considera­
tur in doctrina morum .-sed cirriimsianti.erom sint qnxdam
accidentia actuum, videntur esse pra ter considerationem
artis : quia nulla ars considera, id quod est per accidens :
ut dicitur in c Met. ergo bonitas vel malitia actionis non
est ex circumstantia.
3. l’rætcrea. Id quod convenit actui secundum suam
substantiam, non attribuitur ei per aliqund accidens. Sed
bonum et mulum conveniunt actioni secundum snam subs­
tantiam : quia actio ex suo genere potestesse bona vel mala,
ul dictum est; ergo non convenit actioni ex circumstantia
quod sit bona vel mala.
Sed contra est, quod Phil, dicit in lib. Ethic, quod vir­
tuosos operatur secundum quod oportet, et quando oportet,
et secundum alias circumstantias.- ergo e contrario vitiosus
secundum unumquodque vitium operatur quando non opor­
tet, ubi non oportet, et sic de aliis circumstantiis; ergo ac­
tiones humana! secundum circumstantias sunt bonae vel
make.
Respondeo dicendum, quod in rebus naturalibus non in­
venitur lota plenitudo perfectionis, quæ debetur eis, ex for­
ma substantiali, quæ dat speciem, sed multum superadditur
ex supervenientibus accidentibus : sicut in homine ex tigura
et colore, etsic de aliis, quorum si aliquod desit ad decen­
tem habitudinem consequitur malum : ita etiam est in ac­
tione. Nam plenitudo bonitatis ejus non tota consistit in sua
specie : sed aliquid additur ex his qua· adveniunt unquam
accidentia quædam : et hujusmodi sunt circumstantia.' debilæ. Unde si aliquod desit quod requiratur ad debitas cir­
cumstantias, erit actio mala.
Ad primum ergo dicendum, quod circumstantia! sunt extra
actionem, in quantum non sunt de essentia actionis, sunt
tamen in ipsa actione velut quædam accidentia ejus ; qua.'
sunt in substantiis naturalibus, sunt extra essentias ea­
rum.
Ad secundum dicendum, quod non omnia accidentia per
accidens sc habent ad suam substantiam, sed quædam sunt
perse accidentia, quæin unaquaque ante considerantur .·
et per hunc modum considerantur circumstantia.' actuum in
doctrina morali.
Ad tertium dicendum, quod cum bonum convertatur cum
ente, sicut ens dicitur secundum substantiam et secundum
accidens : ita clbonnm attribuitur alicui et secundum esse
suum essentiale, cl secundum esse accidentale, tam in rebus
naturalibus, quam in actionibus moralibus.

Conclusions/ affirmativa.

DISPUTATIO IV.
De bonitate et malitia humanorum actuum
ex circumstantiis.

Bis egit in hac quæslione A. Doct. de moralitate humanorum actuum per compara­
tionem ad circumstantias : semel in hocart.
ubi ostendit ultra bonitatem et malitiam,
quam habent ex objecto, accipere aliam ex
ipsis circumstantiis : et iterum art. 10 et

DE BONITATE ACTI UM HUMANORUM.
II, ubi hujusmodi bonitatem, et malitiam
circumstantiarum confert cum illa, quæ de­
sumitur ab objecto : quem ordinem nos quo­
que observabimus.
DUBIUM I.

Utrum omnes actus humani habeant e r cir­
cumstantiis aliquam bonitatem, vel mali­
tiam?'

Titulus dubii,ut in ipso constat, universa­
lis est quantum ad actus humanos : (et spe­
cialiter movetur propter internos) quoad
circumstantias vero non ita; sed indiffinite
tantum quærimus an ab eis sumatur aliqua
bonitas vel malitia : reservando sequenti
dubio qualiter omnes et singul® ad hoc con­
currant. Primo autem quam ad resolutio­
nem accedamus, oportet nomen et nume­
rum circumstantiarum explicare.

talis essentia pendet, non habent rationem
circumstantia). Quin imo quædam acciden­
tia communia qua? necessario comitantur
omnem actum moralem ex ipsa ratione
communi talis actus, ut respectu actus boni
subjectio, vel obediontia, ad Deum et ad
legem, et respectu mali communis inobedientia, ingratitudo et similes, non sunt
circumstantia» proprie dictæ, prout hic lo­
quimur de circumstantiis particularibus :
sed habent se utconditiones generales trans­
cendentes omnes actus : solentque appellari
circumstant i.r communes, quæ non ponunt
in numero cum aliis principiis conferenti­
bus determinatam bonitatem vel malitiam,
sed ad illa reducuntur : de quibus proinde
in præsenti non agimus.
2. Circa numerum sciendum est omnes
circumstantias particulares ad septem reduci quæ repetito illo Tullii versiculo continentur:

DISP. IV, DUB. I.

I

|

Quis, Quid, Ubi, Quibus auxiliis, Cur,
Quomodo, Quando.

Quid, et quotuplex sit circumstantia moralis?

i

• t

1. Nomen circumstant ix (quod ut observat
DTtam.D‘ Thom. supra q. 7, art. 1, ab his qua?sunt
Quid in loco dictum fuit) proprie significat quiddn-Jni- quid aliud ita contingit et circumstat, ut sit
absolute extra ipsum. Hinc Theologi, et
eatar. Philosophi morules circumstantias appellant
illa accidentia et conditiones, quæ cum sint
extra essentiam moralium actuum, illos
quodammodo afficiunt, circumstant, et tan­
gunt. Quare duosunt de ratione circumstan­
tia? moralis. Primum ut vere afficiat actum
humanum secundum esse morale, vel im­
mediate in seipso, vel ratione principii,
objecti, causæ, aut effectus : quod tunc fit
quando talis circumstantia aliquo modo
importat ordinem convenientis, vel discon­
venientis secundum rationem ad illum
actum : ita quod ex accessu, vel recessu cir­
cumstantia» moralitas actus varietur, augea­
tur, vel minuatur. Si quæ vero sunt acci­
dentia quæ prædictum actum afficiunt dum­
taxat in esse physico, non erunt proprie
circumstantiæ morales, sed quædam ejus
accidentia in esse naturæ.
Secundocst deralionecircumstantiæquod
ita afficiat actum moralem, ut maneat extra
essentiam. Quare nec debet esse de con­
ceptu ejus quidditativo, nec ad illum pertilinere. Et hac ratione objectum specifica­
tivum, efficiens, vel aliæ causæ a quibus

Quis denotat circumstantiam persona? ope­
rantis, ut quod sit Sacerdos vel laicus, Re­
ligiosus, vel secularis, pauper, vel dives,
etc. Quid denotat circumstantiam materiae,
vel objecti, aut effectus secuti: ut in materia
furti magnum vel parvum, in homicidio
conditio amici, vel inimici, sacerdotis vel
laici. Et ad hanc reducit D. Th. circums­
tantiam quam Philosphus3 Ethic, cap. 1, Mik
appellat Circa quid. Ubi dicit circumstan­
tiam Loci : ut quod sit sacer, vel propha­
nas, publicus, vel occultus. Quibus auxi­
liis. significat instrumenta et media quibus
actio exercetur : ut si percussio facta est
ense vel lapide, si usus fuit mediatrice ad
solicitandam feminam. Cur seu propter quid
significat finem : non intrinsecum, quia hic
coinciditcum objecto,sed extrinsecum ope­
rantis : sicut dum quis occidit, ut furetur,
vel dat eleemosynam, ut satisfaciat pro
peccato. Quomodo dicit modum actus : ut
quod sit intensus, vel remissus, quod fiat
cum majori vel minori advertentia, magis
aut minus voluntarie, etc. Quando denique,
significat circumstantiam temporis et duca­
tionem actus : ut quod sit brevis, vel diu­
turnus, quod fiat in die festo, vel feciali, etc.
Addunt aliqui circumstantiam Quoties,
quæ denotat numerum actuum, quia vide­
tur peccatum sæpius perpetratum et a Deo
remissum, quando ulterius committitur,
gravius fieri : ipsaque multitudo et fre­
quentia

|

I
|

quentia cui parum praocodentium afficit quo­
dammodo peccatum spbsequens, et ejus ma­
litiam auget. Cæterum licet ex hac parte et
secundum hanc rationem quoties vere sit
D.TUiai circumstantia (quam D. Thom. quæst. 2 de
Malo art. Get in 4, dist. 16, q. 3, art. 1,
quæst. 2 ad 6, reducit ad circumstantiam
quomodo, potestque etiam reduci ad quan­
do), numerus tamen actuum prout præcise
dicit plures actus secundum se, non est cir­
cumstantia alicujus, vel eorum omnium,
sed sunt ipsimet substantialiter multipli­
cati ; et ita etiam in sententia asserentium
circumstantias quæ non mutant speciem,
non esse necessario in confessione expli­
candas, numerus peccatorum debet semper
aperiri.
3. Rationem prædicti septenarii numeri
tradit D. Thom. locis cit. Nam circumstansuuii- tia dicitur quoddam accidens et particula­
ria. ris conditio ita afficiens actum moralem,
ut maneat extra ejus essentiam : tot ergo
erunt circumstantiae, quot fuerint conditio­
nes sic afficientes praedictum actum : istae
autem sunt septem : ergo, etc. Antecedens
et prima consequentia non egent probatione.
Minor sic suadetur : quoniam tripliciter
potest aliqua conditio afficere actum huma­
num : vel attingendo illum secundum
se, vel ratione causae, vel ratione effec­
tus. Secundum se, aut per modum modi
ipsius actus, sicut intensio, et hæc est
circumstantia quomodo : aut per modum
mensurae : quæ si sit in ordine ad lo­
cum, est ubi : si vero in ordine ad tem­
pus vel durationem, erit quando. Si autem
conditio afficiat actum ratione causae, aut se
tenet ex parte efficientis principalis, et hæc
est circumstantia quis : aut ex parte instru­
mentais, et ista est circumstantia quibus
auxiliis : aut ex parte causae finalis, quæ est
circumstantia cur, vel propter quid. Deni­
que si conditio se teneat ex parte effectus
seu materiae circa quam versatur actus,
erit circumstantia quid vel circa quid. Sicut
autem non superest alius modus, quo par­
ticularis conditio afficiat actum moralem,
ita excogitari non potest alia moralis cir­
cumstantia.
Nec refert si dicas causas a quibus actus
essentialiter dependet, ut efficientem, finem,
et objectum non esse illius circumstantias :
ergo nec quis quæ non distinguitur ab effi­
ciente, nec cur quæ est ipse finis, neque
c-tiam circa miid nna> rnincidit cum objecto,
debent inter circumstantias numerari.

79

Respondetur enim ex D. Thom. citataD.Thom.
quæst. 7, art. 3 ad 3, ubi sic ait : Dicendum
quod illa conditio causx ex qua substantia
actus dependet, non dicitur circumstantia :
sed aliqua conditio adjuncta : sicut in objecto
non dicitur circumstantia furti, quod sit alie­
num, hoc enim pertinet ad substantiam furti,
sed quod sit magnum vel parvum. Et simili­
ter est de aliis circumstant iis qux accipiuntur
ex parte aliarum causarum : non enim finis
qui dat speciem actus est circumstantia, sed
aliquis finis adjunctus . sicut quod fortis for­
titer agat propter bonum fortitudinis, non est
circumstantia, sed .si fortiter agat propter li­
berationem civitatis, vel populi Christiani,
vel aliquid hujusmodi. Intelligitur etiam ex
parte ejus quod est quid : nam quod aliquis
perfundens aliquem aqua abluat ipsum, non
est circumstantia ablutionis, sed quod abluen­
do infrigidet, vel calefaciat, et sanet, vel
noceat, hoc est circumstantia.

§ Π.

Vera sententia et dubii resolutio.
4. Dicendum est omnem actum moralem
sive internum sive externum habere ali­
quam bonitatem vel malitiam ex circums­
tantiis. Ita D. Thom, in praesenti loquens
generaliter de omnibus praedictis actibus.
Et inferius art. 9. Et q. 42, art. 6. Quodli­
bet. 4, art. 16, nec non in 2, dist. 36, art.
5, et quæst. 2 de Malo art. 5, in corpore,
ubi ex eo probat non posse reperiri actum
humanum indifferentem in individuo Quia,
(inquit) contingere non potest quod actus hu­
manus singularis sine circumstantiis fiat qux
ipsum faciant rectum, vel indirectum. Sanc­
tum D. sequuntur omnes expositores inDT}10m^
praesenti ubi Medina, Curiel, dub. unico, Medina.
CurieL
N. Petrus Cornejo disp. 4, dub. 1. Mont, cornejo.
disp. 23, quæst. 2, Greg. Mart, infra art. Mont.
Greg.
9, dub. 1 et 2, Suar, tract. 3, disput. 2, sect. Mart.
Suar.
3, Lorca Conci. 1, et plures alii.
Lorca.
Probatur ratione qua D. Thom, utitur hoc Satio
loco, quæ sic potest formari. In ordine en- assert.
titativo quaelibet substantia creata ultra
perfectionem essentialem, quam habet a sua
forma et esse, substantialibus, recipit aliam
accidentalem ex propriis accidentibus : estque hoc de ratione substantiae creatae, ut non
sit perfecta et bona simpliciter ex solo suo
esse substantiali : ergo in ordine morali
omnis actus humanus ultra bonitatem, vel
malitiam essentialem quam habet ex ob-

80

DISP. VI. DUB, I.

joeto, respiciet aliquam accidentalem ex
D.Tboni.circumstantiis. Antecedens probal S. Doct.
tum hic, tum 1 part, quæst. 5, art. 1, ad
1, constituens hoc discrimen inter 6ont«»i et
ens, quod licet eo sit aliquid bonum, quo est
ens, non tamen eo dicitur bonum simplici­
ter, quo simpliciter tw. Quia (inquit) cum
eas rficu/ aliquid proprie ««<· in actu, actus
autem proprie ordinem habeat ad potentiam,
secundum hoc simpliciter aliquid dicitur ens,
secundum quod primo discernitur ab eo quod
est in potentia tantum : hoc autem est esse
substantiale rei uniuscujusque, unde per
suum esse substantiale dicitur unumquodque
ens simpliciter : per actus autem superaddi­
tos dicitur esse secundum quid, etc. Sed bo­
num dicit rationem perfecti quod est appeti­
bile, et per consequens dicit rationem ultimi :
unde id quod est ultimo perfectum dicitur
bonum simpliciter : quod autem non habet
ultimam perfectionem quam debet habere :
quamvis habeat aliquam perfectionem in
quantum est actu, non tamen dicitur perfec­
tum simpliciter, nec bonum simpliciter, sed
secundum quid. Sic ergo secundum primum
esse substantiale dicitur aliquid ens simpli­
citer, et bonum secundum quid; secundum
vero ultimum actum dicitur ens secundum
quid, et bonum simpliciter, etc.
Confirm. Consequentia suadetur a paritate ratio­
nis : nam sicut se habet substantia in or­
dine enlitativo ad suam perfectionem entitativam, ita actus humanus in ordine morali
ad bonitatem moralem. Tum etiam quia
ideo substantia creata nequit ex sola sua
specie habere totam perfectionem sibi debi­
tam in ordine entitativo, quia est quid
limitatum, et propterea nequit se sola usque
ad ultimum actum talis ordinis pertingere :
cum igitur quilibet humanus actus sit li­
mitatus in ordine morali, fieri non poterit
ut in hoc ordine per solam suam speciem
complete perficiatnr.
Confirmatur : sicut repugnat dari subs­
tantiam creatam absque propriis acciden­
tibus physicis ut sine potentiis vitalibus, si
sit viva; vel saltem quantitate et aliquibus
qualitatibus materialibus si solum sit cor­
porea, ita repugnat inveniri actum mora­
lem sinealiquaex moralibus circumstantiis,
ut sine continuatione vel intensione : ergo
sicut ob prædictam rationem omnis substan­
tia creata perficitur et completur in ordine
physico per illa accidentia, sic omnis actus
moralis complebitur in suo ordine per hu­
jusmodi circumstantias, recipietque ab eis

complementum suæ moralitatis, sive bout
tatis, sive malitia?.

81

DISP. IV, DEB. I.

proprie recipit denominationes provonien- I
tes a formis hujus ordinis. Petrus namque
non proprie dicitur moralis, consonus, vel
dissonus rationi, meritorius, vel demori-.
§ IU.
iorius, laudabilis, aut vituperabilis ; quæ
tamen propric conveniunt actibus humanis
Praecluduntur nonnullæ evasiones.
ejusdem Petri.
Ex quibus deducitur major expensio ra­
5. Dices primo ad rationem esse dispari- £ru·
tionis D. Thorn, stat enim paritas in hoc,
tatem inter substantiam, et actum huma­
quod sicut quia substantia creata est pri­
num : quoniam illa ideo est perfectibilis
·
mum subjectum et primum perfectibile in
per accidentia et incompleta sine illis, quia
ordine enlitativo, suscoptivaque acciden­
est proprium subjectum receptivum eorum,
tium hujus ordinis, nequii per solam for­
et omne subjectum perficitur a formaquam
mam substantialem pertingere ad suum
recipit ; at vero actus humanus cum sil
I
ultimum complementum ; sed eget propriis
quoddam accidens, nullius est proprie sub­
accidentibus quibus ulterius perficiatur et
jectum, nec proprie per aliud a se perfecti­
acluelur : ita humanus actus quia in ordine
bilis : quia accidentis non est accidens, sed
morali habet se tanquam primum subjec­
unumquodque est tantum forma, et tota sua
i
tum, et est susceplivus accidentium hujus
perfectio, omniaque instituta sunt ob per­
ordinis, ac per ea perfectibilis, nequit per
ficiendam substantiam.
solam primam formam moralem, quæ est
Sed contra ; nam licet actus humanus sitrw>
habitudo ab objectum pertingere ad ulti­
verum accidens, et in ordine entitativo non
,
mum complementum talis ordinis, neque
perficiatur, proprie loquendo, per alia ac’
esse adæquate bonus, usquedum actuelur
cidentia, sed comparetur ad substantiam
per accidentia moralia, quæ sunt circums­
tanquam forma et perfectio ; at in ordine
tantia, vel respectus ad illas.
morali habet se velut primum subjectum,
usd 6. Dices secundo, prædictam rationem
primumque susceptivum accidentium hujus
convincere intentum de actu bono : quia
ordinis: neque prout sic ipse est sua per­
cum bonum sit ex integra causa, ut actus
fectio, sed perficitur primo et essentialiter
sit simpliciter bonus, debet cum bonitate
per bonitatem ex objecto tanquam per pri­
objecti bonitas circumstantiarum concurmam formam hujus ordinis : completive
’
rere. Non autem aliquid probare de actu
autem per circumstantias, quæ sunt acci­
malo, quia ad malitiam sufficit quicumque
dentia generis moralis. Et ratio est, quia
defectus, et ideo salis est ut actus sit sim­
sicut genus entitalivum incipit a substantia,
pliciter malus, quod habeat illam ex objecto,
et non terminatur complete usque ad ulti­
quamvis nulla adsit mala circumstantia.
mum accidens hujus ordinis : sic genus
Unde volitio furandi v. g. quantumcumque
morale incipit ab actu humano, et ab or­
habeat omnes circumstantias bonas, est
dine qüem dicit ad objectum ; terminatur
I
simpliciter mala propter malitiam objecti,
vero et completur in ultima habitudine
tep. Sed hoc etiam facile refutatur : quia non
quam talis actus importat respectu circums­
'
stat actum habere malum objectum, et non
tantiarum, quæ se habet in hoc ordine
habere aliquam circumstantiam malam,
tanquam ultimum accidens. I nde sicut ob
saltem intensionem vel durationem. Nam
hanc rationem, et quia ordo entitativus
;
circumstantia? islæ, sicut nunquam tribuunt
incipit a substantia, ipsa est primum sub­
1
primam moralitatem, sed supponunt illam,
jectum propriumque susceptivum acciden­
ita semper augent eam, quam supponunt,
tium entitativi ordinis, ita quia actus hu­
intra suam lineam : ac proinde sicut cum
manus est unde incipit ordo moralis, in isto
.
actus est bonus ex objecto vel aliis princi­
ordine se habet tanquam primum subjec­
piis, addunt ei bonitatem : et ideo cæleris
tum, propriumque susceptivum acciden­
paribus eo prædictus actus est melior, quo
tium moralium, et est proprie per ea per­
intensior vel diuturnior : ita si sit ex objecto,
fectibilis. In cujus signum videmus quod
vel aliunde malus, addunt ei malitiam :
sicut in ordine entitativo sola substantia
ooque fit deterior, quo magis intenditur, vel
denominatur proprie et ut quod ab acciden­
!
quo magis durat. Et quamvis ad malum
tibus : non enim quantitas proprie dicitur
i
quilibet defectus sufficiat ; non tamen quili­
alba, vel calida, sed solum corpus : sic in
bet defectus potest solus reperiri : ac proinde
ordine moralis solus actus humanus est qui
Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

licet concedamus sufficere· malum objectum
ad nullificandum simpliciter actum, non est
concedendus actus cum sola malitia ex ob­
jecto : sicut non conceditur actus cum sola
sua essentia, sine aliqua intensione aut
saltem du ratione.
Dices tertio pluresessecircumslantiasquæ η.ίν’·
comilantursemper actum humanum, etnon
semjier conferunt bonitatem vel malitiam :
ut patet de loco, et de conditione personæ
agentis : quod enim actus interior charilatis fiat in hoc loco vel in illo, aut quod res­
titutio fiat a plebeio vel a nobili, nihil con­
fert ad eorum moralitatem : ergo ex eo
quod du ratio vel intensio sint circumstan­
tia? inseparabiles a prædiclo actu, non con­
vincitur habere eum semper ab illis boni­
tatem vel malitiam.
7. Verum neque hoc alicujns momenti Oct^udl'
est : quoniam ut sequenti dub. num. 32,
ostendemus, locus et conditio personæ agen­
tis non semper, nec respectu c.ijuslibet actus
sunt circumstantiae morales, sed multoties
accidentia tantum physica : et ita non mirum
si aliquando non conferant bonitatem vel
malitiam. At vero intensio aut continuatio
semper et respectu cujuscumque actus sunt
circumstantia? morales, quia semper affi­
ciunt illum ut est in genere moris : ac
proinde semper conferunt bonitatem vel
malitiam. Rationem disparitatis quantum
ad locum et conditionem personæ agentis
trademus num. citato. Quoad intensionem
vero facile reddi potest : quoniam intensio
semper est ejusdem lineæ cum actu et forma
cujus est intensio, estque ipsum magis talis
forma?, unde ex quocumque capite actus
simpliciter consideratus sit absolute bonus
vel malus, debet, accedente intensione, fieri
magis bonus, vel magis malus. Hic enim
proprie locum habet axioma sicut simplici­
ter ad simpliciter, sic magis ad magis : quia
si absolute est bonum amare quod rationi
consonat,magis illud amare, nequit non esse
magis bonum et magis rationi consenta­
neum : et e contra si absolute est malum
amare objectum rationi dissonum, magis
illud amare, non potest non esse magis
I malum.
Accedit : quod intensio actionis auget dif­
ficultatem ex parte operis : per se enim dif­
ficilius est operari intense, quam remisse :
crescente autem difficultate, crescit bonitas
vel malitia, quia crescit tum convenientia,
aut disconvenientia ad rationem : tum etiam
I ratio voluntarii difficultatem illam superan-

6

82

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

lis. et ubi est plus de voluntarie, est plus de
bonitate vel malitia, ut est per se notum.
Similiter dicendum est de durations et
continuatione. Tum quia ex ea crescit etiam
difficultas operis : adeo ut ad hujusmodi
difficultatem superandam nece&siria sit spe­
cialis virtus perseverantia?, ut videre est,
D.Th-j.2, 2, quæst. 137. art. i. Tum etiam nam
continuatio actus est quædam vidualis ejus
repetitio æquivalens quodammodo multi­
plicationi, et repetitioni formali : quare si­
cut bonitas et malitia augentur per multi­
plicationem et formalem repetitionem, ita
proporiionabililer augeri debent per con­
tinuationem.
inicrr·.»- 3. Urgebis quid si loquamur de actu dum
gatio primo incipit instantanée ; aut cum solum
duraret per instans, ubi non esset ista virtualis repetitio? Respondent aliqui, quos
referant suppresso nomine Curiel et CorAiiqmr’nejo, tunc circumstantiam durationis non
res­
ponsio . augere moralitatem : quia cum quilibet ac­
tus ad sui existentiam, et bonitatem vel
malitiam essentialem requirat aliquam du­
cationem, et hæc non possit esse minor
quam instans, videtur perlinere ad ejus
essentiam ad minus hæc ducatio. Et ita in
primo instanti inceptivo, sive actus slatim
desinat, sive continuetur, non apparet qua
ratione ei correspondent major bonitas vel
malitia, quam quæ sibi competit ex aliis
principiis. Tum etiam quia cum concipimus
actum cum sola moralitaleessentiali, debe­
mus illum concipere ut existentem in rerum
natura : non autem potest concipi ut exis­
tons minus quam per instans : ergo hæc
minima du ratio potius pertinet ad essen­
tiam,quam habeat rationem circumstantiæ.
Hæc responsio est probabilis : quia non
cito apparet quam moralitatem distinctam
ab aliis tribuat per se primum instans :
aut quomodo sit melior, vel pejor actus ut
durans unico instanti, quam ipse secundum
se. Diximus per se, quoniam per accidens
extra dubium est actum qui sit in hoc ins­
tanti A. posse habereex illo bonitatem vel
malitiam, quam non haberet in instanti B :
quia potest esse major convenienti a vel dis­
convenientia secundum rationem in con­
junctione talis actus cum uno, quam cum
alio : ut si quis concupisceret in instanti
impu· Pr0 fiuo I*a^Gret votum contrarium, gravius
giutur peccaret, quam in alio, pro quo non esset
tale votum.
Mliiio 9. Adhuc tamen dicta solutio authoribus
Û'-ur eam referentibus et aliis non placet : et

DISP. IV, DUB. 1.

mento : quamvis non satis eam falsitalh
convincant. Potest voro impugnari : quii
quæst. 2 do Luxuria et alios, qui forlo lo­
quilibet actus dum incipit, sive statim de­
quuntur juxta sensum Dur. et habent ean­
sinat. sive ulterius continuetur, habet spe­
dem explicationem. Sed quidquid do hoc sit,
cialem difficultatem, quam non habet postMtoa. probatur prædicta sententia ex D. Thom.
quamsemel incepit : unde est illud dimidium
quæst. sequenti art. 2, ubi expresse dicit
facti qui bene ctrpil habet, et Hispane lodoti
actum voluntatis in sua bonitate tantum
començar : sicut etiam dum continuatur,
dependere ab objecto : si autem haberet ali­
habet aliam difficultatem, quam non habet
quam bonitatem a circumstantiis, non de­
dum primo incipit, et ideo ad perseveran­
penderet a solo illo ut est per se notum.’
dum in bono cœpto ponitur specialis virtus: |
Varia? solent adhiberi explicationes huic
atqui prior illa difficultas (et idem est de
testimonio,quas referunt Mont. Greg. Mart.
secunda) non est actui essentialis, nec con- | £ et alii super prædictum articulum. Ut au­
venit ei præcisç secundum se ; alias semper
tem veram tradamus duo animadvertenda
conveniret : ergo est accidentalis : igitur
sunt. Primo Divum Thomam non loqui de
omni bonitate actus voluntatis ; sed vel inratione prædictæ primæ durationis habet
actus plus aliquid moralitatis, quam habe­
diffinite de ea qua? sufficit ut dicatur abso­
lute bonus : vel bonitate tantum essentiali,
ret precise secundum se. Patel hæc conse­
]*&· ut ex Victoria notat Medina ibidem. Idque
quentia, quia, ut dictum est, moralitas per
aperte colligitur ex contextu. Tum quia in
se crescit ratione difficultatis : et ideo quid­
argumento sed contra probat Sanctus Doc­
quid addit difficultatem per se, debet augere
tor intentum ex eo quod bonum et malum
moralitatem.
sunt differentia? specifica? actus voluntatis,
Per quod patet ad illud quod in favorem
etdifferentiæ sumuntur a solo objecto. Arprædictæ responsionis adducebatur : nam
quod ad existentiam actus necessaria sil
guilque in hunc modum: Ex circumstantiis
in quantum hujusmodi actus non habet, spe­
aliqua duratio, non tollit quominus hæc
ciem: sed bonum et malum sunt specifics; dif­
daratio, et moralitas ex ea desumpta sit
ferentis; actus voluntatis : ergo bonitas et
accidentalis : sicut non tollit intensionem
malitia voluntatis non dependet ex circums­
et moralitatem ab illa provenientem esse
tantiis, sed ex solo objecto. Ex qua ratione
extra essentiam actus, quod nullus actus
et modo arguendi apparet Sanctum Doctointensibilis possit existere sine aliqua in­
rem loqui de ea bonitate et malitia, quæ dat
tensione. Adde quod ad existentiam sufficit
actui speciem essentialem. De qua etiam
duratio vage et indeterminate, nec requiri­
procedit ratio quæ habetur in corpore arti­
tur quod sit prima, aut quod sit indivisibi­
culi, ut intuenti patebit. Tum etiam, quia
lis: alias non maneret idem actus in conti­
de ea bonitate loquitur in illo articulo 2,
nuatione, quando jam non manet prima
ubi quærit utrum bonitas voluntatis depen­
duratio sub conceptu primæ. Palet igitur
deat ex solo objecto, de qua loculus erat in
quomodo quælibet duratio quantumvis in­
antecedenti inquirens, utrum bonitas volun­
divisibilis aut prima tribuat bonitatem vel
tatis dependeat ex objecto : atqui in primo
malitiam accidentalem.
articulo expresse loquitur de bonitate es­
sentiali etspecifica, ut cuilibet legenti cons­
§ iv.
tabit : ergo de eadem loquitur in secundo,
et non de accidentali.
Opposita sententia : triplex pro ea a rgumen- |
11. Secundum est nomen objecti non sumi
tum : et illorum solutio.
aDivo Thoma stricte pro solo primario et
10. Contraria sententia solet tribui Du­
specificativo ; sed latius ut comprehendit
rando in 2, dist. 38, ubi ait actus voluntatis
quidquid directe ex parte objecti se tenet,
to
sumere totam bonitatem vel malitiam ab
atque adeo omnes circumstantias, quæ dici
objecto. Sed revera nobis contradicit : quia
solent objective eo quod non afficiunt actum
accipit objectum in tota sua latitudine ut
nisi mediante objecto : nam quia cum hu­
comprehendit quidquid habet rationem vojusmodi circumstantiæ ad objectum redu­
liti, sive primario, sive secundario, ac pro­
cantur, et sunt materia supra quam, sal­
inde etiam circumstantias. Pro eadem sen­
tem secundario, directe cadit volitio, non
tentia referunt aliqui Conradum in hac l.c.-sat
incongrue objectum vocantur. Quare solum
2, quæst, P». ari. 2, Murtinum de Magist./·^
excludit a ratione objecti eas circumstan­
quæst.
tias, quæ immediate cadunt super actum,

83

et ex parte ejus se tenent, Desumiturque
hæc etiam explicatio ex contextu ; nam in
fine corporis ita habetur. Bonitas voluntatis n.Tbma.
ex solo uno illo dependet, quod per se facit
bonitatem in actu, scilicet ex objecto, et non
ex circumstantiis qux sunt qurdam acciden­
tia actus. Hæc enim ultima verba manifeste
innuunt, non excludi a ratione objecti cir­
cumstantias objectivas ; quæ (ut bene nota­
vit Alvarez eo loco) potius dicuntur acci- Alnr.
dentia etconditionesobjecti,quam accidentia
ipsius actus : eo quod actum non afficiunt
nisi mediante objecto. Et in solutione ad
secundum comprehendit sub objecto ubi,
(piando, quomodo, et cæteras circumstan­
tias , secundum quod cadunt supra rem
volitam ; tantumque excludit illas prout
cadunt immediate supra actum. Et ideo
postquam dixit, supposito quod voluntas sit
boni, nullam circumstantiam posse illam
facere malam, addit : Quod ergo dicitur D.Tlwo^
quod aliquis vult aliquod bonum quando non
debet, potest intelligi dupliciter : uno modo
ita quod ista circumstantia referatur ad va­
litum : et sic voluntas non est boni : quia
velle facere aliquid, quando non debet fieri,
non est velle bonum. Alio modo ita quod re­
feratur ad actum volendi : et sic impossibile
est quod aliquis velit bonum, quando non
debet, quia semper homo debet velle bonum
etc. et similiter dicendum est de aliis cir­
cumstantiis.
Ex his habetur vera solutio prædicti
testimonii : stat enim actum voluntatis
dependere a solo objecto in bonitate es­
sentiali ut D. Thom. ait, et habere ex cir­
cumstantiis aliquam accidentalem, ut nos
asseruimus. Et praeterea nomine objecti
comprehendit circumstantias objectivas : ‘
quæ non tantum sunt conditio ut objectum
specificativum tribuat bonitatem essentia­
lem, sed ipsæ perse conferunt bonitatem
propriam distinctam a bonitate prædicti
objecti.
12. Sed contra hanc solutionem insur­
gunt duæ objectiones, quibus oportet ocurrere, ut prædicta D. Thom. doctrina om­
nino intelligatur. Objicies ergo primo cum
Mont. Vasqucz et aliis, quod D. Thom. in- MnilU
tendit condistinguere actum voluntatis ab
actu exteriori, penes hoc, quod ille solum
dependet in sua bonitate ab objecto : hic
vero etiam a circumstantiis : si autem lo­
queretur desola bonitate essentiali, nullum
esset prædictum discrimen : quia etiam
bonitas essentialis actus exterioris non de-

84

I

* !

DE BONITATE ACTITM ΙΙΓΜΑΝΟΚΙΜ.

pendet nisi ab objecto : bonitas namque,
quam habet ex circumstantiis, tantum est
accidentalis. Præterea : bonitas quæ desu­
mitur ex circumstantiis objectivis, non est
bonitas essentialis : hæc enim tantum de­
pendet ab objecte specificativo : ergo vel
nomine objecti non comprehendit D.Thom.
circumstantias objectivas ; vel non loqui­
tur de sola bonitate essentiali. Ad hæc :
bonitas essentialis eadem numero est in
acte interiori, et exteriori : ergo vel in
utroque, vel in nullo dependet ex circums­
tantiis actus. Non ergo recte explicuimus
mentem Angelici Docloris.
lutatur. 13. Respondetur nihilominus ad primam
partem objectionis, concessa majori ; ne­
gando minorem. Discrimen vero stat in
hoc, quod licet bonitas essentialis in utro­
que acte directe el formaliler sumatur a
solo objecto, attamen objectum exterioris
non dat illam, nisi dependentor a circums­
tantiis ipsius actus exterioris tanquam a
connotate : ut eleemosyna, quæ est objec­
tem exterioris élargi tionis, non dat boni­
tatem nisi connotando quod talis elargilio
fiat quando oportet, ubi oportet, etc., quæ
sunt circumstanti» ipsius elargitionis : el
si hujusmodi circumstanti» deficiant, actus
redditur absolute malus. Cælerum objec­
tum actus voluntatis sive dependentia ab
aliqua circumstantia ex his, qu» se tenent
ex parte talis actus, dat ei bonitatem spe- |
cificam : ita quod si semel est bonum objec­
tum et circumstanti» objectiv», quidquid i
sit de circumstantiis prædicti actus, reddet '
illum bonum, neque ipse poterit aliunde !
reddi malus. Qua ratione dixit D. Thom.
citata solutione ad secundum, quod suppo­
sito quod voluntas sit boni, nulla circums­
tantia potest eam facere malam.
Ad secundam pariem respondetur, quod
licet bonitas essentialis directe et formaliter tantum sumatur ab objecto specificativo,
dependet tamen sicut a connotate a cir­
cumstantiis objectivis, quia nisi hujusmodi
circumstanti» concurrant, prædictam ob­
jectum hic et nunc non erit objective bo­
num et consonum legi : et sic non commu­
nicabit actui propriam bonitatem. Unde
quia Divus Thomas non loquitur præcise
de eo, a quo sumitur bonitas essentialis
formaliler el directe ; sed de omni eo a quo
quomodocumque dependet, merito compre­
hendit sub objecte prædictas circums­
tantias.
Bcplica.
14. Dice.s etiam: actus voluntatis, eo ipso

quod «it bonus, debet connutare adesse ex
parte sui bonas circumstantias, ut quod fiat
quando oportet, quomodo oportet etc. : ergo
tanquam a connotate non minus dependet
bonitas essentialis ab hujusmodi circunis’
tanti is objectivis.
|
Respondetur negando consequentiam :£*»
quia non quælibet connotatio sufficit ad de- !?
pendentium : omnipotentia enim connolat
necessario creaturas possibiles ; et non ideo
ab eis dependet etiam tanquam a conno­
tate. Pro quo sciendum est connotala esse
in duplici differentia. Quaadam antecedunt
suum connotans, ei inferunt illud a priori:
sicut Sol connolatur a luce, quam infert.
Quædam vero omnino subsequuntur, el in­
feruntur ab ipso connotante : sicut Lux i
connolatur a Sole tanquam aliquid ab eo
illatum. Quod ergo connotât aliquid primo
modo, dependet ab illo, sicut omne quod
est posterius natura, dependet a priori. Et
hoc modo bonitas essentialis actus volunta·
,
lis connotai circumstantias objectivas: nam
prius est quod tales circumstantias afficiant
et modificent objectum, ac simul cum eo
per rationem voluntati proponantur, quam
quod actes ex objecto recipiat prædictam
bonitatem. Non enim regula rationis scili- |
cet prudentia approbabit hic el nunc ob- 1
jectum ut prosequendum, nisi videat ex
omni parte benecircumstantionatum. Quod
autem connolat secundo modo, non depen­
det a connotate : quia nihil prius in quan­
tum tale dependet a posteriori. Ethoc pacto
connolat bonitas essentialis circumstantias
tenentes se ex parte actus voluntatis. Non
enim propterea datur in actu prædicta bo­
nitas, quia connolat bonam intensionem,
congruam durationem etc. ; sed e converso.
Ideo enim est bonus, quia habet bonum
objectum, et bonas circumstantias objecti­
vas : et quia ex his est bonus, infertur quod
sit bona ejus intensio, duratio, etc. Unde
fieri non potest ut suppositis objecto et cir­
cumstantiis objectivis bonis ; per aliquam
ex circumstantiis ipsius actus vitietur. Nam
sicut diligere malum, ubicumque, quoties­
cumque, quomodocumque, totum est ma­
lum : ita diligere quod ex omni parte
est bonum, ubicumque, quomodocumque,
quotiescumque, semper est bonum.
15. Ad tertium quod in objectione ad­
ditur, respondetur bonitatem essentialem
in utroque actu dependere ab eisdem prinI cipiis, scilicet ab objecto, et circumstanl tiis actus exterioris ; et in neutro a cir­
cumstantiis

■

DISP. IV, DUB

eumstanliis interioris. Et ratio est, quia,
in quolibet dependet a loto et solo eo quod
so tenet ex parte objecti voliti : ea enim est
voluntatis natura, ut per omnia sequatur
suum objectum el illi conformetur, nec
aliunde quam ab ipso primo bonifleari, vel
inficiari : unde quia sub objecto volitionis
non solum continetur objectum actus ex­
terioris, sed etiam ipsemet actus cum om­
nibus suis conditionibus et circumstantiis,
quæ sub objecto ejus non cadunt, idcirco
prædida bonitas non tantum dependet ab
objecto actus exterioris, sed etiam a cir­
cumstantiis talis actus ; cl non dependet a
circumstantiis actus voluntatis, quia istæ
non se tenent exparte voliti, sed a solo
ejus objecto, et circumstantiis objectivis.
Quare discrimen inter prædictos actus non
est quia bonitas unius a pluribus depen­
deat, quam bonitas alterius : sed quia
omnia a quibus bonitas utriusque potest
dependere, cadunt sub objecto actus vo­
luntatis, non autem sub objecto actus exte­
rioris. Quod in illo ortum ducit ex immaterialitate et universalitate ; in hoc vero ex
materialitate et limitatione.
ottjttün
Objicies secundo : sæpe actus volunaiii. tatis habet integrum objectum bonum; et
vitiatur propter circumstantias ipsiusmet
actus : ergo nulla est quoad hoc disparitas
inter illum et actum exteriorem. Antece­
dens probatur primo : nam volitio venan­
di, vel uxorem ducendi in Religioso est
mala ex conditione personae religiosae,
quamvis habeat bonum totum suum objec­
tum, scilicet venari, vel uxorem ducere :
et ita eadem volitio in laico posset esse ho­
nesta : constat autem conditionem personæ
esse circumstantiam tenentem se ex parte
actus. Deinde si Deus alicui praecipiat ut
pro aliquo tempore non diligat ipsum, vel
aliud bonum ex omni parte honestum, aut
quod non diligat intense ; et homo non
pareat, talis dilectio erit peccaminosa, utpote contra divinum præceptum : et non
ratione objecti vel alicujus circumstantiæ
objectivæ, sed præcise, quia fit quando non
oportet, vel intensior quam oportet, quæ
sunt circumstantiæ solius actus : ergo, etc.
Tandem dilectio qua Angelus primo pecca­
vit, solum fuit mala ex parte modi volendi
habens bonum totum objectum, quod fuit
beatitudo ipsius Angeli, ut explicuimus in
Tractatu de Angelis, disput. 10 ; ergo suf­
ficit circumstantia tenens se ex parte voli­
tionis ad illam vitiandam.

I.

85

17. In solutione hujus objectionis non- solatio.
nihil immorabimur : quia tangit aliqua
scitu digna, non aliena ab hac materia.
Respondetur ergo negando antecedens : ad
cujus primam probationem dicendum est
conditionem personæ Religiosæ in casu
argumenti esse circumstantiam objectivam
cadentem supra rem volilam, et non im­
mediate supra volilionem : cadit enim su­
pra ipsos actus externos venandi, et uxo­
rem ducendi. Nam cum religiosus vult
venari , non vult utcumque venationem,
sed ut a se exercendam, el totum hoc quod
est se venari, est objectum illius volitionis.
Unde quia hoc conjunctum religiosum ve­
nari non est objectum bonum, sed malum
ratione circumstantiæ personæ venantis,
ejus volitio, sive eliciatur a religioso, sive
a laico, semper est mala ratione objecti. E
contra vero quia conjunctum hoc nimirum
sxcularem vacare venationi secundum se
totum potest esse honestum, volitio ejus a
quocumque fiat, potest esse honesta : et ita
religiosus honeste vellet laicum venari, et
uxorem ducere ·, nullus autem etiam secularis potest velle honeste quod religiosus
venationi occupetur, aut ducat uxorem.
Signum ergo est non circumstantiam per­
sonæ volentis, ut volentis, sed circumstan­
tias externe venantis, et uxorem ducentis,
quæ respectu volitionis habent jam ratio­
nem objecti, vitiare prædictum actum.
18. Difficiliusestquod tangit secunda pro- Ad2
batio. An scilicet Deus possit imponere alicui protwpræceptum, ne ipsum diligat saltem pro tl0nem·
aliquo determinato tempore, vel cum tanta
aut tanta intensione ; aut per se prohibere
actum voluntatis versantem circa objectum
ex omni parte bonum. (Et dicimus perse,
quia per accidens dubium non est posse
Deum el quemcumque superiorem prohi­
bere prædictum actum : præcipiendo nimi­
rum alium, qui saltem ex defectu nostri,
sit cum eo incompossibilis. Tunc vero si
voluntas conaretur exercere actum sic per
accidens prohibitum, per accidens etiam
actus quem eliceret esset malus : non ab
aliqua circumstantia tenente se ex parte
voluntatis, sed ab omissione actus prajcepti, cujus esset occasio (ut notavit D.
Thom. loco citato in solutione ad 2 : illa D Tlwin
autem omissio teneret se ex parte objecti).
Loquendo ergo per se Paler Suarez dispul. suar.
8, sect. 2, existimat nullam repugnantiam
involvere illud præceptum, et ideo abso­
lute loquendo posse im oni a Deo, saltem

8ô

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
DISP. IV, DUB. I.

ad exercitium nostræ obedientiæ ; de facto
tamen el secundum communes leges nun­
quam ab eo imponi ; quia secundum prae­
dictas leges semper praecipimur diligere
bonum; et odisse malum. Juxta quam so­
lutionem (quæ probabilitate non caret),
admittendum erit circumstantias quando
aut quomodo tenentes se ex parte volitionis
in prædictocasu, posse illam vitiare, quam­
vis habeat bonum objectum. Explicandus­
que erit D. Thom. citato art. 2, solum de
lege ordinaria, non attento quid Deus possit
praecipere sua absoluta voluntate. Nam se­
cundum leges hactenus ab eo traditas nun­
quam nobis interdicitur diligere quod est
ex omni parte bonum : et ideo attenta hac
communi providentia non dabitur casus in
quo aliquis velit bonum, quando non debet,
vel intensius quam debet, aut in quo dili­
gere objectum ex omni parte bonum, sit
malum.
Verier
19. Melius tamen et magis consone ad
solutu’. doctrjnan] Thom. (ut fatetur idem Suar.)
respondetur repugnare prædictum præcep•λΐηανη· tum. Quod etiam docuit Almayn. in 3, dist.
Λί· 23, et tenere videtur Scotiis in 4, dist. 16,
quæst. 1. Ratio est, quia præcepta, ut ho­
nesta et digna Deo sint, ad hoc debent or­
dinari ut voluntas creata bw et bono ho­
nesto conjungatur: quæ sane conjunctio non
aliter fit nisi per amorem et affectum ad
ipsum Deum et ad pra?dictum bonum. Unde
Thiruot. dicit Apostolus 1 ad Timot. I. quod finis
præceptorum est charitas : quia per illam
voluntas summo bono maxime conjungiB.Tbow.tnr . el jj Thom. 2, 2, quæst. 140, art. 1 :
Finis Legis Divinx (inquit) est nt homo inhxnal Dt o, et ideo prxeepta legis divinr dan­
tur, secundum quod convenit ordinationi
mentis in Deum ; quare quia per præceptum
prohibens dilectionem Dei, aut boni ex om­
ni parte honesti, tollitur hujusmodi con­
junctio, inde est ut talis præcepti non possit
esse honestus finis, atque adeo repugnat
ferri a Deo.
Adde, esse implicationem in terminis ut
actus charitatis, ad quem omnia præcepta
ordinantur sit contra præceptum -. sicut
implicat quod sit actus charilalis. et quod
sit peccatum : ergo similiter implicat dari
praeceptum quod per se talem actum pro­
hibeat.
Quod autem dicitur de exercitio obedientiæ, nihil refert : quia sicut tale exercitium
non potest esse honestum, neque habere
veram rationem obedientiæ, nisi ordinetur

actu vel potentia ad finem eharitatis, et ad
prædictam conjunctionem : ita nequit esse
vere obedientiæ materia, quod mentem per
se a prædicto fine putius separat, quam cum
eo conjungat. Constat nutem cessationem
ab actuali amore Dei, aut boni honesti ma­
gis separare per se mentem a Deo, quam
conjungere : separat enim actu et formaliter ; non vero conjungit nisi forte interpre­
tative, et ad summum virtualiter. Nequit
ergo prædicta cessatio per se esse materia
virtutis obedientiæ. Aliter dicendum esset
si præceptum terminaretur perse ad alium
actum, ex quo per accidens ob limitationem
nostræ potentiæ sequeretur cessatio ab ac­
tuali Dei dilectione. Tunc enim prædictum
præceptum per se respiceret conjunctionem
virtualem mentis ad Deum medio tali actu,
et virtualem ejus dilectionem ; hæcque esset
finis illius : cessatio vero a dilectione for­
mali per accidens et præter intentionem
praecipientis cum tali praecepto conjungere­
tur : et ideo non obstaret ejus honestati.
Nec præceptum violatur eliciendo amorem
Dei, sed omittendo prius natura prætextu
dilectionis actum cum ea incompossibilem,
juxta dicta num. præcedenli. Et eodem
modo philosophandum eslde praecepto pro­
hibente intensionem actus : quia sicut nul­
lus potest esse finis prohibendi amorem
Dei, aut amorem boni ut bonum est, sic nec
prohibendi majorem ejus amorem.
20. Ad ultimam probationem responde- Ad!
tur, aliud esse, quod circumstantia ex qua
dilectio Angeli reddita fuit mala, teneret se
ex parte solius actus, et non ex parte ob­
jecti; aliud vero quod talis circumstantia
volita fuerit solum ex parte modi volendi,
et tendendi actus. Hoc secundum est verum,
et probatum a nobis loco citato : non tamen
primum. Nam prædicta circumstantia vere
fuit circumstantia objecti directe voliti ;
licet non fuerit volita formaliter, sed in­
terpretative ex modo volendi objectum. Et
ratio est, quia circumstantia illa fuit priva­
tio ordinationis beatiludinis naturalis ad
finem supernaluralem : certum est autem
hujusmodi privationem tenere se ex parte
ipsius beatitudinis naturalis, et eam deno­
minare : sicut opposita ordinatio, qua pri­
vat, futura esset ordinatio ejusdem beatitu­
dinis. Unde objectum illius peccati fuit
totum hoc conjunctum, beatitude naturalis
Angeli cum privatione relationis ad finem
supernaluralem; quod constat esse malum.
Quando autem dicimus defectum in illa di­
lectione

lectione incidisse ex parte modi volendi,
et quod ex parte objecti non fuit mala, lo­
quimur de objecto expresse et formaliler
volito: et sensus est illam non ordinatio­
nem aflicientem objectum et constituentem
objective malum non fuisse formaliler aut
expresse voli tam, sed solum interpretative:
et quia hæc interpretatio fundatur in modo
appetendi, qui fuit omittendo ordinationem
debitam, dicimus lotum malum incidisse
ex parte modi volendi, et non ex parte ob­
jecti expresse voliti.
Accedit etiam quod etsi privatio illa or­
nationis in genere causæ formalis objectivæ
antecesserit actum voluntatis, secundum
quod talis actus est vol itio in facto esse ; at
in genere eflicientis supponit illum ut in
fieri : intelligimusque eam oriri ex eo quod
talis aclus non adhibuerit oppositam ordi­
nationem. Sicut verbum vel ens rationis
oritur a cognitione, et est ejus effectus ut
in fieri ; licet sit ejus objectum et antecedat
ipsam prout in facto esse. Unde ob hanc
eliam rationem prædicta inordinatio attri­
buitur actui, quamvis sit conditio afficiens
el denominans immediate objectum.
21. Secundo arguitur contra assertionem.
Ut aliquid tribuat actibus humanis bonita­
tem vel malitiam, debet esse volitum : sed
omne quod est volitum, est objectum voli­
tionis, sicat omne quod cognoscitur est ob­
jectum cognitionis, ctquod videtur visionis :
ergo actus voluntatis non potest habere bonitatemvel malitiam nisi tantum abobjeclo.
xhfar. Respondetur satis esse ut aliquid tribuat
bonitatem vel malitiam, esse volitum, sive
primario et formaliler, sive secundario aut
virtualiter, directe vel reflexe, mediate, vel
i Ulli ediate etc. Volitum actum in hac lati­
tudine non solum comprehendit objectum
primarium et specificativum (quod solum
in præsenti objectum vocamus) sed etiam
omnes circumstantias, quæ se habent ut
objecta secundaria. Neque obest quod dici­
tur de objecto cognitionis et visionis : tum
quia in cognitione intellectiva, et ejus ob­
jecto eodem modo philosophandum est pe­
nes cognitum primario, vel secundario,
formaliler vel virtualiter, etc. Tum etiam,
quia adhuc in objecto visus, et aliorum sen­
suum datur latitudo, nempe sensibilis pro­
prii, communis, et per accidens : nec totum
quod videtur, est objectum primarium spe­
cificativum visus : ut patet de quantitate,
figura, motu, et aliis. Possentque non in­
congrue hujusmodi sensibilia communia

87

appellari circumstantix sensibilis proprii, et
objecta secundaria. Verum est tamen, quod
quia sensus est potentia materialis organo
corporeo affixa, non est reflexivus supra se,
vel suum actum : et ideo ea solum potest
percipere, quæ vel sunt objectum specifica­
tivum,sicut sensibile proprium,vel ex parte
ejus se tenent, ut sensibilia communia.
Cæterum voluntas (et idem cstde intellectu)
cum sit potentia spiritualis organo non al
ligata, reflectitur supra se et suum actum,
et non tantum denominat volita objectum
specificativum, et circumstantias quæ ex
parte ejus se tenent, sed etiam, saltem re­
flexe et virtualiter ipsumir .4 actum, et
quidquid ex parte ejus se Labet : et ideo
potest ex omnibus his principiis bonitatem
vel malitiam recipere.
22. Tertio probatur. Bonitas et malitia s in­
sunt quid intrinsecam actibus voluntatis:
sed circumstanliæ majori ex parte sunt ali­
quid extrinsecum, ut patet de loco, tempore,
fine etc.: ergo nequeunt prædicta bonitas et
malitia ab eis desumi.
Confirmatur : nam denominatio intrin-Conflnn·
seca debet provenire a forma intrinsece inhærente : sed denominatio boni et mali in
actibus voluntatis est intrinseca : ergo non
potest sumi a circumstantiis.
Respondetur concessa majori et minori ; Ad
negando consequentiam. Objectum namque arpul“·
etiam est aliquid extrinsecum ; et confert
nihilominus bonitatem et malitiam actui
intrinsecam : cur ergo non idem habebunt
circumstantia ? Et ratio omnium est, quia
neque circumstantiæ, neque objectum con­
currunt ad prædictam moralitatem tan­
quam forma immediata, sed mediante res­
pectu, quem actus dicit ad illa : qui respectus
intrinsece inhæret actioni, quamvis termi­
nus sit extrinsecus ut ait D. Thom. art. se­
quenti in solutione ad 2, talisque respectus
est propria forma bonitatis et malitiæ, ut
dictum est disp. 2, dub. 5.
Per quod patet ad confirmationem. Nam Ad
forma extrinseca tunc nequit præbere in- conQrm·
trinsecam denominationem, quando dat
illam immediate per seipsam : secus quando
ad id concurrit per modum termini media
habitudinequam dicilres denominata. Unde
locus est forma extrinseca respectu rei loca
tæ ; et nihilominus denominatio existent is
in loco, quæ ab eo desumitur, est intrinseca :
quia non tribuit illam immediate per seipsum, sed media ubicatione, quæ est habi­
tudo locati ad locum : ita ergo in præsenti.

9

88

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Ç

DISP. IV, DUB. II.

89

ciemex virtute pœnitenliæ, si quis præbeal
Circumstantiam finis putant aliqui nun­
de ratione circumstanti® moralis, quate­
eleemosynam ad satisfaciendum pro pec­
nus moralis circumstantia est : ergo debet
quam augere moralitatem, nisi transferendo
Utrum omnes morales circumstanti? confe­
catis. De circumstantiis quomodo, el quando, ·
ad aliam speciem. Sed licet ut plurimum
omnibus et singulis competere. Consequen­
rant actibus humanis aliquam bonitatem
non ita apparet qua ratione mutent spe- i
ita contingat, negari tamen non potest in
tia est nota : nam quod est de ratione su­
vel malitiam ?
ciem ; quia solum videntur posse augere
aliquo eventu finem adjunctum augere mo­
perioris et generis, debet convenire, non
moralitatem intra eandem speciem boni vel
ralitatem intra eandem speciem. Ponamus
tantum speciebus sed omnibus individuis :
Sensus tituli non est, an omnes circums­
mali. Sed re bene inspecta idem de illisae
enim quod aliquis ad expoliandam domum
sicut quia do ratione animalis est sensibilitanti® omnibus et singulis humanis actibus
de cæteris dicendum est : nam juxta doctri- |
divitis, claves fabro furetur : proculdubio
tas, nullum reperilur animal, quod non sit
conterant bonitatem vel militiam : constat
nam Divi Thom® 2, 2, quæst. 128, aimnQjiiTj
acceptio ista clavium aliquam malitiam
sensibile. Antecedens vero probatur : quia
enim non omnes illos, nec semper omni­
prompte et fiducialiter aggrediendi magna,
recipit ex intentione finis adjuncti ; nec
de ratione moralis circumstantiae ut talis
bus praedictis circumstantiis affici : sed
talis malitia potest esse alterius speciei nisi
est moraliter afficere, et modificare actum
quod pertinet ad circumstantiam quomodo,
utrum omnes tribuant bonitatem vel ma­
furti, cujus est malitia acceptionis clavium
humanum : hujusmodi autem modificatio
dat speciem et bonitatem fiduci® : et actas
litiam actibus quos afficiunt, quædam qui­
eadem exequendi strenue ac solicite addit '
secundum se : auget ergo prædicta circums­
el moralis allectio intelligi nequit, nisi tri­
busdam, et ali® aliis: ita ut nulla sil, quæ
tantia intra eandem speciem. Certius hoc
buendo actui aliquid bonitatis, vel malitiae:
ad constantiam speciem magnificentiae. Si­
non aliquem actum afficiat, et communicet
constat de circumstantia quomodo ut tetigi­
neque enim praedictus actus potest intelligi
militer ratione Jurationis el continuationis
ei moralitatem.
mus dub. præcedcnti num. 7, el ideo cha­
modificari in genere moris per circumstan­
usque ad finem, qu® est circumslantia^uan- i
ritas Magdalenæ specialiter a Christo Dotiam, nisi ab ea moraliter immutetur, et
do, actus omnium virtutum habent speciem
Lw7> mino commendata est Lucæ 7, quoniam
aliquid morale recipiat : alias manebit si­
perseverantiæ, ut docet Angelicus Doctor
Psiii3 dilexit multum : el impiorum malitia spe­
cut antea invariatus in tali genere : et con­
loco citato quæst. 137, art. l,et sequentibus.
cialiter reprehenditur : cum prompte ad
sequenter nec manebit moraliter modifi­
2-1. Deinde adhuc quando prædictæ cir- E^»
Communis sententia duplici via suadetur.
malum currunt, juxta illud Psalmi 13: Fecatus, nec morali circumstantia affectus. Si
cumstantiæ non mutant speciem, eo quod
locespedes eorum ad effundendum sanguinem :
autem aliquid morale recipit : hoc non est
D.ibiwa. 23. Dicendum est omnes morales cir- | secundum se non important specialem or­
promptiludo autem et intentio actus per­
nisi bonitas, vel malitia : ergo sine alicuPrôtaïurcamslantias conferre actibus humanis ali·· : dinem ad rationem, augent nihilominus
tinent ad circumstantiam quomodo.
jus istarum additione nequit intelligi prætio. quam bonitatem vel malitiam. Assertio hæc ! bonitatem vel malitiam intra eandem spe­
De quando tandem id patet : tum quia ut
deducitur ex Divo Thoma in hac 1,2, quæst. 1 ciem. Et ideo ratione circumstanti® quis
dicla modificatio.
n. 7 dicebamus, quo actus fuerit diuturnior;
Ad hæc : ut circumstantia modificet ac­
7, art. 1 el 3, el in '4, dist. 16, quæst. 3,
gravius peccat eadem specie peccati vir doc­
eo cæteris paribus, efficitur intra eandem
tum in genere moris, oportet non se habeat
art. 1, nec non quæst. 2 de Malo art. 5.
tus, quam indoctus : et is qui accepit a Deo
speciem melior, vel pejor. Tum etiam quia
ad illum quatenus est in hoc genere, pure
Quam tuentur communiter Theologi dub.
plura beneficia, quam qui recepit pauciora.
sæpe crescit bonitas vel malitia in eadem
concomitanler et per accidens, sed formalipraecedente adducti. El quidem si particula
(Intellige si uterque ex deliberatione,
specie, eo quod actus tali, aut tali tempore
ter ; et aliquo modo per se : alias non esset
omnes supponat incomplete, et solum dis­
non ex surreplione peccet, ut notat Divus
formaliter moralis circumstantia, sed acci­
tribuatur pro speciebus seu generibus sin­
Thomas infra quæst. 7, art. 10). Propter Sâ }t4ti8 exerceatur : undo Divus Joannes cap. 13,
specialiter commendat Christi Domini chadens physicum : ergo necesse est quod ac­
gularum. ut sit sensus ex omnibus et sin­
quod Matthæi 26, aggravatur peccatum
ritatem et amorem in discipulos, totumque
tus intra genus moris aliquo modo varietur,
gulis speciebus circumstantiarum aliquam
Jud®, quia erat unus ex duodecim : et Nuet aliter se habeat nunc ac prius : vel ergo
quod in ultima Cœna gessit, quia facta sunt
mer. cap. 25, specialiter condemnatur scor­
conferre bonitatem vel malitiam, facile
fit talis, variatio, quia actus amittit de moante diem festum Paschae, quando jamjam
tatio Zambri, quia erat Dux et Princeps
potest probari discurrendo per singulas.
ralitate quam habet ex objecto , et hoc non :
hora mortis properabat. Et e contra aggra­
populi. Ratione circumstantiæ quid, intra
Tum quia in omnibus illis reperiuntur cir­
nam moralitas ex objecto cum sit essen­
vatur peccatum Judæorum circa mortem
eandem speciem gravius peccat qui furatur
cumstanti® quæ afferunt ex se distinctum
tialis, consistit in indivisibili, nihilque
Christi, quia commissum est in festo Pas­
centum, quam qui furatur viginti : et memodum conformitatis, vel disconvenienti®
illius potest adimi, nisi destruatur lota, et
sito chali, quando (ut scribit Leo Papa Serm.
ad rationem : ac proinde addunt non qua- I lius facit qui totum quod habet dat paupeρ’Ιβ· 7 de Pass. Domini) qui ornare templum,
non maneat idem actus : vel quia novam
lemcumque bonitatem vel malitiam, sed I ribus, quam qui modicam eleemosynam
aliquam moralitatem ex circumstantia re­
mundare vasa, victimas providere, et legiti­
distinctam specie ab ea, quam tribuit ob­
partitur eis. Ob idque Lucæ 21, laudavit L5-.
cipiat, quod intendimus.
mis purificationibus sacratiorem diligentiam
jectum.
Dominus pr® aliis eleemosynam pauperConfirmatur : nam si circumstantia sit
adhibere debuerant ; parricidalis odii furore
Et ita ratione circumstantiae quis, actus
cul® vidu®, quia lotum vicium suum, et
bona, et ut sic afficiat actum, nequit non
concepto, ad unum opus vacant, et in unum
incontinentiæ in persona Deo per votum
totum quod habebat misit in gazophylaper ejus accessum actus fieri melior : si
facinus simili crudelitate conjurant. Ex qui­
consecrata transit in sacrilegium : et si I cium. Ratione circumstanti® loco sæpe cresautem sit mala, et hoc modo afficiat, necesse
bus satis exploratum manet omnes morales
addas quod fornicatio sit cum conjugata, I cit difficultas actus, et per hoc bonitas vel
est ut reddatur pejor : quia si augentur
vel per raptum cum virgine, ratione cir­
circumstantias conferre actibus humanis
malitia intra eandem speciem. Unde Job,
cumstantiae quid, accipit ulterius speciem
causæ el rationes bonitatis vel malitiæ,
bonitatem vel malitiam, saltem si ly omnes
cap. I, specialiter commendatur, eo quod
injustitiae. Similiter transit in sacrilegium
ipsæetiam debent augeri: si autem circums­
in terra Ilus justus extilerit, simplex et
supponat incomplete pro generibus singu­
furtum ex loco sacro, ratione circumstanti®
tantia aut non afficiat actum, aut non ut
rectus, et recedens a malo. Circumstantia
larum.
ubi : et occidere aliquem veneno, utendo ad
quibus auxiliis etiam auget sine eo quod
bona vel mala, non exercet munus circumsSoditor 25. Verum quia nostra conclusio latior
id irreverenter aliquo vase sacro, ratione
mutet speciem : et ideo laudatur fortitudo
tantiæ moralis : ergo, etc.
6211 θΐ debet distribui pro singulis generum,
circumstanti® quibus auxiliis. Ratione cir­
et virtus David 1, Reg. 17, quod non m
ratione magis universali et a priori de­
cumstanti® cur, peccatum homicidii recipit
hasta et gladio, sed in funda et lapide, et
sumpta ex D. Tho. locis citatis potest sic
speciem furti, si quis occidat alterum, ut
præcipue in nomine Domini dejecerit Phisuaderi. Quoniam conferre aliquo modo
listæum.
furetur : el actus misericordi® accipit spebonitatem vel malitiam actui humano est
Circumstantiam
DUBIUM II.

I '

«I ·

DE BONITATE ACTIUM HUMANORUM.

90
§ Π.

Solvitur duplex objectio contra propositam
rationem.
Il

?·

fc

•sj

'·■ "14*
.«

♦

>1

26. Sed objicies primo : quod remissio
ιώ” actus, minima duratio, materia parvitas,
et aliasimiles cireumslantiaafficiunt actum
humanum prout in genere moris : et tamen
nullam ei tribuunt bonitatem vel malitiam;
sed potius minuunt : et ideo dicuntur cir­
cumstanti® diminuentes : ergo non est de
rationo circumstantia moralis conferre bo­
nitatem vel malitiam.
Conirm Confirmatur : ut circumstantia modificet
"actum in genere moris, et actus cum illa
aliter se habeat in hoc genere, salis est
quod minuat ejus moralitatem. non essen­
tialem quam habet ex objecto, sed illam
accidentalem, quam habet vel haberet ex
aliis circumstantiis si adessent : nam eo ipso
actus variatur in genere moris, et habet se
aliter nunc ac prius : igitur salvatur ratio
circumstanti® moralis, sine eo quodaliquid
bonitatis vel malitiae superaddat.
Whiter Respondetur admissa majori, negando
nbjçrtio. minorem : quoniam remissio actus, minima
ejus duratio, parvitas materiæ et similes
(si proprie et per se circumstantiæ morales
sint) non appellantur diminuentes, quasi
nullam tribuant moralitatem : sed quia non
* ita augent illam quæ est ex objecto,sicut sta­
tus subjecti, vel habitus praeexistens, vel
ipse actus ex sua specie, aut alia ejus prin­
cipia augere postulabant. Unde remissio
dicitur circumstantia diminuens, in quan­
tum est parva intensio, ac proinde in quan­
tum tribuit parvum aliquid bonitatis vel
malitiæ supra illam quam prabet objectum.
Duratio etiam quantumvis minima semper
addit ad moralitatem objecti ut diximus
num. 9. Circa parvitatem materiæ animad­
vertendum est, quod si materia furti v. g.
ita diminuatur ut non maneat quantitas
sufficiensad speciem farti, talis parvitas non
est circumstantia furti : quia circumstantia
supponit materiam requisitam ad speciem.
Si vero materia furti præcise sit in ea quan­
titate, quæ sufficit ad speciem ita quod in
minori non salvaretur, adhuc non est cir­
cumstantia, sed materia essentialis, et ob­
jectum specificalivum furti. Tunc ergo par­
vitas materiæ erit circumstantia, quando
salva specie, addit aliquid, tametsi parum:
quidquid autem addat, habebit actus ex hac
circumstantia plus aliquid malitiæ quam
haberet præcise ex objecto.

I

DISP. IV, DUB. II.

feri proprium malitiam, et allicit suo modo
27. Dices sæpo furtum ob materiae par- u7 contrarie. Neque hanc excludimus α ra­
vitalem amittit speciem peccati mortalis, et
tione circumstantiae, sed solam simplicem
redditur veniale : ergo salvatur parvitas
materiæ, sublata specie. Res pondetur quodù^i u carentium
.. . malitiae
, : ani bonitatis non debitæ.
si peccatam veniale et mortale circa eandem n·. KW. Objicies secundo esso aliquas circumstan­
tias afficientes actum positive, ita diminuen­
materiam essentialiter distinguuntur in ra­
tes moralitalem, ut nihil conferant bonitatis
tione mali moralis (quo casu dumtaxat mi­
aul malitiæ : ergo salvatur propria ratio
litat hæc objectio) parvitas in illo casu non
circumstantiæ moralis sine eo quod commu­
est dicenda circumstantia, in quantum sol­
nicet aliquam moralitatem. Antecedens sua­
vit unam speciem et construit aliam : sed
detur : nam in eo qui furatur, ut det v. g.
in quantum supra speciem peccati venialis
eleemosynam,eleemosyna est circumstantia
quam constituit, addit aliquid, licet parum,
cur, diminuens malitiam furti : minus enim
quod nec sufficit ad speciem mortalis, nec
peccat qui sic furatur quam si furaretur ob
omnino requiritur ad speciem venialis. Si
solam furti delectationem : atqui eleemo­
autem supra minimam materiam sufficien­
syna non confert furto bonitatem, quia
tem ad veniale nihil addat, nulla est ibi
actus malus ex objecto nequii ex fine bonicircumstantia.
ficari : neque auget malitiam, siquidem non
Au.
Ad connrmauonem
confirmationem negatur anieceaens:
antecedens: u
est pejus furari propter eleemosynam, quam
quia ut aliquid sit circumstantia moralis
furari secundum se. Idem contingit in omni
proprie et rigorose, non sufficit, si per illud
actu malo ex objecto, cui adjungitur bonus
careat actus ea bonitate vel malitia, quam
finis: sicut dum quis peccat, ne contristet
posset habere ex aliquibus aliis circumstan!
parentem vel amicum. Qua ratione docet
tiis, si adessent : sic enim carentia cujus| IfWLÜ. Tho. a. 2, quæst. 1G3, art. 1, peccatum
libet circumstantiæmalæ esset circumstantia
Adami diminutum fuisse, quia consensit in
bona; et carentia omnis circumstantiæbonæ,
illud ex amicabili uxoris benevolentia,
licet non debitæ, haberet rationem cirut ei praestaret obsequium : quam circums­
cumstanliæ malæ : essetque proinde cir­
tantiam quia peccatum Evæ non habuit, ex
cumstantia bona furti quod non fieret in loco
iI
hac parte fuit gravius.
sacro, aul in maxima quantitate, siquidem
i rcatn. Confirmatur : nam metus, ignorantia,
per hoc caret malitia quam tribuerent illae
passio ligans rationem, et similes sunt cir­
circumstanti® si adessent : et quod is qui dat
cumstanti® morales,diminuuntque non pa­
eleemosynam decem pauperibus, non daret
rum malitiam, imo et a peccato sæpe excu­
viginti, esset mala circumstantia eleemosant, et quod ex genere esset mortale,
synæ, quia per hoc caret bonitate, quam
solent transferre in veniale, ut docent comΕΏα muniter Theologi cum D. Thom. infra q.
posset habere ex opposita circumstantia :
’Get 77. Qui etiam quæst. 73, art. 10, as­
quod nullus asseruit. Et ratio est quia cir­
cumstantia proprie dicta debet modificare
serit peccatum ex su rreptione proveniens
minus imputari ei qui major est in virtute.
actum ut est in genere moris ; ex eo vero
quod actus careat hac vel illa malitia aut
Et 2, 2, quæstion. 18G, ari. 10, de peccatis
Religiosorum ait quod si religiosus non ex
bonitate non debita, non proprie dicitur
contemptu, sed ex infirmitate vel ignorantia
modificari ; sed carere modificatione quam
aliquod peccatum, quod non est contra vo­
posset habere. Amplius ergo requiritur ad
tum suat professionis, committat absque scan­
rationem moraliscircumstantiæ ; nimirum
dalo, lenius peccat eodem genere peccati,quam
ut ipsa per se modificet actum positive, vel
secularis, etc. Ecce omnes jstæ circumstan­
quasi contrarie, communicelque illi aliquid
tiæ positive diminuunt malitiam humani
moralitatis, ratione cujus aliter se habeat,
actus ; ei non apparet quam ei conferant
quam haberet se ratione solius objecti.
28. Etsi urgeas posse actum reddi ma-.^
moralitatem.
I «ss 29. Respondetur ad objectionem negando
Ium ob solam carenliam boni finis : ergo
antecedens, loquendo (ut in præsenti lo­
sufficit ad rationem circumstantiæ moralis,
ut sit carentia alterius. Respondetur i ta esse Enodiquimur) de circumstantiis quæ proprie ac
quoties circumstantia, qua caret actus, est
per se circumstantiæ morales sunt : quam­
debita : quia tunc ejus carentia non est sim­
vis concedi possit de quibusdam accidenti­
plex carentia circumstantia, sed privatio :
bus, quæ largo modo et reductive circumsquæ eo ipso non solum tollit ab actu boni­
lantix appellantur, eo quod non per se, sed
tatem circumstantia, qua privat, sed con­
fert

91

ratione alterius, cujus sunt lanium acciden­
tia physica, modificant actum moralem.
Pro quo nota dupliciter posse aliquid affi-Aiiimadcere actum humanum ut moralem :vel per ’enlo.
se et immediate (non immediatione formæ,
sed immediatione termini juxta dicta num.
22), vel per accidens et omnino mediate,
ex eo solum quod afficit immediate aliquid
ex iis, quæ per seprædiclum actum ut mo­
ralem attingunt. Quod ergo afficit primo
modo, sive solum augeat, sive aliquo modo
minuat moralitatem actus, proprie et rigorose circumstantia moralis dicitur: quia non
omnino per aliud vel per accidens talis
modificatio ei convenit. Quod autem pos­
teriori modoafficilsive augeat moralitatem,
sive solum diminuat, dicetur circumstan­
tia moralis reductive et improprie : quia
non per se ad genus moris spectat, sed ra­
tione alterius circumstantiæ proprie dictæ,
conjungitur.
Secundo nota, quod moralilas fundatur Atia
et . libero ut vidimus
"iin?d'
*per
. se in voluntario
. ,
» a\crsio.
disput. 1, dub. I, et quia in hoc est magis
et minus, possumus in quolibet actu distin­
guere du plex voluntari um. A Li ud essentiale,
sine quo essentia moralitatis inlelligi non
potest : et aliud accidentale, sine quo potest
inlelligi. Ex quibus primum non est cir­
cumstantia, sed connumeratur inter causas
essentiales sicut objectum. Secundum vero
proprie est circumstantia quomodo, sicut
est intensio : quia ex una parte non intrat
ad essentiam actus moralis, sed supponit
illam : et ex alia afficit illuni immediate in
genere moris, modo explicato. Nam sicut
voluntarium essentiale fundat per se moralitatem essentialem, ita magis et minus in
prædicto voluntario, per se dat moralitatem
majorem vel minorem.
Tandem nota quod si peccatum mortale
et veniale circa eandem materiam differunt
specie in ratione mali moralis, sicut distin­
guuntur in ratione olfensæ (de quo tract. 13),
non modo voluntarium accidentale sed
etiam essentiale potest esse inæquale in di­
versis actibus. Nam ad speciem peccati
mortalis essentialiter requiritur volunta­
rium perfectum : eo quod debet esse plene
liberum : ad veniale autem sufficit semi­
plenum et imperfectum.
30. Ex his ad probationem antecedentis Ad profacilis est solutio. Nam finis bonus respectu
1
IJC 111 uu*
actus mali non est circumstantia proprie teccdcndicta : quia non per se modificat illum in US.
ns‘
genere moris, neque actus respicit prædic-

3™

·/1

.I

• u

* u .·! ■
n · r’i
f r

X

<·

.·■

r ■·

92

DE Β0Ν1ΤΛΤΕ ACTIUM Hl ’MANORUM.

tum finem secundum quod est objective
moralis, sed ut est præcise bonum physi­
cum, ut disp. sequenti explicabitur : dimi­
nuit tamen malitiam mediate, quatenus
physice diminuit voluntarium accidentale,
quod esi propria et immediata circumstan­
tia dans per se malitiam illam diminutam.
Et ex hac parte potest praedictus finis appel­
lari circumstantia moralis reductive et
improprie. Per quod palet ad illud de diminutione jæccali Adami. Et etiam ad confir­
mationem : nam metus, ignorantia, passio,
etc. non aliter diminuunt moralitatem
actus, aut aliquando augent, nisi quia phy­
sice minuunt vel augent voluntarium acci­
dentale : per se vero et immediate non affi­
ciunt actum in genere moris : sicut nec
dicant aliquid convenienti® vel disconvenientiæad rationem : et ita non sunt proprie
circumstantiæ morales, sed large et reduc­
tive ut dictum est de fine.
otscr
Advertendum est tamen, quod cum igno­
randum ranjja passio, etc. de mortali transferunt
in veniale propter voluntarii diminutionem, non perlinent etiam reductive ad
genus circumstantiarum, sed ad causas
essentiales : quia talis mutatio fieri non
potest nisi auferendo ab actu voluntarium
simpliciter, quod est essentiale respectu
peccati mortalis, et constituendo volunta­
rium imperfectum, quod est essentiale res­
pectu venialis juxta nuper dicta. Quamvis,
quia adhuc intra lineam imperfecti est
magis et minus voluntarii, poterunt etiam
tunc reduci ad genuscircumstantiarum.non
quatenus transferunt de mortali in veniale,
sed quatenus voluntarium peccati venialis
augent vel minuant infra latitudinem im­
perfecti.
31. Ad illud D. Thom. quæst. 73, dicen­
dum est peccata ex infirmitate vel surreptione proplerea diminui in eo qui est
majoris virtutis, quia (ut docet ibidem
Sanctus Doct.) minus negligit hujusmodi
peccata vitare, et ideo sunt illi minus volun­
taria : atque ita non ipsa virtus quæ nullam
moralitatem peccatis confert, sed volunta­
rium accidentale diminutam por virtutem
est propria circumstantia diminuens pro­
xime illam malitiam : vel (ut melius dica­
mus) dans eam diminutam : sicut de remis­
sione, parvitate materiæ, et cæteris dictum
est num. 26.
Eodem proportionali modo responderi
posset ad aliud ex 2, 2, quia etiam Religiosi
quando non ex contemptu vel malitia, sed

DISP. IV. DUB. IL

primam partem : uain si re.x et rusticus
ex sola infirmitate peccant, minus volun­
debeant mercenario decem, et ulerque sol­
tarie labantur : habent enim ut plurimum
vat, talis solutio non est majoris bonitatis
adhuc dum peccant displicentiam offensa·
in rege, quam in rustico; et tamen digni­
Dei, et voluntatem inefficacem non pec­
tas personæ regiæ est circumstantia quæ in
candi : quæ licet non tollant voluntarium
rustico non invenitur. Probatur etiam quo­
essentiale requisitum ad peccati speciem;
ad secundam : nam actus charitatis aut
diminuunt accidentale, et per consequens
eleemosyna? exercitus in ecclesia nullam
malitiam. Sed aliam rationem tradit in illo
habet bonitatem ex circumstantia loci sacri,
art. D. Thom. quare Religiosus minus pec­
quam non haberet secundum se, aut si alibi
cet : Quia peccatum ejus (inquit) si sit leit
exerceretur : ergo, etc.
quasi absorbetur ex multis operibus boni* qui
ijta. Respondetur negando antecedens intel­
facit : et si sil mortale, facilius ab eo resurgit.
lectum de praedictis circumstantiis quatenus
Juxta quam doctrinam ex eo Religiosus di­
circumstantiæ morales sunt ; quamvis con­
citur minus peccare eodem genere peccati
cedi debeat ut sunt praecise accidentia phy­
quia citius resurgit, et minus in peccato {
sica et conditiones materiales non perti­
perseverat : Primo quidem (siibjungil)prep-i’N'
nentes ad genus moris : quo pacto locus se
ter intentionem quam habet erectam ad Deum,
habet ad actum charitatis, et conditio per­
qur etsi ad horam intercipiatur, de facili ad
sonæ Regiæ ad solutionem illius debiti.Cum
pristinum reparatur, etc. juvatur etiam a
vero prædicta accidentia exercent munus
sociis ad resurgendum, secundum illud
circumstantiæ moralis, semper conferunt
Eccles. 4, si unus ceciderit ab altero fulcietur,
bonitatem aut malitiam.
etc. Hic autem modus dim i nationis etiam
-i. Dices : intensio et continuatio respectu
est mediatus : quatenus prædicta diminuunt
cujuscumque actus sunt circumstantiæ mo­
peccati extensionem et durationem, et ei
rales : ergo similiter locus et conditio agen­
consequenti malitiam : unde non sufficit ad
tis.
rationem propria? et rigorosæ circumstan­
Respondetur negando consequentiam.Est
tiae.
enim manifesta disparitas. Quoniam inten­
Id vero quod D. Thom. ait : s»peccatum
sio et continuatio ex sua communi ratione
sit leve, quasi absorbetur ex multis operibus
(propter ea quæ num. 7, diximus) habent
bonis qux facit, potest dupliciter intelligi :
afficere actum intra genus moris : et ideo
vel quia Religiosus bonis operi bus occupatus
semper illum sic afficiunt, et respectu om­
minus haeret peccatis venialibus, et minus
nium sunt circumstantiæ morales : quia
in illis perdurat : vel quia peccata venialia,
quod convenit ex ratione communi, conve­
quæ ex se ducunt ad mortale, in Religiosis
nit omnibus et semper. Quod autem locus
et timoratis minus disponunt : quia vis
et conditiones agentis afficiant actum in
dispositiva quasi obruitur, et absorbetur
prædicto genere, non habent ex sua com­
bonis operibus quæ faciunt : quatenus his
muni ratione. Quia nec locus prout sic, nec
impediantur prædicta peccata ne transeant
omnia accidentia, ex eo quod conjungantur
in habitum, et proximius ad mortalia dis­
cum principio actus moralis, important ali­
ponant.
quem ordinem ad regulas morum. Sed hic
provenit ex speciali ratione hujus vel illius
§ III.
accidentis, vel talis aut talis loci, talis aut
talis actus. Reperilur autem praedictus ordo
Proponuntur e/ solvuntur fluo priora argu­
in loco, primo cum inter ipsum et actum
menta pro parte negativa ?
qui exercetur est aliqua repugnantia, ex
qua resurgit injuria in actu vel in loco : ut si
32. Qaamvis pro parte negativa nulla
homicidium fiat in loco sacro; aut Missa
militet auctorum sententia, adsunt fereir^
celebretur extra ecclesiam in loco inde­
contra singulas circumstantias non leves
centi : fit enim tunc injuria rei sacræ, quæ
rationes dubitandi, quibas oportet occur­
semper contrariatur regulæ rationis dictan­
rere. Arguitur ergo primo ex circumstantia
tis sancta sancte, non prophane tractari
quis, et ex circumstantia loci, quæ licet
debere. Secundo cum ex loco redditur diffi­
semper comitentur actum moralem, sæpe
cilior actus : quod praecipue accidit in acti­
tamen nihil communicant bonitatis aut
bus externis qui mensurantur loco : unde
malitiæ i ergo id non est de ratione moralis
laudatur fortitudo Banaiæ 2, Reg. 3, quia
circumstantiæ. Probatur antecedens quoad
primam

percussit leonem in media cisterna in die­
bus nivis, ubi arctitudo loci augebat difficul­
tatem pugnae. Et tertio cum ratione loci
«equitur ex actu bonus vel malus offectus :
ut ex actu bono in loco publico sequitur
ædificatio; et ex malo scandalum.
33. Conditio vero personæ agentis dupli­
citer tantum potest dicere ordinem ad regu­
las morum : vel quia inducit specialem
oppositionem inter actum et talem perso­
nam : vel quia ipsa persona reflectitur supra
suam conditionem, praeferendo aut subji­
ciendo alteri, cui debelsubjici, vel non sub­
jici. Ratione primi habet specialem mali­
tiam in Religioso actus incontinenti®
propter circumstantiam person® adstrictæ
castitatis voto, cui illud peccatum speciali
ratione opponitur. Et omne peccatum ortum
ex malitia vel contemptu habet plus aliquid
in persona majoris virtutis,scientiae, digni­
tatis, etc. : quia ratione harum conditionum
magis ei dissonat operari male. Ob eandem
rationem exercere actus qui sunt proprii
tantum sacerdotum, esset peccatum in laicis, quia conditio personæ non consecrat®
praedictis actibus repugnat. Unde2,Paralip.2.Para).
cap. 26, reprehensus est rex Ozias, quod
cum non esset sacerdos ausus fuit adolere
incensum super altare thymiamatis, verbis
illis : Non est tui officii Ozia, ut adoleas in­
censum Domino, sed sacerdotum. Ratione
secundi peccat gravius peccato v. g. superbiæ, persona vilis dum alteri se praefert,
quam peccaret nobilis : et ideo ut exprobra­
ret Dominas per Abdiam Prophetam super-Abdias.
biam Idumaeorum, objicit prius illis abjec­
tam et vilem conditionem suam dicens :
Ecce parvulum dedi te in gentibus, contemp­
tibilis Iu es valde,superbia cordis tui extulit te.
Et propter eandem rationem actus humili­
tatis eo, cæteris paribus, est melior, quo
major est qui se humiliat, ideoque magis
æstimalur in rege, quam in rustico. Et
generaliter dici potest in omnibus operatio­
nibus quibus homo justus se totum Deo sub­
jicit, reperiri’ ex qualitate personæ plus
aliquid bonitatis, quam haberent ex sola
sua specie. Praeter hos autem casus haud
facile apparet qualiter locus et conditio per­
sonæ afficiant moraliter actum humanum.
Idemque proportione servata dicendum est
doquibusdam aliis circumstantiis quæ multoties comitantur actum solum in esse phy­
sico,et eo ipso tunc non exercent munus cir­
cumstantiæ moralis,sed habent se in ordine
ad regulas morum omnino materialiter.

.1)

! ' -V·,·

w

t

‘t

9-1

M

•1
4

DE BONITATE ACTLTM HUMANORUM.

34. Secundum argumentum desumitur
s®”· ex circumstantia quid quæ dicit quantita­
tem objecti et materia» circa quam \ersatur
actus. Nam si hujusmodi circumstantia
tribueret moralitatem, actus qui versaretur
circa objectum infinito quantitatis, ut voli­
tio erogandi infinitas eleemosynas, aut
furandi, si essent, infinitas pecunias, habe­
ret moralitatem infinitam, quod implicat :
ergo, etc. Sequela probatur, qui.i si quan­
titas objecti tribuit moralitatem, major
quantitas majorem tribuet, ac proinde infi­
nita quantitas tribuet infinitam : nam sicut
simpliciter ad simpliciter ita magis ad
magis.
conSrni. Confirmatur et explicatur : quoniam vo­
litio dandi eleemosynam viginti pauperi­
bus duplo majoris bonitatis est (cæteris
paribus) quam volitio tribuendi decem :
imo æqu i valet viginti volitionibus tribuendi
eleemosynam uni tantum pauperi. Et simi­
liter qui vellet occidere viginti homines,
gravius duplo peccaret illo, qui solos vel­
let occidere decem. Et proportionali modo
ascendendo augetur, et duplicatur bonitas
et malitia volitionum, sicut augetur quan­
titas objecii.Ergovolitiodandi eleemosynam
infinitis, si essent, aut occidendi infinitos,
habebit bonitatem vel malitiam infinitam.
Patet consequentia, nam si ad augmentum
per quantitatem finitam augetur semper
moralitas infra latitudinem finita», non est
cur ad augmentum quantitatis infinito non
in infinitum augeatur.
Ad
Respondetur ad argumentum negando
argam. consequentiam. Et ad probationem omissis
aliorum solutionibus, dicendum est cum
Cornejo. N. Cornejo, quantitatem objecti præsertim
cum est infinita, non augere moralitatem
actus adæquate et secundum lotam latitu­
dinem objectivam quam habet in se; sed
sub quadam proportione, ad modum, quo
voluntarieetmoraliter attingitur per actum,
et ad affectum seu conatum voluntatis in tali
actu : cumque modus iste attingendi objec­
tum quantitatis infinitae tam ex parte cogni­
tionis et voluntarii, quam ex parte inten­
sionis et conatus semper sit limitatus et
finitus, inde est ut praedictum objectum
semper communicet bonitatem vel mali­
tiam finitam. Et licet hæc in actu semper
crescat dum crescit quantitas objecti, et
ideo actus qui versatur circa objectum
quantitatis infinito, semper habeat majo­
rem bonitatem vel malitiam, cæteris pari­
bus, quam quicumque aiiusobjecti finiti : at

quia hujusmodi incrementum fit sub dicta
proportione ad modum actus, ad connlom
voluntatis, et ad cognitionem, quæ finita
sunt, semper manet infra limites augmenti
finiti.
35. Per quod patet ad confirmationem: v
negatur enim quod volitio dandi eleemosy-^
nam viginti pauperibus habeat, cæteris pa­
ribus, duplo majorem bonitatem quamvolitioelargiendi decem : autquod simpliciter
æquivaleat viginti volitionibus tribuendi
uni pauperi : licet sit aliquanto melior quacumqueex hujusmodi volitionibus. Et idem
est de volitione occidendi viginti homines. '
Quia quantitas objecti propter rationem tra­
ditam eo proportionabiliter minus auget, i
quo amplius crescit : ita quod si quantitas
ut quatuor augeat ut quatuor, eo quod est ·
actui maximo proportionata, quantitas ut
octo non addit quatuor alios gradus bonita­
tis sed auget v. g. usque ad sex : quia hoc j
augmentum , et non majus, petit minor ■
proportio quantitatis ut octo ad prædictum
actum. Et quantitas ut duodecim, quæ ad­
huc est ei minus proportionata, non auget
;
usque ad octo, sed minus aliquid, puta us­
que ad septem. Et sic ascendendo quaelibet
major quantitas eo respective minus auget,
quo minorem proporlionem dicit ad cona­
tum voluntatis et modum actus.
36. Ex quo fit quod etiamsi crescente Ofer.
quantitate objecti, semper crescat bonitas
vel malitia actus, et propterea actus qui
versatur circaobjectum quantitatis infinito,
cæteris paribus, semper excedat quemcum­
que alium objecti finiti ; nunquam tamen
ad hoc perveniet, ut habeat infinitam mo­
ralitatem : quia tale augmentum non fit
per partes aliquotas æquales uni certo, sed
per proportionalesminores et minores qua­
cumque signata, ac proinde totum claudi­
tur sub termino finito. Diximus sæpecæ/eris
paribus, nam si cælera non sint paria, ex
aliis capitibus bene potest actus objecti fi­
niti adæquareet superare actum habentem
objectum infinitum : ut cum est intensior
vel fit cum majori cognitione, vel habet plus
de ratione voluntarii, aut propter excellen­
tiorem finem, etc.
fnde nihil obest si objicias, quod malitia
istius actus, wlo, aut vellem occidere infini­
tos homines si essent, pdr nullum actum ejus­
dem speciei objecti finiti potest , cæteris
paribus, adæquari : et ideo circumstantia
isti infiniti deberet explicari in confessione,
neque < st satis dicere volui.- e occidere plu­
rimos :

DISP. IV, DÜB. II.

95

rimos: ergo signum est talem actum ha- I nobis concessum ·, non tamen secundum :
bere malitiam infinitam. Patet consequen­
sed stante æqualitale conatus, stat inæquatia :nam si esset finita, per alium et alium
litas in moralitate ratione inæqualitatis ob­
majoris malitiæ ex infinitis qui circa ob­
jecti : el semper major quantitas magis au­
jectum finitum multiplicari possunt, adae­
get, sub prædicta tamen proportione.
quaretur.
Respondetur enim concesso antecedenti ;
negando consequentiam : nam quod malitia
§ VI.
prædicti actus nequeat per alium ejusdem
speciei, cæteris paribus, adæquari, non est
Satisfit duobus aliis argumentis.
quia sit simpliciter finita aut quia inter
hunc et reliquos objecti infiniti sit aliquis
38. Tertium argumentum sumitur ex 3arexcessus infinitus positive : alias etiam po­
circumstantia auomodo in hunc modum. Si tnim·
sita ex aliis principiis disparitate, adæquari
intensio daret bonitatem vel malitiam, ac­
non posset : sed quia actus objecti finiti,
tus intensior v. g. ut sex non posset per
stante eadem cognitione et intensione, cæplures alios minoris intensionis adæquari :
terisque eodem modo se habentibus, ratione
hoc autem manifeste est falsum : alias qui
quantitatis objecti solum crescunt, ut dic­
per totam vitam fecisset mille actus chari­
tum est, per paries proportionates, et ideo
tatis intensionis ut quatuor, non reciperet
quantumcumque crescant nullus perveniet
majus præmium, imo neque æquale cum
ad tantam moralitatem quantam habet ac­
eo, qui fecisset unicum intensum ut sex :
tus objecti infiniti. Sicut quantumcumque
ergo, etc. Sequela probatur in aliis quæ re­
crescat quantitas unius palmi per partes
cipiunt intensionem :quantumcumque enim
proportionales, ita ut primo addatur ei di­
multiplicentur calores intensi ut quatuor,
midium palmi, deinde dimidium dimidii,
non adæquant calorem intensum utsex, nec
et sic in infinitum, nunquam pertinget ad
possunt calorem ut sex producere : ergo
quantitatem ulnae, quamvis hæc sit deter­
idem dicendum erit de actibus moralibus,
minata et finita. Unde licet inter illum ac­
si sumunt moralitatem ab intensione.
tum objecti infiniti et reliquos non sit ex­
Respondetur distinguendo majorem, etsi Diluitur,
cessus positiveinfinitus ; est tamen distantia
intelligatnr de adæquatione physica seu in
quodammodo infinita negative, id est imordine ad effectus physicos (de qua procedit
pertransibilis per quodeumque augmentum
exemplum adductum in probatione) trans­
quod modo dicto fieri potest circa objectum
eat : si vero intelligatur de adæquatione
quantitatis finitae. Hoc autem sufficit ut præ­
morali in ordine ad prudentem æstimatiodicta circumstantia debeat in confessione
nem et ad meritum, neganda est. Et eodem
explicari : tum quia notabiliter aggravat :
modo distinguenda est minor : licet enim
tum etiam quia etsi tota malitia ex ea deactus minus intensi quantumcumque mul­
sumptasit intrinsece finita ; habetinfinitam 1 tiplicentur, nonæquivaleant actui intensiori
quondam extrinsecam et secundum quid :
in ordine ad physicos effectus, ut ad augen­
sicut dici solet de actu charitatis, et aliis
dum habitum præexistpntem, etc., æquivaquæ respiciunt terminum infinitum.
lent tamen et superant illum in morali
M 37. Neque etiam obest si objicias secundo,
æslimatione , secundum quam attenditur
'quod si quantitas objecti non auget adæquate
ratio meriti vel demeriti. Sicut argentum
moralitatem, sed proportionate ad modum
v. g. quantumcumque superaddatur, non
actus, et ad conatum voluntatis, tunc si hu­
adaequat physicam perfectionem et virtutem
jusmodi conatus sit æqualis in duobus, erit
auri, nec aurum virtutem physicam equi :
ineisæqualis bonitas vel malitia, licet quan­
adaequat tamen et superat in ordine ad mo­
titas materiæ sit inæqualis ; aut una sit fi­
ralem æslimationem : plurisque habetur
nita, et alia infinita : atque hoc est contra
magnum pondus argenti, quam exigua pars
dicta : ergo, etc.
auri, et magna pars auri quam tota perfec­
Respondetur aliud esse, quod quantitas
tio equi. Et hoc sufficit ut pluribus actibus
objecti semper tribuat moralitatem propor­
remissioribus majus præmium correspoirtionate ad conatum, et modum quo mora­
deal, quam uni aliquantum intensiori :quia
liter attingitur per actum ; aliud vero quod
meritum non tam pensatur ex perfectione
solum tribuat moralitatem æqualem cona- I physica, vel etiam ex bonitate morali phy­
tui et modo actus. Primum est verum et a i sice accepta, quam ex morali et prudenti

96

DE BONITATE ACTI TM HUMANORl’M.
DISP. IV, DIT. Π.

æs Innat i one, latius dicetur tract. 13, disp.
10, dub. 3 et tract, de Merito disput. I.
4ar.
39. Quarto arguitur ex circumstantia
gum. Quando. Quia si duratio augeat moralitatem,
sequituractum continuum perspalium unius
horæ habere bonitatem vel malitiam infi­
nitam': sed hoc repugnat, quia nihil crea­
tum potest esse infinitum : ergo, etc.Sequela
probatur, nam praedictus actus in omnibus
et singulis partibus vel instantibus illius
horæ debet habere novum moralitatis gra­
dum : ergo cum in qualibet hura sint partes
et instantia infinita, habebit in tota illa in­
finitos gradus, ac proinde moralitatem in­
finitam.
Conflnn. Confirmatur ex Aristot. 1 Ethic. cap. 3,
AnstuL ubi ait, quod sicut album diuturnum non
est magis album, quam album unius diei,
ita bonum diuturnum non est melius quam
transitorium : ergo ex mente Philosophi
duratio non auget bonitatem.
In materia hujus argumenti multi multa
Ad u·pnp. dicunt : pluresque solutiones referunt et
Conel.
Monies. impugnant Curiel, Montesinos, ^VIUVJU,
Cornejo,
Marün? Martinez et alii apud quos videri possunt.
Nobis breviter respondendum est negando
consequentiam. Ad probationem concesso
antecedenti; negatur secunda consequentia:
nam sicut partes et instantia illius horæ,
quantumvis sint infinita, non efficiunt in­
finitam du rationem, sed finitam et clausam
intra terminos unius horæ, ita omnes gra­
dus moralitatis quos acquirit actus durans
per illam horam, quamvis sint infiniti, et
correspondeant omnibus et singulis parti­
bus vel instantibus illius horæ, non efficient
moralitatem infinitam ; sed finitam et li­
mitatam inter certos terminos comprehen­
sam. Et ratio ulrobique est, quia (ut bene
Complui.explicant N. Complut. 6 Phys, disput. 25,
quæst. 4) augmentum regulari debet secun
dum partes certas et aliquotas, non secun­
dum proportionales et confusas : in casu
vero argumenti tam partes durationis,
quam gradus moralitatis illis correspondentes, majori ex parte, sunt confusa et in­
certa: et ideo quantumvis sint infinita non
efficiunt augmentum infinitum. Cujus ma­
ni festum e.xmplum habemus in calefactione
intensiva, quæ etiamsi continuo duret per
spatium unius horæ v. g. et in omnibus et
singulis horæ partibus vel instantibus pro­
ducat aliquem gradum caloris, atque adeo
per lotam horam infinitos gradus, non ideo
producit calorem infinitum : quia gradus
isti, majori ex parte, sunt indeterminati et

confusi. Pro quo videri possunt pnwlicti
Complut, in libris do Generat. disp 1, q. 8
et 9 et præcipue quæst. ΙΟ.
!
Ad coniirmationcin dicendum est Philo- u
sophum, ut colligitur ex contextu olexD.ti^}
Thoma ibidem lect. 7 et in hac 1, 2, quæst.
<
-12, art. 6 ad 3, loqui de sola bonitate esseni
tiali, quæ consistit in indivisibili ; non voro
de accidentali in qua est magis et ininus.
-10. Sed urget primo, quia si prædictas
actus in omnibus et singulis partibus horæ
i
haberet novum gradum moralitatis, per
nullos alios actus æque intensos qui in lota
hora unus post alium repeterentur, posset I
adæquari : huc autem non videtur dieen'·
dum : ergo, etc. Sequela patet : nam actus
continuus per totam horam habet se solo
majorem du rationem, quam habere possunt
omnes alii discontinui in eadem hora in­
clusi quantumcumque successive multipli­
centur : ille enim coexistit omnibus et sin­
gulis horæ partibus ; secus vero isti, inter
quos saltem secundum communem cursum,
intercedere debet aliqua morula, ratione
cujus non continuantur : ergo quantum est
ex parte prædictæ durationis plusmoralilatis habere debet actus continuus, quam cæteri successive ei coexist entes simul sumpti.
Quod autem hoc sit falsum probatur : quia
cum tota moralitas illius primi actus sil fi­
nita, non est cur nequeat superari per plures ac plures alios qui intra spatium hora
possunt successive in infinitum multipli­
cari.
Respondetur concedendo sequelam , ut W
ratio ejus convincit : alias esset per se me­
lius discontinuare actum bonum, quam in
eo continuo permanere : quod nullus con­
cedet. Neque urget probatio minoris : nam
actus qui in spatio unius horæ successive
possunt fieri, semper sunt actu finiti, et ha­
bent finitam moralitatem ; quamvis sint in­
finiti in potentia et secundum quid:quo
modo etiam partes vel gradus moralitatis
illius unici actus sunt infinita : unde ex
hoc capite non est cur ejus moralitas per
omnes alios simul sumptos adæquetur. Dixi­
mus ex hoc capite, etc., quia aliunde pos­
sunt actus discontinui et successivi repetiti
superexcedere in bonitate morali actum
continuum : imo frequenter in nobis sic ac­
cidit : nam quando actus interrumpitur, et
alius de novo incipit, solet ibi esse major
attentio et major advertentia, atque adeo
plus de ratione voluntarii, quam requiritur
ad continuationem : ex quibus et aliis ca­
pitibus

pitibus solet esso major bonitas moralis
plurium actuum successive incipientium,
quam unici eodem tempore perdurantis.
Nequo hinc fit ut perso loquendo, sit abso­
lute melius discontinuare actus, quam in
eodem continuo persistere : quia lota illa
bonitas proveniens ex majori advertentia
et voluntario, potest osse in actu continuo,
si cum eadem advertentia, et non minus
voluntarie continuetur, ac alii de novo in­
cipiunt.
41. Secundo, et magis urget, quia potuit
Deus ab æterno producere creaturam ratio­
nalem, et hæc ab æterno producta conti­
nuare ex tunc actum moraiiter bonum :
ergo si bonitascrescit per partes durationis,
esset nunc, imo et semper fuisset in tali
actu bonitas infinita : sicut ejus duratio
infinita fuisset. Et confirmatur, nam talis
actus durasset per infinitos annos, ac pro­
inde æquivaleret infinitis, quorum quilibet
durasset per unum : ergo sicut in his simul
sumptis esset bonitas infinita, sic etiam in
illo qui ab æterno infinitis saeculis perdu­
rasse!.
ujjd- Priusquam huic replicæ occurramus ani*®°· madverlere placuit omnia argumenta quae
ex productione creaturarum ab æterno con­
cludunt in aliqua ex illis infinitatem, non
esse magni momenti : quia si bene conclu­
dunt, eo ipso talis creatura non erit de nu­
mero illarum,quæ possunt ab æternofieri;ob
hoc quippe licet concedamus potuisse Deum
ab æterno tempus producere, et in quolibet
anno unum Angelum creare ; non tamen
I
admittitur potuisse omnes quos creasset
1
conservare ; sed tot debeat annihilare, quot
I
creabat : quia ex illorum conservatione ma­
nifeste sequitur infinitus numerus Angelo­
rum actu existentium, qui non infertur ex
sola creatione ; et ideo hæc conceditur po­
tuisse ab æterno, non autem prædicta con­
servatio. Si quid ergo est cujus positio ab
æterno inferat bonitatem actu infinitam, eo
I
ipso negari debet potuisse poni ab æterno.
!
Conabimur autem explicare quomodo ex
conditione creaturæ rationalis et actus ejus
boni ab æterno, id non sequatur, etiamsi
talis bonitas commensurctur suædurationi.
*^·. 42. Et quidem si prædictas actus esset de
!
numero successivorum, sicut motus, ac
I
proinde mensuraretur tempore, argumenJ
tum non habet difficultatem : quia sicut
successiva non habent simul totum suum
esse, sed per partes, ita bonitas quam
pradictus actus habuisset ex ælerna illa duSalmant. Curs. theolog. torn. VI.

97

ratione, esto fuisset infinita, nunquam tarnon extitisset simul lota in tali actu : sed
per partes et successive, sicut tempus quo
mensuraretur : et ideo bonitas pro quolibet
instanti existens semper esset actu finita ;
quæ vero per totam æternitatem praeces­
sisset, fuisset infinita, sed nunquam actu
tota,aut aliquid infinitum in rerum natura:
ut si tempus fuisset ab æterno, transissent
jam quidem infiniti anni, non tamen effi­
cerent tempus actu infinitum : quia nun­
quam actu simul fuissent, sed successive:
quod non egreditur limites infiniti in po­
tentia. Et ratio est, nam bonitas quæ sumi­
tur ex duratione, dependet ab illa in fieri
et conservari : sicut quæ sumitur ab inten­
sione, dependet ab ea quoad utrumque :
unde sicut transacto aliquo intensionis gra­
du, et alio de novo advenienti, transit bo­
nitas desumpta ex primo, et advenit nova
pars bonitatis ex secundo, ita in actibus,
qui mensuranturdurationesucccssiva,transeunte una parte durationis, transit pars bo­
nitatis quæ ex ea desumebatur, et succedit
cum nova parte durationis nova pars bo­
nitatis.
Dices : actus qui ab æterno durasse!, et ex RCp|Ka.
tunc fuisset meritorius, modo esset dignus
infinito præmio : igitur haberet bonitatem
moralem infinitam fundantem prædictam
condignilatem.—Respondetur, quidquid sit Enodade antecedenti, negando consequentiam: lur·
quia bonitas in qua fundatur condignitas
præmii, non est necesse ut actu physice
existât, sed quod aliquando præcesserit:
nam eo ipso potuit fundare jus ad præmium, quod moraiiter semper perseverat :
ut patet in operibus nostris, quæ licet actu
cum tota sua bonitate morali physice trans­
eant, ratione juris per illa acquisiti debe­
tur nobis tantum præmii, quanta fuit in eis
bonitas.
43.Si vero actus de quo loquimur esset de
numero rerum permanentium , quæ simul
habent totum suum esse, consequenter di­
cendum est non mensurari tempore suc­
cessivo, sed alia duratione superiori tota
simul : quæ vel esset similis ævo,vel aliqua
ælernitas participata : quia per durationem
minus perfectam non posset prædictusac­
tus ab æterno idem manere. Quare eodem
modo ac de hujusmodi duratione philoso­
phandum erit quoad præsens de bonitate
prædicti actus ex illa desumpta. Lnde si­
cut duratio esset tota simul, nec augeretur
temporis tractu, essetque simpliciter finita,
7

Ό8

r *<>

η

τη

# h >·ηρ

J-:·

'
1

»

•J I

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

et non major post reexistentiam ad infini­
tum tempus, quam ab æterno, et in quoli­
bet instanti : sic bonitas easdem haberet
conditiones : atque adeo neque ab æterno
infinita fuisset, nec duratione temporis au­
geretur, nec majus aliquid haberet post
quodeumque tempus, quam in quolibet ins­
tanti habuisset. Cam autem dicimus boni­
tatem augeri secundum partes ducationis,
loquimur de actibus qui mensurantur du­
ration successiva : in quibus sicut duratio !
augetur et cum ea ditficultas operis, augeri !
etiam necesse est bonitatem desumptam ex I
tali duration et difficultate. In illis vero '
qui mensurantur duratione tota simul, si- I
cut ipsa duratio non augetur per coexisten- |
tiam ad quodeumque tempus, ita nec boni- I
tas,quia nulla difficultas est in continua- .
tione præter eam quæ fuit in inceptione.
j
44. Ad confirmationem juxta primam viam !
Ad
confirm admittimus actum successive
durantem
per infinitos annos adæquare vel superare in I
bonitate infinitos alios, quorum quilibet |
durasset per unum, ac proinde habuisse ex I
infinita illa duratione bonitatem infinitam:
cæterum quia hæc bonitas non coexister!t
tota simul, sed per partes, quarum quæli- I
bet esset finita,non sequitur dari aliquando
infinitum in actu : sicut si Mundus fuisset
ab æterno, licet tempus præleritum fuisset
infinitum, non daretur infinitum in actu,
quia quod actu de tempore existeret semper
fuisset finitum.
Juxta secundam viam negandum est ta­
lem actum adæquare simpliciter in boni­
tate infinitos alios limitatæ ducationis: si­
cut nec duratio illius ducationes istorum
adæquale contineret : alias esset actu infi­
nita. Potest tamen ei concedi quædam æquivalentia secundum quid : ad quam non re­
quiritur infinitas : sicut species superior
æquivalet quodammodo absque infinitate
infinitis speciebus inferioribus. Cujus opti­
mum exemplum habemus, tum in ævo
Angeli, quod quodammodo æquivalet infi­
nito tempori a parte post : quatenus absque
aliqua additione ex parte sui potest illi
coexistere: et non propterea est duratio
infinita, sed sufficit quod sit duratio supe­
rior ad tempus ut explicant N. Complut, 4
Complut. phyS Jisput. 21, quæst, 2. Tum etiam in
speciebus intelligibilibus ejusdem Angeli,
quarum una potest repræsentare infinita
individua materialia, imo et infinitas na­
turas, ac proinde æquivalet quodammodo
infinitis speciebus, quarum quælibet re-

præsentaret unicara tantum naturam: non
(plia prædicta species infinita sit, sed quia
est superioris ordinis, et eo ipso potest abs­
que infinitati' repraesentare, quod non pos­
sent species inferiores, nisi essent infinita.
It i ergo in casu nostro philosophandum esi.
AItTICULUS IV.

Urum actu* humana sil bona vel mala cr find
Ad quartum $ic proceditur. Videtur quod tonum clrM·
Inin iu artibus bitirairis non sunt ex tine : dicit enim Dio
nys.4, cap.dcPiv.no. quod nihil respiciens ad malum,
operatur. Si igitur ex line derivaretur operatio bona vel
mala. nulla actio e*sct mala : qund patet esse falsum.
*2. PrHvrea. Botrius actus est aliquid in ipso existons:
tinis autem esi eunsa extriuscea : non ergo secuuduui toca
dicitur uctio bona vel mala.
X Præien a. Contingit aliquam bonam operationem aJ
i
ordinari: sicut cum aliquis dat èlcomoeÿnaa
propter inanem gloriam : et e converso aliquam malam ope>
ratione h ordinari ad bonum finem : sicut cum quis furator,
ut det pauperi ; non ergo est ex tine actio bona vel nuh.
Sed contra es!, quod Boetius dicit iu Topicis, quod eajB5
Oms tonus est:ipsum quoque bonum est :d cujus fiuB
malas est, ipsum quoque malum est.
luspondeo dicendum, quod eadem est dispositio renia
in touilate et esse. Sunt enim quædam quorum esse ex alio
Bon defendet, et in his sufficit considerare ipsum coram
esse absolute. Quædam vero sunt, quorum esse dependet ab
alio : unde oportet quod considerentur per considerationea
ad causam a qua dependent ; sicut autem esse rei dependet
ab agente et forma : sic bonitas rei dependet a flne : unde
in personis divinis, quæ non habent bonitatem dependentes
ab alio, non consideratur aliqua ratio bonitatis cx fine .-ac­
tiones amem humanae, et alia, quorum bouitas dependet ab
alio, liibeut ratioucw bonitatis ex fine, a quo dependent,
prêter bonitatem absolutam, quæ in eis exist'd- Sic igitur
in actione humana bonitas quadruplex considerari potes.
Vna quidem secundum genus, prout scilicet est actio : qoii
quantum habet de actione et entitate, tantum labet de boni­
tate, ut dictum est. Alia vero secundum speciem, quæ acci­
pitur secundum objectum conveniens. Tertia secundum cir­
cumstantias, quasi secundum accidentia quædain. Quarta
autem setundum finem, quasi secundum habitudinem ad bo­
nitatis cansam.
Ad primum ergo dicendum, quod bonum, ad quod aliquis
respiciens operetur, non semper est verum bonum: sed quan­
doque verum tonum, et quandoque apparens : et secundam
hoc ex Gue sequitur actio mala.
Ad secundum dicendum, quod quamvis finis sil causa extrinseca ,- lamen debita proportio ad finem, et relatio in
ipsum adhxret actioni.
Ad tertium dicendum, quod nihil prohibet actioni habenti
unam prædirtanim bonitatum deesse aliam:et secundam
hoc contingit actionem, quæ est bona secundum speciem
suam, vel secundum circumstantias, ordinari ad Unem ma­
lum, vel c converso ; non tamen est actio bona simpliciter
nisi omnes bonitates concurrant : quia quilibet singulari?
defectos causal uulum : bonum autem causatur ex integra
causa -. ut Dionys. dicit 4 cap. de Divino Nomine.

Prima conclusio : Actiones human#, et ea
quorum bonitas dependet ab alio habent bo­
nitatem ex fine a quo dependent, præter boni­
tatem absolutam, quæ in illis existit.
Secunda conclusio : In actione humana
quadruplex bonitas considerari potest. Una
secundum genus prout scilicet est actio : alia
secundum objectum conveniens : tertia secun­
dum

DISP. V, DUB. f.

dum circumstantias, quasi secundum acci­
dentia qu.rdam : quarta secundum finem quasi
secundum habitudinem ad bonitatis causam.
Circapriinain conclusionem ad verte,quod
f). Thomas nominat bonitatem absolutam
illam quam actus babelox objecto : non quia
non sit respectiva secundum did, sed quia
est essentialis et convenit actui absolute per
se, non per ordinem ad aliquem terminum
pure extrinsecum, quem solum accidentaliter respiciat. Sicut propter oppositam ra­
tionem bonitas ex fine operantis dicitur
bonitas ex alio et omnino respectiva, quia
sumitur a termino omnibus modis extrinsecç>, et quem actus tantum respicit accidentaliter.
iiTtom. Secunda conclusio habetur etiam ind.dist.
41, q. 1, art. 2. Et est observandum quod
ex quatuor illis bonitatibus, tres posterio­
res sunt formales, et conveniunt actui in
genere moris : prima vero est bonitas transcendentalis quæ competit illi in quantum est
ens et actus, ut disput. 3, n. 5 tetigimus.
Neque extra chorum loquitur D. Thomas
de bonitate transcendental!, quando agit de
morali, quia ut ipsemet docet in 2, dist. 36,
quæst. 1, art. 5, prima illa bonitas est fun­
damentum posterioris, et habet se ad eam
tanquam subjectum. Ob quam rationem
dicitur etiam convenire actui secundum ge­
nus, non quia proprie genus sit respectu
cæterarum, sed quia subjectum quodam­
modo assimilatur generi, ut dictum est disp.
cit. num. 22.
Nota rursus non esse de mente D. Thomæ
omnes istas quatuor bonitates in quolibet
actu bono semper inveniri : sed loquitur
indiffini te : etsolum intendit assignare om­
nia principia ex quibus provenire possit ac­
tibus humanis aliqua bonitas,supposito quod
illa respiciant.

99

DUBIUM I.

De quo fine loquatur D. Thomas in hoc
articulo ?
1. l'ræ oculis habenda est in tota hac
teria distinctio duplicis finis : primus coin-ι*°αη^·
cidit cum objecto:et est in quem actio suapte
natura immediate tendit : ob idque dicitur
finis operis, et finis proximus, aut finis in­
trinsecus. Secundus distinguitur ab objecto
immediato et est in quem actus dirigitur
ex libera voluntate ejus qui operatur : qui
proinde vocatur finis operantis et finis extrin­
secus vel remotus. Ul dum quis vult dare
eleemosynam ad satisfaciendum pro pec­
catis, ipsa eleemosyna, seu hoc quod est
per illam subvenire indigenti, est finis
operis, proximus, et intrinsecus talis ac­
tus ; satisfactio vero est finis operantis et
extrinsecus : quia volitio dandi eleemosy­
nam non tendit ad hunc posteriorem finem
per se et ex natura rei, sed ex libera ope­
rantis ordinatione. Et quamvis aliquando
ipse finis operis possit etiam dici finis ope­
rantis, quia operans nullum alium sibi
præstituit præter objectum actus, ut cum
vult dare eleemosynam præcise ad subve­
niendum indigenti non curando de alio
fine extrinseco ; nihilominus tamen com­
munis usus eum solum finem operantis ap­
pellat, qui ab objecto distinguitur, et est
accidentalis respectu actus : et sic loquun­
tur Theologi quoties utuntur prædicta dis­
tinctione, quæ valde usitata est præcipue
apud D. Thom. ut constat hac 1, 2, quæst. d.t{j0DK
21, art 1, ad 2, 2, 2, quæst. 11, art. 1 ad
2, et quæst. 23, art. 7, in 4, dist. 16, quæst.
3, art. 1, quæst. 2 ad 3, de Malo q.2, art.
4 ad 9, et aliis quam pluribus in locis.

§ I-

DISPUTATIO V.
De bonitate et malitia quæ sumuntur
ex fine.
Intelligenlia eorum quæ deinceps dicen­
da sunt, non parum dependet ex cogni­
tione finis, de quo agit D. Thom. in isto
art. et nos in praesenti disputatione: et
ideo pro ejus declaratione præmittimus

Decisio dubii.

2. Dicendum ergo est D. Thom. in hoc 4
art. nomine finis intellexisse finem ope­
rantis seu extrinsecum, non autem finem
intrinsecum et operis. Ita communiter ex­
positores, ut Cajet. Med. Curiel, Mont; c -,t
Vasq. Greg. Mart, et alii in præsenti, et Medina,
infra ari. 6. Et probatur facile ; nam hic ^ont.’
loquitur D. Thom. de fine secundum quod
distinguitur ab objecto : ergo loquitur de Nar?.’
finesoliusoperantis. Consequenliaest nota.
Et antecedens suadetur : tum ex titulo ar-

DE BONITATE ACTUUM Hl MAN'ORl.M.

100

ticuli qui procedit de fine absolute, finis
autem absolute sumptus, ut plurimum non
supponit pro objecto, sed pro fine operan­
tis, quia objectum non solet absolute vocari
finis sed cum addito finis operis; sicut e
contra finis operantis non dicitur absolute
objectum, sed objectum secundarium. Tum
etiam ex corpore, nam in prima conclusione
condistinguit Ang. Doct. bonitatem quam
actus habet ex objecto, ab ea, quam habet
ex fine. Similiter in secunda conclusione
distinguit bonitatem ex objecto, ex cir­
cumstantiis, et ex fine : ergo loquitur de
fine ut distincto ab objecto.
Deinde probatur, quoniam de eodem fine
loquitur hic D. Thom. de quo art. 6 ubi
quærit utrum actus habeat speciem boni vel
mali ex fine ? ut authores citati et fere om­
nes expositores admittunt : sed ibi loquitur
de fine distincto ab objecto, ut patet ex cor­
pore, ubi sic ait : Sicut actus exterior acci­
pit speciem ab objecto, ita actus interior voluntatisaccipit a fine, etc. Et paulo inferius :
Actus humani species formaliter consideratur
secundum finem, materialiter autem secun­
dum objectum, etc.
Denique id suadetur quia de fine operis,
et de bonitate et malitia ab eo desumptis
egit ex professo S. Doct. art. 2, ubit quærit
Utrum actio hominis habeat bonitatem vel
malitiam ex objecto? Igitur hic non loqui­
tur de eodem fine : alias actum ageret, et
bis idem repeteret : loquitur ergo de fine
operantis.

§ Π.

Solvitur triplex objectio contra dicta.

3. Objicies primo, quod sicut nomen ob­
jecti absolute sumptum stat pro fine ope­
ris, ita nomen finis : ergo ex eo, quod D.
Thom. loquatur de fine absolute, non in­
fertur debere intelligi de fine operantis.
Antecedens probatur, tum quia objectum et
finis, prout abstrahunt a secundum quid
et simpliciter, convertuntur : et ideo quid­
quid habet rationem finis est aliquo modo
objectum, et omne objectum per se volitum, est finis : ergo quod absolute et sim­
pliciter est objectum, dicetur absolute finis,
et e contra. Tum etiam, quia sicut est de
ratione objecti quod terminet respectum
actus, et quod actus ad illum ordinetur, ita
totum hoc est de ratione finis : ergo sicut

quia finis operis terminat immediate prædictum respectum, dicitur absolute objec­
tum, dicetur etiam absolute /inis.
Respondetur negando antecedens : nanij,,..,,
oppositum habetur ex communi modo lo- *
quendi Divi Thomæ et Theologorum. Ad
primam probationem dicendum est, quod
sicut bonum et ens prout abstrahunt a se­
cundum quid et simpliciter convertuntur,
j
nam quidquid est aliquo modo bonum,
est aliquo modo ens ; et e contra ; et nihi­
lominus non convertuntur sub denomina­
tione boni et entis simpliciter juxta dicta
disp. præced. num 4, ita quamvis objectum
et finis ut abstrahunt ab esse tale absolute,
!
et esse tale cum addito, convertantur, non
tamen convertuntur ut stant sub denomi­
natione finis et objecti absolute dicti. Et
ratio est, quia denominationes istæ su­
muntur ex diversis capitibus : objectum
enim dicitur, quiaobjicitur potentia?, et ideo
I
idsolum dicitur absolute et simpliciter ob'
jeclum, quod primo et immediate objicitur,
j
cujusmodi est finis operis. Finis vero voea'
tur, quia habet rationem ultimi, et quia ad
illum cætera ordinantur : unde ille dicetur
absolute finis, qui absolute est ultimus :
talis autem non est finis operis, saltem in
collatione ad finem operantis, cum ad ip­
sum ordinetur : et ideo quando inter se
conferuntur, hic, et non ille retinet abso­
lute nomen finis. Per quod patet ad secun­
dam probationem. Diximus sa liem in colla­
tione ad finem operantis : quia non negamus
finem operis esse vere et proprie finem :
sed quia locutio absoluta stat pro famosiori,
quando fit collatio inter duos fines, et unus
ordinatur ad alium, sicut objectum ordina­
tur ad finem operantis, absolute nomen
finis datur magis ultimo.
|
4. Secundo objicies falsum esse quod D.
Thom. art. 6, loquatur de fine operantis :
nam loquitur de fine qui dat actui morali
speciem, ut patet ex titulo et ex toto con­
textu : constat autem finem qui dat speI' ciem, esse finem operis : siquidem actus
specificantur ab objectis : ergo etc.
Respondetur satis ostensum fuisse n. 2 solat»
in prædicto articulo sermonem esse de fine iliiR
operantis distincto ab objecto : an vero et
quomodo talis finis det speciem, et quid
i circa hoc senserit D. Thom. dicemus disp.
sequenti dub. 4.
I
j
Tandem objicies, quod finis operantis 3ibw
i est una ex circumstantiis moralibus, scili- t»
i cet circumstantia cur :ergo cum de circums­
tantiis

DISP. V, DUB. II.
tanliis actum sit art. præc. non erit hie
sonno do illo, sod do fine operis.
fraetu·
δ· Respondetur concesso antecedenti,
diiur. negando consequentiam. Nam ut bene no­
tavit Medina, finis operantis est præcipua
inter morales circumstantias, et ideo opor­
tuit de illo seorsum agere, et non tantum
incommuni cum aliis. Addunt Curiel et
McSes. Mont, praedictum finem non esse tantum
circumstantiam, sed etiam causam lotius
bonitatis moralis, quia tota illa ex fine de­
pendet, ut ipse Ang. Doct. in præsenti ob­
servat : et ita non superflue in tractatu de
Actibus moralibus fit specialis mentio de
illo. Sed hoc eget majori explicatione. Nam
vel finis operantis dicitur causa bonitatis
moralis, quia est causa omnis hujusmodi
bonitatis etiam essentialis ; et hoc non vi­
detur verum, quoniam bonitas essentialis
causatur a solo objecto, a quo desumitur.
Vel quia est causa bonitatis accidentalis
desumptæ ex ipso fine ; et hoc commune est
caeleris circumstantiis : quaelibet enim est
causa illius bonitatis quæ ex ea desumitur.
Indiget ergo prædicta ratio explicatione.
Animsd- Pro qua nota in bonitate morali posse
Tersi°’ considerari vel ipsam essentiam secundum
se et in actu signato, vel existentiam etexercitium. Nota secundo, quod finis operantis
est qui primo movet efficientem ut eliciat
suum actum, et communiceteiexistentiam,
ac proinde ponat extra causas totum quod
est in tali actu : si enim finis operantis
deesset, neque actus, neque aliquid ejus ad
extra poneretur. Ex his manet perspicua
illa doctrina : nam finis operantis est causa
totius bonitatis moralis etiam essentialis
repertæ in actu humano : non quoad es­
sentiam et in actu signato, sicut est objec­
tum quod eam specificat, sed quantum ad
existentiam, et in actu exercito : quia ut
dictum est, movet efficientem ut ponat in
rerum natura prædictum actum cum tota
sua bonitate ; licet ipsa bonitas secundum
essentiam præcise considerata non respiciat talem finem. Hoc autem non convenit
reliquis circumstantiis, quæ adhuc quoad
existentiam non sunt causa nisi solius bo­
nitatis accidentalis,quæ ab ipsis desumitur.
Et licet bonitas essentialis dependeat a
circumstantiis objectivis juxta dicta disp.
præced. n. 14, non tamen ut a causa sim­
pliciter, sed ut a conditione et connotalo :
finis autem simpliciter est causa quantum
adexistentiam totius bonitatis in actu re­
pertæ.

101

DUBIUM II.
Qualis debeat esse finis, ut conferat actibus
humanis bonitatem,vel malitiam moratem?

Quia non omnis finis , etiamsi in se
sit bonus, confert humanis actibus ad ip­
sum terminatis bonitatem moralem ; imo
idem finis secundum se bonus aliquando
tribuit bonitatem , aliquando malitiam,
explicandum est quæ conditiones ad utrum­
que requirantur.

§ I.
Dus priores assertiones.

G. Dicendum est primo, ut finis conferat PfihA
actui humano malitiam, debet esse objective malus in genere moris. Conclusio est
D. Thom. et fere omnium TheologorumD.T&om.
quos adduximus disp. 1, n. 82. Et ex ibi­
dem dictis videtur perse nota. Nam ut finis
tribuat aliquam moralitatem, oportet ut
illam aliquo modo præcontineat : hoc enim
est de ratione causæ respectu cujuscumque
effectus, ut esse quod tribuit, præhabeat in
seipsa : ergo cum in fine non sit malitia
formaliter, quia sic tantum reperitur in
actu, debet habere illam objective per mo­
dum termini in ordine ad quem formalis
malitia actus possit desumi : quod est talem
finem esse objective malum. Vide quæ dicta
sunt num. citato et sequentibus.
7. Dicendum est secundo, ut finis præ-o a>serdicto modo habeat malitiam, non est ne- l,°cesse quod absolute in seipso sit malus :
sed sufficit quod sit improporlionatus res­
pectu actus ad illum terminati. Hanc con­
clusionem ponit hic sexto loco Greg. Mart, Grcr·.
Mart.
quæ est D. Thom. art. 2 hujus quæst. in D.TIiom.
solutione ad primum, et per se satis clara.
Nam eo ipso quod finis sit improportionatus respectu alicujus actus, est contra rec­
tam rationem , quod talis actus ad eum
terminetur : ergo eo ipso actus dissonat
rationi, et est malus moraliter per ordinem
ad talem finem : atque adeo finis respectu
illius est objective et terminative malus.
Confirmatur : celebrare vel orare prop-confirm,
ter temporalia tanquam propter finemD.Tbom
nl'|ch’"
principalem, est actus malus ex fine (de
quo videndus est D. Thom. 2, 2, quæst. 83,
art. 6), non autem ideo est malus, quia
temporalia in se mala sint ; imo sunt bona,
et possunt laudabiliter appeti : ergo quia

■■Wi

102

- : ·

H

k

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

sunl improportionala in ratione finis res­
dicitur secundat itis, nullo inudo conducit ad
pectu illorum actuum : ac proinde hæc im­
honestum, qui dicitur primarius ut in
properly sufficit ad malitiam objectivam
exemplo posito, non amatur propter illum
finis.
nec suburdinatur ei : unde vel honestus
FvpbM- Keperitar autem prædicta improporlio,
debet subordinari indifferenti et amari
quoties aut finis non est aliquid honestum,
propter ipsum : quo i esi istum fieri princi­
sed tantum delectabile et indifferens, et sis­
palem : et destruitur casus : vel uterque
tit in eo intentio operantis : aut etiamsi sit
amabitur propter alium tertium finem prin­
secundum se honestus, non est ita perfec­
cipaliorem, ad quem conducant : quod si
tus sicut objectum actus, et assumitur ut
hic sil indifferens, eo ipso vitiat actum : si
finis principalis. Et ratio in primo casu est,
vero sit honestus , etiam tollitur casus,
quia cum omnis actus humanus procedat
quia jam tinis ille indifferens amatur ut
utilis ad aliquid honestum, et non præcise
ex principiis rationis, eo ipso petit habere
secundum se.
pro fine bonum rationis : et ideo si sistat
in bono præcise delectabili et indifferenti,
sistit in aliquo sibi improportionato et in­
§ Hferiori, et manet privatus fine honesto qui
sibi debetur, ut latius expendemus disp. 7,
Statuitur duplex alia assertio,
dub. 2, ubi ex hac ratione demonstrabimus
9. Dicendum est tertio, ut finis sit objecnon prhsedari actum humanum in indivi­
live bonus in actu exercito, tribuatque actui
duo indifferentem : quia eo ipsoquod non ha­
bonitatem moralem, necessarium est quod
beat finem honestum, sistit in bono sibi infe­
sit secundum se honestus (saltem in existi­
riori, et privatur altiori fine qui ei debe­
matione operantis) et proportionatus actui
tur. In posteriori casu ratio est, quoniam
quo appetitur, et quod hujusmodi actus ex
finis principalis amatur propter se ; actus
objecto, vel aliunde non sit malus. Prima
vero et objectum assumuntur tanquam me­
et secunda pars conclusionis ex duabus prae­
dia, quæ amantur propter finem et ad illum
cedentibus sunt manifestai : nam si finis
ordinantur : unde eis proponitur, et magis
non sit in se honestus, eo ipso non erit pro­
amatur ipse finis, juxta illud : Ptupter ipiad
portionatus respectu actus humani : si au­
unuruqutjdtjue tale, etc. : contra rationem
tem non sit proportionatus, erit malus ob­
autem est, ut minus bonum majori præfejective, et communicabit non bonitatem,
ratur : ergo et quod aliquid minus perfec­
sed malitiam. Neque hoc eget majori pro­
tum assumatur ut finis principalis respecta
batione. Tertia pars constabit a fortiori ex
perfectioris objecti. Hoc modo peccat qui
dicendis disp. sequenti dub. 1, ubi late pro­
celebrat principaliter propter lucrum : quia
babitur non posse eundum actum simul ha­
quod minus est positive præiert ei, quod
bere bonitatem et malitiam, etiam ex di­
D.Aog. majus est. Et juxta doctrinam D. August,
versis principiis. Ex quo evidenter infertur,
lib. 83 quæstionum q. 30, in hoc genera­
liter consistit mortale peccatum, quia frui- j quod si aliquis actus ex objecto vel aliunde
mur utendis, et utimur (ruendis, habendo
malus sit, quantumcumque finis operantis
pro fine quæ deberent esse media, et utendo
sit bonus, non recipiet ab eo actus bonita­
tanquam mediis vero fine.
I
tem moralem : alias esset simul bonus ex
jnterro- 8. Si autem quæras, an res indifferens
fine, et malus aliunde.
RaUo· saltem possit assumi ut finis secundarius,
10. Dicendum est quarto quamvis finis4 CODCltj.
sine eo quud actus vitietur : ut si is, cui I bonus nullam det bonitatem moralem actui sio.
præcipitur egressas in agrum, primario in­
malo, non tamen tribuit ei aliquam mali­
tendat obedire, et ut finem secundarium
tiam; sed potius minuit illam quam habe­
videre canem sequentem leporem absque
ret ex objecto. Hæc conclusio etiam est
communis : quam simul cum præcedente
.Kespon -alia honestate? Respondendum videtur
sin.
negative quoties finis indifferens non est
tuentur N. Cornejo disp. 5, dub. 2, Suar, cornejo.
utilised assecutionem alicujushonesti.Et ra­
disp. 8, sect. I, nec non Medina infra q. 19,
tio est, nam cum voluntas non possit plura
art. 7, Mont. disp. 27, quæst. 6, Greg. Mart. Mont
ut plura simul appetere, quoties eodem actu
dub. 2, Vasq. disp. 69. cap. 1, Cajet. 2, 2,
fertur ad duos fines, unus debet subordi­ I quæst. 184, art. 2 et alii. Desumilurque ex Vasq,
D. Thom. 3, contra Genies c. 138. Probatur iSin.
nari alteri ut principaliori, vel ambo uni
tertio ·, si autem finis ille indifferens, qui I prior pars ·. nam dum quis v. g. furatur, ut
det

■·

?■

DISK V, DUB. II.

det eleemosynam, eleemosyna secundum
se nullam habet malitiam moralem objecti­
vant, nec est in loto illo objecto alia malitia
quam furti : ergo talis actus non habet ali­
quam malitiam formalem præter illam quae
desumitur ex furto.
iw- Confirmatur : qui furatur ut tribuat eleeΓη1 mosynam, non committit duo peccata, nec
solvit duo præcepla, nec tenetur aliud con­
fiteri, quam fecisse furtum : ergo non est
ibi duplex malitia specie distincta, altera
ex fine eleemosynae, et altera ex objecto
furti : igitur eleemosyna ut condislincla a
furto nullam malitiam tribuit. Patet hæc
consequentia : nam cum eleemosyna in esse
moris sit specie distincta a furto, si secun­
dum se aliquam malitiam tribueret, deberet
esse specifice distincta a malitia furti.
i fcfiConfirmatur secundo : ille qui furatur ob
to.
eleemosynam non committit peccatum alte­
rius speciei ab eo qui furatur propter alium
finem bonum specie distinctum, puta ut
subveniat patri : ergo in utroque actu est
tantum unica malitia, scilicet furti. Patet
consequentia, quia si finis bonus in prædicto casu tribueret malitiam, fines specie
distincti utrique tribuerent malitias speci­
fice diversas.
Confirmatur tandem et explicatur : nam
ÉrnL
intentio dandi eleemosynam secundum se
præcise nunquam potest esse mala, sicut
nec ipsd eleemosyna secundum se præcise
considerata potest habere rationem mali :
ergo solum potest esse mala in quantum
imperat malam electionem furti. Igitur so­
lum est in ea malitia furti. Utraque conse­
quentia patet : nam sicut electio boni medii
imperata ex prava intentione finis, ut dum
quis jejunat propter inanem gloriam, tan­
tum est mala malitia finis, ita intentio boni
finis ut imperat electionem mali medii, so­
lum potest esse mala malitia medii.
Probitar 11 · Deinde probatur secunda pars, viderrSS licel prædiclum finem diminuere malitiam.
Etenim qui furatur ut subveniat indigenti,
minus peccat quam qui furatur ex sola cu­
piditate : et qui mentitur propter utilitatem
proximi, quam qui sine causa mentitur, ut
docet August, lib. contra mendacium c. 7,
D.TLoui.etin Enchiridion c. 18, et D. Thom. 2, 2,
art. cit. ergo bonus finis tollit aliquid de
malitia furti et mendacii.
Cosflnn. Confirmatur et explicatur : qui furatur
propter bonum finem, minus voluntarie
furatur, et minus afficitur ad furtum, quam
qui furatur sine tali fine : ergo minus pec-

103

cat. Consequentia ex eo liquet, quia mora­
litas fundatur in ratione voluntarii, ac
proinde debet, diminuto voluntario circa
malum objectum, diminui ejus malitia. An­
tecedens vero probatur : nam cum virtus
voluntatis sit limitata, eo minor ad singula
redditur, quo plus distrahitur : unde qui
furando distrahitur ad alium finem ut prin­
cipaliorem, et ad illum ordinat furtum,
minas voluntarie furatur, quam si affectus
sisteret i n delectabi I i tate ipsius farti. Deinde
ille qui furatur, ut ex furto det eleemosy­
nam, magis afficitur ad eleemosynam, quam
ad furtum : sicut qui appetit quodeumque
medium propter finem, magis appetii finem:
et si ut finem appeteret id, < iod appetit ut
medium, magis voluntarie i.iud appeteret :
quare dixit Philosophus 5 Ethic, cap. 2,phl|Oy>eum, qui furatur ut rncechetur, adulterum php*.
esse magis quam furem, quia magis afficitur
ad adulterium quam ad furtum : igitur finis
adjunctus diminuit circa objectum rationem
voluntarii, ac per consequens malitiam.
­
12. Neque obest si objicias verba quaedam Objec
tio.
D. Aug. lib. 50 Homiliarum, homil.7, ubi
loquens de Raptore inquit : Si totum tribuat
pauperibus, quod abstulerit, addit potius ad
peccata sua quam minuat. Sentit igitur au­
geri malitiam furti ex fine eleemosynæ,
potius quam minui.
Respondetur Divum Aug. non dixisse il- d.agk
lum, qui furatur ut det pauperibus, augere DlIniiur’
potius quam minuere malitiam furti, sed
addere potius ad peccata quam minuere.
Quod verissimum est : quia furando nullum
tollit, aut diminuit ex aliis peccatis, etiam­
si furetur propter eleemosynam ; et addit
ad illa peccatum furti, quamvis non ita
grave, ac si furaretur ex sola cupiditate.
Secundo respondetur eleemosynam dandam
ex furto posse considerari dupliciter. Vel
ut antecedit furtum in intentione : qua ra­
tione est finis movens ad furandum : vel ut
habet esse in exeeutione usus rei alienae, et
effectus furti, seuquædam ejus continuatio.
Priori modo minuit malitiam : quia prout
sic diminuit voluntarium circa objectum
furti, dum rapit se affectum fucantis: et hoc
pacto nos de illa loquimur. Posteriori vero
auget quodammodo peccatum furti, non in­
tensive addendo aliquam malitiam quam
furtum secundum se non haberet; sed ex­
tensive ex parte subjectorum : quatenus ea­
dem malitia furti extenditur ad denominan­
dam eleemosynam ut positam in exeeutione:
quo pacto, ut diximus, est quaedam conti-

Γ7 -T

104

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM,
DISP. V, DUB, III.

nuntio usus rei aliens, et extensio furti.
Adde, quod cum illequi furatur, teneatur
ad restitutionem, si distribuendo furtum in
eleemosynas fiat impotens ad restituendum,
addet ex hac parte novam malitiam ex
omissione restituendi : non tamen hæc pro­
venit ab eleemosyna secundum se, sed a
volitione formali aut virtuali non restituen­
di. Cum hoc tamen cohæret, ut eleemosyna
secundum se et per modum finis, sive furti,
sive prædictæ omissionis, semper diminuat
eorum malitiam. Et ita minus peccat qui
furatur, vel non restituit ex animo subve­
niendi pauperibus, quam qui furatur, vel
non restituit absque aliquo honesto fine.
DUBIUM III.

Utrum sicut bonus finis minuit malitiam ob­
jecti, melior finis magis eam diminuat : et
an aliquando totaliter a peccato excuset?
Ex dictis dubio præced. quatuor insur­
gunt difficultates : et licet non sint magni
momenti, placet eis occurrere. Prima difficultas est, an sicut finis bonus diminuit ma­
litiam, melior finismagisdiminuat? Atque
ita minus peccet qui furatur ad subvenien­
dum patri, quam si id faciat ad subvenien­
dum pauperi extraneo? Secunda an possit
adeo diminuere, ut ex toto malitiam aufe­
rat? Tertia an id ipsum aliquo modo ha­
beat finis malus : nam ratio adducta de
diminutione voluntarii videtur in utroque
procedere. Et denique propter eandem ra­
tionem an sicut bonus finis in actu malo ex
objecto diminuit malitiam, in actu bono
diminuat aliquo modo objecti bonitatem?
Primæ et secundæ difficultati satisfiet in
hoc dub. tertiam vero et ultimam sequenti
reservabimus.

1

Satisfit prims difficultati.

13. Ad primam aliqui, quos suppresso
nomine refert Vasquez, respondent affir­
mative : quia existimant finem in tali casu
movere voluntatem sub ratione honesti, et
sub eadem minuere malitiam : atque adeo
finem magis honestum, magis illam mi­
nuere. Cui dicendi modo favere videtur
D.Thom. D· Thom. quæst. 110, art. 2, ubi ait quod
quanto bonum intentum est melius, tanto
magis minuitur culpa mendacii. Ex alia
Vasq.

η

•%

105

vero parte urget eadem ratio per opposi­
tum : nam revera tunc finis non movet,
neque appetitur sub ratione honesti; alias
communicaret actui bonitatem moralem:
ergo quod magis, vel minus diminuat, non
debet attendi ex majori, vel minori ejus
honestato.
Dicendum itaque est finem bonum perse
loquendo non eo magis diminuero mali­
tiam, quo est moraliter melior, sed quan­
titas prædictæ diminutionis per se me­
tienda est ex majori vel minori appretiatione finis sub ratione boni physici : nam
quo magis talis finis appretiatur, eo magis
rapit ad se affectum, et minuit circa objec­
tum malum rationem voluntarii. Cæterum,
quia finis magis honestus solet etiam sub
ratione boni physici magis appretiari et
appeti, idcirco ut plurimum finis magis
honestus plus diminuit malitiam, non for­
maliter ratione moralitatis, sed ratione
physicæ bonitatis. Et hoc solum intendit
D. Thom. loco citato.
14. Addit bene P. Vasquez multoties fi­
nem ratione majoris honestatis per accidens
diminuere magis prædictam malitiam.Quia
saepe contingit quod dum quis appetit ma­
lum objectum propter bonum finem, ut
furari ad dandam eleemosynam, habeat
vincibilem ignorantiam, qua judicet, non
esse malum furari propter talem finem : et
quia ignorantia etiam vincibilis‘diminuit
voluntarium, et quo difficilius vinci potest,
magis diminuit, inde est ut melior finis, ex
quo ignorantia minus vincibilis causari
solet, diminuat magis voluntarium circa
objectum, et per consequens malitiam. Et
hac ratione potest esse minor malitia ejus
qui furatur ut subveniat patri, quam qui
furatur ut det eleemosynam pauperi ex­
traneo : quia major honestas apparens in
actu erga parentem inducit majorem igno­
rantiam malitiæ furti, redditque furtum in
quantum malum minus voluntarium. Quo
modo posset etiam explicari D. Thom. loco
allegato.

proximi, vel aliquod grave damnum evi­
§ ni.
tandum. Unde cap, 17, sic ait: Quando igi­
tur grave aliquod imminet de veritatis conSolvitur duplex objecliô in oppositum.
fessione discrimen, tunc mendaciorum, sunt
recipienda perfugia. Quod etiam sensisse
IG.Verum contra resolutionem hujusse- Objec
<
­
AVI
cundæ difficultatis objicies primo verba Sal­ tio 1.
videtur author Imperfecti super Matthaeum
vatoris, quæ habentur Matth.GuSioculu-f/uus Matt.6.
ad illa verba capitis 7: Non potest arbor
fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum
bona malos fructus facere, et alii quos refert
erit. Ubi per oculum communiter Sancti
•
Sixtus Senensis lib. 5 Biblioth. annotat.253.
Patres intelligunt intentionem, et per cor­
Hanc tamen sententiam, vel potius erropus electionem, et opus quæ ex intentione
dik. rem late impugnat I). Aug.
lib. contra
sequuntur. Unde sensus est, quod si inten­
mendacium c. 7, et in eam multa congerit
tio fuerit recta, et circa finem honestum,
Gratianus 2, q. 2. Quare dicendum est
reliquum totius operis honestatem habebit:
actum ex objecto malum, seclusa ignorantia
at ille qui mentitur vel furatur propter
;
invincibili, nunquam posse totaliter a ma­
bonum finem, habet rectam intentionem :
litia excusari, quantumvis ei apponatur bo­
ergo, etc. Idem significari videtur cap. 7,
nus finis. Ita docent communiter SS. Patres
num. 18, verbis illis : Nonpolest arbor bona
ut videre est apud Gratianum loco citato.
malos fructus facere; nam etiam per arbo­
Doctores Scholastici cum Magistro in 2,
)bç&
rem bonam plures ex Patribus intelligunt
dist. 40. D. Thom. hac 1,2, quæst. 19, art.
intentionem : ergo ubi finis est bonus et in­
7, ubi ad 3, sic ait : « Sive voluntas sit ejus
tentio recta, opera et fructus prava esse non
■> quod est secundum se malum, et sub ra­
possunt. Quo etiam sensu accipiendus vide­
il tione boni ; sive sit boni sub ratione mali,
Vis.
tur Ambros. lib. 1 de officiis cap. 30, dum D.Am« semper voluntas erit mala : sed ad hoc
invpxit, affectus tuus operi tuo nomen imponit : bros'
« quod sit voluntas bona requiritur, quod
quasi totum opus ex sola intentione judi­
< sit boni sub ratione boni, id est quod ve­
cari debeat.
il lit bonum et propter bonum. » Idem docet
Respondetur admisso nomine oculi etniimtur
in 2, dist. 38, art. 4 ad 4, et art. 5 in cor­
arboris significari intentionem, et nomine
pore dist. 40, q. 1, art. 2, et alibi multo­
corporis ac fructus quodcumque opus ex ea
ties. Probaturque sequenti ratione. Finis
sequutum : et etiam admisso actum qui ex
bonus non aliter diminuit malitiam, nisi
intentione bona, quatenus tali proficiscitur,
quatenus minuit rationem voluntarii circa
non posse esse malum : nihil inde contra
objectum, ut dictum est : sed, seclusa igno­
nos : quia intentio dandi eleemosynam ex
rantia invincibili, nullus finis quantumfurto, aut tuendi vitam mendacio, non est
camque bonus aufert totaliter prædictum
bona, sed mala, non ratione finis sumpti
voluntarium : ergo nec ex toto a malitia ex­
secundum se, sed ratione medii per quod
cusat.
consequi intenditur talis finis : atque adeo
Confirmatur : quoniam non minus aufert
etiam ratione ipsius finis reduplicative ut
rationem voluntarii circa objectum malus
consequibilis per tale medium : sicut enim
finis, quam bonus : sed ille non potest ita
est secundum se malum velle furari, ita est
auferre prædictum voluntarium, quin actus
malum velle dare ex furto.DesumiturqueD.Thom.
absolute tendat libere in objectum, recisolutio ex D.Thom. Abulensi et Cajet, super AQjeu
piatque ab eo malitiam : ergo, etc. Minor
citatum caput G et 7 Matthaei, et eam ad-51?11,1®5·
videtur perspicua : quis enim neget com­
mittunt Mont. Vasq. Suar.et alii.
suar’.
mittere peccatum homicidii eum qui, ut
17. Sed ut melius intelligatur, observa obserfuretur, occidit hominem, quantumcumque
tripliciter posse voluntatem versari circa wU0’
affectuose appetat furtum. Major vero exeo
bonum finem. Vel amando illum præcise
suadetur, quia non minus in fine malo
§ π.
secundum se sine respectu ad executionem,
quam in bono militat ratio distractionis
Expeditur secunda difficultas.
aut ad media. Et iste actus non est proprie
voluntarii, quæ est causa prædictæ diminuintentio, sed simplex volitio : est tamen
lionis.
15. Circa secundam difficultatem Cas-c . (
bonus, quia habet bonum objectum, et non
eianuscollatione 17, cap. 17, 18 et 19, ap- ms.
est aliunde vitiatus. Vel in ordine ad exe­
probare videtur sententiam Abbatis Joseph
cutionem, et cum respectu ad media, qui­
dicentis licitum esse mentiri propter ali­
bus talis finis est consequendus. Et hic acquem bonum finem, ut ad tuendam vitam
I tus proprie dicitur intentio, et distinguitur
proximi,

..
■

*

106

DE BONITATE ACTE I’M HUMANORUM.

a simplici xoliliono. Qui adhuc potest esse
duplex : nam vel respicit media solum in
communi, non determinando aliqua expli­
cite; quamvis connotet quod debeant esse
convenientia ad consequendum finem sub
ratione honesti, ac proinde non contraria
bono honesto : et hujusmodi actus etiam
est bonus, et respicit finem ut honestum.
Vel respicit media determinate bona ; aut
determinate mala : quod si fuerint bona,
ut cum quis vult dare eleemosynam de
propria substantia, vel labore, etiam inten­
tio est bona propter honestatem finis; si
vero sint mala, ut cum vult dare eleemosy­
nam ex furto, intentio est mala, et non res­
picit finem sub ratione honesti : quia finis
ut honestus non est consequibilis per mala
media. Et idem est si respiciat media sub
hac disjunctione sire bona, sire mala : quia |
etiam tunc non intenditur finis formaliler
sub ratione honesti : nam finis honeste in­
tentus excludit mala media, et determinat,
saltem implicite, quod sit assequendus me­
diis non illicitis.
Ex his manet perspicua prædicta solutio :
Applica­
tor <!«- nam intentio qua? per se influit in electio­
tri·.».
nem et opus mala, nec est simplex volitio
finis, neque intentio prout solum in com muni respicit media proporlionata fini ho­
nesto; et multo minus prout determinate
respicit hæc media moraliter bona : ex his
enim volitionibus nunquam sequitur per
se electio mala : sed est illa posterior in­
tentio finis ut consequibilis per media illi­
cita ; aut per quacumque sive licita sive
illicita : quæ, ut diximus, absolute est in­
tentio mala. Et licet aliquando præcesserit
bona intentio; non tamen hæc per se in­
fluit in electionem, usquedum adsit mala,
quam diximus. Quare ad objectionem in
forma admissa majori negari debet minor :
nam intentio quæ per se et immediate ipfluit in electionem mendacii vel furti, non
est simplex et recta, sed inordinata et vi­
tiosa.
Diximus perse, ut innueremus, non esse
inconveniens quod aliqua bona intentio,
non formaliler secundum quod est morali­
ter bona, sed secundum id quod est in ea
materiale, et physicum, sit per accidens
causa mediata alicujus mala? electionis. Po­
test enim voluntas pro sua libertate male
uti aliqua recta intentione, et ex ea, secun­
dum id quod materiale est in ipsa, moveri
ad aliquam pravam electionem. Tunc vero
malitia talis electionis non ad intentionem

DISP. V, DUB. Ili.

bonam, sed ad libertatem et malum usum
I de Civitate Doi cap. 20. Ecco quamplures
voluntatis reducenda est.
I
actus ex objecto malus vacare culpa rationô
18. Adde quod eum in priori testimonio
boni finis. Et communiter dicere solemus,
dicitur: si oculus tuus fuerit simplex, MwnC.
quod bona intentio excusat actum : non au­
corpus lucidum erit, intelligitur juxta expo-Un
tem excusat actum ex objecto bonum, quia
sitionem D. Tho. ibidem de operibus qu®
hic excusatione non eget, ergo excusat
sunt ex se bona : cujusmodi erani illa quæ
malam.
Pharisæi, ad quos sermo ille dirigitur, ex­
Confirmatur, quoniam plures Sancti Pa­
terius faciebant : quæ si fierent bona inten- 1 tres quos Scriptura commendat, usi sunt
tione, ex nullo capite vitiarentur. Erant
aliquando mendacio propter bonum finem :
tamen de facto mala, quia Pharisæi aura?
non est autem dicendum quod in eo pecca­
popularis, et inanis gloriae cupidi habebant
verint, neque ullus eos damnare audebit :
intentionem depravatam, ex hac intentione
ergo etc. Probatur major : nam Abraham
opera ex objectu bona prave faciebant. Unde e»,Genes. 12 el 20, dixit Saram esso sororem
Christus non opera secundum se, sed inten­ !i ?inm ·, cum tamen esset uxor, et eodem
tionem reprehendit. Deinde per ocnlum , j’i'rlo Isaac dixit de Rebecca, soror mea est.
simplicem D. Aug. lib. de opere monacho­
Gea. 26. n. 7. Jacob etiam fefellit patrem,
rum cap. 26, et D. I’ernar. lib. tie Præceplot·^ dnm interrogatus ab eo quis esset, respon­
et dispensatione cap. 17, inlelligunt inten-1* dit (Gen. 27, num. 19), ego sum primogenitionem charilate formatam, quæ procedit , n tus luus Esau. Adde Juditham cujus gesta
ex vero animo Deo placendi : ex hac autem
Scriptura laudat, quæ ut liberaret populum
intentione planum est non sequi per se opus
suum, in pluribus Holoferni mentita est. Et
malum. Adde etiam pro secundo testimo­
ebsleirices Ægypliæ remunerata* sunt pro
nio nomine arboris posse intelligi volunta­ at mendacio, ut habetur Exodi 1. Constat au­
tem, non praecise ut intendens, sed ut eli­
tem Deum non remunerare opus moraliter
gens : quia sicut non radix sed arbor est
malum : ergo, etc.
quæ immediate producit fructum, ita non Ici 20. Respondetur ad objectionem negando
intentio sed electio est quæ immediate pro­ r antecedens. Et ad primam probationem dicedit ad opus. Quæ expositio est etiam D.K&| cendum est, quod occidi malefactorem ab
eo qui præestbono communi, et habet pu­
Tho. in dist. 40, quæst. 1, art. 2 ad 1.
Ad locum D. Ambrosii constat ex dictis,
blicam authoritalem, non est opus malum
quia loquitur de operibus ex objecto bonis,
objecto;sed bonum el actus justitiae; nisi
vitietur aliquo pravo fine. De quo videndus
cujusmodi est largitio eleemosynae, ut ink^est D.
tuenli constabit.
19. Objicies secundo plures actus haben-t^. Sicut etiam non est ex objecto malum, alites malum objectum excusari a peccato * i quem seipsum defendere, etiamsi ex tali
defensione mors invasoris sequatur : licet
propter bonum finem : ergo, etc. Antece­
enim secundum jura vim vi repellere cum
dens probatur, nam homicidium est malum
moderamine inculpalæ tutelae, ut optime
ex objecto, et tamen vacat culpa si fiat
explicat A. Doctor ibidem art. 7. Occidere
propter bonum commune ex zelo justitia?,
vero extra prædictos casus, aut nisi Deus
vel ad defensionem vita? propria?. Et multo
qui omnium Dominus est, specialiter id jnpejus est suo objecto, occidere seipsum;
leal, intrinsece et ex objecto est malum :
quod tamen laudabiliter fecit Sampson, ut
habetur Judicum 16, num. 30. Unde ab;^ et ideo nullo bono fine potest honestari.
Apostolo inter sanctos connumeratur Hebr.
b. Ad secundam probationem respondet D.
11. Beata etiam Apollonia Spiritus Sancti ! *^Ang. loco citato de Civitate Dei, et ex eo
D.Thom. art. 5, citata? quæst. 61, ad 4, his
igne succensa in rogum se projecit, ut referi
ejus historia. Pelagiam item scribit D. Am-1^’ verbis : Dicendum quod sicut Augustinus
dicit in primo de Civit. Dei, nec Sampson
bros. lib. 3 de Virginibus, una cum matre
■diter excusatur quod seipsum cum hostibus
et sororibus præcipitem se dedisse in fla­
ruina domus oppresserit, nisi quod latenter
men, ne a persequente milite, violaretur :
quam teste eodem Sancto Doctore, humero i Spiritus Sanctus hoc jusserat, qui per illum
miracula faciebat. Et eandem rationem assi­
martyrum Ecclesia adseripsit. Idemque lau­
gnai de quibusdam sanctis faeminis, qux
dabiliter fecisse tempore persecutionis ali­
lemparepersecutionis seipsas occiderunt : qua­
quas Sanctas fœminas, ut invasores suæ
pudicitiae effugerent, refert D. August, lib.dk rum memoria in Ecclesia celebratur. Quod

107

autem communiter dicimus excusari opus
bona intentione, debet intelligi, vel ex parte,
in quantum diminuit bonus finis malitiam
actus : vel quia adest ignorantia invincibi­
lis, quæ aufert totaliter voluntarium : nam
qui invincibiliter errans judicat bonum esse
furari ad dandam eleemosynam, non amat
in furto id quod formaliler malum est, sed
solam entitatem et bonitatem physicam,
quatenus media prædida ignorantia potest
honeste deservire ad finem eleemosynas.
21. Ad confirmationem respondet ex eo­
dem A. D. 2, 2 q. 110, art. 3 ad 3, ubi op-^S.
lime explicat, quomodo gesta illa Sancto­
rum mysteria fuerint, non mendacia, his
verbis : « Dicendum quod in Sacra Scrip« tura inducuntur aliquorum gesta quasi
« exempla perfectae virtutis, de quibus non
« est aestimandum eos fuisse mentitos. Si
« qua tamen in eorum dictis appareant, quæ
« mendacia videantur, intelligendum est ea
« figuraliter et prophetice dicta esse. Unde
« Aug.dicit in libro contra mendacium: Cre« dendum est illos homines qui propheticis
« temporibus digni authoritale fuisse com­
er memorantur, omnia quae scripta sunt de
« illis prophetice gessisse, atque dixisse.
« Abraham tamen ut Aug. dicit in quæstioα nibus super Genesim dicens : Saram esse
« suam sororem,veritatem voluit occultari,
« et mendacium dici : soror enim dicitur
« quia filia patris erat.UndeetipseAbrabam
« dicit Gen. 20 : Vere soror mea est filia pa« tris mei et non matris meae filia : quia scii,
«ex parte patris ei attinebat. Jacob vero
« mystice dixit se esse Esau, primogenitum
« Isaac : quia videlicet primogenita illius
« de jure ei debebantur. Usus autem est hoc
« modo loquendi per spiritum prophetia?,
« ad designandum mysterium, quia videl.
« minor populus, scilicet Gentilium, subs­
et tituendus erat in locum primogeniti, sci­
et licet in locum Judaeorum. »
Ad illud quod additur ex Judith sic res­
pondet : « Quidam vero commendantur in
« Scriptura non propter perfectam virtutem,
« sed propter quandam virtutis indolem,
« scilicet quia apparebat in eis aliquis lau« dabilis affectus, ex quo movebantur (in« tellige per accidens) ad quaedam indebita
I « facienda. Et hoc modo Judith laudatur,
« non quia mentita est Holoferni.sed prop­
« ter affectum quem habuit ad salutem po­
tf puli, pro quo periculis se exposuit. Quam­
α vis etiam dici posset quod verba ejus
« veritatem habent secundum aliquem mys-

108

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

109
finis auget malitiam ipsius objecti, el null:
modo minuit. Respondetur negando coiw-ty,
quam si in i|tsius tantum bonitate sisteret.
oportet ut omnis alius finis non habeat habi­
quentiam : quia adhuc tunc alia cstquan- ‘
Advertendum est tamen cum dicimus
tudinem vel rationem finis, nisi secundum
titas malitiæ desumpto ex objecto, el alii
ordinem ad causam primam, quia causa se­
malitia finis quamvis ad eandem speciea f,^· bonum finem diminuere objecti (et idem
estdefine mulo respectu malitiæ), debere
cunda non influit in suum causatum, nisi
pertineant : unde etiamsi finis addat rajinlelligi de line principali, cui objectum
prxsupposilo influxu causas primx.
litiam intra speciem furti, potest dimi­
subordinatin’, el ad quem ordinatur, tan­
Confirmatur : si volitiO dandi eleemosy- Conflrnuere e quantitate malitiæ furti, quam tri­
nam sisteret præcise in objecto, et nullo mMnr·
quam medium. Si autem finis tantum est
buit objectum. Sicut licet tam intenta
secundarius, ut satisfactio respectu actus
modo ad alium finem ultimum ordinaretur,
actus quam duratio tribuat malitiam perli­
charitatis,el sustentatio temporalis respec­
esset inordinataelpeccarninosa.utpote cons­
nentem ad eandem speciem, potest malitii
tu celebrationis Missæ, non oportet dimi­
tituens finem ultimum in recreata-.ergout
unius
ratione
alterius
diminui:
ut
si
nDUBIUM IV.
nuat per se loquendo bonitatem objecti :
recipiat exilio bonitatem moralem , debet
tione durationis intensio remitteretur.
quia tunc objectum non amatur tanquam
amari cum subordinatione ad aliud tan­
1'truin bonus finis diminuat aliquo modo bo­
medium, sed magis e converso talis finis
quam ad finem ultimum : atque adeo per
nitatem, quam actus habet ex objecto:et
§ n.
ad objectum ordinatur : el ideo non fini sed
hujusmodi subordinationem nullam amit­
malus malitiam.
objecto congruit axioma,propter quod unum­
tet bonitatem.
Examinatur ultima difficultas de fine
quodque tale, etc. cessalque proinde ratio
25. Neque obest si objicias quod D. Th. 3,
Supersunt duæ posteriores difficultates de
el actu bono.
illadediminutione voluntarii : quare præcontra Gent, citato cap. 138, eodem modo ^trinae
fine malo respectu actus mali, et fine bono
loquitur quantum ad diminutionem bonita-D,Th0ID'
dictus finis ita addit bonitatem, ut nullo
23. Pro expeditione ultimæ difficultatis -1
uj
respectu actus boni, a quibus facile expe­
modo minuat. Neque hinc fit actum cujus
tis objecti de fine charitatis, qui est finis ul­
animadvertendum
est
finem
bonum,
quem
diemur.
finis extrinsecus tantum est secundarius,
timus, ac de finibus cæterarum virtutum:sic
operans objecto bono adjungit, posse esse,
enim ait:Cum quis dat sua ut cum altero ami­
vel omnino ultimum (loquimur de fineul-.T habere absolute majorem bonitatem, quam
si esset primarius : quia cum finis prima­
cit iamhabeat charitatis, actus quidem ex sua
timo in particulari juxta dicta tract. 8,1
rius sit perfectior, major est bonitas quam
specieest liberalitatis: ex fine autem charitatis:
disput.
4,
num.
2),
ut
cum
aliquis
exerce!
!
Quid dicendum de actu el fine malo?
ipse tribuit, quam sit bonitas finis secun­
hujusmodi autem actus majorem laudemhabet
actum humilitatis propter Deum summe
darii simul cum ea quam primarius tollit
ex majori virtute,scii, excharitate quam ex
dilectum : vel non ultimum, sed aliqncd
22. Dicendum igitur est malum finem
ab objecto.
liberalilate : unde etsi remittatur in eo quod
cum adjungitur actui malo, licet absolute et
ex bonis creatis, quæ sunt objecta cæteraliberalitatis est, ex eo quod ad charitatem or­
rum virtutum : ut in eo qui se humiliates «rii- 21.Sit ultima conclusio Finis ultimus, etiam
simpliciter augeat malitiam, minuere ta­
ϊ*ώ· sumptus in particulari,non adimit de boni­
dinatur; laudabilior et majori mercede dignus
men eam quæ desumitur ex objecto. V. g.
intentione satisfaciendi pro peccatis. Lo­
tate quæ sumitur ab objecto; sed omnibus
erit, quam si liberalius ageretur non in ordine
si quis furetur gladium ut occidat, absolute
quendo ergo hoc posteriori modo idem di­
modis reddit actum meliorem. Ita colligiad charitatem, etc : ergo ex menteD.Thom.
magis peccat, quam si furaretur absque alio
cendum est de fine bono respectu boni
p/a-tur ex D. Tho. 2 2, quæst. 23, art. 7, et I etiam finis charitatis diminuit bonitatem
pravo fine, quia ad malitiam furti addit
actus, quod diximns de fine pravo respectu
quæst. 21 de Verit. art. 5. Ex quibus locis
objecti.El sane ratio quæ militat in finibus
malitiam homicidii : attamen intra speciem
actus mali. Et ideo sicut hic auget simpli­
sequens ratio deducitur. Objectum, sive fi­
aliarum virtutum, militat etiam infinechafurti minus peccat, quia intendens homici­
citer malitiam, et minuit secundum quid:
nis proximus cujuscumque aclus non dat ei
ritatis. Nam eo ipso quod eleemosyna v. g.
dium minus afficitur ad furtum. Sumitur
ita ille absolute auget bonitatem actus; mi­
bonitatem, nisi ametur cum subordinatione
ametur propter hujusmodi finem, non ita
D.Thom. autem utraque pars conclusionis ex D.Tho.
nuit tamen eam quæ desumitur ex objecto:
ad finem ultimum : ergo hujusmodi subor­
voluntarie amatur, ac si lotus affectus in ip­
Bal10· 3, contra Gent. cap. 138. Potestque sic pro­
quod est diminuere secundum quid, et au­
dinate nihil diminuit de bonitate prædicti
sa eleemosyna sisteret: sed diminuta ratio­
bari el explicari exdiclis : nam actus illius,
gere simpliciter. Ulraque pars conclusioniobjecti. Consequentia liquet: est enim ma­
ne voluntarii circa objectum, diminuitur
quia furatur ut occidat, absolute non est
habetur apud D. Thom. loc. cit. ubi docet?’
nifesta implicatio ut id quod requiritur ex
bonitas : ergo, etc.
minus voluntarius circa malum, aut minus
quod cum quis jejunat ex voto, talis actus
parte alicujus causæ ad dandum suum ef­
Respondetur negando antecedens : nam Diluitur.
liber, sicut nec fit cum minori cognitione,
absolute est laudabilior propter finem re­
fectum, impediat vel in totum, vel ex parte
D. Th. non loquitur de fine ultimo qui est
conatu, intensione, etc. quam si sisteret in
ligionis ; licet aliqualiter remittatur in
talem effectum. Antecedens vero probatur:
objectum primarium charitatis, scilicet
objecto furti : ergo non est cur malitia ejus
quantum est actus abstinentiæ. Et probatur
nam ita se habet objectum vel finis proxi­
Deus, de quo inielligilur nostra conclusio ;
absolute sit minor : imo erit major ratione
eadem ratione ac præcedens : quoniam ta­
mus respectu finis ultimi in ordine ad cau­
sed de fine ejus secundario, qui est noster
circumstantiæ mali finis. Cæterum, quia
lis actus non est minus voluntarius erga
sandam bonitatem actus, sicut causa secun­
proximus, ut constat ex iliis verbis : Cum
dum voluntas distrahitur ad finem sive bo­
bonum; nec fertur ad illud minus intense
da efficiens respectu primæin ordine ad pro­
quis dat sua ut cum altero amicitiam habeat
num, sive malum, remittitur erga objectum
vel affectuose, quam posset ferri ad solam
ducendum aliquem effectum, juxta ea quæ
charitatis: de hujusmodi autem fine secun­
furti, nequit non ex hac parte diminui ma­
objectum : et prælerea addit supra objectum
latius explicuimus tract. 8, disput. 3, dub.
dario non militat eadem ratio : nam sicut
litia intra lineam furti; quamvis intra
circumstantiam boni finis: igitur non est
1 : sed causa secunda non influitsine depen­
ipse non est ultimus, ita non requiritur ad
lineam finis et absolute augeatur. Neque in
unde ejus bonitas absolute diminuatur; !
hoc oportet immorari, quia res est perspi­
dentia el subordinatione ad primam : ergo
hoc ut objectum actus bonitatem ei com­
sed unde simpliciter augeatur. Quod vero
nec finis proximus potest dare bonitatem
cua, et a nemine negatur.
municet: et cum ex aliqua parte, qua in­
prædictus finis minuat bonitatem ex objec­
lmpu.
Dices:aliquando malus finis est ejusdem
sinesubordinatione ad ultimum. Desumitenditur principalius quam objectum, dis­
to, videtur etiam perspicuum: quia volunta.gnatio. speciei cum objecto.nl si quis furetur claves
lurque hæc probatio ex D. Thom.citato lo­
trahat voluntarium ab illo, nequit non
fini magis intenta remittitur circa objec­
ad expoliandam dumum divitis: ergo tunc
co de Veritate ubi sic ait: Deus habet ratio­
bonitatem ipsius objecti diminuere. Cæte­
tum, tenditque in illud minus voluntarie.
nem causx finalis, cum sit omnium ultimus
rum finis ultimus debet necessario concurquam
finis, sicut el primum principium: ex quo I rere cum objecto; et ita quamvis aliquo

« licum. ■ Ad aliud de obstetricibus dixerat
ad 2 Quod «obstetrices non sunt romune« rato pro mendacio, sed pro timore Dei et
« benevolentia, ex qua processit menda·■ cium. Unde signanter dicitur Exodi 1, et
« quia timuerunt obstetrices Deum, ædifi« cavit illis domos. Mendacium vero postea
« sequens non fuit meritorium. » Sed circa
hoc videantur quæ dicemus disp. sequenti
n. 22.

{

i»

■►

·

DISP. V, DUB. IV.

'rV

"fi

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

modo voluntatem ab eo distrahat, nihil tol­
lit de bonitate: quia illud manis voluntarii,
quo eleemosyna v. g. amaretur, si non or­
dinaretur ad alium finem, non conducit ad
bonitatem amoris ;sed eam destrueret cons­
tituendo in creatura finem ultimum. Ex
quo patet quomodo in fine ultimo non mili­
tet quoad hoc eadem ratio sicut in aliis:quia
diminutio voluntarii circa objectum ex subordinatione ad finem ultimum essentialiter
requiritur ad bonitatem ipsius objecti; non
autem quæ est ex subordinatione ad non ul­
timos.
26. Nec etiam obest si dicas, quod licet
Repli».
sit de ratione cujuslibet objecti creati ut ho­
neste dii ■iaatur.
subordinari ultimo fini in
w
communi ; non tamen ultimo fini particu­
lari, qui est Deus : alias existens in peccato
mortali, qui nullum actum ad Deum refert,
in omnibus peccaret : ergo subordinalio ad
talem finem, utpole non necessaria in ob­
jecto. diminuet ejus bonitatem.
Enerva- Respondeto r enim, quod sicut finis ultitor. mus in communi, et particulari non ponunt
in numero, nec sunt absolute duo fines ·, sed
ex utroque tanquam ex quo, et quod unus
integer finis ultimus coalescit juxta ea quæ
tract. 8, disput. 4, diximus : ita subordina­
te ad utrumque non est major quam ad
unum dumtaxat, nec magis distrahit volun­
tarium : nec ibi proprie dantur duæ subordinationes : sed quæ est ad unum ut quo, est
ad aliud ut quod: unde si subordinatio ad
finem ultimum in communi non diminuit
bonitatem, non est cur eam diminuat sub­
ordinatio ad particularem. Adde quod ut
diximus loco citato n.84, finis in communi
non movet nisi alicui particulari applicetur:
et sicut hæc applicatio non tollit aliquid de
bonitate objecti, imo est necessaria ut finis
in communi cum objecto concurrat; sic
subordinatio ad finem ultimum particula­
rem, qui est Deus, constituta per illam ap- I
plicationem nequit prædictam bonitatem
diminuere. Quis sit autem ultimus finis
particularis in quem peccator refert omnes
suos actus diximus disput. cit. toto dub. 3.
Et quamvis finis ultimus in commuui, ut
moveat voluntatem, non determinet hunc
vel illum finem particularem, nec magis
Deum quam bonum creaturæ ; at eo ipso
quod petat aliquem vage sumptum non po­
test ex applicatione ad illum sive in pecca­
tore, sive in justo diminuere moralitatem
objecti : quia quod prædictus finis in parti­
culari sil talis vel talis res, de materiali se

habet ad influ ndurn in actum quantum -jf.
licit ut objectum det suam bonitatem vi:
malitiam.

DISP. V, DUB. IV.

actualiter debet actus referri el fieri prop- I non præcise secundum se, quia misericordia
1er illum. Antecedens vero probatur, quia
isecundum se nec continet bonitatem chari­
pulla causa communicat de facto aliquod
tatis, neque attingit ejus finem, sed ut mota
wsceffectui nisi de facto, ac proinde actuaa charitate et in virtute ipsius. Quare ad
liter in illum influat: nam sicut effectus de­
omnem actum misericordi® charitatis bo­
DUBIUM V.
pendet a causa et habd esso ab illa,ita effec­
nitate informatum duæ virtutesconcurrunt, ·
Qualiter actus humanus debeat referri a
una immediate ut eliciens, quæ est ipsa
tus in actu, dependet a causa actu causante
finem, ut recipiat ab eo bonitatem, ul
misericordia, alia ut movens el imperans,
et influente : ergo nisi finis aliquo modo ac­
malitiam ?
tu influat, nec actus erit ejus effectus, nec
quæ estcharitas. Desumiturquehæcdoctrina
ab eo moralitatem recipiet.
ex D. Tho. in 3, dist. 27, q. 2, art. 4, q. 3,
Quod actus utcumque referri debeat ini· [fisam 28. Dices sufficere relationem habituaet 2,2, q. 58, art. 1 ad 4, ubi sic ait : Qua­
nem, ut participet ab eo bonitatem, vel mi­
lem : nam eo ipso quod operans habitualiter
libet virtus secundum propriam rationem or­
litiam, omnibus receptum est, et satis pa
dinat actum suum ad proprium finem illius
est ordinatus ad aliquem finem, agit quid­
se notum : aliter enim nec finis aliquo mod?
quid agit propter illum finem. Hæc tamen
virtutis : quod autem ordinetur ad ulteriorem
afficiet actum, necoritejuscircumstaiilia.Ksolutio facile impugnatur : tum quia ut opfinem, hoc non habet ex propria ratione, sed
que exercebit erga illum rationem finis. Ditea-iime vidit D. Thom. citata dist. 38, ex
oportet esse aliam superiorem virtutem, a qua
Modus autem hujus relationis potest es
illa sequitur peccata venialia hominis exisin illum finem ordinetur, etc. Secundo nota
triplex, vel actu et formaliter, vel actu vir­
tentis in gratia habere bonitatem superna­
ex eodem D. Thom. 3, contra Gent. cap. 17
tualiter, vel solum habitualiter : quas rela­
turalem ex fine charitatis ad quem est habiet l. Et hic lect. 9, quod agens et finis
tiones explicuimus tract. 8, disp. 5.
tualiter ordinatus, et in quem habitualiter
mutuo sibi correspondent, et talis est ordo
refert omnes suos actus, etiam venialiter
agentium, qualis ordo finium : nam neque
peccaminosos, ut ostendimus tract. 8, disp.
agens propria virtute agit, nisi in ordine
4, dub. ultimo. Sequeretur etiam quemlibet
ad proprium finem, et nisi finis illud mo­
actum humanum habere tot species moraveat ; nec finis movet nisi agat proprium
P·· ior et communis assertio statuitur.
lilatis, quot sunt in operante habitus sive
illius agens, ipsaque causalitas agentis est
boni, sive mali : quandoquidem per omnes
realiter motio finis ut alibi diximus.
27. Dicendum est primo ut actus moralis^
illos refertur habitualiter ad proprios fines
Hinc facile ostenditur efficacia nostræ ra-coroitihabeat bonitatem vel malitiam ex aliquo\n
talium habituum. Ex quo etiam fieret de­
tionis, et evertitur prædicta solutio. Nam nnm·
fine non suffici, referri ad illum solum ht-c i
bere pœnitentem in confessione explicare
cum ille qui habitualiter est relatus ad finem
bitualiter.Ita D. Th. in 2, dist. 38, quæst.l.jjj
quot sint in eo habitus vitiosi, sicut tenetur
supernaturalem v. g. per habitum charita­
art. 1 ad 4, et dist. 40, quæst. 1, art. 5, ubi p
explicare omnes species maliliæ sui actus :
tis, facit actum misericordiæ, vel charitas
in sexto argumento ita quærit : Aut ergo ad j.
quæ manifeste sunt absurda : ergo, etc.
de facto influit, et movet misericordiam
bonitatem actus sufficit habitualis relatio in
Deinde, vel finis, posita relatione habi­
ad illum actum, ponitque mediante ipsa
finem, aut exigitur actualis? Et respondet: 1
tuali, influit de facto in actum, qui sic ad
misericordia aliquid in illo ; vel non, sed
Ad sertum dicendum quod non sufficit omni- 1
illum refertur; vel non influit, sed habet
habet se pure concomitanter ? Si hoc secun­
no habitualis relatio, etc. Idem docet quæst.
quod possit influere casu quo relatio actualis
dum : non est a quo prædictus actus habeat
2 de Virtutibus art. 11, et aliis locis se­
adesset? Si primum : eo ipso actualiter, et
effective bonitatem finis charitatis : quia
quenti conclusione referendis:quem sequun- ,
non solum habitualiter talis actus dependet I nec a virtute misericordiæ secundum se,
turCapreol. cit. dist. 40, q. 1, art. i, con- |
a fine, etfit propter illum, actuque est ejus I ut constat ex priori notabili : nec a virtute
cius. 2, et art. 3 ad 3, contra secundam con­
effectus : ac proinde refertur ad ipsum
charitatis, quæ licet posset influere movendo
clusionem, Hispalen.ibidem art. 3,notabili
actualiter : quia sic referri nihil est aliud
misericordiam, de facto tamen, ut supponi­
2,et art. 4, ad argumenta Dur.et Scoti,Cajet
quam fieri actu propter finem. Si vero se­
tur, nihil influit. Nec etiam est a quo præ1 p. quæst.G3, ari. 6, Medina hac 1,2,quæst.
cundum dicatur ; ergo finis de facto nullam I dicta bonitas proveniat in genere causæ fi­
114, art. 4. Ubi etiam Mont, quæst.2, num.
communicat moralitatem : repugnat quippe
nalis : quia finis non influit nisi ad influxum
209,Greg. Mart, in præsenti dub.2, conclus.
intelligi actualem communicationem ali- I proprii agentis; cumque hujusmodi agens
4, Suar. disp. 6, sect.5, Scotus et Dur. dist.
cujus esse sine influxu aliquo modo actuali ' respectu finis supernaturalis sit habitus
40, citata, et communiter Theologi.
causæ quæ tale esse communicat.
charitatis, quando hic nullo modo actu in­
Probatur sequenti ratione desumpta ex
29. Confirmatur et explicatur vis nostræ
fluit, repugnat quod influat talis finis. Si
D. Th. in hoc art. Ut aliquis actus habeat *
vtnio rationis, animadvertendo quod finis chariautem charitas influat formaliter, vel vir­
moralitatem ex fine debet finis de facto il- !
tatis v. g. solum tribuit actui v. g. miseritualiter movendo misericordiam ad suum
Ium causare, et influere in eum in actu se­
cordiæ bonitatem charitatis objective, per
actum, ipse actus debet formaliter vel vir­
cundo : ergo debet talis actus referri in fi­
ta&ae modum termini ex ordine ad quem prætualiter ad finem charitatis referri : quia
nem aliquo modo actual iter, et non solum
dicta bonitas desumitur, ut superius expli­
charitas non aliter influit nisi referendo,
habitualiter. Consequentia liquet: quoniam
cuimus : effective vero causatur immediate i el eodem modo refert sicut influit.
I finis eo modo influit et causât actum quo ac­
talis bonitas ab habitu, cujus ille actus est
tus ad illum refertur et propter eum fit:
proprius, nempe a virtute misericordiæ,
• igitur si de facto el in actu secundo influit,
actualiter

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
§ Π.
Stabilitur posterior assertio er />. Thoma.

30. Dicendum est secundo : non est sem­
per necessaria relatio formalis ut actus ha­
beat bonitatem vel malitiam ex fine; sed
sufficit et requiritur vidualis. Secunda pars
assertionis sequitur ex priori additis quæ
diximus in praecedenti : si namque relatio
formalis et expressa non requiritur ut ac­
tus recipiat moralitatem ex fine, neque ad
id sufficit relatio habitualis; consequens est
ut saltem sit necessariaetsufliciat vidualis.
D.Thoia. Priorem partem docet D. Thom. 3 Cont.
(lent. cap. 138, ubi sic ait : Voluntas prxcedensactum manet virtute in tota consecutione,
actus, et tpsu»i laudabilem reddit, etiam
quando de proposito voluntatis propter quod
actum incipit, in exeeutione operis non cogi­
tabat ; et 2, 2, q. 83, art. 13, asserit non
requiri, quod ille qui orat, aut exercet alium
actura virtutis semper Deo attendat, vel de
illo cogitet ad hoc ut talis actus sil totus
meritorius et informetur charitale, atque
adeo participet bonitatem ex ejus fine : sed
vis primat intentionis, qua aliquis ad oran­
dum accedit, reddit totam orationem merito­
riam, sicut in aliis actibus meritoriis accidit.
Idem tenet in 2, dist. 36, q. 1, art. 6 de
Malo, q. 2, art. 5, et q. 2, de Virtut. art. 11
ad 2, et 3, quem sequuntur ejus discipuli,
et alii quos adduximus n. 27. Nec non AlAttis. tisiodor. in summa lib. 2, tract. 29, quæst.
Gabn'-i 3 terl“ caPituli· Bonav. Gabriel et alii re­
suar. lati a Suarez ubi supra.
Kaito
Probatur ratione desumpta ex D. Thom.
lth Quoniara iBa relatio sufficit et requiritur
ut actus habeat moralitatem ex fine, quæ
sufficit et est necessaria ut finis de facto in­
fluat et causet illum actum : vel (quod idem
est) ut ipse actus de facto dependeat et sit
effectus finis : atqui ad hoc non est semper
necessaria relatio formalis, sed sufficit vic­
tualis : ergo, etc. Major est perspicua : quia
si finis de facto influit in aliquem actum,
medio isto influxu communicabit illi de
facto moralitatem. Minor autem suadetur :
nam ut aliquid sit effectus causa? efficientis,
sufficit procedat ab illa virtualiter, et hac
ratione quælibet calefactio etiamsi non pro­
cedat formaliter ab igne, est offectus ignis,
et disponit ad ejus generationem, quia pro­
cedit a calore in virtute ipsius ignis : et
universaliter effectus cujuslibet instrumenti
est etiam causa principalis, etiamsi hæc

formaliter nihil tunc operetur, aut etiamsi
jam non extel in rerum natura, ut inani­
malium et aliorum viventium generation?
sæpe contingit : sufficit enim quod tale
agens reliquerit suam virtutem in instru­
mento : ut quandiu duraverit hæc virtus,
effectus vere sit agentis principalis, ut op­
time explicat Angel. Doctor, quæst. 3 deDTit»
Pre. art. Il, in solut. ad 5, ergo ut actus
aliquis sit effectus finis, sufficit quod refe­
ratur ad illum virtualiter. Patet consequen­
tia, tum a paritate rationis.quæ maxima est
inter utramque istam causam. Tum etiam
quia si sufficit vidualis processio ab effi­
ciente ut aliquid sit ejus effectas, sufficiet
etiam quod actus v. g. misericordiæ proce­
dat virtualiter ex intentione charitatis ut
sit effectus hujus intentionis, ac per conse­
quens finis ejusdem charitatis.
31. Dices, in aliis causis efficientibus
posse ita contingere, quia adhuc quando
ipsæ non extant, aut non operantur formaliter, manet aliqua virtus ab illis decisa:
ut patet in semine animalium, et in hac
virtute dicuntur virtualiter permanere, et
per eam virtualiter operari : cæterum in
præsenti non apparet quomodo intentio præterita finis virtualiter perseveret in volun­
tate, aut quam virtuiem ibi relinquat,-per
quam actus ordinetur virtualiter ad finem
illius intentionis : maxime quando talis
intentio multo tempore præcedit actum ut
sæpe contingit.—Sed coniraquia modo nonp^
discutimus an, vel quomodo intentio præterita finis virtualiter perseveret : sed an,
supposito quod detur, sufficiat permanentia
ejus vidualis, et quod actus virtualiter ab
ea procedat, ordineturque virtualiter ad fi­
nem, ut inde moralitatem recipiat. Deinde,
nequaquam est difficile, ut transacta for­
maliter intentione finis, virtus ejus perma­
neat ratione alicujus effectus producti in
voluntate, aut in aliis potentiis vel habiti­
bus. Si enim ignis qui jam in seipso non
extat manet virtualiter in calore quem in
ligno produxit, ct in quolibet gravi et levi
manet virtualiter suum generans ad plures
effectus : cur intentio Deo placendi non
remanebit virtualiter in voluntate ratione
electionis alicujus medii ordinali ad hunc
finem, cujusmodi esset actus misericordiæ,
diuturna oratio, aut longa peregrinatio,
quam intentio illa et amor Dei cum in se
viveret, imperavit ? Sed hoc inferius magis
explicabitur.
32. Secundo probatur assertio alia ra­
tione

K

DISP. V, DUB. IV.

■!\-..lione desumpta ex D. Tho. 3 Cont. Gont.
f cap. cil, el Opus. 17, cap. 12, nec non 2,2,
q. 88, art. 0, nam cum aliquis vovit pore-·
gn nationem, et earn exequatur, habet tola
illa peregrinatio aliquam bonitatem mora­
lem ex virtute et line religionis, et ex in­
tentione voti, quam non haberet secundum
se, etiamsi veli et finis ejus non semper in
itinere formaliter recordetur : ergo ad moralilatem ex fine non est semper necessaria
formalis intentio et relatio actus in illam.
Consequentia exeo liquet, quia cum volun­
tas sit potentia cæca, et manuducatur ab
intellectu, non potest ejus intentio formali­
ter durare, nisi duret memoria et cognitio
finis intenti : antecedens vero probatur :
quoniam tota illa peregrinatio, etiam cum
peregrinus non recordatur formaliter voti,
est actus virtutis religionis, et habet quandam firmitatem et stabilitatem, quam non
haberet si non præcessisset votum. Quod
optime explicuit D. Th. loco cit. ex 3 Cont.
I·'··· Gent, ubi sic ait : « Voluntas præcedens ac« tum manet virtute in tota consecutione
- actus, et ipsum laudabilem reddit, etiam
< quando de proposito voluntatis, propter
quod actum incepit, in exeeutione operis
< non cogitabat. Non enim oportet, ut qui
• propter Deum aliquod iter arripuit, in
» qualibet parte itineris, de Deo cogitet
·■ actu: patet autem, quod ille qui vovit se
< aliquid facturum, intensius voluit quam
< qui simpliciter facere disponit : quia non
solum facere voluit, sed voluit se firmare
■ ut non deficeret a faciendo : ex hac igitur
; intentione redditur exeeutio voti cum in■ tentionequadam laudabili, etiam quando
i voluntas vel non actu (hoc est formaliter)
« fertur in opus, vel fertur remisse. »
iia 33.Confirmatur: si quis intentione orandi
velexercendi aliud opus virtutis pergat in
agrum, nemo dicet exercere actum otiosum
elmalum quoties in itinere obliviscitur boni
Gnis intenti : essetque nimis rigidum obli­
gare homines ut in omnibus actibus ex obI
jecto indifferentibus habeant continuo forI
malem, expressam intentionem finis honesti
ad quem illos ordinarunt : ergo cessante in­
tentione formali, cum sola virluali, recipit
actus bonitatem ex tali fine. Palet conse­
quentia: nam cum praedictus actus non
possit in individuo manere indifferens, nec
habeat bonitatem aliunde quam ex fine, si
cessante formali finis intentione cessaret
■
ejus bonitas, eo ipso redderetur malus quia
otiosus : ergo, etc.
Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

113

31.Tertio probatur,quoniam in aliis mate­ Uilima
ratio
riis ut in adrninistratione Sacramentorum, a parita
­
in votis, in contractibus, etc. sufficit inten­ tote.
Wem
tio virtualis ad consecutionem effectus: D.Thom.
quod est receptum apud omnes, et docet
D. Thom. 3 p. quæst. 64, art. 8 ad 3, de sanrh.
quo videri possunt ibi Cajet, et Cabrera disp.
1, cone. 4. Et potest etiam videri Thomas
Sanch. lib. 1 de Matri, disput. 8, et lib. 4
Summæ cap. 1 : ergo similiter sufficit in­
tentio et relatio virtualis respectu finis ope­
rantis, ut actus ex eo consequatur bonitatem
vel malitiam. Patet consequentia a pari­
tate rationis, quæ maxima est in utroque
casu.
§ in.

Quid de relat ione interpretati ea dicen­
dum sit ?

35. Antequam sententias in oppositum pro­
ponamus, examinandum occurrit, an rela­
tio, quæ dici solet interpretativa, sufficiat ad
bonitatem, vel malitiam actus? Ad quam
difficultatem aliqui, quos suppresso nomine
refert Gregor. Mart, conci. 4, absolute res- Greg.
pondent affirmative : ipse vero et Suar. sect. suan
citata absolute id negant. Sed distinctione,
et animadversione opus est. Nam relatio, Prima
seu voluntas interpretativa est duplex : alia*'^^?
per modum actus primi, quæad habitualem^ imerreducilur : ut cum ex habituali alicujus p v®.
dispositione, vel inclinatione cordate judi­
camus, hoc vel illud facturum, si recorda­
retur, aut si talis, vel talis conditio pone­
retur : quamdiu vero non recordatur, vel
conditio non ponitur, non licet interpretari,
quod de facto id velit, aut imputare ei quasi
voluisset. Et de hac voluntate et relatione
interpretativa concedimus cum prædictis
autoribus non sufficere ad bonitatem, vel
malitiam actualem. Tum quia cum sit per
modum actus primi, et reducatur ad habi­
tualem, idem judicium de utraque ferendum
est. Tum etiam, quia nulli imputatur ad
culpam, nec destinatur ad præmium, quod
in tali vel tali occasione constitutus faceret,
si tamen de facto id nulla ratione fecit :
unde nec Sydoniis,et Tyriis accrevit bonitas
ex poenitentia interpretativa, quam, teste
Salvatore egissent, si eis fuisset prædicatum;
nec nocuit isloEnoch malitiainterpretativa,
quæ mutaret ejus intellectum, nisi a Do­
mino raperetur, ut habetur Sap. 4. Et ratio
omnium est, quia habitibus et potentiis,
8

114

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

nec meremur, nec demeremur, sed solis ac­
tibus.
Saewp. 36. Alia est relatio, seu volitio interpreI10· tativa per modum actus secundi, quæ redu­
citur ad virtualem : et propterea aliquando
virtualisdicitur, et cum ea sæpe confundi­
tur. Reperitur autem quoties prudenter
interpretamur aliquem de facto aliquid velle
circa quod non directe habet actum. Qui
enim potest tenetur et non facit, jure inter­
pretamur de facto non velle. Et est vulgare
exemplum, si quis videret proximum in
flumen demergi, et non porrigeret illi ma­
num, cum possit, et ad id teneatur ex charitate, cordate interpretaremur illius mor­
tem voluisse, jureque talis mors imputaretur
ei coram Deo. Differt autem hæc volitio
inlerpretativa ab ea, quæ proprie dicitur
virtualis, quod etsi utraque sit per modum
actus secundi, virtualis affert secum actum
formalem in quo consistit, qui ex aliqua
virtute sibi impressa tendit reipsa, quam­
vis non expresse ad rem, quæ dicitur vir­
tualiler appeti. Interpretative vero, etsi
supponat actum qui sit occasio omittendi
(juxta dicta tract, præced. disp. 4, dub. 1),
talis actus non tendit reipsa. etiam impli­
cite. ad objectum interpretative volitum,
nec talis volitio consistit formaliter in illo
actu, sed actus simul cum obligatione ad
oppositum habent se ut fundamentum volitionis interpretative
De hac igitur voluntate, seu relatione
inlerpretativa dubitare non possumus,quod
sufficiat ad malitiam moralem, ut patet in
exemplo adducto, et in aliis quæ afferemus
tract. 13, disp. 5. Imo et in peccatis com­
missionis sufficit aliquando hæc voluntas :
ut patet in primo peccato Angeli, cujus ma­
litia desumpta est ex volitione solum interpretativa non subjectionis ad Deum finem
supernaluralem, et ex simili appetitu propriæ excellentiæ per modum finis ultimi,
ut in tract, de Angelis disp. 10, dub. 1, fuse
explicuimus. Difficultas tamen esse potest
an eadem voluntas inlerpretativa sufficiat
ad bonitatem. Hujus tamen solutio habetur
ex dictis tract, præced. disp. 1, dub. 2, ubi
ostendimus non dari voluntarium interpretativum in ordine ad bonum : quia cum
hujusmodi voluntarium fundetur in obliga­
tione ad oppositum, et nulla possit esse
obligatio ad malum, nulli debemus inter­
pretari velle bonum, quod formaliler, aut
virtualiler non vult. Videantur quæ ibidem
diximus;

§ IV.

’

DISP. V, DUB. IV.

nein habitualem, qu;c sufficit ad perfectionem
Sacramenti.
Opposita sententia cum sui-s fundamentis,
Confirmatur, nam si quis dormiens vel
amens baptizetur (pii prius habuit volunta­
Contra oa quæ in assertionibus dixinius[lfæ
tum recipiendi Baptismum, recipit offectum
est duplex sententia (si ita appellare licet
hujus Sacramenti, et manet baptizatus, ut
quæ vix habent pro se aliquem authorem)
docet idem Aug. Doct. eadem 3 p. q. 68,
prima asserit sufficere habitualem relatio­
ari. 12; sed in dormiente vel amento nulla
nem ad finem, ut actus sumat ex eo mora­
potest esse actualis intentio etiam virtualis :
litatem. Pro hac citatur Solus lib. 3 de
ergo etc.
Natura et Grat. c. 4, et Cajetanus in hac 2,u/'
Respondetur ad argumentum negando
If.C
2, quæst. 21, art. 3, et q. 114, art. 3. Nullas
antecedens : oppositum enim docent com­
tamen re vera ei opitulatur : ‘nam Sotus
muniter Theologi, præsertim expositores
solum asserit omne opus moraliter bonum
D. Thom. loco citato. Ad probationem bene
hominis existentisingratia esse meritorium
respondet ibi Cajet. Sanctum Doctorem
vitæ æternæ, atque adeo habere bonitatem
communicando in vocabulis usui illius tem­
ex fine charitatis : quod vero ad id sufficiat
?
poris appellasse intentionem habitualem,
relatio præcise habitualis in talem finem,
quam nos virtualem dicimus : quia sicut
non dicit; imo asserit expresse hujusmodi
habitualis durat, actuali transacta, sic tran­
opera proficisci virtualiler a gratia media
sacta formali potest manere virtualis : et ob
charitate, et virtualiler in Deum referri. In
hanc rationem potuit largo modo habitualis
eodem sensu loquitur Cajet, ut ipse se expli­
nuncupari.
cat 1 p. q. 63, art. 6, § ad hoc respondetur.
| Ai 38. Ad confirmationem concedenda est
Videtur autem prædicta sententia probari
' otira. major, si dormiens vel amens voluntatem
ex D. Thom. in 2, dist. 40, q. 1, art. 5, eiD.ftz
quam habuit suscipiendi Baptismum, non
q. 2 de Malo art. 5 ad 7, ubi et alibi sæpe
retractavit.Minorem etiam admitteret Cajet,
docet omnem actum moraliter bonum fac­
quia existimat (art. 7 citatæ q. 68), nullam
tum ab existente in gratia esse vitæ æternæ
I
requiri in eo qui baptizatur intentionem
meritorium : ad quod necessaria est bonitas
recipiendi Sacramentum ; sed tantum quod
ex fine charitatis, ut probabimus in tract,
non ponat obicem, quod dormientem et
de Merito disp. 4, et docet ipse Ang. Doct.
amentem non ponere certum est. Nec ad­
q. 26 de Verit. art. 6 ; atqui plures sunt
missa ista solutione sequitur aliquid contra
actus boni in habente gratiam qui non refe­
nostram sententiam : quia paritas illa in
runtur actu ad prædictum finem, ut expe­
ordine ad moralitatem intelligenda est res­
rientia constat : etc.
pectu administrationis activæ Sacramento­
Huic argumento non potest plene satisfieri Sole
rum, non vero, respectu receptionis passivæ.
usque ad tractatum de Merito, ubi disputa­
Sed quia Cajetani sententiam plures reji­
tione citata ex professo examinabitur diffi­
ciunt, et opposita est communior,quam satis
cultas illa de actibus meritoriis. Pro nunc
convincit ratio D. Thom. in illo art. 7. Res­
vero sufficiat dicére, quod si in habente
pondetur negando minorem : semper enim
gratiam omnes actus boni sunt meritorii,
in adulto baptismum recipiente adesse debet
consequenter dicendum est omnes actus sal­
aliquo modo actualis intentio vel formalis,
tem virtualiler, imperari a charitate, et
vel virtualis, vel saltem inlerpretativa,qua­
referri eodem modo ad ejus finem ; quibus­
lis reperitur in prædicto casu : prudenter
cumque vero hoc imperium et relatio nege­
namque interpretamur velle suscipere bap­
tur.debet etiam negari prædictum meritum.
tismum eum, qui paulo antequam dormiret,
37. Secundo arguitur. In administratione^ypL
vel incideret in amentiam habuit expres­
Sacramentorum sufficit habitualis intentio
sam, et efficacem ejus voluntatem. Nam
ministri ut conferant suum effectum : ergo
talis voluntas licet physice sit præterita,
eadem sufficiet in actibus moralibus ut ha­
moraliter censetur permanere, et reputatur
beant bonitatem vel malitiam ex fine.
præsens : totumque illud tempus amentiae
Consequentiam et paritatem admisimus
et somni, quamvis longum sit, pro nullo
n. 33. Antecedens autem videtur D. Thom. i*#
reputatur, eo quod homo in illo ita se habet
3, p. q. 61, art. 8 ad 3, ubi sic ait : Dicen- AP
in ratione moralis agentis, vel patientis ac
dum quod licet die qui aliud cogitat non habeat
•i non esset. Per quod objectio quæ hic fieri
actualem intentionem, habet tamen intentio­
poterat manet soluta. Utrum autem sufficiat
nem

115

hæc intentio inlerpretativa in conferente
Baptismum, sicut sufficit in recipiente, alia
difficultas est dequa in tract.deSacramentis.
Videatur Cabrera citato art. 7, ubi utram-cabrer*,
que pariem judicat probabilem.
39. Secunda sententia ait requiri forma-Donner,
lem relationem ; et non dari, aut non suffi- 2l^eta'
cere virtualem. Hæc tribuitur Durando inIDfawi·
2, dist. 10, q. 2, sed nostram et communem tiO.
,l0*
tenet dist. 38, q. 4, n. 8. Potest autem pro­
bari, quoniam transacta formali intentione
finis v. g. charitatis, nihil remanet per
quod actus sequens, puta misericordiæ, pos­
sit ordinari ad prædictum finem·: ergo non
est quomodo talis actus habeat ex illo boni­
tatem. Antecedens probatur, nam transacta
formaliter illa intentione, solum manet in
voluntate habitus charitatis : habitus autem
omni actu secluso, tantum refert habitualiter, quæ relatio ut dictum est, ad moralita­
tem non sufficit : ergo etc.
Respondetur negando antecedens : tran-Euenasacta enim prædicta intentione, potest ,urmanere ipse actus misericordiæ qui fuit ab
illa imperatus, in coque virtualiler talis
intentio : et ab hac virtute dicetur actus virtualiter relatus ad ejus finem : quod sufficit
ut ex illo recipiat bonitatem.
Neque obest si objicias, quod juxta hanc Objectio^
solutionem solus ille actus habebit bonita­
tem ex fine, qui formaliter et immediate ab
ejus intentione procedit : qui sane actus ut
plurimum parum durat : semel vero inter­
rupto, nihil remanet a quo sequentes virtualiter imperentur et ordinentur : ergo
quærenda est alia solutio.
Respondetur namque etiam illo actu in- DiIllilUfSet
terrupto posse manere virtualiler prædictam intentionem in aliis actibus successive
ab illo causatis : virtus enim primæ inten­
tionis salvatur in omnibus actibus sequen­
tibus, dummodo illius effectus sint, et ex ea
mediate vel immediate originem trahant.
Et ideo qui ex intentione placendi Deo vult
dare eleemosynam, et ex hac volitione eli­
git laborare, et ut laboret, tendit in agrum
etc. in omnibus hujusmodi actibus salvatur
virtus et bonitas primæ intentionis, etiamsi
non omnes immediate, sed quidam mediis
aliis ab ea imperentur.
40. Sed dices, quid si prima intentio totaliter interrumpatur, ita ut neque-ipsa,neque
aliquis actus ex ea mediate vel immediate
causatus permanent : ut quando intercedit
somnus ubi omnis humavu operatio cessat.
V. g. qui ex intentione qt voto visendi Ii-

■

116

■ fi

• ·

u

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

mina R. Jacobi multis diebus peregrinatur,
nec quotiescumque evigilat repetit primam
intentionem : ubi et in similibus casibus
nihil apparet per quod virtus primæintentionis toti peregrinationi applicetur. Ad hoc
nim. aliqui ex discipulis D. Thom. respondent ex
intentione finis imprimi voluntati quandam
inclinationem magis vel minus durantem
juxta efficaciam et universalitatem finis,per
quam voluntas veluti habitualiter tendit in
illum ; et in hac inclinatione manet virtua­
liter prædicta intentio, usquedum vel per
contrarium actum revocetur, vel finis et
totum opus execution! mandetur.Explicantque hoc, quoniam amor est pondus et incliAopw. natio in rem amatam juxta illud August.
Amor meus pondus meum, eo feror, quocum­
que feror : sicut ergo pondus inclinat rem ad
suum lucum et relinquit in eo fixam, nisi
impediatur, ita amor inclinat voluntatem,
et relinquit fixam in re amata, nisi per op­
positum amorem evellatur, et prima inten­
tio retractetur. Et quia in casu argumenti
non adest talis retractatio, semper virtus
primæ intentionis ratione illius ponderis
influit in opus, usquedum peregrinatio
compleatur. Quam doctrinam alibi ex pro­
fesso examinabimus.
niio Secundo respondet Suarez citata sect. 5,
“τ-virtutem prioris intentionis applicari ad I
actum, qui somno succedit, media appre­
hensione et judicio intellectus : nam in præ- I
dicto casu statim ac homo evigilat appre­
hendit et judicat sibi esse iter agendum :
neque inquirit rationem bonitatis et conve­
nientia, sed ex vi prioris deliberationis
judicat hoc sibi expedire, et inde statim
movetur ad electiones et actiones quæ occur­
runt, diciturque operari virtute prioris in­
tentionis, quia tota efficacia inde oritur :
nam licet intellectus ex se non possit volun­
tatem movere nisi objective et quoad speci­
ficationem ; tamen virtute prioris voluntatis
potest movere efficaciter, et quoad exerci­
tium. Hæc ille.
tt me- 41. Quæ s* QOn placent dicas tertio perelior. grinum in itinere toties repetere saltem in
communi et in confuso primam intentio­
nem, quoties e somno evigilat : quia nisi
habeat ad minus istum vel similem actum
volo prosequi inemptum iter, a\l\. volo pergere
quo antea tendebam , imo nisi expresse
recordetur et deliberet de aliquo termino
sui itineris , saltem intermedio eorum,
quos ante somnum in mente habuit, non
progredietur ultra, nec prosequetur per se

■

DISP. V, DUB. VI.

et humano modo iter eæptum : cum nulla
ei ad eam ex natura rei ordinatur. De qua
tunc sit major ratio quare iter rectum D.
relatione diximus supra tract. 8, disp. 5.
Jacobi, quam aliud quodeumque arripiat.Si
Propterea vero modo i 11 ius non meminimus,
autem habet prædictum actum, ibi reperiquia non poterat proposito hujus dubii
tur in confuso et virtualiter prima intentio
deservire. Tum quia in præsenti loquimur
adimplendi votum : a qua sic repetita pote­
define operantis ex tr inseco et accidentali,
runt sequentes actus imperari et bonificari.
ad quem actus non ex natura rei, sed ex
Quod si contingat prædictam intentionem
libera operantis intentione tendit. Tum
ita extingui, ut neque aliquem sui effectum
etiam, quia ab illo fine communi vel nulla
relinquat, nec modo dicto repetatur, non
provenit actui moralitas, vel non ponit in
apparet qua ratione actus sequentes ab ea
numero cum ea quæ sumitur ab objecto.
imperentur, et ad ejus finem virtualiter
Ite quo dubio sequenti aliquid dicemus.
referantur : ac proinde neque ex eo moralitatem recipient.
Est alius modus proprius solius charita­
DUBIUM VI.
tis, quo prima intentio Deo super omnia
placendi, primusque actus per quem homo
Utrum omnis actus humanus habeat bonita­
se, et omnia sua in ipsum ordinavit, vir­
tem vel malitiam ex fine operantis ?
tualiter perseverat in voluntate, quamdiu
per peccatum mortale non retractatur : t
Visis quæ tam ex parte finis, quam ex
ratione cujus omnes actus subséquentes
parte intentionis agentis prærequiruntur
moraliter boni referuntur virtualiter ad
ut actus sumat ab illo bonitatem aut mali­
finem ultimum supernaturalem, etiamsi
tiam, solum superest examinare quibus ac­
homo de illo non cogitet. Qualiter vero id
tibus, vel an omnibus id possit convenire,
fieri possit in tractatibus de Merito, et de
aut de facto conveniat : in utroque enim
Charitate Deo dante explicabimus.
sensu dubium discutiemus.
42. Secundo probatur eadem sententia
quia moralitas formalis nihil aliudestqnam
habitudo actus ad objectum, vel finem ex
quo desumitur, juxta dicta disp. 1, dub. 4
et 5; ergo repugnat actum habere formalem
Duabus assertionibus difficultas expeditur.
moralitatem ex fine, et non referri ad illum
habitudine formali.
... 43. Dicendum est primo omnem actum
Respondetur concedendo totum argumen-1
κή’humanum posse habere bonitatem vel ma­
tum : ex quo nihil contra nos :quiapræsens
litiam ex fine operantis. Hæc conclusio su­
dubium non procedit de illa habitudine
mitur ex D. Thom. in præsenti et infra art.
modali in qua consistit moralitas, sed de
6 et 7, eamque expositores supponere vi­
alia priori physica, quæ est moralitatis fun­
dentur. Probatur facile, quia nullus est
damentum : per quam finis prius natura
actus humanus sive malus, sive bonus ex
quam moralitatem communicet, denomi­
objecto, qui pro libi to operantis non possit
natur uo/ftittaliquando/brrna/iter, aliquando
ad ulteriorem finem extrinsecum ordinari :
virtualiter, quandoque directe, quandoque
ergo qui non possit ab eo recipere bonita­
interpretative, etc. ut disp. cit. n. 4 et 49
tem aut malitiam. Consequentia liquet. Et
tetigimus.
antecedens constat inductive tam in bonis,
Addendum est in fine hujus dubii con-Ai^-l
quam in malis. Omnes enim actus boni
suito nos in eo non meminisse cujusdam1^
possunt referri ad Deum finem ultimum
virtualis relationis tenentis se ex parte ’
supernaturalem, et ideo charitas dicitur
objecti, per quam eo ipso quod actus respi■
forma omnium virtutum : quia omnium
ciat suum objectum, refertur virtualiter
actus ad prædictum finem ordinat. Omnes
ad alium finem, eo quod objectum ipsum ex
etiam mali possunt fieri ob aliquem pravum
natura rei ad illum ordinatur, estque illius
finem distinctum ab objecto, saltem ob
quasi pars : et hac ratione quicumque apcontemptum legis, in quo nulla potest re­
oetit bonum aliquod particulare, appetit in
pugnantia assignari : ergo etc.
illo virtualiter propriam beatitudinem in
■j,. Confirmatur : si aliquis actus non posset
communi, eo quod omne particulare bo­
ordinari ad finem extrinsecum, maxime
num est quasi pars communis beatitudinis
qui habet pro objecto immediato ipsum

ai

117

finem ultimum ut est actus charitatis, vel
amor beatitudinis in communi, quorum
objectum non videtur posse in alium finem
ordinari ; sed etiarn iste actus potest ordi­
nari ad prædictum finem, et recipere ab eo
moralitatem : ergo etc. Probatur minor:
nam actus charitatis potest ordinari ad sa­
tisfaciendum pro peccatis, et potest ordi­
nari ex volo in cultum Dei, habereque
proinde bonitatem pœnitenliæ, et religionis.
Similiter amor beatitudinis in communi,
qua ratione est actus liber, potest ordinari
ad aliquem finem particularem, a quo, non
vero ab objecto habebit primam speciem
moralitatis, nec circa hoc oportet immorari.
44. Dicendum est secundo non omnes2 conclu·
actus morales habere de facto bonitatem, SlOi
vel malitiam ex fine extrinseco. Ita colli­
gitur ex D. Thom. in hoc art. et inferius
art. 7, nec non in 4, dist. 16, q. 3, art. 1.
Idemque videtur sentire Montesi. disp.
23, q. 4, et tenent alii expositores D. Thom. D.Thnnu
quos suppresso nomine refert Greg. Mari.
dub. 2. Probatur ralionedesumpta ex Ang. Man?
Doct. quoniam actus ab illo dumtaxat fine
sumit bonitatem, vel malitiam a quo in suo
esse dependet, et ad quem refertur, saltem
virtualiter : sed non omnes actus morales
ordinantur de facto ad finem extrinsecum,
nec ab eo dependent : ergo etc. Major est
ratio D. Thom. in hoc art. et ex dictis dub.
præced. manet per se nola. Minor vero
probatur, nam sæpe agens non intendit
alium finem præter ipsum finem intrinse­
cum operis : ut dum quis diligit Deum
sistendo in ejus bonitate, vel cum dat elee­
mosynam propter solam honestatem misericordiæ, et sic de aliis.
Confirmatur, quia agens libere apponit Confirm,
finem extrinsecum proprio actui ; alias si
actus necessario ad illum ordinaretur,potius
esset finis operis, quam operantis : ergo
potest illum apponere, vel non apponere :
ac proinde potest actus ex illo habere, vel
non habere moralitatem. Adde : etiam
quando actus habet finem extrinsecum non
semper ab eo sumere bonitatem vel mali­
tiam, ut de eo qui furatur propter eleemo­
synam disp. præced. tetigimus : ergo adhuc
admisso omnem humanum actum ordinari
ad prædictum finem, non est necesse quod
sumat ab illo moralitatem.

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

U.S

§Π.
Satisfit duobus argumentis pro opposita sen­
tentia.

45. Pro opposita sententia potest referri
Greg. Mart. dub. cit. qui ex una parte
negat volitionem finis ultimi posse ab ope­
rante referri in alium finem extrinsecum,
a quo sumat aliquam moralitatem: et ex alia
universaliter affirmat omnem alium actum
humanum habere de facto praedictum finem,
et sumere ab illo bonitatem vel malitiam
distinctam ab ea, quam habet ex objecto.
Primum sic probat, quia repugnat finem
ultimum ordinari ad alium finem, alias
non esset ultimus : ergo etiam repugnat
volitionem, quæ habet illum pro objecto
sumere ab aliquo fine extrinseco moralita­
tem.
Respondetur negando consequentiam :
Balio
pro I tum quia aliud est loqui de objecto quod est
parte
«lîiûiiur. ultimus finis : aliud de amore talis objecti :
etsi ergo objectum non possit ordinari ad
alium finem, eo quod ipsum est finis ulti­
mus ; bene tamen amor, quia nullus amor
potest esse ultimus finis, ut ostensum est
tract. 9, disp. I, dub. -1. Unde actus charitatis licite ordinatur ad visionem beatifi- I
cam lanquam ad finem, et amatur propter j
illam, ut diximus ibidem n. 96 et 97. Tum 1
et præcipue quia ut actus sumat bonitatem
ab aliquo fine non est necesse quod ordine­
tur ad illum tanquam ad finem principa­
lem, et primarium, nam etiam finis se­
cundarius, et minus principalis est circums­
tantia moralis, et potest bonitatem conferre.
Hoc autem modo non inconvenit actum
charitatis, aut alium quantumcumque per­
fectum, et ultimum, ordinari ad finem mi­
nus perfectum, qui licet in exeeutione sit
ultimus, non ideo est primus in intentione,
eoquodeuin sit secundarius neque movet
præcise secundum se, nec terminat per se
primo intentionem agentis : sed ut conjun­
gitur fini operis tanquam principaliori, et
in intentione primario, ad quem quasi retrotrahitur, et reducitur. Per quod objectio,
. quæ hic fieri posset manet soluta.
46. Pro secunda parte arguit in hunc
Argu­
mentum modum. Omnis actus moralis, excepta vopro 2
rirte. litione ultimi finis, habet praeter objectum,
alium finem ultimum ad quem tendit :
ergo recipit ab eo bonitatem, vel malitiam
distinctam ab ea, quam tribuit objectum.
Consequentia ex se videtur perspicua, quia
Crrg
M>ri

si finis dat bonitatem vel malitiam, maxime
id habebit finis ultimus, qui inter omnes
est potissimus. Antecedens vero probatur :
tum ex D. Thom. supra q. 1, art. 0. Turni»
etiam, quia objectum, vel finis proximus
non movet voluntatem nisi in ordine ad
finem ultimum : sicut secunda principia
non influunt in conclusionem sine respectu
ad prima : et ita dixit Arist. 2 Physic.
textu 89, quod fines in operabilibus habent
se sicut principia in speculabilibus. Tum
præterea, nam primum in unoquoque ge­
nere est causa cælérorum illius generis:
finis autem ultimus est primus in ordine
finium, et moventium : ergo erit causa ut
moveant cæteri fines : et ita nullus eorum
movebit nisi cum subordinatione ad ulti­
mum. Tum denique, quia ordo finium est
sicut ordo agentium propter finem, unde
sicut agens secundum non agit nisi agente
!
primo, sic finis proximus non movet, nisi
moveat ultimus.
Tro solutione hujus argumenti recolendahpi­
sunt quæ diximus supra tract. 8, disp. 4,
nempe finem ultimum posse sumi duplici-»;·
ter : vel in communi, ut dicit præcise bo­
num satiativum appetitus, abstrahendo a
quacumque determinatione hujus boni : vel
in particulari, prout dicit prædictum bo­
num ad certum subjectum determinatum,
vel per ordinem ad illud modificatum : quo
pacto ultimus finis cujuslibet existentis in
gratia est Deus, ut summe bonus in se, el
ultimus finis, peccatoris pro formali bonum
proprium, seu perfectivum propriæ naturæ;
pro materiali vero includit omne id, in quo
reperiri potest ratio boni sic perfectivi.
Secundo, ex dictis ibi nota, quod finis
ultimus sumptus in communi non dicit de­
terminate bonum honestum, vel inhones­
tum : sed abstrahit : nec est secundum il­
lam rationem finis moralis : sed pertinet
dumtaxat ad ordinem physicum, et suppo­
nitur ad omnes fines morales, sive bonos,
sive malos : ob idque quidquid voluntas
appetit, sive bonum, sive malum, appetitur
in ordine ad prædictum finem, ut quædam
ejus pars. Nam sicut ex parte voluntatis
prius est ratio potentiæ physicæ. quam mo­
ralis, et hæc in illa fundatur : sic ex parte
boni a quo movetur, el perficitur, prius est
ratio perfectivi physici, quam moralis, hæcque in illa-fundari debet ; cumque prima
i ratio a qua voluntas movetur sit ratio finis
ultimi in communi, in cujus virtute caetera
omnia movent, inde est. ut talis ratio non
sil

ARTICULUS V.
sit morulis, sed physica, et fundamentum
cujuscumque rationis moralis. Idernque di­
cendum est de fine ultimo particulari pec­
catoris: nam etiam bonum perfeclivum propriænaturæ, in quo consistit, abstrahit ab
honesto, et antecedit ordinem moralem, ut
dictum est disp. cit. num. 72. Finis vero
particularis omnino ultimus existenlium
in gratia determinate est bonus moraiiter,
quia est Deus ut summe bonus in se.
Tertio nota ex dub. 4 ejusdem disputa­
tionis, et disp. 5 sequenti, quod etsi uni­
versaliter omnes actus ordinentur formaliter, vel virtualiter ad finem ultimum in
communi, et in peccatoribus etiam ad fi­
nem eorum in particulari -, tamen in ha­
bentibus gratiam plures referuntur ad fi­
nem particularem habituali tcr dumtaxat,ut
sunt omnia venialia peccata, quibus obsui
malitiam quælibel relatio actualis in Deum
repugnat.
47. Ex his manet solutum totum illud
^argumentum. Concedimus namque omnes
actus referri formaliter, vel virtualiter ad
finem ultimum in communi, et in peccato­
ribus etiam ad finem particularem forma­
lem : quod et nihil amplius omnes proba­
tiones convincunt : negamus tamen, quod
ex his finibus secundum se habeant boni­
tatem vel malitiam,quia nec ipsi sunt boni,
aut mali in ordine morali. De justis vero,
quorum ultimus finis particularis est mora­
lis et bonus, negandum est referri in illum
formaliter, aut virtualiter omnes eorum
actus : quia saltem peccata venialia solum
referuntur habitualiter : quæ relatio ut
constat, ad bonitatem vel malitiam non
sufficit. An vero tales actus habeant alium
finem particalarem aliquo modo ultimum
in quem actualiler tendant, dictum est ci­
tato dub. 4. De hoc tamen particulari fine
quoad tribuendum actibus bonitatem vel
malitiam eodem modo philosophandum est
aede fine ultimo in communi, et de fine
particulari formali peccatoris.
ARTICULUS V.
Virum aliqua aedo humana sit bona, vel mala in sua
specie î

Ad quintam sic proceditur. Videtur quod actus morales
non differant specie secundum bonum et malum. Bonum
enim ct malum in actibus invenitur conformiter rebus, ut
Cictumest. Sed in rebus bonum et malum non diversificant
speciem : idem enim specie est homo bonus et malus. Ergo
oeqoe etiam bonum, et malum in actibus di versificant sperieni.
2. Pneterea. Malum cum sit privatio ; est quoddam non
tos : sed non ens non potest esse differentia, secundum Phi­

119

los. in 8 Metap. Cum ergo differentia constituat speciem
videtur quod aliquis aetns ex hoc qnod est malus, non cons­
tituatur in aliqua specie. El Ita bonum et malum non diver*
liflcant speciem humanorum acinam.
3. Præterca. Diversorum actuum secundum speciem di­
versi sunt effectus ; sed idem specie effectus potest consequi
ex adu bono et mato : sicut homo generatur ex adulterio, et
ex matrimoniali concubitu. Ergo actus bonus et malus non
differunt specie.
Prælerea. Bonum et rnalum dicitur in actibns qmndoqne
secundum circumstantiam, ut dictum est : sed circumstantia,
cum sil accidens, non dat SpeciOrn actui. Ergo actus humani
non differam specte propter bonitatem et malitiam.
Sed contra. Secundum Philosophum in 2 Ethic. Similes
habitus, similes actus reddunt, sed habitus bonus et rnalus
differunt specie, ut liberalius el prodigalitas Ergo et actus
bonus et main- differunt specie.
Respondeo dicendum, quod omnis artas speciem habet
ex suo objecte, sicut supra dictum esi. Unde oportet quod
aliqua differentia objecti facial diversitatem speciei in acti­
bus. Est autem considerandum, quod aliqua differentia
objecti facit differentiam speciei in acf bus secundum qnod
referuntur ad unum principium activa : quod non facit
differentiam in actibus secundum quoi referuntur ad illud
principium activum : quia nihil quod est per accidens, cons­
tituit speciem, sed solum quod est per se. Potest autem ali­
qua differentia objecti esse persein comparatione ad unum
principium, et per accidens in comparatione ad aliud, sint:
cognoscere colorem et sonum per se differunt per compara­
tionem ad sensum ; non autem per comparationem ad intel­
lectum. In actibus autem bonum et malum dicitur fier com­
parationem ad rationem : quia ut Dionys. dicit 4 cap. de
Divi. nom. Bonum hominis est secundum rationem esse,
malum autem, quod est prater rationem : unicuique enim
rei est bonum quod convenit ei secundum suam formam ,· et
malum quod est el prater ordinem suæ formæ. Palet ergo
quod differentia boni ct mali circa objectum considerata
comparatur per se ad rationem, scilicet secundum quod
objectum est ei conveniens, vel non conveniens. Dicuntur
autem aliqui actus humani, vel morales secundum quod
sunt a ratione ; unde manifestum est quod bonum et malum
diversificant speciem; differentia enim perse diversificant
speciem.
Ad primum ergo dicendum, quod etiam in rebus natura­
libus bonum et malum, quod esi secundum naturam, ct con­
tra naturam, diversificant speciem natura : corpus enim
mortuum et corpus vivum non sunt ejusdem speciei : et
similiter bonum in quantum est secnnduiu rationem, ei
malum in quantum est præler rationem diversificant spe­
ciem inoris.
Ad secundum dicendum, quod malum importat privatio­
nem non absolutam, sed conscu&eûtcm talem potentiam :
dicitur enim malus actus secundum suam speciem, non ex
eo quod nullum habeat objectum, sed quia habet objectum
non conveniens rationi : sicut tollere aliena. Unde in quan­
tum objectum est aliquid positive, potest constituere spe­
ciem mali actus.
Ad tertium dicendum, qudd actus conjugalis, ct adulte­
rium, secundum quod conq»araniur ad rationem, differunt
specie, ct liabent effectus specie differentes : quia unum
eorum meretjir laudem et pramium ; aliud vituperium et
pœnam. Sed secundum quod comparantur ad potentiam gcncraiivam, non differunt specie, ct sic habent unum effectum
secundum speciem.
Ad quartum dicendum, quod circumstantia quandoque
sumitur ut differentia essentialis objecti,secundum quod ad
rationem comparatur : cl lunc potest dare speciem actui
morali. El hocoponet esse quandocumque circumstantia
transmutat actum de bonitate in malitiam : non enim cir­
cumstantia faceret actum malum, nisi per hoc quod rationi
repugnat.

Prima conclusio : Bonum et malum iu
ordine ad rationem sunt differentiæ per se, et
diversificant speciem in actibus moralibus.
Secunda conclusio in solutione ad secun­
dum :

120

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Malum importat privationem. non absolu­
tam, sed consequentem talem potentiam ; unde
in quantum objectum est aliquid positivum
potest constituere speciem mali actus.
Tertia conclusio ad quartum :
Quandocircumstanlia transmutat actum de
bonitate in malitiam, sumitur ut differentia
essentialis objecti, secundum quod ad ratio­
nem comparatur : et tunc potest dare speciem
actui morali.
ΛΝΧΟΤ ITIONES PRO HOC ARTICULO.

Sensus tituli praesentis articuli, ut habe­
tur ex littera, est, utrum bonum et malum,
respectu actuum humanorum, sint differen­
tiae per se, et essentiales, constituantque
praedictos actus in suis speciebus. Et huic
respondet prima conclusio affirmativa :
quæ intelligenda est de illis ut sunt redu­
plicative in genere moris, sic enim essen­
tialiter dividuntur differentiis boni.et mali:
et est divisio generis in species, juxta dicta
disp. 2, dub. 2. Si autem actus humanus
sumatur secundum suam naturam physi
cam, divisio est subjecti in accidentia : sicut
cum corpus dividitur in album, et nignim :
quia ordo moralis supponit entitatem phy­
sicam integre constitutam, et comparatur
ad illam sicut accidens ad substantiam, ut
ostensum est disp. 1, dub. 2. Secunda con­
clusio tangit gravem illam difficultatem de
constitutivo malitiae commissionis, quam
tract. 13. disp. 6, examinabimus.
Circa tertiam conclusionem observa qua­
liter circumstantia transmutans actum de
bono in malum accipitur secundum D. Th.
ut conditio, et differentia essentialis objecti,
constituens illud objective in genere moris:
et ita in hoc genere non manet in ratione
circumstantiae, sed intrat lineam objecti, et
dat actui moralitatem primam, et essentia­
lem. Cum hoc tamen stat quod actus, cujus
primarium objectum physicum est secun­
dum se bonum, quando ratione alicujus
circumstanti® redditur malus, aut si objec­
tum sit indifferens, fit primo bonus vel
malus, non est dicendus absolute bonus vel
ma lus ex objecto, aut ex genere, etiamsi præ­
dicta circumstantia, in ordine morali, ad
lineam objecti transeat : quia locutio illa
denotat actum habere primam bonitatem,
vel malitiam ex eo, quod est primum objec­
tum physicum, ut disp. 3, num. 7, obser­
vavimus, sed absolute dicitur bonus vel
malus ex circumstant ia ;ex objecto vero non,

nisi cum addito, scilicet ex objecto ingenen
moris. Sic enim datur intelligi circumstan­
tiam illam, quæ dat primam speciem, non
esse absolute objectum physicum prima­
rium, sed defectu ejus, quod in tali casu
non habet secundum se conditiones objecti
moralis, transire quasi per accidens, in
rationem objecti prout in genere moris.
AKTICVLÜS vi.

Ulrum actus habeat speciem boni. rr/ mali ex fine !
Ail sextum sic proceditur. Videtur quod bonmn.ct malnu
quod est ex Hue, non diversifiant speciem in aclihus: xuh
enim habent speciem ex objecto : sed finis est prater raiionem objecti : ergo bouuui et malum quod est ex tine. toa
(liser<iilrjnt speciem artus.
2. Præterca. Id quod est per accidens, non constituit ψ·
ciciii. ut dictum est : sed accidit alicui actui quodotdittlar
ad aliquem finem, sicut quod aliquis det eleemosyna*
prqdcr iuaucm gloriam. Ergo secundum bonum, et tnahft.
quod esi ex fi.æ. non divcrsificalur actus secundum so­
ciem.
3. Pradcrca. Diversi actus secundum speciem ad OMJh
fluem ordinari possunt; sicut ad finem inanis gloriæordi­
nari possunt actus diversarum virtutum, ct diversorum vi­
tiorum. Non ergo bonum et malum, quod accipitur sccuidum finem, diversifies! speciem actus.
Sed contra est. quod supra ostensum est. quoti acias tel·
mani habent speciem a fine. Ergo bonum ct malum, qood
accipitur secundum finem diversilicat speciem actuum.
Respondeo dicendum, quod aliqui actus dicantur huir.ani.
in quantum snnt voluntarii, sicut supra dictum est. Inacta
autem voluntario invenitur duplex actus, scilicet actus inte­
rior voluntatis, et actus exterior .· et uterque horum ncluua
habet suum objectum. Finis autem proprie est objcctUE
interioris actus voluntarii : id autem circa quod est actio
exterior, est objectum ejus. Sicut igitur actus exterior acci­
pit speciem ab objecto circa quod est, ita actus interior
voluntatis accipit speciem a fine sicut a proprio nbjeclo: id
autem quod est ex parte voluntatis, se habet nt formale ad
id quod est ex parte exterioris actus : quia voluntas utitur
membris ad agendum sicut instrumentis, neque actus exte­
riores habent rationem moralitatis, nisi in quantum sunt
voluntarii. Et ideo actus humani species formaliter consi­
deratur secundum finem; materialiter autem secundna
objectum exterioris actus. Unde Philos, dicit in 5 Ethic.
Quod ille qui furatur nt committat adulterium, est per se
loquendo, magis adulter quam fur.
Ad primum ergo dicendum, quod finis habet rationem
objecti, ut dictum esi.
Ad secundum dicendum, quod ordinari ad talem finem,
etsi accidat exteriori acini, non tamen accidit artui interiori
voluntatis, qui comparatur ad exteriorem sirut formale ad
materiale.
Ad tertium dicendam, quod quando inulti aclns specie
differentes ordinantur ad unum finem, est quidem diversitas
speciei ex parte exteriorum actuuin, sed unitas speciei ex
parte actus interioris.

Prima conclusio : Actus exterior accipit
speciem ab objecto circa quod est.

Secundo conclusio : Actus interior volun­
tatis accipit speciem a fine, sicut a proprio
i objecto.
Tertia conclusio : Actus humani species
I formaliter consideratur secundum finem ;n.aI terialiler autem secundum objectum exteriori*
i actus.
DISP-

!

DISP. VI, DUB. I.

DISPUTATIO VI.
De comparatione diversarum specierum mo­
ralitatis ad eundem actum.
Præsens disputatio instituitur pro his,
quæ supersunt examinanda circa specifica­
tionem moralium actuum. In ordine ad
quam, suppositis illis, quæ disp. 1, dub. 5
et disp. 3 per totam diximus, solum restat
agendum de comparatione diversarum specierum moralitatis respectu ejusdem actus:
ut constet, quo pacto sint, aut non sint in
eocompossibiles, et quem ordinem obser­
vent.

DUBIUM I.
Utrum idem actita humanus possit simul ha­
bere bonitatem, et malitiam formalem ?

1. Nomineejusdem actus non intelligimus
eum, qui sit unus specie vel numero in ge­
nere moris : nam cum bonitas et malitia sint
in hoc genere differentiae essentiales, aper­
tam involvit repugnantiam actum per
uiramque constitutum esse unum in prae­
dicto genere numerice, vel specifice : sicut
repugnat corpus ex una parte album, et ex
alia nigrum esse unum numero, vel specie
D.To.in genere colorati. Quosensu inquit D. Tho­
mas infra quæst. 20, art. 6, tanquam rem
perse notam :Quod si accipiatur unus actus
prout est in genere moris, impossibile est quod
sit bonus, et malus bonitate et malitia morali.
Sed quia quod est unum in aliquo genere,
non repugnat esse multiplex in alio, inqui­
rimus : an actus qui in esse physico est
unus numero, possit esse ita multiplex in
esse moris, ut simul sit bonus et malus ex
diversis principiis : puta bonus ex objecto,
et malus ex fine vel alia circumstantia : non
quod utraque denominatio simpliciter ei
conveniat: quia neque adversarii id volunt :
sed denominatio mali simpliciter, et boni
secundum quid : ita tamen ut vera bonitas
formalis, cum vera et formali malitia in eo
concurrat.

Titali
eiflitâ’
tio.

§ Ifera sententia, et prima ratio pro asser­
tione.

Dicendum est eundem numero actum non
posse simul habere bonitatem et malitiam

121

etiam ex diversis principiis. Assertionem
hanc tuentur cum D. Thoma pluresejus dis-D.Tbom.
cipuli. Medina infra quæst. 20, art. 6 et in^·”;
hac quæst. art. 10, Curiel in hoc 6, art. Gw
dub. 1, Grog. Mart. dub. 4, ct citato art. 6 Mont.’
ex q.20, conci. 1, Montesi. disput. 23,
N. Cornejo, disp. 5, dub. 2. Et idem tenent Swt
Dur. in 2, dist. 40, quæst. 3, Scotus ibidem °Gre<.
quæst. 1, Gabriel, art. 2, conclus. 2, Greg.
dist. 42 et 43, quæst. unica, Vasquez in præ- Salas’
senti disput. 68, cap. 1 etdisput. 70, cap. 2,
Valent, disput. 2, q. 15, punct. 6, Suar.
disput. 8, sect. 1, pluresque alios refert et
sequitur Salas disput. 3, sect. 11. Probari
autem potest primo ex illo Pauli 2 ad Co­ 1 ad
rinth. 6: Quæ participatio justitiæ cum ini­ Cor. 6
quitate ? aut quæ societas luci ad tenebras ?
ŒtoUbi, ut notat Œcumenius, ex incompossi- n'.eniuî.
bilitate ipsarum rerum, videlicet justitiæ
cum iniquitate, et lucis cum tenebris, os­
tendit Λ post. nullam debere essesocietatem, Prohaiio
aut communicationem fidelis cum infideli :
si autem in eodem numero actu conjunge­
retur bonitas, et malitia, in ec esset parti­
cipatio bonitatis cum injustitia, et justitiæ
cum iniquitate, lux associaretur tenebris,
etc., ac proinde convenirent jam extrema
illa, quæ Apostolus incompossibilia judica­
vit. Idem docet Dionys. cap. 4 de Divino no-D.Dion,
mine,ubi ait bonum non contingere nisi ex
una tota, et integra causa ; malum vero ex
multis, et particularibus defectibus : atque
adeo si actus ex aliqua parte fuerit defectuosus, nullam habebit moralem bonitatem,
utpote carens ea integritate, quam prædicta
bonitas necessario requirit. Philosophus
etiam 2 Ethic, apud D. Thomam sectione 7,
loquens de bono et malo in genere moris, Aristot.
sic ait : Peccare quidem multis modis con­
tingit, at recte agere unice : quapropter et al­
terum facile, et alterum difficile est : facile
'quidem non attingere signum, difficile autem
illud attingere.
Neque obest si dicas hæc testimonia in­
telligi de bono simpliciter, non autem inconvenit quod aliquid sit ex una parte sim­
pliciter malum ; et ex alia habeat bonitatem,
a qua denominetur bonum secundum quid.
2. Nam coni ra est, quod, ut observat D.
Thomas super verba Philosophi, bonum in
moralibus uno solo modo dicitur, nempe
simpliciter, neque est distinctio inter esse
vere bonum in individuo, et esse tale sim­
pliciter. Quod satis explicuit Arisl. exemplo
illo de attingentia signi.
Nam sicut est impossibile sagittarium

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

* V ·!'
> fi Ί

14

iHjju· scopum, vel punctum sibi præfixum atlin,rutur £θΓύ) et ab illo deviare: ita repugnat actum
humanum attingere ex una parte regulam
rationis, quæ est veluti signum et mensura
cujuscumque bonitatis moralis ; et ex alia
simpliciter deficere in prædicta attingentia.
Unde D. Thomas explicans verba illa, et
exemplum, lect. citata sic ait : « Rectitudo
i operationis uno solo modo contingit, pec« catum autem in actione contingit infinitis
; modis : et inde est quod peccare est facile,
·< quia multipliciter hoc contingit, sed recte
• agere est difficile, quia non contingit nisi
< uno modo, et ponitur exemplum, quia
< facile est recedere a contactu signi, id est
. puncti, sive in centrocirculi, sive in qua·· cumque alia superficie determinate si- gnati : sed tangere signum est difficile,
’
' quia contingit uno modo. Manifestum est
« autem quod superabundantia, et defectus
< ad malitiam; medietas autem ad virtutem
» pertinent, quia boni sunt aliqui simpli/ citer, id est uno modo, sed mali sunt
« multifarie, id est multipliciter »
toi
Eandem assertionem tueturAng.D.Thom.
s.D. in præsenti art. 5 ad 4, ubi ait, quod cum
aliqua circumstantia actum, qui ex objecto
esset bonus, reddit malum, talis circums­
tantia sumitur , ut differentia essentialis
objecti, et specificat actum illum, ac proinde
dat ei primam moralitatis speciem : si au­
tem prædictus actus haberet simul bonita­
tem ex objecto, abeo primariospecificaretur, nec circumstantia daret speciem essen­
tialem, sed accidentalem. Item q. 19 seq.
art. 2 ad 2 loquens de bonitate essentiali,
quæsumitur ab objecto ait, quod velle facere
bonum quando fieri non debet, vel cum alia
mala circumstantia, non est velle bonum,
et ideo ex tali objecto actus non sumit bo­
nitatem essentialem, ac proinde neque ali­
quam aliam. Idem docet art. 7, ubi tradit
rationem fundamentalem, quam secundo
loco proponemus. Et in 2, dist. 38, q. 1,
art. 4, cum objecisset, velle dare eleemosy­
nam propter inanemgloriam, quod videtur
bonum, et malum, non posse esse unum ac­
tum quia contraria non sunt simul : res­
pondet : Ad quartum dicendum, quod cum
aliquis vult dare eleemosynam propter inanem
gloriam, hic est unus actus voluntatis, et hic
actus totus malus est, licet non ab omni eo,
quod ineo est, malitiam habeat. Si igitur
prædictus actus totus est malus, licet non
omnia, quæ ad eum concurrunt, sed solus
finis malus sit : ergo ex nullo capite habet

formalem bonitatem : alias ex illo esset
bonus, et non totus malus, maneretque ar­
gumentum cui D. Thomas occurrit, insolu­
tum. Eodem modo loquitur de Verit. q. 22,
art. 14 ad 1 et alibi sæpe.
3. Probatur deinde ratione ex prædictish'Jcr
testimoniis desumpta. Ut aliquis actus sitn!iei
bonus bonitate morali, debet esse consonus,
et conformis rationi, quæ est proxima re­
gula moralitatis : sed actus aliqua parte
j
malus non potest ullo modo esse consonus
prædiclæ rationi : ergo neque habere mo:
ralem aliquam bonitatem : igitur repugnat
quod in eodem actu bonitas, et malitia si­
mul reperiantur. Utraque consequentia lii
quet. Major habetur ex dictis disp. I et 2.
|
Minor vero probatur. Tum quia ex quaj
cumque parte actus sit malus, dissonat, et
I
est contrarius regulis rationis : ergo eo ipso
non potest esse illi conformis. Deinde, om­
nis recta ratio prohibet exerceri hic, et
■
nunc actum ex aliqua parte malum : non
autem prohibet quod est sibi consonum :
ergo talis actus ut exercendus hic,et nunc
nullam habet cum recta ratione conformitatem. Tandem eundum actum conformari,
et esse dissonum regulæ rationis, opponun­
tur inter se, et unum includit negationem
alterius : sicut quod eadem quantitas sit
æqnalis, et inæqualis respectu ulnæ : ergo
sicut hoc posterius repugnat, et quilibet ex­
cessus, vel defectus in prædicta quantitate
ex toto aequalitatem destruit, ita repugnat
illud prius : atque adeo quicumque defectus
et dissonantia actus ad rationem destruit ex
toto prædictam convenientiam.
Confirmaturetexplicatur : nam licet dareCiain
eleemosynam sit secundum se bonum ob­
jective, et consonum rationi ; hoc tamen
conjunctum, nempe dare eleemosynam ob
inanem gloriam, vel ex furto, nullam habet
proximam conformitatem objectivant cum
ratione, neque aliqua recta ratio illud ap­
probat ; sed omnis reprobat ; sicut quod ac­
tus quicumque fiat absque circumstantiis
debitis, aut quod fiat propter finem pravum:
ergo quamvis volitio dandi eleemosynam
posset esse bona, connotando quod debito
modo fieret ; volitio tamen hujus conjuncti,
nempe dandi eleemosynam ex furto, vel
propter vanam gloriam, nullam potest ha­
bere cum ratione reda conformitatem for­
malem.

§ Π.

DISP. VI, DUH. 1.

Adversariorum solutio, et impugnatio ejus ex
Angelico Doctore.
JWun. 4. Occurrunt adversarii negando minootrafS' rem nostri argumenti : quia (inquiunt) ac­
tus, qui versatur circa objectum bonum
propter malum Unem, vel cum alia circums­
tantia prava, ex parte objecti conformis est
reclæ rationi, quamvis ex parte circums­
tantiarum ei adversetur : et ita simul habet
conformitatem, et disconvenientiam, illam
ex objecto, et hanc ex circumstantiis. Ad
secundam probationem dicunt, rationem
regulare praedictum actum diversis prin­
cipiis ; et quia potest esse defectus a regula
in uno principio, et conformitas in aliis,
ideo recta ratio solum prohibet illum ex ea
parle, qua sibi contrariatur, nempeex parte
circumstantiarum, non autem ex parte ob­
jecti unde est sibi conformis. Ad ultimam
respondent bonitatem moralem, et confor­
mitatem cum ratione non consistere in in­
divisibili, sed esse unam aggregationem ex
pluribus bonitatibus objecti, finis, loci, etc.
Et ita ex eo quod actus privetu r ea bonitate,
quam habetex circumstantiis, non sequitur
carere illa, quæ est ex objecto. Et licet esse
dissonum, et consonum regulæ rationis, per
ordinemad eumdem terminum opponantur,
non tamen respectu diversorum : sicut in
bonitate naturali non opponuntur, quod
eadem substantia ratione unius formæ sit
perfecta, saltem secundum quid, et defectu
alterius sit imperfecta simpliciter. Unde
exemplum de æqualitate respectu ulnæ non
videtur ad rem, quia æqualitas consistit in
Lao. indivisibili. Ita Lorca in præsenti disp. 28.
Ex quo ad confirmationem dici posset
conjunctum illud dare eleemosynam propter
inanem gloriam non esse totaliter malum
objective, sed tantum quoad finem ; quoad
objectum vero semper retinere conformi­
tatem cum ratione, et boni talem objecti vam,
quam habet eleemosyna secundum se : et
ideo actus qui circa totum illud versatur,
simul habet malitiam inanis gloriæ exfine,
et bonitatem misericordiæ ex objecto.
üud· 5. Verum tota ista solutio facile corruit,
si vis nostræ rationis expendatur. Pro quo
recolendum est quod diximus disp. 1, n. 69,
videlicet proximam regulam moralitatis, a
qua tota bonitas moralis dependet, non esse
quemcumque actum rationis, etiam practicæ, sed judicium practicum de conve­

123

nientia hic et nunc actus eliciendi, seu
imperium, qui sunt proprii actus prudentiæ :
unde non alitor in quocumque actu humano
poterit esse bonitas moralis, nisi quatenus
huic judicio conformatur, et ab eo impe­
ratur : in quo non immoramur, quia res
est perspicua ex dictis n. citato. Exeo autem
infertur, quod si actus aliqua parte vitiatus
non possit imperari a prudentia, et per ejus
judicium regulari, nec etiam habere poterit
ex aliquo capite bonitatem moralem.
Secundo animadvertendum est judicium Aiiaaniprudentiæ plura requirere, quorum quo-ιη3-<·^Γ'
libet deficiente, amittit rationem pruden­
tiæ, et regulæ, et fit actus vitiosus vel imprudenliæ, vel prudentiæ carnis, vel
temeritatis, aut alterius vitii ex his, quæ
cum vera prudentia habent oppositionem.
Ob idque tot assignantur partes prudentiæ,
non tantum potentiates, quæ ad eam ut præambulæ ordinantur, sicut Eubulia, Synesis,
etc.sedetiam integrates,quæ actum ejusconcomitantur, et quasi integrant : ut provi­
dentia, circumspectio, cautio, et aliæ de
quibus tract, seq. in arbore virt. § 6. Po­
tissime autem requiruntur tria. Primo
rectitudo voluntatis, quæ est bona intentio
finis, ad quem actus humanus per pruden­
tiam dirigitur. Tum quia (verba sunt Dom. D.Thoin.
2, 2, quæst. 47, art. 13 ad 2), principia
sunt fines operabilium, de quibus aliquis ha­
bet rectam æstimationem per actus virtutum
moralium, quæ faciunt appetitum rectum :
unde prudentia non potest esse sine virtuti­
bus moralibus, ut supra ostensum est. Tum
etiam quia prudentia estprxceptiva rectorum
operum, quod non contingit nisi existente
appetitu recto. Xullus enim pricipit (ait 1
p. quæst. 22, art. 1 ad 3) de agendis prop­
ter finem nisi velit finem : unde pr.vsupponit
Prudentia virtutes morales per quas appeti­
tus se habet ad bonum, ut dicitur in 6 Ethic.
Adde quod sicut vera et scientifica con­
clusio in syllogismo speculativo non sequi­
tur, nisi existentibus principiis veris, ne­
cessariis, etc., ita in syllogismo practico
imperium, quod simul cum actu imperato
se habet ut conclusio, non potest esse rec­
tum, et actus prudentiæ, nisi finis, qui in
hoc ordine rationem principii sortitur, sit
bonus et honestus.
Deinde requiruntur bonum consilium, et
judicium verum de mediis eligendis : quæ
est altera præmissa syllogismi practici,
unde D. Thom. 2, 2, quæst. 49, art. 6 ad 3D.Tbom.
sic ait : In recta ordinatione ad finem, quæ

124

·»

3

K

p p

|li'

Ί

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

includitur in ratione prudenti» importatur
rectitudo consilii, judicii, et prreepti, sine
quibus recta ordinatio in finem esse non po­
test, et ideo Euhulia, quæ est bene consiliativa, et synesis ac gnome, quæ sunt recte
judicativae, ponuntur partes potentiates de­
servientes prudentiæ, ut diximus, sine
quibus illa non esset bene præceptiva : de
quo videndus est Ang. Doctor hac 1, 2, q.
57, art. 7 ei 2, 2, q. 51.
D.TtKo. Tandem requiritur ad actum prudentiæ
tanquam simpliciter necessaria circums­
pectio, quæ est attentio, et consideratio cir­
cumstantiarum hic et nunc occurrentium,
et collatio earum cum fine, et cum his quæ
sunt ad finem. Unde D. Thom. cit. q. 49,
art. 7, postquam dixit quod ad prudentiam
præcipue pertinet recte ordinari aliquid in
finem, et quod hoc recte non fit nisi, et
finis bonus sit, et id quod ordinatur in fi­
nem sit etiam bonum et conveniens fini,
Idem, addit : Sed quia prudentia, sicut dictum est,
est circa singularia operabitia, in quibus
multa occurrunt, contingit aliquid secundum
se consideratum esse bonum, et conveniens
fini, quod tamen ea? aliquibus occurrentibus
redditur tel malum, vel non opportunum ad
finem, etc. Et ideo necessaria est circunspectio ad prudentiam, ut scii. homo id quod or­
dinatur in finem comparet etiam cum his,
qux circumstant.
wiu>
θ’
his non difficulter impugnatur
prædicta solutio, et ostenditur efficacia nostræ rationis. Quia ex quocumque capite
adussit malus, sive ex objecto, sive ex fine,
vel alia circumstantia, nullo modo dictatur
a prudentia, nec regulatur ejus judicio :
ergo ex nullo capite habet bonitatem mo­
ralem. Consequentia nota est ex prima
animadversione. Ei antecedens suadetur in
hunc modum. Nam si talis actus sit circa
objectum secundum se bonum, sed in or­
dine ad malum finem, judicium illum im­
perans non est actus prudentiæ : quoniam
vera prudentia necessario supponit rectitu­
dinem intentionis, et bonitatem finis, nec
potest esse præceptiva nisi in ordine ad fi­
nem honestum, ut ex D. Thom. vidimus :
sed est actus prudentiæ carnis contrarius
veræ prudentiæ, ut docet S. D. 2, 2, q. 55,
art. 1, 2 et 3. Si vero prædiclus actus habet
malum objectum, et ordinatur ad bonum
finem, ut dum quis furatur ad subvenien­
dum indigenti, judicium a quo imperatur,
etiam non est prudentiæ, quia prudentia, ul
notavimus, supponit de mediis eligendis ju-

dicium rectum,neque utitur mediis non op­
portunis in ordine ad quemcumque finem:
sed est peccatum aslutiæ, de quo Ang. D.»Tst
ci. q. 55, art. 3, sic ait : lu quantumaliquis
ad finem aliquem consequendum, vel bonum
vel malum utitur non veris viis, sed simula­
tis et apparentibus, hoc pertinet ad peccatum
astuti#, unde est quoddam peccatum pruden­
ti# oppositum, et a prudentia, carnis dis­
tinctum.
Denique etiamsi actus habeat objectum
bonum et nullum malum finem, si non ta­
men fiat absque debitis aliis circumstantiis,
vel cum aliqua circumstantia indebita, ut
esset reddere debitum matrimoniale in loco
sacro, adhuc judicium imperans non est
actus prudentiæ : quia hæc debet esse cir­
cumspecta, et conferre ea, quæ ordinet ad
finem cum his, quæ circumstant : et ideo
praecipere aliquid sine debita attentione
circumstantiarum, est speciale peccatum,
contra prudentiam, quod dicitur inconsideratio, et a D. Thom. collocatur sub impru­
dentia, eadem 2, 2, q. 53, art. 4.
Accedit, quod ad actum prudentiæ, ut
dicebamus, praecedere debet bonum consi­
lium ; tale autem non est, quo consulitur
actus sive ex objecto, sive ex fine, sive ex
alia circumstantia malus, quantumcumque
cæteraejus principia secundum se sint bo­
na Quod optime explicuit Ang. D. in 2,
dist. 40, quæst. 1, art. 3 his verbis : « Ad Dcrt
« bonitatem consilii, quod electionem præ<t cedit, ut in 6 Ethic dicitur, tria exi­
te guntur, unum scii, quod consilians præ« stituat sibi debitum finem : quia si aliquis
i ad malum finem consequendum mul" tas efficaces vias inveniat, non dicitur
« bonus consiliator. Secundo, quod ad finem
« bonum consequendum adinveniat bonum
« opus, per quod finem consequatur : unde
« si quis bonum finem consequi intendat
e per malam actionem, non est bonus conί siliator : quia, ut ipse dicit, sortitur fi« nem inconvenienti medio, eo quod illud
a quod ad finem ordinat, non est propor« tionatum fini illi, sicut si aliquis veram
« conclusionem per medium impertinens
« concluderet : tertio requiritur ut adinveI « niat utrumque in tempore convenienti :
« ne sit præceps in festinando ; vel etiam
« inutilis in tardando. » Habemus ergo ex
quocumque capite actus sit moraliter deI fectuosus,nullo modo imperari a prudentia,
I aut regulari ejus judicio, vel consilio, ac
I proinde, nullatenus hic et nunc, in toto vel

parte

DISP. VI, DUB. I,

parle esse forniülitor consonum rationi re- I
gulanti proximo moralilatein. Igitur in tali
uctu nulla potest esse moralis bonitas.
Eipli· Confirmatur et explicatur magis. Si prudentia suo judicio approbaret actum aliqua
ίί^ circumstantia vitiatum, ut dare eleemosynam
®·^ propter vanum gloriam , maxime ex ea
parte , qua tendit ad objectum secundum
se bonum, scii, ad eleemosynam : sed ne­
que cx hac parte hic et nunc illum appro­
bat : ergo ex nulla : atque adeo ex nullo
capite habet bonitatem moralem. Major
profertur sæpe ab adversariis : minor vero
sic probatur : nam vel judicium a quo prae­
dictus actus imperatur, est unum et sim­
plex dictans proinde totum hoc conjunc­
tum, danda est eleemosyna propter inanem
gloriam, et tale judicium ex ipsis terminis
repugnat esse actum prudentiæ, sicut quod
sit prudentia operari propter malum : sed
estaciusimprudentiae, aut prudentiæ carnis
contrariae veræ prudentiæ juxta doctrinam
D. Thom. cit. quæst. 55. Vel est ibi duplex
judicium, alterum dictans eleemosynam
secundum se, non curando de fine aut cir­
cumstantiis ; alterum referens illam ad ·
inanem gloriam, vel concernens alias cir­
cumstantias pravas ? Et (praeterquam quod
id esset ponere in intellectu plura judicia
non subordinate, quod non modicam repu­
gnantiam involvit) adhuc neutrum potest
esse actus prudentiæ : quod de secundo est
per se notum. Et de primo facile probatur :
nam de ratione prudentiæ est considerare
et attendere omnes morales circumstantias,
cum quibus actus hic et nunc exercetur, et
omnes illas prudenter disponere ; praeci­
pere vero sine hujusmodi attentione, est
præcipere cæco et inconsiderato modo, et
sic contra prudentiam, ut videre est ex tes­
timoniis adductis ex Ang. Doctor.
fljtttio, θ· ^ices boc judicium danda est eleemo­
syna secundum se, semper est verum, et
actus alicujus virtutis, sicut hoc, bonum est
faciendum : igitur ex conformitale cum illo
habebit actus aliquam bonitatem : sed qui
dat eleemosynam ob inanem gloriam, in
quantum absolute dat illam, conformatur
prædicto judicio : ergo, etc.
Frias
Respondetur primo : transeat antecedens.
Et negatur prima consequentia : non enim
quodeumque verum judicium, etiam practicum habet esse regula proxima moralis
bonitatis, nisi sit judicium prudentiæ, ut
dictum est. Illud vero danda est eleemosyna
secundum se absque alia determinatione non

125

est actus prudentiæ, quia prudentia non
dictat de rebus præcisesecundum se, et in
communi, sed ut occurrunt hic et nunc
cum particularibus circumstantiis ; pro­
priumque munus illius est judicare, et dis­
cernere an quod secundum se, et alias esset
bonum, ut occurrit hic et nunc vestitum
his, aut illis circumstantiis, licite et honeste
exerceatur. Unde supradictum judicium,
estosit verum, pertinebit ad synderesim,
ad quam pertinet illud, bonum est facien­
dum, et cælera diclamina practica univer­
salia , quæ supponuntur ad prudentiam,
sicut principia speculativa ad conclusiones:
atque adeo non sunt proxima regula mo­
ralitatis : neque ex ordine ad illa imme­
diato dijudicari potest quis actus hic, et
nunc habeat bonitatem vel malitiam for­
malem, nisi mediante judicio prudentiæ,
ut magis explicuimus disp. 1, num. 69.
9. Secundo respondetur illud judicium 2sola·
danda est eleemosyna secundum se, non esse l|0,
actum synderesis, vel alterius virtutis, ne­
que practice verum, nisi connotando quod
eleemosyna fiat cum debitis circumstantiis
secundum dictamen, et regulas prudentiæ,
quando oportet, ubi oportet, propter quid
oportet, etc.; ut- vero abstrahit ab hujus­
modi connotatione, neque est determinate
verum, in ratione judicii practici, nec de­
terminate falsum, nec magis communicare
potest elargitioni eleemosynae bonitatem,
quam malitiam. Quare cum hujusmodi eiargitio exercita propter malum finem, etiam
ex ea parte qua respicit eleemosynam se­
cundum se, non conformetur prædicto ju­
dicio, ut connolanti illas circumstantias, sed
ut connotât potius oppositas, vel abstrahit
a connotatione, nequit ex illo aliquam bo­
nitatem recipere etiam tanquam ex regula
remota. Nec est simile de illo : bonum est
faciendum, quod ex vi propriæ enunciationis includit circumstantias debitas, vel ea­
rum connotationem. Nam qui dicit bonum
esse faciendum, dicit adhibendas esse in
quolibet opere omnes circumstantias, quæ
requiruntur ut hic et nunc honeste fiat. Et
sicut qualibet deficiente, non est hic, et
nunc bonum tale opus fieri ; ita non com­
prehenditur sub judicio universali, bonum
est faciendum.
Ex quo fit nullum actum, quantumvisCorolla,
alias videatur habere bonum objectum, esse rium.
consonum formaliler judicio synderesis, si
ex aliqua circumstantia contrarius sit regu­
lis prudentiæ : quia in omnibus, quæ ra-

126

... .--'.I

'J

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM,

tione circumstantiarum possunt bene, vel
male fieri, synderesis non dictat esse abso­
lute et semper facienda, sed cum hacconnotalione : prout sapiens et prudens determi­
naverit, et ideo quidquid præter prudentis
determinationem fit, conforme esse non
potest judicio synderesis : nisi valde mate­
rialiter, in quantum est materia, vel actus,
qui si debito modo et secundum pruden­
tiae regulas fieret, judicio ejus conforma­
retur.
Alia 10. Unde nonobest si secundo objicias plu- I
objccito.
actus morales, qui antecedunt impe­
rium ; ut patet de electione, et consensu :
eo quod imperium tantum datur ad usum :
ergo in illis bonitas non regulatur per pru­
dentiam, sed per aliud dictamen univer­
salius.
EnerriNon itaque hocobest. Tum quia, ut modo
lur.
dicebamus, quodeumque sit hoc dictamen,
ut sit verum practice, debet eonnotare quod
actus nullo modo fiat contra regulas pru­
dentia? : atque adeo, nec cum aliqua cir­
cumstantia indebita. Tum etiam, quia, ut
in tract, de prædestinat. disp. 2, num. 76
diximus, in actibus intellectus et volunta­
tis considerandus est duplex ordo : alter di­
rectus, quo directe feruntur in sua objecta :
alter reflexus , quo supra seipsos invicem
reflectuntur : etsi ergo in ordine directo
usus ad quem datur imperium, non antece­
dat, sed subsequatur electionem et consen­
sum ; in ordine tamen reilexo utrumque
antecedit, et similiter subsequitur in di­
verso genere causæ, propter mutuam refle­
xionem hujusmodi actuum supra se invi­
cem. Quod recte explicat Angelicus Doctor
hac 1, 2, q. 16, art. 4 ad 3, ubi sic ait:
Quia actus voluntatis reflectuntur supra se­
ipsos, in quolibet actu voluntatis potest accipi
consensus, et electio, et usus ; et si dicamus
quod voluntas consentit se eligere, et utitur
se ad consentiendum, et eligendum : et sem­
per actus isti ordinati ad id quod est prius
sunt priores. Et quæstione 1G, art. 3 ad 3 :
Dicendum quod sicut actus voluntatis utentis
ratione ad imperandum præcedit ipsum im­
perium, ita etiam potest dici, quod et istum
u$um voluntatis prxcedit aliquod imperium
rationis, eo quod actus harum potentiarum
supra seipsos invicem reflectuntur. VideaC4Jvl tur Cajet, cit. art. 4. Si itaque omnem ac­
tum liberum voluntatis usus reflexus præcedit et omnem usum aliquod rationis
imperium, fit nullum dari actum moralem.
qui prædic.to imperio non subjaceat, ac

proinde regulis prudentia? reflectentis su­
pra usum cujuscumque actus liberi.
II. Ex quibus satis impugnata manet
solutio adversariorum, in cujus eversione
laboramus, secundum omnia quæ in eaîSJ£
continentur. Nam primum et secundum r:
supponunt falsum : videl. quod actus aliqua
parte dissonus consonet hic ei nunc ex alia
regula? rationis : cujus oppositum satis de­
monstravimus. Quod vero dicitur ad ter­
tiam probationem, etiam corruit : nam
licet bonitas moralis non consistat in indi­
visibili ad hunc sensum, quod in ea non
sit magis et minus, vel quod omnes bonita­
tes sint aequales (de quo vide D. Thom. inMt-.
2, dist. 42, quæst. 2, art. 5), consistit tamen
i
in indivisibili quantum ad hoc quod est
nullam admittere malitiam : sicut æqualitas nullam admittit inaequalitatem, et attin­
gere signum, vel punctum jactu sagittae,
excludit totum quod est ferri extra illud.
Atque adeo inter quamcumque bonitatem
formalem, et formalem malitiam involvi­
tur oppositio privativa. Neque est simile de
bonitate naturali : quia hæo non consistit in
commensu ratione, vel adæqualione ad ali­
quam regulam excludentem omnem devia­
tionem : sed est ipsaphysica rerum entitas,
quæ non tollitur per defectum alteriusentitatis : sicut tollitur commensuratio ad
regulam rationis per quamcumque indebi­
tam circumstantiam.
Ruit denique solutio adhibita confirma­
tioni ; nam conjunctum illud dare eleemosy­
nam propter inanem gloriam, nullam habet
hic, et nunc conformitatem proximam cum
regula rationis etiam ex parte objecti : cum
eo ipso quod includatur ibi malus finis,
nulla recta ratio dictet esse hic, et nunc pro­
sequendum. Licet non ideo prædictùm con­
junctum sit ex omni parte malum, sed
tantum ex parte finis. Objectum vero secun­
dum se neque dat malitiam : quia illam non
habet, neque bonitatem : quia hanc impedit
finis; sed terminat, quantum est ex parte
sua, sub ratione objecti physici, ut inferius
magis explicabitur.
§ ΠΙ.

.Secundo ratio pro assertione deprompta ex
'D. Thoma.
12. I llimo probatur assertio aliaratione
I satis fundamentali, quæ potest sic proponi.
I I t actus sumat ab aliquo bonitatem mora­
lem,

DISP. VI, DUB, E

127

lorn, illud debet esso bonum, et terminare I (( riam consequendam, vult id quod de se
(( est bonum sub ratione rnali : et ideo prout
actum sub ratione boni : sed actus ex aliqua
a est volitum ab ipso, est malum : unde
parte malus non potest terminari ad ali­
quid sub ratione boni, imo quidquid respi­
a voluntas ejus est mala, etc. n Et ad 3 :
cit in genere moris, respicit sub ratione
<r Sive voluntas sit ejus quod est secundum
mali moralis : ergo talis actus nullam po­
a se malum, et sub ratione boni (intelligc
test habere moralem bonitatem. Major ex
σ malerialiter)s.we sit boni sub ratione mali,
se liquet : quoniam terminus cujuscumque
a semper voluntas erit mala : sed ad hoc
actus non aliter qualifient illum, nisi juxta
<t quod sit voluntas bona, requiritur quod
rationem sub qua terminat, ut est commu­
« sit boni sub ratione boni, id est quod ve­
nis doctrina : atque adeo nisi terminet sub
« lit bonum, et propter bonum. »
ratione boni, et honesti, impossibile erit
13. Potestque hæc D. Th. doctrina con-Cftnflrm.
firmari ex ea, quæ habetur Matt. 6, ubi Io- Mau·®·
quod communicet ei aliquam honestatem.
Minor vero suadetur sequenti inductione.
quens Salvator de operibus alias ex objecto
Etenim si actus habeat objectum secundum
bonis, sicut facere eleemosynam, jejunare,
se bonum, et malum finem, ratio termi­
orare, etc. quæ Pharisæi faciebant, ut vide­
nandi est malitia, vel bonitas apparens finis,
rentur ab hominibus,inquit : Lucerna corpo­
in ordine ad quem objectum terminat præ­
ris tui est oculus tuus : si oculus tuus fuerit
dictum actum. Si vero finis sit secundum se
simplex, totum corpus tuum lucidum erit.
Ubi per oculum, ut vidimus disp. praece­
bonus, et objectum malum, a fortiori ratio
denti n. 16, intelligunt SS. Patres inten­
terminandi non potest esse bona : siquidem
tionem finis, vel ipsum finem, et per
est ratio appetendi malum objectum, et
corpus reliquum humanarum operationum,
bonum, ut bonum non potest esse ratio ap­
quæsunt ad finem : unde est sensus, quod
petendi malum. Tum etiam, quia prædicsi finis alicujus nostræ actionis sit ma­
tus finis non est ratio terminandi illum aclus, tota ipsa actio, etiamsi habeat bonum
tum nisi in quantum est consequibilis per
objectum, redditur tenebrosa et mala ex­
objectum : repugnat autem quod in quan­
cludens omnem lucem bonitatis. E contra
tum formaliter bonus sit per illud conse­
vero si intentio et finis, formaliter ut movet
quibilis, sicut quod malum sit medium ad
ad talem actionem habeat honestatem, tota
consequendum bonum sub ratione boni.
ipsa actio necessario erit lucida, et honesta
Denique : etiamsi actus habeat finem, et
sine admixtione obscuritatis malitiæ, ob
objectum secundum se bona, si tamen ob
rationem nuper traditam : quia cum ex una
aliam circumstantiam indebito modo fiat,
parte, bonum ut bonum, non possit esse
adhuc ratio appetendi non erit bonum, ut
ratio appetendi malum, neque id quod ap­
bonum, propter ea quæ modo diximus:
petitur in ordine ad malum, possit appeti ut
nam sicut bonum ut bonum non potest esse
bonum : et ex alia finis operantis det ratio­
ratio appetendi aliquid inordinatum, et
nem sub qua toti operationi, recte infertur,
malum : ita nec appetendi inordinato modo
et quod in tota illa nulla sit bonitas moralis,
quod alias esset bonum : quoniam sub ra­
si prædictus finis sit malus : et quod si ope­
tione appetendi non tantum cadit illud quod
ratio admittit aliquam malitiam, finis licet
directe appetitur, sicut objectum, et finis ;
alias bonus, non moveat ad illam sub ra­
sed etiam ipse modus appetendi, et totum
tione boni ; alioqui daret ei aliquam bonita­
quod afficit moraliter actum, et quod hic, et
tem, et non tota esset tenebrosa et mala.
nunc confert ad bonitatem, vel malitiam :
Quod adhuc magis declarari potest ani­
sicut enim totum hoc debet esse aliquomodo
madvertendo finem operantis (ut disp, prævolitum, ita totum contineri debet sub ra­
cedenti n. 5 diximus) non modo esse cir­
tione volendi, et per eam informari, et forcumstantiam actus, sed causam quantum
malizari : unde quodeumque istorum sil
ad existentiam totius moralitatis reperto
malum, et contrarium morali honestati,
in illo : et ita si in tali actu inveniatur ali­
repugnat rationem volendi, et terminandi
qua malitia, oplime infertur prædiclum fi­
actum esse bonam, et honestam. Quam ranem non movere ad illum sub ratione boni :
ι.τ1:α lionem accepimus ex D. Tho. q. sequenti
quoniam bonum sub ratione boni, nequii
art. 7, ubi in solutione ad secundum sic ait :
esse causa mali moralis : alias Deus, qui est
Voluntas non potest dici bona, si sit in­
causa illius boni, esset causa prædicti mali,
tentio mala causa volendi. Qui enim vult
per illam regulam : quod est causacausr, etc.
dare eleemosynam propter inanem glo­

Q

T* ;. .l

128

DE BONITATE ACTL’l.'M HUMANOR! Μ.

Evasio <ki hanc secundam rationem et ejus
impugnatio.

4*

.» y e

π1

1-1. Huic etiam rationi posset ex doctrina
adversariorum occurri, actum tendentem
ad bonum objectum propter malum finem,
ut est volitio eleemosynæ propter vanam
gloriam ; simul terminari ad illum sub
ratione boni, et sub ratione mali moralis:
quia si sumatur, in quantum est intentio,
terminatur ad solam eleemosynam secun­
dum se, et ratio illam respiciendi est ho­
nestas ipsius eleemosynæ : si vero in quan­
tum est electio, terminatur ad eandem
eleemosynam, ut est medium ad finem ina­
nis gloriæ, et sic ratio respiciendi est ma­
litia, vel bonitas apparens ejusdem finis.
Quemadmodum cum aliquis dat eleemosy­
nam ad satisfaciendum pro peccatis, vel
occidit hominem, ut furetur, in quolibet ex
istis actibus est duplex ratio formalis res­
piciendi et terminandi, una ut habent ra­
tionem intentionis, quæ non distinguitur a
bonitate, vel malitia objecti, el alia ut ha­
bent rationem electionis, quæ attendilur
secundum bonitatem, vel malitiam finis :
el propterea quilibet habet duas species
moralitatis, unam ex objecto, et aliam ex
fine. Quod si in actibus habentibus tam
finem,quam objectum bona aulmalahococ­
currit, cur non eodem modo philosophan­
dum erit de illo cujus objectum est bonum,
et finis malus : vel e converso.
conflr- Polestque juvari el confirmari hæc solumaIur· tio, quia non repugnat eundem numero
actum ordinari ad diversos fines inter se
non subordinates, quorum alter sit bonus,
et alter malus, simulque procedere ex dua­
bus intentionibus disparatis, alia bona, et
alia mala : ut si quis velit exire in agrum
simul ut oret, et ut occidat inimicum : tunc
volitio ista quatenus imperatur ab inten­
tione orandi, respicit prædiclum egressum
in ordine ab bonum finem, atque adeo sub
ratione boni : quatenus vero imperatur ab
intentione homicidii, respicit illum in or­
dine ad finem malum, et ita sub ratione
mali : ac per consequens simul habebit ex
uno fine bonitatem, et ex alio malitiam.
D.Thom.^deturque hæc doctrina D. Thom. supra
quæst. 1, art. 3 ad 3, ubi sic ait ·. « PossiU bile est quod unus actus secundum spe­
U ciem naturæ ordinetur ad diversos fines
U voluntatis : sicut hoc ipsum quod est oc-

cidere hominem,quod est idem secundum
speciem naturæ, potest ordinari sicut in
t< finem ad conservationem justiliæ, et ad
u satisfaciendum iræ : et ex hoc erunt di­
versi actus secundum speciem moris :
quia uno modo erit actus virtutis, alio
« modo erit actus vitii, etc. » Et quæst.
, art. 3, concedit posse aliquem simul
intendere duos fines, et eligere unum me­
dium ad consequendum utrumque, quam­
vis unus alteri non subordinelur.
;
Hæc tamen evasio non tollit vim nostræ
rationis. Quæ ut plane percipiatur animadvertendum est, quod cum in eodem actu red­
invenitur duplex respectus, quorum altero
tendit ad objectum secundum se, et allero
respicit illum reduplicative in ordine ad
finem, ac proinde invenitur ibi duplex ra­
tio sub gua respiciendi, respectus isti et ra­
tiones debent inter se subordinari ; ita ut
respectus, qui est ad objectum secundum
se, subdatur respectui qui est ad finem, et
ratio respiciendi ex parte objecti, rationi
respiciendi ex parte finis. Et ratio est, quia
ut dicemus ex D. Tho. dub. 4, species quæ
sumitur ex fine semper actuat, et formalizat eam. quæ desumitur ex objecto, hæcque
ad illam se habet sicut materia ad formam,
atque ita debet ei subordinari : cumque ordo
repertus inter species, servari debeat inter
rationes specificati vas, debemus de his modo
dicto discurrere. Tum etiam quia sicut
causæ efficientes sunt inter se subordinate,
et quod respectu causæ particularis proximæ
est causalitas et forma, respectu universa­
lioris habet se ut materia et effectus, et tota
causa particularis,etiam in quantum causa,
universaliori subordinatur : ita in causis
finalibus objectum, quod est finis proximus,
el magis particularis, debet adhuc in quan­
tum finis est subordinari fini operantis :
eo quod finis iste, sicut magis ultimus, ita
est universalior : unde quod respectu illius
est forma, et ratio terminandi, vel finalizandi, respectu hujus se habet ut materia,
debetque ei subordinari, et ad ipsum quo­
dammodo referri. Tum denique, quia ut
paulo ante dicebamus, finis operantis est
causa quantum ad existentiam totius actus
humani, etcujusvis formalitalis, sive physicæ, sive moralis in eo repertæ, unde etiam
ex hac parte debet finalizare, et formalizare
i omnes rationes,quantumvis alias formales,
I quæ in actu propter eum elicito inveniun­
tur, debentqueomnes ad illum referri. CuiI cumque igitur rationi repugnat subordina­
tio,

IHSf». VI, DUB. I.

tio, et relatio n<l prædiclum finem, eo ipso
nequit inactu, cujus finis est, reperiri. Adde
quôd nisi ratio terminandi ex parte objecti,
etquæcumquealia suburdinolur,modo dicto,
fini principaliter intento, non apparet quo­
modo idem numero actus in esse naturæ
possit respicere lol rationes non subordi­
nalas, nisi respiciat plura, ut plura, quod
repugnat ejus physicæ unitati.
jn& 16. Hoc supposito facile evertitur illa
evasio, et nostra ratio elucidatur. Quoniam
etsi non repugnet eundem actum terminari
ad objectum, et finem sub diversis rationi­
bus formalibus, esseque in duabus speciebus
moralitatis, quando hujusmodi rationes,
et species possunt inter se subordinari, et
una ad aliam, modo dicto, referri ; attamen
id repugnat quando sunt inter se oppositae,
elhujusmodi subordinationem excludunt :
sed id quod est moraliter bonum, nequit
rationi inhoneslæ subordinari, neque esse
ratio finalizandi aliquid inhonestum : ergo
repugnat esse bonam moraliter rationem
terminandi actum ex parte objecti, si se­
mel est mala ratio terminandi ex parte
finis : et quod si actus supponitur ex ob­
jecto, vel aliunde malus, ratio terminandi
exparte finis, cui subordinatur quidquid
Klin tali actu, sit bona et honesta. Conse­
quentia est nola : el major habetur ex no­
tabili præsupposito. Minor vero probatur :
nam quod subordinatur alicui tanquam fini,
et tanquam rationi appetendi, habet se ut
quædam participatio ejus, vel ut medium
I et via ducens ad ipsum, atque adeo debet
' esse illi proportionatum et conforme : cons­
tat autem bonum honestum, sub ratione
i talis, non habere proportionem aut conve­
nientiam cum malo morali; quin potius
I hoc malum est destructivum talis boni, et
ei valde contrarium : ergo nec malum mo­
rale potest reierri ad bonum honestum, in
. quantam honestum, aut hoc illud finaliI rare ; neque e converso.
I
Adde quod si malum morale posset re­
ferri ad bonum honestum, et hoc, ut tale,
esse finem illius, peccatum posset reduci
! in Deum, et propter eum committi, esset• que Deus finis movens ad malitiam moraj fem, et per consequens illius efficiens, quod
■ et iniquum et absurdum : repugnat ergo
quod bonus finis in quantum talis moveat
adactum ex aliqua parte malum, aut quod
actos habens in se bonitatem moralem re­
feratur ad malum finem, et propter illum
exerceatur.
Salmant. Cur. theolog. loin. VI.

129

17. Per quod patet tum ad illud de elee­
mosyna ex fine satisfaciendi. Quoniam bo­
nitas misericordiæ, et cujuscumque alterius
virtutis, non opponitur bono satisfactionis ;
sed habet cum eo maximam proportionem,
et ita potest ei subordinari : polestque idem
actus, ut habet rationem intentionis, respi­
cere eleemosynam secundum se sub ratione
propriæ honestatis, et iterum, ut habet
rationem electionis respicere illam redupli­
cative ut conducit ad satisfaciendum sub
ratione bonitatis virtutis pœnitentiæ. Tum
etiam ad aliud de homicidio commisso prop­
ter furtum : quia etiam malum non semper
opponitur malo, nec ratio unius vitii con­
trahatur semper rationi formali alterius,
sed potest unum alteri deservire, et subor­
dinari illi, conservata utriusque ratione.
Cum vero objectum est bonum, et finis
malus, vel e converso, non habet locum talis
subordinatio, servata ratione boni et mali,
ut ex dictis constat. Quomodo autem cohæreat cum subordinatione explicata, quod in
objecto conservetur ratio finis proximi, et
non tantum ratio medii, dictum est supra
tract. 8, disput. 3.
Neque obest si objicias., quod volitio boni objectio,
objecti propter malum finem ab utroque
recipit aliquam moralitatem, sicut utrum­
que respicit libere, et morali modo : ergo
cum ab objecto secundum se non recipiat
malitiam, debet recipere bonitatem. Res-Dii^tur.
pondelur enim negando antecedens, quia Cune1·
ut bene explicat Curiel ubi supra § 7 et 8,
objectum in illo casu secundum se non ter­
minat, quatenus est objective in genere
moris, nec modo morali : finis enim totum
hoc impedit : sed ut habet rationem objecti
physici : quo pacto non repugnat subordi­
nari fini inhonesto : et ideo secundum se
solum communicat prædicto actui entitatem,
et perfectionem physicam, et ut stat redu­
plicative sub ordine ad finem, malitiam
ipsius finis. Nec refert quod secundum se
libere attingatur, quia libertas non est ipsa
moralitas, ut disp. 1, dub. 2, vidimus, sed
possunt separari, et manente illa, hæc im­
pediri : vel saltem non est necesse,ut omnia,
quæ actus libere attingit communicent ei
bonitatem, vel malitiam. Quod ipsi adver­
sarii admittere tenentur in actu versante
circa objectum indifferens propter bonum
vel malum finem, puta ire ad agrum causa
orandi, vel occidendi inimicum : ibi enim
objectum, quamvis libere attingatur, nul­
lam confert bonitatem, vel malitiam, sed
9

130

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

solam physicam ontitatem, ut est per so
notum.
18. Illud vero quo juvari et confirmari
intenditur prædicta evasio, nequaquam ei
favet. Nam quod attinet ad D. Thom. in
primo testimonio non loquitur de actu, qui
sit unus numero in esse naturæ, sed tantum
specie, ut verba ejus satis explicant. In se­
cundo loquitur de finibus partialibus, qui
licet inter se non subordinentur, subordinanlur tamen uni tertio, qui est finis tota­
lis, ut explicat in solutione ad 2. Et ratio
est perspicua, quia si voluntas eodem actu
appeteret plures fines nulli subordinates,
appeteret simul plura ut plura, quod in via
S. Doct. repugnat. Debent ergo prædieti
plures fines subordinari, vel unus alteri,
vel ambo uni tertio, qui sit principaliter
intentus. Ex quo sumitur impugnatio ejus­
dem confirmationis quoad rationem. Nam
vel hujusmodi finis principalis movet ad
alios sub ratione honesti, vel sub ratione
inhonesti, et turpis. Si primum, repugnat
quod moveat ad eligendum, vel appetendum
aliquid inhonestum, propter rationem nu­
per traditam. Si secundum : eo ipso quid­
quid appetitur in ordine ad illum, quantum­
vis alias honestum sit, non appetitur sub
ratione honesti, sed sub ratione turpis, ob
dictam rationem atque adeo nunquam
actus per ordinem ad prædiclos fines partia­
les erit simul bonus et malus : sed lel tan­
tum malus, si aliquis ex illis inhonestus
fuerit, vel dumtaxat bonus, si nullus sit
turpis.
EffQ_
Sed urgebis : potest finis principalis esse
gioin. indifferens, et tunc non movebit, neque sub
ratione turpis excludentis bonitatem, neque
sub ratione honesti excludentis malitiam,
sed sub ratione indifferenti®,cui tam bonum
quam malum possint subordinari : vel sal­
tem poterit esse beatitudo, et finis ultimus
in communi, qui abstrahit ab honeste et
delectabili, tantumque dicit rationem boni
physici, in quod omnes actus tam boni,
quam mali referuntur : ergo saltem in or­
dine ad hunc finem poterit quis intendere
eodem actu duos fines minus principales,
alterum sub ratione mali, et alterum sub
ratione boni, sine eo quod una ex his ratio­
nibus alii subordinetur, sed cum subordinatione utriusquead prædictum finem com­
munem, in quem tam bonum,quam malum
morale referri possunt, servata utriusque
ratione ·. habebitquetunc actus ex fine bono,
bonitatem; et ex turpi, malitiam.

DISP. VI, DUB. I.

19. Respondetur negando consequentiam. 1* QxM Corduba lib. 2, quæst. 23, et plures alios
Et ad primum, quod in antecedenti dicitur***
refert pro ca Salas cita. sect. 11, num. 121.
de line indifferenti, constat ex dictisdisp.
Potest vero probari primo variis I). Thom.
præced. n. 7, quomodo talis finis eo ίρω
testimoniis, quæ prima facie ei suffragari
videntur. Etenim art, 4 hujus qua^st. ad 3,
quod assumatur ut principalis, est malui
sic ait : Nihil prohibet actioni habenti unam
objective; eo quod est improportionatus res­
prxdictarum bonitatum (scilicet ex objecto,
pectu actus humani. Ad secundum deline
vel ex fine) dresse aliam : et secundum hoc
ultimo in communi concedimus posse in
contingit actionem, qua) est bona secundum
illum ordinari cæteros fines tam bonis
speciem suam, vel secundum circumstantias,
quam malos sub propriis rationibus boni­
ordinari ad finem malum, vel e converso.
tatis, et malitiæ, quoties talis ordinatio fit
distinctis et disparatis actibus ; secus si fiat j
Clarius id habet in 2, dist. 36, quæst. 1,
art. 5, in corp, et ad I : J lia bonitas (inquit)
uno et eodem, ut in casu de quo loquimur :
ipuscstex f/encrc, manet in actu, quant umtunc enim finis, quantumvis communis,
cumque per alias circumstantias indebitas
movet sub ratione mali, et ideo nihil potest
deordinelur. Eodem modo loquitur quæst. 2
ei subordinari sub ratione boni.Et ratio est,
de Malo art. 4 ad 7. ITætorea in hac 1, 2,
quia cum eodem actu appetuntur bonus et
quæst. 73, art. 2, probat peccata suscipere
malus finis propter bonum saliativum in
magis et minus sequenti ratione. Quia pec­
communi, hujusmodi finis in communi
catum non dicit privationem rectitudinis
movet sub ratione consequibilis hac indein facto esse, sed solum in fieri, et ideo nul­
terminatione, sive in bono, sive in malo, et .
lus actus potest ita vitiari et privari bono,
sive honesta via, sive inhonesta, quæ ratio
quin retineat aliquam rectitudinem, qua
licet videatur a bono et malo abstrahere,
possit magis et magis privari : eandemque
revera est determinate mala : ut qui vellet
doctrinam tradit in praesenti art. 8 ad 1, et
facere aliquid sub hac indeterminalioneriK
in 2, dist. 42, art. 5. Denique in hac 1, 2,
sit bonum, sive malum, eo ipso peccaret, et
quæst. 114, art. 10 ad 2. Et 2, 2, quæst. 110,
ratio terminativa illius volitionis determi­
art. 4, in solut. ad 4, docet Ægyptiacas
nate esset mala : et qui vellet dare eleemo­
obstetrices mendacio suo meruisse aliquod
synam ex uno istorum indeterminate rd
premium temporale, cujus merito (ait) non
proprio labore, vel furto, diximus disp. pre­
repugnat deformitas illius mendacii : si autem
cedent! num. 17, velle illam determinate
in illo actu simul cum malitia mendacii non
sub ratione mali, et non tantum esse ma­
esset aliqua bonitas moralis, nullum ei
lam electionem furti, sed etiam volitionem
premium deberetur, ut est per se notum :
eleemosynæ sic intentæ : nam tunc malitia
sentit ergo contra nostram conclusionem,
ejus, quod appetitur propter finem, refun­
ditur in ipsum finem, prout movet ad illud, lâad- 20. Ut verum sensum D. Thom. in his
sive determinate, sive indeterminate appe­ Tffsx testimoniis aperiamus, animadvertendum
est primo (id quod jam supra observavimus)
tendum, atque adeo movet sub ratione
duplicem esse bonitatem moralem : aliam
mali : hoc autem sufficit ut nequeat ei prout
formalem, quæ in libertate fundatur, et
sic moventi subordinari bonum sub ratione
primario reperitur in actu interiori volun­
boni, sive tanquam medium, sive tanquam
tatis, ubi primo est libertas, ab eoque deri­
I finis non ultimus : et consequenter ut nihil
vatur in exteriorem, qui ab ipso imperatur:
concurrens ad actum respicientem prædicaliam objectivam, quæ primo convenit
tam rationem terminet illud sub ratione
objectis et actibus externis, non ut sunt in
honesti.
exercitio liberi ex voluntatis imperio, sed
ut sunt objecta actuum voluntatis, et habent
§ v.
rationem appetibilium : unde hæc bonitas
antecedit exercitium voluntatis, et non de­
Refertur sententia opposita, et occurritur duo­
pendet ab illa, sed a ratione regulante pro­
bus ejus fundamentis.
portionem, quem ipse actus exterior ratione
materiæ et circumstantiarum habet ad apOppositam sententiam tenent Cajet, art. 8 ?
petitum. Et ideo D. Thom. infra q. 20,art.2,
et 9 hujus quæst. et tomo 1, opus, opusculopi
loquens de bonitate formali (quam appellat
31, responsione 14, Lorca in præsenti d.2$
bonitatem ex fine, eo quod convenit actibus,
I Granados controversia 2, tract. 14, disp. I,
ut sunt in exercitio, quod habent a fine ope­
Corduba

131

rantis, juxta dicta disp. præced. n. 5), ait
quod lota dependet ex voluntate : loquens vero
de objectiva (quam vocat secundum genus,
et circumstantias) asserit : quod solum de­
pendet ex ratione, et quod ex ea dependet
bonitas voluntatis, secundum quod in ipsam
fertur. Pro quo videndus est in 2, dist. 40,
quæst. 1, art. 3 et q. 2 de Malo art. etiam 3.
Secundo nota hanc bonitatem objectivam Aliaauiposse considerari dupliciter : vel materiali-"13^**’
1er, et in esse rei, vel formaliter in ratione
objecti : primo modo solum dicit entitatem
actus externi, et tendentiam ejus physicam
ad objectum,vel finem secundum se bonum,
quæ est materia apta per rationem regulari,
et approbari, sive de facto eam approbet,
sive non. Secundo modo dicit hanc ipsam
materiam ut a Prudentia hic et nunc regulatam. et approbatam. Quo pacto ultra prae­
dictam tendentiam debet connotare con­
cursum omnium circumstantiarum , quæ
secundum prudentis judicium necessariæ
sunt ut actus hic et nunc honeste exerceatur
vel appetatur, juxta ea, quæ dicta sunt a
n. 5. Quocirca ubi actus habet objectum, vel
finem, secundum se bonum, si tamen desit
aliqua circumstantia debita, vel adsit aliqua
prava, dicetur ratione objecti, vel finis
bonus objective materialiter, non autem for­
maliter in esse objecti : quia dum prædicta
circumstantia afficitur, nulli rectæ rationi
formaliter conformatur, neque ab ea appro­
batur.
Tandem nota, quod quia voluntas potest σ|1ιηΕΙ>
reflecti supra omnes suos actus quantumvis
internos amando suum velle, et imperando
ipsum imperare,ideo omnis actus humanus
a quacumque potentia, etiam ab ipsa volun­
tate elicitus, potest ad illam comparari, et
in ratione actus, seu effectus ab ea proce­
dentis, et ut objectum ab ipsa appetibile :
atque ita in quolibet distingui debet bonitas
vel malitia formalis, quam accipit a volun­
tate, et bonitas vel malitia objectiva, quæ
provenit ex materia et commensuratione
rationis : et rursus hæc considerari potest
vel in esse objecti moralis formaliter, vel
materialiter in esse rei.
21. Quibus prænotatis ad tria priora loca. i>uo
quæ magis difficilia videbantur, una et faci- P™™
lis est solutio : in omnibus enim sermo estD/rhom
de bonitate objectiva; non autem de formali, μ'π,'γ.
de qua dumtaxat præsens quaestio procedit:
imo de objectiva non loquitur D. Thom.
formaliter in ratione objecti moralis, sed
materialiter in esse rei. Et ideo sensus legi-

132

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
DISP. VI, DUB. I.

timns est quod etsi aclus, qui versatur circa
objectum secundam se bonum, habeat ma­
lum finem, vel alia circumstantia vitietur,
conservat ratione ipsius objecti bonitatem
objectivam materialiter : quia quantumcumque ex aliis principiis depravetur,
semper conservat materiam, quæ pusset a
ratione approbari, et alias honeste appeti :
quamvis dum mala circumstantia adest,
neque ratio hic et nunc eam approbet, neque
actus voluntatis aliquam bonitatem forma­
lem ex ea desumat. Nec refert quod D. Tho.
m hac quæst. praecipue videtur loqui de
bonitate et malitia formalibus. Quia ut
disp. 1 animadvertimus fere in omnibus
articulis admiscet aliqua de objectivis. Et re
vera quæst. hæc 18, potius est de bonitate
et malitia omnino in communi secundum
quod abstrahunt a formalibus,-pro quibus
specialiter instituta est quæst. sequens, et
ab objectivis, quibus specialiter deservit
quæst. 20. Et ideo præsentis doctrina modo
formalibus, modo objectivis, juxta subjec­
tam materiam, per accommodam distribu­
tionem applicari debet.
Quod si in testimonio desumpto ex præ­
senti quæst. contendas sermonem esse de
bonitate et malitia formali, adhuc habet
congruam explicationem. Nam cum D. Th.
dicit, quod contingit actioni habenti unam
bonitatem, puta ex objecto, deesse aliam sci­
licet ex fine : et ob istius defectum reddi
peccaminosum, lyAaôen/inon facit sensum
compositum.quasi acliosimul cum prædicto
defectu aliam bonitatem conservet : sed
reddit sensum divisum, nempe quod actui
habenti quantum est ex se,et ex suo objecto
nnam bonitatem, contingit deesse aliam :
ita tamen quod iste defectus non compatiatursecum illam bonitatem,sed eam destruat.
Ac si diceremus, quod habenti sanitatem
contingit distemperari humores : quæ qui­
dem est vera propositio, non quia cum jam
adest distemperies, revera sit sanitas; sed
quia adesset tunc, quantum est ex aliis
principiis, nisi distemperies accidisset.
Testimonia quæsecundo loco afferuntur,
possunt et debent similiter exponi de boni­
tate objectiva modo explicato. Pro quibus
plura dicemus tomo sequenti tract. 13, disp.
9, dub. 1, ubi explicabitur quo pacto priva­
tio rectitudinis reperta in quolibet peccato,
sit tantum privatio in fieri, et quid sit illud
oppositum, cujus semper aliquid in actu re­
linquit.
Quod autem mens Ang. Doct. in prædictis

testimoniis sit ea quam explicuimus, cons­
tat, tum ex illis qua* pro assertione adduxi­
solum remuneratas fuisselloquendodepro­
mus : in quibus quacumque parte netus ait
pria renumeratione) pro timore Dei ol be­
malus negat ei omnem bonitatem, quod cum
nevolentia in Judæos, ex qua materialiter
non possit intelligi de objectiva in essorei,
sumpta mendacium processit, juxta ea quæ
accipiendum est de formali ; ac proinde quo­
diximus disp, præced. η. 21. Neque exiliis
ties alibi prædicto actui bonitatem concedit,
verbis sed forte aliquam renumerationem
debet intelligi de objectiva modo explicato.
temporalem cujus merito non repugnat defor­
Tum etiam, quia in aliquibus locis qua in
mitas illius mendacii etc. colligi potest oppo­
contrarium afferuntur, non tantum dicitur
situm. Tum quia ut in ipsis cernitur non
unum vel alterum actum malum haberebo- | Ditas loquitur D. Thom. absolute asserendo, sed
nitatem simul cum malitia, sod generaliter
sub dubio, sed forte, ad quod sufficeret alide omnibus peccatis asseritur retinere ali- |
qualisprobabilitas illius sententiæ in aliena
quid rectitudinis, nec posse adeo \ iliari, ut
opinione. Turnetiam quia admisso loqui ex
eam ex toto amittant : constat autem gene­
propria sententia, ut loqui videtur q. 114
ralem hanc doctrinam non posse verificari
i
cit. intelligendus est non de remuneratione
nisi de bonitate objectiva materialiter sump|
proprie dicta, etiam secundum quid, sed de
ta, etiam in sententia adversariorum, qui
i
remuneratione similitudinaria et valde
concedunt in pluribus peccatis ut in odio
·
impropria, quæ licet apud homines remuDei, et similibus, nihil formalis reperiri.
neratio et praemium videatur ; apud Deum
Imo in omnibus quæ sunt mala ex objecto
tamen solum habet rationem effectus ex di­
(ut notat Greg. Mart.) non intendunt quod g
vina ordinatione secuti, et illi operationi
possit esse aliunde bonitas formalis, quia
aliquo modo debili : non ut talis operatio
id saltem negat expresse D. Thom. in testierat actus moralis, et procedebat a voluntate
monio quod adducitur ex dist. 36, ubi ait
illarum mulierum tanquam ab agente mo­
quod substracta ab actu bonitate qux est ex
rali, sed ut procedebat ab influxu Dei mo­
genere tollitur quxeumque alia, sive ex fine,
ventis ad materiale illius mendacii in ordine
sive ex circumstantiis.
adsalutem Hebræorum. Quodammodo enim
22. Dices ex his verbis colligi non loqui
debebatur Dei causalitati ut posito prædicto
D. Thom. in prædicto testimonio de bonitate
mendacio secundum quod pro materiali de­
objectiva ut nos explicuimus : quia bonitas
servire potuit ad intentum Dei, poneretur
objectiva quæ est ex fine vel circumstantiis,
aliud bonum, quod apud nos remuneratio et
manere potest sublata bonitate ex objecto,
premium apparet. Quæ doctrina desumitur
siquidem potest manere tendentia actus ad
tVa ex ipso Ang. Doct. cit. art. 10, ex q. 114 ad
finem et circumstantias bonas.
2, ubi ait : Dicendum quod illx retributiones
Respondetur falsum esse antecedens
dicuntur divinitus faclx secundum compara­
nam si actus semel habet objectum malum,
tionem ad divinam motionem, non autem
adhuc objective non potest concipi sine
1
secundum respectum ad. malitiam voluntatis.
malitia, quia nunquam potest denudaris
El ita intelligendum est quoties in Scriptura
malitia ipsius objecti, et ideo nec potest
dicitur merces retributa actui ex aliqua parte
concipi præcise ut bonus : secus si ha­
malo: ut Ezech. 29, ubi exercitui Nabuchobeat bonum objectum, et finem vel cir­
donosoris promittitur in mercedem terra
cumstantias malas : nam licet, ut his asso­
Ægypti,eo quod prad ί αν it adversus Tyrum,
ciatus, etiam objecti ve sit simpliciter malus,
licet non ut Deo serviret, sed ut sibi domi­
potest tamen ab eis denudari, et debito modo
nium usurparet, ut observat D. Tho. loco
fieri manendo idem actus, atque adeo etiam
citato.
cum prædictæ circumstantiae adsunt potest
23. Secundo arguit Lorea ratione: quia per
praescindi ab illis, et concipi cum solo suo
actus habentes bonum objectum et malum
objecto, in quo conceptu nihil mali splen­
finem, possunt præcepta legis divinae adim­
deat. Quod, et nihil aliud intendit ibi D.
pleri : ergo simul cum malitia ex fine ha­
Thom.
,
bent bonitatem moralem ex objecto. Ante­
Ad ultimum de obstetricibus dicendum .....
cedens non videtur posse negari : nam si
est ex eodem S. Doct. cit. q. 110, art. 3 adrSquis patienti extremam necessitatem, ubi
2 et in 3, dist. 38, q. 1, art. 3 ad 2, illas non“ftî
lex misericordiae obligat sub mortali, det
meruisse proprie apud Deum etiam præ-4<'~
eleemosynam ob inanem gloriam, aut in
mium temporale ipso actu mentiendi; sed
die festo audiat sacrum propter similem
solum
finem, nullus dicet, eum non adimplere

133

hujusmodi præcepta : alias in utroque casu
peccaret mortaliter non adimplendo leges
quæ ad mortale obligant. Illatio vero (ait
Lorea) probatur, quia omne præceptum est
do actu bono : ergo non potest adimpleri per
illum qui præcise sit malus.
Confirmatur : nam vel elargitio eleemo-Confina,
synæ in prædicto casu est conformis legi
misericordiæ, vel non? Si primum, ergo
cum talis lex sit ratio, et recta, erit ex hac
parte prædictaelargitioconformis rectæ ra­
tioni, atque adeo bona moraliter. Si secun­
dum : talis aclus non erit adimpletivus illius
legis, quoniam actus per quem lex adimple­
tur debet ei conformari.
Respondetur animadvertendo ex doctrina AnimadD. Thom. infra q. 100, art. 9 et 10, legespiosoluesse in duplici differentia : quædam enim fin­
dantur de actibus humanis præcise quoad
substantiam et entitatem physicam, vel
(quod idem est) quoad bonitatem objecti­
vam materialem: ut quæ præcipit succurrere
indigenti, audire sacrum, et similes. Aliæ
vero dantur de modo et fine prædictorum
actuum, et consequenter de eorum honestate
ex bonitate formali (non quasi ipsa forma­
lis bonitas immediate sub lege cadat, sed
quia cadit ex parte fundamenti quidquid
requiritur ut resultet : prout in tract.’ de
peccatis disp. 6, dub. 2 explicabitur) cujusmodi est lex prudentiae, quæ præcipit ut
morales actus debito modo fiant, et præcep­
tum de dilectione Dei, quo jubemur omnes
illos in Dei gloriam saltem virtualiter re­
ferre, juxta illud Apostoli 1 ad Cor. 10 :iconfir
Sive manducatis, sive bibitis, sive aliud quid
facitis, omnia in gloriam Dei facite. Leges
igitur quæ dantnr de sola substantia actus,
adimpleri possunt per illum qui nullam ha­
bet bonitatem formalem, dummodo circa
objectum bonum versetur, et sit bonus ma­
terialiter, ut contingit in exemplis adductis.
Lex enim de succurrendo egentibus solum
præcipit substantiam actus eleemosynæ; et
lex de audiendo Sacro, auditionem Sacri
secundum substantiam. Cæterum leges quæ
praecipiunt modum et finem, non adimplen­
tur nisi per actum, qui probe et honeste
fiat, ac proinde qui ex nullo capite sit ma­
lus. Unde ad argumentum concesso antece­
dente de prædictis legibus obligantibus ad
solam substantiam actus negatur consequen­
tia: nam hujusmodi præcepta possunt quoad
substantiam sufficienter adimpleri perac­
tum nullam habentem moralem bonitatem,
non qua ratione malus est, sed in quantum

134

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

tendit ab objectum secundum se bonum et
tio diluatur) mens legislatoris sil reddere
est bonus materialiter : sic enim dumtaxat
homines formaliler virtuosos, et ad hoc fe­
rantur leges ut actus morales honeste, ei
cadit sub præcepto.
Ad
21. Ad confirmationem respondetur, quod
debito modo fiant ; non tamen totum hoc
<;'15irc1· nomjne tegis intelligatur judicium pru­
præstat legislator unica lege, sed pluribus:
et ideo una lege præcipit solam substantiam,
dentia? vel synderesis, quæ sunt regula mo­
et materiam actus, qui erit bonus si debito
ralis bonitatis, ex dictis n. 7 et 9, constat
elargitionem illam neutri esse conformem,
modo fiat, et alia præcipit ut talis actus non
nisi debito modo fiat. Unde qui ponit mate­
nec per illam satisfieri legi dictanti pru­
riam actus boni, et non debito modo·, satis­
denter operari. Sed intelligendo, ut solet
facit præcepto prima? legis, et delinquit
nomine legis præceptum superioris ut prae­
contra secundam. Quia vero recta ratio,quæ
'
cise importat vim graviter obligandi solum
est moralis regula utramque legem, primam
quoad materiam misericordis, potest talis
quasi de materiali, et secundam de formali
I
actus dici conformis legi misericordia?,
includit, nullus actus diei potest formaliler
quoad rem præceptam, non autem quoad
rectæ rationi consonus, aut bonus morali- |
finem et modum seu formam legis, vel
ter, nisi per illum utrique legi satisfiat.
quoad intentum præcipuum legislatoris. Est
25. Sed urgebis :qui adimplet præceptum
tamen adimpletivus prædicta legis, quia in
audiendi Sacrum propter vanam gloriam,
his et similibus modus actus, et intentio
melius facit, quam qui nullo modo adim- 1
legislatoris non cadunt sub lege, ut D.
plet -, et si quis esset determinatus non
n.ib•in.Thom. docet in i, dist. 15, q. 3, art. 4, quæsadimplere nisi propter illum finem, recte i
tiunc. 1 ad 3. Neque hinc fit talem actum
ei consuleretur, quod vel ita adimpleret:
|
fore ex hac parte formaliter consonum rec­
ergo talis adimpletio est bona moraliter, et
ta? rationi .-quoniam lex illa non est formaconformis rectæ ralioni ; alias non caderet
liter ratio recta considerata pra?cise quoad
sub consilio.
substantiam præcepti : posset enim aliquis
Respondetur :quod etsi adimplens modo&^>
idem præcipere actu inordinato et contrario
dicto præceptum minus peccet, quam qui
recta? rationi : sed dicitur et est ratio recta,
nullo modo adimplet : eo quod ille frangit
quia præcipit ordinato modo et in ordine ad
finem honestum.
minorem obligationem, non tamen proprie,
Objectio.
Dices si lex misericordia? præcipit dare
et formaliter loquendo melius facit : quia
eleemosynam ordinato modo et propter ho­
neuter formaliter bene facit : et ideo com­
nestum finem : ergo præcipit modum et
parativum melius, est de subjecto non sup,
finem eleemosyna? : atque adeo qui eam tri­
ponente. Sicut minus peccat qui dormiens
buit sine hujusmodi circumstantiis, non
adimplet, seu non frangit præceptum non
i
conformatur cum prædicta lege etiam quoad
furandi, quam qui illud frangit ; non ta­
rem praeceptam.
men proprie melius facit : quia dormiens
Diluitur.
Respondetur legem misericordiæ præci­
nullam exercens operationem nihil bonum
pere dare eleemosynam ordinato modo, et
facit, et ubi non est bonum, melius esse non
propter honestum finem, si particula? ista?
potest. Esset tamen bonum prædictum con­
pra?cise cadant supra præcipere, non vero si
silium : quia ad bonitatem consilii sufficit
cadant supra rem præceptam, nempe dare
consulere minus malum ubi is, cui consuli­
eleemosynam. Lex enim utpote sancta et
tur, incideret in majus malum absque tali
honesta in ordine ad honestum finem prae­
consilio. Nec bonitas illius consilii desumi­
cipit quidquid fieri præcipit-, non tamen
tur ex ipso minori malo, sed ex bono oppo­
quælibet lex præcipit ut quod ipsa fieri pra?sito majori malo, ob cujus amorem minus
cipit, fiat propter finem honestum. Unde
malum consulitur, ut majus malum contra­
qui facit rem quam lex intendens bonum
rium tali bono impediatur.
finem præcipit, etiamsi non faciat propter
bonum finem, quem habet lex, conforma­
§ VI.
tur cum illa quoad rem præceptam. Et ratio
Alia ejusdem senlentiæ argumenta propo­
est quam modo tradidimus : quia intentio
nuntur, et diluuntur.
legislatoris, et finis legis ut plurimum non|
pertinent ad rem præceptam. sed ad modum
26.Tertio arguitur : bonitas actus volun­
præcipiendi, et ideo non concluduntur sub
tatis, saltem specifica, non dependet a cir­
præcepto legis. Et quamvis (ut tacita objec­
cumstantiis, sed tantum ab objecto : ita ut

DISP. VI, DUB. I.

135

si «mol hoc fuerit bonum, quidquid sit do I siquidem erant actus veræ virtutis : ergo
similiter in continuatiorte.
illis, netus necessario sit bonus ·. sed etiam
Confirmatur secundo, nam virtutibus et inflem,
si talis actus habeat bonum totum objectum,
earum actibus potest aliquis male uti, vel
potest vitiari ex circumstantiis : ut si fiat
ad superbiendum, vel ad inanem gloriam;
quando non oportet, aut propter finem, qui
unde dicit D. Aug. Serm. 15, de verbis d.a<iz.
non oportet etc. : ergo simul cum bonitate
Apostoli, quod superbia etiam bonis operi­
ex objecto potest habere malitiam. Major in
bus insidiatur ut pereant : sed malus usus
qua videtur osse difficultas, est D. Thom.q.
virtutis esi quod concurrat ad actum aliqua
sequenti art. 2.
parte malum : ergo etc.
Hike Ad hoc argumentum constat ex dictis disp.
Confirmatur tertio : quia saltem de justi-confirm,
4, a n. 10, ubi doctrinam illam D. Thom.
lia videtur id docere D. Thom. 2,2, q. ^7,D.Tnom.
de bonitate actus voluntatis ex professo ex­
art. 1, ubi condistinguens illam a cæleris
plicuimus : el quomodo nomine objecti com­
virtutibus sic ait : Justum dicitur aliquid
prehendit Ang. Docl. finem, et cæteras cir­
quasi habens rectitudinem justitias ad quod
cumstantias, quæ ex parte objecti se tenent,
terminatur actio justitix etia : non conside­
quæ si omnes bonæ sint, repugnat adesse ex
ratu qualiter ab agente fiat : ergo ut aliquis
parte actus voluntatis aliquam circumstan­
actus habeat rectitudinem hujus virtutis, et
tiam malam : si autem ex circumstantiis
ab ea eliciatur, non est necesse attendere
objectivis aliqua sit mala, jam actus non
qualiter ab agente fiat, propter bonum vel
habet bonum totum suum objectum : et sic
malum finem.
nec sumit ab eo bonitatem.
Confirmatur tandem : nam actus credendi
lirpa. 27. Quarto probatur prædicta sententia.
Ul!
Actus qui versantur circa bonum objectum
mysteria supernaturalia ut a Deo revelataconü’rm.
propter malum finem, ut volitio dandi elee­
elicitur a virtute fidei; et actus sperandi
mosynam, vel solvendi æquale cui debetur,
beatitudinem supernalu ralem a virtute spei :
propter inanem glpriam, sunt actus virtutis
et tamen possunt ad malum finem ordinari,
moralis eliciti ab habitu misericordiæ, et
ut si aliquis credat vel speret propter vanam
justitiae : ergo respiciunt objectum sub ra­
gloriam. Ergo etc.
i.
tione honesti : atque adeo recipiunt ab eo
28. Respondetur ad argumentum negando dr£·
bonitatem, simul cum malitia, quam ha­
antecedens : quoniam virtus moralis non
bent ex fine. Consequentia liquet : quoniam
concurrit nisi ad actus regulates judicio pru­
virtus moralis non potest non respicere bo­
dentiae, et ideo diffinitur a Philosopho 2
num honestum, sub ratione honesti, quod
Ethicorum, quod sit habitus electivus in me­
est proprium objectum talis virtutis. Ante­
diocritate consistens ut prudens determinave­
cedens vero probatur. Tum quia facilior est
rit, etc. Constat autem ex dictis a n. 5,
ad eliciendos illos actus qui habet habitum
quacumque circumstantia actus sit malus,
misericordiæ, et justitiae, quam qui hujus­
non regulari prudentia : unde velle dare
modi habitibus caret : ergo signum est quod
eleemosynam, aut solvere debitum cum
tales habitus influunt in prædictos actus :
aliqua inordinata circumstantia, materiali­
el concurrunt ad eos eliciendos : alias
ter tantum possunt dici actus misericordiæ,
non esset ratio cur facilius elicerentur ab
vel justitiæ : quatenus exercentur in mate­
habente habitum quam ab aliis. Tum etiam
ria horum habituum ; non tamen sub eorum
nam tales actus repetiti augent facultatem
ratione formali.
ad veros actus misericordiæ, et justitiæ,
Quare ad primam probationem dicendum
atque adeo augent ipsas virtutes miseest majorem illam facilitatem, quam expe­
ricordiæ, et justitiæ : sed virtutes non
ritur is, qui habet habitus justitiæ et mise­
augentur nisi actibus a se elicitis : ergo,
ricordiæ, ad prædictos actus, non provenire
etc.
per se ex hujusmodi habitibus, sed per ac­
Οαίπη. Confirmatur : cum aliquis incipit exercidens : quia dum per se disponunt poten­
L cere similes actus propter bonum finem, et
tiam ad proprios actus quatenus sunt for­
postea mutata intentione continuat ob finem
maliter virtutis, per accidens, removendo
malum, manent iidem numero, cum nulla
impedimenta ex parte materiæ, reddunt
sit ratio quare discontinuentur : igitur de­
ipsam potentiam facilem ad actus in mate­
bent habere idem principium ; ab eisdemria similes; quamvis formaliter non sint
que habitibus procedere : atqui in sui in­
actus virtutis, sed vitii. Ad eum modum quo
ceptione procedebant ab habilibus virtuosis,
habens habitum misericordiæ acquisitae fa-

13*5

t-

n * I
v

■

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

cilior est ad eliciendos actus infos© : non
quia virtus naturalis perse influat in actus
infusa?,cum isti sint supernaturales:sed quia
cum prædictæ virtutes conveniant in mate­
ria, licet non in ratione formali, eo ipso
quod acquisita per se habilitet potentiam
ad proprios actus, tollit impedimenta, quæ
ex parte materiæ retardare possent ad alios
quoscumque in tali materia eliciendos : et
sic per accidens et materialiter misericordia
acquisita disponit ad actus infusæ : non qua
ratione supernaturales sunt, sed in quan­
tam communicant in materia cum actibus
virtutis acquisita?.
Per quod patet ad secundam probationem:
nam etiamsi actus illi dandi eleemosynam,
vel solvendi debitum propter inanem glo­
riam non sint formaliter actas virtutis,
possunt per Recidens modo dicto augere fa­
cilitatem ad veros actus misericordiæ et
justitiæ. tollendo magis et magis impedi­
menta, quæ eodem modo retardant ad actum
veræ justitiæ, sicut ad actum inanis gloriæ
in materia justitiæ.
Ad
Ad primam confirmationem respondetur
c<a5r,
’ praedictos actus mutata intentione ad sum­
mum manere eosdem physice, formaliter
vero in genere moris totaliter discontinuari : ct ita dato quod semper procedant ab
eodem principio physico, quod est ipsa po­
tentia voluntatis nude sumpta, negandum
est procedere ab eodem habitu, qui est prin­
cipium morale : sed dum incipiunt sub ra­
tione formali misericordiæ et justitiæ, eli­
ciuntur ab earum habitibus ; dum vero
conversa voluntate ad finem inanis gloriæ,
continuantur, nullus habitus bonus in eos
influit, sed voluntas cum habitu inanis glo­
riæ, sub cujus ratione formali eliciuntur.
De quo dicemus rursus tract, seq. disp. 1.
Ad alias 29. Reliquæ confirmationes tangunt di fwnür- ficultatem quæ solet infra disputari ad
nes. quæst. 55, possemusque proinde earum so­
lutionem tractatui seq. reservare. Sed ne
hac dumtaxat occasione dubium speciale ibi
excitemus, placet modo illis occurrere. Pro
D Tbom.T10 observandum est ex D. Thom. q. 58,
Triplex art. 3, triplex esse genus virtutum. Quaedam
vfrtuTum enim sunt tantum intellectuales, sicut scienaSturna t*a’ saPientia· intelligentia et ars ·. quæ per­
ficiunt solam partem intellectivam, inclinantque ad actum bonum, ex genere, licet
bonum ejus usum non determinent. Aliæ
sunt morales ut justitia, fortitudo, et tem­
perantia, quæ perficiunt appetitum, et in­
clinant ad actum bonum simul et ad bonum

usum : inter quas connumerari etiam debet
prudentia : nam licet essentialiter sil habi­
tus intellectualis, respicit tamen rectitudi­
nem appetitus, et bonum usum actus, in
quo convenit cum virtutibus moralibus:
imo est omnium illarum regula. Aliae deni­
que sunt virtutes Théologales Charitas, Ei­
des, et Spes, quæ immediate versantur circa
Deum tanquam circa objectum proprium.
Secundo nota ex eodem D. Thom. citata
q. 55, art. I, quod dupliciter uti possumus
aliqua virtute. Vel tanquam objecto : ut
cum eam appetimus, aut de illa bene vel
male sentimus. Vel tanquam principio, ap­
plicando ipsam ad aliquem actum elicien­
dum.
Loquendo igitur de primo usu, omnibus
virtutibus potest aliquis male uti : potest
enim odisse quamcumque, vel de ea super­
bire, aut prave sentire, ut docet D. Thom.
loco citato ad 5. Et de hujusmodi usu intelligendum est quod ait August. Superbiam
bonis operibus insidiari : sæpe enim bona
opera sunt occasio accepta superbiendi, et
de eis inaniter extollimur. Hinc vero nihil
contra nos, quia tunc virtus non concurrit
effective ad actum malum, sed tantum per
modum objecti : neque adhuc hoc munus
præstat formaliter in quantum est objective
bona ; sed in quantum effecta objective mala
a circumstantia superbiae, vel inanis gloriæ,
vel aliunde.
, E
Loquendo vero de posteriori usu, certum
etiam est virtutibus intellectualibus, ex­
cepta prudentia, posse voluntatem male uti:
eo quod hujusmodi virtutes præcise ex suo
genere non determinant bonum usum actus,
nec sunt in ordine ad bonum sub ratione
boni, sed sub ratione veri, et ita licet repu­
gnet eis falsitas, non tamen malitia. Neque
ideo actus illarum ratione abusus erunt si­
mul boni et mali, sed adveniente quacum­
que circumstantia prava, quæ vitiet earum
usum, amittunt ex toto bonitatem mora­
lem.
Aliter dicendum est de virtutibus mora­
libus. His enim nemo potest male uti tan­
quam principio ut habet D. Tho. citata D.TbZ.
solutione ad 5. Tum quia earum actus per
se regulantur judicio prudentiæ, cui omnis
malus usu repugnat. Tum etiam quia præ­
dictæ virtutes non modo respiciunt actum
ex se bonum, sed etiam bonum usum : r-o
quod sunt circa honestum sub ratione ho­
nesti. Et propterea dicitur de illis quod /aI ciunt bonum habentem, et opus ejus per fectum
reddunt,

i

DISP. VI. DUB. I.

reddunt, ul explicat Aug. Docl. infra q. 50,
arl. 3. ob idque in communi virtutis diffi­
nitione, collecta ex Augustino quam D. Th.
explicat cit. art. 4, ponitur, qua recte vivitur,
qua nemo male, utitur. Quæ particulæ licet
aliqualiter possint extendi ad virtutes intel­
lectuales, stricte tamen solum conveniunt
moralibus, et aliquibus Theologicis. De quo
add. videri possunt ibidem Curiel. Mont, et quæ
M1Jal· dicemus tract, scq. in animadv. ad art. 3,
cit. quæst. 56.
30. Quare ad id quod in tertia confirma­
tione dicitur de Justitia, dicendum est cum
Cornejo dubio cit. n. 13, D. Thom. loqui
de rectitudine materiali objectiva justitiæ,
non vero de formali. Ad hanc enim neces­
sario debet attendi quomodo et qualiter
actus ab agente procedat. Id quod generali­
ter de omni virtute morali docet S. Doct.
citato art. 4, quæst. 55, ad 4. Et de ipsa
justitia non obscure indicat in illo eodem
loco ex 2, 2, ubi paulo ante verba adducta
hæc habet : Rectum vero quod est in ordine
justitiæ, etiam prxler comparationem ad agenlem constituitur per comparationem ad
aliud. Ecce qualiter ante comparationem ad
aliud requirit considerationem comparatio­
nis ad agentem.
SejiiQ. Nec refert si urgeas, quod D. Thom. vole­
bat constituere discrimen inter justitiam et
reliquas virtutes, quæ non sunt ad aliud :
ergo non loquitur de rectitudine tantum
materiali,quippe in hac neque actus aliarum
virtutum dependent ex modo quo fiunt ab
agente, sed tantum ex objecto.
ten· Respondetur enim admisso antecedente,
!j negando consequentiam. Et ad probationem
dicendum est, quod in aliis virtutibus mo­
ralibus, puta temperantia et fortitudine,
quælibet rectitudo etiam materialis et ob­
jectiva debet attendi per comparationem ad
operantem :eoquod hujusmodi virtutes sunt
circa proprias passiones tanquam circa ob­
jectum, et ita si secludamus ex toto ordinem
ad operantem, nulla rectitudo eis relinqui­
tur. V. g. rectitudo objectiva temperantiae
in cibo et potu non aliter determinari po­
test nisi ex comparatione ad personam, quia
cibus qui respectu unius est proportionatus,
est materia temperantiae ; respectu alterius
potest esse improportionatus et objectum
intemperantiae. Diximus, si secludamus esc
toto ordinem ad operantem, etc. quia adhuc
in his virtutibus non est necesse ad rectitu­
dinem materialem objectivam attendere
omnes circumstantias, sicut ad rectitudinem

137

formalem : sed sufficit considerare propor­
tionem materiæ ad agentem, quidquid sit
de fine extrinseco et aliis hujusmodi ; ut
non obscure insinuat D, Thom. loc. cit. di- idem
cens : Sed in aliis virtutibus non determina- ' '
tur aliquid rec?um(intellige etiam objective)
nisi secundum quod aliqualiter [it ab agente.
Ubi non præcipil considerare omnes cir­
cumstantias, sed aliqualem ordinem ad
agentem, ut rectitudo de qua loquitur, con­
sistat.
31. De virtutibus Theologicis quod attinet
ad charitatem certius est quam de moralibus,
non posse ad actum aliqua parte malum
effective concurrere : quia charitas totum
suum actum, et quidquid per illum aliquo
modo attingit, refert immediate ad Deum
summum bonum, in quem constat nihil
moraliter defectuosum ordinari posse.Quod
si D. Thom. aliquando docere videatur di- idem,
lectionem Dei posse ad malum finem ordi­
nari, ut q. 2 de Malo art. 1 ad 7, secundi
ordinis, et art. 4 ad 2, vel loquitur de or­
dinatione per modum objecti juxta dicta
n. 29, vel non loquitur de dilectione quæ
sit actus charitatis, et amor super omnia,
sed de quadam naturali dilectione, quæ tan­
tum est complacentia et amor inefficax :
neque in hujusmodi amore, eo ipso quod ad
malum finem referatur, erit aliqua bonitas
moralis.
32. De fide vero et spe posset id non im­
merito dubitari. Quod in suis tractatibus
ex professo .examinabitur. Pro nunc quoad
spem tenenda est pars negativa : nam cum
spes Theologica sit vera virtus perficiens
voluntatem, debet objectum respicere for­
maliter sub ratione boni : alias non esset
dispositio perfecti ad optimum, quod est de
ratione virtutis : si autem ejus actus posset
aliqua circumstantia vitiari, eo ipso non
respiceret objectum sub ratione boni, ut ex
dictis a n. 12, probatum manet. Et ideo
D. Thom. 2, 2, q. 17, art. 1 ad 1, inquit, Idem,
quod spe attingente Deum nullus potest male
uti, sicut nec virtute morali attingente ratio­
nem.
Idem tenent de fide infusa Bannez eadem Runci.
2,2,q.4,art.5,dub. 2. Salas tomo 2, tract. 11,
disp. 1, sect. 3, et alii. Sed oppositum docet neina.
Cajet, hac 2, 2, q. 55, art. 4, Medina q. 56,
art. 3, Montesi. in præsenti art. 5, q. 6,
favetque D. Thom. 2, 2, q, 47, art. 13 ad 1,
ubi ait quod fides in sui ratione non importai
aliquam conformitatem ad appetitum recto­
rum operum. Cum enim essentialiter sit

138

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
DISP. ’

, DUB. II.

139

sensus voluntatis acceptantis susceptionem
virtus intellectualis per se primo speculabaptismi. Hic enim consensus physicus suf­
tiva, nec secundum se respiciat objectum
Wij operato passio illa conferat aliquam gra§1.
ficit ut baptizatus recipiat effectum quem
sub ratione boni, sed sub ratione primi veri,
hdîl· tiam, sicut dictum est de baptismo ? Non
Sententia communis de actibus externis.
baptismus tribuit præcise ex opere operato:
non videtur destrui ejus actus per hoc quod
lowest omnium eadem sententia. Nam Salas
ad finem extrinsecum pravum referatur :
quamvis nec sit moraliter bonus, nec meri­
sùi. loco cit. η. 161 partem tenet affirmativam,
36. Dicendum est primo posse eundem
quia talis relatio licet repugnet bonitati mo- ! torius : sicut ad id sufficeret consensus inet loquitur eodem mudo do prædicta pas­
actum externum successive transire debono
rali. non tamen certitudini, et infallibili- . terpvetativus ejus qui baptizaretur dor­
sione ac de baptismi sacramento. Sed mein malum. Hæc assertio est ita communis
tati, quæ est essentialis fidei. Juxta quam ' miens, qui nihil tunc mereretur. Et ratio
tojo.lius N. Cornejo citato dub. 2 absolute id
inter Doctores ut supervacaneum sit singu­
doctrinam ad ultimam confirmationem di- ; est quia prædicta volitio ol consensus non
negat. Quia licet martyrium prout est bap­
los recensere. Quam probat ex professo Ang. D-Thftmcendum est, non esse de ratione actus fidei I requiritur indispensabiliter ad suscipien­
tismus sanguinis conferat ex opere operato
Doct. infra quæst. 20, art. 6 et in 2, dist.
habere bonitatem moralem ex proprio ob- ( dam gratiam ex opere operato ut propria et
aliquam gratiam, sicut baptismus aquæ, ut
40, art. 1 de Malo, quæst. 2, art. 4 ad 7,
Mto®. docere videtur I). Thomas 3 p. q. 87, art.
jecto vel aliunde, sed tantum veritatem et j rigorosa dispositio, sed ut conditio subjecti,
ibi : « Nihil prohibet aliquid esse idem nu­
1 ad 2 et q. 66, art. 11 (de quo videri po- I it merosccundum unum genus, quod tamen
infallibilitatem : et ita si fieret ob pravum | et quasi pars materiæ elevabitis ad gratiam, 1
test ibi Cabrera disputatione unica, et etiam
finem, nihil haberet prædictæ bonitatis, sed i quæ proinde in ipsam gratiam non habet
a secundum aliud genus non solum numeSuar. q. 69, art. 10, disp. 29), hoc tamen
tota ejus perfectio ad ordinem phjsicum > proprium et rigorosum influxum disposili« ro, sed etiam specie differt : sicut si sit
intelligendum est de vero martyrio, ad quod
pertineret.
vum. Quod si adultus ita baptizatus, absque
« aliquod corpus continuum in una parte
requiritur in adultis ut includat, saltem per
« album et in alia parte nigrum, est unum
ntim.
33. Ultimo arguitur pro prædicta senten- | alio actu meritorio decederet, daretur ei
se loquendo, baptismum flaminis, et pro­
arçum. |ja<
a(iu|tus veUet suscipere baptismum
gloria more parvulorum solum per modum
« numero, in quantum est continuum ; sed
cedat ex charitale juxta illud Apost. 1 ad
« differt non solum numero, sed specie in
ex affectu inanis gloriae, vel alterius finis i hæreditatis, quod in aliquo casu non repu­
C (ii! Cor. 13 : Si tradidero corpus meum ita ut
« quantum est coloratum.El similiter si in
venialiter peccaminosi, talis volitio esset ; gnat, ut contingeret in illo qui dormiens
ardeam, charitalem autem non habuero, ni« aliquo actu continuo primo feratur in­
bona moraliter : atqui simul esset mala ex i baptizaretur, et statim moreretur : quamvis
W^hil mihi prodest. Et ideo A. D. citata q. 66,
ii tentio ad bonum, postea ad malum, se­
fine : ergo etc. Probatur major, quæ sola : per se loquendo collatio gloriæ adultorum
art. 12 ad 2 expresse dicit, quod baptismus
tt quiturquod sit idem actus numero secunpotest habere difficultatem : tum quia prie- , petat fieri per modum coronæ. Diximus si
sanguinis includit baptismum flaminis, et
« dum suam naturam ; sed tamen differt
dicta volitio esset dispositio ad gratiam, ! affeclus inanis gloriæ antecedenter se habeat
quod sanguinis effusio non habet rationem
« specie secundum quod est in genere moquam adultus ille reciperet in Baptismo ' propter illa quæ circa actum martyrii jam
martyrii sine charitate. Vel saltem requi­
« ris. »
(supponimus namque veniale peccatum non j subjungimus.
ritur : quod prædicta effusio sit referibilis
Ratione facile suadetur : quoniam boni- Kaiio
34. Ad confirmationem respondetur, quod q
impedire gratiam Sacramenti) : non autem
ad finem charitatis, quamvis defectu usus ' tas et malitia moralis respectu actus exterm ms.
si motus ille inanis gloriæ, qui in martyrio **
disponeret ad gratiam nisi esset moraliter
rationis actu non referatur. Ut contingit in
sunt formæ omnino accidentales, et extrabona : ergo. Tum etiam quia talis volitio 1 immisceretur, solum se habeat ex conse­
pueris Innocentibus ab Herode interfectis,
neæ, quæ per accidens se habent ad illum
quenti vel concomitaiiter, non nocet ejus
esset meritoria respectu gloriæ : alias si
contingerelque in adulto, qui dormiens oc­ I consideratum in esse physico : ergo possunt
adultus moreretur priusquam alium actum
bonitati, nec tollit meritum martyrii, quia
cideretur propter Christum. Cum ergo ef­
abesse, et adesse non solum per intellectum,
nullam ei malitiam communicat, nec se ha­
meritorium eliceret, daretur ei gloria sine
fusio sanguinis propter inanem gloriam
sed etiam a parte rei, sine eo quod destrua­
meritis solum per modum hæreditatis, quod i bet formaliter ut circumstantia ejus. Si vero
nonsit referibilis ad finem charitatis ra­
tur substantia prædicti actus : atque adeo
proprium est parvulorum.
inanis gloria habeat se antecedenter tam­
tione deformitatis ipsius inanis gloriæ, con­
poterit ipse actus, manens idem numero
quam finis et circumstantia actus profun­
Confira. Confirmatur, nam qui in fidei defensio­
sequens videtur ut nec sit verum marty­
entitative, transire ab una in alteram. Pa­
dendi vitam, concedimus prædictum actum
nem vitam profunderet, vere mereretur
tet consequentia : nam formæ accidentales
rium, aut baptismus sanguinis, necconferat
habere malitiam.ex hac parte. Sed negan­
apud Deum, quamvis ibi immisceretur ali­
omnino extraneæ non habentes specialem
ex opere operato aliquam gratiam.
dum est quod sit aliunde moraliter bonus,
quis affectus inanis gloriæ : ergo actus ille
nexum cum suo subjecto, non est cur non
Nisi mavis dicere profusionem vitæ et
profundendi vitam simul esset bonus et
vel quod eliciatur a vera virtute. Nam ut
possint ab illo separari, et subjectum, si
sanguinis in prædicto casu esse peccatum
docet D. Thomas 2, 2, q. 121, art. 3: Tok-DÆ
malus moraliter.Consequentia videtur certa.
habeat ad utramque capacitatem, ab una
mortale totaliter excludens gratiam, quia
Et antecedens probatur : quia prædictus ac­
rare mortem non est laudabile secundum se,
in alteram idem numero transire : sicut ob
licet inanis gloria secundum se tantum sit
tus esse vere actus martyrii, utpote elicitus
sed solum secundum quod ordinatur ad ali­
hanc rationem transit idem lignum de ca­
veniale, at prodigere vitam exinani gloria,
a virtute fortitudinis in testimonium fidei:
quod bonum, quod consistit in actu virtutis:
lido in frigidum, et eadem propositio de
vel alio pravo fine videtur quod sit mor­
et qui ita pateretur, reciperetur ab Ecclesia
quare cum in prædicto casu tolerantia mor­
vera in falsam, et sic de aliis.
tale : sicut absque aliquo bono fine morti se
ut martyr : ergo esset meritorius, quamvis
tis non referatur ad bonum virtutis, sed ad
Confirmatur : actio exterior tamdiu pby-Ct)nOrm
exponere. Sed de hoc alibi.
haberet malitiam inanis gloriæ.
inanem gloriam, consequens est talem ac­
sice est una numero, quamdiu est continua:
Ad
Respondetur negando majorem, supposito
tum non esse bonum moraliter, neque prae­
sedsæpe actio continuo durans, ut recitare,
arguai quod affectus inanis gloriæ antecedenter se
mio dignum. Et ideo inquit D. Hier, superas
DUBIUM II.
celebrare sacrum, pergere ad audiendum
habeatad volitionem suscipiendi baptismum
illud ad Galat. 1 : .Von efficiamini inanis
illud, et hujusmodi inchoatur bona inten­
Utrum idem numero actus possit esse bonus,
et influat in illam per modum finis. Et ad
gloriæ cupidi, quod martyrium ipsum si
utramque probationem dicendum est præ­
et malus successive?
tione, ac proinde est tunc moraliter bona;
ideo fiat ut admiratione et laude habeatur
dictam volitionem in illo casu non dispo­
et continuatur vel finitur propter inanem
a fratribus, frustra sanguis effusus est.
Ostenso quomodo bonitas, et malitia mo­
nere ad gratiam meritorie, sed ad summum
gloriam, vel alium similem finem ; et e
L nde qui ita pateretur, nec mereretur au­
ut conditio physica : atque adeo non quia
ralis nequeant simul eidem actui humano
converso : igitur potest eadem numero ma­
reolam martyrii, nec ab Ecclesia recipere­
sit bona moraliter (quamvis nec quia est
tur ut martyr.
convenire, videndum est an saltem succes­
nens in esse naturæ successive esse boua,
moraliter mala) sed quia est physicus con­
sive in illo esse possint : et hoc tam de acti­
et malamoraliter. Nec circa l.oc est immo­
35. Si autem inquiras an saltem ex opere
bus internis, quam de aliis.
randum, cum res sit adeo per se nota.
operato

140

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

ratione actus voluntatis apparet aliqua ne­
cessaria connexio cum aliqua ex illis deterPrior · pini·.> circa actus voluntatis.
minate:ergo non est unde repugnet aliquem
voluntatis actum ab una in aliam transire
37. Dicendum esi secundo etiam ex acti
retenta physica, et indi viduati entitate.
bus voluniafisposseeundem numéro in esse
Secundo probatur : nam tamdiu potestacnaturæ, transire in esse moris de bono in
tus voluntatis manere idem numero in esse
malum. Hæc conclusio est valde commu­
naturæ, quamdiu ejus objectum perseverat
nis, quamvis ab aliquibus negetur : illam
propositum sub eadem ratione objecti phy­
Cipreei.enim luetur Capreol. in 2, dist. 40, quæst.
sici ; et tunc prædictus actus necessario va­
1, art. 3 ad argumenta Durandi contra lerriatur in esse moris de bono in malum,
Mmwi· tiam conclusionem. Durandus eadem dist.
quando objectum in hoc genere proportio­
Cariei. quæst. 3, Cajet, hac I, 2, quæslion. 20, art.
nali modo variatur : atqui objectum manens
Mwnèk 6» el Φ1®51· 19» arl- l> ubi etiam Medina,
omnino idem, et sub eadem propositionem
Sa ‘is. Alvar, dispul. 75, Curiel, et Zumel. infra
esse physico, potest in genere moris, modo
Valent
Vasq* quæst. 88, art. 4, Montes, in præcedenti
dicto variari, ergo, etc.Major admittitur ab
Suar.
adversariis, exeaque desumunt præcipuum
Lorra. disput. 72, quæst. 2, Salas, disp. 3, sect. 12,
concl. 4, Valentia disput. 2,
quæst. 15,
pro sua sententia argumentum, ut infra vi­
*1
Aniæ'id- puncto 6, Vazquez disp. 56, cap. 2, Suar.
debimus. Minor vero probatur :si aliquis
versu, disp. 8, sect. 2, Lorca disput. 33 et alii :
tempore nondum prohibito proponeret sibi
quamvis aliqui hoc limitent ad solos actus,
hoc objectum quod est vesci carnibus ad na­
qui a voluntate simul eliciuntur, et impe­
turalem corporis sustentationem, et conti­
rantur. Est autem animadvertendum quod
nuaret illam propositionem tempore prohi­
etsi utraque conclusio sit indiffinita, adhuc
bito, prædictum objectum maneret idem,
hæc secunda est minus universalis : sunt
etsub eadem propositione in ratione objecti
enim quamplures voluntatis actus,qui nun­
physici ; quippe semper maneret proposi­
quam possunt male fieri manente eadem
tum voluntati, ut utile ad naturalem cor­
entitale, cujusmodi sunt amor Dei super
poris sustentationem : et nihilominus in
omnia, actus spei Theologicae, et aliqui alii
esse moris variaretur de bono in malum.
ex vi propriæ naturæ physicæ specificæ, vel I Idem contingeret si volente sacerdote cele­
numericæ sunt necessario connexi cum bo­
brare, Ecclesia interdiceretur, et ipse sa­
nitate morali ·. quia tamen hoc non conve­
cerdos cum ignorantia vincibili interdicti
nit illis ex communicationeactus voluntatis,
continuaret illam volitionem, et sacri cele­
sed ob aliquam peculiarem, quæ in pluribus
brationem : tunc enim continuari posset
aliis non militat, datur locus nostra? con- | judicium de celebrando sacro et propositio
clusioni indiffinita?, quae satis colligitur ex 1 illius objecti sub eadem ratione objecti phy­
D.Tbotn.D. Thoma q. sequenti art. 1, ubi bonum et I sici : et tamen in esse moris objectum esset
malum dicit ita se habere ad actus volunta- | distinctum : nam ante interdictum erat li­
lis, sicut verum et falsum ad actus rationis:
citum et honestum, et posito interdicto illi­
quare sicut idem actus intellectus, manendo
citum, et objective malum : ergo, etc.
idem secundum suam substantiam, potest
Dices, judicium practicum proponens ob­
transire devero in falsum per accidentalem
jectum ut hic et nunc prosequendum, ne-!
objecti mutationem, ita actusvoluntatis ma- ) cessario variari adveniente prohibitione :
nens idem quantum ad entitatem physicam 1 nam antea erat verum, et consideratum ;
poterii transire de bono in malum per mo­
postea inconsideratum, vel falsum : prius
ralem variationem objecti. Idem deducitur , proponebat objectum sub ratione veri boni,
ex aliis locis, qua? pro præcedenti conclu­
et honesti ; post sub ratione boni apparen­
sione retulimus : nam etsi D. Thomas prætis, vel inhonesti ; antea erat actus prudencipue loquatur de actibus externis, ejus doc­ I tiæ ·, postmodum imprudentiæ : quæ adeo
trina, majori ex parte, communis est acti­
diversa et opposita prædicata nequeunt ei­
bus internis.
dem numero judicio competere : variato au38. Deinde probatur ratione pro præce­ , tem judicio, variatur objectum propositum
denti conclusione facta, quia etiam respectu I per illud in esse objecti.
actus voluntatis considerati in esse naturæ I
39. Sed contra : quia non repugnat idem
bonitas et malitia moralis sunt accidenta­
judicium entitative injuriatum substerni
les differentiæ, ut vidimus disp. 1, nec ex
omnibus illis prædicatis pro diversis tem­
poribus:
$ IT.

■·- *

Ü

■

DISP. VI, DUB. il.

potibus : quud de veritate et falsitato pla­
num est : noni hoc judicium : Petrus sedet,
est verum dum sedet ; quando vero surgit,
et non sedet, est falsum ; et tamen potest
idem numero manere secundum substan­
tiam. Similiter dicendum est de considera­
tione otinconsideraliono : nam ut judicium
consideratum fiat inconsideratum, non re­
quiritur quod desinat considerare aliquid
eorum, quæ antea considerabat, sed salis
est si homo teneatur aliud aliquid conside­
rare et non consideret : nam eo ipso dum
prædicta consideratio non adhibetur, judidicium dictans eliciendum, vel continuan­
dum esse actum voluntatis, est inconside­
ratum, et contrarium prudentiæ : non quia
non consideret, et attendat totum quod an­
tea, sedquia superadditur nova circums­
tantia ex parte objecti, quæ debet attendi, et
non attenditur.
Denique idem judicium proponens nunc
objectum sub ratione honesti, potest postmodum proponere snb ratione inhonesti :
quia rationes istæ non pertinent ad subs­
tantiam prædicti objecti in ratione objecti
physici, sed sunt accidentales ejus condi­
tiones, per quas constituitur in esse objecti
moralismnde judicium illud proponens,ma­
nens invariatum quod entitatem physicam
cum sola variatione accidentali, seu in esse
moris,potest proponere praedictum objectum
ante prohibitionem sub ratione honesti, et
post illam sub ratione inhonesti. Et ratio
est, quia hujusmodi conditiones honesti vel
inhonesti, non est necesse ut proponantur,
vel cognoscantur explicite, aut in actu si­
gnato, sed solum in actu exercito interpre­
tative, aut virtualiter. Et ideo ad honesta­
tem actus salis est objectum secundum se
bonum proponi explicite secundum bonita­
tem physicam connotando carentiam cujusvis circumstantiae malæ, et quod nulla de­
sit ex his, quæ actui debentur : nam.eoipso
cognoscitur sufficienter ejus honestas, et
proponitur in actu exercito. Ad malitiam
vero sufficit eadem propositio explicita,non
curando de adhibenda aliqua circumstantia
debita, aut repellenda ignorantia vincibili
nova» prohibitionis : quia eo ipso proponi­
tur in actu exercito illud quod hic et nunc
est malum, cognosci turque ipsa malitia in­
terpretative et virtualiter ut salis est ad vi­
tiandum actum voluntatis.
p
Adde quod licet admittamus disconlinuaMaa.ri prædictum judicium, et loco ejus succe­
dere alium inconsideratum, vel erroneum

141

enlitativo distinctum, non ideo oportet disconlinuari physice actum voluntatis: quia
ex una parte potest per nIrumque judicium
proponi objectum sub eadem ornnino ratio­
ne in esse physico, et ex alia possunt præ­
dicta judicia ita immediate succedere, ut
nullum sit instans medium inter utrumque,
sed quando de primo verificalur quod non
est, verificetur de secundo quod jam est:
hoc autem sufficit, ut objectum perseveret
propositum sub eadem ratione quantum sa­
lis est ad voluntatis actum continuandum :
quemadmodum quia visio beatifica propo­
nit Deum ut amandum sub eadem ratione
formali, sub qua illud proponebat fides, et
succedit in eodem instanti in quo fides de­
sinit, potest idem numero actus charitatis
cœptus in via continuari in Patria, ut de
Angelis bonis alibi diximus,et de Beatissima
Virgine libentissime credimus, cujus amor
fortior ipsa morte, non fuit per illam in­
terruptus.

§ in.
Opposita sententia cum suis argumentis,
et eorum enodationibus.

40. Contrariam sententiam secundæ as­
sertioni tanquam probabilem tuetur Greg. Greg.
Martinez q. sequenti art. 1, dub. 2, citans
pro ea Conradum quæst. 2, art, 6, Gabrie-Gabriel',
lem in 2, dist. 41, quæst. 1, et Alensem re-pàrüiut
latum a Dionysio Carthus. in 2, dist. 4,D.ihom.
quæst. 4. Et videtur probari ex Thom. in­
fra q. 88, art. 4, ubi dicit esse impossibile
quod idem actus numero transeat de pec­
cato veniali in mortale: et reddifrationem,
quia cum peccatum principaliter in volun­
tate consistat, nequit ejus ratio variari,
nisi actus voluntatis mutetur. Quod etiam
docet de Malo quæst. 7, art. 3, et aliis lo­
cis : si autem idem actus voluntatis non po­
test transire de veniali in mortale, multo
minus transire poterit de bono in malum,
quæ est major mutatio.
Respondetur D. Thom. loqui de varia-Explica.
tione actus voluntatis qui manet idem in tur
.
,
.
.
D.Tbom.
esse mons, non vero in esse physico, ut ex
ipso contextu colligitur, præsertimloco ci­
tato de Malo, ubi postquam dixit non posse
idem numero peccatum fieri de veniali mor­
tale, subdit : « Cum enim peccatum secun« dum quod nunc loquimur, importet ac­
ti tum malum moraliter, oportet ad hoc
« quod sit unum,et idem peccatum numero,

142

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

■ quitd sit unus actas moraiiter. > Ubi, ut
cernis, tam in actu quam in peccatis loqui­
tur de unitate morali.
41. Secundo probatur : na Ilus actas vo­
luntatis potest transire de bono in malum
nisi mutetur ejus objectum saltem formaliter; atqui variato formaliter objecto, va- I
riatur actus voluntatis secundum substantiam : ergo repugnat hujusmodi actum
transire de bono in malum, el manere eun­
dem numero. Major videtur certa : nam
cum species actus moralis sumatur ex ob­
jecto, nequii talis species mutari, nisi ob­
jectum proportionali modo varietur. Minor
autem probatur, quoniam essentia actus
voluntatis sumitur per ordinem ad objec­
tum : ergo variato hoc in ratione objecti,
debet ille entitalive variari. Tum etiam
quia non potest objectum variari in esse ob­
jecti, nisi diverso modo, et sub distincta
ratione convenienliæ, vel disconvenienti®
voluntati proponatur, atque adeo nisi adsit
ex parte intellectus distinctum judicium de
convenientia, vel disconvenientia talis ob­
jecti : mutato autem judicio, et proposito
objecto sub diversa ratione formali, necesse
est actum voluntatis discontinuari : ergo,
etc.
Diluitor. Respondetur distinguendo majorem : et si
intelligatur de variatione objecti in esse
morali, concedenda est ; si vero de ratione
formali in esse physico negari debet. Et eo­
dem modo distinguenda, el concedenda, vel
neganda est minor : et neganda absolute
consequentia. Etenim objectum actus vo­
luntatis potest dupliciter considerari : vel
ut dicit bonitatem et appetibililatem physi­
cam, præscinditque a regula prudentiæ;
vel ut dicit bonitatem vel malitiam mora- i
lem objectivam, hoc est, quod sit consonum
vel dissonum prædictæ regulæ. Primo mo­
do terminat habitudinem physicam actus
voluntatis. Secundo terminat ejus habitu­
dinem moralem. Ut ergo varietur actus in
genere moris de bono in malum, sufficit
objectum in eodem genere variari : non au­
tem hoc sufficit ad discontinuandum actum '
voluntatis inesse physico, quamdiu objectum
in ratione objecti physici non variatur. Per
quod patet ad primam probationem mino­
ris : nam essentia physica actus voluntatis
solum pendet ab objecto considerato in esse
physico; et ideo nisi hoc in propositione
physica varietur, quanlumcumque mutetur
in ratione objecti moralis, potest praedictus
actus phvsice continuari. Ad secundam res-

pondehir stante eadem propositione objecti.eodoniquojudicio in esse physico, ρω*
diverso modo proponi in genero moris, ui
dictum est ; unde per idem numero judi­
cium, quo Angelo peccanti proposita fuit
beatitude naturalis in primo instanti sub
raliono boni honesti, proposita fuit in se­
cundo in ratione boni apparbntis, saltem
ex modo proponendi el judicandi, ut in tract,
de Angelis disp. 10, dub. 8, explicuimus.
42. Tertio arguitur. Omnis moralitasfun­
datur in ratione voluntarii, atqueadeoin
tendentia physica actus voluntatis ad objec­
tum, vel circumstantias,quæ illam tribuunt
ergo repugnat variari species moralitatis
nisi prædicta tendentia, ac proinde actus
voluntatis in esse physico varietur.
Respondetur primo : etiamsi concederemus totum argumentum, nihil contra nos:’®
quia non quælibet variatio actus, etiam in
esse physico, tollit numericam identitatem,
nisi varietur tendentia ad objectum prima­
rium : ut patet cum idem actus prius remis­
sus physice intenditur : unde licet admitta­
mus requiri semper aliquam variationem
physicam formalem, ut species moralitatis
varientur, non tollitur eundem numeroactum voluntatis transire posse de bono in
malum : posset enim prædicta variatio phy­
sica accidere in aliqua habitudine secunda­
ria, vel in aliqua modali extensione (sise­
mel hæc locum habet in actibus) salva ma­
nente habitudine essentiali. Secundo res­
pondetur ex dictis disput. 1, num. 46, quod
sicut, ut actus voluntatis sumat ab aliqua
circumstantia malitiam,non requiritur hu­
jusmodi circumstantiam esse volitam for­
maliter, ac proinde quod actus importet ad
illam aliquam positivam habitudinem, sed
sufficit volitam esse interpretative: ita ut
idem actus prius bonus transeat in malum
ratione similis circumstantiæ, non est necesse ipsum variari formaliler in esse phy­
sico, seu in linea volitionis; sed sufficit va­
riatio interpretativa ratione alicujus novae
obligationisquam operans non attendit, sine
eo quod talis actus aliquid physicum de no­
vo recipiat, vel amittat.
43. Ultimo probatur prædicta sententia tVitas
quia actus voluntatis non admittunt succès- 3r'"
sionem, sed simul et instantanée fiunt :ergo quod simul habere non possunt, ut sunt
I bonitas et malitia, non poterunt habere sucI cessive.
I
Respondetur (quidquid sit de antecedenti) Eaer.
negando consequentiam: nam esto actus ,w’
voluntatis

DISP. VI, DUB. III.

143

Theologi. Cajet, et Medina hoc art. 6,
voluntatis formalitor sit indivisibilis, et
totus simul, saltem est successivus virtua- ' etiam Curiel et Gregor. Mart. dub. 1,Noster CnrieL
Cornejo disput.5, dub. 1 .Montes, disput.
litor, et potest coexister© tempori extrinse­
quæst. 5.1.orca disput. 47, dicens opposi- Lorea,
co : undo per corrospondentiam ad distinc­
tam sententiam, quam aliqui neoterici in
tas partes temporis,potest successive mutari
scholis introducere conantur, non modo
do bono in malum. Eo præsortim, quia li­
esse falsam, sed Theologiæ et Philosophiæ
cet ex parte entitatis ipsius actus tantum
morali valde adversari : et ita sentire om­
sit successio virlualis, ex parte illarum for­
nes Scholasticos cum Magistro in 3, dist.23,
marum, bonitatis scilicet et malitiæ, datur
testatur Montesinos ubi supra n. 44. Pro­
successio formalis: quia non mensurantur
batur testimoniis Angelici Doctoris, quæ p.Thom.
eadem duratione , qua metitur substantia,
ipse Montesi. adducit, et expendit loco ci­
et entitas talis actus ; sed vel tempore, vel
tato § 2. Nam in primis hoc 6 art. concedit
duobus instantibus discretis; et ita quando
actui humano tam malo, quam bono duas
verum estdicere de malitia, quod primo est,
species moralitatis,unam ex objecto et aliam
vocificatur de bonitate, quod jam non est,
ex fine. Et art. 7 sequenti in solutione
non tantum quoad nos,sed etiam secundum
ad primum, duas species bonitatis ( de his
se. Omittimus nonnulla alia argumenta,
enim procedebat argumentum). Sicut etiam
quæ pro sua sententia congerit Greg. Mart,
art. 4 antecedenti docet praeter bonitatem mo­
quia parvi momenti sunt, et ex dictis ha­
ralem, quam habet actus ratione finis, ha­
betur sufficienter eorum solutio.
bere aliam ex objecto convenienti. Deinde
3 contra Gentes c. 138, cum dixisset de actu
DUBIUM III.
malo: « contingit unum actum duorum via tiorum esse, dum actus unius vitii ad fiUtrum actus habens bonum objectum, et bo­
« nem alterius vitii ordinatur, ut cum quis
num finem, sit in duabus speciebus boni­
« furatur ut fornicetur, actus quidem secuntatis ?
« dum speciem suam est avaritiae,secundum
« intentionem verolaxuriæ.»Subdit de actu
Sunt qni oppositionem, et incompossibibono : « Eodem modo, et in virtutibus conlitatem inter bonitatem et malitiam respec­
« tingit, quod actus unius virtutis ad aliam
tu ejusdem actus dubio 1 explicatam exten­
« virtutem ordinatur: sicut cum quis datsua
dunt ad duas bonitatis species, ex fine et ex
« ut cum altero amicitiam habeatcharitatis,
objecto, etiam cum utrumque bonum se­
« actus quidem ex sua specie est liberalitacundum se existit. Et ideo consequenter ad
« tis; ex fine autem charitatis. λ Non minus
praecedentia oportet dubium hocexaminare.
clare loquitur 2,2, q. 19, art. 4, ibi: « Non
Loquimur autem define,qui in genere moris
« tollitur species habitus per hoc quod ejus
differt specie ab objecto, ut solet frequen­
« objectumvel finisordinatur adulteriorem
ter finis operantis : supponimusque nullam
« finem. » Quod etiam dicit aliis quampluadesse circumstantiam pravam, quæ vitiet
ribus in locis, ex quibus aliqua in hoc etseactum, et illorum bonitates impediat. Et
quenti dubio adducemus, et ejus verba refe­
quamvis similis difficultas posset moveri
remus.
circa species malitiæ, cum adsunt malus fi­
Probatur ratione ex praedictis locis de- Batio
sumpta, et redacta ad hanc formam. Actus concL
nis, et malum objectum; huic tamen super­
sedebimus, quia ex decisione illius prioris
qui versatur circa bonum objectum propter
resolutio ejus a fortiori constabit.
alium bonum finem, respicit ulrumquo ut
bonum secundum se, et sub ratione boni:
ergo ab utroque persesumptosumitaliquam
§ Γbonitatem: non autem sumit bonitatem ejusdemspeciei, quia supponimus illa in genere
Fmr D. Thom. el Theologorum sententia, el
moris specifice distingui :ergo sumit duasspeprima ratio pro assertione.
cies bonitatis. Prima consequentia, et etiam
1
minorsubsumptasequuntur ex antecedenti :
44. Dicendum est actum habentem ob­
quoniam actus non potest non specificari ab
jectam secundum se bonum, et simul bo­
objecto secundum illam rationem, secun­
num finem, simul habere duas species boni­
dum quam ad illud terminatur, et similiter
tatis. Assertionem hanc tenent cum D.Thom.
debet specificari a fine secundum rationem,
communiter ejus discipuli, et fere omnes

114

id-

Λ

• Ή,

• 1

I

s fi.·:

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

qua ipsum respicit, ac proinde si ulrumque
respicit ut secundam se bonum, et sub rationoboni distincti; debet ab illis recipere
distinctas species bonitatis. Antecedens quo­
ad finem est perse notum, et doeeturab
adversariis. Quoad objectum sic suadetur.
Quia cum quis dat v. g. eleemosynam prop­
ter Deum, vel in satisfactionem pro pecca­
tis, intellectus apprehendit eleemosynam
ut bonam, et honestam secundum seipsam,
et ut sic proponileam amplectendam volun­
tati : ergo et ipsa voluntas fertur in illam ut
bonam secundum se : quippe eo modo vo­
luntas tendit in aliquod objectum, sicut ab
intellectu apprehenditur, et proponitur.
Prinu
45. Confirmatur. Nam eleemosyna exhibita propter Deum importat secundum se i
specialem convenientiam ad rationem,
praeter eam quam importat ratione finis,
quamque adhuc importaret, etiamsi ad !
talem finem non ordinaretur: ergo volitio
dandi illam propter Deum accipit ab ea
specialem bonitatem, præter illam quam
recipit ex ordine ad prædictum finem.
Antecedens est per se notum. Consequentia
vero probatur, quia actus terminatus ad
objectum secundum se bonum, necessario
recipit ejus bonitatem : sicut ipsum objec­
tum, supposita terminatione, necessario
influit in actum, nisi ratione ignorantiae,
aut alicujus circumstanti® pravae, hujus­
modi influxus impediatur : quod in prae­
senti locum non habet.
Sconlir.
Confirmatur secundo. Honestas quam
eleemosyna secundum se importat, non se
habet respectu praedicte volitionis concomitanter, et per accidens, quasi ibi non
esset : imo nisi esset in eleemosyna, non
posset hæc immediate propter Deum amari:
sicut quia actus indifferentes non habent
in objecto secundum se honestatem, ne­
queunt immediate propter Deum exerceri,
nisi prius ad finem creatum secundum se
honestum referantur, ut alibi latius expli­
cabitur: igitur habet se prædicta honestas
ad volitionem eleemosynæ propter Deum
formaliler, et per se : atque adeo debet
ipsam per se bonificare et honestare.
Solutio. OccHrrit Vasquez, objectum secundum se
Vasq. bonum impediri ne communicet actui pro­
priam bonitatem propter relationem ad
ulteriorem finem : quia ut aliquid tribuat
bonitatem, debet amari propter se, atque
adeo tanquam finis : quidquid autem ama­
tur propter alium finem, non amatur
propter se, sed ut medium, et utile ad ta-

lem finem, atque adeo non potest aliam
bonitatem communicare nisi bonitatem
ipsius finis. Verum, hæc evasio satis impu-£u<
gnata manet ex dictis supra tract. 8, disp. -*·
3, ubi toto dub. 2, contra Vasq. ostendimus
objectum secundum se bonum non amittere
rationem finis, ex eo quod ad ulteriorem
finem ordinetur, possegueeundem actum in
ordine ad finem proximum habere ratio­
nem intentionis amando ipsum propter se,
et simul rationem electionis amando illum
in omne a f tinem operantis. Unde non
oporte· in ejus eversione modo immorari,
se i videantur quæ ibidem diximus.
§ H.
Posterior ratio pro eadem assertione desumpta etiam ex D. Thoma.

46. Secunda ratio sumitur ex eodem Ang.D.ns
Doctore 2, 2, q. 85, art. 3, et quæst. 124,
ari. 2, 3, p. q. 85, art. 3, et aliis locis, potestque ad hanc formam reduci : Actus ter­
minatus ad bonum objectum propter alium
bonum finem, ut volitio eleemosynæ prop­
ter Deum, procedit a distinctis virtutibus :
igitur habet bonitates specie distinctas. An­
tecedens patet : quoniam actus ille ab una
virtute elicitur, et ab alia imperatur: elici­
tur enim a misericordia; imperatur vero
a charitate, nec aliter quam ex charitatis
imperio posset finem ejus attingere, juxta
ea quæ diximus disput. praecedenti num.
29. Consequentia etiam est perspicua, quia
repugnat actum procedere ab aliqua vir­
tute, et non habere bonitatem talis virtutis.
Et ratio est, quia virtus non influit in ali­
quem actum, nisi in ordine ad objectum
ipsius virtutis, et sub ratione talis objecti:
unde actus procedens a diversis virtutibus
necessario respicit objecta distincta sub
diversis rationibus objectives -. atque adeo
recipit ex hujusmodi objectis distinctas
specie bonitates.
Confirmatur : nam martyrium essentia- exi­
liter est actus fortitudinis, et ab ea elicitur:
igitur habet bonitatem et speciem ex objecto
fortitudinis: atqui martyrium semper or­
dinatur ad finem charitatis, et ab ea impe­
ratur juxta illud -Joa. 15 : Majorem hac diI lectionem nemo habet, quam ut animam
1 suam ponat, etc. : ergo habet etiam bonita­
tem charitatis: atque adeo duas bonitatis
I species, unam ex objecto, et aliam ex fine.
I Desumiturque hæc confirmatio ex eodem
D. Th.

DISP, VI, DUB. III.

juta», D. Thom. citata quæst. 124, art. 2, ubi in
solutione* ad 2, sic ait : « Ad actum martyrii
« inclinat chnritûs sicut primum et prin- cipiilo molivum per modum virtutis im■t peranlïs; fortitudo autem sicut motivum
« proprium per modum virtutis elibientis :
. et inde est quod martyrium est actus
< charitatis, ut imperantis ; fortitudinis
< autem, ul elicientis, etc. n Idem docet
eadem 2, 2, quæst. 32, de actu dandi elee­
mosynam propter Deum, vel in ordine ad
satisfaciendum pro peccatis : quo scilicet
talis actus est elicitive misericordia», circa
cujus objectum immediate exercetur ; im­
perative vero charitatis, vel poenitentiae,
ad quarum fines ordinatur.
xhiio. 47. Ad hæc Vasquez negat actum unius
virtutis ab alia imperari, sed omnes actus
(inquit) qui ordinantur ad finem alicujus
virtutis, eliciuntur a tali virtute. Et conse­
quenter negat eundem actum voluntatis
posse habere duas bonitatis species, aut
perlinere ad duas virtutes. Et ad primum
ex his duobus testimoniis D. Thom. (quem
contendit non esse suae sententiae contra­
rium) respondet frivolum esse ad intentum,
quia Sanci. D. non loquitur de martyrio,
quod sit actus fortitudinis, sed solum de
exteriori mortis sustinentia, et hanc appel­
lare actum fortitudinis materialiter, ex eo
solum quod in ejus materia exercetur ; non
quia ab ipsa fortitudine, vel ejus motivo
eliciatur. Et eodem modo respondet ad se­
cundum ex q. 32.
ha- Cæterum hæc doctrina et modus dicendi
omnibus displicet. Et merito : quoniam
Wo.singularis est, et contra communem Theologorum sensum, ut aiunt Lorca, Cornejo,
Montesinos et alii, quod salis erat ad ejus
explosionem. Specialiter autem adversatur
Mtotdoclrinae D. Thom. locis in toto hoc dubio
relatis, ut constabit legenti, et 2, 2, quæst.
4, art. 3, ubi in solutione ad primum sic
ait: Nihil prohibet unum actum a diversis
habilibus informari, et secundum hoc ad
diversas species reduci, ut supra dictum est
aim de actibus humanis in communi agere­
tur. Refert enim se ad ea quæ in hoc 6 art.
et sequenti tradit de specificatione mora­
lium actuum, quos secundum unam ratio­
nem docet specificari ab objecto, et secun­
dum aliam a fine. Idem repetit, quoties
agit de formatione fidei, et aliarum virtu­
tum per charitatem, ut videre est 2, 2,
quæst. 23, art. 8, quæst. 2 de Virtutibus,
art. 1 de Veritate quæst. 14, art. 5. In 3,
Salmant. Curs, the dog. tom. VI.

145

diet. 23, q. 3, art. 1, quæsliuncula 1, et diet.
27, quæst. 2, art. 4, quaestiuncula 5. In
quibus et aliis locis frequenter asserit eun­
dem actum posse procedere a diversis vir­
tutibus,et omnibus illis informari, eanimque species et bonitates præcipere.
Nec minus adversantur Vasquez præ­
dicta duo testimonia, quibus satis frivole
occurrit. Expresse enim Angelicus Doctor
loquitur de actibus sive internis, sive
externis, qui sunt formaliter misericordia»
et fortitudinis, et ab ipsis ex propriis motivis eliciuntur, qui quoniam tendunt ulte­
rius ad finem pœnitentiæ, vel charitatis,
ab ipsis imperantur: id sane quod nullus
non adverteret qui simpliciter textum
Angelici Doctoris consuleret, ita enim lo­
quitur citata quæst. 32, de actu eleemosyna».
« Respondeo dicendum quod exteriores ac- idem .
tus » (appellat exteriores omnes imperatos,
etiamsi simul sint eliciti propter ea quæ
infra explicabimus) « ad illam virtutem
« referuntur ad quam pertinet id, quod est
«molivum ad agendum hujusmodi actus.·
« motivum autem ad dandam eleemosy« nam est, ut subveniatur necessitatem
« patienti, etc. quod quidem motivum
« perlinet ad misericordiam, ut supra dic­
te tum est; unde manifestum est quod dare
« eleemosynam proprie est actus miseri« cordiæ, etc. et quia misericordia esteffec« tus charitatis, ex consequenti dare elee« mosynam est actus charitatis,misericordia
« mediante. » Ecce actus quem Vasquez
negat esse apud D. Thom. virtutis miseri­
cordis. De quo rursus in solutione ad 2,
sic ait : « Dicendum quod nihil prohibet
« actum, qui est proprius unius virtutis
« elicitive, attribui alteri virtuti sicut or« dinanti et imperanti ad suum finem. Et
« hoc modo dare eleemosynam ponitur
« inter opera salisfactoria : in quantum
« miseratio in defectum patientis ordinatur
« ad satisfaciendum pro culpa. Secundum
« autem quod ordinatur ad placandum
« Deum habet rationem sacrificii, et sic im« peratur a latria. »
48. Primum etiam testimonium ipsum sen.TlMin.
explicat contra prædictum authorem. Cum
enim in illo ari. 2, D. Thom. quæsisset:
utrum martyrium sit actus fortitudinis?
Respondet affirmative tradilque funda­
mentalem hujus rei rationem, ac tandem
concludit : Unde manifestum est quod mar­
tyrium est fortitudinis actus, et propter hoc
de martyribus canit Ecclesia: fortes facti
10

146

DE BONITATE ACTUI'M 111 MANORUM.

sunt in Ml.». Et in solutione ad 2, cujus
verba adduximus, nnm.46, expresse dicit,
ad eundem actum martyrii
concurrere
w
charitatem. sicut primum motivum per
modum virtutis imperantis; et fortitudi­
nem sicut motivum proprium, per modum
virtutis elicientis: et inde esi (concludit)
çu.xl martyrium est actus charitatis ut im­
perantis: [wtitudinis autem ut elicientis. Et
sane si martyrium non elicitur a fortitu­
dine quando a charitate. vel alia virtute
imperatur, nunquam erit illius actus : quia !
de ratione martyrii
et omnis actus fortitu- !
*
dinisest ut ordinetur in finem alterius vir- ·
tutis, ac proinde ab ea imperetur. Nam ut 1
optime ait Ang. Doct. art. 3 ejusdem
quaestionis : Tolerare mortem (quod est
praecipuum fortitudinis actus) non est lau­
dabile secundum se ; sed solum secundum
quod ordinatur ad aliquod bonum, quod con­
sistit in actu virtutis, puta ad fidem, vel ad :
dilectionem Dei. Ergo vel dicendum est
fortitudinem nunquam exercere suum ac­
tum. nec martyres proprie loquendo fortes
in bello exii tisse, quod est absurdum :
vel fatendum cum D. Thom. eundem mar­
tyrii actum elici a fortitudine, et imperari
a charitate : atque adeo simul habere boni­
tates utriusque.
Hem
Quæ omnia confirmare possumus alio
A,D· ejusdem D. Thom. testimonio, quo rem
hanc satis explicat 3 p. quæst. 85, art. 2
ad 1, ubi constituens discrimen inter ac­
tus, qui proveniunt a sola charitate, et illos
qui ab ea mediis aliis virtutibus imperan­
tur, sic ait ; « Dicendum quod a charitate
« derivatur aliquis actus dupliciter : uno
■ ■ modo sicut ab ea elicitus : et talis actus
« virtuosos non requirit aliam virtutem
c praeter charitatem : sicut diligere bonum,
« gaudere de eo, tristari de opposito. Alio
» modo aliquis actus a charitate procedit,
« quasi a charitate imperatus, et sic quia
« ipsa imperat omnibus virtutibus, utpote
« ordinans eas in finem suum, actus a cha­
ff ritate procedens potest etiam ad aliam
o specialem virtutem pertinere. » Et ex his
concludit: « Quod intentio operandi ad de­
ft letionem peccati praeteriti requirit speo cialem virtutem sub charitate : » licet ab
ipsa charitate imperetur.
Impu49. Ratione quoque impugnatur prædicta
gnaiur solutio desumpta ex D. Thom. locis citatis,
solutio, nec non 2, 2, q. Io/, art. 1. El in 4, (list. /,
DV& <luæsL
arL 2’ ^æ51, 2’ diSl‘ 17’ Tuæsl·
3. art. 2, quæst. 3. et dist. 33, quæst. 3,

art. 2, quia ad exercendum v. g. aclum
martyrii sustinendo mortem propter finem
charitatis, non sufficit sola charitas absque
habitu fortitudinis : ergo utraque virtus
influere debet in praedictum actum : cumque
non possit utraque influere elicitive, sequi­
tur quod ab una imperetur, et ab alia eli­
ciatur. Antecedens probatur. Nam in actu
sustinendi mortem propter quemcumque
finem adest specialis difficultas, quæ non
i
spectat ad lineam charitatis: ubi autem
reperitur specialis difficultas ex parte alicujus actus, opus est ex parte principii
·
speciali virtute ; siquidem virtus est circa
dillicile : alias non esset ratio virtutes mul­
tiplicandi: cum ergo prædicta difficultas
propria sil fortitudinis, ad quam pertinet
firmare animum in bono contra mortis
pericula, necesse est ut simul cum chari­
tate fortitudo ipsa concurrat ad prædictum
actum.
50. Dices sufficere unamquamque vir­
tutem ad tollendas difficultates quæ possunt
impedire ejus actum : et sic totam illam
quæ est in actu martyrii vinci a charitate.
Sed contra, quia (ut bene arguit Cajet.
citata quæst. 12-1, adversus Martinum de
Magistris, cujus est hæc responsio) licet
possit unaquaeque virtus vincere difficulta­
tes intraneas, seu propriae materiae ; nulla
tamen sufficit ad tollendas omnes difficul­
tates, quæ in materiis cæterarum virtutum
circa ejus actum occurrere possunt, nisi ab
ipsis adjuvetur. Quia sicut unaquaeque ha­
bet determinatam materiam, et determina­
tam rationem formalem in illa materia, ita
versari debet circa determinatam difficul­
tatem propriam suæ materiae. Et hæc est
ratio connexionis inter virtutes morales
sub statu perfecto, quia nulla earum sine
aliis est sibi sufficiens ad proprium et per­
fectum actum propter varias difficultates in
aliis materiis, quæ possunt ipsum impe­
dire. Potest enim mulier v. g. impediri a
luenda castitate per metum mortis, per af­
fectum ad pecunias, ad honorem, ad vin­
dictam, etc. : et ideo nisi adsint fortitudo,
liberalitas, humilitas, mansuetudo, etc.
quæ praedictos affectus moderentur, cedet
alicui contra castitatem. Et sic de aliis vir­
tutibus. quarum nulla erit perfecta, si cæteræ desiderentur, de quo plura dicemus
tract, seq. disput. 4, dub. 1. Si autem unaquæque virtus sufficeret ad tollendam
i quamcumque difficultatem impedientem
I proprium actum, nulla esset ratio præ-

diclæ

DISP. VI,

dicto connexionis, ut inluonti constabit.
Atein- 51.Tandem ab inconvenientibus impugnaripolcsldoctrinaVasquezmarnexeasequi­
te i» tur superlinas esse omnes virtutes morales,
quæsimulcum charitate ad perfectionem ho­
minis infunduntur.Si namquesola charitas
sufficit ad eliciendos omnes actus virtutum
in quacumque materia, quoties ordinantur
ad ejus finem, cum hic sit perfectissimus
medus operandi, perfectius operabitur qui
sola charitate utitur, quam qui utitur reli­
quis virtutibus moralibus, ac proinde di­
cendum erit eas non conducere ad majorem
operantis perfectionem.
Deinde, si actus qui ordinantur ad finem
charitatis in quacumque materia, ab ipsa
charitate eliciuntur, sequitur in habente
gratiam, in quo (ut alibi ostendemus) omnes
actus boni moraliter ad prædictum finem
referuntur , omnes virtutes præler chari­
tatem manere otiosas, et sine aliqua opera­
tione, atque adeo charitatem non esse for­
mam perficientem illas, ut D. Thom. ubique
tenet, sed accidens violentum tollens de
medio omnes earum operationes, et impe­
diens illas a consecutione proprii finis. Et
quidquid sit de virtutibus acquisitis: saltem
de infusis, de fide et spe formatis, et de
Spiritus Sancti donis mani festa est sequela :
nam hujusmodi virtutes et dona habent
necessariam connexionem cum charitate,
sicut virtutes morales acquisitae cum pru­
dentia, et sicut istæ non operantur absque
prudenliæ imperio, sic illa sine imperio
charitatis, et relatione ad ejus finem.
Specialiter autem urget hoc inconveniens
in actibus moralibus Christi Domini, quos
omnes citra dubium est habuisse actualem
charitatis ordinationem ad Deum finem
ultimum supernaluralem : cum hic sit per­
fectissimus operandi modus, qui proinde
debet illis concedi : et tamen absurdum
esset asserere Chrjstum Dominum nullius
alterius virtutis actum exercuisse, nisi so­
lius charitatis : omnesque alias virtutes et
dona semper in eo otiosa mansisse. Ex
quo etiam fieret nullas fuisse in illo virtutes
ab ipso acquisitas : siquidem tales virtutes
non acquiruntur nisi propriis actibus :
unde qui earum proprios actus esse negat
quotquot ordinantur ad finem charitatis,
sicut negat Vasquez, consequenter asserere
tenetur in Christo, qui omnes suos actus
propter prædictum finem actualissime
I
exercuit, prædictas virtutes sic acquisitas
ocum non habuisse. Hoc autem salis dero-

dub.

147

III.

gat dignitati, et perfectioni ipsius Christi,
ut 3 p. ostendemus.
52. Denique ex illa doctrina sequitur in
justificatione quæ fit extra Sacramentum.
non intervenire actus spei, pœnitentiæ.etc.
Contra ea, quæ habet Concilium Tridentinum, sessione G, c. G, et can. 3, et contra
doctrinam D. Thom. infra q. 103, art. 4,
5 et 8. Sequela probatur, quia omnes actus
qui sunt in instanti justificationis, et disponunt ad illam, ordinantur ad finem charitatis, et ab ea imperantur : si igitur repugnal actus sic ordinatos, ad aliam virtutem
praeter charitatem formal iter perlinere,
plane sequitur nulliusalterius virtutis actus
in instanti justificationis concurrere. Manet
ergo unum cl eundem actum posse a diversis virtutibus, ab una elicitive, et ab alia
imperative procedere : sicut potest hoc modo
procedere a diversis potentiis, et procedunt
omnes actus liberi ab intellectu et volunlate : et ita habere posse diversas bonitatis
species, alteram ex objecto virtutis elicientis, et alteram ex fine inperantis.

Γ

<‘
&

fa'vffi·
V
: 7‘;
jp.· ·’·?·.-'

;'

'V./■
·ύ; Itw;
,
§ S '·’
. - .s'd'/
i'
WlR
.‘
-7’
:
g V
'7■.'Wf
V·

§1IL

Refertur opinio Gabrielis Vasquez, et ejus
argumenta enodantur.

Oppositam sententiam defendit Vasquez
in præsenti disp. 51, c. 3, et pro ea refert ximayn.
Okam in 3, q. 12, art. 2, Almaynum dist. 23, ^caril"g.
q. 1, Martinum de Magistris, tractatu de In-Fernar.
temperantia,etconaturadducere Ferrariensem 3 contra Gentes cap. 138, sed Ferrara
oppositum manifeste docet, ut constabit
legenti. Almaynum vero, Martinum, et
Okam explicat Cornejo ubi supra, et probat
non tenuisse praedictam opinionem, immeritoque a Vasquez illis imponi. Unde vix
est, præler ipsum Vasquez. qui prædictæ
sententia) subscribat. Probat ergo illam
primo ex I). Thom. in præsenti ubi docetD-Thom.
actum interiorem voluntatis habere speciem a fine : et loquitur de fine operantis
distincto ab objecto. Et in solut. ad. 2, ait,
quod ordinari ad prædictum finem licet
accidat actui exteriori, non tamen accidit
actui interiori voluntatis, sed per se ei
convenit : ergo omnes actus voluntatis habent speciem bonitatis solum a fine, et non
ab objecto. Supra etiam q. 13, art. 1, ait,
quod cum aliquis exercet actum fortitudinis propter Dei amorem, talis actus malerialiler est fortitudinis, formililer vero

g
■
··.<,;
' g
.
H ’ V.
; . Z-Tq
■ -Γ
*·.

uSi

'

tXJ

* |J|Era

V ■ VSI»
λ'νΐΙΜΙ

. ’ ■
.

.'-Λ
: 'i

i’?
·'-!

f
’
l

IIS

4*

ί·

ii ’· Ü

N . '»

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

charitatis : igitur sentit prædictum actum
non elici a fortitudine, neque habere bo­
nitatem ex ejus objecto.
Adites- 53. Respondetur ad primum testimoiiThSm n,um’ nequaquamex verbis D.Thom. posse
inferri illud consequens. Tum quia etiam
si concedatur omnem actum voluntatis se­
cundum aliquam rotionem specificari a fine
operantis, non tollitur quominus secundum
aliam habeat speciem ab objecto et fine
Operis, ut inferius explicabimus. Tum etiam
quia juxta communem intelligentiam dis­
cipulorum D. Thom. nomine actus inte­
rioris voluntatis, non comprehendit S. Doct.
omnes a voluntate elicitos, sed tantum im­
perantes; actus vero imperatos, etiamsi si­
mul sint eliciti appellat exteriores, ut cons­
tabit ex dicendis dub. seq. Admisso igitur
actus imperantes solum habere speciem a
fine operantis, qui est proprium eorum ob­
jectum, supersunt plures imperati simul et
eliciti, qui una cum specie desumpta ex
fine possunt specificari ab objecto, et reci­
pere ex utroque bonitatem, ut Ang. Doct.
ait in hoc eodem articulo.—Adde hoc testi­
monium æque procedere de actibus malis
ex objecto, et fine, quos fatetur Vasquez
recipere ab illis diversas species malitiæ.
Adi
Ad secundum testimonium respondetur
D. Thomam non negare, actum, qui exer­
cetur in materia fortitudinis propter finem
charitatis, vere et proprie esse actum for­
titudinis : quin potius ex doctrina illius
articuli habetur prædictum actum secun­
dum substantiam et essentiam esse in specie
fortitudinis tanquam ab ea elicitum : sed
solum docet, quod in hujusmodi actibus
imperatis, qui ordinantur ad superiorem
finem, species desumpta ex objecto habet se
velut materia, quæ formalizatur, et actuatur
per speciem desumptam ex fine, eo quod in
moralibus finis dat formam, et ita ordo ad
ulteriorem finem habet se in actu, qui ad
illum ordinatur, ut forma habitudinis ad
objectum. Et sic finis, et actus charitatis
dicuntur informare actum fortitudinis, non |
essentialiter dando ei primam speciem, sed
accidentaliler et denominative, formalizando illam quam habet ex objecto : sicut
corpus formaliler per albedinem et omne
subjectum per formam, quam recipit. Hoc
autem sufficit ut actus imperatus a charitate,
et elicitus a fortitudine dicatur materialiter
fortitudinis, el formaliter charitatis : in
quantum bonitas specifica fortitudinis, quae
ineo est prima et essentialis, substernitur

bonitati charitatis, et per eam formalizatur
tanquam per furinam supervenientem.
Habeturque hæc explicatio ex ipso con­
textu ubi 1). Thom. utitur hoc exemplo ad
explicantium quomodo electio secundum
substantiam et essentiam sit actus volunta­
tis, quamvis formaliler, hoc est exparte
ejus quod participat ex ordine ad rationem,
pertineat ad intellectum :et ita inquit: < Est
« autem considerandum in actibus anima»,
quod actus, qui est essentialiter unius
U potentiæ, vel habitus, recipit formam et
« speciem a superiori potentia vel habitu,
α secundum quod ordinatur inferius a su­
periori ; si enim aliquis actum fortitudi­
nis exerceat propter Dei amorem, actus
quidem ille materialiter est fortitudinis,
formaliter vero charitatis. Manifestum
est autem, quod ratio quodammodo vo­
luntatem præcedit et ordinat actum ejus,
in quantum scilicet voluntas in suum
objectum tendit secundum ordinem ra­
<C tionis, eo qucd vis apprehensiva appeti« tivæsuum objectum repræsentat. Sic igi­
tur ille actus quo voluntas tendit in ali­
quid quod proponitur ut bonum, ex eo
quod per rationem est ordinatum ad
finem, materialiter quidem est volunta­
tis, formaliler autem rationis : in hujus­
* modi autem, substantia actus materiali­
« ter se habet ad ordinem, qui imponitur
* a superiori potentia, et ideo electio subs­
« tantialiter non est actus rationis, sed
voluntatis. » Quæ verba si attente Ιο­
gantur non modo nostram explicationem,
1
sed totam doctrinam hujus dubii valde con­
firmant.
5-1. Secundo arguit Vasquez : omnis actus Arp
voluntatis specificatur a solo fine, qui est
specificativum formale et adaequatum volun­
tatis : ergo a solo illo, non vero ab objecto
proximo potest sumere speciem bonitatis.
Confirmatur : Si aliquis actus voluntatisc<Hto·
spccificarelur ab objecto proximo, maxime
electio, quæ versatur immediate circa me­
dia : atqui electio specificatur etiam a fine :
ergo etc. Minor probatur, quoniam media
secundum se non habent bonitatem, aut
honestatem, sed solum ratione finis : ergo
non ipsa media secundum se, sed bonitas
finis specificat electionem.
Confirmatur deinde ex Philosopho in 2 ahi
Ethic, cap. 4, ubi ait, quod ut actus sit ali- fOûSr
cujus virtutis, et habeat ejus speciem, puta
justitiae, non sufficit, quod versetur circa ma­
teriam, et objectum talis virtutis, sed debet
versari

■__________________

DISP. VI, DUB. III.

119

versari <n>»Uer, c.r. cleotione, fl propter ipsum. I tentio, et ab hoc in quantum est electio.
Id est propter ipsam honestatem talis ob- I
Per quod palet etiam ad secundam. Nam Ad 3.
concessa majori, neganda est minor. Qnia
jecli : atqui actus qui exercetur in materia
licet actus exercitus in materia juslitiæ
juslitiæ propter finem charitatis, non ver­
propter finem charitatis, secundum quod
satur propter honeslalom justitiae, sed tan­
est electio, solum respiciat objectum jusli­
tum propter bonum charitatis : ergo non
tiæ per modum medii ; in quantum tamen
est formaliler actus juslitiæ, neque habet
est intentio, terminatur ad illud ut hones­
aliam speciem nisi charitatis.
tum secundum se per modum finis ope­
Ad
Respondetur ad argumentum negando
upBa· consequentiam, nam sub specificativo vo­
ris, atque adeo propter ipsum ·. unde si
fiat ex electione, seu libere, et scienter, ut
luntatis comprehenditur non lanium finis
supponitur, habet omnes conditiones requi­
operantis, sed etiam finis operis, qui est
sitas a Philosopho, ut sit formaliter actus
proximum objectum actus : et ideo licet ad­
juslitiæ. Non enim est de ratione objecti
mittamus omnes actus voluntatis specificari
dantis speciem virtutis ita appeti propter
a solo fine possunt ex utroque habere boni­
se, ut non propter aliud : sed quod etsi ap­
tatem. Diximus etiamsi admittamus omnes
petatur propter aliud, habeat secandum se
actus voluntatis etc. propter ea quæ circa
honestatem, ut appetatur etiam gratia sui :
specificativum electionis in esse physico
ut explicat Ang. Doct. in 1, dist. 1, q. 2,
tradidimus supra tract. 8, disp. 1, dub. 4.
art. 1 ad 3, ibi : « Dicendum, quod propter DTh0!lk
Aiisad· 55. Ad confirmationes ut respondeamus
TOl0· adverte,quod,quemadmodum cum objectum
« se dicitur dupliciter : uno modo secun­
« dum quod opponitur ad propter aliud, et
secundum se honestum refertur ab ope­
a hoc modo virtutes, et honestum non prop­
rante in alium finem exirinsecum, potest
« ter se diliguntur, cum etiam ad aliud re­
considerari dupliciter ; aut quatenus est
« ferantur. Alio modo dicitur propter se,
honestum in se antecedenter ad ordinem
« secundum quod opponitur ad per acci­
ad talem finem; aut quatenus stat redupli­
cative sub ordine ad illum per modum uti­
« dens : et sic dicitur propter se diligi, quod
lis : et primo modo habet rationem finis
« habet in naturasua aliquid mo\'cns ad di­
proximi, estque appetibile propter se : se­
a ligendum, et hoc modo virtutes propter
cundo habet rationem medii appetibilis
a se diliguntur, quia habent in se aliquid
propter alium finem : ita actus immediate
« unde quærantur, etiamsi nihil aliud ab
« eis contingeret : non tamen est inconve­
terminatus ad prædictum objectum, quia
a niens ut aliquid propter se ametur, et
respicit illud secundum utramque ratio­
a tamen ad alterum ordinetur sicut dicitur
nem, duplicem etiam considerationem ad­
« in 1 Ethic. »
·
;
mittit : nam ut terminatur ad objectum
priori modo, habet rationem intentionis, et
56. Nec refert si urgeas, quod in casu ar- Replica.
est amor illius propter se : atque adeo se­
gumenti objectum secundum omnem ratio­
cundum hanc rationem capit ab eo, tan­
nem appetitur cum subordinatione ad aliud :
quam a fine proximo, speciem : ut vero
ergo nullo modo appetitur propter se. An­
terminatur ad ipsum posteriori modo, habet
tecedens videtur certum : nam si prædic­
rationem electionis, et respicit prædictum
tum objectum secundum aliquam rationem
objectum tanquam medium ad finem ope­
appeteretur absque subordinatione, quan­
rantis: et hoc pacto sumit speciem bonitatis
tum ad illam appeteretur per modum finis
ab hujusmodi fine.
ultimi. Cujus oppositum supponitur. Con­
ldi
Ex his constat ad primam confirmatiosequentia etiam videtur perspicua. Tum
tMfir. nem. jçon enjm asserimus actum electionis
quia appeti cum subordinatione ad aliud
in esse moris specificari a medio sub ra­
opponitur ei, quod est appeti propter se.
tione medii (quidquid sit in esse physico);
Tum etiam quia quod appetitur propter
sed concedimus omnes actus humanos bo­
aliud, appetitur tanquam medium, et utile :
nos in genere moris specificari ab aliquo
ergo non propter se.
fine. Cæterum sicut prædictus actus potest
Respondetur enim negando consequen-Allinij(i.
esse simul intentio respectu objecti sumpti
tiam ut constat ex dictis supra tract. 8, Persio,
secundum se, et electio in ordine ad finem
disp. 3, ubi explicuimus quomodo non op­
operantis, potest utrumque respicere per
ponuntur appeti propter se, et appeti prop­
ter aliud. Quod ut melius intelligatur no­
modum finis, et ab utroque sumere spe­
ciem bonitatis, ab illo in quantum est in­
tandum est dupliciter posse aliquod objectum

AfiM

150

··

r
1 *

DE BONITATE ACTITM HC.MANORCM.

subonlinari fim operantis : primo tanquam
rationi formali constitutiva» ipsius in <wse
objecti, atque adeo tanquam danti honesta­
tem, qua possit voluntatis actum bonificare.
Secundo, sicut unus finis particularis alteri
magis universali ob generalem subordinalionem, qu® in quacumque causa particulari
ad universaliorem debet reperiri, propter
similem subordinationem diversarum ra­
tionum, qu® causari debent in effectu. Pri­
ma subordinate· constituit objectum in ra­
tione medii : quia proprium est medii ut
talis constitui in ratione honesti per solam
habitudinem ad finem, et per honestatem
ipsius finis : nec in eo secundum se suppo- I
nitur propria honestas, qu® possit propter
se movere voluntatem. Secunda voro cons­
tituit illud in ratione finis intermedii, qui
sic appetitur in ordine ad alium magis
ultimum, ut etiam appetatur propter se :
eo quod ex una parte hujusmodi objectum
supponitur cum propria bonitate, et ho­
nestate ad movendum voluntatem ratione I
sui : et ex alia, quia non est summum bo­
num satians omnino appetitum, connotât
necessario alterum finem universaliorem,
qui plenius satiet, et simul, vel prius natura |
moveat voluntatem. Quod totum explicui­
mus in disp. cit. dub. 2, exemplo subordinationis caus® efficientis, instrumentons
ad principalem, et principalis secundae ad
primam.
litpiici Igitur cum dicitur in hac replica objectum
diluitar secundum omnem rationem appeti secun­
dum subordinationem ad alium finem, inielligendum est de subordinatione in tota
sua amplitudine : nam ut terminat actum
sub munere electionis, appetitur cum su­
bordinatione priori modo, quæ est propria
subordinatio medii : utvero terminat illum
per modum intentionis, appetitur cum su­
bordinatione posteriori modo, quænon ex­
trahit subordinatum a ratione finis inter­
medii : nec inter se opponuntur appeti
propter se, et appeti hoc modo cum subor­
dinatione ad aliud, etiam secundum eandem
rationem. Per quod ad utramque probatio­
nem patet. Videantur quæ diximus disp.
cit. et in hoc tract, disp. 3, num. 15 et 16.
inicrro- 57. Quæres autem in fine hujus dubii,
Ratio, an doctrina a nobis tradita sit universalis,
ita ut omnis actus terminatus ad objectum
secundum se bonum propter bonum finem
recipiat ab utroque bonitatem ? In quo duo
supponenda videntur ut certa. Primo,quan­
tum ad objectum, quod si operans, honesta-

loin ojus ignoret, et solum apprehendat
illud ut utile ad aliam finem, actus non
sumet ex eo bonitatem, sed tantum ex fine.
Et ratio est perspicua : nam ignorans ob­
jecti honestatem non appetit illud secundum
se sub ratione honesti : sicut qui ignorat
invincibiliter ejus malitiam, non appetii
ipsum secundum se sub ratione turpis:eo
quod nihil volitum, quin praecognitam:
constat autem non conferre actui bonitatem,
quod non appetitur sub ratione honesti.
Secundo, quantum ad finem est etiam pro
comperto habendum, quod nisi apprehen­
datur in quantum honestus, et sub hac ra­
tione appetatur, necessario actus erit vitio­
sus: quia eo ipso finis respectu illius erit
improportionatus, et malus objective, juxta
dicta disp. 5, dub. 2, atque adeo non stat
actum esse formaliter bonum, vel ex ob­
jecto, vel aliunde et non habere bonitatem
ex fine principaliter intento.
His suppositis. Quoties objectum est bo-Eç^çnum, et ejus honestas non ignoratur, verius^
censemus conferre semper bonitatem, si in­
actus aliunde non vitietur. Ratio vero est,
quia ut prædictum objectum bonitatem tri­
buat, non est opus cognosci in actu signato
ejus honestatem, et ut sic quasi reflexe appeti : sed sufficit apprehendere id, quod re
ipsa est consonum rationi, et non ignorata
hac convenientia, appetere illud absolute:
quia eo ipso practice, et in exercitio appre­
henditur, et amatur sub ratione honesti.
58. Dices : potest voluntas cognita ho­
nestate positive illam excludere, saltem ob
exercendam suam libertatem ; et amare
objectum praecise sub ratione utilis ad fi­
nem. Respondetur ita esse : cæterum ille
actus non erit formaliter honestus, etiam
ex fine, sed vitiosus : quia cum nulla sit
causa honesta illius exclusionis, eo ipso
voluntas peccaminosa operaretur, et ex­
cludens ab actu directe et positive honesta­
tem objecti, ex consequenti et virtualiler
expellit illam, quam haberet ex fine : et
sic casus destruitur. Nec exercitium liber­
tatis sufficit honestare prædictam exclusio­
nem : quia hujusmodi exercitium non est
honestum praecise secundum se, nisi ab
alia causa, quæ in praesenti non apparet,
honestetur. Sicutqui propter exercitium li­
bertatis eliceret actus indifferentes absque
alio honesto fine, non ideo honeste operare­
tur ; sed otiose, et peccaminose ut disp. 7
magis explicabitur.
I
59. Ex quibus omnibus a fortiori ha­
betur,

DISP. VI, DUD. IV.

!

i

!
I
i

bolur, id ipsam quod du actibus habentibus
i·-'· objectum et finem bonurn diximus, dicen­
dum osse, servata proportione, do hie qui
habent finem et objectum malum: in quo
nullus dubitat. Minus enim requiritur ad
malum, quam ad bonum, et facilius illius
species, quam istius multiplicantur. Imo
quamvis voluntas possit praescindere ab
honestate objecti, modo dicto, et impedire
hac via honestatem actus; non tamen po­
test, seclusa ignorantia invincibili, impe­
dire malitiam mali objecti vel finis : nam
quantumque formaliter praescindat, semper
illam vult interpretative, et virtualiter, in
quantum potius eligit tale objectum prose­
qui contra legem divinam, quam sua vo­
luptate carere.
DUBIUM IV.

Utrum actui habenti duas species moralitalis
ex objecto, et /me, ulraque vel una tantum
sit essentialis : et qu&nam illa sil?

»

Ex decisione hujus difficultatis pendet
intelligentia doctrinae præsentis articuli,
quæ aliquibus obscura et difficilis visa est :
et dum eam unusquisque ad proprium sen­
sum trahere adnititur, alienam a D. Thom.
sententiam plures sequuntur. Curabimus
autem variis dicendi modis majori ex parte
cum aliis quæ non ita ad rem pertinent
prælermissis, juxta S. Doct. mentem suc­
cincte, et breviter, secundum quod materia
patitur, veritatem proponere, et enucleare.
§ I.
Promittuntur nonnulla pro dubii expe­
ditione.
liinid- 6θ·
æqirivocum laboremus, et rem
wfo. perse obscuram defectu distinctionis magis
confundamus omninoque percipiatur, in
quo sita sit praesens difficultas, animadver­
tendum est primo ad actum moralem ex
objecto, et fine,verbi gratia, dandi eleemo­
synam in satisfactionem pro peccatis, sal­
tem tres actus concurrere. Primus est in­
tentio, et volitio satisfaciendi : quæ est
actus immediate elicitus a virtute pœnitentiæ.Secundusesl volitio dandi eleemosynam
propter prædictum finem : quæ elicitur a
misericordia, et imperatur a poenitentia per
illam intentionem. Tertius est ipsa exterior

151

elargilio : quæ elicitur a potentia executive
ex imperio utriusque actus præcedentis. Ex
his prima intentio satisfaciendi appellatur
a D. Thom. in present i actus interior volun­
tatis : habetque rationem dumtaxat actus
imperantis. Duo vero alii actus comprehen­
duntur a D. Thom. sub actu quem appellat
exteriorem. Ex quibus exeeutio omnino ex­
terior præcise habet rationem actus impe­
rati ; volitio vero dandi eleemosynam par­
ticipat rationem utriusque : nam in colla­
tione ad primam intentionem dicitur actus
imperatus; et respectu exterioris exeeutionis habet rationem imperantis.
Difficultas ergo proposita non procedit de
prædicta intentione satisfaciendi : hanc
enim citra controversiam est specificari es­
sentialiter a line operantis, qui est ipsa
satisfactio, ut habetur in secunda conclu­
sione hujus articuli. Et ratio est, quia hu­
jusmodi intentio per se primo et immediate
versatur circa satisfactionem, ita ut hæc
respectu illius simul sit finis principalis,
et objectum proximum : cumque ad alium
finem particularem, ut supponitur, non
ordinetur, nihil deest quominus a prædicto
fine speciem essentialem recipiat. De ex­
teriori autem exeeutione eleemosynæ idem
judicium ferendum est, quoad præsens
(quidquid dicat Vasquez) ac de volitione
ejus immediata : quia talis exeeutio non
habet aliam moralitatem formalem, quam
ex prædicta volitione : unde quoad hoc non
ponunt in numero, sed reputantur omnino
idem actus. Tota itaque difficultas reducitur
ad hanc immediatam volitionem dandi
eleemosynam propter satisfactionem, et ad
ejus specificativum.
Gl. Cæterum prædicta volitio (nota se­
cundo) habet duplicem considerationem,
tam ex parte ejus in quod tendit, quam ex
parte principii : quia procedit a duobus
principiis subordinatis, et respicit eodem
modo duos terminos. Nam elicitive, et im­
mediate producitur a virtute misericordiæ;
mediate autem, et imperative a poenitentia,
quæ per intentionem satisfaciendi movet
misericordiam ad eliciendum talem actum:
estque proinde simul elicita, et imperata
respectu diversorum. Et quia omnis causa
ponit formam suam in effectu, et virtutes
non operantur nisi in ordine ad propriq,
objecta, si prædicta volitio consideretur ut
est præcise actus elicitus procedens a mise­
ricordia secundum se, respicit per se primo
eleemosynam in quantum est secundum se

152

ί· i Hi

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

honesia, ei propterse appeti bilis : quo pacto I c. 2, quamvis diverso fundamento ductus:
continetur sub objecto misericordia»: si
debentque huic sententiæ a fortiori subs­
vero consideretur ut est reduplicative actus
cribere, quotquot tenent specificativum imimperatus, el procedit a pœnitentia, seu I mediatum electionis esse finem, et non
ab ipsa misericordia in virtute pœnitentiæ,
media, quos retulimus tract. 8, disp, 1,
et ex ejus motione, respicit per se primo
dub. 4, quamvis ab illa opinione non «Ιο­
satisfactionem, quæ est pœnitentiæ objec­ ί pendeat.
tum :vel quod idem est, respicit eleemosy­
Probatur ratione. Actus de quo loquimur tr
nam, ut habet formalissime rationem utilis
reduplicative ut imperatus a pœnitentia,
ad satisfaciendum.
et ut electio ad satisfactionem, essentialiter
Tertio habenda sunt prae oculis quæ de
respicit finem operantis, qui est satisfactio:
hujusmodi actu diximus dub. præced. n, 55,
ergo species desumpta ex hoc fine vel res­
nempequodsi consideretur ut respicit elee­
pectu, est illi prout sic essentialis. Conse­
mosynam ratione propriae honestatis, at­
quentia liquet. Antecedens vero probatur,
que adeo ut procedens a virtute misericor­
Tum quia actus imperatus prout sic essen­
dia? consideratae secundum se, est quae­
tialiter respicit idem, quod virtus a qua
dam particularis intentio: quia eleemosyna
imperatur : sed pœnitentia respicit essen­
prout sic habet rationem finis, et intentio
tialiter satisfactionem, utpote objectum ejus
dicitur actus, qui versatur immediate circa
proprium, ergo, etc. Tum etiam : nam elec­
finem. Si vero consideretur, ut respicit elee­
tio in quantum electio essentialiter respicit
mosynam reduplicative ut utilem ad finem
finem ad quem media eliguntur : igitur
pœnitentiæ. atque adeo quatenus oritur ab
electio eleemosyna? ad satisfaciendum proi
eadem misericordia in virtute, et ex mo­
ut sic respicit essentialiter finem satisfac­
tione pœnitentiæ, est formaliter electio :
tionis.
nam eleemosvna ut utilis habet rationem
Confirmatur : nam prædicta volitio utestCoAi
medii, et electio dicitur actus, qui versatur
electio imperata a pœnitentia, non sistit
immediate circa media. Unde dixit Cajet,
in eleemosyna: quippe nihil eligitur nisi
supra q. 8, ari. 3, talem actum esse unum
in ordinead aliud : ergo transit essentialiter
unitate subjecti : quia est unica operatio
ejus respectus ad finem propter quem elee­
entitative; sed multiplicem numerositate
mosyna eligitur: atque adeo habitudo ad
formarum : quoniam sub una ratione est
hunc finem, et species ex eo desumpta con­
intentio, et actus imperans, sub alia vero
venit essentialiter prædictæ electioni in
electio, et actus imperatus.
quantum electio est.
63. Dicendum est secundo. Si praedictus2^
actus consideretur præcise ut elicitus, et ut
§ n.
gerit munus particularis intentionis, pri­
mam et essentialem speciem sumit ab ob­
Dux priores assertiones pro decisione dubii.
jecto immediato. Ita quamplures ex disci­
62. Dicendum est primo speciem mora­
pulis D. Thom. quos tertia conclusioneDTja
litatis, quam habet volitio de qua loquimur,
referemus. Docetque Ang. Doct. in præsenti
et aliæ similes ex fine operantis, esse illis
dum asserit : quod sicut actus interior, sci­
essentialem reduplicative, ut sunt actus
licet imperans, habet speciem a fine, ita
imperati, et gerunt munus electionis. Ita
exterior, videlicet qui est imperatus ab
LiTlwm.D. Thom. q. 1 de Virtutibus, art. 10ad 10,
objecto circa quod est. Et in 4, dist. 16,q. 3,
ïinr. ^i s*c
: ' ^ctU3 alicujus habitus, prout
art. l,q. 2 ad 3, ubi distinguit finem operis
Montes. « imperatur ab illo habitu, accipit speciem
et operantis, et de primo sic ait : « Iste finis
‘‘ « moralem formaliter loquendo de ipso ha« dat speciem actui, unde non est circumsc bitu : unde cum quis fornicatur ut fure« tantia, etc. Alius vero est finis agentis
« tur, actus iste licet materialiter sit in« etc. et hic finis dicitur hæc circumstantia
« temperantia», tamen formaliter est ava« cur : ab hoc autem actus non recipit spe« ritiæ. » Eandem assertionem docet supra
« ciem propriam, sed communem, secunq. 8, art. 2 et 3. q. 22 de verit. art. 13 ad 9. 1 σ dum quod actus imperati inducunt speIn 1, dist. 45, art. 2 ad 1, et 1, dist. 40, I « ciem virtutis, vel vitii imperantis supr*.
q. 1, art. 3 ad 3. Quem sequuntur Cajet, 1 « speciem, quam habent ex habitu eliart. 4 et 6 hujus quæst. Alvarez disp. 70, I « ciente. » Ubi ut vides concedit actui imη. 4, Montes, disp. 24, q. 6, Vasq. disp. 51 I perato, in quantum est elicitus, speciem ex

proprio

DISP. VI, DUR. IV.

proprio habitu, ac proinde ex objecto. Idem
docet art. 2 hujust quæst. el aliis locis,quæ
prosequenti assertione adducemus, ex qui­
bus sequens ratio potest deduci.
Omnis aclus specificatur essentialiter ab
~·' eo, quod primario respicit : sed volitio v.
g. dandi eleemosynam ad satisfaciendum
quatenus habet rationem intentionis, ot
actus eliciti a misericordia solum respicit
per seprimoobjectum immediatum, nempe
eleemosynam secundum se : ergo prout
sic ab eo dumtaxat recipit speciem essen­
tialem. Major est per se nola. Et proba­
tur minor. Tum quia prædicta volitio modo
dicto considerata non respicit eleemosynam
tanquam objectum materiale, aut secunda­
rium, hoc est per modum medii ad satis­
factionem, sicut nec respicit tanquam ob­
jectum formale ipsam satisfactionem : quia
totum hoc est munus illius prout est elec­
tio, et imperata reduplicative : igitur res­
picit prædictam eleemosynam secundum se
primario et formaliler. Tum etiam quia
hujusmodi actus prout est intentio, nihil
aliud respicit tanquam objectum prima­
rium nisi eleemosynam, in quantum est
secundum se honesia, et propter se amabi­
lis: igitur ipsa eleemosyna dumtaxat est
terminus ejus primarius, et specificativus.
ftdrE. Confirmatur. Idem est specificativum
alicujus actus prout eliciti, quod est speci­
ficativum virtutis elicientis considerat®
secundum se : alias talis virtus secundum
sibi propria operaretur extra latitudinem
sui objecti : atqui specificativum virtutis
elicientis, scilicet misericordi®, est elee­
mosyna, et non satisfactio : ergo etc.
61. Objectio autem, qu® contra hanc ra­
tionem fieri posset, ex eo quod aclus de quo
loquimur, etiam prout est intentio, et eli­
citus, non respicit objectum immediatum
tanquam finem ultimum, sed cum subor­
dinatione ad aliud, a quo proinde videtur
quod sumere debeat speciem, soluta manet
ex dictis dub. præced. n. 50. Quamvis pro
majori illius doctrin® explicatione addi
possit, quod ut eleemosyna, quatenus ter­
minat prædictum actum in ratione inten­
tionis, non appetatur tanquam finis ulti­
mus, satis est quod appetatur in ordine ad
bonum in communi, sine eo quod formalis­
sime prout sic appetatur propter aliquem
particularem finem operantis : bonum au­
tem in communi, sicut nullam dat speciem
moralitatis, juxta dicta disp, præced. n.46,
ita non tollit quominus objectum illi sub-

ordinatum det speciem primam et essen­
tialem. Adde etiam prædictam objectionem
si aliquid convinceret, probare, quod nec
finis operantis det actui speciem : quiasæpe
talis finis non est omnino ultimas : ut patet
in exemplo sæpius adducto de eleemosyna
exhibita propter satisfactionem : ubi non
solum eleemosyna, sed etiam satisfactio, et
quodeumque bonum particulare debet ap­
peti cum subordinatione ad alium finem
ultimum.

§ HI.
Tertia assertio stabilitur.

65. Dicendum est tertio, si fiat collatio
inter hujusmodi species nulla facta redu­
plicatione, absolute loquendo sola illa qu®
desumitur ex objecto immediato est essen­
tialis actui de quo loquimur ; quæ vero de­
sumitur ex fine operantis, absolute dicenda
est accidentalis. Sic sentiunt fere omnes
expositores D. Thom. super hunc articu­
lum, ubi Medina, Curiel dub.2,N. Cornejo Medina,
disp. 5, dub. 3, Greg. Mart. dub. 2, conclus,
2, Montesi. disp, 24, q. 6, Lorca et alii. Et Greg.
quamvis nostra conclusio satis probata ma- Sioni.
neret ex dictis disp. 3, dub. 1, potest denuoDL°^Ql
roborari. Primo ex D. Thom. art. 2 hujus
quæstionis ubi eam expresse docet, et art.
4, ubi condistinguens objectum a fine ope­
rantis ait, quod bonitas, qu® competit ac­
tui secundum suam speciem, accipitur se­
cundum objectum conveniens. Et art. 5 :
Dicendum quod omnis actus speciem habet ex
suo objecto ; q . 8 de Malo art. 1 ad 14 sic
ait : Moralia non recipiunt speciem (intellige
essentialem) a fine remoto, sed a fine proxi­
mo. Non minus clare loquitur 2, 2, q. 111,
art. 3 ad 3, et q. 11, art. 1 ad 2 ibi : Dicen­
dum quod vitia habent speciem ex fine proxi­
mo, sed ex fine remoto habent genus, et cau­
sam : sicut cum aliquis moechatur ut furetur,
est ibi species mœchix ex proprio fine et ob­
jecto, etc.
Probatur ratione. Actus, de quo loqui- Ratio,
mur, absolute respicit primo et essentiali­
ter objectum : finem vero operantis accidentaliter et secundario : ergo species,
quam ab illo desumit, est illi absolute es- .
sentialis ; ea vero quam ab hoc recipit, ab­
solute accidentalis. Consequentia est nota :
nam sicut species essentialis ut sic, sumitur
a termino essentiali et primario ut sic ; ita
quæ est essentialis absolute et simpliciter,

»

154

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

sumi debet ex termino primario respecto
absolute et simpliciter. Antecedens vero
probatur, nam volitio v. g. dandi eleemo­
synam in satisfactionem, secundum se, et
nulla facta accidentali reduplicatione, ha­
bet respicere ipsam eleemosynam, ut se­
cundum se honestam, hicque est primus
respectus talis volitionis : quoi autem or­
dinetur ad satisfaciendum convenit illi per
accidens, sicut convenit imperari a virtute
pœnitentiæ : et ideo maneret idem actus
quamvis non imperaretur, nec ordinaretur
ad talem finem : igitur prædicta volitio
absolute loquendo respicit primo et essen­
tialiter objectum immediatum ; et finem
operantis secundario, et accidenta liter.
Ούηίπο. Confirmatur et explicatur. Etenim spe­
cies, quæ non competit rei, nisi facta aliqua
accidentali reduplicatione, non potest esse
absolute essentialis : sicut quæ absque si­
mili reduplicatione primario convenit,
nequit esse absolute accidentalis.- atqui spe­
cies, quam supradicta volitio habet ex ob­
jecto immediato, convenit ei secundum se
primario, nulla facta accidentali redupli­
catione, quæ vero desumitur ex fine ope­
rantis, convenit illi non nisi ut imperatæ,
quæ est reduplicatio accidenlaria : ergo illa
erit absolute species essentialis, et hæc ab­
solute accidentalis.
obesi si dicas prius esse in
quavis volitione tendentiam ad finem,
quam ad objectum : qui enim vult objec­
tum propter finem, magis et prius vult
ipsum finem : igitur præcedit species de­
sumpta ex fine speciem ex objecto : sed quod
est prius in qualibet re, est absolute ejus
essentia : ergo etc.
Diluitur.
Non igitur hoc obest, distinguendum est
enim antecedens : et si inlelligatur de prioritate solum ex parte operantis, et inten­
tionis ejus, transeat ; si autem de prioritateex parte actus, vel operis, negari debet.
Et eodem proportionali modo distinguenda
sunt primum consequens, et minor subsumpta. Explicatur hoc : verum enim est,
quod agens prius intendit finem, quam ob­
jectum, et quod prius vult satisfacere pro
peccatis, quam dare eleemosynam : nam
ex intentione satisfaciendi movetur ad
. amandum eleemosvnæ honestatem ; et sic
intentio finis imperat volitionem objecti :
unde si hujusmodi volitio consideretur re­
duplicative, ut procedit ex prædicta inten­
tione, quo pacto exercet munus electionis,
et actus imperati, primus ejus respectus

debet esse in ordine ad finem. Verum, quia
totum hoc accidit prædicta) volitioni consi­
derate· secundum se (posset enim manere
eadem secundum speciem atomam etiam in
esse moris, quamvis nec a pernitentia im­
peraretur, nec ad ejus finem ordinaretur,
sed cum sola habitudine ad eleemosynam)
ideo ex parte ipsius volitionis prior est res­
pectus ad objectum immediatum, quam ad i
finem : unde cum in unaquaque re non
quod est prius ex parte hujus, vel illius
principii accidentalis, sed quod est prius ex
I
parte ipsius rei, constituat absolute essen- '
tiam, inde est, ut in prædicta volitione,
I
non species desumpta ex habitudine ad fi­
nem. sed quæ desumitur ex ordine ad ob­
jectum, sit absolute essentialis.
67. Tertio probatur conclusio, quoniam £»
finis operantis est circumstantia humanorum actuum, ut ex dictis disp. 4 constat: -sed nulla circumstantia, quatenus talis est
tribuit speciem essentialem : ergo etc. Mi­
nor probatur, nam cum circumstantia, ut
disp. cit. diximus, absolute sit extra essen­
tiam actus moralis, solumque afficiat illum
sicut accidens substantiam, debet absolute
supponere hujusmodi essentiam ; non vero
constituere, Quæ ratio est D. Thom. supraD.în
q.7, art. 3 ad 3 ubi ait : σ Nonenim finis
■> qui dat speciem actus, est circumstantia,
« sed aliquis finis adjunctus : sicut quod
α fortis fortiter agat propter liberationem
« civitatis, vel populi Christiani, vel ali« quid hujusmodi. » Ubi, ut vides, specifi­
catio actus absolute non tribuitur fini extrinseco operantis, eo quod talis finis habet
rationem circumstantia», sed fini proximo,
quia est objectum actus. Et id magis expli­
cuit q. 2 de Malo art. 4 ad 9 ibi : « Duplex
• est finis, proximus et remotus : finis pro« ximus actus, idem est quod objectum et
« ab hoc recipit speciem : ex fine autem re■ moto non habet speciem (scilicet essen•t tialem), sed ordo ad talem finem est cir« cumstantia actus. » Legatur etiam in 1,
dist. 16, quæst. 3, art. 1, quæst. 2 ad 3.
Nec refert si dicas finem operantis ap« ­
pellari circumstantiam respectu actus exte- ra
rioris, sed in ordine ad actum voluntatis
habere rationem objecti specificantis. Cui
solutioni videtur favere D. Thom. in hoc
art. ubi asserit, quod sicut actus exterior
accipit speciem ab objecto circa quod est,
ita actus interior voluntatis accipit speciem
a fine sicut a proprio objecto.
68. Sed contra : nam vel sermo est de
actu

155

DISP. VI, DUB. IV.

wtb acln interiori voluntatis imperante, sicut
f**'est intentio satisfaciendi :et hujusmodi ac­
tum extra dubium est specificari a fine
operantis, qui respectu illius est simul ob­
jectum, et finis operis, ut diximus num. 60.
Vel est sermo de volitione, quæ simul est
imperata, et elicita a voluntate, sicut voli­
tio dandi eleemosynam, de qua procedit
quæstio ? Respectu vero istius actus, falsum
omnino est finem operantis esse objectum
primarium, aut non esse circumstantiam.
Tum quia talis volitio habet pro objecto
primario ipsam exteriorem elargitionem
eleemosynæ : sicut volitio furandi habet
pro objecto exterius furtum : ergo non fi­
nem operantis. ITæterea, volitio ista non
respicit finem operantis, nisi in quantum
cadit sub imperio intentionis satisfaciendi :
nndesicut hoc imperium est illi accidentale,
possetque sine illo eadem specifica volitio
dandi eleemosynam permanere, ita res­
pectus ad finem absolute debet esse extra
ejus essentiam, et ipse finis extra objectum
specificati vum.
Confirmatur : nam accidens dicitur quod
potest adesse, el abesse sine subjecti cor­
ruptione : sed bonitas satisfactionis potest
adesse, et abesse respectu volitionis elee­
mosynæ, non autem (supposito quod aliun­
de non vitietur) bonitas ipsiuseleemosynæ:
ergo hæc absolute est essentialis, et illa
accidentalis. Sumiturque hæc impugnatio
jE^exD. Thom. q. sequenti art. 2 ad 1, ubi
eum dixisset quantum ad actum voluntatis
non differre bonitatem ex objecto a boni­
tate ex fine, addit : ATsi furie per accidens
prout finis dependet ex fine, et voluntas ex
nluntale. Tunc autem finis dependet per
accidens ex fine, quando objectum, seu finis
operis ordinatur ab operante ad finem extrinsecum, ad quem non ordinabatur ex
natura rei. El tunc una voluntas dependet
per accidens ab alia voluntate, quando una
volitio imperatur ab alia, a qua posset non
imperari : ut in casu nostro, eleemosyna
ordinatur accidenta liter ad satisfactionem,
et volitio illius imperatur per accidens ab
istius intentione. Quare tunc respectu vo­
litionis imperalæ sicut alia est bonitas ex
I
fine operis a bonitate ex fine operantis, ita
objectum primarium debet esse aliud ab
hoc posteriori fine. Ad illud ex D. Thom.
constabit num. 75.

§ IV.

Statuitur ex D. Thoma ultima assertio.
09. Sit ultima conclusio. Species quam
actus habet ex fine extrinseco quamvis ab­
solute sit accidentalis, est tamen species
ejus formalis, et formalior illa, quæ desu­
mitur ex objecto : atque adeo, facta colla­
tione inter utramque, sicut absolute dici­
mus actum specificari essentialiter ab
objecto, ita absoluto dicendus est specificari
formaliter a fine. Hæc est mens D. Thom.D.TMm.
in hoc art. et legitimus sensus illorum ver­
borum : Actus humani species formaliter
consideratur secundum finem, materialiter
autem secundum objectum exterioris actus.
Nam per speciem materialem intelligit
substantialem, vel essentialem ; per spe­
ciem vero formalem intelligit illam, quæ
licet absolute loquendo sit accidentalis, ha­
bet se ut forma respectu speciei essentialis,
quæ desumitur ex objecto, ut explicuimus
dub. præcedenli n. 53 el ejusdem D. Thom.
doctrina comprobavimus. Eandem asser­
tionem docet in 3, dist. 30, q. 1, art. 3 ad
6 : Dicendum, quod actus habet bonitatem ex
objecto, et fine, et bonitas qux est ex objecto
est materialis respectu illius, quæ est ex fine
etc. Et q. 1 de Virtutibus art. 10 ad 10, sic
ait : Ex hoc quod actus temperant ix, vel for­
titudinis imperantur a charitate ordinante
eos in ultimum finem, ipsi actus formaliter
speciem sortiuntur : nam formaliler loquendo
fiunt actus charitatis. Quem sequuntur Cu- c . j
riel dub. cit. ad ult. N. Cornejo n. 20, comejô.
Montesi. conclus. 3 et alii.
Monies.
70. Pro majori vero assertionis intelli-Animad­
gentia advertendum est, quod juxta doctri­ versio
pro as­
nam D. Thom. q. præcedenti art. 4, ex sertionis
tntcltiimperio, et actu imperato constituitur unus gentia.
actus moralis : ubi id quod ex parte actus
imperantis se tenet, habet se ut forma, ac-1- inm’
tus vero imperatus specificative sumptus
habet se sicut materia. Nam quemadmo­
dum in genere rerum naturalium (verba
sunt S. D.) aliquod totum componitur ex
materia et forma ul homo ex anima et cor­
pore, qui est unum ens naturale, licet habeat
multitudinem partium : ita etiam in actibus
humanis actus inferioris potent ix materiali­
ter se habet ad actum superioris. Quæ doc­
trina non solum est inlelligenda de actibus
aliarum potentiarum, in collatione ad ve­
luntatem ; sed in ipsis actibus voluntatis
collatis inter se locum habet : eo quod vo-

156

f

9

4

*

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

luntas movet se ad exercitium, sicut movet
cæteras potentias, et medio uno actu impe­
rat alium, ut media intentione finis, elec­
tionem, el usum. El tunc totum quod se
tenet ex parte actus imperantis habetur ut
forma actitans, et formalizans imperatum ;
D n»- iP50 vero •mlH‘ratus niateria, quæ actua“‘tur et perficitur. Cujus doctrinæ rationem
tradit ibidem S. D. In quantum (inquit)
inferior potentia agit in virtute superioris
moventis ipsam : sic enim, et actus moventis
primi formaliler se habet ad actum instru­
menti. Potestque magis expendi : quia
unumquodque agit in quantum est forma
et actus, patitur vero et recipit secundum
quod est materia, et potentia : unde totum
quod ex parte agentis se tenet, sortitur ra­
tionem actus, et formæ respectu ejus, quod
tenet se ex parte recipientis el passi : et
quia inferius agens subjicitur superiori, et
ab eo recipit, agit enim hoc in illud mo­
vens ipsum ad agendum, ideo totum quod
in effectu ex parte agentis superioris se
tenet, est tanquam forma ejus quod se tenet
ex parte inferioris.
Idem.
Quod optime explicat A. D. de Veritate
q. 14, art. 5, ubi sic ait : Quandocumque duo
sunt principia moventia vel agentia ad invi­
cem ordinata, id quod in effectu est ab agente
superiori est sicut formale ; quod vero est ab
inferiori agente est sicut materiale, etc. Ex
quo q. 2 de Malo art. 2 ad 11, sic infert :
Actus superioris virtutis est causa actus in­
ferioris, el semper for ma liter se habet ad
ipsum. Constat autem imperans in quantum
tale superius esse eliciente : utpote movens
ipsum ad agendum : quare in quocumque
actu procedente a duobus principiis, altero
imperante, et allero eliciente, totum quod
se habet ex parle imperantis est formale
respectu ejus, quod ex parte elicientis se
tenet.
Alia ani­ 71. Ubi rursus nota ex eodem D. Th. 2, 2,
madver­ q. 4, art. 3, et quæst. 23, art. 8, et citato
sio.
Cajet. art 5 de Veritate, et ex Cajet. Banncz et
Bannez.
aliis Thomistis, quod propria forma per
quam habitus vol actus imperans informat
immediate actum imperatum, non est ipse
actus imperans, sed quidam modus realis
ab eo causatus intrinsece actui imperato
inhærens (quod et nos in tractatu de charitate ostendemus) : qui quidem modus con­
sistit in habitudine per modum transcendentalis respectus ad objectum actus imperantis,
cujus est participatio et effectus: per quem
modum dicitur actus imperatus formatus

intrinsece. Si igitur actus imparatus sumatur
reduplicative ut talis, importat prater suam
entitatem prædictum modum : sed si suma­
tur specificativo, dicit seipsum secundum
id dumtaxat quod habet ab habitu eliciente,
per quod substernitur formationi, et modo
actus imperantis.
;
Denique observa, quod quia ordo agen-1 .
tium, ut sæpe diximus, est secundum ordi-:*f*
nem finium, ideo agenti superiori corres- 1
pondet superior et ultimior finis, et quidquid
dictum est decausis efficientibus, debet cum i
proportione finalibus applicari : atque adeo |
semper superior finis informat quodammo- |
do fines intermedios, qui ad illum ordinati- i
tur : et in actu vel effectu causato ab omni­
bus eo est aliqua ratio formalior, quo finis
a quo desumitur est superior el magis ulti­
mus. Quare humanis actibus idem est dare
formam, ac conferre habitudinem ad ulti­
miorem finem. Quod optime explicuit D.C'T:
Th. citata q. 23, art. 8, ubi exponens quo­
modo charitas sit forma virtutum, eo quod
tribuit illis ordinem ad ultimum finem, sic
ait : « In moralibus forma actus attenditur
α principaliter ex parte finis: cujus ratio est,
<t quia principium moralium actuum est vo« luntas, cujus objectum et quasi forma est
« finis, semper autem forma actus consequi« tur formam agentis : unde oportet qiod
« in moralibus, id quod dat actui ordinem
α ad finem det ei formam. Manifestum est
« autem secundum prædicta, quod percha« ritatem ordinantur aclusomnium aliarum
« virtutum ad ultimum finem, el secundum
« hoc ipsa dat formam actibus omnium alia-ib
« rum virtutum, etc. » Eandem doctrinam
tradit q. 2 de Virtutib. art. 3. Et in 3, disf. j
23, q. 2 art. 1, q. 1, el disl. 27, quæst. 2, |
art. 4, quæst. 3. Uti etiam ad Anibaldum
art. 2, et alibi sæpe.
’
72. His ita præmissis manet perspicuaFr»!
nostra conclusio, poteslque ejus probatio ad
hanc brevem formam redigi. Illa species est
formalior in actibus humanis, quæ desu- ;
mitur a superiori agente, et ultimiori fine: '
atqui agens superius respectu actus de quo
loquimur, est habitus imperans, et ultimior
finis, finis operantis : his enim, unicuique
in suo genere et habitus eliciens et finis ope­
ris subjiciuntur : ergo in prædicto actu spe­
cies desumpta ex fine operantis est formalior
illa, quæ desumitur ab objecto : facta igitur
collatione inter prædictas species, sicut quæ
desumitur ex objecto dicitur absolute wentialis, ita quæ desumitur ex prædicto fine

^^^^^^^H^^^^^^^^^^HdiceturJ

DISP. VI, DUB. VI.

dicetur absolute formalis; cl in compara­
tione ad illam species desumpta ex objecto,
etsi alias formalis sit, dicetur materialis,
Wm. Dices. Essentia constituitur per formam :
.ij^ergo id erit in qualibet re formalius, quod
est magis essentiale. Respondetur negando
conseqaênliam. Eliam unumquodque est
bonum in quantum ens ; et tamen non ab eo
dicitur absolute e/w, a quo denominatur ab­
solute bonum, sed prima denominatio pro­
venit a forma substantiali, et secunda ab
accidentalibus, ut explicuimus disp. 4, dub.
1, ibique rationem tradidimus, quæ fere ea­
dem est in præsenti : essentia enim est pri­
mus conceptus rei, et ideo solum potest ab­
solute constitui per primam formam : quare
non eo magis aliquid accedit ad essentiam,
quo plus habet de ratione formæ, sed quo
in re constituta est prius. E contra vero forotaledicitur aliquid in quantum excludit ra­
tionem subjecti et potentiæ, et quia quod
ultimo loco informat, minus potentiæ relin­
quit, dicitur absolute formalius, quamvis
minus pertineat ad essentiam ; atque adeo
stat aliquid esse magis essentiale, et minus
formale ; et e converso. Potestque explicari
in creaturarum existentia qua nihil est in
re formalius, et non ideo ad essentiam pertÜiet : ita ergo, etc.

§ V.
Consectaria pro complemento præcedentis
doctrinx.
73. Ex dictis in nostris assertionibus
I ;;plura deduci possunt quæ ad notitiam mora­
lium, et specificationis eorum satis condu­
cunt. In primis enim deducitur, quod si
plures actus habentes diversa objecta im­
mediata ordinentur ad eundem finem extrinsecum, licet absolute sint plures, si tai
men sumantur ut sunt reduplicative impe­
rati, et gerunt munus electionis, possunt
omnes, et debent dici ejusdem speciei : imo
nulla facta reduplicatione possunt dici ejus­
dem speciei non absolute, sed formalis.
Prima pars hujus corollarii habetur ex ter­
tia assertione : nam denominatio absoluta
;
in ordine ad specificationem stat pro essen­
tiali, et ideo quæ absolute non conveniunt
in specie essentiali, ut sunt plures illi ac­
tus, non debent absolute dici ejusdem spe­
ciei. Terlia etiam pars est manifesta ex ul­
tima assertione : nam si species, quæ in
praedictis actibus appellatur absolute forma­

157

lis, est<|uædesumitur ex ultimiori fine, et
in hac conveniunt, nihil obest quominus
nulla facta reduplicatione dicantur ejusdem
speciei formalis : ly enim formalis in præ­
senti est additum diminuens ex subjecta
materia, ubi fornwb· ab essentiali distin­
guimus.
Secunda voro pars, scii, quod cum redu­
plicatione illa omnes prædicli actus debeant
dici ejusdem speciei, sequitur ex prima con­
clusione : et est doctrina D. Tho. in 3, dist.
23, q. 3, art. 1 ad 2. Ubi de actibus aliarum
virtutum secundum quod ordinantur ad
finem charitatis, et participant ejus speciem
sic ait : .ic/us non differunt secundum mo-D.Thom.
dum illum, (piem recipiunt ex ordine ad
finem, quem modum dat eis charitas; sed se­
cundum modum, (piem habent ex objecto pro­
prio. Et in hoc art.cum in tertio argumento
objecisset, quod sæpe multi actus specie dif­
ferentes ordinantur ad eundem finem, res­
pondet : Quod quando multi actus specie
differentes ordinantur ad unum finem, est
quidem diversitas speciei ex parte exterio­
rum actuum, sed unitas speciei ex parte ac­
tus interioris. Quia licet omnes illi actus
imperati secundum se differant specie per
ordinem ad propria objecta; quantum ad id
tamen quod recipiunt ab actu imperante,
omnes sunt unius speciei per ordinem ad
unum operantis finem. Et ratio est pers­
picua : nam prædicli actus reduplicative ut
imperati specificantur a fine : ergo quoties
habent eundem finem sunt ejusdem speciei.
Eodem proportionali modo a contrario sen­
su philosophandam est in actibus, qui cum
habeant idem objectum, ordinantur ab ope­
rante in diversos fines : ut jejunare ad dan­
dam eleemosynam, et jejunare ad satisfa­
ciendum pro peccatis, ejusdem speciei sunt
absolute et simpliciter, nempe abstinentiæ;
diversæ autem cum addito, scii, quatenus
sunt imperati, et electiones ad illos fines,
vel formaliter : militat enim utrobique a
contrario sensu eadem ratio.
64. Est autem doctrina hæc intelligenda, Limita·
supposito quod objecta immediata attingan- doVtritur ut moralia secundum se, et ut eadem næ·
vel diversa in genere moris : quando enim
solum attinguntur ut objecta physica, vel
quia sunt in differentia, vel quia licet de­
terminate sint bona, impediuntur ab aliquo
pravo fine, ne ut bona attingantur, juxta
dicta n. 43, finis ille transit in conditionem
essentialem objecti prout in genere moris :
nec jam manet in ratione finis exlrinseci,

158

DE BONITATE ACTI TM HI MANORUM.

sed fil finis operis in ordine morali : et ita I cumstanlia aliorum actuum, qui ab illo im­
dai speciem absolute essentialem : ex illo­
perantur, et a voluntate simul eliciuntur,
que et non ex objecto dicendi sunt actus ab­
et non tantum externas executionis, ut ad­
versarii intendunt.
solute et simpliciter ejusdem vel diversas
îô.Deducitur prælerea,quid tenendum sit 4 ,.
speciei in genere moris. Et ita absolute sunt
de actibus omnino externis, qui a voluntate æa
ejasdem speciei in hoc genere, jacere lapi­
solum imperantur, et ab aliis potentiis eli­
dem, et movere ensem ad occidendum :
ciuntur : nam cum hujusmodi actibus non
scii. speciei homicidii : jejunare, et dare
eleemosynam ob inanem gloriam, nempe I sit alia formalis moralitas, nisi quam ex actu l
voluntatis participant, idem judicium fe­
speciei inanis gloriæ. Et idem esset quando
rendum est de omnibus quoad specifica­
nec objectum, nec finis secundum se confer­
tionem, unitatem, et distinctionem specifi­
rent moralitatem, eo quod aliqua circums­
cam in genere moris. I nde quemadmodum
tantia prava impedirentur: quia etiam tunc,
velle furari propter mtechiam habet speciem
talis circumstantia transit in conditionem
essentialem objecti : ut disp. ult. explica­ I essentialem ex objecto; formalem ex fine: !
hæc est ei essentialis cum addito; illa abbitur.
75. Secundo ex dictis pro tertia et quarta I solute, etc. Sic etiam ipsum furari ad rnachandum primam et essentialem moralita­
assertione deducitur contra aliquosjuniores,
tem sumit ab objecto, scii, re aliena: for­
D. Th. in isto art. nomine finis intellexisse
malem vero ex fine; hæc posterior est illi
dumtaxat finem operantis, non vero finem
essentialis solum secundum quid et cum
operis, vel ab utroque abstrahentem, juxta
addito; illa simpliciter, etc. Et denidicta disp, præced. dub. 1 ; loquitur enim
de fine qui est objectum actus interioris I que sicut finis mœchiæ respectu volitionis
voluntatis, scii, imperantis, vel etiam alio- 11 furandi sumpte secundum se est circumsrum quatenus sunt reduplicative imperati : ! tantia ; sumptæ vero in ratione electionis,
hic autem respectu actus, de quo dictum est, lI et actus imperati, est objectum specificali­
vum, ita respectu executionis furti propor­
toto hoc dubio, absolute est finis extrinsecus
tionali modo consideratæ sub una ratione
supponens alium ejus finem proximum,
est circumstantia, et sub alia specificali­
qui est objectum ipsius. Quod satis confir­
vum essentiale.
mat exemplum adductum ab A. D. de illo
Tandem ex nostris assertionibus habetur r.,
qui furatur ut committat adulterium : quis
legitima expositio litteræ hujus articuli, mi·
enim neget adulterium respectu volitionis
alias difficilis. Quid enim nomine objecti, r~
furandi esse finem cxlrinsecum? nisi qui
quid nomine finis, quid per actum volunta­
respectu actus voluntatis nullum admittit
tis internum, qui per externum intelligalin
extrinsecum finem : cujus contrarium dub.
præsenti D. Thom.quid sit apud eum specipræced. demonstravimus.
ficari materialiter, quid formaliter, quo sensu
Seorol- Habetur etiam ex dictis solutio ejus quod
accidat actui exteriori ordinari ad finem
lanuiu. disp, præced. η. 4, ad hunc locum remisi­
operantis, perse autem conveniat interiori,
mus : quomodo scii, cohæreat loqui D. Th.
ac tandem quomodo multi actus ordinati
in præsenti de fine operantis, qui est cir­
ad eandem finem habeant unitatem vel dis­
cumstantia : siquidem loquitur de fine qui
tinctionem specificam, quæ est tota articuli
dat speciem. Et rursus, si hic finis adhuc
contextura, ex dictis per propositas quatuor
respectu actus voluntatis est circumstantia,
assert, remanet manifestum.
quomodo S. D. dicit esse ejus objectum?
Dicendum namque est finem praedictum dare
§ VI.
I
speciem actui de quo loquimur, non abso­
lute esentialem, sed tantum formalem, quæ
absolute est species accidentalis juxta dicta
Solvuntur aryumenta duplicis sentent ix op­
in 3 et ultima assertione : nihil autem pro­
posite.
hibet finem, qui est circumstantia, dare
hujusmodi speciem. Rursus talis finis non
Contra primam assertionem Curiel
dicitur a D. Th. objectum cujuscumque
dub. cit. conclus. 2. tenet actum quemcumactus voluntatis, sed solius imperantis : I que imperatum, etiam reduplicative ut imrespectu cujus non intendimus quod sit I peratum habere speciem essentialem ab
circumstantia, aut finis solius operantis, I objecto proximo ; a fine voro solum accised proximum objectum. Est tamen cir­ I dentalem : eidemque senlentiæ adhærere
videntur

«T

DISP. VI, DUB. IV.
Cwl. vitientur Grog. Mari, et alii. Possctque in
primis suaderi testimoniis D. Thom. quæ
pro secunda et tertia conclusione adduxi­
mus: in quibus satis aperte docet speciem
essentialem humani actus desumendam esso
ex objecto immediato, illam vero quæ ex
fine desumitur esse accidentalem. Sed cum
prædicta testimonia absolute (ut sonant) inlelligenda sint, probant secundam et ter­
tiam assertionem; nec contradicunt primæ:
in qua non absolute, sed cum addito ibi
explicato asseruimus speciem ex fine de­
sumptam esse essentialem : quod nusquam
D. Thom. negat.
rnnra
Deinde arguunt prædicti aulhores. Elecr.tî
i^tw. quatenus electio est, non specificatur a
iii. finointento, sed a medio quod eligitur : sed
respectuvolitionisdandi v,g. eleemosynam
ad satisfaciendum, medium electum est
eleemosyna, satisfactio vero est finis inten­
tus : ergo species essentialis illius quatenus
electio est,sumi debet ab objecto immediato,
non a prædicto fine. Majorem in qua est
difficultas sic probant: quiaalias electio non
distingueretur ab intentione si utraque specificaretur a fine.
Respondetur negando majorem : electio
&. enim in genere moris est ejusdem speciei
ejun intentione, a qua imperatur, et ita de­
bet habere idem specificalivum, quod est
finis, ut explicuimus supra tract. 8, disp. 1,
anum. 104. Per quod palet ad probationem.
Etquamvisconccderemus electionem in esse
morali specificari a medio, sicut specifica­
tur in esse physico : nihil contra nos : quia
medium non specificat adhuc in esse phy­
sico nisi per ordinem ad finem, ita ut hic
sit ratio sub για radicalis specificationis
medii juxta dicta loco citato, n. 93. Unde
non minus debet esse essentialis electioni
species sumpta ex fine, quam quæ desumi­
tur a medio, ut a medio. Neque istae sunt
duæ species, sed eadem quæ sumitur a me­
dio ut ab objecto quod, sumitur etiam a fine
sicut a ratione sub qua. radicali.
Μία 78. Neque obesi si dicas hic non esse
sermonem de specie, quæ sumitur a fine
tanquam a ratione sub qua : cum hæc non
sit distincta ab illa quæ desumitur ex ob­
jecto immediato : sed de alia quæ sumitur a
solo fine. Non igitur hoc obest ; nam cum
volilio v. g. dandi eleemosynam ad satis­
faciendum non habeat ex fine nisi unam
speciem, nempe satisfactionis, de ea sola
potest esse præsens difficultas : et cum hæc
sit illi essentialis, quatenus est electio et

159

imperatur a pœnilentia, sive sumatur a
prædicto fine, ut a ratione r/u^et sub για
simul, sive solum ut a ratione sub qua sal­
vatur quod species desumpta ex fine con­
venit electioni ut electio est essentialiter.
Nec propterea non distinguimus hanc spe­
ciem ab ea, quam prædicta volilio, ut est
intentio elicita a misericordia, habet secun­
dum se : quia hæc posterior species nullo
modo desumitur a fine operantis, sed a solo
objecto, nempe eleemosyna, non ut est me­
dium ad satisfactionem, sed ut est per se
bona et honesta, præciso ordine ad quem­
cumque finem extrinsecum.
79. Secunda sententia contraria secundae Primum
et tertiæ assertioni, negat actum moralem ”meuquoties ordinatur ad extrinsecum finem ha­ tiæ.
bere speciem essentialem ab objecto imme­
diato. Pro hac solet communiter referri
Cajet, art. 4 hujus quæst. qui tamen in Cajet
præsenti se satis explicat pro nostra sen­
tentia. Illam vero tenet Vasq. contra quem
egimus toto dub. præcedenti. Probatur pri­
mo ex Arist. 5, Ethic, cap. 2, ubi eum, qui Aris.
lucrandi gratia moechatur, dicit esse ava­
rum,vel furem potius quam incontinentem;
e contra vero illum qui furatur ad moechan­
dum, potius esse moechum quam furem :
igitur in prædictis actibus potissima et es­
sentialis species non sumitur ex objecto
immediato, sed ex fine.
Respondebis cum Cornejo, Curiel, Me-Solotio.
dina, et aliis Thomistis Aristotelem tri— cS‘
buisse denominationes illas non actibnsMcdina·
furti vel mœchiæ, sed agenti : unde non
dixit actum ejus qui moechatur propter lu­
crum potius esse avaritias, quam maschix,
sed quod ipse, qui ita moechatur, potius est
avarus, quam adulter.
Sed contra hanc solutionem arguunt Greg. Impu­
Mart. Montes, et alii, quia denominatio gnatur.
Grcg.
agentis sumi debet ab operatione : igitur si Mart.
in ipso qui mcechatnr propter lucrum, po­
tior est denominatio avari quam adulteri,
etiam in operatione debet esse potior de ­
nominatio, et species avaritias, quam adul­
terii. Deinde obstat prædictæsolutioni.quod
D. Th. in hoc art. ex doctrina illa Philoso­
phi probat speciem actus moralis materia­
liter considerari secundum objectum, et
formaliter secundum finem : ergo prædicta
propositio non solum in operante, sed in
ipso actu locum habere debet.
80. Nihilominus sustinendo traditam so-sustinclutionem (a qua in re non differt quæ adhi-1"^*^’
belur a .Montesinos, ut intuenti constabit)

'2

<£>

IGO

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

ad primani impugnationem dicendum est
committentem adulterium propter lucrum
non denominari avarum ab ipso actu mœchandi, a quo denominatur moechus, sed ab
intentione et affectu avaritiae, ex qua imperatur mœchia : et quia hujusmodi intentio
in adultero potior est, quam volitio imme­
diata moechandi, dicitur potitis ab illa αυαms quam ab hujusmodi volitione nurehus.
Cum hoc tamen cohaeret, quod in prædicta
volitione potior et prior sit malitia adulterii
quam avaritiae, atque adeo quod illa sit
essentialis, et ista accidentalis. Quam ex­
plicationem deducit Curiel ex ipso contextu
ubi subdit Philos. Constat enim (/uod lu­
crandi causa id faciat. Quasi dicat : ideo
sic operantem potius appellari avarum,
quam machum, quia avaritiæ effectus in
illo prædominalur, et est causa mœchiæ.
Ad2in> Ad secundam respondetur recte probari
a D· Th· es5e formaliorem in actu speciem
‘ desumptam a fine, qua quæ desumitur ab objecto ex eo, quod in Offrante intentio
finis potior est volitioneobjecti ab ea impe­
rata : nam eo ipso species illa provenit a
superiori principio in ordine ad ultimio­
rem finem, et ita est formalior juxta dicta
n. 71.
D Thom Aliam explicationem adhibet D.Th. præ­
dicto testimonio q. 8 de Malo art. 1 et 15.
cum qua hæc fere coincidit, sic enim ait :
Dicendum quod aliquis non denominatur
fur, vel mœchus ex actu vel passione,sed
ex habitu, sicut de injusto Philos, dicit in
V 5 Ethic, intentio autem hominis prove­
It nit ex habitu, et ideo quando aliquis fu­
tf ratur ut mœchetur, committit quidem
« actu peccatum furti, sed tamen intentio
« procedit ab habitu, et ideo non denomi­
(X natur fur, sed mœchus. »
81. Adde posse etiam dici in illo actu
potiorem esse malitiam ex fine quam ex ob­
jecto, non metaphysice, quasi hæc sit acci­
dentalis, et illa essentialis, sed moraliter :
nam in moralibus ubi potius aestimatur af­
fectus quam opus, principalius dicitur quod
habet plus de ratione voluntarii : et quia
actus qui ab alio imperatur, habet quod sit in
actu exercito voluntarius ab actu impe­
rante, et a fine, inde est ut possit in illo dici
potior vel principalior species quæ desumi­
tur ex fine, quacumque alia desumpta ex
objecto. Adde secundo non sequi ex eo quod
aliquid sit potius, vel principalius, esse rei
essentiale : quia sæpe forma quæ est extra
essentiam, est perfectior ipsa essentia : si-

cut in homine justo perfectissima et principalissima forma esi gratia sanctificans,quæ
omnino accidentai i ter ei convenit: admisso
ergo speciem habitus imperantis desump­
tam ex fine in actu imperato esse potierem,
seu principaliorem specie elicientis de­
sumpta ex objecto, non sequitur illam ab­
solute dare essentiam : quia essentia non
semper constituitur per illud quod est in re
,
perfectius, sed per illud quod est prius. EI
juxta hanc doctrinam intelligendusestD.Th.
2, 2, q. 33, art. 1 ad 2, ubi docet actum ab
una virtute elicitum, et ab alia imperatum
principalius perlinere ad imperantem.quam
ad elicientem : non quia quod habet ab illa
sit essentialius, sed quia est nobilius, et
ideo pluris æstimalur, et reputatur princi­
palius.
Arguitur secundo ad hominem ex nostra
doctrina : quia electio ut talis essentialiter.·specificatur a fine : sed omnis actus virtutis
moralis, etiam quantum elicitus, estelectio:
ergo absolute sumit speciem essentialema
fine, et non ab objecto proximo. Major cum
consequentia constat : minor vero suadetur:
nam omnis virtus moralis est habitus elec­
tivus, ut a Philas, diffinitur 2 Ethic, lect.
7 : ergo omnis actus a tali virtute elicitus
est formaliter electio.
82. Respondetur negando minorem, sij^.
sermo sit de electione proprie dicta ut dis- Λ
tinguitur ab intentione : constat enim vir­
tutes morales non solum elicere actus circa
media, sed immediate circa proprium fi­
nem : ut num quis vult sublevare miseriam
pauperis non ordinando suum actum ad
alium finem extrinsecum : tales vero actus,
ut ex se constat, non sunt proprie electio­
nes. Ad probationem vero dicendum est
virtutem moralem potuisse sic diffiniri, vel
quia plures ejus actus sunt electiones, licet
non omnes ; vel quia in quolibet actu mo­
rali sive sit electio, sive intentio, eo ipso
quod sit liber, adest quædam victualis et
reflexa electio, ratione cujus quidquid fit
libere dicitur fieri ex electione, quia non
fit cum determinatione ad unum, juxta ea
quae supra tract. 8, disp. 1, a n. 71, dixi­
mus : et ab hac reflexa electione potuit ha­
bitus moralis dici electivus, non solum in
ordine ad actum, qui proprie est electio,
sed etiam in ordine ad illum qui est inten­
tio libera.
Adde virtutem moralem dupliciter posse
versari circa proprium finem : vel incom­
muni: ut cum aliquis vult servare tempe­
rantiam

ARTICULAS VIL
raiilium ul sic : vol attingendo medium ipsius virtutis in particulari materia: ut cum
aliquis vult determinate hanc mensuram
cibi quam prudentia ad propriam sustenta­
tionem designat. Et licet utraque volitio
proprie sil intentio, hæc tamen secunda, in
ordine ud quam præcipue moralis habitus
necessarius est, habet magnam similitudi­
nem cum electione proprie dicta : in quan­
tum finis ille sic in particulari materia at­
tactus ordinatur quasi medium ad seipsum
sumptum in communi ; nam ex eo quod
aliquis vult absolute esse temperatus, vult
et quasi eligit hanc cibi mensuram, quam
prudentia designat. Alia argumenta, quæ
pro prædicta sententia fieri possent, soluta
sunt disp. 3, dub. 1.
ARTICULUS VII.
Πγν/μ specie^ quir esi er (hic. contineatur sub specie
par tst ei objecto, sicut sub genere. vel e converso ?
A<1 septimum sic proceditur. Videtur uuod species bonitatis
quæ est ex flue contineatur sub specie bonitatis, quæ est ex
objecto, sicut species sub genere : puta cum aliquis vult fu­
rari ul det eleemosynam; actus enim habet speciem ex ob­
jecto, ut dictum esi. Sed impossibile est, quod aliquid con­
ticeatur in aliqua alia specie, quæ sub propria specie non
cMlioctur : quia idem non potest esse sub diversis specie­
bas non Subalternis. Ergo species, quæ est ex fine, contine­
tor sub specie quæ est ex objecto.
2. Pnuterea. Semper ultima differentia constituit speciem
specialissimam. Sed differentia quæ est ex tine, videtur esse
t<stcrior,quam differentia quæ est ex objecto,quia finis habet
rationem ultimi : ergo species, quæ est ex fine, continetur
sub specie, quæ est ex objecto, sicut species specialissima.
XPræterca. Quanto aliqua differentia est magis formalis,
unio magis est specialis: quia differentia comparatur ad
Mii>,ut forma ad materiam .· sed species, quæ est ex line,
est formahlcr ea, quæ est ex objecto, ut dictum est. Ergo
series qua· est ex fine continetur sub specie, quæ est ex
cbjecto. Sicut species specialissima sub genere subalteroo.
Sed contra. Cujuslibet generis sunt determinat® differen­
tia Sed actus ejusdem speciei ex parte objecti potest ad
infinitos Ones ordinari : puta furtum ad infinita bona vel
oah: ergo species quæ est ex fine, non continetur sub spe­
cie, quæ est ex objecto, sicut sub gcnerc.
Respondeo dicendum , quod objectum exterioris actus
dupliciter potest se habere ad finem voluntatis. Uno modo
sicut per se ordinatum ad ipsum, sicut bene pugnare per se
crdiaitur ad victoriam. Alio modo per accidens : sicut acci­
pere rem alienam per accidens ordinatur ad dandam elecwsynam. Oportet autem ut Philosophus dicit in 7 Met. quod
di&reotiædividentes aliquod genus, et constituentes spedem illius generis, per se dividant illud : si autem per ac­
cidens, non recte procedit divisio: puta si aliquis dicat:
lâimaliamaliud rationale,et aliud irrationale :Cl animalium
irraliowlinm, aliud alatum, aliud non alatum. Alatum enim
et Mu alatum non sunt per se determiuativa ejus quod est
irratiowle. Oportet autem sic dividere, animalium aliud
tetaspedes. aliud non habens pedes : et habentium pedes
iliud tubet duos, aliud quatuor, aliud multos. Hu c enim
torminanl priorem differentiam. Sic per se igitur quando
objectum non est per se ordinatum ad finem, differentia spé­
cifia, qaæ est ex objecto, non est per se determiuativa ejus
'pod e«l ex line ; neque c converso. Unde una istarum specitran non est sub alia, sed tunc actus moralis est sub dua­
les speciebas quasi disparatis. Unde dicimus quod illc qui
feratar ni mœchetur, committit duas malitias in uno actu. Si

Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

161

vero objectum per so ordincior ad finem, nna 4ic1irom <Jifferentîxiruiii e>t per «c dctcrruiiuîiw» altcrios andc iwm
iMaruin Kpecierutn eentinehitiir «ob allen. Coi^iitcrandoui
aulcin reMai qnæ, «nli qua. Ad cujus evidentium primo e/>nsldcrtmdum est. quod quanto allqiu differentia >umitor a
forma magis particulari, lanio magis est spcriOca. Secnmto,
quod quanto agens est magis universale, tanto et co est
forma magis universalis. Tertio, quod quanto aliquis tinis
est posterior, tuito respondet agenti universaliori. Sicut
victoria quæ c.m ultimus finu exercitos est finis intentu* a
summo duce; ordinatioaulcin hujusaciei, vel illius est finis
intentos ab aliquo inferiorum Ducum. Et ex istis sequitur
quod differentia specifica, qua· est ex fine, est magis gene­
ralis : et differentia quæ est ex objecto per se ad talem finem
ordinata, est specifica respectu ejus : voluntas cnliu cujus
proprium objectum est finis, est universale mntivum res­
pectu omnium potentiarum anima.*, quarum propria objecta
sunt objecta particularium actuum.
Ad primum ergo dicendum, quod secundum substantiam
suam uon potest aliquid esse in duabus speciebus, quarum
una sub altera non ordinetur. Sed secundum ea, quae rei
adveniunt potest aliquid sub diversis speciebas contineri :
sicut hoc pomum secundum colorem continetur *ub hac spe­
cie, scilicet albi .· et secundum odorem sub specie bene re­
dolentis : similiter actus, qui secundum substantiam suam
est in una specie natura·, secundum conditiones morales
supervenientes ad duas species referri potest : ut supra dicr
tum est.
Ad secundum dicendum, quod linis est postremum in
exccuiione, sed est primum in intcutione rationis : secun­
dum quam accipiuntur moralium actuum sp'cies.
Ad tertium dicendum, quod differentia comparator ad
genus, ul forma ad materiam, in quantum facit esse genus
in acto : sed etiam genus consideratur ut formalius specie
(secundum quod differeutia comparatur ad genus ui tonna
ad materiam) in quantum facit esse absolutius et minus
contractum. Unde et partes diflinitionis reducuntor ad ge­
nus causa.· formalis : ut dicitur in libris Phys. et secundum
hoc genus est causa formalis speciei, ct lauto erit formalins
quanto communius.

Prima conclusio : Quando objectum non
est per se ordinatum ad finem, ea differentia
specifica qux est ex objecto non est per se determinativa ejus, qux est ex fine : unde una
istarum specierum non est sub alia : sed tunc
actus est in duabus speciebus moris quasi dis­
paratis.
Secunda conclusio : Si objectum per se or­
dinetur ad finem, una dictarum differentia­
rum est per se determinativa alterius :el tunc
una species continetur sub alia.
Tertia conclusio : Differentia specifica qux
est ex fine, est. magis generalis ;et differentia
qux est ex objecto per se ad talem finem or­
dinato, est specifica respectu ejus.
NOTATIONES SUPER HUNC ARTICULUM.

1. Totus iste articulus septimus exposi­
tione indiget, potius quam disputatione.
Adeo enim obscura visa est ejus litera Gabr.
Vasq. ut affirmet, nec se illam assequi, nec
ab aliquo expositore fuisse sufficienter ex­
plicatam : conaturque ostendere D. Th. 2,
2, q. 11, art. 1 ad 2, contrarium docuisse.
Quod longe sit a commentariis nostris. Ut

11

"V «

HV2

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Prima autem doctrina Angelici Doc tor is (quæ sicut
aoiniid* semper vera, ubique sibi eadem est) per’ fecteintelligatur, sciendum est, quod semel
statuto (ut statuit in praecedentibus) posse
eundem actum habere plures species mora­
litatis ex objeclo, et ex fine, factaque inter
eas collatione quæ sit formalis, quæ vero
materialis, etc. procedit in hoc art. 7, con­
ferendo prædictas species inter se, et inqui­
rit utrum habeant aliquem ordinem supe­
rioris. et inferioris, itaquod una sub altera
contineatur sicut species sub genere, et quæ
sub qua? Et hic est legitimus sensus tituli
Alvir. præcedentisarticuli,ut exponunt Alvar.CuCarici.
Grtÿ. riel. Greg. Mari. Valent, et alii. Unde in
SürL illis actibus, qui tantum habent unicam
>1
eni.
speciem moralitatis ex objecto, vel fine vel
quia non respiciunt finem distinctum ab
objecto, vel quia ab hoc secundum se non
recipiunt moralitatem, præsens quæstio lo­
cum non habet.
2. Secundo observandum est genus in
2 aniHM-Jvcr·
(
præsenti non sumi proprie et rigorose pro
genere logico vel melaphysico, quod est
universale in essendo, et prædicatur quidditativedespeciebus sub illo contentis. Quod
patet ex modo dictis : nam cum sermo sit
de speciebus moralitatis, quæ sumuntur ex
objeclo immediato, el ex fine operantis, et
utraque hæc sit species atoma, manifeste
repugnat unam ad aliam comparari ut pro­
prium genus,vel de illa quidditativeprædicari ; latius ergo sumitur nomen generis a
I). Tho. pro genere morali,quod scilicet est
commune, et generale per imperium et mo­
tionem ad plura. Et hoc pacto moralitas
desumpta ex fine dicitur genus moraiiter:
quatenus movet ad alias species desumptas
ex objectis ad ipsum finem ordinatis: quam­
vis logice loquendo etiam prædicta morali­
tas sit atoma, et specifica. Estque acceptio
hæc generis salis usitata in Theologia, et
Philosophia morali, ut videre est apud Ang.
d Tiiot.1.1)octorc‘m infra quæst. GO, art. 3ad2,el2,2,
quæst. 11, art. 1 ad 2, quæst. 58, art. 5 et 6,
quæst. 89, art. 5 ad 1, nec non quæst. 154,
art.7. 8 et 10, aliisque in locis. Et quod
juxta hanc acceptionem sumat genus in præ­
senti convincitur ex contextu. Cum enim
dixisset differentiam, quæ est ex fine, esse
magis generalem, et differentiam quæ est ex
objecto, respectu illius esse specificam, continerique sub ea sicut speciem sub genere,
reddit rationem : Quia voluntas (inquit) cu­
jus proprium objectum est finis, est universale
motioum potentiarum aniniæ, quarum pro -

pria objecta sunt objecta particularium attuum. Ubi verba et exemplum de univer­
salitate voluntatis respectu aliarum poten­
tiarum satis ostendunt non esse sermonem
de aliquo generico et communi in prædieundo, sed solum in movendo.
3. Pro cujus majori explicalione tertii· ·ΛΓ
animadvertendum est, in genere logico duo, J·
inter alia, report ri, ex quorum diversis ana­
logiis diversimode in ordine morali accipit
aliquid denominationem generis. Primum
est. quod habet rationem potential perfectibilis per differentias specificas, et compa­
ratur ad eas sicut ad actus inadæquatos,
cum quarum neutra convertitur : unde in
online morali par analogiam ad hanc ge­
neris logici conditionem appellatur gemrw
moralitas desumpta ex objecto respectu alia­
rum,quæsumuntur ex fine,et aliis circums­
tantiis, juxta dicta disp. 3, dub. 2. Sam si­
cut genus (ait D. Thom. 2, dist. 36, q. I,
art. 1 ad 3) determinatur per speciem, ita
etiam bonum in genere (hoc est ex objecto)
determinatur per bonitatem quæ est ex fine,
et ex aliis circunslantiis. Et ideo illud bonum
quod est ex fine, et circumstantiis respondet
bono, quod est in genere, sicut species generi:
unde el ejus pr.rdicationem recipit: pascere
enim esurientem propter Deum, est pascere
esurientem, sed non convertitur.
Deinde invenitur in genere logico quod
est quid superius et magis absolutum, quam
species, et ideo per contractionem ad illas
determinatur, et limitatur : etquia limitatio
est per materiam habet se prædictum genus
ex hac parte ad species sicut formale ad
materiale. Quod notavit D. Thom. in præ­
senti ad 3, dicens : « Etiam genus conside' ratur ut formalius specie in quantum
facit esse absolutius el minus contractum.
" Unde et partes diffinitionis reducuntur
« ad genus causæ formalis, ut dicitur in
<.·. libris physicorum : et secundum hoc ge« nus est causa formalis speciei, et tanto
t erit formalius, quanto communius. >
Quare ex analogia ad hanc proprietatem
generis logici dicitur etiam in moralibus
genus, species desumpta ex fine, respectu
illius, quæ desumitur ab objeclo ; quippe
quæse habet ad eam ut superior, commu­
nior, et abstractor, el ut magis formalis,
eo quod provenit a superiori agente, et in
ordine ad ultimiorem finem juxtadictadisp.
præced. n. 70; potissime autem hæc poste­
rior analogia fundatur in motione, quam
exercet finis respectu objecti, ralione cujus
species

ARTICULES VIL

species istius ad moralitatem illius compa­
ratur sicut effectus ad causam universalio­
rem: quod in præsenti nuncupaturconhneri
sub illa tanquam species sub genere, ut in
secunda observatione dicebamus, et de
genero morali in hac secunda acceptione
intelligend.e sunt conclusiones hujus art. et
tota ejus doctrina.
r.usu -i. Denique observa A. I). aliud conclulio, dere formaliter et explicite; et aliud impli­
cite et virtualiter : explicite enim concludit,
quod ut species desumpta ex objecto con­
tineatur per se sub specie, quæ desumitur
ex fine, atque adeo, ut hæc sil genus mo­
rale per se respectu illius, non sufficit quæcumque causalitas, vel motio finis respectu
objecti, nec quælibet subordinatio objecti
ad finem : sed requiritur quod causalitas
unius, et subordinatio alterius sit perse":
sicut bene pugnare per se ordinatur ad vic­
toriam. Implicite autem concludit, quod si
prædicta subordinatio vel caus’alitas tan­
tum sit per accidens, sicut furtum ordinatur
ad adulterium, species, quæ est ex objecto,
continebitur sub illa quæ est ex fine tanquam sub genere morali per accidens : quia
si subordinatio et causalitas per se consti­
tuunt genus, et speciem per se, consequens
est, ut subordinatio et causalitas per acci­
dens constituant hoc modo genus et spe­
ciem, scilicet per accidens.
j.Wko. Quocirca ipse Ang. Doct. 2,2, quæst. 99,
ari. 2 ad 2, et quæst. 13-1, ari. 10, et alibi
asserit, quoties actus unius vitii ordinatur
ad finem alterius, posse poni speciem illius,
atque adeo contineri sub illo tanquam sub
genere; et affert exemplum in furto com­
misso propter adulterium, quæ ordinatio
nequaquam est per se, sed per accidens.
Cum hoc tamen stat, quod simpliciter lo­
quendo, tuncsolum dicatur speciesdesumpta ex objecto contineri sub illa quæ est ex
fine tanquam sub genere morali, quando
objectum per se ordinatur ad finem : quia
locutio absoluta stat pro eo, quod est tale
perse, tanquam pro famosiori. Et proptereaD. Th. in præsenti absolute, et formaliler solum concludit priorem illam partem
de continentia speciei sub genere perse:
posteriorem vero de continentia per acci­
dens reliquit implicitam ut inferendam ex
priori a contrario sensu.
5. Ex bis manent perspicuæ conclusiones
!
articuli, ita ut majori explicatione non in­
digeant. Manent etiam solutæ aliquæ objec­
tiones, quæ fieri solent contra doctrinam

1G3

hujus articuli : quia supponunt D. Th. lo­
qui do genero logico, et ideo juxta nostram
explicationem locum non habent. Videri
autem possunt apud Alvar. Greg. Mart, et Λίνα.
Gres.
alios expositores. Specialiter vero constat Mart.
contra Gab. Vasq. quomodo nec doctrina
hæc D. Th. sit adeo difficilis : nec aliqua
ratione (id quod erat per se notum) sibi
contradicat dum in præsenti asserit, quod
cum objectum ordinatur per accidens ad fi­
nem, species desumpta ex objecto non con­
tinetur sub illa, quæ desumitur ex fine tan­
quam sub genere, neque e converso; sed
actus est in duabus speciebus quasi dispa­
ratis : et 2,2, q. 11, art. 1, quod « cum ali­
σ quis mœchatur ut furetur, est ibi quidem
« species mœchiæ ex proprio fine et ob­
σ jecto; sed ex fine ultimo ostenditur,quod
α mœchia ex furto oritur, et sub eo conti­
α netur sicut effectus sub causa, vel sicut
a species sub genere.» In hoc namque nulla
est contradictio: nam in præsenti loquitur de
convenientia sub genere morali perse; at
vero 2,2, loquitur de genere morali per ac­
cidens : non est autem contradictio sed ma­
xima convenientia, ut aliquid sub genere
aliquo contineatur per accidens, sub quo non
potest contineri per se et ideo homo per ac­
cidens continetur sub genere colorati, sub
quo nequit per se contineri.
6. Neque obest si dicas D. Thom. locoEeplirj
cit. ex 2, 2, referre se ad præsentem arti-E,uu''*
culum ; ergo debet in eodem sensu utrobique exponi. Potius enim hoc confirmat
nostram explicationem : nam ideo ad istum
locum se remisit, ut insinuaret doctrinam
ibi traditam, non nisi juxta eam, quæ in
præsenti articulo habetur debere intelligi :
quare cum juxta doctrinam hic traditam
nequeant ibi dicta exponi de continentia
sub genere per se, recte tamen de continen­
tia per accidens, et de utraque, saltem
implicite, fiat hic mentio, consequens est
ut legitima interpretatio, et concordantia
utriusque loci sit ea, quam tradidimus.
Adde ex Montesino, Lorca, Martinez et., ,
alus, quod cum D. Ihom. 2, 2, non abso- Lorea
lute dixerit moechiam contineri sub furto, Mari,“
sicut speciem sub genere; sed cum illa dis­
junctione, vel sicut effectus sub causa. vel
sicut species sub genere, satis est ad verita­
tem totius propositionis disjunctivae, quod
una pars sit vera: et verum est quod sal­
tem continetur sicut effectus sub causa,
quia semper moralitas desumpta ex fine
est causa ejus, quæ desumitur ab objeclo,

•Λ

161

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

quomodocumque hoc ad illum ordinetur,
juxta dicta disp. 5, dub. 1.
7. Denique ex didis habetur intolligenAiinJ lia, et concordantia plurium locorum
cnroUlriaæ. D. Thom. in quibus diversimode loquitur
degenero, et speciebus actuum moralium:
præsertium 2.2, ubi de distinctione et con­
venientia vitiorum, et virtutum, ac de
variis peccatorum, actuumque bonorum
speciebus in particulari tractat. Nam ali­
quando loquitur de convenientia in genere
logico, aliquando vero de convenientia so­
lum in genere morali, et de hac quandoque
per se, quandoque vero per accidens juxta
ea quæ hactenus explicuimus, quod subjecta
materia et ipse contextus non obscure de­
monstrabunt
ARTICULUS ΥΊΠ.

-— w

r-

Utrum Λΐιςκα artus sit iudiferrat setwtdwa xsem
speciem.
Ad octavum sic proceditur. Videtur quod non sit aliquis
actus indifferens secundum suam speciem. Malum enim est
privati » bcm secundum August sed privatio et habitos
sunt oppo><immediata secundum Phil. ergo non est all·
quis actus, qui secundum spectem suam sit indiffereos.quasi
medium existons inter bouum ct malum.
2. Pnitorea. Actus humani habent speciem a fine vel
objecto, ct dictam esi : sed oume objecium, et omnis finis
habet rationem boni vel mali. Ergo omnis acias humanos
secundum suam speciem esi bonos vel malus : nullus ergo
esi indifferens secundum speciem.
3. Praeterea. Sicut didam est, actos dicitor bonus quia
Label debiUm perfeciionembonitatis; malus cui aliquid de
hoc deficit : sed necesse est qood omnis actos vel habeat
totam plenitudinem suæ bonitatis, vel aliquid ci deficiat :
ergo ncccsse est quod omnis actus secuudum speciem suam
sil bonus vel malus, ei nullus iod ficrens.
Sed contra est, quod August, dixit in libris de Scrut
Dom. in mon. Qood sont quædam facta media, quæ possunt
bono, vel malo animo fieri : de quibus est temerarium judi­
care. Sunl ergo aliqui actus secundum speciem suam indif­
ferentes.
BespoiKleo dicendum, quod sicut dictum est, actos omnis
Isabel speciem ab objecto, cl actas humanas, qui dicitur
moralh, habet speciem ab objecto relato ad principium
actuum humanorum, quod est ratio. Ende si objecium actus
includat aliquid quod conveniat ordini rationis, erit actus
bonus secundum suam speciem : sicut dare eleemosynam
indigenti. Si autem includat aliquid, quod repugnet ordini
rationis, erit malus actas secundam speciem: sicut furari,
quod est toiicrealieua. Contingit antem quod objectum actus
non includit aliquid pertinens ad ordinem rationis : sicut
levare festucam de terra, ire ad campum, ct hujusmodi : ct
tales actus secundum speciem suam sunt indifferentes.
Ad primum ergo dicendum, quod duplex est privatio :
quædam quæ consistit in privato esse : et hæc nihil relin­
quit, sed totum aufert, ul cæcilas totaliter aufert visum, et
tcncbne lucem, cl mors vitam ·. et inter banc privationem ct
labitum oppositum dou potest esse aliquod medium circa
proprium susccptibile. Est autem aliqua privatio quæ con­
sistit in privari : sicut a-critudo esi privatio sanitatis, nou
quod tota sanitas sit sublata, sed quod est quasi quædam
via ad totalem ablationem sanitatis, quæ tit per mortem, ct
ideo talis privatio cum aliquid relinfiuat, non semper est
immediata cum opposito habitu. Et hoc modo malum est
privatio boni, ut Simplicius dicit iu commento super libro
rrædicamentorum : quia non lotum bonum aufert, sed ali­
quid relinquit: unde potest esse aliquod medium inter bo­
num cl malum.

Ad secundum dicendum, quod omne nbiecluw vel h:<
habet aliquam hmiii.iiria, \ri iiuhii.im, xihcm ualurile·:
non lauivii semper imporbl boniUhmi vel malitiam
lem, qiw coiKideralur per comparationem ad ratmnta, d
dictum est. Et de lue nunc agilur.
Ad tertium dicendum, quod non quidquid luhct adm,
pertinet ad speciem ejus. Unde etsi iu ratione suæqctcd
non contimMtur quidquid pcrlioeUd plenitudinem bomuth
ipsius, non propter hoc cet ex specie sua malus, nec dim
bonos : sicut homo secundum suam speciem aeque virtue
neque vitiosos est.

Conclusio : Quando objectum actus hu­
mani non includit aliquid perlinens ad
ordinem rationis, sicut let are festucam de
terra, actus manet indifferens secundum
suam speciem.
ARTICULUS IXUtrum ahqaii actus sil inditercns sceuniium tudirtdnul

Ad nonam sic proceditur. Videtur quod aliquis acte
secundum individuum sit indifferens : nulla enim species
est, qua- sub $c non contineat, vel continere possit aliqood
indis iduum, sed aliquis actus est indifferens scauro
suam speciem, ut dictum est : ergo videtur quod aliquis
actos individualis potest essu indifferens.
2. Praeterea. Ex iudividualibus actibus causantur habile
conformes ipsis : ul dicitur in 2 Ethic. Sed aliquis habitus
est indifferens. Dicit enim Phil. in 4 Eline. dequibosdiB,
sicut de placidis, et prodigis, quod non sunt mali : et taeu
constat quod non sunt boni, cum recedant a virtute : cl sic
sunt indifferentes secundum habitum : ergo aliqui aclK
individualessunt indiHcrentes.
3. Praeterea. Bonum morale pertinet ad virtutem, malisi
autem morale pertinet ad vitium. Sed contingit quandoque
quod homo actum qui ex specie sua est indifferens non onfi·
ixat ad aliquem tluem vitii, vel virtutis : ergo contingit ali­
quem actum individualem esse indifferentem.
Sed contra est, quod Greg. dicit in quadam Homilia;
Otiosum rerbum est quod ul iIt (ate rectitudinis, aut rûtfytt
jnslx necessitatis, aut pix utilitatis caret. Sed verbum
otiosum est malum : quia de co reddent homines rativntst
in die Judicii : ut dicitur Malt. 12. Si autem non caret
ratione juste necessitatis, aut pix· utilitatis, est bonum; ergo
omne verbum, aut est bonum, aut malum. Pari ergo raliooe,
et quilibet alias actus vel est bonus, vel malus : nullus crto
individualis actus est indifferens.
Respondeo dicendum. Quod contingit quandoque aliquem
actum esse indifferentem secundum speciem, qui tamen est
bonus ve! malus in individuo consideratus. Et hoc ideo,
i|Uia artus moralis sicut dictum esi, non solum habet boni­
tatem ex objecto^ quo habet speciem,sed etiam ei circums­
tantiis, quæ sunt quasi quædam accidentia .· sicut aliquid
convenit individuo hominis secundum accidentia individua*
lia, quod non convenit homini secundum rationem speciei.
Et oportet quod quilibet individualis actus habeat aliqtao
circumstantiam per quam trahatur ad bonum vel malum, ad
minus ex parte intentionis finis. Cum enim ratiomssit ordi­
nare. actus a ratione deliberativa procedens, si nonsilad
debitum finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat rationi, et
habet rationem mali. Si vero ordinetur ad debitum finem,
convenit cum ordine rationis, unde babel rationem boni:
neccsse est autem quod vel ordinetur, vel non ordinetur ad
debitum finem, unde necesse est omnem actum hominis a
deliberativa ratione procedentem in individuo considera­
tum. bonum esse vel malum. Si autem non procedit a ratione
deliberativa, sed ex quadam imaginatione (sicut cum aliquis
fricat barbam, vel movet manuui, aut lapidem) talis actus
non esi proprie loquendo moralis vel humanus, cmr. hoc
habeat actus a ratione : et sic erit indifferens, quasi extra
genus moralium actuum existons.
Ad primum ergo dicendum, quod aliquern actum esse in­
differentem secundum suam speciem, potest esse multipli­
citer. L uo modo sic, quod ex sua specie debeatur ci quod
«il

DISP. VII, DUR. I.

165

«U indifferent, el sic proeedit ratio. 8e<! lainrn isto modo
i,ullos anus ex *ua Specie est imliffercn*. Non enltn est
illqiktd objwluui humani aclus, quod non |»oseit ordinari
vel ad malum, vol ad bonum per flnem, vol circumslant lani.
Alto modo polcst dici indifferens ex sua specie, quia non
hibrl ci su specie, quod sil bonus vel malus : unde per
allquid aliud potest fleri bonus vel malus : sicut homo non
habet ex sua specie, quod sil albus vel niger, nec tamen
habet ex sua specie quod non sit albus, aul niger. Potest
enim albedo, vel nigredo supervenire homini aliunde,quam a
principiis speciei.
Ad secundum dicendum, quod Philosophus dicit Illum
esse malum proprie, qui est aliis hominibus nocivus. Et
secandum hoc dicit prodigum non esse inalum, quia nulli
alteri nocet nisi sibi ipsi : et similiter de omnibus aliis, qui
eoa sunt proximis nocivi. Nos autem hic dicimus malum
comumniier omne quod est ralioui rcctæ repugnans, ct se­
randam hoc omnis individualis actus est bonus vel malus,
ut diclum est.
Ad tertium dicendum, quod omnis Unis a ralionc delibe­
rativa iuicntus, pertinet ad bonum alicujus virtutis, vel ad
malum alicujus vitii. Nam hoc ipsum quod aliquis agit ordi­
nale ad sustentationem, vel quietem sui corporis, ad bonum
virtutisordinalur in eo. qui corpus suum ordinat ad bonum
virtutis, et idem palet in aliis.

consequitur omnem actum bonum, sicut
demeritum omnem actum malum :et eadem
ratio est decondignitate laudis vel vituperii,
do quo agit D.Thom. infra tota q. 21.Si au­
tem fiat sermo de merito simpliciter, quod
est in ordine ad beatitudinem supernaturalem, aliter est philosophandum : nam in
eo qui caret gratia, dantur citra controver­
siam plures aclus boni moraliter, qui non
sunt prædicto modo meritorii, eo quod hoc
meritum non potest esse absque gratia : ne­
que etiam sunt demeritorii, ut ex se patet,
atque adeo remanent in hoc sensu indiffe­
rentes. Sed in habente gratia est gravis
difficultas, utrum omnes actus moraliter
boni sint meritorii vitæ æternæ ? quam
tract, de Merito disp. 4, examinabimus.

Prima conclusio: Omnis actus hominis a
ratione deliberativa procedens positus in in­
dividuo, est bonus vel malus.
Secunda conclusio : Λ cius qui non proce­
dit a ratione deliberativa, sed ex quadam
imaginatione, sicut fricare barbam, non est
proprie actus humanus, sed remanet indiffe­
rens, quasi extra genus moralium actuum
existens.

DUBIUM I.

DISPUTATIO VII.
De indifferentia humanorum actuum ad bo­
num et malum.

I. Duplex indifferentia considerari poRÎ3H lest in actibus humanis : alia ad bonum et
malum : juxta quam ille actus dicitur indif&&?· ferens, qui cum sit liber, atque adeo capax
bonitatis et malitiae moralis, neutram in­
cludit, et ideo potest quantum est ex se per
utramque determinari. Alia est differentia
ad meritum et demeritum: secundum quam
ille actus dicitur indifferens, qui cum sit
moralis, atque adeo bonus vel malus; ne­
que est meritorius, nec demeritorius. Ex
bis ad praesentem disputationem tantum
pertinet prima indifferentia, de qua agit
hic D. Thom. et omnes expositores. Sed
circa posteriorem advertendum est, quod
si sermo sit de merito, ut abstrahit a se­
cundum quid et simpliciter, solumquo dicit
condignitatem respectu qualiscumque prae­
mii, sive naturalis, sive supernaturalis,
idem de illa dicendum est, ac de indifferen­
tia ad bonum et malum. Quia meritum in
hac lata acceptione est quasi passio, quæ

Utrum aliquis actus humanus secundumsuam
speciem sit indifferens?

2. In hoc dubio ut certum supponimus
non omnes actus humanos secundum suas
species esse indifferentes ; sed aliquos esse
determinate bonos, et aliquos determinate
malos, unde ait Apost. 1 Cor. 7, common-τ^ογ-_
dans virginitatem ex proprio objecto : Bo­
num est mulierem non tangere. EtTobiæ 12:
Bona est oratio cum jejunio et eleemosyna.
Similiaque opera laudantur in Scriptura ut
bona,et honesta ex propriis speciebus. Item
ad Rom. 1, ad Galat. 5, et alibi sæpe damnantur ut secundum se peccata opera carnis,
fornicatio, immunditia, idolorum servitus,
avaritia, etc. Idque ratio manifestat : nam
plures sunt aclus humani, qui ex propriis
objectis consonant regulis rationis, atque
adeo sunt moraliter boni, ut Deum colere.
proximum diligere, sublevare miseriam pau­
peris, et similes. Et plures etiam qui ex
propriis objectis, seclusa quacumque cir­
cumstantia, prædictis regulis adversantur,
sicut odium Dei, mendacium, perjurium, etc.
Quæ quocumque modo fiant nequeunt denu­
dari a malitia, quamdiu non tollitur ipsa
species. Per quod excluditur opinio, quam
refert Magister in 2, dist. 4, quorundam 5I^b'·
antiquorum, qui asserebant omnes actus se­
cundum se esse indifferentes,posscqueæque
bene,aut male fieri, lantumque habere boni­
tatem vel malitiam ratione finis, et inten­
tionis operantis : quam opinionem impu­
gnat ibi D. Thom. art. 5, et q. 2 de MaloD.Th
art. 5.

16Ô

DE BONITATE ACTI UM HUMANORUM

Vocamus vero in quæstionem utrum den­
tur aliqui actus liberi, et humani, qui se­
cundum speciem; neque sint determinate
mali, necdeterminate boni sed ad utrumlibet
indifferentes. Et dicitur actus indifferens
secundum speciem, cui ex proprio et im­
mediato objecto convenit indifferentia : eo
quod objectum ipsum secundum se neque
est consonum rationi, neque dissonum nisi
ratione circumstantiarum.

*

lift

< 4r

»

I
! ,

Communis sententia.

3. Dicendum est dari aliquos actus hu­
manos ex objecto, et ex specie indifferentes.
Hæc est sententia communis fere omnium
Theologorum. Eam docet Aug. relatus hic a
D. Tho. lib.2deSerm. Dom. in mont. c. 20
et 28, ad illa verba Domini : Nolite Judica­
l> Uk f re, etc. etepist.19 adHieron.EtipseD.Hier.
ep. 89 ad Aug. ibi : Bonum est continentia ;
malum est luxuria : inter h.rc datur medium
ut ambulare, etc. Eandem sententiam do­
D.Thftm cent plures Scholastici cum Magistro cit.
JEuist dist. 10, ubi D. Thom. et q. 2 de Malo art.
5, et in hoc art. 8, eam ex professo probat.
Quem sequuntur omnes ejus expositores, et
plures alii, quos sequenti dub. referemus.
Nec desunt, qui existiment oppositam senc«ncit. tentiam damnatam fuisse in Concilio ConsMouk^u' hmtiensi Sess.15, inter er rores Joannis Hus,
itatio quæ sit ibi mens Concilii explicat Montes.
sjo'ii'1 in præsenti disp. 25, q. I. Probatur ratione
D. Tho. locis cit. quæ sic potest proponi.
Plures sunt actus, quorum objecta non
important ordinem ad rationem pro, vel
contra, nec dicunt convenientiam, aut dis­
convenientiam cum illa : ergo tales actus
non sunt boni, aut mali secundum speciem:
atque adeo manent secundum illam indiffe­
rentes ad utrumque. Consequentia est persspicua. Antecedens veroinductiveprobatur:
nam levare festucam de terra, deambulare,
exire in m/rum, et similia, secundum se,nec
dicunt convenientiam, nec disconvenientiam
ad dictamen rationis, et ideo ratio nec illa
approbat, nec reprobat, nec dictat esse se­
cundum se facienda, nec non facienda, sed
totum hoc pendet ex aliis circumstantiis, et
fine operantis.
Confirmatur : nam si ire ad ayrum se­
Confir·
nutur. cundum se esset determinate malum, ob
nullum finem posset honestari, et licite
fieri, cujus oppositum cernimus in eo qui

DISP. Vif, DUB. 1.

agrum ad vacandum orationi, hujusmodi I
tendit ad agrum gratia orationis, vol ho­
actus secundum suam speciem e.-t indiffe­
nestae recreationis. Quod vero, non sit de­
rens, et ex circumstantia linis operantis
terminate bonum, ex eo liquet, quia pro­
est bonus bonitate supernatural i. Negamus
secutio illius objecti absque alio honesto fine
vere quod actus supernaturales ex objecto
esset in individuo otiosa, vel saltem non
habeant ex illo indifferentiam, ac proinde
esset bona : quippe ad nullam virtutem
quod possit dari objectum supernatural·;
pertineret: igitur est aliquid indifferens :
indifferens,sicut praedicti rccentiores putant.
et consequenter volitio talis objecti secun­
Ratio vero est, quia totus ordo supernatu­
dum speciem importat indifferentiam. Nec
ralis dicit habitudinem ad Deum secundum
necesse est circa hoc immorari cum resait
modum essendi, quem habet in se, et ex
adeo perspicua.
hac habitudine supernaluralitas creataspe4. Solum potest inquiri an præsensdoccificatur, ut in tract, de Visione Dei disp. I
trina possit habere locum in actibus ordinis
3, dub. 2, explicuimus : quare cum totum
supernaturalis, aut etiam in habitibus sive
quod invenitur in Deo, ut est in illo, sit
acquisitis, sive infusis? Aliqui neoterici
bonum et honestissimum, manifeste repu­
ad utrumque respondent affirmative : nec
gnat aliquid supernatural·) esse indifferens,
pro se afferunt alicujus momenti rationem.
et non determinate bonum saltem objective.
Sed omnino tenendum est oppositum. Quod
de habitibus docet aperte D. Thom. infra q.Dn< ntjfrt. Neque obesi si dicas tum, quod fides est
habitus supernaturalis ; et non est deter­
54, art. 3. Ubi adaequate dividit habitum
minate bona, sed potest concurrere ad ac­
operativum (de quo dumtaxat procederent
tum malum : ut si quis credat propter va­
potest difficultas) in bonum et malum, nec
nam gloriam, juxta ea quae diximus disp.
i admittit aliquem indifferentem. FietqueJWt
6, n. 32. Tum etiam quod juxta doctrinam
i hoc manifestum animadvertendo habitum
I
υ,Τίύπ.D. Tho. 3 p. q. 62, character sacramentalis
diffiniri ab Aristotelee, de qualitate, quod
est indifferens ad bonam et malam opera­
est qualitas disponens subjectum bene vtl
tionem, ob idque non est virtus, vel habi­
male in ordine ad suam naturam : quare ubi
I
tus, sed potentia : et nihilominus est super­
natura subjecti determinate pertinet ad
naturalis : igitur non est de ratione entis
ordinem rationalem,omnis ejus habitas de­
supernaturalis determinatio ad bonum.
bet esse vel conformis, vel difformis rationi.
Ecem· Respondetur enim, quod licet actus ad
Secundo nota proprium subjectum habi­
?r quem concurrit fides, vel aliud principium
tus operativi esse potentias rationales, sci­
supernatural·? possit vitiari ex aliqua cir­
licet intellectum, et voluntatem ; potentiæ
cumstantia ; ex objecto tamen semper est
vero sensit i væ non aliter possunt esse sub­
determinate bonus : sicut actus eleemosynæ
jectum habitus, nisi in quantum participant
est bonus ex objecto, et potest vitiari si fiat
aliquid rationis, et subjacent ejus imperio:
ob inanem gloriam. Nec fides ad talem ac­
nam quæ absque hoc imperio moventur ab
tum concurrit qua ratione malus est ex
ipsa natura, et ejus inclinatione, sunt ad
prædicta circumstantia, sed in quantum
unum determinatæ, ac proinde incapaces
verus, et bonus objective. Et idem dicendum
habitus operativi, qui ponitur ad determi.
est de charactere supernatural! : omnes
nandam potentiæ indifferentiam, ut explii
enim ejus actus sunt boni ex objecto : bo­
cat Ang. Doct. communiter receptus infra
num enim est consecrare, offerre sacrificium,
q. 50. Ex quibus deducitur sequens ratio
(idem confiteri, et alii ad quos dat potesta­
suadens intentum. De ratione habitus ope­
tem ; quia tamen non determinat ad bonum
rativi est convenientia, vel disconvenientia
usum actus,sicut nec fides, potest concurrere
ad naturamsubjecti inquoest, quæest natura
ad actum aliunde vitiosum. Unde nunquam
rationalis : ergo omnis talis habitus debet
est verum quod aliquis actus ex ipso ob­
esse consonus vel dissonus tali naturæ, et
jecto vel principio ex quo est supernatura­
consequenter determinate bonus, vel malus.
lis, sit malus vel indifferens ; licet sæpe
Sed de hoc latius tract, seq. disp. 1, dub.
1 et3.
contingat, quod actus ex objecto bonus, et
supernaturalis aliunde vitietur.
5. Circa actus supernaturales animad­
vertimus nos non negare actum secundum
speciem indifferentem posse aliunde habere
bonitatem supernaturalem : ut cum quis ex
motivo supernatural! Religionis tendit in
aerum

167

§ n.
Opinio opposita : argumentaproea: et eorum
solutiones.

6. Opposita sententia tribui solet Scoto
in 2, diet. 7, q. unica, ubi tenet bonum el
malum ex genere respectu actus humani
esse opposita immediata : qui tamen a suis
explicatur pro communi sententia. Proba­
tur argumento quod proponit hic primo Argu.
locoD.Thom, Bonum et malum opponuntur n,en‘IKu·
privative, sicut videns,et cxcum : tenebrosum,
et lucidum .-sed inter privative opposita non
datur medium in ordine ad nroprium susceplivum, sicut non datur ani mal quod non
sit vel videns, vel cæcum : ergo respectu
actus humani, qui est proprium suscepti­
vum moralitatis, non cadit medium intor
bonum, et malum.
Confirmatur, quia inter verum et falsum
respectu propositionis non datur medium :
omnis enim propositio aut est determinate
vera, aut deterniinate falsa" : ergo neque
inter bonum et malum respectu actus vo­
luntatis.
Ad hoc argumentum respondet primo
D. Tho. de Malo q. 1, art. 1 ad7, et q. 2,d.tùoui.
art. 3 ad 3 : « Dicendum quod bonum et
« malum in moralibus opponuntur contra­
<( rie, et non secundum privationem et
« habitum : malum enim ponit aliquid in
« quantum consequitur quendam ordinem,
« vel modum, vel speciem, ut supra dictum
« est. Unde nihil prohibet ea opponi me­
« diate sicut Philosoph. ponit. » Sed quia
juxta doctrinam ipsius D. Thom. quam
tractatu 13, disp. 6, dub. 1 expendemus,
malum morale simul cum malitia positiva,
qua constituitur, importat ex consequenti
privationem rectitudinis, et ratione hujus
privationis, bonum et malum etiam in
moralibus opponuntur privative.
Respondet secundo in præsenti : « Quod
« duplex est privatio, quædam quæ consis­
« tit in privatum esse : et hæc nihil relin­
« quit, sed totum aufert, ut caecitas totaliter
« aufert visum, et tenebræ lucem, et mors
« vitam : et inter hanc privationem et ha­
« bitum non potest esse aliquod medium
M circa proprium susceptibile. Est autem
α alia privatio, quæ consistit in privari, si­
« cut ægritudo est privatio sanitatis: non
(( quod tota sanitas sit sublata, sed quod est
« quasi quædam via ad totalem ablationem
« sanitatis, quæ fit per mortem : et ideo ta-

168

lis privatio cum aliquid relinquat, non
. est semper immediata cum opposito ha« bilu. Et hoc modo malum est privatio bot ni, ut Simplicius dicit in commento super
rt lib. prædic. quia non totum bonum au­
fert, sed aliquid relinquit : unde potest
« esse aliquod medium inter bonum et mac lum. Eandem doctrinam habet infra q.
73, art. 2, et quæst. 2 de Malo art. 9. »
Object.
7. Objicies contra hanc solutionem : et
quod videtur supponere falsum : et quod
non satisacit argumento. Primum proba­
tur, quoniam malitia moralis nihil bonita­
tis relinquit in actu quem afficit juxta dicta
disp. præced. dub. I-, igitur est privatio in
facio esse destruens totum oppositum. Se­
cundum etiam suadetur : nam ex eo quod
malum morale non destruat totum bonum
oppositum, habetur dari inter illa medium
participans rationem utriusque extremi, at­
que adeo quod partira sit bonum, et partira
malum : sed non habetur dandum esse me­
dium, quod sit tale per exclusionem extre­
morum, ita quod neque sit bonum, neque
malum : sicut ex eo quod ægritudosit privatio sanitatis in fieri, non infertur dari ani­
mal quod non sit ægrum nec sanum, sed
quod non ita sit ægrum, quin retineat ali­
quid sanitatis. Argumentum autem non pro­
cedit de primo medio, sed de hoc secundo,
ut intuenti constabit.
sairimr. Respondetur negando utramque partem
antecedenlis.Etad probationem prioris dixi­
mus disp. præced. a n.20. et latius constabit
tract. 13, disp. 9, dub. 1. Ad probationem
Monies . posterioris respondet Montes. D. Thom. so­
lum voluisse dare instantiam argumento,et
ostendere quod inter bonum et malum cadit
medium, atque adeo non esse opposita im­
mediata, sicut volebat arguens : quamvis
medium, quod dandum esse probat, lanium
sit medium per participationem utriusque
extremi. Hæc tamen solutio non satisfacit,
quoniam arguens non negat inter bonum
et malum actum medium, qui partira sit
bonus et partira malus, sed actum medium
indifferentem,qui ea ratione dicatur medius,
quia ueutrum extremorum participat -.qua­
re nisi etiam de hoc medio procedat solutio
D. Thomæ, non occurrit argumento.
Dicendum itaque est Sanctum Doctorem
sufficientem rationem tradidisse, quare
dandus sit actus secundum speciem indiffe­
rens, et medius inter bonum et malum per
abjectionem utriusqueextremi, eo ipso quod
malum morale sit tantum privatio in fieri.
λ

i'

•i

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Tum quia si hujusmodi privatio, eo quod
non destruit totum oppositum, relinquitactum, quem allicit, ex aliqua parte bonum
(saltem materialiter) etiam poterit relin­
quere ex alia indifferentem:quandoquidem
minus opponitur malum indifferenti,quam
bonum. Tum etiam nam prtediclR privatio
ideo non destruit totum bonum oppositum,
|
quia non inficit omnia principia actus, ncc
petiit ut omnia sint objective mala : per hre
autem quod non omnia prædicta principia
debeant esse objective mala, datur locus, ut
aliquod possit esse indifferens : siquidem
non est major ratio cur principia illa actus
mali, quæ non sunt mala, potius sint om­
nia determinate bona, quam aliquod in­
differens: unde si hujusmodi principium
indifferens fuerit objectum actus, ut sæpe
contingit, manebit talis actus indifferens
secundum speciem.
8. Dices: adhuc non sequitur dari actum
omnino indifferentem per abjectionem tam
boni, quam mali, sed ad summum ex una
parte indifferentem, et ex alia malum eo
ipso quod ex nullasit bonus.—Respondeturnur.'
ila esse loquendo de actibus humanis ut in
individuo exislunt, quo pacto ostendemus
dub. seq nullum posse dari ita indifferen­
tem ex objecto, ut, nisi ex fine sit bonus,
non sit malus. Cæterum loquendo de acti­
bus præcisesecundum suas species, opposi­
tum convincitur. Nam cum ille, qui ex una
parte est malus, ex alia est indifferens, ex
hac secunda non est parlim indifferens, et
partira malus ; sed tantum indifferens : un­
de si consideretur præcise secundum id
quod habet ex hac parte, omnino praescin­
dit a ratione boni,et mali : et quia pars ista
potest esse objectum a quo actus sortitur
speciem, ideo talis actus potest secundum
speciem manere omnino indifferens.
Ad confirmationem respondet etiam D. Ai
Tho. cit. art. 5, ex q. 2 de Malo ad 9 :
« Dicendum quod verum et falsum oppoα nuntur secundum ens, et non ens; verum
α enim est cum dicitur esse quod est, vel
« non esse quod non est; falsum autem
α cum dicitur esse quod non est, vel non
« esse quod est. Unde sicut nec intéressé
« et non esse est medium, ita neque inter
a verum et falsum. »
Adde quod licet ex suppositione Divini
decreti de rerum futuritione, aut non futuritione, nulla sit propositio absque deter­
minata veritate, vel falsitate-, secundum se
tamen, quantum est ex parte objecti, atque
adeo

DISP. VII, DUB. I.

169

adeo in signo antecedenti prædictum decre­ ! otiosus. Hoc tamen non tollit indifferentiam
secundum speciem; quia talis non ordi­
tum, nulla propositio de futuro contingenti
natio non convenit prædicto actui ex ipsa
habet esso certo, et determinate vera vel fal­
sa, sed ad utrumquo indifferens, juxta ea
specie ; sed posset specie servata ad bonum
finem referri. Quare quod per relationem
quæ tractatu de scientia Dei disp. 7, expli­
cuimus. Et huic indifferentia; correspondet
fiat bonus, aut per carentiam relationis
in actibus humanis indifferentia secundum
malus, totum est extra speciem.
objectum ad bonum et malum : sicut deter­
10. Denique arguitur. Omnis moralitas miim
minationi ad verum vel falsum ex decreto
dividitur in bonitatem et malitiam : igitur
correspondet determinatio ad bonum vel
nulla datur species media inter utramque ;
malum in individuo.
ergo neque actus humanus indifferens, et
•ujm. O.Secundoprobatur eademsententia:quia
medius inter malum et bonum. Secunda
omnis actus humanus respicit objectum sub
consequentia videtur sequi ex priori : et illa
ratione boni, aut sub ratione mali, nullus
ex antecedenti quod statutum a nobis fuit
autem sub ratione indifferentis : ergo om­
pro conclusione disp. 2, dub. 1.
nis secundum speciem erit bonus vel malus,
Respondetur ex dictis loc. cit. indifferen-Enervatiam non esse speciem moralitatis, sed per- lnr'
et nullus indifferens. Antecedens probatur;
nam vel talis actus respicit objectum secun­
linere ad ordinem physicum; et ideo quam­
dum quod habet præcise rationem honesti,
vis in esse moris non detur species media
inter bonitatem et malitiam, nec detur ac­
vel secundum quod habet præcise rationem
tus moralis, qui ut moralis est, non sit bo­
delectabilis (utile enim non est objectum in
quo aclus voluntatis sistat) si primum : res­
nus vel malus: potest tamen dari actus hu­
manus , qui secundum objectum non sit
picit illum sub ratione boni : si secundum :
sub ratione mali moralis :quia bonum præ­
moralis : eo quod objectum ipsum secun­
cise delectabile tantum est bonum apparens,
dum se non importat habitudinem ad regu­
etsimpliciter malum. Præterea. Omnis actus
las morum : et hac ratione manet indiffe­
rens secundum speciem.
humanus respicit objectum ut morale; om­
Si autem inquiras quid ponat in actibus interronis autem ratio moralis vel est boni, vel
*
·
2ΓΛ110 01
mali, quæ sunt differentiæ adæquate mora­
humanis hæc indifferentia, supposito quodejiii^
litatem dividentes juxta dicta disp. 2, dub.
non sit species moralitatis ‘?
rc^P’n'
1 ; ergo, etc.
Respondetur cum Nostro Cornejo, Curie-Cornejo,
le, et aliis, nihil aliud ponere præter enti- CuricL
tails Confirmatur, nam vel ille actus qui dici­
tatem et speciem physicam, quam ipsi ac­
tur indifferens ordinatur ad aliquem finem
tus habent ex objecto indifferenti conside­
honestum, vel sistit in objecto indifferenti :
rato in esse physico, una cum capacitate ad
si ordinatur : eo ipso est bonus, ut ex se li­
habendam moralitatem ex aliis principiis,
quet: si non ordinatur est otiosus et ma­
lus: otiosum enim dicitur, quod caret ho­
et indeterminationemad bonitatem vel ma­
litiam. Quod præter illa quæ diximus disp.
nesto fine: igitur non manet indifferens.
cit. potest explicari in aliis indifferentiis
ip. Respondetur negando antecedens.Ad priM
aliorum generum. Nam quod homo secun­
mam probationem dicendum est actum se5K.
dum suam speciem sit indifferens ad album
- eundum speciem indifferentem respicere
et nigrum, non dicit in eo tertiam speciem
objectum sub ratione boni delectabilis ; nec
coloris, sed ipsam essentiam substantialem
propterea respicit illud sub ratione mali :
perquam est capax coloris, cum indelermiquia bonum delectabile solum habet ratio­
natione ad albedinem, vel nigredinem. Si­
nem mali quando adversatur bono honesto;
militer , quod linea sit indifferens ad hanc
quando vero ei non repugnat, ut sæpe con­
vel illam figuram,putarectæ, velcurvæ.non
tingit, manet indifferens. Ad secundam res­
est tertia species figuræ.sed ipsa entitas lipondetur ex didis disp. 2, dub. 1, objectum
neæ.ut capax figuræ, et indelerminalio ad
indifferens secundum se non esse morale,
hanc figuram vel illam : ergo similiter di­
nec cadere sub regulis morum,et ideo solum
cendum est de indifferentia humani actus
terminat actum sub ratione boni physici
ad bonum et malum morale, quod non est
abstrahentis ab honesto vel inhonesto.
aliqua forma præter ipsam entitatem phy­
u Ad confirmationem respondetur actum
sicam indeterminatam secundum se ad bo­
-nindifferentem prout sic præscindere a fine
nitatem vel malitiam. Debet autem impor­
bonesto: unde si ab operante in illum non
tare capacitatem ad utramque ; quia actus
ordinetur, erit in individuo malus, quia

170

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

incapax illarum, quales sunt actus bruto- I ex se magis inclinare ad malum quam ad
rum, sicut non est actus humanus, ita non
bonum : et ideo quando absolute sine illis
dicitur proprie indifferens. quamvis nec bo­
proferuntur, male sonant. Si vero actus ex
nus nec malus sit.
objecto indifferens declinet potius ad boni­
tatem , eo quod solet ut plurimum comitari
circumstantia boni linis,dicitur bene 4on<mr
§ ΙΠ.
sicut ire ad ecclesiam, ad domum infirmi,
ad hospitia pauperum, et similes, qui ut
Corollarium ex dictis.
plurimum habent finem honestum, nempe
11. Ex dictis sequitur, quod licet divi­
orare, visitare infirmum, etc. Quia vero prae­
sio, quæ datur per bonum et malum mo­
dicti aclusex proprio objecto non dicunlahrale, respectu actus humani considerati in
solute honestatem, nec indispensabililer
esse moris (quo pacto est divisio essentialis)
afferunt secum illum bonum finem, non
sit adaequata juxta dicta disp. 2, dub. 1, non
extrahuntur a ratione indifferentium se­
tamen respec4u illius in esse physico sump­
cundum speciem :et si absque prædicta cir­
ti in tota sua latitudine : qua ratione est di­
cumstantia exerceantur, erunt in individuo
visio subjecti in accidentia. Datur enim ac­
otiosi et mali, juxta ea quæ trademus dub.
tus humanus secundum speciem indifferens
sequenti.
medius inter bonum et malum. Unde quo12. Hic autem observandum venit, qnod^
lies praedictus actus dividitur in bonum,
si nomen actus bene, vel male sonantis si- ’■
malum, et indifferentem, non est unica di­
gnificet illum(siveex impositione vocabuli,
visio, sed divisio et subdivisio. Nam primo
sive ex communi acceptione) non præcise
dividitur in moralem secundum speciem, et
secundum id quod habet éx sola re, quæ est
non moralem: seu in illum, qui ex proprio
materia et objectum, sed ut associatum ali­
objecto habet bonitatem vel malitiam, et in
qua circumstantia, quæ reddit ipsum bo­
eum qui tantum habet indifferentiam. Dein­
num vel malum, talis actus non dicitur se­
de actus moralis secundum speciem subdivi­
cundum speciem indifferens; aut bene vel
ditur adæquate in bonum et malum, sicut in
male sonans, sed determinate bonus vel ma­
species subalternas: et rursus unusquisque
lus, juxta conditionem circumstantiæ,quem
in proprias species atomas peccatorum, et
nomen involvit : unde furtum, fornicatio,
actuum bonorum.
homicidium, et similes absolute sunt actus
Actus non moralis seu indifferens potest
mali, et non tantum male sonantes :quu
etiam dividi in eum, qui est omnino indif­
licet res circa quas exercentur puta divitiæ,
ferens, et in actum bene vel male sonantem.
accessus ad mulierem, et ablatio vitæ hu­
Dicitur actus omnino indifferens, qui ex ob­
manæ cum omnimoda præcisione sumpta
jecto neque habet bonitatem, neque mali­
sint aliquid indifferens, et solum vitientur
tiam, nec propendet magis in unam quam in
ex circumstantia alieni; tamen quia illa no­
alteram : ut levare festucam de terra, exire
mina significant prædictos actus ut invol­
in agrum, et similes. Actus vero bene vel
vunt ipsam circumstantiam malam, abso­
male sonans dicitur, qui quamvis ex objecto
lute dicuntur significare actus malos: ipsineque habeat bonitatem neque malitiam,
que actus, ut prædictis nominibus signifi­
atque adeo simpliciter sit indifferens, pro­
cantur absolute dicuntur mali ex genere, el
pendet magis in unam quam in alteram.
non tantum male sonantes. Idem dicendum
Quod si declinet ad malitiam dicitur male
est cum proportione de actibus bene sonan­
sonans, cujusmodi sunt occidere hominem,
tibus, qui significantur nominibus expri­
accipere rem alterius, habere plures præmentibus circumstantiam ex qua boni red­
bendas, etc., nam similes actus non inclu­
duntur, ut cum dicimus visitare ecclesiam,
dunt deformitatem ex parte objecti, et ideo
visitare infirmos, etc., absolute sunt boni
possunt honestari ex aliis circumstantiis:
secundum speciem, et non tantum bene so­
ut cum judexoccidit malefactorem ob zelum
nantes.
justitiæægenus in extrema necessitate cons­ I
13. Unde non obest si objicias in prætitutus accipit rem alienam : et præbendatus i dictis actibus id quod est objectum semper
necessariusest in pluribus Ecclesiis,etc.Qu ia
esse secundum se indifferens,- et solum ratamen non frequentius contingit prædictos I tione circumstantiarum bonum,vel malum:
actus hiscircumstantiisaffici.et ut plurimum I ergo quod hujusmodi circumstantiæ imporillis deficientibus efficiuntur mali, videntur I tentur ex vi nominis, non tollit quominus

DISP. VH, DDB. II.

talcs actus dici debeant ex objecto indiffe­
rentes. Antecedens probatur, nani respectu
actus furandi v. g. objectum est ipsa res
quæ accipitur, v. g. tv.v/is, quæ secundum
se indifferens est ad bonum, et ad malum :
quod vero sit aliena, invito domino, etc.
sunt circumstantiæ et conditiones acciden­
tales: posselque manere idem numero ac­
tus in esse physico quamvis prædictæ con­
ditiones deficerent.
£.,..11· Respondetur enim negando antecedens.
ir Ad probationem vero dicas actum furandi
posse sumi dupliciter : vbl inadæquate : ut
dicit præcise actionem accipiendi aliquid,
quæ significatur hoc nomine acceptio: et
hoc pacto objectum est res accepta sumpta
secundum se : quod vero sit propria, vel
aliena, invito, aut non invito domino, etc.
sunt accidentia et circumstantiæ. Vel potest
sumi adæquate ut significatur nomine
furti : ut sic autem objectum ejus non est
res quæ accipitur sumpta secundum se, sed
ut associata conditionibus alieni, et. incito
domino: quæ jam non accipiuntur ut cir­
cumstantiæ, sed ut conditiones essentiales,
et partes objecti: objectumque est totum
hoc conjunctum res aliena ut auferibilis
invito domino rationabiliter. Unde sublatis
hujusmodi conditionibus, quamvis rema­
neat objectum actus accipiendi ; et actus
ipse, qui est acceptio ; non manet integrum
objectum furti, nec actus prout dicitur
furtum. Ex quo lit quod licet acceptio possit
dici actus indifferens ex objecto, non tamen
furtum, sed est determinate malum : quia
conjunctum illud quod constituit objectum
furti, non est indifferens, sed claudit in­
trinsece malitiam.
14. Objicies secundo prædictos actus
etiamsi circumstantiis illis afficiantur posse
aliquando honestari : sicut Judæi licite fu­
rati sunt vasa Ægyptiorum : et honeste
accederet quis ad uxorem proximi, si Deus
id præciperet : ergo vel actos secundum
speciem malus potest honestari ; cujus op­
positum supra docuimus : vel hujusmodi
actus, etiam ut prædictis circumstantiis
affecti, et ut significantur nominibus furti,
adulterii, etc. non sunt determinate mali ;
sed indifferentes male sonantes.
:
Respondetur negando etiam antecedens:
quod enim Judæi vasa -Egyptiorum ipsis
invitis abstulerunt, non fuit rationabiliter
invito domino (nam praeterquam quod
Deus, qui omnium est supremus dominus,
cujusque duminio omnia subduntur, id

171

præcipiebat, et simul dominium in vasa
illa conferebat) potuerunt Hebraei pro tem­
pore, quo sine mercede Ægyptiis servie­
rant, uti licita compensatione, et omnia
illa auferre, sine eo quod hujusmodi ablatio
haberet rationem furti. Et similiter si Deus
alicui præciperet ut ad uxorem proximi
accederet, eo ipso constitueret illam sub
ejus potestate, nec talis accessus esset jam
ad non suam, aut dici posset adulterium.
Videatur Λ. Doct. 2, 2, q. 104, art. 4 ad. 2.
DUBIUM II.

Utrum detur in individuo actus humanus
omnino indifferens?

15. Nomine actus in individuo non in- Titui»
telligimus actum utcumque individuatum,''*^3
scilicet ut contractum præcise ad esse hujus
numero actus per aliquam differentiam
individualism : certum namque est actum
secundum speciem indifferentem, etiam
ut determinatam ad esse hujus numero,
retinere indifferentiam quam habet ex
objecto: et non utcumque, sed contractam
ad hanc numero differentiam individua­
lem. Nec enim fieri potest, ut ratio speci­
fica indifferens, non in aliquo individuo
existât : sicut nec quod aliqua ratio individualis sit bona vel mala, si ratio specifica
individuate per illam manet indifferens.
Intelligimus ergo per actum in individuo
actum humanum ut associatum omnibus
suis accidentibus, et vestitum omnibus cir­
cumstantiis, quæ ad ejus existentiam in re­
rum natura concurrunt. Et quaerimus an
fieri possit ut talis actus, supposito quod sit
humanus et liber, ex nullo capite determi­
netur ad bonum vel malum, sed maneat
ex omnibus indifferens. Diximus supposito
quod sil humanus, etc. propter actus indeliberatos sicut motus primo primos, et qui
proveniunt ex sola imaginatione, ut est
sæpe fricare barbam, movere pedem, etc.
de quibus nullus dubitat etiam in individuo
posse reperiri sine bonitate, aut malitia.
Dicuntur vero indifferentes non proprie,
sed large, eo quod sunt extra genus huma­
norum actuum, quibus dumtaxat conve­
nire potest proprie indifferentia.
Dupliciter autem potest intelligi actum
humanum manere in individuo indifferen­
tem. Vel per se : eo quod omnia principia
et accidentia ejus revera sunt indifferentia,
et ita nihil est a quo malitiam aut bonita-

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

«

tom dcsamal. Vel per accidens: quia etsi
concurrat aliqua circumstantia mala, a qua
perse el ex natura rei haberet malitiam ;
impeditur tamen hic et nunc ne eam reci­
piat ratione alicujus ignorantia? invincibi­
lis : et ideo manet talis actus per accidens
non malus formaliler, quamvis sit malus
materialiter et objective: ad eum modum
quo furtum commissum cum ignorantia
invincibili malitiæ, est actus per se et ob­
jective malus ; et per accidens ratione igno­
rantia? caret hic et nunc malitia formali
furti.

Proponitur et suadetur mens D. Thomas.

'·

I

16. Dicendum est primo nullum reperiri
actum humanum in individuo ex natura
rei indifferentem ; sed omnem per se lo­
quendo debere esse determinate bonum aut
malum. Assertio hæc satis colligitur ex illo
Mali. 12. Matt. 12: Qui non est mecuin, contra rne est :
et qui non colligit mecuin, dispergit, quasi
nullus sit aclus medius inter colligere, seu
esse aliquo modo cum Christo operando
bonum; et dispergere, esseque aliquo modo
contra illum efficiendo malum. Colligitur
Ecdes. etiam ex illo Ecclesiastes ultimo : Cuncta
ait· quæ fiunt adducet Deus in judicium. Ubi
D.Hier.
Hier. Quidquid a nobis (inquit) gestum
est stabit sub judice, et ancipitem spectabit
sententiam. Si igitur cunela quæ a nobis
geruntur, adducenda sunt in judicium, et
pro omnibus ferenda est a judice sententia,
plane sequitur, nullum fore actum qui non
sit bonus vel malus, pro quibus dumtaxat
judicium et sententia constituuntur. EanAugusi. dem assertionem docuit Aug. lib. de Pec­
catorum meritis et remissione cap. 18, ubi
Dju)gP’de humana voluntate et ejus actu sic ait :
D.Thwn. « Mirum si possit in medio quodam con­
σ sistere ut nec bona nec mala sit. Aut
« enim justum diligimus, et bona est : et
o si magis diligimus, magis bona ; si mi­
π nus, minus bona: aut si omnino non
ν diligimus, non bona est : quis vero du­
« bitet dicere voluntatem nullo modo justi­
« tiam diligentem non modo esse malam,
sed etiam pessimam voluntatem ? »
Quem locum esse expressum pro nostra
sententia, atque eodem modo sentire
D. Prosperum, D. Fulgentium, D. Thom.
et alios August, discipulos fatetur ex ad­
versariis Vasq. infra referendus.

Esseque hanc fere communem senten­
tiam Patrum Basilii, Greg. Orig. Hilarii. sm.
Chrysostomi, Bernard. Theophyl, et aliorura ex dicendis n. 21, constabit. Præcipuo eavero enm docet D. Th. in hoc art. 8, el in^
I, dist. 1, q. 3 ad 3. In 2, dist. 40, q. I,
art. 5, nec non in -1, dist. 26, q. I, ari. 4. ci'u
De Malo q. 2, art. 5, et alibi saepe. Quem
sequuntur Capreol. in 2, cilata disp. 40,
q. 1, art. 2. Deza. ibidem, ubi idem tenent fët
Dut. q. 1, Albertus, Ægidius et Ricardus.
Cajet, et Medina in præsenti. Curiel, dub. tot
1, Alvar, disp. 71, N. Cornejo, disp.6,dub.c^·
ultimo, Greg. Marl. dub. 1, Suar. disp. 9,
sect. 3, Valentia disp. 2, q. 13, puncto 6, s»
Salas, disp. I, sect. 2, Lorca disp. 29,v^
Granad. controvers. 2, disp. 2, sect.
Montes, disp. 25, q. 2, referens Bellarmi-ji^
num, Azof. Navarrum el alios.
17. Probatur ratione quam A. D. efformat Xre
in hoc art. 9, ubi sic ait : « Cum enim ra­
tionis sit ordinare, actus a ratione deli­
α berativa procedens si non sit ad debitum
α finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat
α rationi et habet rationem mali : si vero
« ordinetur ad debitum finem, convenit
α cum ordine rationis, unde habet ratio­
’
« nem boni : necesse est autem quod vel
ordinetur vel non ordinetur ad debitum
« finem : unde necesse est omnem actum
α hominis a deliberativa ratione proce­
dentem bonum esse vel malum, etc. «·
Cujus rationis vis ut melius percipiatur,
animadvertendum est praesentem contro­
versiam solum habere locum in actibus ex
objecto indifferentibus, quando ad nullum
alium finem malum, vel bonum ab ope­
rante referuntur, neque inficiuntur aliqua
circumstantia mala nisi carentia honesti
finis: actus enim habens bonum objectum
vel finem, ex hoc ipso est bonus; sicut qui
habet objectum vel finem malum, aut
afficitur alia circumstantia prava, sine con­
troversia est malus. Id ergo nobis dumtaxat
probare incumbit, et negant adversarii,
videl. omnem actum, cujus objectum est
indifferens, vitiari, eo ipso quod in tali
objecto sistat, el ita praecisa quacumque
alia malitia non manere indifferentem.
Hoc autem satis efficaciter suadet ratio
D. Thom. in hunc modum magis expensa.
Quoties homo operatur ex deliberatione
rationis, tenetur referre omnem suâmes#*
actum ad finem honestum, et nullum exercere sine hac relatione : ergo quoties non
refert sed sistit in objecto indifferenti,
vitiose

DISP. VU, DUB. II.

vitiose operatur, el talis aclus est determi­
nate malus. Consequentia patet : nam cum
carentia boni debiti habeat rationem mali,
cuicumque actui linis aut aliqua circums­
tantia debita deficiat, erit eo ipso defccluosuset malus. Antecedens (quod inquit
Vasq. nulla posse ratione probari) suade­
tur. Tum quia quoties homo operatur ex
deliberatione rationis, tenetur operari ut
homo ratione utens, non praecise ut ani­
mal, atque adeo juxta exigentiam et in­
clinationem naturæ rationalis per quam
operatur: ergo tenetur operari in ordine
ad bonum ralionis seu honestum, quod est
linis talis naturæ: inclinatio enim alicujus
naturæ semper est ad proprium finem et
bonum ejusdem naturæ. Tum etiam, quia
cum sit proprium rationis ordinare ut ait
D. Th. et ordo sit ad finem, omnis operatio
rationis natura sua postulat ordinem ad
finem ipsius rationis: atque adeo ad bo­
num honestum : unde eo ipso agit contra
ordinem rationis, qui utitur illa ad deli­
berandum et operandum sine relatione ad
prædictum finem. Tum denique quia finis
cujuslibet operationis correspondes debet
principio; aliter ejus processus erit obli­
quus el defectuosus : ergo cum principia de­
liberationis humanae sint rationes boni ho­
nesti; finis etiam debet esse honestus ; alias
uno correspondebit prædictis principiis,
coque ipso operatio erit indirecta etvitiosa.
•.-Hm 18.Confirmatur et explicatur, prænotando
exD. Th. 1 p. q. 79, art. 12, quod sicut in
ratione speculativa sunt quædam principia
per se nota, quasi semina et initium totius
speculativæ cognitionis, ex quibus intel­
lectus speculativus ad conclusiones proce­
dit: ita in ratione praefica adsunt principia
quædam naturaliter nola, quæ se habent
utseminarium et initium cujuscumque col'.ïtaLgnitionis practicæ: « Nam quia ratiocinatio
e hominis (ait S. Doct.) est quidam motus,
« ab intellectu progreditur aliquorum,
« scii, naturaliter notorum absque investi·’ gatione ralionis, sicut a quodam prin1 cipio immobili : et ad intellectum etiam
« terminatur in quantum judicamus per
■ principia per se naturaliter nota de his
« quæ ratiocinando inveniuntur : constat
* autem quod sicut ratio speculativa ratiot cinatur de speculativis, ita ratio praclica
ratiocinatur de operabilibus : oportet
igitur naturaliter nobis esse indita sicut
principia speculabilium, ita principia
» operabilium. n

173

Ubi secundo nota, quod sicut principia
rationis speculativæ sunt propositiones
speculativæ immediate el perse note, ut
(piod quodlibel est, vel non ωΖ.-quod totum
est majus sua parte; da quibus judicat ha­
bitus intelligentiæ, ita principia ralionis
practicæ sunt propositiones communes
practicæ, immediate, et per se note, qui­
bus nolificatur omnibus natura boni ho­
nesti, el mali oppositi : ut quod bonum est
faciendum, quod malum est fugiendum, quod
est honeste vivendum, quod unicuique secun­
dum inclinationem sux naturx est operan­
dum, et similes, de quibus judicat habitus
synderesis. Potissime vero obtinet ratio­
nem principii in ordine practico finis ulti­
mus particularis humanæ vite, qui est
præcipuus inter bona honesta: et sicut est
ultimus in exeeutione, ita est primus in
intentione. Et propterea dicunt sæpe Phi­
losophus et D. Tho. prædictum finem ha­
bere se in operabilibus et in ratione
praclica, sicut in speculabilibus prima
principia.
Ex his ergo explicatur et confirmatur ExpHratio facta. Quia omnis actus procedens ex
deliberatione rationis debet oriri ex prin­
cipiis boni honesti, et ex amore finis naturæ
rationalis: ergo lege naturæ petit termi­
nari ad bonum honestum cum proportione
ad prædictum finem : atque adeo eo ipso
quod ad hæc non terminetur, sed sistat in
bono delectabili et indifferenti, erit defec­
tuosus et contrarius prædictæ legi. Hæc
secunda consequentia patet ex priori. Pri­
ma vero ex antecedenti : quoniam finis et
principium cujuslibet operationis non vitiosæ debent sibi correspondes : ipsaque
lex naturalis dictat ut principiis superioris
naturæ sicut est rationalis, correspondent
finis conformis eidem naturæ, atque adeo
consonus rationi.
Confirmatur secundo, nam qui discurrits coaflr.
ex principiis rationis speculativæ, tenetur
concludere conformiter ad ipsa principia :
et ideo qui ex veris non concluderet verum,
et ex necessariis necessarium, illegitime et
vitiose discurreret : ergo qui deliberat sive
discurrit ex principiis rationis practicæ,
tenetur elicere operationem consonam eis­
dem principiis, atque adeo honestam : alias
inordinate discurreret contra dictamenip­
sius ralionis.
19. Confirmatur tandem ex his quæ cer-3 wutjr.
nimus in agentibus naturalibus, quæ dum
agunt ex principiis propriæ naturæ tendunt

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

in omni operatione non defecluosa ad fi­
nem consonum tali natura'; quem si ali­
quando non attingunt, censetur eorum ope­
ratio monstruosa et deformis in ordine
naturæ : ergo agentia libera quæ loco na­
turæ agunt ex deliberatione rationis, te­
nentur ejus lege ordinare suos actus ad
finem rationi conformem, qui est bonum
honestum : et si aliter operentur, eorum
actio erit inordinata et vitiosa contra ratio­
nem.
Dices non semper hominem deliberare
ex principiis boni honesti : cum enim hu­
jusmodi principia habeant rationem habi­
tus, sicut synderesis cujus objecta sunt :
habitibus autem utamur cum volumus :
poterit homo pro libito, uti et non uti prae­
dictis principiis. Eo praesertim, quia ul
homo deliberet sufficiunt ei principia boni
ut sic, quod abstrahit ab honesto et delecta­
bili. Ratio autem facta solum com incil te­
neri hominem operari propter bonum ho­
nestum cum ex ejus principiis deliberat.
Potestque juvari solutio ex dictis dub.
præced.de actibus indifferentibus secundum
speciem. Nam hujusmodi actus adhuc quan- '
tum ad speciem sunt liberi : et tamen prout
sic non procedunt ex principiis boni ho­
nesti : alias ex ipsa specie deberetur illis
honestus finis, et non esse secundum eam
indifferentes.
Rejici20.Hæc tamen evasio facile rejicitur.Tum
,llf* quia licet synderesis sit habitus, est conge­
nitus per modum naturæ, statimque adest
unicuique ejus judicium circa principia
boni honesti, eo ipso quod deliberet : nec
fieri potest ut tale judicium omnino inter­
cipiatur. quandiu ratio non est ligata et
D.Ttiom. impedita, ut optime explicat D. Th. q. 16
de Verit. art. 3. Tum etiam quia licet
homo posset pro libito deliberare ex aliis
principiis ; jure naturali tenetur uti semper
ad deliberandum synderesi, et principiis
boni honesti : el consequenter tenetur sem­
per deliberare in ordine ad hujusmodi bo­
num. Et ratio est, nam prædicta principia
collata sunt homini ad deliberandum ab
ipso authore naturæ ul sint illi initium et
fons totius cognitionis practicæ, ut ex D.
Tho. n. 13 vidimus tergo tenetur eis uti
eo ipso quod deliberet : sicut qui accipit a
superiori artifice regulas artis in ordine ad
operandum, lenebitur, eo ipso quod velit
operari, uti hujusmodi regulis ·, imputabiturque illi, quoties ad opus se applicat non
attendendo ad regulam, cum eo ipso saltem

se exponat periculo operandi contra ipsam.
Accedit quod synderesis, quæ ut diximuso-j
habitus quodammodo inditus ab aullion·
naturæ, vim habet superioris el judicis in
tota ratione praclica : unde lota hæc ratio
jure naturali debet illi ad plenum subordi­
nari, sicut debet subordinari ipsi natur®
auctori : non autem ei subordinatur, quo­
ties deliberat inconsultis ejus principiis :
ergo tenetur illa consulere et attendere,
quoties se applicat ad deliberandum.
Neque obest illud de actibus secundum
speciem indifferentibus : quia aliud est : an
operans absolute teneatur deliberare ex
principiis boni honesti, et suam operatio­
nem ad illud dirigere : aliud an totum hoc
pertineat ad speciem talis operationis. Pri­
mum satis hucusque probavimus. Secun­
dum autem neque est secundum severum,
neque colligitur ex priino : non enim spec­
tat ad speciem rei totum quod ei debetur,
sicut non totum quod debetur homini est de
ejus essentia. Quare licet ad speciem actus
indifferentis non pertineat finis honestus,
vel actualis processus a principiis boni ho­
nesti; pertinet tamen, eo ipso quod proce­
dit a ratione exigentia moralis talis proces­
sus, et talis finis : et ideo quoties sine his
exercetur, deest illi, non quod est essentia
et species, sed quod ipsa essentia, ex com­
muni ratione actus procedentis ex delibera­
tione postulat. Hoc autem sufficit, tum ul
sit defecluosus et malus in ordine morali :
sicut homo sine oculis esset defectuosus in
ordine naturali. Tum etiam ut talis malitia
non tollat speciem indifferentiæ : sicut de­
fectus oculorum speciem hominis non des­
truit.

§ n.
Alia ratio pro nostra assertione.

21. Secunda ratio tangitur a D. Tho.inar-MM
gumento, sed contra : quæ suppositis illis
quæ pro expensione præcedentis num. 17
adnotavimus potest sic proponi. Omnis ac­
tus otiosus est malus, sed omnis actus hu­
manus qui non ordinatur ad honestum
finem, eo ipso est otiosus : ergo, etc. Minor
constat : nam actus non dicitur otiosus,
cum habet objectum vel finem malum, vel
alia circumstantia prava afficitur; non
enim vocamus actus otiosos homicidium,
furtum, violentiam loci sacri, etc. ergo præ­
cise dicitur otiosus, quia non ordinatur ad
finem

DISP. VH, DUB. II.

iinoni honestum : nam <*o ipso otioso et superdue exercetur. El ideo otiosum commuDGft; nitor diffinitur ex D. Grog. quod justa caret
necessitate, vel pia intentionis utilitate, Quo
etiam modo verbum otiosum diffiniunt alii
Patres, statim referendi : id autem quod
justam habet necessitatem, vol piæ inten­
tionis utilitatem, constat quod habet iincm
honestum. Major vero probatur, quia omne
verbum otiosum est malum juxta illud
Malt. 12 : Omne verbum otiosum quod loquuli
Eiun. fuerint homines reddent de eo rationem in
Aa^i.
judicii utique tanquam de malo et inortopj· dinalo ul communiter Patres super hunc
Fiûiyia.locum Ilicron. Hilari. Beda, Ansel. Chrysosl. Theophilactus, Euthymius et alii.
Et Job. 24, ubi in Vulgata legitur : Quis me
potest arguere esse mentitum, el ponere ante
Deum verba mea? in Hebraeo habetur, el
pmere ad nihilum verba mea, significans,
non modo non fuisse mentitum, sed nec
verba otiosa quæ ad nihil honestum ordi­
nantur, loquutum fuisse : et quia de illis
deberet tanquam de peccaminosis apud
Deum judicari, pro eodem accipitur ponere
verba ad nihilum, et ponere ante Deum. Si
ergo omne otiosum verbum est malum et
judicandum a Deo, a fortiori omne opus.
.. r u Nam ut ait D.Hieronym.super Psalmum 16:
Si de verbis otiosis redditur ratio, quanto
magis de operibus, qux majoris momepli
sunt.
c.dtm. Confirmatur : nam qui expenderet pecu­
nias et divitias temporales absque honesto
aliquo fine, vitiose illas expenderet, et pec­
caret peccato prodigalitatis : ergo qui ex­
pendit, vel elicit actus rationis sine ho­
nesto fine, vitiose illos expendit, et peccat
peccato otiositatis. Patet consequentia, quia
longe majoris aestimationis est unus actus
rationis, quam plures divitia» : igitur si has
expendero non licet sine fine honesto, mullo
minus licebit prodigere illum.
Confirmatur secundo, quia verbis et ac'^r- tibus otiosis saltem tempus vane consumitur : contra rationem autem est tempus sic
-^ consumere : unde super illud Pauli ad
Ephes. 5 : Redimentes tempus, ait D. Ansel,
reddendam esse rationem de quocumque
tempore vane consumpto, sicut de pecuniis
male expensis, ergo : etc.

175

§ HI.

Rrxcludilur responsio Gabrielis Vasquez.
22. Ad hæc Vasquez non negat verbum, et v.vq.
similiter actum otiosum esse malumfquippe
ut ait Suarez, id tenet communis sensus (ο- Sair
tius Ecclesiae et Sanctorum) admittit etiam
Patres diffinire verbum otiosum modo ex­
plicato, scii, quod justa caret necessitate,
vel pia intentionis utilitate, aut quod non
habet rationabilem causam, ut ait D. Ber­
nard. Subdit vero hinc non sequi nullum
esse verbum indifferens, quod non debeat Ε,^ |(
dici otiosum. Nam si qui ex Patribus pos­
tulare videntur honestum finem ad vitan­
dum verbum otiosum, et hoc intelligant
per justam necessitatem, aut per rationabi­
lem causam, loquuntur de verbis quibus in
convictu quotidiano familiariter utimur :
in his enim facile fit verbum otiosum, si
careat honesto fine : ob id tamen non ne­
gant posse verba indifferentia absque otio­
sitate deservire ad utilitatem et commodi­
tatem aliquam naturæ. Nam si tempore
hyemis nimium frigoris sentiretur, et ali­
quis colloqueretur cum alio etiam de rebus
honestis, ipsumque invitaret ut deambula­
rent simul, motus tantum hac commodi­
tate naturæ; nemo assereret hoc verbum
esse otiosum : neque etiam diceret esse ver­
bum studiosum : neque carere rationabili
causa, aut justa utilitate, quamvis non ha­
beat causam honestam. Sic Vasquez. Qui
etiam addit quod si verba non dicerentur
ob hanc commoditatem naturæ, tunc nisi
haberent causam honestam, essent verba
otiosa.
Hæc tamen evasio nequaquam effugit vim præcitt*
argumenti (ad quod dumtaxat excogitata '1!lllr
videtur). Sic enim ad rationem verbi non
otiosi requiritur justa necessitas, utilitas
piæ intentionis, vel causa rationabilis, quæ
Sancti Patres exigunt : ergo requiritur finis
et causa honesta. Quis enim dicet justum,
pium, aut rationabile, quod honestum et
consonum rationi non est? aut quis justum
et pium non sub honesto comprehendit?
Sane habere causam rationabilem nihil
aliud est, nisi habere causam conformem
rectæ rationi, ac proinde honestam : frus­
tra ergo negat requiri causam et finem
honestum ad vitandam verbi vel actus
otiositatem, qui concedit necessariam esse
causam piam, justam, aut rationabilem.
23. Prætorea : commoditas illa naturæ,

►q

176

: ..
■

*1

»

Λ

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Rnrsas ad quam Vasquez loties recurrit, vel est
gMtor. commoditas regulataper rationem, et con­
sequenter justa et honesta ; vel est commo­
ditas brutalis, quæ consistit præcise in bono
delectabili et sensibili sine ordine ad ratio­
nem? Si primum : actas et verba quæ ad j
illam ordinantur, vere habent finem et
causam honestam, seu conformem rationi :
atque adeo sument ab ea honestatem. Si
secundum : eo ipso est indignum et alie­
num a natura rationali operari præcise ob
talem commoditatem : sicut indignum et
turpe est, ut nobilissimum principium,
quod est ratio, non elevetur supra sensum,
sed dirigat operationem suam ad commo­
dum præcise sensibile et brutale, in eoque
sistat, sicut equus et mulus, quibus non est
intellectus.
Adde quod si operari ob solam commodi­
tatem naturæ sensilivæ tolleret ab actu
otiositatem, nullus esset actus otiosus :
quia nunquam homo ita otiose agit, ut non
intendat saltem aliquam delectationem, quæ
est commoditas prædictæ naturæ. Et si dicas
nonsufficeread id quameumque commodita­
tem, nisi sit rationabilis, et necessaria, aut
utilis.Eo ipso fateris necessariam esse cau­
sam honestam : quia hæc dumtaxat potest
reddere praedictam commoditatem rationa­
bilem, et necessariam, ut nuper dicebamus.
Alia via 24. Deinde impugnatur prædicta solutio.
præelu- Nam operari præcise propter bonum delec­
ditor.
D.Anj. tabile est malum et contra rationem : et ita i
D. Aug. lib. de Bono conjugali, cap. 10 et
19, et ex eo communiter Theologi docent
esse peccatum exercere actum matrimonia- j
lem propter delectationem, tanquam prop­
ter finem principalem : sicut etiam come­
dere, bibere, dormire, etc. præcise ob
captandam delectationem nullus non dam­
nabit ut peccata. Sed omnis commoditas
quæ non est honesta et regulata per ratio­
nem, sistit dumtaxat in bono delectabili; I
non enim sistit in bono utili, ut est per se
notum, nec pertingit, ut supponitur, ad ho­
nestum :ergo operari præcise propter illam
est malum et vitiosum.
Ad hæc : cuicumque actui apponitur ut
finis principalis aliquid eo imperfectius,
vitiatur ex tali fine, non quia finis secun­
dum se malus sit, sed quia est actui improportionatus : unde est peccatum celebrare
principaliter propter lucrum temporale,
quia licet hoc secundum se malum non sit,
est tamen ignobilius actu celebrationis,
pruhibelque recta ratio, ne quod nobilius

esi ordinetur principaliter ud minus no­
bile ; atqui omne bonum præcise delecta­
bile est ignobilius quocumque actu ratio­
nis, sicut natura sensitiva ignobilior est
rationali : igitur contra rationem est pro­
dictum actum ordinari ad tale bonum, sicut
ad finem principalem et in illo sistere,
Dices
25.
commoditatem naturæ sensilivæ &
non esse dumtaxat bonum delectabile, sed^
habere rationem utilis, et ita qui propter
illam operatur, non præcise agerè ob bo­
num delectabile. Contra, nam utile, ut utile
non amatur propter se, sed in ordine ad
aliud bonum, quod necessario debet esse
vel honestum : et tunc reddet actum bo­
num : vel præcise delectabile : et sic idem
quod prius.
Dices secundo cum Vasquez non esse contra rationem operari aliquando praecise œ
propter bonum naturæ sensitivas quod est
delectabile; nam cum utraque natura ra­
tionalis et sensitiva sit pars hominis, et vo­
luntas sit appetitus totius, ratioque toti ho­
mini providere debeat, nequit aliqua lex
prohibere ut voluntas quandoque intendat
bonum naturæ rationalis, quod est hones­
tum, quandoque bonum solius sensilivæ,
quod est delectabile.
Sed neque hoc alicujus momenti est:^
quia etsi utraque natura sit pars hominis/
non tamen ex æquo; sed rationalis ut prin­
cipalior et superior ac tanquam domina;
sensitiva vero sicut ancilla et inferior :
unde ratio ita debet utriquo providere, ut
rationali provideat propter seipsam in or­
dine ad proprium ejus finem; sensitivæ
autem non nisi propter rationalem et
in ordine ad bonum rationis. Et eodem
modo voluntas bonum naturæ rationalis
quod est honestum, debet amare principa­
liter et propter se ; bonum vero sensitivæ,
quod est delectabile, secundario et propter
honestum : alias nobilior pars non domi­
naretur, sed serviret minori : ancillaque
dominaretur, et domina ancillaretur.
Ex quo sumitur nova confirmatio nostræ **
impugnationis : nam ideo providentia, et ntè
gubernatio utriusque naturæ committitur
soli parti rationali, ut hæc perse sit regula ®
actionum utriusque, et ut nulli aliter quam
juxta regulas rationis provideatur. Unde
sicut judex inordinate providebit, si in di­
rectione alicujus inferioris non attendat
I justitiæ regulas, aut his inconsultis, sola
' inferioris voluntate ducantur : ita ratio
1 inordinate naturam sensitivam diriget,
quoties

DISP. VU, DUB. II.

quoties actiones ejus aliter quam secundum
ipsius rationis regulas disposuerit, aut
prædictis regulis inconsultis, id dumtaxat
attenderit, quod naturæ sensitivæ secun­
dum se congruit : com hoc proprie sit do­
minam ancillari, et ancillam dominari ut
dicebamus.

§ IV.
.Ilia assertio pro veras sententias explicatione ?

26. Dicendum est secundo posse admitti
aliquos actus per accidens indifferentes etiam
in individuo , qui licet materialiter sint
mali, formaliter tamen nullam habent bo­
nitatem aut malitiam. Assertio hæc non est
adeo certa in via D. Thomae sicut praecedens:
Unr. eam tamen defendit Alvar, ubi supra dicens
^’j esse magis communem quam opposita inter
vrei. Thomistas : et illam tenent Curiel, Noster
sur. Cornejo, Valentia, Granados,Suarez et alii
locis citatis n. 16. Nec dissentit aliquando
D. Thomas quia (ut bene observat Curiel)
etsi semper neget actum in individuo in­
differentem, at semper loquitur per se,
non excludens posse dari per accidens, ut
inluenli constabit, et ex doctrina ipsius su­
pra quæst. 6, art. 8 et infra quæst. 76, art.
3salis aperte colligitur.
Probatur ratione ex his locis deducta :
s<r. nam qui invincibiliter ignorat malum esse
operari præcise propter finem indifferen­
tem, non peccat sic operando, atque adeo
talis actus non est malus formaliter : sed
neque etiam est bonus : ergo per accidens
ratione talis ignorantiae manet formaliter indifferens. Consequentia est nota. Mi­
nor etiam patet, quoniam talis actus nullum
habet principium a quo possit bonitatem
sumere, cum neque objectum, neque finis,
neque alia circumstantia, ut supponitur,
sint objective bona. Praeterquam quod si
esset bonus, pertineretad aliquam virtutem,
vel ad aliquidaltius virtute : non est autem
assignabilis virtus, neque aliud majus vir­
tute ad quod pertineat. Major vero probatur;
nam ignorantia invincibilis impedit mali­
tiam actus alias peccaminosi, et eum excu­
sat: unde qui mentitur, vel furatur invin­
cibiliter ignora nsmalitiam istorum actuum,
non peccat formalilencrgoqui invincibiliter
ignorat malum esse operari præcise propter
finem indifferentem, non peccat, si non
curet de alio honesto fine.
Confirmatur : qui invincibiliter ignorat
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

- -i

177

aliquod præceptum, non peccat in ejus trans-confirm;
gressione, neque ista est mala formaliter,
sed tantum materialiter : ergo qui ignorat
præceptum referendi omnem actum deli­
beratum ad finem honestum, non peccat non
referendo : cumque ex alia parte actus non
relatus ad honestum finem non sit bonus,
remanet formaliter indifferens.
27. Respondet Medina, nullum ignorare solutio
actum otiosum esse malum: quamvis initcdinæ.
particulari ignoret hunc vel illum actumesse
otiosum.
Sed contra primo, quia non apparet ita Rejicievidens actum otiosum esse malum ut rus- ,Dr·
tiens non possit id invincibiliter ignorare.
Deinde potest ignorare omnem actum qui
sistit in fine indifferenti esse otiosum, cum
viri docti oppositum judicent probabiliter.
Et denique si potest id saltem ignorare de
hoc vel illo particulari actu, ut concedit Me­
dina, non peccabit exercendo ipsum ; cu­
jus otiositatem ignorat, quamvis in com­
muni sciat omnem actum otiosum esse
malum. Sicut qui invincibiliter ignorathanc
non esse suam uxorem, non peccat acce­
dendo ad illam, quamvis sciat in communi
esse peccatum accedere ad non suam. Ad
hæc : negari non potest oppositam senten­
tiam, quæ ait non teneri hominem referre
suos actus ad finem honestum, saltem ab
extrinseco esse probabilem : ergo qui adhae­
rendo illi, non refert, sequitur probabilem
opinionem, ac proinde non peccat.
28. Secundo respondet idem Medina, ignorantiam invincibilem excusare praedictum soinuo
actum a malitia otiosi, et operantem aculpa,ejn?dcni'
non tamen propterea talem manere indiffe­
rentem, sed malum : sicut mendacium se­
cundum se semper est malum ; quamvis ille
qui mentitur aliquando propter ignoran­
tiam invincibilem vacet culpa.
Sed hic modus dicendi vel concedit quod Heiu(a.
nos in assertione ; vel est falsus. Nam si so- lur.
Ium intendat actum, cui ex ignorantia vel
probabilitate opposite opinionis non appo­
nitur honestus finis, manere malum mate­
rialiter et objective; formaliter vero neque
habere bonitatem neque malitiam, coinci­
de cum nostra assertione : quia hoc est
ponere actum solum pro materiali malum,
et pro formali indifferentem. In quo sensu
noster Cornejo appellat praedictum actum
malum, ideoque illum adduximus pro asser­
tione. Si vero intendat ita actum excusari
propter ignorantiam, ut tamen retineat in
se formalem malitiam, est alienus a veri12

178

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

tale. Turn quia non stat actum habere in se
formalem malitiam esseque formaliter
malum et operantem non peccare formaliter,
aut excusari ab omni culpa : quippe nihil
aliud est peccare formaliter, quam exercere
actum qui formaliler est peccatum : ergo si
praedicta ignorantia actum et operantem ex­
cusat a culpa, ideo est quia tollit ab eis ma­
litiam formalem.
Praeterea ignorantia invincibilis vel pro­
babilis opinio eatenus actum secundum se
malum excusat a culpa, quatenus reddit
illum ex ea parte, qua malum est, involun­
tarium : at eo ipso quod actus, qua parte
malus est, non sit voluntarius, perit ejus
formalis malitia, quæ sicut omnis morali­
tas formalis fundatur in ratione voluntarii :
igitur ea dumtaxat ignorantia vel opinio
potest totaliter excusare a culpa, quæ tollit
omnem malitiam formalem.
3evx‘io
ΤθΓΐ*° respondent Montes, et Greg.
Monies. Mart, in prædicto casu non manere formaîUrt. Uter indifferentem : quia eo ipso quod
propter ignorantiam vel probabilitatem
contrariae opinionis careat malitia, habebit
formaliter bonitatem : sicut ille qui ex igno­
rantia mentitur existimans id licere propter
aliquem bonum finem, non modo excusatur
a culpa, sed exercet formaliler actum bo­
num, quamvis malum materialiter. Verum
impu- neque hoc satis facit : quia omnino repu51 or’ gnat actum esse bonum formaliter, et non
per ordinem ad aliquod principium bonum
objective, saltem in existimatione appetentisrsed inprædicto casu nullum adest prin­
cipium objective bonum, nec objectum, nec
finis, nec aliqua alia circumstantia : omnia
enim (ut supponitur) judicantur ab operante
indifferentia : ergo, etc.
30. Dices, qui sequitur opinionem pro0 jeit’ habilem eo ipso operatur conformiter ad
rationem : ergo operatur bene moraliter,
et non indifferenter.—Respondetur antece­
Diluitur.
dens esse verum si probabilitas sit de boni­
tate actus : secus cum est de sola indiffe­
rentia el carentia malitiæ : quia talis opinio
nec est regula boni tatis, necdicitur absolute
recta ratio ·, sed indifferens : necdeindedeservit ut actus per conformitatem ad illam
sit bonus ; sed præctse non malus.
Neque est simile de illo qui ex ignorantia
mentitur propter honestum finem : nam
iste, ut supponitur, apprehendit bonum esse
ob talem finem mentiri, et hujusmodi ap­
prehensio cum sit circa bonum, potest sal­
tem per accidens esse regula bonitatis : et

DISE». VII, DUB. HI.

ideo non mirum si ex illa et ex fine appre­
ρ.Ηκτ lia ex D. Hieron. Epist. 89 ad Augustinum
ubi ait : Bonum est continentia : malum est
henso ut bono actus bonitatem recipiat. In
luxuria : inter ulrumfpie indifferens ambu­
nostro vero casu operans plane scit nullam
lare, digerere alui stercora, capitis naribus
adesse finem honestum, neque aliquid aliud
purgamenta projicere,sputis reumata jacere:
a quo actus recipiat bonitatem ; et ideo si­
hoc nec bonum nec malum est : sive enim fe­
cut quia invincibiliter ignorat adesse cir­
ceris, sive non feceris, nec justitiam habebis.
cumstantiam malam, aut judicat probabili­
Sum p. etjam pirCg Nazianz. Orat. 5 contra Ju­
ter non adesse, non est unde actus ejus
lianum concedit medium inter dignum
recipiat malitiam ; ita quia nulla est in illo ,
pœna et laude : hoc autem esse non potest
apprehensio boni, sed cognoscit nullam
nisi actus indifferens : ergo, etc. Quod si
esse principium honestum quod possitcom- '
dicas prædictos actus solum appellari in­
municare bonitatem, nequit exercereaclam ·
differentes quia sunt tales ex objecto,licet in
bonum formaliler.
individuo semper sint boni vel mali. ObsNec universaliter verum censemus, quod e.
tej. tat (ait Vasq.)quod Hieron. loquitur de illis
addit Greg. Mari, videlicet si aliquis
secundum quod a nobis a parte rei sunt,
quendo oppositam opinionem exerceat acut constat ex illis verbis sive feceris, sive non
tum qui sibi videtur indifferens, talem ac-m»
feceris, etc., actus autem non fiunt nisi in
tum esse determinate bonum, et habere^*
individuo : ergo non loquitur de indiffe­
finem honestum, scilicet exercitium pro-^
rentia solum secundum speciem.
priæ libertatis : quam aliquando exercere m.
Eui;. Respondetur sustinendo traditam soluetiam circa actum ex omni alia parte in­
lionem saltem quantum ad locum D. Hie­
differentem honestum est. Hoc itaque uni­
ron. (querneum aliis Patribus esse pro nobis
versaliter verum esse non potest : nam
vidimus num. 21). Ad impugnationem ad­
exercitium libertatis praecise secundum se
mittimus S. Doctorem loqui de illis operibus
et sine ordine ad aliquod majus bonum,non J
sumptis in particulari utfiunt in individuo,
habet rationem honesti. Et licet semel aut
non quidem secundum omnia quæ a parte
iterum exercere libertatem circa actus in- i
rei habent, sed præcise secundum id indi­
differentes possit habere honestam causam; I
viduate quod habent ex objecto : vel (quod
ac sæpius id facere fatetur ipse Greg. Mari. |
idem est) secundum suam speciem ut deter­
nullam habere honestatem, sed otiositatem:
minatam ad esse hujus numero per diffe­
ergo qui invincibiliter ignorat hanc otiosi- i
rentiam individualem directe sibi correstatem, aut probabiliter judicat non esse
pondentem, juxta ea quæ initio dubii
malum toties quoties, ita operari, nec ali­
animadvertimus : ex qua parte verum est
unde apprehendit ibi honestatem a'iquam,
prædictos actus sive fiant, sive non fiant,
poterit exercere actum, qui ex nullo capite
aeque ad justitiam, neque ad injustitiam
sit bonus, et ratione ignorantiae careat for­
pertinere. Ob hoc tamen non negat, quod
mali malitia, atque adeo sit per accidens
ex aliis circumstantiis quæ speciei accidunt,
indifferens.
I '
1
debeant habere tales actus bonitatem vel
malitiam, supposito quod fiant cum deli­
§V.
beratione.
Ad locum Nazianzeni dicendum est me­
Opposita sententia, una cum suis argumen­
dium illud quod videtur concedere non esse
tis, et responsionibus ad ea.
actum indifferentem, sed statum quendam
hominis nec laude et prædicatione, nec sup31. Contrariam sententiam nostræ as-^
pliciodignum. Hunc autem ideo concedit
sertioni docuit Alensis 3 p. q. 35, mem-r·!»
Nazianzenus, quia loquitur de homine egre­
bro 3, D. Bonav. in 2, dist. 41, art. 1, q.3,^
gii sanctitatis digno, propterea eximia
Gabriel, ibidem q. I, art. 2, conclus. 1,^·
prædicatione el laude, eo quod non solum
Scotus eadem dist. q. unica, et quodl. 18,
facit qua? præceptasunt, sed quæ perfecta et
art. l,Almaynus tract. 1 moralium cap.
sub consilio sunt, ut patet ex contextu, et
14, dub. 2, Vasq. in præsenti disput. 52
i 3. exponunt ibi Bilius, el Elias. Unde sensus
dicens sententiam D. Aug. D. Thom. D,
: £*· est, non statimsequi si homo non est peccaProsperi. D. Fulgentii et aliorum Augustini
toret dignus supplicio, debere esse virum
discipulorum in hac re non sibi placere.
perfectum et prædicatione dignum : qui poCui subscribunt aliqui juniores extra scho-T^lesletiamsi praecepta adimpleat, non facere
lam D. rhomæ. Probatur prædicta senten--i

179

ea quæ sunt perfectionis, et sic manere in
statu medio inter perfectionem et peccatum.
Ex quo nullo modo sequitur dari actus in
individuo indifferentes, ut intuenti cons­
tabit.
32. Secundo arguit Vasquez. Datur actusA
indifferens secundum speciem : ergo etiam
in individuo. Probat consequentiam : quia
quælibet species debet in aliquo individuo
exislere, nec quod alicui ex specie convenit,
amittere potest per contractionem ad indi­
viduum.
Huic argumento responderat D. Thomas «
in solutione ad 1. dupliciter posse intelligi I
indifferentiam actus secundum speciem.
« Vel quia ex sua specie debetur ei quod
« sit indifferens (id est quod ex nullo alio
a capite adveniat ei bonitas vel malitia) et
« sic procedit ratio facta : sed tamen isto
« modo nullus actus ex sua specie est i ndif« ferens : non enim est aliquod objectum
« humani actus quod non possit ordinari
α vel ad bonum, vel ad malum finem, vel
« circumstantiam. Alio modo potest dici
« indifferens ex sua specie, quia non habet
« ex sua specie quod sit bonus vel malus :
« unde per aliquid aliud potest fieri bonus,
« vel malus : sicut homo non habet ex sua
« specie quod non sit albus, aut niger potest
« enim albedo vel nigredo supervenire ho« mini aliunde quam ex principiis speciei.»
Neque urget contra hanc solutionem pro­
batio Vasquez. Quoniam D. Thomas non
negat actum, qui ex objecto, et secundum
speciem est indifferens, etiam cum ponitur
in individuo, retinere specificam indiffe­
rentiam : sed intendit stare cum hac indif­
ferentia ex parte objecti contracta, et individuata, determinationem ad bonum et
malum ex aliis principiis. Adde si prædic­
tum argumentum alicujus momenti esset,
probaret omnem actum secundum speciem
indifferentem, debere manere semper in­
differentem in individuo, nec posse aliunde
vitiari, aut bonificari : siquidem indiffe­
rentia illa specifica debet semper in indi­
viduo manere. Hoc autem nullus etiam ex
adversariis somniavit.
33. Tertio probatur eadem sententia. Actus3
qui fiunt ob solam commoditatem naturæ,
sicut fricare manus tempore frigoris, scal­
pere barbam, capitis purgamenta naribus
projicere, efc., nec sunt boni, nec mali:
ergo indifferentes. Probatur antecedens
quoad primam pariem :nam si essent boni,
pertinerent ad aliquam virtutem : nulla

180

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.
DISP. VII, DUB. II.

autem apparet ad quam pertineant. Tum
etiam, quia si essent actus virtuosi, possent
esse materia voti : quod non est in usu ;
imo esset stultum tales actus vovero. Quoad
secundam etiam suadetur : quia si essent
mali sufficerent pro confessionis materia :
cujus oppositum ex eo constat, quia nemo
de illis se accusat, nec sacerdos aliquem ab
his dumtaxat absolveret.
s-ivitor. Respondetur negando antecedens: nam si
prædicti actus ad salutem, et ad rectam cor­
poris humani dispositionem, aliumve ho­
nestum finem, fuerint aliquo modo neces­
sarii, in eisque debitus modus et mensura
servetur, vere sunt actus honesti :sicut alii,
quibus saluti corporis providemus : et per­
tinent vel ad aliquam partem temperantiae,
seu speciem modestiae, juxta ea quæ dice­
mus tract, seq. in arbore virt. § 16, vel ad
amorem naturalem, quem homo habet circa
seipsum, et proprium corpus. Non tamen
ut plurimum sunt congrua materia voti,
quia hoc debet esse de re meliori ; et sæpe,
quamvis exercere illos actus sit bonum,
melius est, mortificationis gratia, ab illis
abstinere : sicut licet sit bonum carnibus
vesci temperate, non est per se materia
voti : quia melius est ab eis propter Deum
abstinere. Si vero prædicti actus ad nullum
finem honestum necessarii, aut utiles sint,
erunt determinate mali : utpote superflui
et otiosi eruntque proinde sufficiens confes­
sionis materia, si constet de illorum deli­
beratione, et otiositate, non minus quam
verba otiosa, de quibus omnes timorati se
accusant. Quia tamen similes actus ut plu­
rimum sine deliberatione ex sola imagina­
tione fiunt, nec facile erit in praxi discer­
nere, quando justa necessitate, et debito
modo careant, regulariter sunt materia du­
bia, et ideo prudens sacerdos raro debet
his solum absolutionem impendere, sed mo­
nere pœnitentem, ut de aliis, licet jam con­
fessis, quæ certo scit fuisse peccata, se ac­
cuset.
larvnm
Qaarto· Datur omissio indifferens in
individuo, ergo etiam actus. Consequentia
patet ex paritate rationis. Et antecedens
probatur : quia si quis omittat actum bo­
num non debitum, absque honesto aliquo
fine, talis omissio non est bona, ut ex se
liquet : neque est mala : alias imputaretur
homini ad culpam omissio ejus quod non
debet.
Encna· Ad hoc argumentum constat ex dictis
tur. tract, præc. disp. 1, ubi probavimus non

posse dari omissionem voluntariam abspe
actu, qui sit causa omittendi : a quo,qui
perleges et præcepta: videmus autem quod
necessario esse debet bonus, vel malus in
agentia naturalia recipiunt ab authore na­
individuo, omissio reddetur bona, vel mala.
tura inclinationem, ut per omnes suos ac­
Addimus vero licet admittatur puraomisio
tus tendant ad proprios fines consonos suis
indifferens, non sequi posse dari actum:
naturis : ergo etiam agens rationale et libe­
quoniam omissioni secundum se non debe­
rum debuit habere præcepta et legem ut
tur finis honestus, sed dumtaxat propter
omnibus suis actibus tendat ad finem con­
sonum naturæ rationali, quod est bonum
actum, cui conjungitur : et ideo si ponatur i
sine actu cessat in illa tota ratio prohibens '
honestum : neque enim minus spectat ad
natura authorem, dare agentibus liberis
actum in individuo indifferentem,
pro omnibus suis actibus determinationem
35. Ultimo arguitur. Nullum adest pre- -·ι
ceptum referendi omnem actum liberumt7moralem, quæ est per præceptum, quam
ad finem honestum : ergo actus terminatus
agentibus naturalibus por naturalem incli­
nationem.
ad objectum indifferens non vitiabitur etiam
Accedit, quod de omnibus actibus agentis
si fiat absque tali relatione: atque adeo ma­
nebit indifferens in individuo. Consequen­
rationalis habet Deus specialem providen­
tia liquet ex dictis n. 17. Antecedens
tiam,et majorem curam,quam de actibus ra­
tione carentium : cum ergo omnibus his
vero probatur : tum quia si daretur illud
naturaliter provideat, eorum actus ad pro­
praeceptum, vel esset positivum, vel natu­
prium finem naturali inclinationedetermirale : non primum, cum ex Scriptura non
nans, consequens fit ut actus omnis agentis
constet : neque etiam secundum, quia ad
liberi altiori modo, scilicet per legem et
nullum ex præceptis Decalogi ubi naturalia
præcepta ad finem rationis ordinet.
continentur, spectat. Tum etiam, quia prae­
cepta omnia sunt de actibus virtutum : re- 1
Ex quibus etiam constat prædictum præ­
ferre autem omnia ad finem honestum ad
ceptum esse naturale. Perlinet autem ad
nullam virtutem pertinet : ergo etc.
primum Decalogi : et non obscure contine­
tur in illis verbis : Diliges Dominum Deum
Confirmatur : nam ire ad agrum v. g.fcfc
non apposito honesto fine, neque est pecca- '
luumex toto corde luo, et ex tota anima tua,
et ex omnibus viribus tuis, etc. De quo vitum omissionis contra præceplum affirma- ,
D.rt<o.dendus est Ang. Doct. 2, 2, q. 44, art. 5.
tivnm : cum sit operatio positiva : neque
etiam commissionis contra negativum : nul­
Nam ex vi hujus præcepti tenetur homo se,
et omnes suos actus in Deum, et bonum ho­
lum enim praeceptum prohibet exire in
nestum tanquam in finem referre. De quo
agrum : igitur non datur prædictum prærursus dicemus in tract, de Merito, disp. 4,
ceptum.
Dices adesse præceptum negativum non rj
et in tract, de Charitate.
operandi otiose, et illo prohiberi exire io
Ad secundam probationem dicendum est
agrum absque honesto fine."Sed contra : nam fre­
prædictum præceptum non pertinere ad vir­
tale præceptum non prohibet hoc queded"
tutem determinatam, sed ad aliquid majus
exire in agrum absolute, alias id nunquam
virtute, nempe ad synderesim, et ad natu­
liceret, etiam propter finem bonum.: ergo
ralem inclinationem, quam natura ratio­
tantum jubet relationem ad finem hones­
nalis habet ad suum bonum, et finem
tum : atque adeo non est negativum, sed i
honestum. Nisi mavis dicere pertinere spe­
affirmativum : constatautem præcepta affir­
cialiter ad Prudentiam, cui specialiter op­
mativa non violari per actum, sed per
poni videtur actus otiosus.
omissionem : unde quamvis omissio præU2 37. Ad confirmationem bene respondetur
dictæ relationis peccaminosa sit, non tamen
“Γϋ ibidem. Et ad impugnationem dicendum
ipseactus exeundi in agrum.
est præceptum negativum non operandi
36. Respondetur ad argumentum negando it
otiose, non prohibere hoc quod est exire ad
antecedens :ex utraque enim nostra ratione
agrum secundum se, sicut nec jubet per se
constat extare prædictum præceptum. Quod
primo referre id ad honestum finem : sed
adhuc possumus colligere ex his quæ cerni­
prohibet per modum unius totum hoc con­
mus in agentibus naturalibus. Nam sicut
junctum : exire in agrum, aut operari sine
hujusmodi agentia determinantur ab auhonesto fine : unde non peccat aliquis contra
thore naturæ ad proprios actus naturali in­
hoc præceptum, præcise quia exit in agrum,
clinatione, ita agens liberum determinatur
autpracisequia non apponit finem,sed quia
per
non apposito fine exit. Sicut præceptum pro­

181

hibens celebrare sine vestibus sacris, non
frangitur, per hocquod aliquis absolute cele­
brat, nec per hoc præcise quod non assumat
vestes : quia nisi celebraret, etiamsi non
assumeret vestes, non peccaret : frangitur
ergo per hoc conjunctum celebrare sine ves­
tibus. El quia hoc est positivum opponitur
præcepto negativo, non vero affirmativo :
sed circa hæc videantur quæ diximus tract.
7, disp. 10, dub. 5, ubi explicuimus quo­
modo in Angelis fuerit peccatum commis­
sionis contra præceptum negativum non
superbiendi, diligere propriam excellen­
tiam et beatitudinem naturalem absque or­
dinatione ad supernaturalem finem.
articulus x.
Utrum aliqua circumstantia constituai actum moralem ut
specie boni, rei mali l
Ad decimam sic proceditur. Videtur quod circumstantia
non possit constituere aliquam speciem boni, vel mali
actus : species enim actus est ex objecto. Sed circumstantia?
differunt ab objecto : ergo circumstanti» nou dant speciem
actui.
2. Prætcrea. Circumstanti» comparantur ad actum mora­
lem : sicut accidentia ejus ut dictum est. Sed accidens non
constituit speciem: ergo circumstantia non constituit ali­
quam speciem boni vel mali.
3, Prætcrea. Unius rei non sunt plures species : unius
autem actus sunt plures circumstanti» ; ergo circumstantia
non constituit actum moralem in aliqua specie boni vel
mali.
Sed contra. Locus est circumstantia quædam, sed locus
constituit actum moralem in quadam specie mali : furari
enim aliquid de loco sacro est sacrilegium : ergo cir­
cumstantia constituit actum moralem in aliqua specie boni
vel mali.
Respondeo dicendum, quod sicut speciçs rerum natura­
lium constituuntur ex naturalibus formis, ita species mora­
lium actuum constituuntur ex formis, prout sunt a ratione
concept» : sicut ex supradictis patet: quia vero natura de­
terminata est ad uuum, nec potest esse processus naturæ in
IIH
infinitum,necessc est pervenire ad aliquam ultimam formam,
ex qua sumatur differentia specifica, postquam alia diffe­
rentia specifica esse non possit. Et inde esi quod in rebus
naturalibus quod est accidens alicui rei non potest accipi
ut differentia constituens speciem : sed processus rationis
non est determinatus ad aliquid unum, sed quolibet dato
potest ulterius procedere: et ideo quod inacta uno acci­
pitur ut circumstantia objecti, quod determinat specieoi
actus, potest iterum accipi a ratione ordinante, at principa­
lis conditio objecti determinantis speciem actus : sicut tol­
lere alienum habet speciem ex ratione alieni : ex hoc enim
constituitur in specie furti, et si consideretur super hoc
ratio loci vel temporis, se habebit in ratione circumstantia’:
sed quia ralio etiam de loco vel de tempore, ct aliis hujus­
modi ordinare potest, contingit conditionem loci circa ob­
jectum accipi ut contrariam ordini rationis: puta quod ralio
ordinat injuriam non esse faciendam loco sacro : and·· tol­
lere aliquid alienum dc loco sacro, addit specialem repu­
gnantiam ad ordinem rationis : et ideo locus qui prius con­
siderabatur ut circumstantia, nunc consideratur ut princi­
palis conditio objecti rationi repugnans : et per hunc modum
quandocumque aliqua circumstantia respicit specialem ordi­
nem rationis vel pro, vel contra, oportet quod circumstantia
del speciem actai morali de bono vel malo.
Ad primum ergo dicendum, quod circumstantia, secun­
dum quod dat speciem actai, consideratur ut qa.udam condi­
tio objecti (sicut dictum est) et quasi quædam specifica
differentia ejus.

182

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

Ad secwta dicendum, <inod eireumstaoib manens in
chtamsuatût cum habeat ratiooftr Kridemis non
<bt specfao : «M in qtumurn mutator in principalem ronditiOMn objedi. scciumIm hoc dat specie n.
Ad tertium diremtam. quoi ton omnis circuubtanlia
constituit actum moralem in aliqua specte boni, vel mali»
é»m noa qwlibrt rittw&süotia importet aliquam conso·
rumiam. vel dissonantiam ad rationem ; unde non oportet
licet siut multo· arcuinstantu unius actus, quod unus actus
>il in pluribus speciebas : licet etiam non sil inconveniens,
quod unus aenis moralis sit in pluribus spectabas morte
etiam disparatus : ut dictum esu

Prima conclusio : Quandocumque cir­
cumstantia respicit specialem ordinem ad
rationem pro, vel contra, dat actui morali
speciem bonitatis vel malitiæ.
Secunda conclusio ad secundum. Cir­
cumstantia quæ dat actui morali speciem non
manet in ratione circumstantiæ, sed mutatur
in conditionem principalem objecti.
ARTICULUS xi.
Clntm wü tiraaoUtÜ* βαχτπ faultiest td mciiliem
conditid aclm mralm ut spent fau rd mali f

Ad undecim, sie proceditur. Videtur quod omms circums­
tantia pertinens ad boniutem vel malitiam, det speciem ac­
tui. Botram eaim et malum soni differentis spceitkæ moralimnactuum; quod ergo facit differentiato ia bonitate vel
malitia montis actus, facit djtferre secundum diiferentiirn
spttattam, quod esi differre secandum speciem. Sed id
quod addit in bonitate vel malitia actis, tacit differre setundum boniutem et malitiam : ergo facit differre secun­
dum speciem. Ergo omnis circumstantia addens in bonitate
vel malitia actus constituit speciem.
2. Pr.Herea. Aut circumstantia adveniens tabet in se aliquam ratione.» bonitatis vel uuhli«, aut non. Si uon, non
potest addjrc in bonitate vel malitia actus : quia quod non
est botram non potest facere majns bonum : et gnoni non e<t
malum non potest facere majus malam. Si autem tabet in
se rationem bonitatis vel malitia», ex hx ipso tabeiquandam speciem boni vd mali : ergo omnis circumstantia au­
gens bonitatem vel malitiam» constituit novam speciem boni
vel mali.
3. Praeterea. Secundam Dion. 4 c. de Divino nomine.
Malum causatur ex singularibus defectibus: quadibet autem
circumstantia aggravans malitiam, tabet specialem defec­
tum ·. ergo quæiibet circumstantia tabet novam spectatu
peccati: et Cadem ratione qnælibetaugens bonitatem, vide­
tur addere novam speciem boni ; sicut qrcclibet unitas ad­
dita numero facit novam speciem numeri : bonum enim
consistit in numero, pondere, et mensura.
Sed contra. Magis et minus non divcrsiGcant speciem,
sed magis et minas est circumstantia addens in bonitate cl
malitia : ergo non o.nuis ci r cunis ton lia addens in bonitate,
vel malitia constituit actum moralem in specie boni, vel
mali.
Respondeo dicendum, quod sicut dictum est, circumstan­
tia dat speciem boni vel mali actui morali, in quantum resplcitspecialem ordinem rationis. Contingit autem quando­
que quod circumstantia non respicit ordinem rationis in
bono vel ualo nisi præsupposita alia circumstantia, a qua
actus moralis tabet speciem boni, vel mali. Sicut tollere
aliquid in magna quautitate, vel parva non respicit ordinem
rationis in bono vel malo, nisi pnesupposiu aliqua alia
conditione, perquam actus tabeat malitiam vel bonitatem :
puta hoc quod est esse alienum qnod repugnat raboni. Unde
tollere alienum in magna vel parva quantitate non divcrsllicat speciem peccati, tamen potest aggravare vel diminuere
peccatum : et similiter est in aliis malis vel bonis: unde
non omnis circumstantia addens in bonitate vel malitia va­
riat speciem moralis actus.
Ad primum ergo dicendum, quod in his quæ intenduntur

et remittuntur differentia inlciBionis, cl remtotooii a-4
diversifleat Speciem : sicut quod differt iu albedim·, wa
dum magis et minus, non differt secundum speciem cotoru.
Et similiter quod facit diversitatem in bono, vel mato
eundum intensionem.et remissionem, non facit diCemtaa
moralis actus secundum speciem.
Ad secundum dicendum, quod circumstantia afrrausx
peccatum, vel augens bonitatem actus quandoque non habet
bonitatem et maiitiam secundum se, sed per ordlorq
aliam conditionem actus ut dictum esi : et ideo uoadatscvamspedem, sed auget bonitatem, vel (ualitiam, qtaejta
alia conditione actus.
Ad lertium dicendum, quod non quadibet circumacta
inducit singularem defectum secundum seipsatn, sed «dta
secundum ordinem ad aliquid aliud. Et similiter noasap
addit novam perfectionem, nisi per comparationem id ili·
quid aliud : et pro tanto licet augeat bonitatem vel'inalilha.
non tamen semper variat spectem boni, vel mali

Conclusio est negativa.
ANIMADVERSIONES PRO HIS DUOBUS ARTICUUS.

1. In utroque isto articulo occurrit ali­
quid examinandum pro intelligentia liters
Ang. Doct. in decimo enim explicatione
eget illud quod asserit : videlicet aliquas
circumstantias dare actui morali speciem,
quatenus in objecti conditionem transeunt:
quia non satis constat, an loquatur de spe­
cie essentiali, vel de accidentali : aut quo
pacto circumstantia dans talem speciem in
conditionem objecti transeat. In undecimo
vero difficultatem ingerit, quia dicitur cir­
cumstantiam quæ non importat ordinem
convenientiæ, A'eldisconvenientiæ ad ratio­
nem nisi præsupposita alia bonitate vel
malitia, non dare speciem actui, sed tan­
tum augere priorem moralitatem intra
eandem speciem.
Atque ab hoc incipiendo, apparent in
oppositum plures instanliæ. Nam magnum
in sumptibus et operationibus dat speciem
magnificentiae et magnanimitatis : et tamen
non importat ordinem ad rationem, nisi
operationes et sumptus secundum se etantecedenter ad magnitudinem bona suppo­
nantur. Idemque dicendum est de continua­
tione actus usque ad finem, a qua sumitur
species perseverantiæ ; non tamen nisi sup­
posito quod actus secundum se bonus sit.
A'irginitas quoque addit novam speciem su­
pra communem castitatem, nempe quod sit
continentia perpetua, quæ quidem species
intelligi nequit nisi castitas communis sup­
ponatur. In malis similiter circumstantia
personæ aut loci sacri non dat speciem sa­
crilegii, nisi supponatur aliqua alia species
malitiæ, ut respectu personæ luxuria, et
respectu loci furtum vel rapina. Pluresque
aliæ instantiæ adduci possent, quæ viden­
tur

ARTICULUS X ET XL

tur obslare doclrinæ hujus undecimi ar­
ticuli.
2. Pro ejus autem explicatione suppo­
nendum est ut per se nutum, dari prædicta
duo genera circumstantiarum : aliquas ni­
mirum, quæ dant actui novam speciem
malitiæsupraeam,quæsumitur ab objecto:
aliquas vero quæ solum augent talem ma­
litiam intra eandem speciem. Quod expli­
cuimus, oxemplisque illustravimus disp.
1, dub. 2. Deinde est notandum quod pro­
positio illa D. Thom. : « Circumstantia non
« dalspeciem actui morali, si non importet
α ordinem ad rationem, nisi præsupposita
« alia bonitate vel malitia, » habet duas
expositiones : nempe « circumstantia quæ
« non præsupposita alia bonitate vel mali.< tia dicit ordinem ad rationem, dat speu ciem. b Et « Circumstantia quæ. non dicit
« talem ordinem nisi dependentor a præ•I suppositione alterius bonitatis vel mali« tiae, non dat speciem. » Ex quibus prima
propositio etiam universaliter intellecta,
est per se nota : quia cum species moralita­
tis constituantur penes ordinem ad ratio­
nem, ubicumque est specialis ordo, oportet
esse distinctam speciem.Eo praesertim, quia
circumstantia quæ solum auget, et non dat
speciem, praesupponit speciem quam auget :
ergo quæ nihil praesupponit, nequit esse
dumtaxat augens.
Similiter est fere per se nota secunda pro­
positio quoad primam partem : nimirum
quod circumstantia dans speciem debet
afferre ex se specialem ordinem ad ratio­
nem, pro vel contra. Convincitur enim
eadem ralione qua prima propositio. Nam
si species morales constituuntur penes ordi­
nem ad rationem, ubi non fuerit distinctus
et specialis ordo, non erit distincta species.
Neque contra hanc partem procedunt ins­
tantiae adductae : quia omnes illae circums­
tantiæ quæ tribuunt speciem, important
proprium et distinctum ordinem ad ratio­
nem, supra omne quod praesupponunt. Ut
de magnificentia, magnanimitate, perseve­
rantia, et virginitate constabit tractatu
sequenti in arbore praedicamentali. Et de
sacrilegio loci vel personæ liquet ex se, nam
addit supra malitiam furti vel luxuriæ,
quod fiat violentia rei sacrae : quæ violentia
secundum se dicit specialem deformitatem
ad rationem.
3. Tota ergo difficultas consistit penes
secundam partem secundae propositionis,
videlicet quod circumstantia dans speciem

183

non debet dependere a præsuppositione
alterius bonitatis vel malitiæ. Contra quod
dumtaxat possunt prædictæ instantiæ ur­
geri. Solvuntur autem facile si rursus ani­
madvertatur,dupliciter posse unum supponi
ad aliud : vel formaliter et omnino per se
tanquam ejus propriam rationem ejusdem
omnino lineæ : sicut intensio albedinis sup­
ponit albedinem tanquam sui rationem et
ejusdem lineæ : ita ut nihil aliud sit praidicta intensio nisi quoddam magis ipsius
albedinis in ratione albedinis. Vel potest
præsupponi materialiter tanquam connotatum vel materia in qua ratio superveniens
postulat exerceri : quo pacto diximus disp.3,
a num. 15, quod bonitas for:itudinis prærequiritur ut connotatum bonificans mate­
riam aliquod motivum extrinsecum, ut
fidei, castitatis, juslitiæ etc. Propositio ergo
D. Thom.non debet intelligi in hoc secundo
sensu, contra quem militant instantiæ ad­
ductae; sed in primo in quem nullam vim
habent, ut constabit intuenti.
Quod si velimus assignare aliquam regu­
lam ad cognoscendum quando circumstantia
superveniens non præsupponat formaliter
aliam bonitatem vel malitiam, atque adeo
quod si eam supponat, sit tantum de mate­
riali, attendendum est, an actus ratione
talis circumstantiæ pertineant ad distinctam
virtutem, vel vitium : quia cum hæc dis­
tinguantur specie per suos actus, oportet,ut
quidquid ex uno ad alium habitum actum
transfert, addat ei distinctam speciem.
4. Difficultas decimi articuli etiam sup­
ponit aliquid notum ; nempe quod circums­
tantiæ illae quæ important specialem ordi­
nem ad rationem, qualitercumque conside­
rentur , tribuunt actui bonitatem vel
malitiam specifice distinctam ab ea, quam
tribuit principale objectum, saltem quoties
objectum ex se est bonum vel malum : ut in
actu dandi eleemosynam ad satisfaciendum
pro peccatis,bonitas satisfactionis sine dubio
differt specie a bonitate misericordiæ quam
tribuit objectum : et in actu furandi ad fornicandum, certum est differre specie mali­
tiam fornicationis sumptam ex circumstan­
tia finis, a malitia injustitiæ desumpta ex
objecto.
Similiter supponi debet, quod quando
objectum actus non dat bonitatem neque
malitiam, circumstantia dans primam mo­
ralitatem transit in conditionem essentialem
objecti in esse moris, neque manet in ratione
circumstantiæ. Quod explicuimus supra in

184

k

I

DE BONITATE ACTI UM HUMANORUM.

annotationibus ad articulum 5. Hoc autem
contingit quoties vel objectum est indilTerens, atque adeo nullam dat speciem mora­
litatis. \*el esto sit bonum secundum se,
supervenit tamen aliqua circumstantia
mala, qua? impedit ne influat in actum bo­
nitatem : cumquenequoexalia parte influat
malitiam, fit ut prædictum objectum secun­
dum se non attingatur formaliler in quan­
tam objectum morale, atque adeo quod
prima circumstantia dans malitiam subin- i
Iret loco objecti.
5. His suppositis difficultas est quid in­
tendat Angelicus Doct. in prædicto articulo
cum generaliter ait circumstantiis quæ
important specialem ordinem ad rationem
pro vel cunlra, dare speciem actui morali ;
nec tunc accipi ut circumstantias, sed tran­
sire in conditionem objecti. Vel enim loqui­
tur de specie accidentali ; et tunc non appa­
ret cur circumstantia ad dandam talem
speciem opqs habeat transire in objectum :
quippespecies accidentalis potiusdebet sumi
ab eo quod est extra essentiam, et habet
rationem accidentis, quod est proprius con­
ceptus circumstantia?.
Præterquam quod si sermo esset de spe­
cie accidentali, non staret discrimen, quod
D. Thom. assignat inter speciem moralem,
et speciem naturalem, penes hoc quod ista
est determinata a natura, ita quod semel
posita in re, non potest alia species super­
addi : illa veroquiadeterminatur a ratione,
potest qualibet præsupposita superaddi :
constat autem hoc discrimen solum proce­
dere quantum ad speciem essentialem, quia I
quantum ad accidentales etiam res natura- ]
les non habent ultimam determinationem,
siquidem possunt alia et alia accidentia de
novo recipere. Vel loquitur de specie acci­
dentali : et neque hoc videtur dicendum,
quia species essentialis in utroque actu non
potest esse nisi una, cum tamen circums­
tanti®, de quibus in præsenti fit sermo,
possint esse plures et plures.
Relictis igitur variis dicendi modis, qui
videri possunt apud Alvarez, Montes, et
alios, nobis asserendum videtur Angelicum
Doctorem non loqui de actu humano v. g.
furto, neque de ejus specie formaliter prout
habet esse in exercitio, sed objecti prout
a ratione concipitur, et proponitur vo­
luntati. Quod satis indicant verba illa : Npeçies moralium actuum constituuntur ex for­
nus, prout sunt a ratione concept*: constat
enim per formas a ratione conceptas non

constitui immediate bonitatem et malitiam
. ...... objectivant.
vwjvvmUMJ, «HlIHia,
formalem, -sed- solum
Et infra:
« Processus rationis non est determinatu» at»
cr ad aliquid unum, sed quolibet dato potest
σ ulterius procedere: et ideo quod in actu
« uno accipitur ut circumstantia superad­
« dita objecto, quod determinat specient
« actus, potest iterum accipi a ratione or­
« dinate ut principalis conditio objecti, de­
terminantis speciem actus, etc. » Ecte
quomodo totum negotium harum specierum
agitur in intellectu et ratione ubi actus hu­
manus solum habet esse objectivant.
6. Erit itaque intentum D. Thom. quod
omnis circumstantia dicens specialem ordi­
nem ad rationem in quocumque acta sii
potest ab ipsa ratione accipi ut conditio
principalis et per se primo attenta; ita ut
quidquid aliud ibi sit, etiamsi alias sit ob­
jectum, habeat se in illa consideratione de
materiali, solavero prædicta circumstantia
et species ab ea constituta ibi principaliter
splendeat proponaturque voluntati ut pri­
mario prosequenda. Et quia in hac conside­
ratione ex propositione potest intellectus in
infinitum sincathpgorematice procedere,
potest consequenter plures species primarias
eidem actui in esse objectivo successive tri­
buere : quippe illa semper erit principalis,
quam intellectus principaliter apprehendit.
Exemplum sit in furto, in quo ut tali,quod
intellectus principaliter apprehendit, est
ablatio rei alienæ, ab istaque desumitur
species principalis in hac consideratione:
quidquid vero extra illam est, sive det bo­
nitatem, sive malitiam, accidentarium et
circumstans judicatur. Cæterumsi ulterius
transeat, considerans in illo actu, quod fit
in Ecclesia, et per hocfit injuria locosacro,
atque hæc conditio sit principaliter attenta,
jam ratio furti de materiali et præsuppositive se habet, ratio vero principalis in præ­
dicto actu est quod sit sacrilegium. Et sic
de aliis circumstantiis quæ supervenire
possunt : semper enim illa habebit rationem
objecti, dabitquespeciem principalem,quam
intellectus principaliter attendit.
7. Et quoniam actus voluntatis in quo
est formaliter bonitas et malitia, sumit suas
species ab his quæ intellectus sibi proponit,
et juxta ordinem quo proponuntur, inde
est quod si intellectus principaliter propo­
nat illam quæ alias est circumstantia, i »se
actus voluntatis sumit ab illa speciem for­
malem principalem ; cætera autem quæ miI nus principaliter considerantur, tribuent
prædicto

QUÆSTIO XIX,
prædicto actui species secundarias et acci­
dentales, donec ipsa quoque attendatur per
eo primo, et sic in rationem objecti tran­
seat. Juxta hanc intelligentiam non erit
difficile solvere objectiones quæ adversus
doctrinam D. Thom. fleri consueverunt.
Circa tres sequentes quæstiones quæ
etiam ad hunc tractatum spectant, neque
disputationes, neque commentaria texe­

185

mus, quia quæ pro hac materia nobis oc­
currunt, hucusque diximus. Unde neque
apponemus litteram D. Thom. sed solam
brevem summam. Tractatum vero de cons­
cientia, qui circa quæstionem 19 institui
solet, tomo sequenti reservamus, ubi post
tractatum de legibus, non minus opportune
occurret.

QUÆSTIO XIX
De bonitate et malitia actus interioris voluntatis, in decem
articulos divisa.
Præcedens quæstio instituta fuit pro his,
quæ spectant ad bonitatem ac malitiam
humanorum actum in communi. Ab hac
vero 19, agitD. Thom. magis in speciali :
primo de actibus internis voluntatis : deinde
de externis, et ultimo de aliquibus condi­
tionibus, quæ utrosque in quantum bonos
vel malos consequuntur.
articulus i.
Utrum bonitas rolunlatis dependeat ex objecto t

Conclusio est affirmativa.

Ratio vero est, quia bonum et malum
sunt differentiæ perse respectu actus volun­
tatis : sicut verum et falsum respectu actus
intellectus : cum ergo quilibet actus suam
differentiam et specificationem sumat ab
objecto, consequens est, ut bonitas actus
voluntatis ab illo dependeat. Circa hanc ra­
tionem vide supra disp. 1, n. 28, ubi expli­
cuimus, quo pacto bonum et malum dican­
tur differentiæ per se actus x’oluntatis.
ARTICULUS II.
Utrum bonitas voluntatis dependeat ex solo objecto !

Conclusio est affirmativa.
Probatur animadvertendo, quod in quo­
libet genere, quanto aliquid est prius, tanto
est simplicius, et in paucioribus consistens,
atque adeo a paucioribus dependens : unde
quod omnino fuerit primum, erit omnino

simplex, et non dependens nisi ab uno, quod
sit principium talis generis. Hinc formatur
ratio. Actus voluntatis est omnino primus
in genere boni moralis ; utpotea quo cæteri
actus bonitatem participant ; igitur debet
in sua bonitate ab uno tantum dependere,
quod sit per se respectu prædicti actus ge­
neris : hoc autem est objectum, et quod ex
parte ejus se tenet : nam circumstantiæ quæ
sunt ex parte actus, habent se tamquam
accidentia, et sic quodammodo per accidens ;
ergo ab illo tantum debet prædictus actus
dependere in sua bonitate. Doctrina hujus
articuli videtur primo aspectu satis difficilis,
sed eam explicuimus disp. 4, a num. 10.
ARTICULUS HI.

Utrum bonitas voluntatis dependeat ex ratione t

Conclusio est affirmativa.
Probatur facile. Nam objectum volunta­
tis est bonum propositum per rationem, et
ab earegulatum : ergo sicut bonitas volun­
tatis dependet ab objecto, sic dependere de­
bet a ratione tamquam a proponente et re­
gulante.
Hic nola, quod actus voluntatis dupliciter
dependet ab intellectu. Primo tamquam a
proponente præcise et applicante objectum:
et hæc dependentia non est quæ causât bo­
nitatem moralem, sed invenitur etiam in
ordine physico : poliusque est ut a condi­
tione applicante, quam ut a causa dante

186

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

formam et speciem. Secando, tamquam a
mensuranteet regulante ipsum objectum,
et ex hac dependentia est tota bonitas mo­
ralis .-quia ut tractatu seq. disp. 1. dub. 3
dicemus, bonitas moralis nihil aliud est
quam participatio quædam rationis in ac­
tum voluntatis derivata : fitque hæc deri­
vatio media prædicta regulatione.
ARTICULUS IV.

Γ&Μ fauta valunlatis dependeat ex le^e xltrnaf
»

Conclusio esi affirmativa.

Probatur ex doctrina modo tradita. Nam
ratio humana non habet quod sit regula
bonitatis moralis, nisi in virtute legis æternæ, et in quantum eam participat : unde
sicut ratio est regula secunda et proxima,
ita prædicta lex est regula omnino prima :
constat autem quod in causis per se subordinatis effectus magis dependet a causa
prima quam a secunda : igitur bonitas vo­
luntatis non minorem, imo majorem de­
pendentiam habet a lege æterna quam a
ratione humuna.
Hanc doctrinam examinavimus supra
disput. 1, dub. 5, agentes de regula morali­
tatis.

ARTICULUS VI.
Utrum bonitas concordans rationi erranti til

f

Conclusio : Quoties error conscientia? «t
invincibilia voluntas sequens illam libera­
tura ratione culpa?, et potest esse bona : si
autem prædictas error fuerit vincibilis,non
excusat a culpa.
Etiam difficultas hujus articuli coincidit
cum alia, an nimirum conscientia erronea
excuset ? Quia si talis conscientia excusat,
operari juxta illam, cum dictat aliquid esse
faciendum, etiamsi alias sit malum et pro­
hibitum, vacabit culpa : si autem non ex­
cusat, erit peccaminosum.
Probatur conclusio. Omne quod reddit
actum ex aliqua parte involuntarium, tollit
ex ea parte malitiam, quæ indispensabiliter voluntarium requirit : sed error invin­
cibilis reddit actum involuntarium : secus
error vincibilis : quippe iste ex voluntate;
ille vero non : igitur primus excusat, non
autem posterior.
_
Dicitur error vincibilis, qui provenit ex
ignorantia eorum, quæ quis potest scire et
tenetur : nam qui hujusmodi nescit, volun­
tarie ignorat : et ideo nec talis ignorantia,
neque error, quem parit, potest dici invin­
cibilis. De materia hujus articuli agendum
est ex professo in tractatu de peccatis.

ARTICULUS v.

Urum roiioitas discordans a ratione errante sit malat

Conclusio : Mala est omnis voluntas dis­
cordans a ratione sive recta, siveerrante.
Antequam statuat hanc conclusionem D.
Thomas advertit idem esse quærere, an vo­
luntas discordans a ratione errante sit mala ;
ac quærere : Utrum conscientia errans obli­
get ? quia conscientia est ipsum dictamen
rationis, vel applicatio ejus ad actum: unde
quod voluntas peccet non sequendo tale
dictamen, non potest aliunde esse, nisi quia
prædicta conscientia obligat sub peccato.
Ratio vero conclusionis est, quia volun­
tas non tendit ad objectum nisi secundum
quod a ratione proponitur : unde sive ra­
tio erret, sive non erret, oportet ut si pro­
ponit aliquid tamquam malum et contra­
rium legi , voluntas illud prosequens,
amplectatur ibi rationem mali, atque adeo
peccet. Si autem proponat tamquam bonum
subobligatione faciendum,et voluntas ipsum
respuat, similiter peccet omittendo ratio­
nem debiti ibi propositam : ergo, etc.

ARTICULUS VII.
Utrum voluntatis bonitas in hisqux sunt ad finem depu­
deat ex intentione finis 1

Conclusio : Bonitas voluntatis circa ea
quæ sunt ad finem dependet ex intentione
finis antecedenti ; non autem ex intentione
concomitanti vel subsequenti.
Probatur animadvertendo, quod intentio
alicujusfinis dupliciter potest se habere ad
aliquem actum. Vel antecedenter : quia
nimirum prius aliquis intendit finem, et ex
hac intentione movetur ad volendum ali­
quid propter talem finem. Vel consequen­
ter sive concomitanter : puta cum prius
voluit talem, aut talem actum v. g. elee­
mosynam, et postea per supervenientem
intentionem refert ipsum in alium finem
extrinsecum v. g. inanis gloria?.
Ex hoc probatur conclusio. Quando in­
tentio praecedit actum, ordo ad finem in­
tentum se tenet ex parte objecti voliti : nam
totum hoc vult voluntas, nimirum talem
actum propter talem finem : unde quia bo­
nitas cujusque actus dependet ab objecto,
I oportet quod in tali casu etiam a praedicto
fine

QUÆSTIO XIX.

line et ejus intentione dependeat. Quando
vero intentio non præcedit, supponit actum
elicitum jam sine respectu ad ipsam, et
ideo neque talis actus a prædicta intentione
dependet, neque ab ea potest bonificari aut
vitiari.
Ex doctrina hujus articuli præcipue in
solutionibus argumentorum habetur, nul­
lum actum habentem pravum finem, quam­
vis objectum alias sit bonum, recipere bo­
nitatem formalem : quia tale objectum non
attingitur nisi ut stat sub ordine ad finem,
et ideo in quantum attactum per prædictum
actum non est bonum, sed malum a mali­
tia finis. Sed de hoc late dictum est disp. 6,
dub. 10.
ARTICULUS VIII.

Virum quantitas bonitatis vel malitix in voluntate sequatur
quantitatem boni vel mali in intentione?

Conclusio : Quantitas actus voluntatis non
semper sequitur quantitatem intentionis in
bonitate vel malitia : neque ex parte objecti,
neque ex parte intentionis : sed- tamen
quantitas intentionis redundat quodam­
modo in quantitatem actus.
Pro intelligentia hujus conclusionis nota
primo quod nomine actus intelligit D. Tho­
mas, tum electionem voluntatis versantem
circa media: tum etiam actum omnino exte­
riorem : et utrumque comparat cum inten­
tione finis ex qua procedit. Secundo nota
quod omnium horum quantitas, sive in bo­
nitate sive in malitia potest considerari,
vel ex parte objecti : quo pacto tunc erunt
æqualia, quando medium electum, fuerit
omnino proportionatum fini intento :
quando autem fuerit improporlionatum
erunt inæqualia. Vel potest considerari ex
parte intentionis : quomodo tunc prædicii
actus erunt æquales, quando fuerint æque
intensi. Tertio nota quod actus imperans
informat quodammodo actum imperatum,
dalqueillisuam denominationem in ratione
boni vel mali, melioris, aut pejoris, et hoc
modo in eum redundat.
Ex his probatur conclusio quoad primam
partem. Nam medium quod eligitur ad ali­
quem finem, sæpe est illi improportionatum, et minus quam finis requirit : ut si ad
emendam rem valoris ut octo, eligas pre­
tium ut quatuor : et similiter contingit in
actu exteriori quo medium exeeutioni man­
datur : ergo tunc duo isti actus non sequun­
tur quantitatem intentionis, nec potest dici,

187

tantum esse quod eligitur vel exeeutioni
mandatur, quantum intenditur. Similiter
secunda pars probatur. Quia multoties qui
i n tense i n te nd i t finem, el igi t med i a rem isse,
ergo tunc neque ex hoc capite actus isti adæquantur. Tertia pars probatur ex tertio no­
tabili. Quia intentio eet actus imperans
electionem, et externam exeeutionem : ergo
debet redundare ejus bonitas vel malitia in
utramque, ita ut sicut eligere et operari ad
consequendum bonum finem, est bonum,
sic eligere el operari ad consequendum
meliorem finem, fit melius.
ARTICULUS IX.

Utrum bonitas voluntatis dependeat ex conformitatc ad
voluntatem divinam?

Conclusio est affirmativa.

Probatur facile. Nam bonitas voluntatis
dependetexconvenientiaad finem ultimum,
el quia ultimus finis voluntatis humanae est
summum bonum quod est Deus, necessario
ad illius bonitatem requiritur,quod ad istud
bonum ordinetur,et ipsi conformetur : cum
autem summum bonum sit per se primo
objectum voluntatis divinae, fit inde quod
ipsa divina voluntas sit prima quæ a prae­
dicto fine bonificatur : atque adeo regula et
mensura a qua cæteræ voluntates in sua
bonitate dependent, juxta illud: Primum in
unoquoque genere est mensura cælerorum.
articulus

x.

Utrum necessarium sil voluntatem humanam conformari
voluntati Bivinæ in volito, ad hoc quod sil bonal

Conclusio : Voluntas creata tenetur con­
formari divinæ in volito formaliter : non
autem tenetur semper conformari in volito
materialiter.
Nota quod volitum materialiter in præ­
senti appellatur ipsa res volita immediate
et ut quod : et volitum formaliter finis propter
quem sive actualiter, sive aptitudinaliter
est volita. Quia finis est ratio volendi ea
quæ sunt ad finem, ratio volendi habet se
ad volitum sicut formale ad materiale.
Probatur ergo conclusio quoad primam
partem. Ut voluntas creata sit recta debet
quidquid vult referre saltem aptitudinaliter
ad ultimum finem, quod est bonum com­
mune et divinum : quidquid enim in hujus­
modi finem referibile non est, eo ipso inor­
dinatum et perversum est : atqui bonum
commune et divinum est ipsa ratio volendi

188

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

quæcumque Dens vult : igitur ut voluntas
creata sit recta, debet convenire cum divina
in hac ratione volendi, atque adeo cum vo­
lito formali 1er.
Secunda pars etiam suadetur. Tum quia
homosæpe ignoralquid Deus in hac re par­
ticulari determinate velit, an scilicet velit
esse, vel non esse : ergo non tenetur in hu­
jusmodi volito semper ei conformari. Tum
etiam quia multoties illud quod secundum
unam rationem et in ordine ad unum finem
est bonum, secundum aliam rationem et in
ordine ad alium finem est malum : potestque proinde licite appeti ab eo, qui atten­
dit priorem rationem ; et licite respui ab eo,
qui attendit posteriorem, quamvis uterque
intendat tanquam molivum sui actus bonam
commune. Exemplum adducit D. Thom.
nam judex recte vult occidi malefactorem
ut sic consideratum quia talis occisio est
justa et expediens bono communi : similiter
uxor ipsius malefactoris recte vult eum non
occidi in quantum est sibi necessarius ad
propriam et filiorum sustentationem. In
quo sane uterque quod vult, appetit sub
ratione boni, conformanturque proinde in
ratione volendi : discriminantur autem in
re volita, siquidem unus vult occisionem
malefactoris, et alia ejus conservationem :
ita ergo multoties contingit, ut quod a Deo
secundum unam rationem est volitum,quia

prout sic habet rationem boni, secuudum
aliam a creatura sit nolitum, quia prout sic
habet rationem muli, totumque hoc ex
amore boni communis et divini quod sicut
movet ad amandum id quod est bonum, sic
etiam movet ad fugiendum illud quod habet
rationem mali.
Sed licet rationes istæ suadeant non
requiri ad rectitudinem voluntatis creata
conformitatem cum divina in volito mate­
rialiter : non tamen probant quod non sil
major perfectio talis conformatio, supposito
quod nobis constet, quid Deus in particulari
velit. Et propterea beati, quibus hoc certo
constat, in omnibus conformantur volun­
tati divinæ tam quoad volitum materialiter,
quam quoad volita formaliter. Neque est
cur negemus pertinere etiam ad majorem
viatorum perfectionem similem conformi­
tatem in omnibus, quæ constat volita esse a
Deo (saltem excepta proprii peccati permis­
sione) ita ut plus gaudere possimus de quocunque Deus vult prout ab eo volito, quam
debeamus tristari de eodemsecundum aliam
rationem aut de aliis quæ Deus non vult.
Diximus saltem excepta proprii jjeccali per­
missione. nam quid de hac tenendum sil
sive in beatis, sive in viatoribus alibi dice­
tur·. modo autem neque cum aliis materia­
liter volitis eam comprehendimus, neque
ab eorum regula excludimus.

QUÆSTIO XX.
De bonitate et malitia eatferiorum actuum humanorum in sex
articulos divisa.
ARTICULAS I.
Vlnm bonitas rei niahtia perprm^ sit in actu voluntatis
rei in actu exteriori t

Conclusio : Bonitas vel malitia quæ conve­
nit actui exteriori secundum suum genus et
circumstantias, perprius est in illo, quam
in actu voluntatis : secus bonitas quæ con­
venit ex ordine ad finem.
__
Nota pro intelligent!! hujus et sequen­
tium articulorum, quod actus exteriores,de
quibus agitur tutu hac quæstione, possunt

considerari dupliciter. Primo secundum se
non attendendo an procedant a voluntate,
sed dumtaxat quid eis conveniat ex propria
materia et circumstantiis. Et bonitas quæ
in illis hoc modo consideratur, dicitur bo­
nitas objectiva ; quia prout sic potius se ha­
bent ad voluntatem tanquam objectum,
quam per modum actus. Dicitur etiam a
D. Th. bonitas secundum genus et circums­
tantias, quia hæc in illa consideratione in­
cluditur. Secundo possunt considerari in
exercitio procedendi a voluntate. Et hoc

QÜÆSTIO XX.

modo sumuntur proprie in ratione actuum
voluntariorum, diciturque eorum bonitas
formalis et ex ordine ad finom : quia pro­
cessus ille a voluntate per quem communi­
catur, non potest considerari nisi per ordi­
nem ad finem quem voluntas intendit.
Sensus ergo conclusionis est quod actus
exterior in sua bonitate objectiva non
dependet a voluntate, sed eam antecedit,
quia hæc bonitas potius se habet ut objec­
tum de cujus ratione est ul antecedat poten­
tiam cujus est objectum : dependet autem a
ratione, ad quam spectat determinare et
constituere objectum voluntatis. Cæterura
in bonitate formali dependet necessario
praedictus actus a voluntate, quia talis boni­
tas oritur ex ipsa voluntate per exercitium
voluntarium. Vide supra disp. 3 anum. 11,
et disp. 6 a num. 20.
ARTICULUS II.
Virum tota bonitas et malitia exterioris at tus- dependeat
ex bonitate voluntatis?

Conclusio: Bonitas vel malitia actus exte­
rioris quæ est ex ordine ad finem, tota de­
pendet a bonitate vel malitia voluntatis :
illa vero quæ est secundum debitam mate­
riam et circumstantias, non dependet a vo­
luntate, sed tota est a ratione.
Ratio hujus conclusionis constat ex arti­
culo præcedenti. Nam bonitas quam appel­
lat D. Th. ex ordine ad finem est bonitas for­
malis, quæ convenit actibus quatenus sunt
voluntarii in exercitio, atque adeo quatenus
procedunt a voluntate : bonitas vero quæ
dicitur secundum materiam et circumstantias
est tantum objectiva, illa nimirum quam
intellectus concipit in actu externo et pro­
ponit voluntati ut amplectendam : unde
talis bonitas debet præcedere actum volun­
tatis sicut objectum præcedit actum quem
terminat, tantumque dependere debet a
ratione constituente et proponente prædic­
tum objectum.
ARTICULUS III.

Virum bonitas et malitia sit eadem exterioris et interio­
ris actus?

Prima conclusio : Quando actus exterior
est bonus solum ex ordine ad finem, eadem
est bonitas actus interioris et exterioris.

Secunda conclusio: Quando actus exterior
est bonus secundum se ex propria materia

J 89

et circumstantiis, ejus bonitas est alia a
bonitate actus interioris.
Ratio primæ conclusionis est, quia in eo
casu actus exterior solum dicitur bonus in
quantum subordinatur actui voluntatis qui
respicit finem : ex hac autem subordination
habetur quod bonitas actus interioris ad
exteriorem se extendat, et eum quodam­
modo per suam bonitatem informet; non
vero quod in ipso actu externo alia bonitas
ponatur.
Ratio secundæesl, quia in tali casu actus
exterior habet intrinsecam bonitatem objec­
tivam : quæ non dependet a voluntate, sed
constituitur per rationem; actus vero inte­
rior habet bonitatem formalem a voluntate
causatam : sed hæc sunt distinctae bonita­
tes : ergo, etc.
Addit D. Thom. quod utraque bonitas
redundat in utrumque actum : nam actus
exterior in quantum bonus objective causât
per modum objecti bonitatem formalem in
actu voluntatis : et rursus ipse actus volun­
tatis ratione suæ bonitatis formalis deno­
minat actum externum formaliter bonum
quatenus est in exercitio : sive hæc deno­
minatio sit solum extrinseca (ut non semel
innuimus) sive fiat media aliqua participa­
tione intrinseca ab actu interiori in exte­
riorem derivata quod nobis non probatur.
Vide tractatu præcedenti disput. 2, dub. 5.
ARTICULUS IV.

Utrum actus exterior aliquid addat de bonitate vel malitia
stiper actum interiorem ?

Conclusio : Bonitas actus exterioris quæ
est secundum ordinem ad finem, non addit
ad bonitatem actus interioris, nisi per acci­
dens : sed bonitas quæ est ex materia et
circumstantiis addit per se.
Prima pars sic probatur. Nam bonitas
actus exterioris ex ordine ad finem quæ, ut
diximus, est bonitas formalis, non est alia
a bonitate actus voluntatis, sed bonitas hu­
jus illum denominat : ergo non addit perse
ad illam. Quod vero multoties addat per
accidens probat Divus Thomas, quia contin­
git occasione actus exterioris ipsum inte­
riorem augeri. Et hoc tripliciter; vel se­
cundum numerum : ut cum quis voluit
facere actum exteriorem et non fecit : atque
ut faciat, vult iterum : in quo ipse actus
voluntatis et ejus bonitas duplicatur. Vel
secundum extensionem : ut cum quis vult
facere aliquid, et propter aliquod impedi­
mentum desistit; alius autem continuatae-

190

DE BONITATE ACTUUM HUMANORUM.

tum voluntatis usquedum perficiatur: ubi
ratione majoris continuationis crescit bo­
nitas interioris actus. Vel denique secundum
intensionem : sunt enim quidam actus ex­
teriores, qui in quantum sunt delectabiles
vel panosi, nati sunt intendere aut remit­
tere affectum voluntatis, ex qua intensione
vel remissione ejus bonitas, vel malitia au­
getur vel minuitur.
Cæterum si ex parte actus interioris vo­
luntatis et appetitus omnia prorsus mane­
rent aequalia, accessus vel defectus solius
actus externi nihil adderet intrinsecum bonitatatis vel maliti® formalis.
Secunda pars etiam suadetur, quia actus
exterior secundum bonitatem vel malitiam
quam dicit ex materia et circumstantiis
comparatur ad interiorem per modum finis
et termini : terminus autem per se addit
ad motum cujus est terminus : nam com­
plet et perficit illum saltem extrinsece : er­
go, etc.
articulus v.
Ulna» creatus sequtas ali ^id addat de tonitate rd malilia ad exteriore* actum f

Conclusio : Eventus sequens praecogitatus
auget bonitatem vel malitiam : qui autem
non praevidetur, tunc solum addit, quando
sequitur per se et ex natura actionis.
Probatur primo, nam qui praevidens posse
ex suo actu sequi malum quod vitare tene­
tur et non propter hoc illum dimittit con­
vincitur velle ipsum malum : cum autem

ex quocumque malo volito crescat volentis
malitia, fit eam semper augeri ex praedicto
eventu. Secundum sic suadetur. Nam effec­
tus qui per se sequitur ox aliqua actione,
demonstrat naturam ipsius actionis : non
autem effectus qui sequitur per accidens,
ergo major malitia illius, non vero istius
ostendet actum, ex quo sequitur esse pejo­
rem.
ARTICULUS VI.

Utrum idem actu exienor possit e w tonus d malui

Conclusio : Actus qui est unus numero
in esse naturæ potest esse bonus et malus :
secus qui est unus etiam in esse moris.
Ratio hujus secundæ partis est per se
nota, quia bonitas et malitia sunt distincte
species moralitatis : ergo repugnat actum
transeuntem ab una in aliam manere eun­
dem in genere moris, nedum numerice,
verum neque specifice. Prima vero pars
conclusionis non est intelligenda quasi ac­
tus qui est idem numero in esse naturæ
possit simul habere bonitatem et malitiam
etiam ex diversis principiis : nam hoc ma­
nifeste repugnare satis demonstravimus
disp. 6, dob. 1, sed intelligitur successive
ut ex contextu habetur in corpore et in so­
lutione ad primum. Et ideo sensus est quod
non repugnat actum successivum et con­
tinuum qui in principio est bonus, amissa
postea, bonitate, transire in malum. Quod
verum esse tam de actu exteriori, quam de
interiori ostendimus disp. citata dubio 2.

QUÆSTIO XXI
De his quæ consequuntur actus humanos in bonitate vel malitia in
quatuor articulos divisa.
ARTICULUS I.
C/niiH actus humanus /> quantum tonus rd malus habeat

rationem rectitudinis rei peccati 1

Conclusio est affirmativa.
Probatur animadvertendo, non quodcumque malum esse peccatum, sed illud
quod incidit in actu ordinato ad aliquem
finem, quando actus non servat debitum
ordinem ad talem finem. Et quia ordo ad
finem est secundum aliquam regulam, re­

gula vero in actibus humanis est ratio hu­
mana et lex divina, tunc proprie datur
peccatum in prædictis actibus, quando ab
hujusmodi regula recedunt : si vero illi
conformentur, dicuntur recti, quia recti­
tudo cujuslibet rei nihil aliud est, nisiconformitas cum sua regula. Hinc formatur
ratio. Bonitas actus humani consistit in
conformitate cum lege et regula rationis ;
malitia autem in dissonantia ab illis: sed
in quantum conformatur dicitur rectus; in

QUÆSTIO XXI.
quantum vero dissonat, dicitur peccatum:
igitur habet rationem rectitudinis in quan­
tum est bonus, et in quantum malus ratio­
nem peccati.
ARTICULUS II.

Virum actui humauuc in iiuantum est bonus vel malus
habeat rationem laudabilia rei ineulpabilUl

Conclusio : Bonum et malum in solis acti­
bus voluntariis constituunt rationem lau­
dabilis et inculpabilis.
Probatur animadvertendo, quod sicut
malum est in plus quam peccatum, sic pec­
catum latius patet quam culpa: peccatum
enim dicitur quicumque actus devians a sua
regula : sed culpa non dicitur nisi qui est
ab agente libero, ideoque imputatur illi
tanquam dominium super ipsum habenti.
Quicumque ergo actus subest dominio agen­
tis, si sit malus, imputatur illi ad culpam,
et ex hoc dicitur culpabilis et vituperabilis :
si autem sit bonus tribuitur ei ad commen­
dationem, et ex hoc dicitur laudabilis. Quia
igitur omnis actus humanus est liber et sub
dominio agentis, consequens est, eo ipso
quod sit malus sit culpabilis.
ARTICULUS III.

Utrum (ulus humanus in quantum bonus vel malus habeat
rationem meriti vel dcmcritil

Conclusio est affirmativa.
Ut autem probetur observandum est,quod
meritum et demeritum dicuntur in ordine
ad retributionem quæ fit alicui secundum
justitiam, ex eo quod agit aliquid in pro­
fectum, vel nocumentum alterius. Quicum­
que ergo per suum actum nocet alteri, me­
retur poenam per talem actum, quod est
esse demeritorium : quicumque vero alteri
prodest, meretur praemium, quod est esse
meritorium. Secundo nota, quod cum ali­
quis agit in profectum vel nocumentum
alicujus singularis personae, debetur ei re­
tributio, tum ab ipsa persona quam juvat
vel offendit : tum etiam a loto Collegio vel
communitate, cujus talis persona est pars :
in quantum bonum, vel malum cujuslibet
partis cedit in bonum vel malum lotius.
Quando vero agit in proprium damnum
vel profectum, debetur retributio a com­
munitate cujus est pars propter rationem
nuper dictam, non autem a singulari per­
sona, quia respectu sui ipsius nullus est
proprie debitor.
Hinc suadetur conclusio. Nam actus hu­
manus ex hoc quod est bonus vel malus,

191

cedit in profectum vel nocumentum alicu­
jus, puta, vel alterius personae, vel saltem
ipsius agentis : ergo debetur ei retributio
vel a tali persona, vel a communitate cujus
est pars : est igitur omnis talis actus meri­
torius vel demeritorius.
ARTICULUS IV.

Utrum actus humanus in quant ument bonus rei motus haleot
rationem menti vel dementi apud Deumt

Conclusio : Omnis actus hominis bonus
vel malus habet rationem merili vel deme­
riti apud Deum, quantum est ex ipsa ra­
tione actus.
Ratio est, quia actus humanus est meri­
torius vel demeritorius quatenus cedit in
bonum vel nocumentum alicujus aut perso­
nae,autcommunitatis, sed quocumque modo
hoc sit, spectat ad Deum ejus retributio: ergo
omnis talis actus habet rationem meriti vel
demeriti apud ipsum. Minor sic probatur :
nam si attendamus ad personam, Deus est
talis persona, cui omnes actus humani de­
bentur, cuique fit obsequium quando in ip­
sum ordinantur, sicut ordinantur omnes
boni (saltem quantum est ex ipsa ratione
actus) et fit injuria quando illi subtrahuntur,
sicut subtrahuntur omnes peccaminosi : ergo
spectat ad ipsum, etiam sicut ad personam
particularem præmium vel supplicium pro
omnibus retribuere.
Similiter dicendum est si attendamus ad
communitatem hujus universi, in cujus bo­
num cedunt omnes actus boni, et in cujus
detrimentum omnes peccaminosi. Etenim
in qualibet communitate spectat ad recto­
rem et gubernatorem retribuere pro bo­
nis et malis, quæ in illa fiunt, nihilque
vel dignum praemio vel supplicio, sine eo
quod meretur relinquere : cum ergo guber­
nator et rector hujus universi sitDeus,opor­
tet ut prædicta retributio ad ipsum perti­
neat. Atque adeo, quod omnes actus boni,
qui fiunt in universo habeant apud illum
rationem meriti, et omnes peccaminosi ra­
tionem demeriti.
Diximus in conclusione saltem quantum
est ex ipsa ratione actus, ut loquitur Divus
Thomas in solut. ad 3, quia de facto plures
actus boni non sunt simpliciter meritorii
apud Deum : non quidem defectu bonitatis
moralis actus: sed defectu status gratiæ et
influxus charitatis requisiti ad merendum.
De quo plura suo loco. Et hæc sint satis pro
tractatu isto de bonitate et malitia humano­
rum actuum.

TRACTATU
DUODECIMUS
A QUÆSTIONE LV PRIM.E SECUNDÆ. I>. THOMÆ
USQUE AD SEPTUAGESIMAM COMPLECTENS

Sive materiam de Virtutibus in communi.
A
Ea est Virtutis natura (aiebat Plato) ut
Tu/bum si oculis cerneretur; incredibiles sui exci^jl^taretamores, intuentiumanimos adsemira
facilitate converteret : quippe sub Deo ni­
hil illa venustius : nihil gratius, nihil om­
nibus modis utilius. Audi ex Patribus
Chrys. Chrysostomum homil. 12, super ad Colos­
senses : Nihil est (inquit) virtute jucundius,
nihil moderatione suavius, nihil honestate I
desiderabilius. Quod luculenter prosequitur i
idem S. Doct. super Epistolam ad Philip­
peas. homil. etiam 12, et hom. 14, super 1 |
Naiiau.
Cor· ^'azianz. orat. 4 et orat. 32, Nyss. i
Nyssen. orat. 4, de Beatitudinibus, et D. Isidor. Peιχ10- lusiota lib. 2, Epist. 89, ubi sic ait : < Vir- I
« tutem nihil est quod adæquet, non modo
« quia incomparabili quadam exuberantia
« res omnes alias antecedit, sed etiam quia
« res minime planas et adæquabiles com« planai ; et eas quæ minimeæquæexæquat. I
« Nam nec in paupertate deprimitur, nec |
« in servitute illiberalia ministeria et ofli- |
i cia sustinet, nec in dedecore contrahitur.
« Eodemque modo nec in opibus et copiis
« insolescit, nec in Imperio et Magistratu
« attollitur : verum his omnibus scientiam
« suam adhibens, ea componit ac modera« tur. Unde est illud Homeri : et pulchra
« et magna eximiorum operumque perita.
« Quid enim ea pulchrius? quis splendi« diora opera novit, quam ejus quæ rerum
« inæquabilesstatuspersuam philosophiam
« complanat, eumdemque in disparibus
« rebus animum servat : luculentam ac ce« lebrem sibi gloriam conciliat, atque eos

quidem qui in calamitates cadunt, con­
te solatur ; eos autem qui ob florentem sta« tum in contumeliam atque insolentiam
'< prolabuntur, castigat et coercet. » et lib.
3, epistola 324, exhortans ad virtutis stu­
dium. hæc ait : « Qui virtutem amant, ac
« sapientiæ studio tenentur, inexplebili
u quadam cupiditate flagrantes, divinam
« ’hanc facem in animis suis excitare mi« nime intermittunt: hoc quidem pro serio
' opere; alia autem pro rebus levioris ope« ris ducentes : ac proinde parva ipsis esse
videntur, quæ alii magna et ampla exis« timant : atque ea de quibus alii inter se
« digladiantur, risui habent, et quæ alii
* suspiciunt pedibus conculcant, cœlestia.1 que sola expetunt. Cum igitur ad hujus« modi Chorum nomen tuum adseriberein
« animum induxeris, æquum profecto fue« rit, te insomnem animæ oculum conser« vare, etc. λ Innumeroque alia apud Pa­
tres et Philosophos invenies virtutis enco­
mia, quæ brevitatis causa omittimus. Hæc
virtus : cujus investigamus naturam, pro­
prietates, causam el effectus. Hæc mate­
ria præsentis tractatus: qui idcirco pra
aliis desideratus occurrit, quoniam dum
virtutis studium conversatione profitemur
(utinam impleamus !) nequit non grata no­
bis esse scientia et cognitio.
Prætermiitimus vero tractatum de animæ
passionibus, qui immediate post praeceden­
tem de bonitate et malitia locum sibi adsI cribit, complcctiturque a quaestione 22,
I hujus 1, 2, usque ad 48. Non quia gravissi­
mus

DE VIRTUTIBUS.

193

mus el utillimus, ac proinde scitu dignis­ I consonos. Unde ejus subjectum debet esse
simus non sit, sed quia accu rate inspicienti­
potentia ex se indifferens et determinabilis
bus litteram Angelici Docturis, una cum
per virtutem ad sic, vel aliter operandum :
comnwnlariisCardinalis Cujetani, vix re­
cujusmodi sunt intellectus, voluntas et cæ­
manere potest controversia· locus, vel quod
tera quæ rationem participant : ut dicemus
nostro labore indigeat. Similiter tractatum
quaestione 56. Et quia hujusmodi potentiæ
de habilibus in communi, continentem a
sunt propriæ hominis in quantum homo est,
quæst. -19 usque ad 51,consulto missum faci­
prædiclæ virtutes dictæ sunt humanx : non
mus : quoniam præcipuæ quæstiones, quæ
prout humanum distinguitur ab eo, quod
cireaessentiam,intensionem,et extensionem
est ordinis superioris et divini, sed ut de­
habitus, disputatione egent, accurate satis,
notat id quod est proprium hominis in
Xi a?, et extense pertractata? sunt a nostris Com­
quantum rationalis et distincti a cæteris
plui. in lib. de Generat, disputat. 4, aquæscreaturis, quæ hujusmodi gradum non at­
lione G, additis illis quæ habentur in Lo­
tingunt. ’
'’
gica disputât. 15, quæst. 3. Quæ vero circa
Specialiter vero nomen virtutis tribui
causalitatem, distinctionem, et oppositio­
solet fortitudini, in qua virilitas, unde vir­
nem difficultatem aliquam offerre possunt,
tus dicta fuit, magis splendet : prout habe­
ex dicendis in hoc tractatu de virtutibus, et
tur Sap. 8: Sobrietatem et prudentiam docet, ;
in sequenti de vitiis (quæ sunt species sub­
et justitiam et virtutem. Ubi enumerantur
alterne habitus) lucem recipient. Oportet
quatuor virtutes cardinales: etsicut nomine
autem priusquam ad disputationes acceda­
sobrietatis intelligitur temperantia, sic vir­
mus, virtutis etymologiam, propriamque
tutis nomine fortitudo. Et Virgil, lib. 2
acceptionem juxta quam inpræsentiarum
Æneidæ : Quondam etiam victis redit in
usurpatur, breviter aperire.
prxeordia virtus, id est, fortitudo.
Nomen ergo virtuïis a viro derivari, doAliquando etiam virtus sumitur non pro
Kis. cet Tuli. 2 Tusculan. quæst. Unde et Chrishabitu, sed pro actu : quo sensu Divus Au- d.Al.
tus Dominus Zachar. 6, dictus est vir oriens.
gustinus 2 de lib. arbit. cap. 19, appellat
J1*31· Quia virtus de illo exibat ad sanandum omillam bonum usum Uberi arbitrii, soletque
Fife, nes ut habetur Luc. 6. 1 ir autem a vi no­
etiam extendi ad omnem effectum virtutis
men accipit, ut ait Lactant. lib. de opificio
sive naturalis, sive humanæ : eo quod fre­
Dei cap. 12, quasi ideo vir dictus, quia in
quens est nomina causarum effectibus at­
illo major vis, quam in fcemina reperiatur.
tribui. Sicut oleam (ait Plutarchus lib. de piorar.
At vero Div. Thom. in 3, distinctione 23,
audiendis Poet.) fructum olei, et ficum fici
quæst. 1, artic. 3, nomen virtutis secundum
eodem nomine atque arbores qux eos ferunt,
primaevam impositionem a vi immediate
vocitant. Quo pacto dicitur Joel.2: Ficus
deductum putat : a qua etiam ortum habuit
et vinea dederunt virtutes suas. Maxime Mare. û.
nomen violentia. Et propterea Philosophus
vero dicuntur virtutes in hac acceptione
lib. 3 de cœlo textu 28, motum violentum
effectus superexcedentes et miraculosi, se­
appellat qui est a virtute, id est a violentia,
cundum illud Matth. 7: In nomine, tuo vir­
ut exponit Divus Thomas, sed quia non po­
tutes mullas fecimus. Et Marci 6: Non pote­
test aliquid (ait Sanet. Doct.) alteri violen­
rat ibi ullam virtutem facere, ut notarunt
tiam inferre, nisi per potentiam perfectam,
Hieronym. super Isai. 63, Ambras, et Hi­
secundum quam agat, et non patiatur, inde
larius in Psalm. 67. Et ideo inter cœlestes
tractum est nomen virtutis ad significan­
spiritus virtutes vocantur illi per quos signa
dum omnem potentiam perfectam, etc. Et
et miracula frequenter fiunt, ut ait D. Gre­
hæc est prima acceptio hujus vocis : se­
gor. homil 31, in Evangelia.
cundum quam sumitur pro complemento
Denique aliis acceptionibus omissis, vir- P!"'.
et perfectione requisitis ex parte potentiæ
tus aliquando sumpta est ab Arislotel. pro
ad agendum. Et ideo potentiæ naturales,
objecto : ut cum ait 1 de cœlo cap. 11, esse
ut calor, frigus, vegetativa, nutritiva et si­
ultimum potentiæ,id est objectum summum,
miles, quæ per se absque additione alicujus
in quod potentia valet extendi, ut explicat
formæ dislinctæ, determinatae sunt ad ope­
in præsenti Div. Thom. in sclut. ad 1.
randum, consueverunt virtutes appellari
Virtus ergo quæ per se est materia hujus
naturales: tamen, ut distinguantur a vir­
tractatus, nec sumitur ita late ut ambit po­
tute humana, quæ est aliquid superadditum
tentias seu virtutes naturales ; neque adeo
potentiæ, disponens illam ad aclus naturæ
stricto ut pro sola fortitudine; neque pro
Salmant. Curs. theolog. term. VI .
13

DE VIRTUTIBUS.

I'M

acta, effectu, vel objecto : sed pro omni et
sola virtute humana, quæ est dispositio su­
peraddita polentiæ rationali, vel rationis
participi, determinans illam ad actus con­
formes suæ naturæ : et ideo appellatur ab
Aristot. Dispositio perfecti ad optimum.
Quamvis autem virtus in hac acceptione
comprehendat tam infusas, quam acquisi­
tas, tam morales, quam intellectuales, quam

Theologicas, adducemus frequentius in
exemplum virtutem moralem acquisitam,
quoniam circa eam militant majori ex parte
difficultates hujus materiae: nec ideo pras
termi itemus, quæ circa alias specialiter
occurrent, sed ut necessitas postulaverit
elucidabuntur. Divisionem hujus tractatus
tradit D. Thom. inproœmio præsentisquaes­
tionis.
H

QUÆSTIO LV
De virtutibus quantum ad earum essentias in quatuor art. divisa.
Constquvder considerandum est de habitibus in speciali. Et quia habitus,ut dictum est,dis* lyuuniur prr bonum et malum, primo dicendum est de habitibus bonis qui sunt virtutes:
alia eis adjuncta, scilicet dona, beatiludines et fructus. Secundo de habitibus malis, scilicet
de vitiis rt ] occatis.
Circa virtutes autem quinque consideranda sunt. Primo de essentia virtutis. Secundo di
subjecto tjus. Tertio de divisione virtutum. Quarto de causa virtutis. Quinto de quibusdam
proprietatibus virtutis. Circa primum quæruntur quatuor.
ARTICULUS I.
Vhnm wrlu* humana til habitua?
Ad primum sic. proceditor. Videtur quod virtus humana
i n sit labita*. Yirtus eûlm est ultimum potentiae, al dici­
tur la I de culo : sed Ultimum aniascujusqne reducitur ad
μ ?.us illud, cujus est ultimam, sicut punctam ad genas
1 te# : ergo vinos reducitur ad genus habitus.
2. Praderea. Augusti». dicit in 2 de lib. arbit. quod vir* s esi bona- o>u$ liberi arbitrii : sed usus liberi arbitrii
es! actus : && virtus nou est habitos sed actos.
3. Prætcrcj. Habilibus non meremur, sed actibus : alioquin homo mereretur Continue etiam dormiendo : sed virt r. bin meremur : ergo virtutes non sunt habitus, sed
aîte.
4. Pni lcKu. Augustin.dicit in libro de moribus Ecclesiæ,
quod virttts est ordo amoris: et in lib.S3quæst dicit:
quod ordiiutio quæ virtus vocatur, est fraeudis frui, et
utendis uti : ordo autem seu ordinatio nominat, vel actam,
vel relationem : ergo virtus non est habitus, sed actos vel
relatio.
5. Pnrterci. Sicut inveniuntur virtutes humana?, ita et
virtutes naturales : sed virtutes naturales non sani habitus,
M?d potculne qnædaui : ergo etiam neque virtutes hu­
mi oæ.
Sed contra est, quod Philosophus in libro Praedicamento­
rum scientiam, et virtutem podii esse habitus.
Respondeo dicendum. quod virtus nominat qaandam po­
tential perfectionem : uniuscujusque enim perfectio praecii · considentur tu ordine ad suum linem : tinis autem potenti# actus est : unde potentia dicitur esse perfecta secun­
dum quoi determinatur ad suum actum. Suntautem quædam
j ok nti.v qu.»· secundum seipsas sunt determinate ad suos
peius, sicut potentia· naturales activa? : et ideo hujusmodi
I ûtentiæ naturales secundum seipsas dicuntur virtutes. ρ·>
tentiæ autem rationales quæ sani propria· hominis non sunt
déterminai# ad unum, sed se habent indeterminate ad
multa .· determinantor autem ad actus per habitus sicut ex
supmdictis patet el ideo virtutes human# habitus sunt

Ad primum ergo dicendum, quod quandoque virtus dici­
tur id ad quod est virtus, scilicet vel objectum virtutis. vd
actos ejus : sicut Odes dicitur quandoque id qnod creditor,
quandoque vero ipsum credere, quandoque autem ipse habi­
tus qoo creditur : unde quando dicitur qnod virtus est ulti­
mam potcnliæ, sumitur virtus pro objecto virtutis : id eria
in quod ultimo potentia potest est id ad quod dicitor virtes
rei ; sicut si aliquis potest ferre centum libras, et non plus,
virtus ejus consideratur secundum ccnlum libras,noa antes
secundum sexaginta. Objectio autem procedebal.aesiesscstialitcr virtu* esset ultimum potentia».
Ad secundum di ceu duin. quod bonus usus liberi arbitrii
dicitur esse virtus secundum eandem rationem : quia scili­
cet est id ad quod ordinatur virtus sicut ad propriam actas:
nihil est enim aliud actus virtutis, quam bonus usus liberi
arbitrii.
Ad tertium dicendum, quod aliquo dicimur mereri dupli­
citer. Uno modo quo dicimur currere cursu, ethocBW)
meremur actibus. Alio modo dicimur mereri aliquo siwt
nX·
principio merendi, sicut dicimur currere potentia inotin:
et sic dicimur mereri virtutibus, et habitibus.
Ad quartum dicendum, quod virtus dicitur ordo vel ont
natio amoris, sicut id quod est virtus : per virtatem enim
ordinatur amor in nobis.
Ad quintum dicendum, quod potentiæ naturales sunt de
se determinata·, ad unum, non autem potentiae rationales^
ideo non esi simile ul dictum est.

Conclusio : est affirmativa.
ARTICULUS II.

Clroin virtus humana sil habitus operatinst
Ad secundum sic proceditur. Videtur, quod non sit fc
ratione virtutis humanae quod sit habitus operalivus :®efc
enim Tullio* in 4 de TuscuL quæst. quod sicut est sariti'
et pulrhritudu corporis, ta est virtus animæ : sed sanitise
putehntudo non sunt liabitus operativi ; ergo nrqor ciiu
virtus.
° ♦ 1

A Pr-rim

195

QUÆSTIO LV.
2, Prælcrca In rebus naturali bus invenitur vlrlus non
solum id agere sed etiam ad esse : ul palet per Philosopha
in 1 de cœlo» quod quædam habcni virtutem ul sintsomper; quædam vero non ad hoc quod slnlscmpcr ; Mid aliquo
tempore determinato, Sed sicut se habet virtus naturalis in
rebus wloralibus, Ha se habet virtus humana in rationali­
tas; ergo etiam virtus humana non solum esi ad agere sed
diam ad esse.
X Prælerea Philosophus dicit in 7 Phys. quod vlrlus est
dispositio perfecti ad optimum : optimum aulcm ad quod
hominem oportet disponi per virtutem, est ipse Deus, ul
probat August, in lib. 2 de morib. Eccl. ad quem disponi­
tur aoima per assimllalioncm ad ip*um : ergo videtur quod
virtus dicatur qualitas quædam anima*, in ordine ad Deum
tanquam assimilaliva ad ipsum, non autem in ordine ad
operationem ; non igitur est habitus operativus.
Sed contra est, quod Philosophus dicit in 2 Ethicorum
quod virtus uniuscujusque rei est quæ opus ejus bonum
reddit.
Respondeo dicendum, quod virtus ex ipsa ratione nomi­
ni; importat quandam perfectionem potentia* ut supradiclum
est:unde cum duplex sit potentia, scilicet potentia ad esse,
et potentia ad agere, ulrlusquc potentia} perfectio virtus
vocatur: sed potentia ad esse se tenet ex parle materiæ,
qui* esi ens in potentia : potentia aulcm ad agere se lenet
ox parte forma* quæ est principium agendi, eo quod unumqoodque agit in quanium est actu. In conslilutione autem
boaiinis corpus se lenet sicul materia, anima vero sicut
forma : et quanium quidem ad corpus homo communicat
cum aliis animalibus, el similiter quantum ad vires quæ
sunt animæet corpori communes: solæautem illæ vires
quæ stmt propriæ animae, scilicet rationales, sunt hominis
unium : et ideo virtus humana de qua loquimur non potest
perlatere ad corpus, sed tantum ad id qnod est proprium
auimæ. Unde virtus humana non importat ordinem ad esse,
sed magis ad agere : el ideo de ratione virtutis humanæ est
quodsit habilus operalivus.
Ad primum ergo dicendum, quod modus actionis sequitur
dispositionem agentis : unumquodque enim quale est, talia
operatur. Et ideo cum virtus sil principium aliqualis ope­
rationis. oportet quod in operante praeexistat secundum vir[Qlcai aliquam conformis dispositio. Facit autem virtus ope­
rationem ordinatam,el ideo ipsa virtus est quædam dispositio
ordinata iu anima.sccundum scilicet,quod propriæ potcnliæ
anirnæ ordinantur aliqualiter ad invicem, et ad id quod est
extra. Et ideo virtus in quantum est conveniens dispositio
anirnæ assimilalur sanitati et pulchritudini, quæ sunt débi­
ta? dispositiones corporis : sed per hoc non excluditur quin
virtus i-tia n si·, operationis principium.
Ad secandum dicendum, quod virtus quæ esi ad osse non
est propria hominis, sed solum virtus quæ est ad opera ra­
tionis, quæ sunt propria horninis.
Ad tertiam dicendum, quod cum Dei subslantia sil ejus
actio, summa assimilatio hominis ad Deum est secundum
aliquam operationem. Unde sicut supra dictum est, felicitas
sive heatitndo per quam homo Deo maxime conformatur,
quæ est finis humanæ vitæ, in operatione consistit.

Conclusio : est affirmativa.
ARTICULUS III.
Utrum virtus humana sil habitus bonus l

Ad tertium sic proceditur. Videtur,qnod non sil de ratione
virtutis qnod sil habitus bonus ; peccatum enim in malo
semper sumitor ; sed cliam peccati esi aliqua virtus secun­
dum illad 1 ad Corinlh. 15 ; Virtus peccati lex,- ergo virtus
acn semper est habitus bonus.
2. Pra terca. Virtus potcnliæ respondet : sed potentia non
^Qm se habet ad bonum, sed cliam ad malum, secundum
Illud feai.o: Va* qui potentes estis ad bibendum vinum, cl
viri fortes ad miscendam ebrietatem : ergo etiam virtus se
tatatad bonnmetad malum.
1 Præierca. Secundum Apostol. 2 ad Corinlh. 12 : Virtus
in infirmitate perficitur : sed infirmitas est quoddam malum:
virtus non solum se habet ad bonum, sed etiam ad maSed contra est, quod August, dicit in lib. de moribtts

Eccles. Nemo aulcm dubitabit, quod virtus animam facit
optimam. Et Philosoph. dicit in 2 Ethicorum, quod virtus
est quæ bonum facit habentem, et opus ejus bonum red­
dit
Respondeo dicendum, qnod sicut supra dictum, virtus
importat perfectionem potcnliæ : unde virtus cujuslibet rei
determinatur ad ultimum in quod res potest, ut dicitur in
primo de rodo. Ultimum autem in quod unaquæqne potcnlia
potest, oportet quod sil bonum ; nam omne malum defectum
quondam importat. UndcDionys. dicit in 4 de divin, nomi­
nibus, quod omne malum est infirmum. Etpropier hoc opor­
tet quod virtus cujuslibct rei dicatur in ordine ad bonum :
unde virtus humana quæ esi habilus operativus, est bonus
habitus, et boni operalivus.
Ad primum ergo dicendum, quod sicul perfectum ita et
bonum dicitur metaphorice in malis. Dicitur emmet perfec­
tus fur sive latro, ut patet per Philosoph. in 5 Meiaphysic.
Secundum hoc ergo etiam virtus metaphorice m malis dici­
tur : et sic virtus peccati dicitur lexin quantum scilicet per
legem occasionaliter est peccatum augmentatum : et quasi
ad maxirrum suum posse pervenit.
Ad secundum dicendum, quod malum ebrietatis el nimiæ
potationis consistit in dcfcclu ordinis rationis. Contingit
autem cum defectu rationis esse aliquam potentiam inferio­
rem perfectam ad id quod est sui generis etiam cum repu­
gnantia vel dcfcclu rationis : perfeclio aulcm talis potentiæ
cum sil cum defectu rationis, non .posset dici virtus hu­
mana.
Ad tertium dicendum, quod lanto ratio perfectior esse
ostenditur, quanto infirmitates corporis et inferiorum par­
tium magis potest vincere seu tolerare : et ideo virtus hu­
mana, quæ rationi attribuitur in infirmitate perfici dicitur;
non quidem rationis, sed in infirmi tale corporis, et inferio­
rum partium.

Prima conclusio : Virtus est habitus bo­
nus, et boni operativus.
Secunda conclusio : Virtus metaphorice
etiam dicitur in malis, sicut bonum et perfec­
tum : et ita dicitur virtus peccati, sicut bonus
fur et perfectus fur.
ARTICULUS IV.
Utrum virtus convenienter diffiniatur.

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod non sit convcniensdiflinilio virlulîs, quæ solet assignari, scilicet, virtus
est bona qualitas mentis, qua recle vivitur, qua nullus male
utitur, quam Deus in nobis sine nobis operatur. Virlusenim
est bonitas hominis : ipsa enim est quæ bonum facii haben­
tem. Sed bonitas non videtur esse bona, sicut nec albedo
esi alba : igitur inconvenienter dicitur quod vinus est bona
qualitas.
2. Præterea. Nulla differentia est communior suo genere,
cum sil sui generis divisiva : sed bonum est communius
quam qualitas : convertitur enim cum ente : ergo bonum non
debet poni in diflinitione virtutis ul differentia' qualitatis.
3. Prælcrea. Sicul Augustin, dicit in 12 de Trinit. Ubi
primo occurrit aliquid, quod non sil nobis pcconbusque
commune, illud ad mentem pertinet. Sed quædam virtutes
sunt cliam irrationabilium partium, ut Plnlosoph. dicit hi 3
Ethicor. Non ergo omnis virtus esi bona qualitas mentis.
4. Praserea. Rectitudo videtur ad justitiam perlinere:
unde iidem dicuntur reel i cl justi : sed justitia est species
virtutis : inconvenienter ergo ponitur rectum in dtlhuilione
virtutis» cum dicilur qua recte vivitur.
5. Prælcrea. Quicumqucsuperbit de aliquo male ulitureo.
Sed mulli superbiunt de virtute : dicit enim Augustin, in
regula, quod superbia etiam bonis operibus insidiatur ut
pereant. Falsum est ergo, quod nemo virtute male utatur.
0. Praeterea. Homo per virtutem justificatur : sed Atigusi.
dicit super illud Joan. Majora horum faciet : Qui creavit tc
sine le, non justificabit te sine te. Inconvenienter ergo
dicilur, quod virlutcm Deus in nobis sine nobis opera­
tur.
.Sed conlra est autnoriras Augustin, ex cujus verbis prv-

196

DE VIHTUTIBL'S.

«Wete difllaiiio Mil igitur, el jrærij w in <camdo de libero
atMrftk
dieccdao. qixhl bu diffinitio perfrcte comI JMitnr rota u rationem virtutis. Perfectaenim ratio uniuseujusquc rei coliigîlar ex Ottimbas rausis cjus. Comprehen­
dit cotem prædicta diffiuiDo oxocs rausas virtutis Causa
ntmqoe formalis virtutis, sicut et cujnrtibei rei aaipiinr ex
ejta coaere’cl differentia, ruai dkilur hora qualitas; genus
enim virtutis qualitas .ercnlû autem bonu.n. Esset
un;et cenrenieutior diffinitio. si h eo malitatis habitus
poneretur. qniesl getrth propinquum. Virtus autem won
tabet Mieriim ex qua. si cat nec alia accidentia.· 9Bd tabet
materiam circa quam. el materiam in qm^iheet subjectum.
Ulteria mitem circa qtumeM objectum virtutis, quod m
ptfmt in prædicta diffinitione poni, eo quod per objectum
deterxinatar rirtus ad speciem. Hic autem assignatur diffi­
nitio virtutis in cocuuini : unde ponitur subjectum loco
ransæ maîeriilfe, c®b dicitur quoi est bora qualius men­
tis. Finis autem itanti* cam sit habitus operatives, esi
ipsa operatio.
Sed notandus, qood habituum operativorum aliqni sunt
semper ad e» Ium. start tabi tus v iliosi: aliqui vero quando­
que ad bonum, et quandoque ad rca’.uai ; sicut opinio se
tabet ad verum et falsum. Vinos amem e*i tabiius semper
se tabens ad boncin : et ideo ut discernatur virtus ab Ms,
quæ se r.pcr se tabent ad malum dicitur : qua recte vivitur;
ul autem discernatur tb hS quæ se tabent qoandoque ad
bonum, qtsud^uc ad reatum, dicitur : qtn nullus uwie uti­
tur. Causa autem efficiens viriatis tuiϾ, de qua diffinitio
ditor. Deas est : propter quod dicitur, qua© Deas in nobis
sine nobis operatur .· qme quidem particula si auferatur, reli­
quum diffiniiioms erit commune omnibus virtutibus, ct
acquisitis, ct inficis.
Ad primum ergo dicendum, quod id quod primo radit in
intellectu est ens .· nede unicuique apprehenso a nobis attribuiiftus qnod sit ens. et per consequens quod sit unum ct
brmum, qw convertuntor cum ente. Vnde dicimus quod
essentia ester*, et una cl Ur.a : et similiter de bonitate.
Non ante® hoc tabe: loetnn iu specialibus formis, sicut est
albedo et sanitas. Noo enim otnie quod apprehendimus, sub
ratione albi e: sani apprehendimus. Sed tamen cousiderandum quod skut accidentia, et format non subsistentes di­
cuntur entia, nou quia ipsa tabeant esse sed quia eis aliquid
est : iu etiam <1 icuntur bona vel αια. non quidem aliqua
alia bonitate, vel unitate ; sed quia est cis aliquod bonum
vd 0BU.it Sic igitur ei virtus dicitur bona, quia in ea ali­
quid tat tonum.
Ad secundum dicecdum. quod bonum quod ponitur in
diffinitione virtutis non esi bonum commune quod conver­
titor cum ente, cies! in plus quam qualitas, sed est bonum
rationis : secundum quod Dionys. dicit in 4 cap. de divino
nomine quod bonum onimæ est secundum rationem esse.
Ad tertium dicendum, quod virtus non potest esse in
irrationali parteatnmr, nisi in quantum participat ratio­
nem ul dicitur in 1 Eihicor. cl ideo ratio sive mens est
proprium subjectum virtutis humai».
Ad quartum dicendum, quod ju^itiæ est propria rectitudo,
quæ constituitur circa res exteriores, quæ in usum homi­
num veniunt, quæ sunt propria materia justitiæ, ut infra
patebit. Sed rectitudo quæ importat ordinem ad tlnem debi­
turo, et ad legem divinam quæ est recula voluntatishumana?
(ut supra dictum est) communis est omni virtuti.
Ad quintum dicendum, quod virtute potest aliquis male
uti tanquam objecto : puta cum male sentit de virtute, cum
odii cum, vel superbit de ea : non autem tanquam principio
usus. Ju scilicet quod malus sit actus virtutis.
Ad sextum dicendum, quod virtus infusa causatur in no­
bis a Deo sine nobis agentibus : non tamen sine nobis con­
sentientibus. Et sic est iutclligendum quod dicitur : Quam
Deus in nobis sine nobis operatur. Quæ vero per nos agun­
tur, Deus in nobis causal non sine nobis agentibus ; ipse
eitim operatur in omni voluntate et natura.

Prima conclusio : Difjinitio virtutis <lesutnpta t.r D. Aiujust. videlicet quod sit bona
qualitas mentis, qua recte vivitur, qua nul­
lus male utitur : quum Deus in nobis sine

nobis operatur, complectitur lutam rationem
virtutis infus.v.
Secunda conclusio t Si auferatur a prxdicta (ii//initiinic pars illa, quam Deus in
nobis, etc., communis est omnibus virtutibus,
sive acquisitis, sive infusis.

DISPUTATIO I.
De essentia, et diffinitionibus virhilis.
Praetermisit Angelicus Doctor, quæslionem circa an est virtutis : vel quia ejus
existentia omnibus fere est per se nola
(nisi his forte qui numquam virtute utun­
tur) : vel quia ejus est naturae, ut hac per­
fecte cognita, statim necessitas innotescat.
Accedit, quoniam superius quæst. 49 et 54
ostendit ex professo Div. Thom. dandos esse
aliquos habitus, eosque dividi in bonos et
malos, quæ sunt virtutes et vitia : unde su­
perflua esset hic nova quæstiocirca illarum
existentiam. Ob quam etiam causam omitti­
tur inferius quæst. 71, circa an est vitio­
rum. Circa essentiam vero primo exami­
nandum est genus virtutis.
DUBIUM I.

Utrum virtus humana essentialiter sit
habitus?
Conveniunt Theologi, virtutem impor­
tare aliquo modo habitum de praedicamento
et primaspecie qualitatis, convicti experien­
tia, quæ ostendit virtute præditos manere
eo ipso dispositos ad prompte et faciliter
agendum, in qua dispositione natura habi­
tus consistit, ut ex Aristot. probat Divus
Thomas supra quæst. 19, art. 1. et N. Com­
plut. in Logica disp. 15, quæst. 3; est autem
controversia, an hujusmodi habitus perti­
neat ad virtutem per modum generis, aut
prædicati essentialiter superioris, ita ut
prædicatio Virtus est habitus sit essentialis
et quiddilaliva : an vero solum pertineat
tanquam subjectum, quod accidentaliter
substernitur formæ constitutiva? virtutis :
sicut ipsa potentia v. g. voluntas substerni­
tur habitibus.

I

DISP. I, DUB. I.

Sententia Angelici Doctor is.

1. Dicendum ergo est virtutem humanam
essentialiter esse habitum. Assertio sumitur
ftilos. ex Philos, lib. 2 Ethic, c. 5; cum enim
dixisset virtutem neque esse affectum, seu
passionem neque potentiam sed habitum,
subdit; Quod igitur genus est virtutis dictum
D.ftsn.w/, ubi D. Th. led. 5, sic ait : Concludit,
quod manifestum quid sit virtus secun­
dum suum genus, quod scilicet est in ge­
nere habitus. Idem docet in Prædicamentis cap.de Qualitate, et de c. Oppositis.EjusDin;. dem sententiæ est D. Aug. lib. 83, q. 81,
ubi diffinit virtutem, quod est Habitus aniDTiffin.mi rationi consentaneus. D. Th. in 3, dist.
23, q. l,art. 3, et quæst. de virtutib. art. 1,
nec non in præsenti art. 1 et art. 4, ubi ait
virtutem congruentius diffiniri per habitum,
quem per qualitatem : quia habitus est ge­
nus ejus propinquum, qualitas vero est re­
motum : de quo etiam videndus est q. præ­
ced. art. 3, ubi habitum dividit per bonum
et malum, seu per virtutem et vilium tan­
quam per differentias essentiales. Quem seü?reol. quuntur ejus discipuli Capr. dist. cit. q.
($■.' unie. art. 1 ad 3, Hispal, ibid. art. 4, ad
SI aroum· contra 2, conclus, et in præsenti
Curiel. Cajet. Conrad. Med. Curiel art. 1, dub.
G^r’ unie. Alvar, disp. 91, Greg. Mart. dub. 2,
^ontes· disp- 36, q. 1, Lorca disp. 13, nec
Lota. non Valent, disput. 5, q. 1, punct. 1, Suar.
Isr!' tract·
disp. 3, sect. 1 el plures alii,
info. Probatur ratione. Virtuti secundum suam
essentiam convenit diffinitio habitus : ergo
est habitus essentialiter. Consequentia li­
quet. Antecedens vero probatur : nam habi­
Arise tus communiter ex Arist. diffinitur: Qua­
litas disponens rem bene vel male secundum
se. vel in ordine ad operationem. Constat au­
tem essentiam virtutis in nullo alio posse
consistere, nisi in eo quod disponat poten­
tiam humanam ad recte et consone eli­
ciendos actus ejus naturæ convenientes :
igitur claudit in se prædictam diffinitionem.
Confirmatur. Ad hoc ponitur virtus in
potentia humana, ut compleat et perficiat
illam, tribuatque ei vim ad recte et faci­
liter operandum : et ideo potentiæ natu­
rales quæ per se sunt ad id munus com­
plete, non indigent superaddito, ipsæque
virtutum nomen sortiuntur: sed complere
hoc modo potentiam claudit essentialiter
conceptum habitus, qui est bene vel male

197

disponere : quippe in nullo alio consistere
potest bona illius dispositio, quam in præ­
dicto complemento : ergo, etc.
Occurrit Scotus formale virtutis non con­ Evasio
sistere in prædicta dispositione vel habitu, Scoti.
sed in relatione prædicamentali conformitatis sive conjunctionis ad prudentiam : quid­
quid vero ibi est de genere habitus, impor­
tari a virtute de materiali per modum sub­
jecti : sicut in actu virtuoso entitas physica
se habet ut subjectum respectu bonitatis
moralis, quæ sibi ut forma accidentalis su­
pervenit. Et rationem tradit : quoniam vir­
tus secundum suam essentiam respicit formaliteractummoraliterbonum eleonsonum
rationi, nec potest sub ratione virtutis ad
oppositum inclinare : at vero habitus qui
virtutis denominationi substernitur, per se
tantum respicit actum secundum esse physi­
cum. Quod autem respiciat ut bonum moraliter, est a prædicta relatione, qua defi­
ciente, etsi maneat idem habitus, potest ad
malum inclinare.
2. Hæc tamen evasio et doctrina plura
continet a veritate aliena, et adhuc non
satisfacit rationi Ang. D. Ad illius ergo im­
pugnationem tria contra Scotum probanda
sunt. Primum, habitus existentes in poten­
tiis, ubi virtutes morales ponuntûr, non
inclinare per se primo ad actus secundum
eorum esse physicum, sed ut sunt formaliter
morales et honesti : atque adeo ex propria
essentia, non ex aliquo accidentaliter su­
peraddito habere rationem virtutis. Secundo
admisso gratis dari in prædictis potentiis
habitus inclinantes per se ad esse physicum
actus ut præscindit a rectitudine rationis ;
nihilominus ponendos etiam esse habitus,
qui primario inclinent et disponant ad prædictam rectitudinem ; qui proinde erunt
essentialiter virtutes : quidquid sit de illis
habitibus prioribus. Tertio ostendendum est,
relationem prædicamentalem ad pruden­
tiam, supervenientem prædictis habitibus
supponere virtutem adæquate constitutam :
et ideo neque pertinere ad ejus essentiam,
nec virtutis nomen mereri.
Pro quo animavertendum est primo habi­ Ani hia tltum omnem, præsertim virtutis,ad hoc poni vcrs io
pro im­
in potentia, ut compleat et determinet illam pugna
in ordine ad actum vel objectum, quod sibi da eva­
sion*·.
est difficile. Ubi enim potentia per seipsam
esset completa et facilis non indigeret ha­
bitu : sicut non ponitur in potentiis natura­
libus, eo quod a natura habent omne suum
complementum et determinationem. Neque

198

DE VIRTUTIBUS.
DISP. I, DUB. I.

l(

etiam ponitur in voluntate respectu boni
vel difformitale cum ratione, non est perse
rectitudinem actus, quibus proinde essen­
proprii ordinis naturalis, quia ad hujus­
difficilis prædictis potentiis : sicut neque in
tialiter conveniat ratio virtutis, etiam ma­
modi bonum per se est determinata et faci­ I illo sic accepto apparet aliquid, quod earum
net probatum ex dictis : quoniam respectu
lis, ut dicemus quæst. sequenti. Secundo
vires excedat. Et contra vero idem
EH actus ul
potentiæ appetitivæ per se estdiilicilis etsunota, dupliciter posse aliquem actum reddi
rectus et ordinatus superat facultatem ap­
perexcedens ordo rationis, quem virtus po­
difficilem potentiæ : vel per accidens ratione
petitus sumpti secundum se : sicut ratio
nit in ejus actu : ergo ut faciliter illum exe­
alicujus impedimenti, ut cum adest aliqua
cujus est talis ordo, superior est putentia
quatur, ponenda est in ea aliqua forma,
inclinatio ad oppositum, aut aliqua indisappetitiva : ergo ad attingendum hujusmodi
cujus essentia sit complere et tribuere vim
ordinem, non vero esse physicum actus, in­
posilio in organis, etc. quæ retardant actio­
ad attingendum prædictum ordinem, quæ
digent prædictæ potentiæ informari habiti­
nem, etiamsi in potentia adsit sufficiens vir­
proinde ipsum ordinem primario respiciat:
tus intrinseca. Vel per se, quia nimirum
bus: et sic habitus per se primo respicere
sed forma tribuens vim potentiæ, et tollens
actus et objectum ex sua specie superant,
debet talem ordinem, et non physicam entidifficultatem, est essentialiter habitus, utaliquo modo vires et proportionem poten­ I tatem.
pote disponens bene vel male in ordine ad
tiæ : et ideo licet nullum sit extrinsecum
4. Dices, falsum supponi in hac doctrina:^
operationem : igitur ponendi sunt tales ha­
impedimentum, difficile attinguntur. Quo­
quia intellectus non habet potentiam supe­
bitus respicientes per se primo actum ut ho­
modo vero si actus excedit proportionem
riorem. et tamen plures ejus actus sunt ei
nestum. Quidquid si t an simul debeant poni
potentiæ, nihilominus possit simpliciter ab
perse difficiles, alias non indigeret habiti­
alii ad entitatem physicam.
ea poni, et solum detur habitus ad faciliter,
bus principiorum et scientiarum : ergo po­
tota. Confirmatur. Ex eo adversarii ponunt ha­
constabit dub. 3, num. 46 et 60. Igitur cum
test actus esse difficilis in eo quod habet a
bitum respicientem per seprimoesse physi­
actus tantum primo movendo est difficilis,
propria potentia. Deinde, habitus vitiosi
cum actus, quia hujusmodi esse apud illos est
appetitus tollunt difficultatem per se: sij
non requirit habitum ut prompte fiat, sed
difficile suæ potentiæ: ergo cum esse morale
sufficit amovere impedimenta. Solum ergo ' quidem hoc commune est omnibus habitij
honestatis non minus sit difficile, imo ma­
exigitur quando est difficilis per se. Cum
bus : at non tollunt difficultatem quae proj
gis, utpote derivatum a potentia superiori,
enim hæc difficultas oriatur ex defectu com­
venit ex ordine rationis ; potius enim
et excedens vires exequentis, potiori titulo
plementi et determinationis potentiæ, om­
indisponunt et reddunt potentiam diffici­
requiret habitum, cujus munus sit ad ipsum
nino auferri nequit, nisi per formam in­
liorem ad illum exequendum : ergo quæ
per se primo facili tare et disponere.
trinsece complentem et determinantem, quæ
provenit ex ipsa entitate physica actus.
1
tata. Confirmatur secundo. Potentia cum haest habitus.
Sed hæc parum referunt. Et primum po-^-j
àil1· bitu virtutis non modo est facilis ad enti­
3. Porro excedere proportionem poten­
tius est pro nobis : nam si sermo sit de in­
tatem actus, sed etiam ad bonitatem mora­
tiæ nequit competere actui virtuoso, secun­
tellectu possibili ; in quo sunt illi habitus,
lem, quam alias non facile attingeret : ergo
dum id præcise quod habet ex ipsa potentia
potentiam habet superiorem,sci licet intellec­
facilitas habitus non modo est ad entitatem
sumpta secundum se : repugnat enim effec­
tum agentem, cujus virtutem et lumen parti­
physicam (esto sit ad illam) sed etiam ad
tum superare causam in eo quod est pro­
cipat. In ipso vero intellectu agente, quia non
prædictam bonitatem.
prium talis causæ, cum lotum hoc debeat in
habet aliam potentiam supra se, nullus est
Wait- 6. Tertium denique quod proposuimus
ea sicut in proprio fonte ad plenum con­
habitus, sicut neque in Deo, neque etiam in
non minus efficaciter probatur. Tum quia
tineri : sed excedet illam per aliquid ac­
potentiis nostris naturalibus, quæ aliis su­
virtus in potentia dicit vim ad efficiendum
ceptum a potentia superiori, a qua inferior
perioribus non subduntur : et ita dixit D.
actum perfectum coadjuvando ipsam poten­
moveatur. Et quia talis molio ante habitum
Thomas cit. art. 1 ex q. de Virtutibus, quod
tiam : id enim sonat nomen virtutis, ut
est solum per modum passionis ettranseun- ! illa potentia, yu<r est tantum agens (id est
constat ex etymologia : satisque evidens hu­
1er, operatio fit cum difficultate : illo vero ac­
quæ non movetur ab alia superiori) non in­
jus signum est, quod potentiæ naturales ap­
quisito fit jam prompte et faciliter, quia
diget ad hoc quod sit principium actus, aliquo
pellantur virtutes , nonnisi quia habent
prædicta motio est factaconnaturalis poten­
inducto. Unde virtus talis potentiæ nihil est
completam vim, prout in ipsis est, ad suas
tiæ habituatæ ratione ipsius habitus.
aliud quam ipsa potentia. Talis autem po­
operationes : quasi nomen virtutis ex pro­
Quæ est doctrina Divi Thomæ quæst. 1 de
tentia est divina, intellectus agens, et poten­
pria impositione hujusmodi vim et comple­
Virtutibus artic. 1 et 9, eamque latius pro­
tiæ naturales. Unde harum potentiarum vir­
mentum designet : sed relatio cum non sit
sequamur dub. 3, a num. 42. Maneat ergo
tutes non sunt aliqui habitus, sed ipsæ potentiæ
activa, nullam vim confert potentiæ, sed
ad præsens, quod sicut actus alicujus poten­
in seipsis cornpletx. Ad secundum negatur
supponit eam completam tamquam sui
tiæ non excedit illam per id quod corres­
consequentia. Quamvis enim habitus vitio­
fundamentum : igitur non constituit, sed
ponde! tali pptentiæ superiori : ita per hoc
sus non tollat difficultatem, quæ est in se­
supponit essentiam virtutis. Adde : quod si
dumtaxat redditur illi difficilis et indigens
quendo ordinem rationis, tollit quæ est in
potentia ante virtutem esset completa in ra­
habitu.
subjectione ad illam, et in operando contra
tione principii operativi boni actus, non
ostendiostenditur primum quod
talem ordinem, quæ etiam superat virtu­
indigeret virtute : sicut ob hanc rationem
lùrpri- proposuimus. Quia actus sive appetitus sentem potentiæ appetitivæ, saltem prout est in
non indiget illa intellectus agens, neque vo­
sitivi, sive voluntatis, in quibus sunt
ipsa, ut explicabimus n. 57 et 58.
luntas in ordine ad bonum honestum na­
proposé morales virtutes, consideratus secundum
5. Secundum, scilicet ponendos esse ha-o$ta>i·
turale proprii suppositi : ergo ad hoc po­
luui‘ esse physicum præscindendo a conformitate
bitus inclinantes primario ad honestatem et lari
nitur per se primo virtus ut compleat in
rectitudinem

199

ratione principii activi : cujus activitatis
etiam apud adversarios est omnino expers
relatio.
Dices cum Scoto, bonitatem moralem ac- Alia
tus non indigere principio effectivo; quia
etiam est relatio quæ non sit per se, sed re­
sultat : et sic virtutem non requiri ad illam
per modum principii activi. Sed hoc facile
refellitur. Quoniam bonitas moralis in acta
nequaquam est relatio secundum esse, sed
modus de praedicamento qualitatis respeclivus transcendental! ter,ut ostensum est tract.
præced. disp. 1, dub. 3. Unde ex hac parte
non tollitur quominus virtus requiratur ad
illam per modum principii activi. Et quam­
vis concedamus prædictam uonilatem non
esse terminum immediate productum, sed
resultare in actu positis omnibus ad illam
requisitis, non excluditur virtutem debere
esse activam, quia attinget immediate fun­
damentum, unde ipsa bonitas resultat : ad
quod fundamentum in esse talis non est po­
tentia sufficienter completa et facilis sine
virtute. Quamvis autem juxta hunc modum
dicendi bonitas actus non sit directe et im­
mediate producta, est tamen ordine inten­
tionis per se primo inspecta a virtute, et
ejus finis proximus, propter quem ponit
fundamentum, ut inde bonitas consurgat.
7. Probatur præterea relationem quam ?·’·■· i
ponit Scotus non constituere, sed supponere
virtutem. Nam prius est fundamentum re­
lationis prædicamentalis habitus virtuosi
ad prudentiam, quam ipsa actualis relatio :
sed ubi primo intelligitur tale fundamen­
tum, intelligitur virtus constituta : ergo,
etc. Major est nola ex communi doctrina
circa relationes prædicamentales, quæ om­
nes supponunt fundamentum et rationem
fundandi. Minor vero probatur. Nam quod
hic habitus fundet relationem virtutis ad
prudentiam, quam alius non fundat (non
enim omnes habitus existentes simul cum
prudentia illam fundant : ut patet de habi­
tibus vitiosis, qui saltem in gradibus re­
missis manent cum virtutibus nondum in­
tensis) non potest aliunde provenire, nisi
quia est habitus bonus conformis ipsi pru­
dentiae, in qua conformitate sila est essentia
moralis virtutis : ergo, etc.
,
- ' Λ
Confirmatur. Relatio virtutis moralis adCû(lflrul.
prudentiam est relatio tertii generis, quæ
fundatur in habitudine secundum dici, et
dependentia mensnrabilis ad mensuram :
et ita prius est prædicta habitudo et depen­
dentia, quam talis relatio : sed per illam

200

DE VIRTUTIBUS.

constituitur sufficienter habitus in esse vir­
seu convenienter et diseonvenienlrr. Accedit:
tutis moralis : siquidem distinguitur a c®quod natura habet rationem finis : ei autem
teris habitibus qui a prudentia non depen­
quod est in ordine ad finem, omnino per
dent : igitur ante prædictam relationem.
se venit quod sit bene vel male : sicut qu<:d
Adde : talem relationem supponere ex parte
sit juxta, aut contra exigentiam finis, qui
prudentia» influxum in habitum ad ipsam
perse primo habet rationem boni : undo
relatum : aliter non esset cur adeam refer­
etiam ex hac parte debet perse convenin’
retur : ubi autem intelligitur influxus pru­
qualitatibus disponentibus in ordine ad na­
turam hoc quod est afficere bene vel male.
dentiae in aliquem habitum, intelligitur
Quam doctrinam recte expendit D. Th.MU
ratio virtutis, quæ in nullo alio quam in
sup. q. 49, art. 2, ubi distinguens inter
participatione prudentia» sita est ; ergo, etc.
species qualitatis : assignansque unicuique
Ad rationem cui innititur Scotus, scilicet
propriam differentiam, ut tandem explicet
rationem virtuosi in actibus esse formam
qu® sit essentia habitus, sic ait : « Proprie
accidentalem, et superadditam entitati ; ac
proinde etiam in habitibus debere ita se i ■t qualitas importat quondam modumsubs« tanti®. .Modus autem est (utdicit August,
habere, constabit n. 17 et amplius dub. 3 a
e super Genes, ad litteram) quem mensura
num. 42.
« præfîgit : unde importat quandam de« terminationem secundum aliquam men§Π.
« suram. Et ideo sicut id secundum quod
< determinatur potentia materi® secundum
Alia ratio ea? Angelico Doctore.
α esse substantiale , dicitur qualitas, qua»
« est differentia substanti® : ita id secun,
8. Alia ratione quæ est etiam Divi Tho« dum quod determinatur potentia subd»»1 ma? potest probari assertio in hunc modum.
« jecli secundum esse accidentale, dicitur
Propri® rationes vitii et virtutis sont diffe­
« qualitas accidentalis, qu® est etiam quærentia per se divisa?, etcontractivæ habitus:
a dam differentia ut patet per Philosoph.
ergo ipsa virtus et vitium sunt veræ ejus
« in 5 Metaph. Modus autem sive determispecies : atque adeo habitus verum genus,
« natio subjecti secundum esse accidentale
et de illorum essentia. Consequentia est
σ potest accipi vel in ordine ad ipsam natunota : quoniam differentia» per se, faciunt
unum per se cum diviso, et sic constituunt | « ram subjecti, vel secundum actionem et
species de quibus divisum essentialiter pra?- ' α passionem, qu® consequuntur principia
dicatur. Antecedens suadetur, animadver- ■ « natur®, qu® sunt materia et forma : vel
α secundum quantitatem. Si autem acci­
tendo essentiam habitus sitam esse in eo
et piatur modus vel determinatio subjecti
quod sit qualitas disponens rem bene velmale
α secundum quantitatem , sic est quarta
(qu® duo ponuntur sub disjunctione, quia
non habemus nomen illis commune) in hoc 1 « species qualitatis. Et quia quantitas se« eundum sui rationem est sine motu, et
enim differt prima species qualitatis, qu®
« sine ratione boni et mali, ideo ad quarest habitus sive, dispositio, ab aliis tribus ;
« tam speciem qualitatis non perlinet, quod
nam secunda, scilicet naturalis potentia su« aliquid sit bene vel male, cito vel tarde
Diir< r>.-o-mitur in ordine ad actionem absolute. Tertia
'sperùs fluæest passio vel passibilis qualitas in or« transiens. Modus autem sive determina­
ti tio subjecti secundum actionem et pasdine ad motum, 4 qu® est figura in ordine
<r sionem, attenditur in secunda vel tertia
ad quantitatem, nulla vero illarum curat
α specie qualitatis : et ideo in utraque conan afficiat bene vel male, convenienter, aut
« sideratur quod aliquid facile vel difficile
disconcenienter .-sed hoc relinquitur quali­
α fiat : vel quod sit cito transiens, aut diutatibus prim® speciei, quarum est per se
α turnum : non autem consideratur in his
primo disponere in ordine ad naturam, in
quo omnes conveniunt. Unde quia ad mo­
« aliquid pertinens ad rationem boni vel
dum disponendi in ordine ad naturam ni­
« mali : quia motus et passiones non hahil magis per sese habet, quam quod sit
« bent rationem finis : bonum autem et
convenienter,vel disconvenienter ad illam,
α malum dicitur per respectum ad finem .
atque adeo bene, vel male : idcirco essentia
α sed modus et determinatio subjecti i.i
prædictæ prim® speciei collocatur ab Aris­
« ordine ad naturam rei pertinet ad pri­
totele et fere ab omnibus in quadam ratione
or mam speciem qualitatis, qu® est habitas
per se abstrahente ab istis modis bene, male,
« et dispositio, n Videatur q. 5, art. 4 et
quæ

DISP. I, DUB. I.

lCoe. quæ tradunt N. Complut. in logica disp. 15,
q, 3.
9. Hinc manot probatum antecedens nostræ rationis. Quoniam-prædicatum abstra­
hens per se ab hoc quod est afficere bene, el
afficere male, seu convenienter el disconve­
nienter ad naturam, quale est prædicatum
habitus, per se dividitur in id quod afficit
bene et convenienter, et in quod afficit male
otdisconvenienter : per se enim dividitur
unumquodque in ea a quibus per se abstra­
hitur : atqui propria ratio virtutis est affi­
cere bene et convenienter : sicut ratio vitii
est afficere male et disconvenienter : ergo
tales differentia) dividunt per se habitum :
etsicspecies quas constituunt, scilicet vi­
tium el virtutem continentur essentialiter
sub illo tamquam sub genere.
CiêîrE. Confirmatur. Habitus qui denominantur,
temperantia, v. g. per se est in aliqua spe­
cie : sed non est assignabilis species in qua
sit, nisi species virtutis temperdntiæ : igi­
tur hæc est vera species habitus. Idemque
argumentum fieri potest de omnibus aliis
habitibus qui dicuntur virtutes aut vitia,
quibus nullæ aliæ species possunt assignari,
præter ipsas species vidulum et vitiorum.
Nisi velis dicere rationes specificas talium
habituum osse innominatas : et ideo appel­
lari nominibus relationum vitii et virtutis
quas fundant. Porro incredibile videtur tot
habitus carere proprio nomine, et omnes
nominari per relationes quas fundant, cum
relationes utpote minus nolæ, frequenter
nominari soleant per suum fundamentum.
Verum contra hanc secundam rationem
objicies, plura contineri in prima specie
qualitatis, quæ neque bene, neque male na­
turam disponunt : ergo primaria ratio talis
speciei non est quæ per se abstrahit a prædictis differentiis, atque adeo neque ipsæ
dividunt illam essentialiter. Antecedens
probatur. Nam sanitas, pulchritudo,opinio,
fides humana et similes neque sunt vitia,
neque virtutes : quæ omnes sunt qualitates
primæ speciei. Sicut etiam species intentio­
nales complentes potentias cognoscilivas :
quæ tantum respiciunt cognitionem abso­
lute, non curando an sit bona vel mala.
Similiter actus immanentes indifferentes
(quos saltem per accidens admisimus tract,
præced. disp. 7) et habitus qui ex illorum
repetitione gignerentur, pertinent ad præ­
dictam speciem : et neque bene-, neque male
afficiunt potentiam.
Confirmatur. Repugnat idem prædica­

201

tum bis dividi essentialiter: sed qualitas
primæ speciei dividitur essentialiter per
facile et difficile mobilem : ergo non potest
ita dividi per hoc quod est bene, vel male
afficere. Eo præserlim, quio utrumque hoc
membrum continetur tam sub facile, quam
sub difficile mobili; nam ex qualitatibus quæ
sunt facile mobiles et dicuntur proprie dis­
positiones, quædam bene, etquædam male
afficiunt : et similiter ex qualitatibus quæ
sunt difficile mobiles et dicuntur stricte
habitus: constat autem easdem differentias
essentiales non posse sub distinctis generi­
bus non subalternatis contineri.
10. Respondetur ad objectionem negando
antecedens. Et ad probationem, quod etsi
sanitas, pulchritudo et similes qualitates
non sint proprie virtutes, tamen bene affi­
ciunt, et corpus cum illis convenienter se
habet ; sicut cum aegritudine, deformitate
etsimilibus, disconvenienter. Quod sufficit
ad praesens. Opinio vero et fides humana si
sufficienti nituntur fundamento, etiam dis­
ponunt bene intellectum, qui credendo et
opinando appropinquat ad scientiam. Et
licet aliquando ad falsum concurrant (qua­
propter deficiunt a ratione virtutis) adhuc
tunc bene afficiunt : melius enim est dispo­
situs ad attingendum verum, qui etsi invin­
cibiliter erret, prudenter opinatur, quam
qui necdum assecutus est opinionem. Dixi­
mus si sufficienti nituntur fundamento :
quia si hoc esset levissimum, fides et opi­
nio illi innitenles ducerent ad errorem,
saltem quatenus est ex modo assentiendi, et
sic male disponerent.
Ad illud de speciebus respondent N. Com­
plut. cum aliquibus Thomistis in Logica
disp. 15, num. 40, non pertinere ad pri­
mam speciem qualitatis, sed ad secundam.
Et ratio est quæ traditur in objectione. Si
vero in prima collocentur (quod etiam ad­
mittunt ut probabile) dicendum est eas
bene potentiam disponere, quia quantum
est ex se ducunt et inclinant ad verum,licet
per accidens, ob malum usum et indispositionem potentiæ, possint ad falsum sub
specie veri concurrere. Difficilius est quod
tangitur de actibus per accidens indifferen­
tibus, supposito quod immanentes, sint
qualitates. Sed admisso pertinere ad primam
speciem, dicemus male disponere : quia
licet ob ignorantiam invincibilem careant
formali malitia, sunt tamen objective et
fundamentaliter peccaminosi ut dictum est
tract, præced. disput. 7, num. 28. Et hoc

DE VIRTUTIBUS.

202

. Mu

sufficit nt voluntas cum illis male se habeat;
sicut se haberei cum quolibet actu ex specio
peccaminoso, puta odio Dei, quamvis fieret
omnino sine deliberatione, ac proinde sine
malitia formali. Quod si fiat argumentum
de actibus qui nec fundamentaliter sunt
mali, nec boni : ut qui reperiuntur in bru­
tis. Respondetur, tales actus non pertinere
ad primam speciem, sed magis ad tertiam,
quæ est passio vel passibilis qualitas. Quod
si in eis consideretur aliqua convenientia,
vel disconvenientia ad corpus animalis ra­
tione alterationis, quam consequuntur vel
inferunt, reducentur ad primam speciem
tanquam dispositiones afficientes bene vel
male.
Ad ultimum de habitu indifferenti ne­
gandum est generari per supradictos actus:
cum enim actus indifferentes non sint morales.ut titul. præced. ostendimus, et habi­
tus appetitus per se primo sit ad esse morale,
quantumcumque illi repetantur,.non gene­
rant habitum,juxladicta num. 2et 3.Adconfirmationem constabit § sequenti, dum ex­
plicuerimus proprium genus virtutis, et
quomodosub habitu et qualitatecontineatur.
§111.

Assignatur genus virtutis tam proximum,
quam remotum.

■'Μ

f ·

D

11. Ostenso virtutem humanam sub ha­
bitu essentialiter contineri, superest expli­
cemus modum hujus continentiæ, et an
mediet aliquid inter utrumque. Ad quod
sciendum est primo hæc nomina habitus et
dispositio prout ad genus qualitatis spectant,
aliquando confundi : solemus enim pro­
miscue dicere : Quomodo te habes ? vel quo­
modo dispositus es? Et tunc utrumque signi­
ficat primam speciem qualitatis communis­
sime sumptam : tantumque dicunt formam
afficientem sive bene, sive male in ordine
Distine- ad naturam. Aliquando vero habitus sumiinbiiuuilur determinateproqualilatibus'quænatura
sua sunl difficile mobiles; et dispositio pro his
sitioncin. quæ sunt facile mobiles :sicque continentur
sub prima illa specie tanquam sub genere
saltem mediato. Estquehæc proprior eorum
acceptio : quia nomen habitus magis diu­
turnitatem et immobilitatem designat. Si­
militer nomen virtutis quandoque sumitur
large pro qualibet qualitate bene se habente
ad naturam, sive in ordine ad esse, sive ad
operationem, et sive facile, sive difficile

mobili. Qua ratione sanitas et pulchritudo
dicuntur virtutes 7 Physicor. textu 17. Et
per oppositum dicetur large vitium qui­
cumque qualitas ad illam male se habet :
sive in corpore ad esse, sivo in potentiis ad
operationes existât. Frequentius vero prædicta nomina sumuntur stricte pro quali­
tatibus difficile mobilibus, quibus potentiae
■
operativæ disponuntur bene, vel male in
ordine ad agendum.
12. Secundo nota, primam speciem qua- twn
litatis, si recte procedendum est, primo et
immediate dividi in eam quæ afficit bene, et
in eam quæ afficit male, ac proinde in virtutem et vitium largo dicta. Quia ad ra­
tionem disponendi in ordine ad naturam,
qiri est proprius conceptus prædictæ speciei,
nihil ita per se et immediate se habet sicut
bene et male, sou convenienter et disconvenienler ut intuenti constabit. Deinde utra­
que qualitas subdividitur in facile et difficile
mobilem. Facile mobilis constituit disposi­
tionem stricte dictam : et difficile mobilis
habitum etiam proprie dictum. Neque id­
circo ponimus easdem differentias sub di­
versis generibus, quia facile et difficile mo­
bile in qualitatibus bene disponentibus
diversum quid designant, ac in qualitatibus
male disponentibus. Sed quia non habemus
propria nomina prædictarum differentia­
tum, nominamus omnes per mobile, et per
facile et difficile : quod in aliis generibus
non semel contingit. Unde nec qualitas
bona difficile mobilis convenit in immobili­
tate, et in ratione dispositionis proprie
dictæ cum mala facile mobili, nisi solum
quoad voces, vel ad summum convenientia
aliqua analoga. Et ratio est : quia quæ dif­
ferunt in praedicato superiori, quod estberw
vel male, nequeunt in inferioribus, quæ
sunt facile et difficile mobile convenire.
Denique, qualitas bona difficile mobilis
quæ constituit habitum bonum, dividitur
in eam quæ disponit in ordine ad esse : cujusmodi est sola gratia sanctificans (ut proi bat D. Thom. sup. q. 50, art. 2), et in eam
quæ disponit in urdine ad operari, quæ est
virtus proprie dicta, seu virtus humana(inI tellige si sit in potentia consummativa ope­
ris ; sin minus non habet complete ratio! nem virtutis) dividiturque in Theologicam,
intellectualem et moralem, ut inferius paI tebit. Qualitas bona facile mobilis compreI hendit omnes quæ bene afficiunt corpus, ut
I sanitatem, pulchritudinem, robur et simiI les : et etiam quæ disponunt bene potentias
antequam

DISP. 1, DUB. I.
antequam habitus generentur. Qualitas
nulle afficiens difficile mobilis est habitus
stricto dictus vitiosus, tanlumque est in
potentiis operati vis. Qualitas vero male affi­
ciens facile mobilis comprehendit omnes
quæ male alliciunt corpus, ul ægritudinem,
deformitatem, etc. et etiam quæ male affi­
ciunt potentias quando adhuc habitus non
sunt producti. Videantur N. Complui, loco
citato.
13. Ex his liquet supremum genus vir­
tutis humana» esse qualitatem : sub quali­
tate vero habitum vel dispositionem large
dictam, quæ est prima qualitatis species.
Sub hac est qualitas bene afficiens, seu vir­
tus large sumpta : et tandem bona qualitas
difficile mobilis, sive habitus bonus stricte
dictus est genus proximum. Unde quoties
D. Thomas assignat ul genus proximum
virtutis habitum, si sermo sit de proximo
absolute, intelligendum est de habitu
stricte dicto et bono : si autem inteliigatur
de habitu communiter ut confunditur cum
dispositione, non est accipiendum de pro­
ximo absolute,sed respective ad qualitatem,
quæ est remotior. Et hic posterior sensus
necessario videtur tenendus quandocumque ponit habitum genus vitii el virtutis :
quia cum hæc differant per universaliores
differentias scilicet secundum bene et male,
nequeunt in aliquo prædicato inferiori,
quale est habitus proprie dictus, univoce et
simpliciter convenire. Liquet etiam idem
genus non bis dividi essentialiter et imme­
diate : quia omnes prædictæ divisiones,
post primam scilicet secundum bene et male,
sunt mediatæ et subdivisiones : et tandem
numquam genera non subalternala dividi
eisdem differentiis : quia facile et difficile
mobile prout dividunt qualitatem bene affi­
cientem, omnino diversa sunt a facile et
difficile mobili, qui dividunt male afficien­
tem, tantumque in nominibus ob eorum
penuriam, vel ad summum aliquo genere
analogue conveniunt. Per quod patet ad
confirmationem objectionis præcedentis.
Sed urgebis. Vitium, v. g. injustitia est
habitus stricto dictus, siquidem est difficile
mobilis : ergo convenit cum virtute in ge­
nere proximo. Deinde, minus conveniunt
virtus appetitus, et virtus intellectus, v. g.
temperantia, et sapientia, quam virtus, et
vitium appetitus ; v. g. temperantia, et
intemperantia : sed illæ conveniunt in ge­
nere habitus stricte dicti : ergo et ista.
Major probatur : nam distinctio inter prae­

203

dictas virtutes attenditur secundum distine
tionem objectorum diversarum potentia­
rum : distinctio vero inter virtutem lemperanliæ et vitium oppositum attenditur
secundum diversas rationes objecti ejusdem
potenliæ : constat autem illa minus conve­
nire, quæ differunt per principium magis
universale. Ex qua ratione infert Divas
Thomas quæstiono sequenti articulo 2,quodDThom.
ubicumque est diversitas potentiarum, est di­
versitas habituum, sed non convertitur. Ac­
cedit, quod virtus intellectus est spiritualis,
virtus vero et vitium appetitus sensitivi
utrumque est corporeum : magis autem
conveniunt duæ res corporcæ, quam cor­
porea, et spiritualis.
14. Respondetur ad primum (quidquid solvitor
sit de antecedente, non enim desunt qui
negent vitium natura sua esse difficile mo­
bile) negando consequentiam : quia habitus
stricte sumptus (idem est de dispositione)
æquivoce dicitur de bono et de malo : sicut
eorum immobilitas ortum habet a rationibus haud univoce convenientibus.Vocamus
autem utrumque proprie habitum, quia non
habemus aliud incomplexum ad gradus il­
los significandos. Ad secundum respondetur
negando majorem intellectam de conve­
nientia absolute et simpliciter. Major enim
convenientia est inter quascumque virtutes,
quam inter virtutem el vilium : quippe illæ
cujuscumquepotenliæsint,conveniunt in ra­
tione qualitatis benedisponentis.etsubea in
cæteris prædicalis usque ad habitum respi­
cientem operationem. Vilium autem et vir­
tus, sicut non conveniunt in prædicta ra­
tione bene disponendi, sic in omnibus
inferioribus differunt. Ad primam proba­
tionem dicas, distinctionem vitii et vir­
tutis sumi ex altiori principio, quam dis­
tinctio potentiarum : quia sumitur ex modo
habendi se ad naturam,sub quo est distinctio
sumpta ab objectis. Doctrina vero illa Divi
Thomæ procedit in habitibus, quorum est
idem modus habendi se ad naturam, scilicet
bene vel male, facile vel difficile, etc. om­
nium virtutum, de quibus dumtaxat ibi est
sermo. Nam in his prima distinctio atten­
ditur secundum objecta : tantoque erit ma­
jor, quanto hæc differunt per rationes magis
universales sicut differunt objecta diversa­
rum potentiarum.
Ad secundam respondetur, spirilualitatem et corporeitatem non ita qualitates dis­
tinguere, sicut prædiclus mol us habendi se ad
naturam,infraquera est tam spirituale,quam

204

DISP. I, DUB. I.

DE VIRTUTIBUS.

corporale. Nec vilium et virtus in ratione
corporei simpliciter conveniunt : quia cum
eorum corporei tales cadant sub distincto
illo modo habendi se ad naturam, non sunt
ejusdem rationis, sicut dictum est num. 12,
de mobilitate facili, vel difficili. Nisi ma­
vis dicere, prædictas differentias corjwrei,
et spiritualis lanium esse materiales in ha­
bilibus, quia sumuntur n subjecto præcise
materiali : et ideo convenientia vitii et vir­
tutis ejusdem potentiæ in ea ratione, solum
est secundum quid, quæ admittit differen­
tiam simpliciter per altius, et formalius
principium. Et forte non esset inconveniens
in eodem habitu sive vitii, sive virtutis dis­
tinguere per ordinem ab objectum, vel
subjectum plures rationes inadæquatas in­
fra modum bene vel male disponendi : et
secundum unam admittere majorem con­
venientiam, quam sit inter virtutes diver­
sarum potentiarum ; et secundum aliam
majorem disconvenientiam : de quo alibi.
15. Secundo urgebis : quod si virtus
stricte dicta non contrahit immediate habi­
tum sumptum pro prima specie qualitatis,
sed mediis prædicatis quæ diximus, ruet
secunda ratio, qua probavimus tam vitium
quam virtutem esse essentialiter habitus,
eo quod formales illorum rationes sunt
differentiæ per se prædiclæ speciei. Quo­
niam differentiæ per sealicujus generis de­
bent illud immediatecontrahere et dividere.
Vel ad summum prædicta ratio convincet
de virtute large sumpta, non de virtute
humana et proprie dicta, de qua est præsens quæstio.
Respondetur negando sequelam : non
enim solæ differentiæ immediate per sese
habent ad genus, sed omnia inferiora quan­
tumvis mediata illas includentes : sicut ad
substantiam per sese habent non modo dif­
ferentiæ immediate, scilicet corporeum et
incorporeum, sed omnes sub his contente :
ut animatum et inanimatum, sensibile et in­
sensibile, etc. Et ideo omnes constituunt ve­
ras et proprias substantiae species. Unde
quia virtus et vitium stricte dicta includunt
differentias bene vel male quæ immediate et
perse dividunt primam speciem qualitatis,
recte intulimus rationes formales vitii et
virtutis per sese habere ad talem speciem,
et eam essentialiter contrahere : non cu­
rando an mediale vel immediate: quippe
utrovis modo contractum, est de essentia
contrahentis.

205

etiam in habitu ratio virtutis pertinet ad I
18. Tertio arguit Scotus: idem habitusaargum.
genus morale, enlitns vero ad genus physiiqui modo est virtus, potest amittere ratio­
cum : ergo eadem est utrobique ratio dis­
Sententia adversa cum suis argumentis.
nem virtutis, amissa dumtaxat relatione ad
tinctionis.
prudentiam, induereque rationem vitii ; et
pi,,!. 17. Respondetur ad argumentum negane converso : ergo talis habitus non est es­
16. Contrariam sententiam,nempe virtu­
do majorem.Ratio disparitatis est quia actus
sentialiter virtus, sed denominative et accitem humanam non esse essentialiter habi­
non corresponde! habitui acquisito secun­
dentaliler. Consequentia est perspicua , et
tum,sed tantum subjective et de materiali,
dum totum quod est in ipso actu, sed præ­
antecedens suadetur primo : nam Judæus,
pro formali vero importare relationempræcise secundum bonitatem, enlitas vero cor­
v.g.qui ante mortem Christi offerebat sacri­
dicamentalem sive ad prudentiam, sive ad
ficia juxta suum ritum, posset postea eadem
responde! potentiæ : et ideo totus habitus
naturam, tenet Scotusin l.dist. 17, q. 2,et;.,
debet a bonitate actus specificari, et nihil
facilitate, ac proinde ex eodem habitu illa
quodlib. 18, § ile primo. Pilosus disp. 110,
ejus ab entitate: cumque species sumpta a
offerre : sed talis habitus antea erat virtus
art. 1 ad 2, et probabilem reputat Vasque ia
bonitate morali necessario sit species virtu­
religionis, poslmodum vitium superstitio­
disp. 84, cap.2,quos refertet sequiturFrantis, fit nullam aliam in tali habitu reperiri,
nis : ergo, etc. Deinde qui eliceret plures
ciscus Frelix tract, de Virlut. cap. 1, diffi­
nec proindedistingui in eo formam virtutis
actus indeliberatoscirca objectum abstinen­
cult. 2. Citantur etiam Gabriel in 3, dis­
ab essentia et substantia habitus. Teneret
tia», acquireret habitum perquem adve­
tinet. 23, q. 2, el Major ibid. q.3. Probatur^
autem similitudo, si fieret comparatio inter
niente deliberatione,actus veræabstinentiæ
ex Arist. 7, Phys. textu 17, ubi ait: Firtw I
actum et principium ejus adæquatum.quod
facile exerceret; at talis habitus in sui ini­
autem omnis et vitium ad aliquid sunt. Ad
coalescit ex habitu et potentia. Nam sicut
tio non fuit virtus, quoniam virtus non est
aliquid autem non est qualitas, sed relatio.
absque deliberatione : postea vero fit vir­
enlitas distinguitur a bonitate morali et
Respondetur, omissis aliorum solutioni-?tus, et inclinat ad actus virtuosos et delibe­
est ejus subjectum, ita in principio poten­
bus, cum Divo Thom. Philosophum appel­
ratos : ergo. Tertio, qui pluries elargiendo
tiæ cui corresponde! talis enlitas distingui­
lasse virtutem ad aliquid, non quia consis­
eleemosynam ob inanem gloriam, acquire­
tur ab habitu, cui correspondet moralitas,
tat in relatione prædicamentali, sed quia est
ret habitum, etiam mutata intentione ma­
et
habet
se
ad
illum
sicut
subjectum
ad
ac
­
respectiva secundum dici et fundat prædic­
neret facilis ad elargiendum propter finem
cidens.
Per
quod
patet
ad
utramque
majoris
tam relationem. Nec refert quod Aristote­
honestum, atque adeo maneret in illo idemsinta,
probationem.
les inde infert, ad virtutem non dari perse
<tt5rmet habitus : sed prius erat vitiosus, et
Ad
confirmationem
respondetur,
totum
slio.
alterationem : quæ tamen datur ad quali­
postea virtuosus : ergo. Denique , iidem
quod
est
in
habitu
virtutis
a
primo
concep
­
tatem. Dicendum est enim sufficere ad id,
habitus acquisiti qui in habente gratiam
tu
perlinere
eodem
modo
ad
genus
moris,
quod sit qualitas primæ speciei: etsic res­
sunt virtutes, illa deperdita non manent in
et ita nihil potest in eo distingui penes phy­
pectiva secundum dici . quia alteratio de qua
, ralioneviriulis quamvis perseverent in esse
sicum
et
morale.
An
vero
prædictus
habi
­
ibi est sérmo,‘ad solas qualitates tertiae spe­
physico; transit ergo idemmel habitus ab
tus
sil
moralis
formaliter,
vel
solum
causa
­
ciei potest per se terminari : et ideo non
esse ad non esse virtutis : imo ab esse vir­
liter,
explicuimus
tractatu
præcedenti
disp.
datur ad habitum vel dispositionem, quæ
tutis ad esse vitii ; et e converso.
1,
num.
‘
3
1.
|
sunt in prima, neque ad formam vel figu­
Confirmatur : nam virtutes morales de­
Sed
urgebis,
saltem
habitibus
infusis
non
ram quæ sunt in quarta, ut Philosophus
pendent essentialiter a prudentia : igitur
posse
praecedentem
doctrinam
accommoda
­
ibidem docet. Videatur Angelicus Doctor
amissa prudentia periit in omnibus habiti­
ri:
quia
cum
in
eorum
actibus
etiam
enfi
­
lectione 5 et 6.
bus ratio talis'virtutis : at non statim pe­
las sit supernaturalis, nequit a potentia
Deinde probatur. Ita se habet ratio virreunt ipsi habitus sed paulatim per actus
propria virtute attingi, et ita debent habi­
tutis ad habitum, sicut bonitas actualis ad 1
contrarios corrumpuntur : ergo, etc.
tus illam per se respicere : ergo saltem in
actum : atqui in actu bonitas distinguitur
|
19. Respondetur negando antecedens. Et
hujusmodi habitibus distinguetur ratio virab entitate, et comparatur ad ipsum actum,
ad primam probationem negamus Judæum
non ut differentia essentialis, sed ut forma
1 i ir.tutis ab entitate sicut distinguitur bonitas
in secundo casu offerre sacrificium ex eo­
in
actu.
Respondetur
negando
antecedens.
accidentalis : ergo, etc. Major videtur pers■
dem habitu : sed si ille est primus actus su­
Neque
urget
probatio
:
quia
si
quis
habitus
picua .- nam cum totum esse habitus sit in
perstitionis, ex nullo : si vero alii præcesinfusus per se concurrit ad substantiam
ordine ad actum, debent sibi cor respon­
serunt, ex habitu vitioso per eos acquisito.
actus,ideo est quia talis actus per suam subs­
dere, et eodem modo ad suas formas com­
Nisi forte adesset ignorantia invincibilis
tantiam antecedenter ad quemlibet modum
parari. Praesertim quia habitus generatur
novæ legis ·. quia tunc prædictus actus esset
moralitatis superadditum, habet sufficien­
per actus: unde quot sunt in istis distincte
tem bonitatem specificativam prædicti ha­
honestus formaliler, sicut antea, et sic ab
rationes, et eodem ordine, debent in illo
bitus in esse virtutis. Et ita semper salvatur
eadem virtute religionis. Facilitas vero
distingui. Minorem late probavimus tract,
habitum per suam substantiam, et non per j quam Judæus in primo actu superstitionis
præced. disp. I, dub. 1.
aliquid accidenlaliter superadditum, in ra­
sentiret (præterquam quod non esset tanta
Confirmatur. Ideo in actu bonitas qua.,^
tione virtutis constitui. Sed hæc amplius
sicut antea, nam remorsus conscientiæpun­
constituitur virtuosus, distinguitur ab en­
elucidabuntur disp. 3, dub.2, num. 35, ubi
geret et retardaret, talemque actum non pa­
titate,quia hæc pertinet ad genus physicum,
examinabitur quid habitus infusus in actu
rum difficilem redderet) non proveniret ab
illa ad genus moris, et esse morale supponit
producat : et aliqua quæ hic urgere possent,
habitu,qui fuit religio, perse, hoc est per aliesse physicum tanquam subjectum; sed
diluemus.
etiam
§ IV.

206

DE VIRTUTIBUS.

quem ejus influxum in talem actum; sed per
accidens quatenus per exercitium priorum
ablata fuere aliqua impedimenta, quæ ab
eliciende actum in materia religionis pote­
rant retardare, juxta ea quæ tetigimus nu­
mero secundo.
Poteslque hoc explicari in hæretico, qui
ubi primo pertinaciter erravit discredendo
eieaiplo
unum articulum, verbi gratia, carnis re­
surrectionem, videtur sibi non minus faci­
liter credere mysterium Trinitatis, ac cre­
debat antea : et tamen est certissimum hu­
jusmodi facilitatem non provenire posse ab
habitu fidei, unde prius oriebatur : siqui­
dem haereticus nihil credit ex vera fide. Et
similiter, si prius fuisset Theologus, senti­
ret postea eandem fere facilitatem in assentiendo aliquibus conclusionibus theolo­
gicis, quæ minime provenirent per se ab
habitu theologiae prius existente, quia theo­
logia sine fidei influxu nihil operatur.
Aliunde ergoprædicta facilitas ortum habet,
videlicet ex remotione impedimentorum,
quæ facta fuit per exercitium actuum prae­
cedentium.
Diinnn- 20. Ad secandam probationem respondetur,per actus indeliberatos nullum habitum
acquiri : quia habitus potentiae appetitivae
pertinet essentialiter ad genus moris, et
ideo nequit per actus non morales, cujusmodi sunt indelibcrati, acquiri : nec rursus
ad similes actus inclinare. Si quam vero fa­
cilitatem post actus illos indeliberatos agens
experiretur ad deliberatos, illa esset per
accidens ex ablatione impedimentorum,vel
ad summum ex aliqua assuefactione quæ ad
rationem habitus non pertingit.
Per quod patet ad tertiam : nam etiam
illa facilitas vel minor difficultas, quam ali­
quis sentiret ad dandam eleemosynam prop­
ter honestum finem post actus elargiendi
ex inani gloria, non proveniret per se ab
habitu per istos actus acquisito, sed per ac­
cidens modo explicato. Ad ultimam dice­
mus disp. 4, agentes de connexione virtu­
tum, ubi explicabitur quo pacto virtutes
acquisita» maneant in peccatore cum pro­
priis differentiis essentialibus, et tamen
non denominent illum absolute virtuosum,
Alia quia non manent sub statu virtutis. Et siconfir. militer dicemusad confirmationem, amissa
prudentia non manere virtutes morales se­
cundum prædictum statum -, bene autem
secundum totum quod est de illarum essen­
tia : quia licet hæc per se petat connecti
cum prudentia, et sine illa non possit in

actum prorumpere, non lamen prædieL»
connexio adeo est essentialis, ut non pos­
sint saltem pro brevi temporo separata»
manere, quamvis in via corruptionis et im­
pedita» a propriis actibus.

I

DUBIUM IL

drum villus humana concurrat effective ad
actum virtuosum?

Divus Thomas satis huic quæsito se fe­
cisse judicavit, ostendendo id, quod suppo­
nimus : nempe virtutem humanam esse
habitum perficientem potentiam operalivam
et in eaexistentem (quod probat efficaciter
artic. 2 hujus quaestionis ). Ex eo namque
apud S. Doctorem quasi per se notum infer­
tur, debere talem habitum operativum esse
et ad actum virtuosum efficienter concur­
rere. Quia vero nonnulli vim prædictæ il­
lationis non ita penetrantes id negarunt,
opus est praesens dubium instituere.
§ IVera sententia, et ratio Divi Thomx.

21. Dicendum est virtutem humanam in-jm
fluere efficienter simul cum potentia in ac­
tum virtuosum. Conclusio est Angelici
Doct. quam ex professo hic probat art. 2, et
concludit : Et ideo de ratione virtutis huma­
ne est quod sit habitus operations. Et art. 3:
Virtus humana est habitus bonus, et boni
operations. Idem docet sup. q. 49, art. 3,
infr. q. 56, art. I, q. 71, et art. 1, aliis
quampluribus in locis. Quem sequuntur
Herbeus quod lib. 1, q. l3,Capreol.Deza, Ca-^
jet. Conrad. Medina, Curiel, Alvar. Marti- i*u.
nez, et cæteri discipuli citati num. 1. Nec-^
non Ocham. quodlib. 3, p. 18,et 20, Gabriel***
in 3, dist. 23, q. 1, art. I, ubi etiam Palu- £
dan. q. 2, Ricard, art. 1, quæst. 2, Major
q. 4, Valent, in præsenti q. 1, puncto 2.6:k*i
Vasquez disp. 83, Salas tract. 10, disp. 1,^·;.
sect. 2, Fonseca 9 Metaph. cap. 5, Conim-^g
brie. lib. 6 Ethicor. disp. 7, quæst. 3, art. Vet
2, et plures alii. Atque hanc sententiamdo-/-<\
cuit Philosophus 2 Ethicor. cap. 2, et6,LV-.;
ubi diffinit virtutem esse habitum, a quo bo­
nus efficitur homo, et quo bene suum opus ips>
reddit, efficitque. Sic vertit Argyropilus, et
lib. 6, cap. 3, habitum virtutis dividit in
activum et factivum. Et ideo Cicero lib. 1
de natura Deorum appellat virtutem ac­

tuosam

I

DISP. I. DUB. II.

•hw. luosam. Patroclus apud Homoram Iliade
31, Achillem objurgat, quod virtus in eo ni­
hil agorot.0 virtute, quidem, cl nullius frugis,
quasi contra virtutis naturam sit non uti illa
ad operandum, l’ræ omnibus id docuit DiHl·.'· vus Augustinus lib. de bono conjugali cap.
12,dicens virtutem esse habitum quo aliquid
agitur, etc.
Sitio Probatur deinde ratione. Virtus humana
propria perfectio potential activæ : ergo
influit active cum illa in operationem. An­
tecedens præterquam quod communiter re­
cipitur, potest facile ostendi sequenti dis­
cursu D.Thomæ : « Quoniam virtus (inquit)
v ex ipsa ratione nominis importât perfec« tionem potentiæ : unde cum duplex sit
< potentia, scilicet potentia ad esse, et
«j potentia ad agere, utriusque potentiæ
« perfectio virtus vocatur. Sed potentia ad
? esse se tenet ex parte materiæ, quæ est
« in potentia ; potentia autem ad agere se
« tenet ex parte formæ, quæ est principium
« agendi : in constitutione autem hominis
o corpus se tenet sicut materia, anima
« verosicut forma : et quantum quidem ad
c corpus homo communicat cum aliis ani« malibus, et similiter quantum ad vires,
« quæ sunt animæ et corpori communes.
» Solæ autem illæ vires quæ sunt propriæ
o animæ, scilicet rationales sunt hominis
» tantum:’et ideo virtus humana » (quæ
inde humana dicitur, quia est propria ho­
minis, ut homo est et distinctus ab irratio­
nalibus)» non potest pertinere ad corpus,sed
< tantum ad id quod est proprium animæ.
» Unde virtus humana non importat ordi« nem ad esse, sed magis ad agere, » ac
proinde existera debet in potentia activa.
Consequentia vero suadetur : nam perfectio
debet esse juxta naturam rei perfectibilis:
et ideo perfectio potentiæ activæ debet ad
lineam activi perlinere. Deinde lota perfec­
tio potentiæ activæ est in ordine ad suum
finem qui est agere: ergo tota debet esse ad
agendum, et sic activa.
22. Nec refert si dicas, non satis probari
virtutem humanam importare ordinem ad
agere, eo quod ad animam pertineat: nam
gratia habitualis perlinet ad illam, et non
ideo respicit actionem,sed esse. Respondetur
Divum Thomam loqui in ordine naturali,
in quo anima nulla eget dispositionead esse,
sed solum ad agere. Unde licet ad esse su­
pernatural indigeat gratia, adhuc manet
efficax ratio : quia saltem virtutes acquisitae
quæ ad ordinem naturalem spectant, ne­

207

queunt disponere ad esse, sed agere, et ita
debent subjectari in potentia activa. Imo
idem convincitur de omnibus habitibus in­
fusis præterquam do gratia, quæ dat esse
supernata rale: neque enim aliquis alius
habitus hujusmodi esse tribuit.
Confirmatur. Omnis forma per quam C«niirm.
potentia activa actuatur et perficitur, est ei
ratio agendi : sed hujusmodi est habitus
virtutis : ergo. etc. Major constat : nam cum
omne agens agat secundum {uod est per­
fectum et in actu, non potest non id per
quod actuatur et perficitur dare ei virtutem
ad agendum. Minor vero probatur. Tum
quia habitus medio modo se habet inter
actum ad quem disponit, et potentiam
quam informat; unde sicut respectu illius
sortitur rationem potentiæ et perfectibilis,
sic respectu hujus rationem perfectivi et ac­
tus. Tum etiam, nam idcirco potentiæ quæ
per se sunt completa? in actu, sicut voluntas
divina et intellectus agens, non suscipiunt
habitus, quia non indigent per aliquid a se
distinctum perfici et actuari : igitur pro­
prium munus habitus est potentiam actuare
et perficere.
Confirmatur secundo. Forma cui effectus Alia,
per se assimilatur, est ratio agendi talemconflnneffectum, eo quod unumquodque agens agit
sibi simile secundum formam per quam
agit, sed actus virtuosus assimilatur per se
habitui virtutis : uterque enim est tenden­
tia ad idem objectum, et sub eadem ratione :
ergo, etc. Nec necesse est in expendenda
hac ratione aut confirmationibus immorari:
quia res est perspicua, facilique negotio
evasiones quæ possent adhiberi, quisque
impugnabit. Videri autem possunt quæ di­
ximus in tractatu de visione Dei disput. 2
dub. 3, ad probandum speciem intelligibilem concurrere active ad intellectionem.
§ Π.
Refertur sententia apposita, et argumenta
ejus diluuntur.

23. Oppositam sententiam tribuit Aureolo C3J,reol
Capreolus in 1, dist. 17, quæst. 1, art. 2, Anton.'
eamque tenere videntur Antonius And reas p^nj.
ibid, quæst. 2, Durand, in 3, dist. 23, quæst.
3 et 4, ubi etiam Rubron. quæst. 3, Petrus Henric.'
Aliacensis tractatu de anima cap. 15. Fa-01'™'1
vent Henricus, et Gerardus relati a nostro
Joanne Bacon, in 2, dist. 28, quæst. unica :
quia licet concedant habitum facere ad subs-

208

DE VIRTUTIBUS.

tantiam, vtil modum actus, non accipiunt
facere stricte, ut est proprium causa) effi­
cientis, sed large prout etiam dicitur de
dispositione passiva. Probari potest primo
i j.-.TiE. hæc sententia. Quia habitus ad hoc ponitur
in potentia, ut reddat actum ejus facilem :
sed ad hoc non requiritur quod intluat ac­
tive : ergo superfluit talis influxus. Major
videtur certa : quoniam habitus acquisitus
(de hcc enim procedit quæstio) non requi­
ritur ut det posse simpliciter : quippe sine
illo valet potentia actum simpliciter elicere:
igitur solum potest requiri ut det promptitudinem el facilitatem. Minor autem pro­
batur : nam habitus jejunandi ob inanem
gloriam non influit active in jejunium ex
fine honesto ut diximus num. 2Û, et tamen
facilitât ad illud : facilius enim jejunat ob
honestum motivum, qui sæpe saltem ex
inani gloria jejunavit, quam qui nunquam
jejunium exercuit. Similiter bona corporis
compositio ct dispositio plurimum facit ad
<>P®ra virtutis, cbidque dixit Seneca lib. 2
de Ira cap. 18, quod Murum varietates mix­
tura elementorum facit: constat vero prae­
dictam dispositionem non habere influxum
activum.Denique parentum mores facilitant
Cœ1. similes actus in filiis ut bene Cœlius Rodiginus lib. 3 lectionum antiquarum cap. 29,
ibi: A flagitiosis geniti ad delinquendum pro­
cliviores, magis (piam lubrici evadunt. Unde
Tbeog. dixit Theogenes in exhortatione ad filium :
Probam prolem haud pater gignet improbus:
mores autem parentum nequeunt influxum
activum præstare in actus filiorum.
confirm. Confirmatur. Eo ipso quod potentia sit
disposita per habitum, facilius actum exer­
cet, quamvis talis dispositio non sit ad effi­
ciendum, sed ad recipiendum : sicut vide­
mus in corporibus quod ratione gravitatis
aut levitatis facilius moventur, licet hæ
qualitates non concurrant ad motum nisi
passive et dispositive: ergo ex eo quod ha­
bitus facilitet ad operandum, non sequitur
quod influat active.
Diluitur
Respondetur concessa majori de facilitate
meirnim Per se el Pos’l*va ï negando vero minorem.
Ad cujus probationes dicendum est, omnia
illa facilitare solum per accidens et per mo­
dum removentis prohibens, et ideo non mi­
rum si id præstent absque influxu activo:
Pro quo nota: quod sicut aliquis actus du­
pliciter potest esse difficilis, vel per se ra­
tione emiaéntiæet superexcedentiæ ad pro­
portionem potentiae : vel per accidens prop­
ter appositionem impedimentorum juxta id

quod diximus num. 2, itu dupliciter potest
reddi facilis: vel auferendo primam diffi­
cultatem, et h;ec dicitur facilitas perse:
vel removendo secundam, el talis dicetur
facilitas per accidens. Cæterum prima diffi­
cultas cum sit carentia proportionis et de­
terminationis potentia? juxta dicta num. ci­
tato, non aliter potest ab ea auferri nisi
per formam positivam complentem illam
et tribuentem vim omnino cum actu proportionatam. Unde facilitas per se quæ hu­
jusmodi difficultatem aufert, necessario erit
vis superaddita potentia?, ratione cujus om­
nino coaequetur actui, influatque in illum
tanquam in aliquid sibiconnaturale ct om­
nino proportionatum, ac proinde virtus po­
sitiva et activa. Posterior vero difficultasqaia
præcisedicit appositionem impedimentorum
et indispositionom, sufficienter tollitur per
hujusmodi ablationem quamvis illud per
quod auferuntur non conferat potentia? vim
activam, neque aliquid positivum atque
adeo facilitas per accidens, quæ hujusmodi
diflicultatem tollit, non necessario est effec­
tus formæ per se activa?, sed potest oriri a
quolibet removente prædicta impedimenta.
24. Per quod palet ad omnes minoris
probationes. Nam habitus vitii solum faci­
litai ad actum virtutis, quia per illius exer­
citium tollitur organorum indispositio,et
alia, quæ retardare possunt operationem in
illa materia juxta dicta num. 20. Et idem
estde corporis dispositione et compositione.
Quia humores sic vel aliter commensurati
indisponunt, aut habilitant magis vel mi­
nus organa per quæ exercenda est aliqua
operatio. Accedit corporis dispositionem
sæpe inclinare hominem ad id quod est
materiale in una virtute potius quam
in alia, et quam in vitio opposito, et hoc
modo dicitur facilitare: quamvis facili­
tare ad illud quod est formale in tali vir­
tute proprium ^il solius habitus. Ut recte
vidit Divus Thomas infra quaestione 63,articul. I, ubi reddens rationem quare aliqui
ex natura individui magis, vel minus incli­
nentur ad aliquas virtutes sic ait : « Secun« dum vero naturam individui, in quan« tum ex corporis dispositione aliqui sunt
« dispositi vel melius,vel pejus ad quasdam
" virtutes : prout scilicet vires quasdam
'i sensitivæ actus suntquarumdam partium
« corporis, ex quarum dispositione adju­
ta vanlur vel impediuntur hujusmodi vi“ res in suis actibus : et per consequens vi'l res rationales quibus hujusmodi sensi­
tivæ

DISP. 1, DUD. Π.

:

i
I
I

I
!
I

f
?
’
h

g
i
I

•
‘
I

?
I

!
I
I
i

I

I

I
'
:

. tivæ vires deserviunt : et secundum hoc
t unus homo habet naturalem aplitudinem
: adsciontiam, alius ad fortitudinem, alius
. ad temperantiam : » intellige pro maleriali: nam aptitudo quæ est formalis in
virtutibus non potest esse* a natura, sed per
habitum impressum a ratione, ut Sanctus
Doctor slalim explicat.
Per huncctiam modum potest veriflcari,
quod parentum mores facilitant similes ac­
tus in filiis; quatenus eis communicant si­
milem corporis dispositionem et tempera­
turam. Quamvis etiam hujus possit assignari alia causa, nimirum frequens communicatio parentum cum filiis, quæ istos
inducit et excitat ut illorum virtutes vel
vitia sequantur. Hoc autem quamvis intrinsece et ex parte objecti concurrat ad facilitatem potentiæ, non tamen sufficit ut sit
complete facilis, nisi per superadditam vim
activam intrinsecam, quæ est habitus.
sfrfar Ad confirmationem negatur suppositum :
quia forma disponens potentiam activam
nequit se habere solum passive, ut ex nos­
tra ratione constat. Tum etiam, quia actus
ad quem habitus disponit, est operatio immanens, et ita petit elici ab eadem forma in
qua recipitur, et quidquid requirit ad sui
receptionem, requirit ad productionem;
quamvis non e converso.Exemplum de gravitate et levitate non est ad rem : quia istæ
non disponunt potentiam operativam motus, sed solum receptivam, et ideo non mi­
rum si tantum concurrant passive. Nisi velis dicere, gravitatem et levitatem concur­
rere suo modo active ad motus naturales,
non ut causas principales, sed in virtute
generantis: sivetanquam instrumenta,sive
per emanationem, de quo vide Complutenses 7 Physic, disput. 28, a num. 29.
25. Secundo arguitur. Virtus causatur
- effective per actus ejusdem speciei cum ac­
tibus, qui virtuti succedunt: ergo non con­
currit ad istos effective. Antecedens communiter recipitur: consequentia vero probatur.
Tum quia in causis æquivocis, quo pacto se
habent actus et habitus, non datur reciprocatio secundum speciem : ita quod effectus
causæ æquivoeæ producat aliquid ejusdem
speciei cum ipsa causa : sicut quia sol est
causaæquivoca omnium generabilium, nul­
lum generabile producere potest effectum
ejusdem speciei cum sole. Tum etiam quia
si actus est causa æquivoca, debet esse per­
fectior habitu : ergo nequit habitus rursus
actum ejusdem speciei producere : quippe
Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

209

id quod est perfectius, nequit produci ab
imperfectiori.
Confirmatur : nam ubi plures effectus ab
eodem efficiente subordinate procedunt, de­
bent habere inter se ordinem, ita ut qui est
prior et immediatus non possit esse media­
tus et posterior ; neque e converso : sed actus
ct habitus sunt hoc modo effectus potentiæ,
nam habitus producitur ab ea mediante ac­
tu : ergo non potest actus produci per ha­
bitum, atque adeo neque habitus exercere
in illum influxum effectivum.
Prosolutione hujus argumenti notandum nopi«
est, axioma illud quod in causis agquivocis\enïo.
non datur reciprocatio secundum speciem so­
lum procedere in causis principalibus : ins­
trumenta enim non dicuntur proprie causæ
univocae vel æquivoeæ, neque hæc divisio
ultra limites causæ principalis extenditur.
In illis ergo procedit prædictum axioma :
quia causa principalis non debet esse mino­
ris perfectionis quam effectus : sed vel
æqualis, et sic erit univoca : vel majoris, et
sic erit æquivoca : et quia quod perfectius
est, nequit produci ab imperfectiori virtute
propria, idcirco nullus effectus causæ æquivoeæ producere potest per modum agentis
principalis effectum ejusdem speciei cum
ipsa causa. Hæc vero ratio in instrumentis
non militat, quia non oportet ut instrumen­
tum superet vel adæquet effectum in perfec­
tione : et ita potest id quod est perfectius a
minus perfecto produci.
Secundo observa: actum et habitum quoad
aliquid convenire, et possedici ejusdemspeciei ; etquoad aliquid invicem se excedere.
Conveniunt, quia uterque est tendentia* ad
idem objectum; differunt autem quia habitus
dicit prædictam tendentium permodum per­
manentis, in quo excedit actum qui cito
transii : hic vero dicit ultimam actualitatem ; in quo habitum superat. Ex quo fit
quod cum actus producit habitum, ratio­
nem tendentiæ in qua conveniunt attingit
ut causa principalis, modum autem permanentiæ, et si quid aliud est in quo ab habitu
exceditur, attingit ut instrumentum poten­
tiæ superioris prout infra magis explicabi­
tur. Similiter cum habitus jam acquisitus
producit actum, rationem tendentiæ attingit
ut causa principalis suo modo univoca, ex­
cessum vero actualitatis, ut instrumentum
causæ primæ, cujus proprius effectusestul­
tima rei actualitas, juxta id quod tetigimus
supra tract. 9, disput. 1, et magis explicabi­
mus tract. seuenti disput. 3, num. 12.
14

210

DE VIRTUTIBUS.

Soinîh 26. Ex his liquet ad argumentum ne«££· gando consequentiam. Ad primam proba­
tionem negamus actum et habitum proprie
esse causas æquivocas : nam qua ratione
agunt -ut causæ principales, scilicet quoad
tendentium in objectum cum praecisione
sumptam, univoce suo modo conveniunt,
et possunt quantum est ex hoc capite dici
ejusdem speciei. In quantum vero actus
excedit in actualitate, et habitus in perma­
nentia. neutrum causatur ab alio ut a causa
principali, sed ut a causa instrumentait,
inter quam et effectum non repugnat reci­
proca causalitas secundum speciem, sicut
neque inter causas univocas. Per quod pa­
tet ad secundam probationem.
Ad confirmationem diei posset majorem
Ditato
evcfir- non esse universaliter veram : quia saltem
lutia
in causis liberis multoties oppositum con­
tingit. Artifex enim malleo forcipem effi­
cit. et deinde forcipe malleum. Sed illa ad­
missa, distinguenda est minor : etsi sensus
sit habitum produci mediante actu imper­
fecto, concedatur ; si autem quod mediante
actu perfecto, negetur. Et similiter distin­
guendum est consequens, et concedenda
consequentia de actu imperfecto, medio quo
producitur habitus ; neganda vero de actu
perfecto, qtii habitum supponit. Pro cujus
intelligentia notandum est cum Cajetano
supra quæst. 49, art. 3, potentias rationa­
les ordine quodam acquirere suam perfec­
tionem procedendo per imperfectiora, ad
omnino perfecta. Unde primo producit ac­
tum imperfectum sine facilitate et promptitudine, et per eum procedit ad generan­
dum habitum : per quem rursus tendit ad
actum perfectum et facilem, ibique com­
pletur. Ex eo ergo quod effectus ejusdem
potentiæ servent ordinem prioris et poste­
rioris, seu immediati et mediati, infertur
habitum non influere in actum imperfec­
tum medio quo producitur, et a quo poten­
tiæ perfectio inchoatur ; secus in actum
perfectum, qui semper habitum supponit,
et in quo processus perfectionis completur.
Quod si fiat argumentum de praedictis acti­
bus consideratis quoad speciem proscin­
dendo omnino a perfectione vel imperfec­
tione : respondetur non esse cur inter illos
et habitum servari debeat supradictus ordo :
sicut inter plures alios effectus non obser­
vatur.
Argum. 27. Tertio potest argui. Si habitus effi3
cienter concurrit ad actum, sequitur hunc
tribuendum esse potius habitui, quam po­

tentiæ : hoc autem manifeste est falsum:
absolute enim potentia est quæ agit, habi­
tus vero tantum est id quo agit : ergo, etc.
Sequela probatur : nam effectus principa­
lius tribuitur illi principio quod habet ra­
tionem formæ et perfectivi, non vero ei
quod habet rationem perfectibilis et poten­
tiæ : et ideo cum aqua calefacta calefacit,
potius hæc actio tribuitur calori, quam ipsi
aquæ ; et cum homo operatur, potius tri­
buitur formæ, quam materiae : constat au­
tem ex dictis num. 22, habitum comparari
ad potentiam sicut formam et perfectivum :
ergo, etc.
Respondetur negando sequelam. Ad pro-^
balionem dicendum est id esse verum cum t»
forma requiritur propter operationem sibi^
propriam, vel propter operationem tertii
j
coalescentis ex forma et materia, sicut in
[
exemplis a Iduetis contingit. Secus si præf
dicta forma requiratur propter operatio­
nem ejus quod informat : ut patet in specie
intentionali, quæ licet se habeat ut forma
potentiæ cognoscitivæ, non ideo tribuitur
illi quod cognoscat, sed potentiæ. De quo
vide Complutenses in lib. de anima disp.
18, n. 68. Et similiter licet calor sit forma
ignis, non ideo calefactio principalius tri­
buitur calori, quam igni. Ad rem ergo, quia
1
habitus requiritur propter operationem po!
tentiæ, et non alicujus tertii resultantis ex
utroque, quamvis habeat rationem forms,
non ei sed potentiæ tribuitur actio princi­
paliter. Adde : cum dicitur actionem tri­
buendam esse formæ, intelligi non de qua­
libet forma, sed de ea quæ absolu te constituit
agens et dat simpliciter virtutem ad agen­
dum : habitus autem non constituit simpli­
citer agens, nec dat absolute prodictam
virtutem, sed complet et perficit, ut statim
magis explicabitur.
28. Quarto si habitus concurrit active^
cum potentia, vel utrumque est causa totalis : vel partialis ? Non primum, quia
plures causæ totales non concurrunt ad
eundem numero effectum, sicut concur­
runt ad eundem actum habitus et potentia.
Neque secundum : quoniam causa partialis
nequit se sola producere effectum, quem
producit cum consortio alterius : potentia
autem sine consortio habitus potest eun­
dem actum producere : ergo, etc.
Respondetur, habitum et potentiam in ju­
ratione causæ non ponere in numero : ne­
que esse absolute plures causas, atque adeo
neque totales, neque partiales. Sed poten-

A

DISP. I, DDB. ΙΠ.

lia se babel ut causa, el habitus ut comple­
mentum, ex quo et potentia unica causa
completa consurgit. Et ita eadem causa est,
otidem potest potentia cum habitu ac sine
illo : sed cum habitu completa et perfecta ;
sine illo vero imperfecta et incompleta. Et
quidquid in effectu corresponde! habitui et
complemento, corresponde! potentiæ ut
causæ. Quod vero potentia sine habitu pos­
sit absolute idem ac cum illo, arguit habi­
tum non constituere absolute potentiam ut
causam, non autem quod non perficiat et
compleat ejus activitatem : quia quod po­
tentia cum habitu potest perfecte, sine illo
solum potest imperfecte et cum difficultate.
Sed circa hæc videnda omnino est doctrina
dubii sequentis § 3 et 6, ubi constabit quo­
modo cum deest habitus aliud aliquid in­
fluxum ejus suppleat : nec potentia omnino
nude sumpta ad id sufficiat quod præstat
cum habitu.
Arp. 29. Denique arguitur. Potentia secluso
**· habitu, habet sufficientem vim activam ad
eliciendum actum virtuosum : ergo super­
fluum est ponere in illa novam activita­
tem. Antecedens probatur. Tum quia po­
tentia sine habitu simpliciter est potentia
et potest idem, ac cum illo : alias habitus
non darentur ad faciliter, sed simpliciter :
ergo habet sufficientem vim activam. Tum
etiam : quia vel potentia secundum se ha­
bet illam activitatem, quæ reperilur in ha­
bitu ; vel non habet ? si primum, frustra
ponitur habitus ad eam tribuendam -.quippe
in ipsa potentia jam praccontinetur : et
procul dubio eminentius quam in habitu,
sicut omnis virtus nobiliori modo est in
causa, quam in effectu. Si secundum, non
est a quo habitus talem activitatem recipiat,
quia totum quod in illo est oritur a poten­
tia, debetque proinde in ea praecontineri.
Confirmatur. Si virtus concurrit effec­
tive ad actum, debet in hoc assignari ali­
qua ratio, ad quam illa per se concurrat, et
quæ ab illa per se dependeat, quam sub­
inde potentia sine virtute non producet :
sed in actu virtutis nulla est talis ratio :
quidquid enim in eo considerari potest ;
vel est ipsa substantia et entitas physica,
vel modus intentionis, vel moralitas per
quam in esse virtuosi constituitur : nihil
autem horum pendet per se ab habitu, et
ideo potentia sine illo potest actum æque
intensum et aeque honestum producere :
ergo, etc. Hoc argumentum petit explice­
mus punctum salis difficile. Pro quo sit

211

DUBIUM III.
Qu-r, sif ratio ex parte actus, ad quam habi­
tus virtutis per se concurrit ?

No indistinctio multorum quæ in actu
virtutis concurrunt, minus facilem reddat
dubii decisionem, oportet pro eorum cogni­
tione nonnulla praemittere, quæ sequenti­
bus viam aperiant.
§1.

Nonnullx observationes.
30. Sciendum est ergo primo in actu eli- ianicito a virtute morali (hanc enim frequen- nu‘jvtius in exemplum adducemus, propter id
quod in prooemio observavimus) putain
actu temperantiae, saltem hæc quatuor reperiri : substantiam seu entitatem physi­
cam, prout est quaedam passio sensitivi ap­
petitus : bonitatem moralem per quam
prædicta passio rationi commensuratur,
constituiturque in esse actus virtuosi : mo­
dum intensionis seu radicationis in sub­
jecto tam entitatis physicæ quam moralita­
tis : ac demum facilitatem et expeditionem,
quæ in tali actu non esset, si absque virtu­
tis habitu eliceretur. Ex his primum nun­
quam dicitur modus sed substantia actus :
tertium et ultimum semper vocantur modi,
quia in quolibet ordine tantum sunt modi­
ficationes essentiæ et in nullo actum consti­
tuunt : at vero secundum, scilicet bonitas
moralis licet in collatione ad entitatem phy­
sicam, et propter ea quæ tractatu prece­
dent! disput. 1, dubio 3 explicuimus, possit
dici modus, in ordine tamen ad constituen­
dum actum in esse virtuosi habet rationem
formæ essentialis, quia est primum per
quod predictus actus in genere moris collo­
catur. Unde etsi multolies substantia actus
supponat pro entitate physica, et bonitas
moralis numeretur inter modos ; cum ta­
men sermo est de actu ut morali vel in
quantum virtuoso, ipsa bonitas venit no­
mine substantix, nec jam dicenda est mo­
dus, sed essentia. Praesertim si fiat collatio
ad alia quæ in quolibet ordine rationem
modi sortiuntur, quia in nullo essentiam
constituunt : sicut modi intensionis et fa­
cilitatis.
Ex quo patet deceptos nonnullos qui au­
dientes quandoque apud graves Doctores,
habitum concurrere per se ad substantiam

212

fJP- · *

1

DE VIRTUTIBUS,

aclus virtuosi, aliquando vero non concur­
rere nisi ad modum, intelligunt nomine
substantif solam entitatem physicam, ac si
moralitas nullatenus substantia actus diei
posset : aut per modum, solam facilitatem
vel intensionem, quasi his dumtaxat modi
nomen congruat : cum revera tam nomen
modi, quam substantif in collatione ad di­
versa moralitati adaptetur. Aliunde ergo
quam ex solis nominibus, nempe ex sub­
jecta materia, vel quia ipsi se explicent,
venandum est quod Doctores per substan­
tiam, aut modum in actu virtutis intelligant.
Atiaasi- 31. Porro ex quatuor enumeratis (nota
secundo), entilatem physicam, moralitatem
et intensionem esse quid intrinsecum in
actu : imo omnia haec ex natura rei distin­
gui, ex se et ex alibi dictis supponimus.
Non est autem sic exploratum an id habeat
Dnrand. facilitas. Durandus enim 3, dist. 23, quæst.
Suarez.
Alvar. 4, Suar, disput. 44 Metaph. sect. 6, Alvarez
Greg. in præsenti disp. 92, Greg. Martinez supr.
Man.
Salas. quæst. 49, art. 3, dub. 1, Lorca ibid. disp.
Granad.
4, Salas tract. 10, disput. 1, sect. 2, Granad.
controvers. 4, disput. 3, sect. 2, et alii par­
tem negativam tenent, putantes actum dici
facilem per solam extrinsecam denomina­
tionem a potentia completa per habitum et
expedita ad agendum : quippe eo ipso quod
potentia sit talis, facile actum eliciet, ipseque dicetur facilis suae potentiae absque alio
intrinseco superaddito : ergo superfluit tale
intrinsecum.
Verior
Nihilominus ponendum esse in actu per
modus
dicendi. habitum elicito modum intrinsecum, per
quem immediate dicatur facilis, et in quo
facilitas quam tribuit habitus potentiæ, reluceat, docent Capreol. in 3, dist. 23, art.
Ricard? 3 ad argumenta Durandi. Hispalens. ibid.
^joa'iK Quæst. 1, art. 4 ad 2, ubi etiam Paludan.
lotîtes Qu$sl· 2, post medium. Ricard, quæst. 2
vasq. ad 3. Palacios disput. 2. Noster Joannes
D.Tiioin. Bacon JH o, dist. 28, quæst. unica. Montes,
in præsenti disput. 30, quæst. 2, Vasq. disp.
86, cap. 2 et alii. Et huic modo dicendi plu­
rimum favet D. Thomas in 1, dist. 17,
quæst. 2, art. 4, ubi inquit : In actu animæ
est plura considerare : scilicet speciem cl mo­
dum, et effectum. Explicans vero quis sit
iste modus, subjungit : .Modus autem quem
ponit habitus in opere est facilitas et delecta­
tio ut dicit Philosophus 2 Ethicor. quod si­
gnum habitus oportet accipere delectationem
in opere fientem. In ipso ergo actu, et non
in sola potentia residet modus facilitatis.

Tum etiam quia Angelicus Doct. quoties
agit de aetibus ab habitu procedentibus,
tribuit eis aliquam perfectionem, qua ca­
rent actus qui generationem habitus prae­
cedunt, ut videre est hac 1, 2, quæst. 51,
art. 2 et quæst. 63, art. 2, nec non quæst,
1 de virtulib. art. 9. Hæc autem perfectio
nequit esse sola entitas physica, aut boni­
tas moralis, vel earum intensio, cum om­
nia hæc in quolibet actu virtuoso, sive sup­
ponat habitum sive praecedat inveniantur :
superest ergo ut sit modus facilitatis veldelectabil itatis, qui in solis actibus ex habitu
procedentibus reperitur. Ex quo palet pluresesse auctores quos videre potuit Salas
dum loco citat, hunc modum dicendi ap­
pellat singularem, atque neminem a se vi­
sum præter Vasquez illum tueri ; qui tamen
revera est omnium quos adduximus.
32. Nec deest ratio valde efficax, quam Pris.1
tangit Montesinos. Quoniam actus dicit in-n!^ .
trinsecam dependentiam et intrinsecom
I
respectum ad principium unde oritur : et
ideo pro diversitate talis principii ponendos
<
est in eo distinctus modus respiciendi et
l
dependendi : cum ergo potentia habituata
I
sit principium aliquo modo distinctum aseipsa habitu destituta, fit in omni actu ex
habitu procedente ponendum esse diver­
sum modum dependentiae a tali habitu,
qui non esset si oriretur absque habitu a
potentia : et ab isto modo dicetur imme­
diate facilis.
Potestque id magis explicari. Tum quia
dependentia actus a potentia habituata, est
dependentia ut a principio perfecto et om­
nino connatural! : ad hoc enim ponitur
habitus, ut complendo et determinando po­
tentiam, constituat illam principium om­
nino connaturale actus : et sic ipse actus
fiat ei connaturalis et delectabilis : depen­
dentia vero ejusdem actus a potentia non
habituata est dependentia ut a principio
indeterminato et incompleto , quodammodoque innaturali : igitur est distinctus
modus dependentiae. Tum etiam, nam eo
ipso quod actus oriatur a potentia habituata,
proindeque a principio omnino connatural!
et proprio, fundat ad illam relationem
convenientia» et connaturalitatis, quam ac­
tus procedens a sola potentia non fundat :
ergo debet poni aliquid ex parte ipsius ac­
tus, quod sit ratio fundandi, et in quo dis­
cernatur ab actu procedente sine habitu,
qui prædictam relationem non fundat. Hoc
autem erit modus dependentiæ et facilitatis
quam

DISP. I, DUB. in.

quam diximus. Adde ; non satis cohærere
quod facilitas in potentia habituata sit ali­
quid intrinsecum, ut ponunt adversarii; et
quod in actu nihil intrinsecum correspondoat per quod facilis reddatur, et in quo
facilitas illa reluceat : quandoquidem lo­
tum quod ab habitu sortitur potentia, ad
hoc sortitur illud ut communicet actui, et
in ipso splendeat, ut insimilidiximussupra
tractatu 10, disput. 2, a numer. 66, agentes
de libertate.
Per quod patet ad rationem in opposi­
tum. Nam ideo posita ex parte potentiæ
facilitate per habitum, actus evadit facilis,
quia eo ipso evadit cum novo modo depen­
dentia», per quem potentiæ connaturalizatur, sicut potentia connaturalizatur illi per
habitum : secluso vero aut non communi­
cato actui tali modo, facilitas illa potentiæ
sisteret in actu primo et in ordine ad se­
cundum se haberet de materiali, et quasi
non esset.
Diplex 33. Objicies primo, actum dici difficilem
^j«iio.non per aliquid extrinsecum, sed per solam
carentiam perfectionis aut determinationis
potentiæ : ergo et facilis dicetur per solam
potentiæ perfectionem et determinationem.
Deinde actus externi dicuntur faciles sine
aliquo intrinseco per solam denominatio­
nem ab internis : ergo el isti dicentur faci­
les per denominationem a potentia, et non
per aliquid in eis existens.
Dilaimr. Respondetur ad primum negando ante­
cedens : actus enim non dicitur immediate
difficilis per carentiam perfectionis poten­
tiæ, sed per carentiam certi modi depen­
dentia» sui ipsius ab illa, scilicet ut a prin­
cipio perfecto et completo : unde et facilis
dici debet per oppositam sui ipsius depen­
dentiam, et non per potentiæ perfectionem.
Ad secundum negatur consequentia propter
apertam disparitatem inter actum inter­
num el externum, quam supra disputatione
citata numer. 72 et 78, tradidimus circa
libertatem. Et addi potest, quod sicut in
membris externis non ponitur aliquis ha­
bitus facilitans illa, quia ipsa per se sunt
determinata ad obediendum rationi, quam­
vis talis habitus ponatur in potentiis
internis; ita licet in actibus istarum pona­
tur prædictus modus a quo reddantur faci­
les, non infertur ponendum esse in actibus
illorum, sed sufficiet denominatio extrin­
seca a facilitate existente in actibus in­
ternis.
Circa distinctionem praedicti modi facili­

213

tatis ab entitate et moralitate actus nil com­
pertum reperimus. Quod distinguantur ex
natura rei, ex eo potest probari : quia non
videtur repugnare eundem numero actum
ante habitus acquisitionem emptum cura dif­
ficultate, manere illo acquisito, et per ejus
influxum continuari facilem : quod mani­
feste arguit distinctionem : namquæseparantur, distinguuntur. Sed sive hoc, sive
oppositum teneas,parum refert ad præsens:
et ideo majori examine opus non est.
31. Magis autem scire oportet et obser-Animai
vare, non esse multiplicandos istos modos 3’
pro diversis muneribus, quæ actui ex ha­
bitu procedenti tribui solent : ut quod sit
actus perfectus, quod sit firmus, conveniens,
facilis, delectabilis, etc. hæc enim in idem
redeunt et pro omnibus sufficit unicus ille
modus dependentias. Nam in quantum ac­
tus dependet a principio determinato, et
plene eum continente ratione habitus, dici­
tur facilis eoquod unicuique est facile quod
habet in promptu, et quod vires ejus nullo
modo superat. Ut vero tale principium est
omnino connaturale, quod habet etiam per
habitum, actus dicitur conveniens : valde
enim unicuique congruit quod est sibi con­
naturale. Ex hoc dicitur etiam delectabilis
quia convenientia est causa delectationis ;
sicut disconvenientia tristitiæ. Et propter
eandem rationem dicitur firmus : nam fir­
mitas operationis dependet ex eo quod prin­
cipium agat per formam in ipso manentem
et stabilem, sicut est habitus. Imo hinc
etiam dicitur actus perfectus, quia perfectio
in qualibet re dicit ultimum complemen­
tum : hoc autem respectu actus in eo consistitit, ut quidquid habet sit ex principio
ultimate completo, firmo et connatural!,
atque adeo in respectu, et dependentia ad
tale principium. Quod verum est, sive per­
fectio sumatur proprie sicut in actu virtu­
tis : sive metaphorice sicut in actu vitii, ut
dici solet/ier/ecius/ur.-utriusqueenimactus
ultimum complementum in dependentia
ab habitu et relatione ad illum consistit.
Potest autem confirmari prædictos modos
non esse distinctos : quia potentia ex parte
sua per unicam formam, qui est habitus,
habet omnia illa munera, et dicitur facilis,
prompta, principium connaturale actus, fir­
mum, el ultimo perfectum : ergo ex parte
actus sufficiet unicus modus dependendi ab
hujusmodi principio, ut dicatur facilis,
conveniens, firmus, et perfectus.
35. Sed urgebis, facilitatem in actu potius Replica.

W_-.·»

t

·*■**(

*·*·■

si·?·*

DE VIRTUTIBUS.

■

11
4
te

1

·

minuere perfectionem ; sicut difficultas eam
auget : et ideo opus difficilius est magis
meritorium, quasi perfectius : ergo nequit
actus reddi perfectus per idem quo consti­
tuitur facilis.
r. h·
Respondetur in actu virtutis distinguen'"r dam esse duplicem facilitatem : aliam ex
ipso opere, seu ex objecto : et hæc minuit
perfectionem et meritum : quia actum esse
hoc modo facilem est esse parvi ponderis
parumque excellentem ·. esse vero hoc modo
difficilem est esse magnum et excelsum.
Alia est facilitas ex habitudine ad operan­
tem prompted expedite propter inexistentem habitum : et hæc auget perfectionem et
meritum : quia tribuit actui nobiliorem
modum dependendi quem habere potest,
scilicet a principio perfecto et connaturali.
Et de ista facilitate loquimur ad praesens.
l>.Tix?i!.Sic respondet D. Thomas infr. quæst. 114,
art. 4 ad 2 et in3,dist, 23, quæst. l.art. 1
ad4, ibi : «Sicut dicitur in 2Metaph.dif­
H ficultas potest esse ex nobis, el ex rebus :
α et similiter facilitas. Facilitas ergo quæ
est ex ratione actuum, qui non sunt
«r magni
ponderis, diminuit quantum in
se est rationem meriti : sed facilitas quæ
<> estex promptitudine operantis ; atque adeo
ex dependentia actus ab illo) meritum non
•t diminuit, sed auget : quia quanto majori
charitate facit, tanto facilius tolerat, et
α magis meretur Et similiter quanto de­
« lectabilius operatur propter habitum vir­
« tutis, tanto actus ejus est delectabilior et
<t magis meritorius. »
Zmmad. 36. Quarto nota : dum quaeritur quid ha­
bitus virtutis in actu producat, non ita de­
bere intelligi quasi ipse seorsim a potentia,
aut per distinctam actionem aliquid efficiat,
vel ad quod potentia ipsa non concurrat :
quia ul num. 28 diximus, habitus et po­
tentia non sunt plures causæ, sed integrant
unicum principium perfectum et comple­
tum, in quo potentia se habet ut quæ agit,
et habitus ul quantitas virtutis, et ratio
agendi. Sed sensas est : quæ sit illa ratio in
ordine ad quam producendam, habitus po­
tentiam perficit, ipsaque potentia tali per­
fectione utitur : cumque de hac ratione
constiterit, compertum erit ad quid habi­
tus per se concurrat. Sane si potentia quæ
indiget virtutibus moralibus, nullam ex se
haberet proximam activitatem ad actum
qui est virtuosus, sicut eam non habet res­
pectu actus omnino supernaturalis, nulla
esset controversia propria hujus loci, sed

ex alibi dictis, et in via D. Thom. receptis
supponeremus cuncta quæ in prædicto actu
distinximus, ab habitu modo dicto proce­
dere : quippe hic solus esset tota ratio
agendi proxima et tota quantitas virtutis po­
tentiæ, ut dicitur de lumine gloriae eide
charitate. Cæterum virtutes morales de
quibus loquimur supponunt in ipsa poten­
tia aliquam activitatem proximam, per
quam, etiamsi illæ desint, producit actus
in substantia vel entitate similes : et ideo
cum non sint tota ratio agendi : merito
dubitatur respectu cujus formalitatis actus
hoc munus exerceat.
37. Denique observandum est, subslantiam physicam actus procedentis a virtute1^·
posse sumi, vel ut conjunctam moralitatiet
facilitati, hisque supervestitam. Inquoest
triplex consideratio : vel enim considera­
tur ut sic vestita reduplicative, quo pacto
dicit pro formali ipsum quo vestitur, et seipsam de materiali. Vel specificative : qua
ratione dicit de formali seipsam ; modum
vero quo vestitur de connotato quamvis indispensabili. Vel denique potest sumi in
quantum est fundamentum moralitatis aut
facilitatis, quo posito istæ resultant. Etquod
diximus de entitate physica respectu’utriusque modi, accipiendum est de moralitateut
collata cum facilitate. Dum ergo quaeritur
ad quam actus rationem virtus per se con­
currat, omnia hæc complectimur : nimi­
rum an concurrat ad entitatem vel secnn-.
dum se, vel ut fundat moralitatem. sive
facilitatem, vel saltem ut eis vestitam. Item
an concurrat ad moralitatem vel secundum
se, vel aliquo ex his modis facilitate affec­
tam? Rursus, an ad intentionem? an præ­
cise ad facilitatem? an denique in cuncta
hæc per se influat? Et additur per se: qnia
utcumque sive per se, sive per accidens
habitum ad omnia conferre citra dubium
videtur : cum, quidquid producat, debeat
reddere actum facilem, hæcque facilitas in
totum eum refundi : saltem quia pro toto
illo removentur impedimenta. Veniamus
ergo ad quæsitum, ubi præter consuetum
morem praemittemus aliorum placita, ut
deinceps uberius aperire licet quæ ex D. Th.
valuimus depromere.

§H.

i
I

4

DISP. 1, DUB. JH.

§ Π.
l'una? sentent i.v.

jwtio· 38.Prima in hac re sententia affirmat ha*“· bitum non concurrere nisi ad intensionem
actus, confortando potentiam et adjuvando
illam ul fortius et intensius operetur. Pro
^4 hac refertur Golfred. quodlib. 9, q. 4, et
; *■
Scot, in 1, dist. 17, q. 2, qui tamen a suis
vindicatur, ut dicant potius Golfredi sen­
tentiam rejecisse : obscure enim loquitur
ut non facile queas discernere quæ gradia­
tur via.
Btitiii· Hic autem dicendi modus communiter
°· rejicitur. Stat namque potentiam habere
habitum, et non ideo producere actum in­
tensiorem, sed minus intensum:non ergo
potest hic esse proprius effectus habitus.
Deinde effectus per se habitus debet esse
omnibus habitibus communis etiam remis­
sis : ab his autem nequii intensio actus pro­
venire, alias nulla esset necessitas ponendi
intensionem in habitu : ergo. etc.
ififlio. 39. Secunda sententia ait habitum solum
concurrere ad modum facilitatis, quem
diximus esse in actu. Ita Vasquez loco ci­
tato, a quo in re non differt Montèsin. Nam
etsi concedat habitum concurrere ad subs­
tantiam ut vestitam facilitatis modo, su­
mit ly ut vestitam in sensu reduplicative,
ut constabit legenti. Utriusque ratio est :
quia effectus per se alicujus causæ non po­
test dari sine illa : quidquid autem praeter
prædictum modum in actu consideretur,
potest dari sine habitu per influxum solius
potentiæ : ergo solus ille est per se habitus
effectus. Confirmatur. Potentia non indiget
habitu ut efficiat entitatem actus, morali­
tatem aut intensionem : quippe sine illo
omnia hæc producet, sed ut ea attingat fa­
cile et delectabiliter : ergo solus hic modus
facilitatis et delectabilitatis praestatur per se
ab habitu.Accedit : hocversari discrimeninter habitus infusos et acquisitos : quod illi
dant posse simpliciter, et ideo influunt in
substantiam actus physicam vel moralem ;
isti vero supponunt prædictum posse, et so­
lum dantur ad faciliter ; ergo non influunt
nisi in modum facilitatis.
Betsu. Hæc etiam sententia communiter displi®· cet : quia eo ipso quod habitus concurrat ad
facilitatem actus convincitur perprius effi­
cere ejus essentiam sive in esse physico sive
morali : ergo non illa, sed hæc est termi­
nus primarius efficientiæ habitus. Ante-

215

cedens suadetur : nam ideo habitus reddit
aliquem aclurn facilem, quia dat potentiæ
completam virtutem ad speciem talis actus :
si enim potentia secundum se esset ad hoc
completa facile illum produceret, ut patet
de illis actibus ad quos non indiget habitu:
igitur vis quam habitus potentiæ tribuit
perprius est ad speciem actus, quam ad
modum facilitatis. Confirmatur. Actus est
per se effectus habitus in omni ea ratione
in qua assimilantur reoquod unumquodque
agit sibi simile:sed non assimilantur in
sola facilitate,sed magis et proprius in specie
et tendentia ad objectum : ergo.Confirmatur
rursus. Si habitus per se primo attingeret
modum facilitatis, per se prino hunc mo­
dum respiceret, atque adeo ab ipso specificaretur : atqui habitus morales non specificantur a facilitate sed a moralitate, ut
videtur per se notum : : nemo enim virtu­
tes primo distinxit per distinctos modos fa­
cilitatis, sed penes diversas species bonita­
tis actus et objecti : ergo, etc. Ad rationem
et confirmationes in oppositum constabit
num. 59.
40. Tertia sententia est Francisci Suar. etSsemenaliorum, quos in secundo notabili num. 31 tia.
retulimus pro parte negativa. Affirmatque
habitum ratione suæ essentiæ solum per se
concurrere ad substantiam actus, quamvis
ut intensus etiam concurrat ad intensionem:
negat vero concurrere ad modum facilitatis,
eo quod nullus talis modus sit intrinsece
in habitu : et hoc est præcipuum hujus sen­
tential fundamentum. Accedit : quod juxta
Aristotel. 2 Ethicorum cap. 1, habitus con­
currit ad actus similes his per quos genitus
est : in his autem per quos genitus est, non
est aliquis modus facilitatis : ergo neque in
eis ad quos concurrit.
Verum neque ista sententia placet : quia Rejici­
oppositum sui praecipui fundamenti habetur tur.
ex dictis num. 32, ubi existentiam modi
prædicti demonstravimus : unde facile quis­
que retorquebit contra eam argumentum.
Neque secundum est alicujus roboris : dic­
tum enim Aristotelis intelligitur de simili­
tudine inter actus illos quoad substantiam
vel speciem ; non autem quoad modum faci­
litatis et perfectionis.
41. Demum quarta sententia affirmat ha- riuma
bitum concurrere ad totum quod invenitur 5ent·
in actu, substantiam, moralitatem, inten­
sionem et facilitatem, ita ut nihil sit effec­
tus potentiæ habituatæ, quod non etiam
habitui correspondeat. Hæc tribuitur Ca-

216

;

'· ‘ |
’’
■·
·

·"
• i (♦' ·
t. ·■· g. !
, K’_ ?!

DE VIRTUTIBUS.

CaprM. preolo cl Hispalensi in 3. distinctione citata
Hispal. ad argumenta Durandi. Et videtur esse
Cajetani sup. quæstione 49, articul. 3, sed
omnes illos nostræ potius opitulari consta­
bit num. 51. Potest autem fundari : quia in
agentibus non partialibus effectus non divi­
ditur, ut patet in causis prima et secunda,
in universali et particulari, in intellectu et
specie inlelligibili, quarum effectus totus
utrisque corresponde!, et non pars uni, et
pars alteri : ergo cum habitus et potentia
concurrant non ut causæ partiales, debet
actus totus correspondes ulrique, non pars
habitui, et pars potentiæ. Deinde in tantum
habitus concurrit cum potentia, quatenus
dat ei facilitatem : sed dat facilitatem ad
totum actum : ergo ad totum concurrit.
Adde : quod sicut in virtute et est ratio ha­
bitus communis tam bono quam malo, et
gradus specialis virtutis, utrumque de linea
operativi : sic in effectu duplex ratio debet
virtuti correspondere : cum ergo bonitas
moralis cum sua facilitate tota correspondeatgradui speciali (bonitas enim non attin­
gitur ab habitu secundum rationem com­
munem bono et malo, sed determinate ut
bono el virtuoso) superest ut grad ui com­
muni correspondent entitas physica, quæ
etiam est communis tam bonitati, quam
malitiæ: ac proinde quod si virtus adæquate sumatur, in omne quod est in actu
per se influat.
impuVerum et huic sentenliæ inter alia obstat:
^Mlnr quia si habitus per se concurrit ad entitatem physicam actus, et similiter ad moralitatem, debet ab utraque speciem sumere,
et perprius ab illa, quam ab hac : sicut quia
actus attingit objectum tam ut physicum
quam ut morale, secundum ulramque ratio­
nem capit ab eo speciem. Ex quo fiet, quod
sicut in actu virtutis aliud est species phy­
sica, et aliud moralitas, et ideo non est
bonus et virtuosus quiddilative, sed deno­
minative et accidentaliter, ita dicendum
erit de habitu : cujus oppositum dub. 1 de­
monstravimus, et docent cum Divo Thoma
omnes ejus discipuli contra Scotum et sequa­
ces. Quæ etiam impugnatio urget suo modo
contra secundam sententiam nuper refuta­
tam, juxta quam prout a suis sectatoribus
proponitur, habitus non minus concurrit
ad facilitatem in esse physico, quam in esse
morali : unde non est apud illos cur potius
a moralitate vel facilitate hujus ordinis,
quam ab entitate physica aut ejus facilitate
specificelur : ac proinde, quare sicut in actu

distinguuntur esse physicum et esse morale,
in habitu non differant.
Varietas hæc opinionum, el quod nulla
earum animum quietat, compellit nos rem
altius inquirere ; specialique via veram sen·
tenliam el mentem D. Thoms investigare;
si forte novum aliquid lucis ex sole Aqui­
nate huic implexæ quaestioni conciliare pos­
simus.

I

§ III.
Fundamenta pro enucleanda vera sententia.

42. Nulla aptiori via constare polerili^.
quod inquirimus quam investigando adquidtt;Zii
potentia habitu virtutis indigeat: sicutenim
ubi non indiget habitu, iste nihil agit, nec
confertur, quia natura horret superflua :
ita ubi illo eget, id solum debet efficere,
respectu cujus fuerit talis indigentia. Hæc
autem ut num. 2 tetigimus, dumtaxat potest
esse respectu alicujus superexcedentis pro­
prias vires potentiæ, ortumque habentis ex
potentia superiori : quidquid vero poten­
tiam eliciti vam actus sum ptam secundum se
nullo modo superat, habitum non requirit.
Quocirca D. Thomas quaestione sequentiD.Tkartic. 6, sic ait : « Dicendum quod cum per
<t habitum perficiatur potentia ad agendum,
«, ibi indiget potentia habitu perficiente ad
σ bene agendum (qui quidem habitus est
» virtus) ubi ad hoc non sufficit propria
« ratio potentiæ. » Ex quo infert voluntati
ad bonum proprium ordinis naturalis non
opus esse virtute superaddita, bene autem
ad bonum alienum et ad supernatural :
« Quia (inquit) omnis potentiæ propria
σ ratio attenditur in ordine ad objectum,
« unde cum objectum voluntatis sit bonum
« rationis voluntati proportionatum.quan« tum adhocnon indiget virtute perficiente,
α sed si quod bonum immineat homini voc lendum, quod excedat proportionem vo« luntatis, sive quantum ad totam speciem
« humanam, sicut bonum divinum quod
« transcendit limites humanæ naturæ, sive
« quantum ad individuum sicut bonum
« proximi.ibivoluntasindiget virlute,etc.»
Ratio videtur perspicua. Tum quia ut Bili)
num. citato dicebamus habitus non ponitur teli·
mei.
nisi ad id quod potentiæ est per se difficile:
potentiæ autem nihil est per se difficile, nisi
ejus proportionem aliquo modo superet, eo
quod est proprium potentiæsuperioris.Tum
etiam, quia vis quam habitus virtuosus
potentiæ

I

potentiæ confert, non est ex ipsa potentia
habituata sod ex alia superiori, cujus habi­
tus est participatio, et ex cujus motione ac­
quiritur. Et ideo Div. Thom. infr. quaes­
tione 63, articul. 2 ad 3, ait, actus alicujus
potentiæ non generare in ea habitum virlututis nisi in quantum procedunt ex altioribus principiis, qux sunt principia rationis.
Si enim habitus vim quam superaddit po­
tentiae habituatæ, ab eadem reciperet, frus­
tra superadderetur : quia tota illa eminen­
tius resideret in ipsa potentia utpote in
proprio fonte quam in ejus participatione,
qualis esset habitus. Ideo vero non additur
frustra, quia est ex participatione potentiæ
superioris,elevatque potentiam habituatam
in id quod vires ejus excedit.
Adde. Quod si potentia receptiva habitus
secundum se esset effectiva illius, secundum
se etiam esset in actu et in potentia respectu
ejusdem. Imo contineret, et non contineret
eandem perfectionem : nam ex qua parte
recipit perfectionem habitus, debet esse in
potentia ad illam, et cum ejus carentia : ut
vero efficeret, deberet actu ipsam continere:
quia agens agit secundum quod est in actu ;
sicut passum recipit in quantum est in po­
tentia. Non ergo habitus potest esse ab ipsa
potentia in qua recipitur, sed a superiori,
atque adeo respectu effectus qui hujus sit
proprias, et illam secundum se sumptam
excedat.
43. Ex quo principio infert D. Thom. ci­
tata quæst. de virtutibus art. 1 et 9, neque
intellectum agentem, neque vires naturales
ut nutritivam et augmentativam posse re­
cipere habitus virtutum, quia ille non habet
potentiam superiorem, cujus vim participet,
etistæ nulli altori potentiæ subduntur, sed
sunt a natura omnino determinatae ad agen­
dum. E contra vero intellectus possibilis,
voluntas et appetitus sensitivus possunt esse
subjecta praedictorum habituum, quia unum­
quodque habet potentiam superiorem a qua
moveatur : intellectus possibilis ab agente,
voluntas et appetitus a ratione : dumque
sæpe moventur, firmatur in eis talis motio
per modum habitus : ita ut iste nihil aliud
sit nisi quaedam participatio et sigillatio po­
tentiæ superioris inferiori impressa, per
quam hæc elevata facile attingit quod illius
et proprium. a In parte intellectiva (ait D.
« Thom.) est principium quasi passivum
■ intellectus possibilis, qui reducitur in
« suam perfectionem per intellectum agen« tem, intellectus autem in actu movet vo-

DUB. HI.

217

« luntatem. Voluntas autem mota a ratione,
« nata est movere appetitum sensitivum,
α scilicet irascibilem et concupiscibilem,
« quænatasuntobedire rationi. Unde etiam
« manifestum est, quod quælibet virtus fa­
« ciens operationem hominis bonam, habet
σ proprium actum in homine, qui sui ac­
a tione potest ipsum reducere in actum,
« sive sit in intellectu, sive involuntate,
« sive in irascibili etc. et inferius. Ea quæ
« sunt ad ulrumlibet (scilicet voluntas et
« appetitus) non habent aliquam formam
« ex qua declinetur ad unum determinate,
« sed a proprio movente determinantur ad
« aliquid unum. Et hoc ipso quod determi­
« nantur quodammodo disponuntur in
« idem. Et cum multoties inclinantur, de­
« terminantur in idem a proprio movente,
« firmatur in eis inclinatio determinata in
a illud : ita quod ista dispositio superin­
« ducta est quasi quædam forma per mo­
a. dum naturæ tendens in unum. Cum
« igitur ratio multoties inclinet virtutem
« appetitivam, fit quædam dispositio for­
« mata, perquam inclinatur in unum quod
« consuevit. Et ista dispositio sic formata
a est habitus. Unde si recte consideretur,
« virtus appetilivæ partis nihil est aliud
a quam quædam dispositio sive formasigila lata et impressa in vi appetiti va a ratione.
a Et propter hoc quantumcumque sit fortis
« dispositio in vi appetitiva ad aliquid, non
a potest habere rationem virtutis nisi sit
« ibi id quod est rationis, etc. » Vides quo­
modo forma virtutis in appetitu tota sit ex
ratione quæ est potentia superior, atque
adeo in ordine ad id quod lineam appetiti­
vam superat.
44. Hoc jacto fundamento, stabiliendam
est secundum : nempe, id quod in actu vir­
tutis moralis superat potentiam elicitivam,
puta irascibilem, vel concupiscibilem ne­
quaquam esse entitatem physicam vel ejus
intensionem, sed bonitatem moralem, qua
constituitur virtuosus et conformis rectæ
rationi. Prima pars videtur satis nota : quia
prædicta entitas nihil aliud dicit nisi pas­
sionem appetitus sensitivi, in qua quantum­
vis intensa ut ab ordine rationis præscindit, nihil est quod vires ejusdem appetitus
superet, aut quod alliorem potentiam par­
ticipet. Et ideo iidem actus secundum speciem physicam qui sunt in nostro appetitu,
sæpe cum majori intensione reperiuntur in
brutis in quibus nulla est potentia superior,
et etiam in nobis cum indeliberate agimus

rf, ή

218

DE VIRTUTIBUS.

sine dependentia ab intellectu et voluntate.
Accedit, in omni actu naturali ponendum
esse aliquid quod potentiæ elicitivæ secun­
dum se sumptæ correspondent, atque adeo
quod vires ejus proprias non superet : hoc
autem in actu appetitus solum potest esse
entitas physica ut intuenti constabit : ergo,
etc. Ex quo videtur certa secunda pars,
quia bonitas moralis est ipsa conformitas
actus cum ratione et quædam ejus partici­
patio et sigillatio, quam dubitari non po­
test excedere lineam appetitus secundum se
sumpti.
Idemque argumentum militat in actibus
voluntatis : si enim sola entitas physica re­
missa vel intensa in eis consideretur, non
est unde superent proprias ejus vires, aut
cur motionem potentiæ superioris requi­
rant. Si vero consideretur bonitas moralis,
qua constituuntur ordinati et recti, sine
dubio superexcedunt : quia talis rectitudo
non est propria voluntatis, sed rationis,
cujusest ordinare. Possuntque hæc confir­
mari :nam bonitas appetitus sive sensitivi,
sive rationalis sita est in adæquatione ad
suam regulam, tuncque ejus actus dicitur
bonus, quando prædictam regulam attin­
git : cum autem regula sit superior regu­
lato, nequii non bonitas ex ea desumpta
appetitum superexcedere, nec tam ex ipso,
quam ex potentia regulante ortum ducere.
Videatur Angelicus Doct. quæst. citata, ubi
latius hanc doctrinam prosequitur.
Fanda- 45. Tertio nota (sitque ultimum funda­
menium mentum) inferiorem potentiam dupliciter
posse a superiori moveri : vel fluenter, ita
ut influxus superioris recipiatur in infe­
riori per modum passionis transeuntis, et
non plus duret quam actus pro quo exhi­
betur. Vel permanenter, ita ut praedictus
influxus recipiatur per modum qualitatis,
fiatque forma habitualis potentiæ motæ.
Cum primo modo recipitur, fit operatio
cum difficultate : nam quod ibi splendet,
est motio ab extrinseco, potiusque potentia
inferior agitur, quam agat, in quo assimilatur violento. Cum autem recipitur se­
cundo modo, agit prædicta potentia prompte
et delectabiliter, utpote per formam factam
sibi propriam, cujus ratione actus est con­
veniens, delectabilis, et facilis. Et haec
forma permanenter recepta, est, et dicitur
habitus. Vel proprie, si insit perfecte et im­
mobiliter, vel si imperfecte et facile mobi­
lis, large: ut est idem quod dispositio. Quæ
omnia explicat eleganter D. Thomas loco

DISP. I, DUB. III.

nuper citato, ubi postquam dixit potentias
receptivas habituum non esse per se rectu,
sed oportere α quod recti licentur, rectitu­
dinem a sua regula recipientes, subdit:
« Hoc autem contingit dupliciter : uno
modo ut recipiatur per modum passionis,
α sicut in hoc ipso quod regulata potentia
α regulante movetur. Sed quia in hoc quod
« aliquid patiatur, et nihil ad actum con­
α ferat, violentiæ diffinitio consistit : vio­
« lentia autem et difficultatem ct tristitiam
α habet, ut dicitur in 5Metaph. ideo præ­
dicta receptio rectitudinis non sufficit ad
« perfectam rectificationem potentiæ re« gulatæ. Oportet ergo ut alio modo reci­
piatur, scilicet per modum qualitatis in­
« haerentis, ut rectitudo regulæ efficiatur
ϋ forma potentiæ regulatæ : sic enim faci­
« liter et delectabiliter quod rectum est
operabitur, sicut id quod est conveniens
« suæ formæ. Et hæc quidem qualitas sive
forma dum adhuc est imperfecta, dispo­
tf sitio dicitur : cum autem jam consum­
α mata est, et quasi in naturam versa, ha­
a bitus nominatur, etc. »
46. Unde fit (et bene observa) potentiam
inferiorem, verb. gr. appetitum, sive ha­
beat habitum, sive non, nunquam elicere
actum virtuosum solis propriis viribus, sed
semper ex influxu potentiæ superioris re­
gulantis : tantumque est discrimen, quod
ante habitum recipit prædictum influxum
transeunter et per modum passionis; per
habitum vero recipit illum per modum
qualitatis et tanquam formam constituen­
tem in esse completo. Fit etiam, habitum
virtutis posse considerari, vel inadæquale,
ut dicit præcise vim potentiæ superioris in
inferiori ad attingendum effectum illius:
quo pacto differt quidem a potentia: sed
non a motione transeunte et a dispositione,
quæ eandem vim continent: vel adaequate,
ut dicit prædictam vim cum tali modo essendi permanenter immobiliter, etc. In
quo ab illis distinguitur et non solum a
potentia.

§ IV.

Assertiones légitima ex prxjactis fun­
damentis.
•17. Dicendum est primo virtutem acqui­
sitam non efficere per se entitatem physi­
cam actus virtuosi secundum se sumptam.
Hæc conclusio non solum est auctorum
secundae

a]* secundo sententia?, sed etiam Cajetani 2, 2,
quæst. 81, art. 4, quæst. 82, art. 1, q. 123,
irlstoi art. 6, Nec dissentit Capreolus si attento
legatur. Est etiam sine dubio Divi Thomae ;
nunquam enim habitibus acquisitis tribuit
influxum in substantiam actus, sed soli
potentiæ, ut videre est in 4, distinet. 49,
quæst. 1, arlic, 2, quæstiunc. 2 ad 2, ibi :
in acluduo est considerare, scilicet substantia
actus et forma ipsius a qua perfectionem
habet: actus ergo secundum substantiam
principium est naturalis potentia, sed secun­
dum formam suam principium est ejus habi­
tus. Idem docet Arist. 2 Ethic, cap. 5,
I
dicens potentias esse per quas sumus potentes
irasci, vel misereri: (quæ dicunt ipsam sub­
stantiam aclus) sed habitus, quibus bene vel
male. Probatur ratione. Potentia elicitiva
actus virtuosi non indiget habitu ad ejus
i
entitatem physicam, sicut neque hujusmodi
1
entitas secundum se sumpta vires illius
■
ullo modo excedit: ergo habitus virtutis
non concurrit per se ad prædictam entila!
tem. Antecedens habetur ex 2 funda­
mento: consequentia ex primo.
i
Confirmatur. In eo actus est per se effectusvirlutis, in quo ipsi assimilatur : agens
enim per se agit sibi simile: atqui non
■
assimilatur in entitate physica, quippe ista
I
solum est tendentia ad objectum in esse
physico : virtus vero tota est tendentia ad
objecium morale. Rursus : Ratio virtutis,
at in 3 fundamento ostendimus, est parti­
cipatio potentiæ superioris, cujus nihil re­
lucet in entitate physica actus secundum
se: ergo, etc. Vide num. 41, impugnatioI
nem 4 sententiæ.
hsa- 18. Dicendum est secundo. Effectus per
I
se habitus non est tantum facilitas, neque
I
ista primario abeo producitur. Hanc conI
clusionem suadent efficaciter quæ diximus
num. 39, contra 2 sententiam : nec majori
.
eget probatione.
i 3fe. Sit tertia conclusio. Si habitus virtutis
j
consideretur inadæquate prout convenit
cum dispositione et motione transeunte
juxta dicta num. 4G, ejus per se effectus est
bonitas moralis actus absolute considerata
praescindendo a facilitate, vel difficultate :
I
si vero sumatur adæquate ut includit pro­
prium modum essendi formæ completæ et
permanentis, per quem a motione tran­
seunte differt, proprius ejus effectus est
praedicta bonitas una cum facilitate : illa ut
ratio producta, et hæc ut modificatio et
complementum talis rationis, sive ut mo­

219

dus producendi passive: ita quod nec sola
bonitas conjuncta facilitati, nec sola faci­
litas afficiens bonitatem, sed utraque præ­
dicto ordine per se et de formali a virtute
attingitur. Hæc etiam conclusio quoad
præcipuum in ea assertum, nempe boni­
tatem moralem esse per se effectum virtutis
est Arist. D. Thom. et Cajet, locis cit. sicut
enim entitatem physicam tribuunt soli po­
tentiæ.· sic habilibus tribuunt moralitatem.
Probari autem potest non minus efficaciter^^
quam praecedens ex præjactis fundamentis, per parId est perse effectus virtutis, ad quod po- tes.
tes’
tentia indiget habitu, ac proinde quod vires
proprias ipsius potentiæ excedit, derivaturque a potentia superiori : talis est bo­
nitas moralis : ergo hæc est per se virtutis
effectus. Consequentia est legitima, et præmissæ superius probatæ.
Confirmatur. Actus assimilatur virtuti
in quantum bonus et rectus : quippe prout
sic est tendentia ad idem objectum et sub
eadem ratione objecti moralis, ad quod
tendit virtus : ergo ut bonus, et rectus est
per se effectus virtutis.
Porro quod si virtus inadæquate suma­
tur; ut effectus ejus non includat facilita­
tem, sic suadetur. Nam virtus prout sic id
dumtaxat præstat, quod præstaret motio
transiens cum qua convenit, quatenus
utraque continet vim potentiæ superioris,
et eam applicat ad actum : atqui motio
transiens solum conferret actui bonitatem,
non vero facilitatem : ergo, etc.
49. Denique virtutem adæquate consi­
deratam non concurrere ad solam mora­
litatem, sed una cum facilitate, ordine
explicato, ostendi potest. Tum quia virtus
includit specialem modum essendi, per
quem differt a motione transeunte: ergo
ejus actus debet importare proportionalem
modum qui non esset in actu elicito per
prædictam motionem : hic est autem mo­
dus facilitatis. Tum etiam, quia eo ipso
quod virtus adæquate accepta dicat vim po­
tentiæ superioris receptam in inferiori per
modum formæ completæ constituentis
principium perfectum et connaturale actus,
ipse actus debet ab ea oriri cum speciali
modo dependentiæ a tali principio : per
quem modum sit ei conveniens facilis et
delectabilis juxta dicta num. 34.
Confirmatur. Proprius effectus virtutis
nequit sine virtute poni : alias non esset
effectus omnino proprius, sel communis
aliis : atqui bonitas moralis praecisa a fa-

220

DE VIRTUTIBUS.

cilitale potest poni sine virtute per solam
transeuntem motionem, secus ut completa
et modificata per facilitatem : ergo hoc mo­
do erit effectus omnino proprius virtutis,
primo vero erit communis tam virtuti
quam motioni.
Assertio 50. Dicendum est quarto, habitum virtun3t· tis concurrere perse ad entitatem physicam
actus ut fundat moralitatem ejusque faci­
litatem, et ut his vestitam reduplicative.
Assertio hæc deducitur ex præcedenti sup­
positis illis quæ diximus in præced. tract,
disp. 1, dub. 3. Nam moralitas habet se ad
entitatem physicam sicut modus necessario
illam præsupponens et in ipsa fundatus:
unde etsi talis bonitas sit per se primo a
virtute inspecta ordine intentionis, in
executione tamen non alia via attingitur,
nisi quia attingitur fundamentum ex quo
resultat : idem ergo est virtutem per se
efficere bonitatem moralem actus ac effi­
cere perse entitatem in quantum eam fun­
dat. Similiter idem omnino est virtutem
per se attingere entitatem reduplicative ut
vestitam moralitate et ejus facilitate, ac
attingere per seipsam moralitatem et faci­
litatem connolando entitatem de mate­
riali.
Qoæfte· Juxta sensum hujus conclusionis putaCapreoifmus locutos fuisse Capreolum et alios ex
eiTho-gravioribus Thomistis, dum admittunt
“uni1.’ habitum concurrere per se ad substantiam
actus: loquuntur enim de substantia illa
non secundum se, sed ut fundat moralita­
tem et ut ea vestitam. Quo etiam modo
intelligendus est Cajetanus supra quæst. 49,
art. 3.
Adde, prædictos Thomistas voluisse oc­
currere argumento Durandi, qui negat
habilibus omnem activitatem, eo quod
nihil est assignabile in actu, neque subs­
tantia, neque modus per se ab habitu de­
pendens. Et in solutione hujus argumenti
concedunt habitum concurrere ad omne
quod est in actu sive modum sive substan­
tiam. Cum autem ad prædictum intentum
sufficiat concursus ad substantiam sive se­
cundum se sive ut fundat modum, non est
cur existimemus primum ex his voluisse
statuere quod minus congruit principiis
D. Th. præcedenti § stabilitis. Adde se­
cundo : aliquando prædictos Doctores no­
mine substantia: intelligere, non entitatem
physicam, sed moralitatem juxta id quod
num. 30 observavimus.
51. Superest dicamus de intensione, an

virtus ad illam per se concurrat. Quocirca
distinguenda est in actu duplex intensio:
alia ordinis physici, quæ immediate afficit
entitatem, et alia ordinis moralis qui
afficit immediate bonitatem. De utraque
vero idem judicium ferendum est, ac de
formis quæ afficiunt : quia idem agens
absoluto producens aliquam formam; ut
magis vel minus intensum, seu ut magis
vel minus sua intentione utens, producit
illam cum majori vel minori intensione.
Quare sicut enlitas physica secundum se
considerata non attingitur per se ab habitu,
ita neque intensio physica. Et sicut bonitas
moralis producitur per se ab illo, sic boni­
tas magis vel minus intensa producitur ab
habitu utente majori vel minori inten­
sione. Quod si habitus non fuerit ita intensus sicut actus, major hujus intensio
reducenda est in aliquam motionem transeuntem. Denique, sicut entitas physica ut
fundat moralitatem per se attingitur ab
habitu, ita intensio illius ut fundat inten­
sionem moralitatis per se attingitur ab
habitu intenso ; nisi recurrendum sit ad
motionem transeuntem defectu intensionis
habitus.

?

|;
■
'
I

I.
!

§ V.
Qux obstent primx conclusioni?

52. Primæ conclusioni obstare videntur U
quæ adduximus n. 41, pro 4 sententia. »
Unde ad primum respondetur, effectum
habitus et potentiæ non sic dividi a nobis,
quasi pars uni, et pars alteri respondeat:
sed totus producitur a potentia habituata:
quod sufficit ad excludendam parlialitatem,
quamvis habitus non sit potentiæ ratio to­
tum illum attingendi : quia ad aliquid est
in ea ex seipsa sufficiens quantitas virtu­
tis, ut habitu non indigeat. Verum est ta­
men, quod si fiat collatio, non inter po­
tentiam et habitum, sed inter hanc et
quantitatem virtutis illius propriam, quo­
dammodo dici poterunt causx, vel melius
virtutes partiales, quia neutra in ordine
causae particularis est tota virtus proxima,
sed quasi pars virtutis. Adhuc tamen non
est proprie ibi partialitas : quia hæc atten­
ditur in ordine ad effectum ejusdem ra­
tionis: ut cum duo portant eundem lapi­
dem : duo luminosa eandem lucem pro­
ducunt. Tunc enim proprie loquendo pars
effectus tribuitur uni, et pars alteri. At
vero

:

DISP. I, DUB. HI.

vero habitus et quantitas virtutis potentiæ
non attingunt proprie eundem effectum,
vel distinctas ejus partes, sed effectus dis­
tinctas rationis.
Ad primani instantiam ibi adductam
respondetur, causam primam non adjun­
gere sibi secundam ex indigentia, sed ex
dignatione, et ideo vult dare ei virtutem
ut totum effectum producat, saltem ut
instrumentum ipsius causæ primæ : habi­
tus vero confertur potentiæ ob ejus indi­
gentiam, et ideo id dumtaxat efficere debet,
respectu cujus fuerit talis indigentia : cum­
que ista non sit respectu lotius actus non
oportet totum ab illo produci. Ad secan­
dam dicas; causas universales creatas in­
digere particularibus, et e converso, ad to­
tum effectum: quia nec particularis aliquid
aget sine universali, neque ista sine illa ali­
quid idem numero producet : atque adeo
quidquid unaquæque producit,debet ab utra­
que attingi. Secus in nostro casu, ubi poten­
tia solum indiget habitu ad moralitatem et
facilitatem, entitatem vero potest sine ha­
bitu eandem numero efficere. Per quod pa­
let ad tertiam de specie intelligibili : nam
etiam hæc ita est necessaria ad actum intel­
lectus, ut nihil istius possit fieri sine speie.
53. Ad secundum respondetur, habitum
non dare per se facultatem ad lotum actum :
quia ad physicum ejus potentia est perse
facilis, sed ad solam moralitatem ad quam
est de se insufficiens. Per accidens vero
facilitai ad totum : et quia dum removentur
impedimenta per exercitium habitus circa
moralitatem, removentur quoque circa
entitatem : et quia ipsa entitas quæ subest
moralitati, et ab ea accidentaliter denomi­
natur, substernitur etiam facilitati, et re­
cipit ejus denominationem, non tamen per
se aut ratione sui, sed ratione moralitatis,
cui facilitas illa per se conjungitur. Ad id
autem quod additur negatur consequentia :
quia in ipsa bonitate morali est etiam du­
plex ratio : nempe gradus moralitatis ut sic
communis etiam malitiæ, et gradus differentialis bonitatis. Ex quibus hic secundus
correspondet virtuti secundum differentialem rationem, primus vero secundum gra­
dum communem habitus : atque adeo se­
cundam neutrum potest illi correspondes
entitas physica.
:Λ.!Π Deinde contra eandem assertionem objicies falso niti fundamento. Quoniam appelitus et voluntas non modo indigent habitu
ad moralitatem, sed etiam ad entitatem

221

actus : ergo virtus debet ad nirumque con­
currere. Antecedens probatur. Tum quia
ut D. Thomas sæpe docet, ad hoc ponitur
habitus, ut potontia ex se indifferens ad
plura, inclinetur ad unum: sicut autem
voluntas est indifferens ad diversos actus
in esse moris, ita in esse physico: ergo ad
utrumque indiget habitu. Tum etiam, quia
actus voluntatis adhuc in esse physico con­
sideratus oritur etiam ab intellectu, sine
cujus ductu illa nihil agit: ergo adhuc
prout sic habet aliquid potentiæsuperioris,
ac proinde indiget habitu juxta doctrinam
primi fundamenti.
Confirmatur. Actus appetitds sensitiviCi,nIlriD·
omni moralitate seclusa potest participare
aliquid voluntatis, quæ est potentia supe­
rior : ut cum movetur ab ea ad actum om­
nino indifferentem : ergo seclusa moralitate
indiget appetitus habitu, per quem faciliter
eliciat prædictum actum secundum quod vo­
luntati correspondet. Ruit ergo secundum
fundamentum.
Contra primum etiam urget : quia in
tibus intellectus nihil potest considerari primum,
vim ejus excedens, aut ex potentia altiori
derivatum : et nihilominus ponimus ad
illos habitus intellectuales : ergo, etc.
54. Respondetur negando antecedens. AdDitaitnr
primam probationem dicendum est dupli­
cem esse indifferentiam : aliam libertatis,
et aliam perfectibilitatis. Prima convenit
voluntati respectu cujuslibet actus liberi,
sive consideretur in esse physico, sive in
esse moris. Secunda autem solum convenit
respectu actus superexcedentis, ad quem
propriæ vires potentiæ non sufficiunt, sed
indiget perfectione superaddita. Quæ quia
est multiplex, non potuit oriri a sola na­
tura. Habitus ergo non ponitur ut tollat
primam indifferentiam : alias nullus esset
actus liber ad quem voluntas habitu non
indigeret ; cujus oppositum disp. sequenti
dub. 3 demonstrabimus, etiam loquendo de
actibus in esse morali. Imo adhuc posito
habitu manet indifferentia, quia semper
manet voluntas libera et indifferens ad
hunc et illum actum eliciendum, vel non
eliciendum solumque a sua libertate et do­
minio, supposita divina præmotione,deter­
minatur. Sed ponitur ad tollendam secun­
dam indifferentiam, de qua dumtaxat intelligenda est doctrina D.Thom. Hoc autem
modovoluntas non est indifferens ad actum
in esse physico, sed sufficienter completa,
ut visum est a num. 44.

£22

DnptCï
solutio
confir­
ma no­
nis.

DE VIRTUTIBUS.

Ad secundam probationem respondetur,
dupliciter posse intellectum concurrere ad
actum voluntatis. Vel præcise proponendo
objectum, quod voluntas possit appetere, et
imperando ejus prosequutionem : vel re­
gulando et dirigendo per synderesim et
prudentiam ul ordinate appetat. Primo
modo, nihil ponit in prædicto actu, quod
voluntatem secundum se sumptam excedat,
sed tantum applicat eam ad bonum omnino
commensuratum,quodsuismet viribus po­
test attingere. Neque hac ratione proprie
dicendus est intellectus movens superior,
quia ad nihil movetsuperexcedens. Secundo
modo ponit in actu aliquid superexcedens,
nempe rectitudinem et ordinem, quæ non
sunt de linea voluntatis, sed ex participa­
tione divinæ sapienti® tanquam regula, in
cujus virtute synderesisel prudentia habent
regulare. Et hoc pacto movet intellectus
proprie ut superior debelque proinde con­
ferre potenti® mot® aliquid supra suas vi­
res, ut effectum exequatur. Vide tract, prae­
cedenti disp. 1, a num. 65.
55. Per quod patet ad confirmationem.
Nam quod dictum est de motione intellectus
in voluntatem, debet applicari servata pro­
portione motioni voluntatis in appetitum.
Cum enim voluntas sit appetitus totius et
primum movens quoad exercitium, potest
unamquamque potentiam applicare ad ejus
actum, non solum ut in tali actu participa­
tur aliquid superexcedens, sed etiam ut ipsi
potenti® elicitiv® secundum se sumpt®
corresponde!. Et hoc pacto movet appetitum
sensitivum, quoties applicat illum ad actum
omnino indifferentem. Aliter etiam dici
posset distinguendo similiter duplicem mo­
tionem, scilicet quoad specificationem, et
quoad exercitium. Hæc posterior fit a vo­
luntate in alias potentias-, non tamen re­
quirit habitum, quia iste non ponitur ut
determinet ad exercitium actus : sufficit
enim ad hoc ipsa libertas, sed ut determi­
net ad speciem. Prima vero non fit a vo­
luntate. Sed si in objecto consideretur sola
ratio boni delectabilis, fit a sensu vel ima­
ginative proponente tale bonum ut omnino
commensuratum appetitui : unde non est
motio ad aliquid vim ipsius appetitus supeperans.Si autem consideretur in tali objecto
aliquid superexcedens, movebit potentia su­
perior, scilicet ratio sive immediate sive
mediante aliquo sensu, ponetque habi tum in
appetitu sic moto. Cæterum illud superex­
cedens bonum delectabile non potest esse

aliud nisi ordo rationis, et bonitas mora­
lis, atque adeo nihil contra nos.
Si vero petas an respectu motionis quoad
exercitium aliquid voluntatis in appetitum
derivetur? concedi potest derivari quoddam
participium libertatis, eo quod libertas per
se primo est in ordine ad talem motionem.
Adhuc tamen illud non erit habitus. Tum
quia non est aliquid in objecto superexce­
dens, sed ad attingendum illud cum indiffe­
rentia, sive excedat appetitum sive non
excedat. Tum etiam quia habitus determi­
nat ad unum objectum a quosumit speciem,
et ideo multiplicatur secundum multiplicaI
tionem objectorum : libertas vero indiffe­
renter est ad utrumlibet : et propterea neque
in voluntate, neque in appetitu multiplica­
tur. Unde potius reducenda est ad genus
naturalis potenti®, velut quidam ejus mo­
dus, quam ad genus habitus.
56. Ad illud quod objicitur contra secun- ii!
dum fundamentum, negatur antecedens0^'
loquendo de intellectu possibili, qui solus
potest habitum recipere : nam ut ejus actus
j
verum sine defectu attingant, opus est illusj
tratione intellectus agentis, qui est potentia
1
superior et fons luminis intellectualis in
homine, cujus proinde aliqua participatio,
et aliquid altius entitate physica ad prædictos actus descendit, unde veri dicuntur.
Quare sicut in actu virtutis moralis entitas
producitur ab appetitu sumpto secundum
se, et bonitas ex participatione rationis,
ideoque requirit habitum, ita in actu virtu­
tis intellectualis attingente verum, entitas
correspondet intellectui possibili, et spe­
ciei secundum se sumpt®; veritas autem
illustrationi intellectus agentis, et sic habi­
tum postulat.
Tertio difficilius objicies : quod saltem in
actibus vitiosis moralitas non excedit vim
potenti® elicitiv®, puta voluntatis, nec pos­
tulat influxum superioris : et nihilominus
requirit habitum : igitur quod entitas phy­
sica non excedat, non tollit ejus necessita­
tem. Antecedens sic ostenditur : quoniam
prædicta moralitas est ipsa formalis mali­
tia : malitia autem non excedit vim defec­
tivam voluntatis, neque provenit ei ex alliori potentia, qualis est ratio; sed potius
huic repugnat.
Nec refert si occurras etiam malitiam
moralem suo modo supergredi lineam vo­
luntatis oririque ex altiori principio, sci­
licet ex intellectu, in cujus actu debet de­
fectus aliquis præcedere ut possit esse in
acta

DISP. I, DUB, ΙΠ.

actu voluntatis. Prœsortim, quia cum ma­
litia sil tendentia contra ordinem rationis,
nequit aliunde originari, quam ex ipsa ra­
tione ut deficiente : sicut ordo el bonitas a
ratione recta : nam principia contrariorum
debent sicut illa spectare ad idem genus.
Non itaque hoc referi .-quia objectio urget
non minus in actibus et habitibus erroneis
ipsius intellectus, ubi non est recursus ad
superius deficiens. Neque enim sicut in bo­
nis et veris ultima resolutio sit ad intellec­
tum agentem et ejus lumen, fieri poterit
in vitiosis et falsis. Tum quia defectus non
debent reduci in principium actuale, quale
est praedictus intellectus, sed in principium
potentiate, sicut est intellectus possibilis et
voluntas. Tum etiam quia in Angelis non
est intellectus agens, in quibus tamen post
lapsam sunt habitus malitiae et erroris.
Aliunde igitur est origo talium defectuum,
nempe ex potentialitate voluntatis et intel­
lectus possibilis.
Irfwd- 57. Pro solutione nota primo, in malitia
morali non modo reperiri deformitatem, sed
sMo· etiam gradum genericum moralitatis boniK’ taticommunem,quigradusproutsicnihildeformitatis explicat. Unde sicut ob hanc ra­
tionem diximus in tract, de voluntate Dei
disp. 10, n 173 et 194, prædictum gradum
ut generice individuatum causari a Deo
media efficaci præmotione : sic dicendum
est causari a ratione ut participante per
synderesim lumen intellectus agentis, exercenteque munus regulae moralis : non adae­
quate, hoc est approbando, vel reprobando,
sed inadæquate subjiciendo dumtaxat sibi
actum regulabilem subjectione abstrahente
ab approbatione vel reprobatione : ex qua
in ipso actu causatur subjectio passiva si­
militer abstrahens a conformitate et defor­
mitate, constitulivaque moralitatis in com­
muni juxta dicta tract, præcedent. disp. 1,
dab. 3 et disp. 2, dub. 1. Quo proportionali
modo in actibus intellectus falsitali obno­
xiis distinguendus est duplex similis gra­
dos,et pro communi recurrendum ad lumen
intellectus agentis. Atque adeo utrobique
datar aliquid supergrediens lineam poten­
tiae elicitivæ secundum se sumptam parti­
cipatumque ex altiori potentia, nempe in
malitia gradus communis moralitatis, et in
falsitate aut errore gradus innominatus
communis falsitali et veritati. Quod suffi­
ceret ut absolute negari debeat antecedens
objectionis : et ad probationem responderi
moralitatem actus vitiosi ultra rationem

223

constitutivam malitiæ importare gradum
moralitatis explicatum superexcedentem
lineam voluntatis secundum se sumptam,
ortumque ex altiori potentia.
58. Verum quia habitus sive vitii, sive
virtutis non ponitur præcise ad gradum
communem, sed etiam ad speciales, qui in
actibus erroneis et vitiosis sunt ipsæ dif­
ferentis constitutivae erroris et malitiæ(pro
quibus saltem in intellectu non patet re­
cursus ad altiorem potentiam, et in volun­
tate, esto possit esse ad intellectum possi­
bilem quantum ad aliquid non videtur
posse negari, quod in ipsam secundum se
sumptam aliquid malitiæ et defectus possit
refundi) videndum adhuc superest qualiter
prædictæ differentiae potentias elicitivas
superexcedant, et nihilominus ab ipsis
propria virtute vel ut melius dicamus) pro­
pria defectibilitate causentur, indigeantque
habilibus. Hoc autem plane explicare non
possumus usque ad sequentem tractatum
de peccatis, ubi disput. 3, a num. 14, tra­
demus singularem doctrinam ad explican­
dum quomodo licet tota malitia actus ab
habitu procedat, nihilominus non sit adeo
malus iste, sicut ille ut D. Th. ibi statuit, et
adhuc sit minus mala potentia, in qua ra­
dicitus eadem malitia continetur. Dicen­
dum quippe est hoc esse malitiæ ingenium,
ut ad sui incrementum non egeat aliquo
superaddito intra propriam lineam, sed
tantum conjungi rei magis actuali, cui
proinde major bonitas debetur. Unde quia
actus secundus actualior est, quam habitas,
et iste quam potentia, non est opus nova
causa malitiæ : sed eadem formalitas invariata in esse rei, quæ residens in volun­
tate minus denominat illam malam, posita
in habitu magis eum inficit, translataqae
ad actum reddit utroque pejorem.
Ex hac igitur doctrina (quam usque ad
citatum locum radicitus explicare nec vacat,
nec libet) habetur solutio objectionis. Ad­
misso enim deformitatem actus reduci in
solam voluntatem, quia tamen in illo prop­
ter connotationem majoris actualitatis, ma­
jor sive pejorest, excedit praedictam poten­
tiam, estque opus habitu, qui quoniam
medio modo se habet inter utrumque, ma­
gisque ad actum quam potentia accedit,
complet illam, et quodammodo elevat non
solum ad gradum genericum moralitatis,
sed ad differenlialem malitiæ ipsius volun­
tatis proprium. Manet igitur inconcussa
nostra doctrina : nempe habitum non ha-

DE VIRTUTIBUS.

224

bore locum nisi in illa potentia, quæ parti­
cipat aliquid superioris; et rursus quod
totus habitus attingit inactu aliquid superexcedens potentiam elicientem secundum
se sumptam. Quamvis cum hoc discrimine
in bonis, et in malis : quod in illis totus
excessus, et totum ad quod concurrit habi­
tus, ipseque habitus totus est ex potentia
superiori ; in his vero solus gradus genoricus tara actus, quam habitus : gradus au­
tem differentiatis malitiæest ex ipsa potentia
eliciti va, et tamen eam superat.
Dices eo ipso quod malitia sit ex volun­
tate, debet esse in illa eminentiori seu pejori
modo, utpote in proprio fonte, quam in
habitu, in quo participatur : ergo poterit
voluntas exercere per seipsam actum peccaminosum æque faciliter atque per habi­
tum. Respondetur doctrinam antecedentis
tenere in bonis, ubi excessus sit, per aliquid
suælineæ; secus in malis ut explicabitur
loco cit. Si quis autem velit insistere solu­
tioni tradita? inter objiciendum, refundereque etiam gradum differentialem malitiae
in solum intellectum possibilem ut in pri­
mum ejus fontem (quod nobis minus tutum
videtur), non indigebit hac nostra doctrina
ad explicandam necessitatem habitus mo­
ralis vitiosi. Deserviet tamen omnibus ad
explicandam necessitatem habitus erroris
in intellectu possibili, cui proportionali
modo applicanda sunt, quæ diximus de vo­
luntate.

§ VI.
•·

•0

Satisfit difficultatibus contra tertiam
assertionem.
Solyitur
Tertiæ assertioni directe opponitur
raiio2. secunda sententia n. 39 relata. Ejus tamen
ratio bene attenta suadet secundam partem
prædictæ assertionis; et nihil convincit
contra primam. Major enim propositio ut
sit vera, intelligenda est ita, quod effectus
per se alicujus causæ non possit dari vel
sine illa, vel sine aliquo supplente influxum
et vicem talis causæ. Quo sensu negatur
minor : quia licet bonitas moralis actus
possit dari sine habitu, non tamen sine ali­
qua dispositione, vel saltem motione tran­
seunto quæ loco habitus substituatur, ejusque influxum suppleat juxta doctrinam
tertii fundamenti n. 46,ex qua, et ex n.49,
liquet potentiam elicientem nunquam effi­
cere praedictam bonitatem præcise per suas

vires, sed ex influxu potentiæ superioris :
qui influxus respectu primi actus commu­
nicatur motione transeunto : deinceps dis­
positione facili mobili : et tandem habitu
proprie dicto continente eminenter utram;
que.
' / Bj
Dices, hinc potius concludi bonitatem
esse effectum per se prædictæ motionis,sine
qua ad minus non potest reperiri, quam
j
dispositionis aut habitus, sine quibus dari
potest.—Respondetur, concludi revera osse
effectum per se cujuslibet ex illis, quatenus
conveniunt in ratione influxus potentiæ
superioris : nam quia hæc ratio in omnil
bus salvatur, quodlibet sufficit ad prædic­
tum effectum. Et sicut absente habituel
dispositione, ponitur per solam motionem
transeuntem : ita cum adest aliquod ex illis
ponitur per ejus influxum sine tali mo­
tione. Hæc diximus do bonitate morali
sumpta secundum se : si vero accipiantur
ut connexa facilitati modo explicato in ter­
tia assertione, nequit dari sino habitu, ne­
que hujus influxus per quamcumque mo­
tionem suppleri. Unde hoc modo accepta
l
prædicta bonitas est effectus per se omni|
noque proprius ipsius habitus, non tantum
secundum rationem sibi et motioni fluenti
communem sed etiam secundum rationem
differentialem formæ permanentis per quam
a motione distinguitur : atque adeo nequit
sine habitu in eorum natura poni.
60. Per quod patet ad confirmationem.D&ia
Si enim moralitas sumatur ut conjuncta
facilitati, ad utramque indiget potentia ha­
bitu adæquate sumpto. Si vero absolute et
cum præcisione, indiget illa ratione in qua
habitus convenit cum dispositione et motio­
ne transeunte. Unde sine aliquo ex his ne­
quit prædicta moralitas poni a potentia. Ad
illud quod additur, respondetur habitus ac­
quisitos non ex eo dici dari ad faciliter
quasi in potentia clicitiva secundum se
sumpta detur posse simpliciter, sed quia da­
tur in supposito operante ratione potentiæ
superioris. Ob idque cum non est habitus,
potest operari absolute, supplente vicem
illius motione. Quod tamen non potest in
ordine ad actum supernaturalem, respectu
cujus in nulla hominis potentia esi suffi­
ciens virtus ut attingatur etiam cum diffi­
cultate. sed debet tota per habitum a Deo
infusum præstari. Adde : queri communiter
dicitur habitus acquisitos non dari ad sim­
pliciter posse, sed ad faciliter, intelligi de
illis non adæquate sumptis, sed ut dicunt
præcke

Q
-

DISP. I, DLB. IV.

præcise moilum essendi, differuntque non
lanium a potentia, sed etiam a motione
transeunto. Cum quo rede cohærel ut si
adæquate sumantur utrumque praebeant.
Verum contra solutionem rationis obji­
Gbjfrtl·
cies : quia si bonitas moralis absolute
sumpta non pendet per se ab habitu secun­
dum suam differentiam, sed secundum ra­
tionem communem motioni transeunti ;
sicut hæc ratio non est una specifice in
utroque, ita prædicta bonitas non erit ejus­
dem speciei in actu producto per habitum,
et in producto sine habitu per motionem.
Hoc autem videtur absurdum quoniam ac­
tus temperantiae v. gr. ubique est unus in
specie atoma sicut ejus objectum. Porro,
rationem communem habitui et motioni
non esse unam specifice patet : quia non
minus differt habitus a prædicta motione,
quam a dispositione : quæ est veluti me­
dium inter utrumque : constat vero habi­
tum et dispositionem in via D. Th. specie
distingui : ergo, etc.
I€ster. 61. Respondetur negando sequelam. Ad
cujus probationem ut occurramus adver­
tendum est, habitum, dispositionem et mo­
tionem transeuntem posse considerari vel
in esse entis, vel in ratione productivi :
sive (quod idem est) in ratione continentis
vim potentiæ superioris deferentisque ad
actum. Primo modo differunt specie, prop­
ter distinctum modum essendi, qui in illa
consideratione est formalis. Secundo au­
tem possunt esso ejusdem speciei, atque
adeo producere effectum specifice eundem.
Ratio vero est, quia in hac consideratione
modus essendi est valde materialis, solum­
que attenditur munus deferendi vim po­
tentiæ superioris inferiori in ordine ad at­
tingendum objectum : ob idque distinctio
et unitas potius sumitur ex termino et
principio, quam ex diverso modo entitalis
exercentis tale munus. Quoties ergo habi­
tus dispositio et motio descendunt ex eadem
potentia, et circa idem objectum versantur,
possunt dici ejusdem speciei formalissime
in ratione productivi. Nec refert quod vis
productiva fundatur in entitate, et sicdebet
juxta eam distingui. Nam hoc ad summum
erit verum in illis quæ omnino ratione sui
causant : secus in his quæ sunt per se primo
ad deferendum alterius influxum ut habi­
tus et cætera de quibus loquimur.
fei- Quod vero dictum est de unitate et dis—
*■'“ tinctione specifica potest servata propor­
tione applicari numericis. Unde non erit
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

225

inconveniens, ut actus v. g. temperantiæ
tam in esse physico, quam in esse moris
idem numero incipiat ex vi motionis traseuntis, et continuetur per dispositionem
vel habitum. An vero aliquando sic contin­
gat, neque ratione neque experientia potest
sufficienter demonstrari. Ad summum enim
experientia ostendet prædictum actum con­
tinuari in esse physico : sed an moralitas
ad variationem principii imperceptibiliter
discontinuelur, non attingit. Quidquid vero
circa hoc teneatur, manet soluta objectio,
quæ alios valde torquet : quomodo scilicet
actus incipiens ante habitus generationem,
isto acquisito influentequede novo in illum,
idem numero perseveret.
Ex dictis manet solutum argumentum
præsuppositum in fine dubii præcedentis,
et habetur quis sit proprius effectus non
solum virtutum moralium pro quibus prae­
sens dubium praecipue institutum fuit, sed
etiam cujuscumque hahitus acquisiti, sive
moralis sive intellectualis, vitii aut virtu­
tis. Quid autem habitus infusi in actu pro­
ducant, examinabimus disp. 3, dub. 2 a n.
36. Habetur etiam non esse ponendos habi­
tus pro actibus indifferentibus in individuo
admissis, quantumvis repetantur : cum
enim non sint morales, nihil est in eis po­
tentiam elicitivam superexcedens. Et de­
nique habetur confirmatio docirinæ dubii
primi, nempe habitum virtutis moralis
(idem est de habitu vitii) per suam substan­
tiam, et-non per aliquid accidentaliter su­
peradditum spectare ad genus moris, constituique in esse virtutis, quippe per illam
respicit per se primo actum et objectum ut
moralia, non vero ut aliquid physicum, ut
dub. 1 dicebamus. Quæ et alia circa virtu­
tes et habitus in schola D. Thom. recepta
vix defendes, nisi via nostra gradiaris.
DUBIUM IV.

Qualiter diffinienda sit virtus?
Quid sit virtus satis notificatur per ea
quæ discussimus, ex quibus posset formari
sequens diffinitio : virtusest habitus semper
bonioperativus. Genus enim habetur exdub.
1 etex reliquis differentia. Sed quia Ang. D.
venerando antiquitatem maluit aliorum dif­
finitionem explicare, quam novam cons­
truere : oportet et nos eadem quoque via
incedere.

«îl

:ιΓΛ

&
~ / i

. Τλ

l

M

DE VIRTUTI RUS.

226

§1.
Di/finitiu virtutis sumpta ex D. Augustino.
Trim
62. Quamvis Philosophus diversis in locis
diæu·· diversas tradiderit diffinitiones virtutis
°0· (quas infra adducemus) nullam earum D.
Thom. in praesenti explicandam assumpsit,
sed illam tantum quam ex doctrina Augus­
tini acceptam tradit Magister in 2, dist. 27,
his verbis : Virfus es/ bona qualitas mentis,
qua recte vivitur, et qua nullus male, utitur,
quam Deus solus in homine operatur. Vel (ut
est apud D. Thom.) quam Deus in nobis sine
nobis operatur. Loco generis ponitur quali­
tas juxta dicta num. 13; reliquæ particula
explicant varias differentias subalternatim
positas sub illo genere. Posset vero ad bre­
viorem formam redigi assumendo pro
genere aliquid immediatius differentiæ
infîmæ, in quo differentiæ subalternæ con­
tinentur. Sed utroque modopotestsinevitio
res diffiniri juxta doctrinam dialecticorum
cap. de specie : dummodo quælibet parti­
cula diffinitionisexplicet aliquid de essentia
diffiniti per reliquas non notificatum. In
præsenti vero ita contingere constabit dis­
currendo per singulas.
Explin- Etenim prima particula scilicet qualitas
tar. explicat genus virtutis juxta dicta num. cit.
Secunda scilicet bona explicat differentiam
virtutis a vitio et cæteris qualitatibus quæ
rem male disponunt. Per tertiam nempe
mentis distinguitur a sanitate, pulchritu­
dine et cæteris quæ non sunt in parte animæ, sed in corpore. Mens autem hic dicitur
non ipsa anima, sed ejus potentiæ rationa­
les ut intellectus et voluntas, et etiam ap­
petitus sensitivus secundum quod rationem
participat : et ideo in qualibet ex illis, et in ,
nulla alia potest esse virtus. Per quartam
qua recte vivitur ostenditur virtutem esse
principium proximum boni actus quia ly
vivitur non sumitur pro esse viventis, sed
pro operatione. Per sequentem qua nemo
male utitur differt a quibusdam habitibus
non ita determinatis ad bonum quin possint
ad malum seu falsum concurrere, ut opinio
et fides humana. Virtus autem neque ad
malum neque ad falsum potest inclinare.
Ultimo verba quam Deus in nobis sine nobis
operatur distinguunt virtutem infusam (pro
qua specialiter diffinitio tradita est) ab ac­
quisitis. Quia licet homo possit divino au­
xilio ad illam se disponere, sicut disponitur
ad gratiam ; non tamen eam producit, sicut

nec gratiam cum qua omnes virtutes supernaturales infunduntur. Cum autem in vir­
tute omnia hæc concurrant, nihilquo in ei
supersit explicandum , liquet prædictam
diffinitionem adæquatam esse, et neque su­
perfluam neque diminutam.
Alia via ostendit Γ). Thom. bonitatem
prædictæ diffinitionis, quia notificat virtutern per omnes suas causas. Formalis enim
exprimitur cum dicitur bona qualitas, hoc
quippe est virtus formaliter et in recto.
Materialis cum dicitur mentis, nam subjec­
tum virtutis tantum potest esse potentia ra­
tionalis, vel quæ rationem participat, ut os­
tendit D. Thom. quæst. seq. Causa finalis
explicatur cum additur: Qua recte vivitur,
etc., finis enim virtutis est actus vitalisbonus et rectus. Denique ultima verba quam
Deus, etc., ostendunt causam efficientem
esse Deum, nosque in virtutem infusam
non habere concursum effectivum.
§n.

j

*
.

·
f
I
I

Explicatur quod sit di/finitum prxdictx dif■
finitionis, nonnullxque objectiones sol!
vuntur.
’
63. Si diffinitio tradita adæquate suma­
tur, fere certum est solum convenire vir­
tutibus infusis, quibus dumtaxat adaptari
possunt ultimo verba : Quam Deus in nobis
'
sine nobis operatur. Satisque violenter et
contra fere communem Theologorum con­
sensum Vasq. extendit illa ad acquisitas.
Sublata tamen illa particula, reliquum dif­
finitionis commune est virtutibus acquisi­
tis et infusis. Tantumque est difficultas, an
non solum conveniat virtutibus moralibus,
quibus sine differentia accommodatur, sed
etiam intellectualibus et Theologis. Ratio g»
dubitandi pro parte negativa est, quia vir-13?’
tutibus præcise intellectualibus, ut scientia
vel arte non recte vivitur : non enim ideo
dicemus aliquem recte vivere, quia recte
depingat, aut quia sine deceptione in phi­
losophia discurrat : eodem enim modo pos­
sunt ista exercere bene et male viventes.
Imo neque habens fidem Theologicam eo
ipso recte vivit, ut cernitur in peccatoribus
qui credunt, et male operantur. Confirma­
tur : nam prædictisvirtutibuspotestaliquis
male uti, exercendo illarum actus ob ina­
nem gloriam vel alium pravum finem :
ergo etiam ex hac parte debent excludi a
prædicta diffinitione.
Nihilominus

DISP. I, DUB. IV.

Nihilominus tenenda est pars affirmativa
Hure», at docent in præsenti Alv. Curiel, Marti££· nez> Montes, et etiam Cajet, in 2 solut. .
Mwws. Habeturqueex D.Th. qui particulam illam,
Jjcl’ qua nullus male utitur, dicit positam fuisse
ad distinguendam virtutem ab habitu opi­
nionis, quæ se habet ad verum et ad fal­
sum : atque adeo sentit virtules intellec­
tuales quæ semper sunt ad verum sub
diffinitione comprehendi. Clarius id docet
q. 1 devirtut. art. 2, obicum enumerasset
omnes diffinitionis particulas præter illam,
D.Ti»a.yUa/n Deus in nobis, etc., sic ait: Hæcau­
tem omnia conveniunt tam virtuti morali,
quam intellectuali, tam theologicæ quam infusx.
Sotritor. 64. Ad rationem dubitandi respondetur,
recte vivere non sumi in hac diffinitione pro
sola rectitudine morali, quæ dicitur abso­
lute etsimplici ter rectitudo et bonitas,sed pro
rectitudine illius potentiæ in quaest virtus.
Et ideo respectu virtutis intellectualis recte
vivere est verum attingere, a quo neque
scientia neque ars, multoque minus fides
Theologica recedunt. Verum est tamen hu­
jusmodi habitus deficere ex hac parte a ra­
tione virtutis absolute dictae, quia non sunt
simpliciter ad recte vivendum, sicut sunt
virtutes morales et Theologicæ existentes
in voluntate : sed cum addito, rectitudine
sus potentiæ.
Ad confirmationem respondetur cum Cajetano, etiam virtute intellectuali neminem
posse male uti formaliter, ita quod ipsa
virtus per se ad malitiam actus concurrat,
et hoc sufficit ad salvandam diffinitionem :
quamvis possit ea male uti materialiter,
eliciendo nimirum actum cui non ex ipsa
virtute, sed ex operantis intentione virtuti
extrinseca malitia conjungatur. In quo dif­
ferunt virtutes pure intellectuales a mora­
libus, quæ ex quocumque capite actus
vitietur nequeunt ad ipsum concurrere.
Rationem disparitatis explicuimus tract,
præced. disp. 6, dub. 1. Quia objecto vir­
tutis intellectualis quod est verum quantum
est ex hac parte non adversatur malitia,
sed tantum falsitas : et ideo hæc sola potest
ejus actum destruere, objecto autem morali
quod est bonum honestum a prudentia regulatum, quælibel malitia repugnat. Vide
dicta loco cit. præsertim a num. 29. Per
quæ excusantur hic nonnulla quæ alii
tractant.
65.Deindeobjiciescontra prædictamdiffinitionem, convenire aliis a diffinito : con­

227

venit enim non solum habitui virtuoso, sed
etiam actui, nec non dispositioni quæ ha­
bitum antecedit : utrumque enim est vera
qualitas qua recte vivitur, etc. Rursus con­
venit gratiæ habituali : convenit Spiritus
sancti donis, quæ tamen virtutes non sunt.
Sicut nec proprie sunt virtutes continentia
et perseverantia, quas D. Thom. constituit
in voluntate ne vincatur a passionibus.
Neque etiam habitus synderesis inter vir­
tutes morales vel intellectuales numeratur.
Et tamen nullum est ex prædiciis, cui om­
nes et singulæ diffinitionis particulae non
conveniant, ut intuenti constabit : ergo, etc.
Respondetur negando antecedens. Ad
probationes dicendum est actum excludi aDl,ullQr·
ratione virtutis per primam particulam,
quia ly qualitas denotat non quamcumque
formam de prædicamento qualitatis, sed
permanentem et completam : his enim
dumtaxat proprie et rigorose qualificari di­
cimur. Actus vero licet multi pertineant ad
qualitatis prædicamentorum, non tamen
significantur per modum qualitatis, sed per
modum motus in aliud tendentis. Et idem
dici posset ad secundum exemplum de dis­
positione, quæ non habet esse omnino fir­
mum et completum. Quamvis non multum
referat dispositionem praecedentem habi­
tum virtutis ab hac diffinitione non exclu­
dere, sed comprehendi nomine virtutis ad
quam reducitur.
Ad tertium de gratia habituali respondet
Div. Thom. infr. quæst. 110, art. 3 ad 2, D Thoia
excludi per illam particulam « bona quali« tas. Quia (inquit) bonum positum in diffiα nitione virtutis dicitur secundum conα venientiam ad aliquam naturam praeexis­
te tentem vel essentialem, vel participatam :
« sic autem bonum non attribuitur gratiæ
« sed sicut radici bonitatis in homine. » Se­
cundo respondet in 2,dist. 27, q. 1, art. 2 ad 8 :
a Dicendum, quod si stricte accipiatur hæc
« diffinitio, gratiæ non convenit : quia per
a hoc quod dicitur, qua recte vivitur, os« tenditur virtus esse principium rectae ορθ­
ά rationis : non enim sumitur hic recte
« vivere secundum quod est esse virtutis,
« sed secundum quod est operatio reivivæ:
« gratia autem non est principium recti
« operis nisi mediante virtute et ideo non
« est illud quo immediate recte vivitur. »
G6. Ad quartum de donis respondet infra
quæst. 68, art. 1 ad 3, prædictam diffini­
tionem non dari de virtutibus prout dille­
runt a donis, sed secundum rationem utris-

DE VIRTUTIBUS.

228

que communem : et sic non opus est dona
ab ea excludere. Quod « si volumus (in< quit) diffinitionem restringere ad virtutes
prout distinguuntur a donis, dicemus
-< quod hoc quod dicitur, qua recte vivitur
« intelligendum est de rectitudinevitæ.quæ
α accipitur secundum regulam rationis. »
Mensura enim donorum non est communis
ratio etiam illustrata lumine naturali fidei
et prudentia?, sed instinctus et impulsus
Spiritus sancti moventis et impellentis ani­
mam supra omnes communes regulas.
Ad quintum respondetur, continentiam
et perseverantiam excludi a diffinitione per
illam particulam qua recte vivitur, quæ intelligenda est non de operatione utcumque
recta, sed complete et perfecte. Continentia
autem et perseverantia existentes in volun­
tate non habent perfectam operationem,
quia non reducunt passiones ad medium,
sed manent cum illis valde immoderatis.
Videatur D. Th. infra q. 58, art. 3 ad 2, et
2, 2, q. 155, art. 1. Ad ultimum dicendum
est synderesim esse quid superius ad virtu­
tes morales, earum radicem et initium.
Proprie autem est virtus intellectualis,
quam Aristot. 6 Ethicor. cap. 3, compre­
hendit sub intellectu, qui est habitus prin­
cipiorum, dividiturque in practicum et
speculativum. Verum est autem nomen in­
tellectus et intelligenlix communiter res­
tringi ad habitum principiorum speculabi­
lium : et ideo quaesitum est proprium
nomen habitui practicorum, nempe synderesis. Alias objectiones contra hanc diffini­
tionem adducit et solvit D. Th. tum in præ­
senti, tum etiam q. 1 de virt. art. 2, et in
2, dist. 27, qu. 1, art. 2, ubi videri possunt.
§ Ul.

Diffinitiones virtutis traditx ab Aristotele.
67. Quatuor virtutis diffinitiones a Philo­
sopho traditas diversis in locis reperimus :
quæ licet possint ad præcedentem reduci,
in eaque quodammodo includantur, placuit
illas breviter explicare. Prima quae habe­
tur lib. 2 Ethicor. cap. 6, est hujusmodi :
I virtutis I irtusest habitus qui bonum facit habentem,
'no1"" ct °PUS 9US ^onum reddit. Ubi explicatur
virtutis essentia per duplicem respectum
bonitatis ad subjectum, et ad operationem :
utfumque enim virtus bonificat : quia n ituram convenienter ad seipsam disponit,
et complet potentiam operativam ad actum

sibi consonum. Quis autem ex prædictii
respectibus, aut quod ex illis muneribus
bonitatis teneat in virtute primum locum,
dicemus tractatu sequenti in annotationi­
bus ad art. 1 quæstionis 71.
Advertendum est tamen respectum vir­
tutis ad naturam subjecti solum importare
causalitatem formalem, quia virtus facit bo­
num habentem antecedenter ad opus, non
per aliquam actionem, sed per seipsam ut
forma : sicut albedo facit album. Respectus
vero ad operationem importat causalitatem
formalem et effectivam : nam virtus ita ef­
ficit actum bonum, ut simul specified mo­
dum dependentiæ, a quo redditur perfectus,
juxta num. 32 et 3-1.
Hæc autem diffinitio absolute et simplici­
ter convenit omnibus virtutibus moralibus
et ex Theologicis Spei et Charitati : ex in­
tellectualibus vero synderesi et prudentis :
quippe omnes istæ inclinant per se ad ho­
nestum, quod dumtaxat dicitur absolute
bonum. Aliis autem ut scientiæ, arti, et
fidei convenit cum addito explicato num. 64,
quia neque habentem, neque actum reddunt
absolute bonum, sed præcise rectitudine
suæ potentiæ. An vero ob istam rationem
amittant simpliciter essentiam virtutis, si­
cut et an conveniant univoce, vel analogice
cum moralibus ? constabit infra quæst. 66,
in annotat, super art. 3.
68. Secunda diffinitio habetur eodem loco^i^
sub his verbis : Virtus est habitus electivus in
mediocritate consistens diffinit a ratione quoad
nos, ut determinaverit ipse prudens. Nequit
autem adaptari virtutibus intellectualibus,
quia nec sunt habitus electivi, sed judica­
tivi, nec respiciunt mediocritatem pru­
dentia determinatam. Et ideo proprie hic
diffinitur virtus moralis : cui sive sit in
voluntate, sive in appetitu sensitivo cuncta
illa conveniunt. Potest etiam suo modo ex­
tendi ad Charitatem et Spem : quia licet ex
parte subjecti dependeat ab illa saltem ut a
removente prohibens, ut alibi explicabitur.
Et quamvis earum actus primarii non sint
proprie electiones, sed intentiones, utpote
attingentes immediate ipsum finem ulti­
mum, large tamen possunt ita appellari
quatenus sunt actus liberi, et in quolibet
actu libero aliquid electionis splendet. Imo
neque ipsæ virtutes morales ideo dicun­
tur habitus electivi, quasi earum actus prae­
cipui sint pure electiones, sed quia attin­
gunt objectum inter diversas circumstantias
ad mediocritatem reductum, discretumqne
ab

i

j

,

l
;

'

DISP. I, DUB. IV.

ab extremis superexcedentiæ et defectus.
In quo est magna similitudo cum electione
omnino proprie dicta, ut tetigimus supra
Ir. 8, disp, 1, dub. 4.
Porro illa verba Dif/inita ratione quoad
nos, ostendunt medium prædictæ virtutis
non necessario esse medium rei (quamvis
inaliqua virtute, puta justitia ob specialem
ejus rationem etiam istud medium requi­
ratur) sed dicitur medium quidquid reda
ratio expediens judicaverit : quod quando­
que erit magis, quandoque minus secun­
dum diversas circumstantias temporis, loci,
personarum, etc. quæ possunt concurrere ;
unde extrema illius medii sunt plus, minusve, quam ratio dictet.
arfigni. 69. Tertia diffinitio habetur lib. 3 Phyao- sic. cap. 3, ubi virtus dicitur dispositio per­
fecti ad optimum. Hæc autem communis est
omnibus virtutibus, valdeque artificiosa :
nam paucissimis verbis explicat totum quod
est de essentia virtutis in communi. Poni­
tur loco generis dispositio large sumpta prout
comprehendit habitum ; cætera loco diffe­
rentiae. Perfectum vero dicitur potentia operativa, quam ipsa virtus complet in ordine
ad eliciendum actum. Unde ly perfecti quod
est virtutis subjectum, non abjicit illam,
sed includit et per eam constituitur. Sicut
cum anima diffinitur quod est actus corporis
organici etc, intelligitur quod est actus cor­
poris facti organici per ipsam animam se­
cundum quemdam ejus gradum, ut late
explicant nostri Complut, lib. de anima
disput. 2, quæst. 3.
Optimum vocatur actus perfectus ad
quem disponit virtus : non quia absolute
debeat esse perfectissimus actus potentiæ :
alias sicut iste non est nisi unicus, unica
tantum indigeremus virtute : sed quia in
sua specie habet ultimum complementum,
et circa suam materiam est perfectissimus
propter modum dependentiæ a principio
connatural! et completo juxta dicta nu-

229

mer. 34, meritoque talis actus dicitur opti­
mus in superlativo gradu, quia non solum
excedit actum absolute bonum, qualis est
qui tam habitum quam dispositionem ante­
cedit, sed etiam actum isto meliorem, qualis
est qui supponit dispositionem et præcedit
habitum. Unde per prædictam particulam
ostenditur virtutem simpliciter dictam de­
bere esse habitum, distinguique a disposi­
tione stricte accepta.
70. Ultima diffinitio sumitur ex primoidimoilibro de cœlo cap. 11, ubi virtus appellatur ΰ°·
ultimum potentiæ, hoc est supremum in
quod potentia potest elevari. Quod etiam
non intelligitur de ultimo absolute, sed in­
tra speciem actus vel objecti, aut circa il­
lam materiam. Sed advertendum est tria
posse in aliqua potentia distingui, quorum
quodlibet suo modo dicatur ultimum : scili­
cet objectum, actum et habitum. Objectum
dicitur ultimum, quia est summum in quod
potentia potest : actus, quia est perfectissi­
mus qui potest ab ea produci : et habitus
quia ultimocomplet potentiam ad utrumque
attingendum. Quamvis autem Aristoteles,
loco citato per ultimum, objectum vel actum
intellexerit, ut ex contextu apparet (vole­
bat enim explicare per quid unaquæque po­
tentia mensurari et diffiniri debeat, et ad
hoc adduxit ultimum quod potest ab ea at­
tingi : in quo sensu exponitur non semel a
Divo Thoma) ul tamen prædicta diffinitio
cum præcedentibus conveniat, virtutique
accommodetur,nomine ultimi habitus debet
intelligi, qui solus est ultimum potentiæ
complementum, et ultima vis ad attingen­
dum objectum et actum perfectum, in quo
proinde virtutis essentia consistit. Nisi ma­
vis dicere virtutem non diffiniri per ulti­
mum potentiæ formaliter et in recto, sed
effective et terminalive : quia disponit po­
tentiam in ordine ad attingendum effectum
et terminum ultimum, modo explicato.

DE VIRTUTIBUS.

230

QUÆSTI J LVI
De subjecto virtutis in sex articulos divisa
Deinde considerandum est de subjecto virtutis. Circa hoc quxruntur sex.
ARTICULUS L

f/rtjw r.r/M

in petenlîa animx fiai! in nbjedot

> ··

·■

Ad primum sic proceditur. Videtur quod virte non si; in
(Otentia animæ sicut in subjecto. Dicit enim Aug. in 2 de
lib. arbitr. quod vinus est qua recic vivitur ; vivere autem
non est per potentiam animæ. sed per ejus essentiam : ergo
virtus non est in potentia ammæ, sed in ejus essentia.
2. Prelccea. Philos. dicit in 2 Ethic. Virtus est quæ bonum
facit habentem, ct opus ejus bonum reddit .· sed sicut opus
constituitur per potentiam, ita Libens virtutem constituitur
per essentiam animæ : ergo virtus non magis pertinet ad
potentiam animæ, quam ad ejus essentiam.
3L Præicrea. Potentia est in secanda specie qualitatis :
viros autem est quædam qualius ut supra dictam est : qua­
litatis autera non est qualitas.· ergo virtus non est in poten­
tia animæ sicut in subjecto.
Sed contra. Virtus est ultimum potentiæ ut dicitur in 1 de
Cato : sed ultimum est in eo cujus est ultimam : ergo virtus
est in potentia animæ.
Respondeo dicendum, quod virtutem pertinere ad poten­
tiam anin:æ ex tribus potest esse manifestam. Primo qui­
dem ex ip<a ratione viriatis, quæ importat perfectionem
potentiæ ; perfectio amem est in eo cujus est perfectio. Secundo cx eo quod est habitus («perativus ut supra dictam
est : omnis autem operatio est ab anima per aliquam polen­
tam. Terti» ex hoc quod disponit ad optimam, optimam
autem est tinis, qui vel est operatio rei, vel aliquid consequutum per operationem a potentia egredienlem, unde vir­
ias humana est in potentia animæ sicut in subjecto.
Ad primum ergo dicendum, quod vivere dupliciter sumi­
tur. Quandoque enim di ci lur vivere ipsum esse viventis, et
sic pertinet ad essentiam animæ quæ est viventi escendi
principium. Alio modo vivere dicitur operatio viventis, et
sic virtute recte vivitur in quantum peream aliquis rccle
operator.
Ad secundum dicendum, quod bonum vel est finis, vel in
ordine ad finem dicitur ; et ideo cum bonum operantis con­
sistat in operatione : hoc etiam ipsum quod virtas operantem
bonum facit, refertur ad operationem el per consequens ad
potentiam.
Ad tertium dicendum, quod unum accidens dicitur esse
in alio sicut in subjecto, non quia accidens per seipsaui
possit sosieuure aliud accidens, sed qu a unum accidens
inhærclsubstanliæ mediante alio accidente, ut color corpori
mediante superficie .· unde superficies «licitor esse subjec­
tam coloris. et eo modo potentia animæ dicitur esse subjec­
tum virtutis.

Conclusio esi affirmativa. Quam probant
efficaciter 1res rationes articuli.
ARTICULUS II.

Utram una virtus possit esse in pluribus potentiis 7
Ad secundum sic proceditur. Videtor, quod una virtus
possit esse in duabus potentiis. Habitas enim cognoscuntur
per actus : sed unus actus progreditur diversimode a diver­
sis potentiis, sicut ambulatio procedit a ratione ut dirigente,
a voluntate sicut a movente, ct a potentia motiva sicut ab
exequenle : ergo etiam unus labitus virtutis potest in plu­
ribus esse potentiis.

2. Prxterea. Philosoph. dicit in 2 Ethic, quod ad virtutem
tria requiruntur, scilicet scire, velle, ct immobiliter ope­
rari : sed scire pertinet ad intellectum, velle ad volantalen.ergo virtus potest esse in pluribus poteutiis.
3. Prælerea. Prudentia est io ratione, cum sil recta ratio
agibilium ut dicitur iu 6 Ethic. Est etiam in voluntate, qon
non potest esse cum voluntate perversa, ut iu eodem libro
dicitur : ergo una virtus potest esse in duabus potentiis.
Sed contra. Virtus est in potentia animæ sicut insubjecto.·
sed idem accidens non potest esse iu pluribus subjectis :
ergo una virtus non potest esse in pluribus potentiis animæ.
Respondeo dicendum, quod aliquid esse in duobus con­
tingit dupliciter. Uno modo sic, quod ex æquo sit in utroque:
et sic impossibile est unam virtutem esse in duabus poten­
tiis , quæ diversius potentiarum attenditur secundum
generales conditiones objectorum, diversitas autem habi­
tuum secundum speciales : unde ubicumque est diversitas
potentiarum, est diversitas habituum, sed non convertitur·
Alio modo potest esse aliquid in duobus vel pluribus, non
exaequo, sed ordine quodam : et sic una virtus pertinere
potest ad plures potentias, ita quod in una sit principaliter,
else extendat ad alias per modum diffusionis, vel per mo­
dum dispositionis, secundum quod una potentia movetur ab
alia, et serandum quod una potentia accipit ab alia.
Ad primum ergo dicendum, quod idem actus non potest
«qualiter et eodem ordine perlinere ad diversas potentias,
sed secundum diversas rationes et diverso ordine.
Ad secundum dicendum, quod scire præexigitur ad vir­
tutem moralem in quantum virtus moralis operalur secundum
rationem rectam : sed essentialiter in appetendo vutus mo­
ralis consistit.
Ad tertium dicendum, quod prudentia realilcr est id ra­
tione sicut in subjecto : sed præsupponit rectitudinem vo­
luntatis sicut principium ut infra dicetur.

Prima conclusio : Impossibile est unam
virtutem esse in duabus potentiis exæquo.
Secunda conclusio : Ordine quodam po­
test una virtus pertinere ad plures potentias :
ita quod in una sit principaliter, et se exten­
dat ad aliam per modum diffusionis, vel per
modum dispositionis, secundum quod una po­
tentia movetur ab alia.

Circa primam nota procedere non tan­
tum de virtute quæ sit una numerice, sed
etiam specifice, ut probat ratio quæ habetur
incorpore, quam disput. sequenti, dub. 1
expendemus. Secundaconclusio i ntel 1 igenda
est etiam de unitate numerica : quia in eo­
dem supposito virtutes non multiplicantur
solum numero, ut dub. citat, constabit.

ART. III.

t

QUÆSTIO LVI.
ARTICULUS 111.

Virum mtellcclui point esse subjectum vtrlulit.
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod intellectus non
sil subjerluui virtutis. Dicit enim Aug.inlib.de moribus
Ecdcsue, quod omnis virtus est umor ; subjectum autem
amoris nou esi intellectus, sed solum vis appelitiva ; ergo
nulla virtus est in intellectu.
2. Pneterea. Virtus ordinatur ad bonum sicut ex supradiclis patet : bonum autem non est objectum intellectus, sed
appetiti v® virtutis: ergo subjectum virtutis non est intel·
lictus, sed appeliliva sirtus.
3. Virtus est quæ bonum facit habentem, ut Philosoph.
dicit:sed habitus perficiens intellectum non far.it bonum
habentem : non enim propter scientiam, vel artem dicitur
homo bonus ; ergo intellectus non est subjectum virtutis.
Sed contra esi, quod mens maxime dicitur intellectus:
subjectum autem virtutis est mens, ut patet ex diffinitione
virtutis supra inducta : ergo intellectus est subjectum vir­
tutis.
Eespondeo dicendum, quod sicut supra dictum est, virtus
esi habitus quo aliquis bene utitur. Dupliciter autem habi­
tus aliquis ordinatur ad bonum actum. Uno modo in quantum
per hujusmodi habitum acquiritur homini facultas ad bo­
num actum : sicut per habitum Grammatica: habet homo
facultatem recte loquendi, non tamen Grammatica facit ut
homo semper recte loquatur : potest enim Grammaticus barbarizare, aut solœcismum facere, et eadem ratio est in aliis
scientiis et artibus. Alio modo aliquis habitus non solum
facit facultatem agendi, sed etiam facit quod aliquis recte
facultate utatur : sicut justitia non solum facit quod homo
sit prompt® voluntatis ad juste operandum, sed etiam facit
ut juste operetur. Et quia bonum sicut et ens non dicitur
simpliciter aliquid secundum id quod est in potentia, sed
secundum id quod est in actu : ideo ab hujusmodi habitibus
simpliciter dicitur homo bonum operari, cl esse bonus:
pala quia est justus vel temperatus, et eadem ratio esi de
similibus. Et quia virtus est, quæ bonum facit habentem, el
opus ejus bouum reddit, hujusmodi habitus simpliciter dicuniur virtutes quia reddunt bonum opus in actu et simpli­
citer faciunt bonum habentem. Primi vero habitus non
simpliciter dicuntur virtutes, quia non reddunt bonum opus
nisi in quadam facultate, nec simpliciter faciunt bonum ha­
bentem ς non enim dicitur simpliciter aliquis homo bonus,
ex hoc quod est sciens vel artifex, sed dicitur bonus solum
secundum quid, puta bonus Grammaticus, aut bonus faber :
et propter hoc plerumque scientia ct ars contra virtutem
dividitur. Quandoque autem virtutes dicuntur ut patet in
OEthic. subjectum igitur habitus qui secundum quid dici­
tur virtus potest esse intellectus non solum practicus, sed
etiam intellectus speculativus absque omni ordine ad vo­
luntatem : sic enim Philosoph. in c Ethic, scientiam, sa­
pientiam. ct intellectum ct etiam artem ponit esse intellec­
tuales virtutes. Subjectum vero habitus, qui simpliciter
dicitur virtus, non potest esse nisi voluntas, vel aliqua
potentia secundum quod est mota a voluntate. Cujus ratio
est, quia voluntas movet omnes alias potentias, quæ aliqua­
liter sunt rationales ad suos actus, ut supra liabilum est. Et
ideo quod homo actu bene agat, contingit ex hoc quod homo
habet bonam voluntatem : uude virtus quæ bene facit agere
inactu, nou solum in facultate, oportet quod vel sil in ipsa
voluntate vei in aliqua potentia secundum quod esta vo­
luntate mota : contingit autem intellectum a voluntate mo­
veri, sicut ct alias potentias, considerat enim aliquis aliquid
acta, eo quod vult : et ideo intellectus secundum quod ha­
bet ordinem ad voluntatem potest esse subjectum virtutis
simpliciter dictæ : ct hoc modo intellectus speculativus vel
ratio est subjectum fidei. Movetur enim intellectus ad assentiendum bis quæ sunt fidei ex imperio voluntatis : nul­
lus enim credit nisi volens : intellectus vero practicus est
subjectum prudentiae : cum enim prudentia sil recta ratio
agibilium, requiritur ad prudentiam, quod homo se bene
habeat ad principia hujus rationis agendorum ; quæ sunt
fines ad quos bene se habet homo per rectitudinem volun­
tatis sicut ad principia speculabilium per naturale Jumen
intellectusagcntis. Et ideo sicut subjectum scientiae, quæ
est ratio recta speculabilium, est intellectus speculativum in
ordine ad intellectum agentem, ita subjectum prudenti®
est intellectus practicus in ordine ad voluntatem rectam.

Ad 1 ergo dicendum, quod verbum Augustini intelligendum est de virtute simpliciter dieu : no» quod omnis talis
virtus sit simpliciter amor. sed quta dependet aliqualiter ab
amore, in quantum dependet a voluntate, cujus prima atfectio esi amor, ot supra dictum est.
Ad 2 dicendum, quod bonum uniuscujusque est finis ejus :
et ideo cum verum sii finis intellectus, cognoscere verum
est bonus actus intellectus. Unde habitus perficiens intellec­
tum ad verum cognoscendum vel in speculativis vel in prac­
tice dicitur virtus.
Ad 3 dicendum, quod rallo illa procedit de virtute sim­
pliciter dicta.

Prima conclusio: Habitus quitribuunt fa­
cultatem boni actus et non usum, secundum
quid tantum sunt virtutes. Qui vero etiam
usum rectificant simpliciter virtutes dicuntur.
Secunda conclusio : Intellectus considera­
tus secundum se, tantum potest esse subjectum
virtutis secundum quid dictx.ut autem mo­
vetur a voluntate, habet esse subjectum virtu­
tis, quæ est talis simpliciter.
ANIMADVERSIONES.

1. Hic examinandum esset num virtutes
intellectuales, ut scientia, ars, et similes
habeant simpliciter rationem virtutis, vel
tantum secundum quid : quove pacto cum
moralibus conveniant. Sed hoc commodius
præstabimus infra ad articul. 3 quæstionis
6G, ubi D. Thomas id magis ex professo
tractat. Circa litteram explicare oportet pri­
mo quid sit apud D. Thomamvirtutem tri­
buere solam facultatem boni actus, et quid
conferre etiam rectum usum ? Secundo quid
sit reddere opus bonum in potentia et quid
in actu ? Tertio, qualiter penes hoc stet
discrimen inter virtutes perficientes intel­
lectum secundum se : el eas quæ perficiunt
voluntatem, vel intellectum in ordine ad
illam ? Ac denique, quæ virtutes perficiant
intellectum secundum se sumptum, quæ
vero in ordine ad voluntatem ? Hæc enim
omnia tangit in præsenti D. Thomas.
Circa primum nonnulli apudGreg. Mart,
eam virtutem dicunt conferre facultatem
bene agendi, et non usum, qua potest agens
uti ad actum ex objecto contrarium actui
recto : ut si Grammaticus (quod est exem­
plum D. Thomæ) utatur grammatica ad
conficiendum barbarismum vel soloecis­
mum : aut pictor arte sua ad male pingen­
dum. Illam vero utrumque conferre quæ
non potest inactum ex objectodeordinatum
influere. Hæc autem explicatio (ait citatus
author) veritatem continet, sed mentem D.
Thomæ non attingit. Quia licet aliquæ ar­
tes habeant illud prius, non tamen omnes

·■'

I
■

i

232

DE VIRTUTIBUS.

virtutes intellectuales : scientia enim et sa­
Cajot. in præsenti, ubi observat, iu poten­
pientia nequeunt concurrere ad actum, in
tiis vel habitibus a voluntate motis, v. g. in
quo non sit rectitudo proprii objecti, quæ
intellectu autscientia posseduo considerari:
consistit in veri attingentia : et nihilomi­
scilicet proportionem ipsius pulentiæ vel
nus doctrina illa D. Thomæ debet de om­
habitus ad operationem : el usum quo vo­
luntas applicat illa, ut talem operationem
nibus pure intellectualibus verificari ut
liquet ex contextu.
exequantur, quæ enim facultates voluntatis
dominio subduntur, non agunt nisi per
2. Addimus vero nos prædictum modum
eam motæ et applicatæ : et ideosup. q. 16,
dicendi nec Divo Thomæ nec veritati con­
art. Lusus, seu uti ponitur actus proprius
gruere: quia inclinare ad actum rectum
voluntatis, quo reliquas vires applicat ad
saltem rectitudine suæ potentiæ, est de es­
agendum. Quod si prædictus usus active su­
sentia cujuslibet virtutis, ut patet ex omni­
matur, importat actum avoluntateelicitum,
bus diffinitionibus disp. præced. explicatis:
et in ea manentem : si autem passive, dicit
unde manifeste repugnat veram virtutem
actum potentiæ applicatæ prout ab actu vo­
sive moralem, sive intellectualem concur­
luntatis dependet. Et si adæquale conside­
rere ad actum prædictæ rectitudinis conretur, involvit utrumque. Unde fit ipsum
D.Tbom.trarium. Quæ est doctrina Angelici Doct.
actum ad quem voluntas applicat intellec­
q. seq. art. 3 ad 1 dicentis : Cum aliquis
tum, posse etiam dupliciter ad eum compa­
habens artem operatur malum artificium, hoc
rari : vel absolute considerando dumtaxat
non est opus artis, imo est contra artem : si­
proportionem hujus ad illum : vel prout
cut etiam cumaliquissciens verum, mentitur,
intellectus stat sub applicatione et usu activo
hoc quod dicit non est secundum scientium :
voluntatis, quo pacto prædictus actus dici­
sed contra scientiam. Unde sicut scientia se
tur usus passive. Est ergo discrimen assigna­
habet ad bonum semper, ita et ars : et secun­
tum a D. Thoma inter virtutes, quod quæ­
dum hoc dicitur virtus. Et confirmatur : nam
dam perficiunt intellectum præcise secun­
quod scientia et sapientia nequeant con­
dum se, hoc est secundum proportionem ad
currere ad actum non rectum saltem rec­
actum absolute sumptum nulla habita ra­
titudine sui objecti, non provenit ex earum
differentiis, sed ex communi ratione virtu­
tione ad usum vel motionem voluntatis : et
tis : ergo cum in hac omnes virtutes in­
ideo ad perfectionem talium virtutum per
tellectuales etiam artes conveniant, debet
accidens se habet, quod voluntas utatur illis,
prædictus concursus omnibus repugnare.
vel non utatur ipseque modus usus et finis
Nec D. Thomas intendit Grammaticum
extrinsecus in ordine ad quem utitur : unde
posse uti grammatica adsolœcizandum, sed
quidquid horum sit inordinatum, non tol­
ex eo quod potest non utendo illa, ex in­
litur quod est per se de rationi talium vir­
dustria solcecizare, ostendit hujusmodi vir­
tutum : atque adeo stat habere illas in sua
tutes non perficere potentiam in ordine ad
perfectione et non uti eis quando oportet.
earum usum, sed tantum conferre faculta­
Aliquæ vero perficiunt intellectum non
tem ad actum.
præcise secundum se, sed ut stat sub usu
Secunda explicatio quam amplectitur
voluntatis, atque adeo in ordine ad actum
Gregor. Mart, est per rectum usum intelligi
ipsius intellectus tam secundum se, quam
a Divo Thoma actum ex omni parte bonum,
ut est usus passive : et ideo usus adæquale,
nullaque circumstantia vitiatum et per so­
modus ejus, et omnia quæ per se concernit,
lam facultatem bene agendi intelligi vim
per sese habent ad tales virtutes. El quia
ad eliciendum actum rectum quantum est
virtus per se nihil inordinatum concernit,
ex parte objecti, licet aliunde vitiari possit.
nullum eorum potest esse inordinatum : ob
Hoc posterius præbent virtutes quæ perfi­
idque non compatitur habentem tales vir­
ciunt solum intellectum : illud autem quæ
tutes, non uti illis quando oportet, etprout
perficiunt voluntatem, vel intellectum in
oportet; vel uti aliter quam oportet.
ordine ad illam. Hic modus dicendi in se
Hinc provenit actus hujusmodi virtutum
quidem verus est ; non tamen explicat cur
debere esse bonos ex omni parte, nullaque
inclinare ad usum actus idem sit atque in­
circumstantia vitiatos. Tum quia undecum­
clinare ad actum nulla circumstantia vitia­
que actus vitietur, usus est inordinatus:
tam : aut cur virtutes perficientes intellec­
atque adeo neque iste potest esse a virtute,
tum secundum se id non praestent.
neque ille ab habitu perficiente usum. Tum
3. Legitima ergo expositio habetur ex
etiam, quia cum usus sit actus voluntatis,
quicumque

QUÆSTIO LVI.
quicumquo habitus perficit illum, attingit
hujus rectitudinem, quæ est bonitas mora­
lis; et hac destructa, non est circa quod re­
maneat talis habitus : constat autem boni­
tatem moralem destrui per quamcumque
pravam circumstantiam juxta dicta tract,
præced. disp. G, dub 1; undecumque ergo
adussit malus, erit contra prædictas vir­
tutes, et nullo modo ab illis.
iW 4. Nec refert quod objicit dreg. Mart. Di­
vum Thomam nomine usus non intellexisse
illam, quo voluntas applicat virtutem vel
potentiam, sed ipsum actum virtuosum, ad
quem applicat : et ideo postquam dixit quod
aliquis habitus non solum facit facultatem
agendi, sed etiam quod aliquis recte facultate
utatur, ponit exemplum sicut justitia non
solum facit quod homo sit prompts voluntatis
ad justa operandum : sed etiam facit ut juste
operetur, non ergo prædicta explicatio menti
Κό.ejus congruit. Respondetur enim utrumque
actum comprehendi a D. Thoma sub
usu cum distinctione quam tradidimus usus
activi et passivi : quippe ex utroque coales­
cit usus adæquate sumptus, et quodammodo
idem numero actus, sicut ex imperio et actu
imperato juxta doctrinam ipsius D. Thomæ
supra q. 17, art. 4. Et non refert in uno vel
in alio exemplificare : quia cum usus pas­
sivus, qui est actus elicitus a virtute,
non dicatur nisi per subordinationem ad
activum qui est actus voluntatis, in idem
redit habitum ad illum, et ad istum per­
ficere : neuterque vitiari potest, altero non
vitiato. Quomodo vero virtus in intellectu
existens perficiat usum activum voluntatis,
non est difficile intelligere ex his quæ di­
cemus disp. seq. n. 22, ubi id explican­
dum est de virtute existente in appetitu
sensitivo.
5. Hinc manet explicatum secundum,
quod proposuimus : nam cum operatio sit
bona in actu in quantum est sub usu et
existentia, quæcumque virtus usum rectificat, reddit illam actu bonam. Sicut quia
prout est in facultate et habitudine poten­
tiæ elicitivæ, tantum existit et est bona in
potentia, virtus quæ prædictam habitudi­
nem perficit sine respectu ad usunfeo dumtaxatmodo, nempe inpotentia dicitur facere
bonam operationem.
6. Atque hincetiam liquet tertium : nempe
cur virtutes perficientes intellectum se­
cundum se, non dent rectum usum, secus
quæ perficiunt illum ut subest voluntati.
Quoniam usus intelligi nequit sine habitu­

233

dine ad voluntatem ut ex dictis constat.
Unde idem est perficere intellectum in or­
dine ad usum, ac perficere ut subest vo­
luntati : sicut perficere illum secundum se
non habito respectu ad voluntatem, idem
est ac perficere habitudinem ejus ad actum
absolute sumptum praescindendo ab usu.
Quæ autem virtutes primum illud, quæ vero
hoc secundum praestent ex earum objectis
debet venari. Quæ enim habent pro objecto
specificativo bonum morale, ut sunt omnes
existentes in voluntate et in appetitu sensi­
tivo, necessario perficiunt usum : quia bo­
num morale sine recto usu non consistit.
Idem ex intellectualibus tenendum est de
prudentia etsynderesi : nam licet rqspiciant
verum,non tamen per conform i tatem ad rem,
sed ad appetitum rectum rectitudine morali,
et ideo necessario supponunt vel inferunt
bonum morale ipsius appetitus, quod ut
diximus absque recto usu non consistit.
Unde prædictæ virtutes non sunt pure in­
tellectuales, sed solent ad morales redaci
tanquam earum regula et principium. Vir­
tutes pure intellectualesspeculativæ, nempe
scientia, sapientia et intelligentia respiciunt
verum speculativum, quod est per conformitatem ad rem, nullo habito respectu ad
appetitum, quibus proinde non malitia, sed
solum falsitas repugnat : et ideo omnes per­
ficiunt intellectum secundum se praescin­
dendo a voluntate et usu. Idem dicendum
est de arte, quæ non respicit bonum agen­
tis, sed artefacti : respectu cujus de mate­
riali se habet modus usus, et de formali
conformatio ad regulas artis. Et quamvis,
eo quod est in intellectu practico, verum
ejus sumatur per habitudinem ad appetitum
rectum, ac non rectitudine morali, quæ est
per respectum ad finem ultimum humanae
vitæ, sed rectitudine dumtaxat artificiali
quæ attenditur ex fide ipsius artis ut expli­
cat Cajetanus q. seq. art. 5. Et ideo neque
ars curat de usu, neque de rectitudine mo­
rali voluntatis.
Major difficultas est de fide Theologica,
quam adducit D. Thomas in exemplum vir­
tutum perficientium intellectum ut subest
voluntati, qua tamen non videtur repugnare
habentem male uti credendo propter ina­
nem gloriam vel alium pravum finem, ut
tetigimus tract, præced. disp. 6, n. 32. Ve­
rum hoc constare non potest usque ad trac­
tatum de fide, ubi examinandum est quo
pacto ejus assensus dependeat ex motione
voluntatis, ex charitate et pia affectione,

DE VIRTUTIBUS.
qualiterqueipsa fides rationem virtutis sor­
tiatur.
7.8ed contra rationemdatam objicies.Quia
non minus potest habens justitiam oporari
injuste non utendo illa, quam habens gram­
maticam non utendo illa solœcizare : ergo
non magis illa, quam ista rectificat usum.
Prætereasi virtus moralis rectificaretusum,
non posset habens talem virtutem peccare :
quippe omne peccatum recto usui repugnat :
ergo, etc.
Diluitor. Respondeturesse disparem rationem :nam
etsi habens justitiam possit non uti illa, eo
quod nulla virtus tollit libertatem, tamen
justitia ex se inclinat ad usum quando opor­
tet : unde tunc illa non uti est contra justitiæ
perfectionem. Ut enim ait in præsenti Cajetanus,imperfectio virtutis moralis est sub­
duci ab ea actum, qui debet ei submitti, to­
ties autem oportet uti aliqua virtute morali,
quoties vel urget præceptum vel circa ejus
materiam operamur : et ideo tunc non uti
sive omittendo, sive exercendo actum vitii
oppositi, ejus perfectioni derogat. Nec po­
terit virtus omnino perfecta componi cum
tali non usu. Cujus contrarium cernimus in
virtutibus pure intellectualibus : non enim
tollit grammatics’ perfectionem, quod ali­
quis illa non utatur, etiam cum lex vel
ratio dictat usum : aut quod exerceat ex
industria barbaram locutionem, dummodo
neutrum proveniat ex facultatis defectu, sed
ex malitia voluntatis.
Solvitor
Ad secundum negatur antecedens. Quia
2
virtus moralis non rectificat voluntatis
0 Jec l0' usum cogendo illam, sed inclinando juxta
modum suum, servataque natura potentiae
liberae. Unde licet praedicta virtus in omni
sua perfectione non compatiatur secum
grave peccatum, non ideo tollit a voluntate
quod absolute possit peccare, quia perficit
amissibiliter; manetque in potestate volun­
tatis excludere illam, vel ejus perfectionem,
operando oppositum : sicut in potestate ha­
bentis gratiam manet exercere grave pec­
catum, quo eam excludet.
Alia
8. Objieies rursus : Etiam virtutes pure
rePllca- intellectuales perficere intellectum ut subest voluntati : nam de ratione omnis ha­
bitus est non operari nisi ex voluntatis ap­
plicatione : et ideo dicitur quod habitibus
utimur, cum volumus : ergo etiam prædic­
tæ virtutes debent inclinare ad rectum
usum.
Soivi’ur Respondetur negando antecedens formaliter loquendo. Ad probationem dicas, aliud

esse an usus virtutis intellectualis et cujuscumque habitus sil a voluntate : aliud an
ipsa intellectualis virtus perse talem usum
respiciat. Primum est verum ; sed non se­
cundum. Non licet in ordine ad usum per
se sit respectus ad voluntatem, quia tamen
ad essentiam prædictæ virtutis per accidens
I
se habet ejus usus, per accidens etiam est
absolute talis respectus.
Denique contra secundam articuli con-^.e:·
clusionem objicies, quod susceptivum habi·'^
tus virtuosi debet esse indifferens ad diver-**®
sos modos operand i, ut docet D. Thom. snp.
q. 50, art. 5; quud enim natura sua deter­
minatum est ad unum, non indiget habitu
determinante : atqui intellectus secundum
se praeciso ordine ad voluntatem nullam
habet indifferentiam : sicut neque liberta­
tem juxta dicta tract. 10, disp. 2, dub. 3;
ergo prout sic nullius virtutis potest esse
subjectum.
Ad hanc objectionem constat ex dictis
disput. præced. η. 54, ubi distinximus duas
indifferentias : aliam libertatis, et aliam
perfectibilitatis, oslendimusque hancduntaxat prærequiri insubjecto virtutis. Quam­
vis autem intellectus secundum se non
habeat primam indifferentiam, bene tamen
secundam, quia natura sua non est complete
determinatus in ratione actus primi ad rec­
tum modum inlelligendi, sed capax et in­
differens, ut vel ad illum per habitum vir­
tutis, vel ad oppositum per habitum erroris
complete inclinetur. λ'ϊύβ disp. seq. n. 50.
ARTICULUS IV.
Utrum trasribilis et ccn' up scibilia sint subjectum vr·
lults.

Ad quartam sic proceditur. Videtur quod irascibilisei
concupiscibilis non possint esse subjectum virtutis. Hojosmodi enim vires sunt communes nobis et brutis, sed noue
loquimur de virtute secundum qnod est propria horni ni : sic
enim dicitur virtus humana : non igitur humanæ vinra
pob^t esse subjectum irasci bilis et concupiscibilis, quassat
partes appetitus sensitivi, ut iu primo dictum est,
2. Præterca. Appetitus sensitivus est vis utens orgaw
corporali : sed bonam virtutis non potest esse in corpore
hominis : dicit enim Apost. Horn. 7. srio quod non habitat
in carne mea bonum : ergo appetitus sensitivus non potest
esse subjectum virtutis.
3. Prarterea. Aug. probat in lib. de morib. Eccl. quod
virtus non est in corpore sed inanima, eo quod per animam
corpus regitur. Unde quod aliquis corpore bene utatnr,
lotum refertur ad animam : sicul si mihi auriga obtemperans,
equos quibus præest recte regit, hoc totum mihi debetor:
sed sicul anima regit corpus, ita etiam ratio regit appetitum
sensitivum :ergo totum rationali parti debetur, quod irascibilis et concupiscibilis recte regantur. Sed virtus esi qu
recte vivitur ut supra dictum esi : virtus igitur non est ia
irascibili et concupiscibili, sed solum iu parte rationali.
4. Præterea. Principalis actus virtutis moralis est electio
ut dicitur in 8 Ethic, sed electio non est acius irascibilis.

sed

QUÆSTIO LVL
!<<I nlioob, ul lopra dictum est : ergo virtus moral is nun
wl iu irascibilI et concupiscibili. ted in ratione.
Sçd attira ml. quod fortitudo ponitur esse In irascibili,
ICaperiaiii aulcm in concupiscibili. Unde Philos. dicit
ja Whir, quod hæ virtutes sunt irrationabilium partium.
Respondeo dicendum, quod iraseibilis et concupiscibilis
dupliciter considerari possunt. Uno modo secundum se in
çantam sunt partes appetitus sensitivi, et hoc modo non
coaietit cis quod sini subjectum virtutis. Alio modo pos­
sunt considerari in quantum participant rationem, per hoc
quod tuta) sunt rationi obedire, et sic i rosei bil is vel co neujtelbllis potest esse subjectum virtutis humana·. Sic enim
est principiem humani actus in quantum participat rationem:
diu his potentiis necesse est ponere virtutes. Quod enim
in irascibili cl concupiscibili sint aliquæ virtutes palet :
actus enim qui progreditur ab una potentia secundum quod
rq ib alia mota non potest esse perfectus nisi utroque po! j mi ten·· disposita ad actum : sicul actus artificis non
potest es<o congruus, nisi etiam artifex sit bene dispositus
ad agendum, et cliam ipsum instrumentum. In bis igitur
circa qux· operatur iraseibilis et concupiscibilis secundum
qsod sunt a ratione rnotæ. necesse est ut aliquis habitus
jerteieus ad bene agendum sit non solum in ratione, sed
ttum iu irascibili et concupiscibili. Et quia bona dispositio
peteuliæ moventis mote attenditur secundum conforrnilalcm
ad potentiam moventem, ideo virtus quæ est in irascibili
ei concupiscibili, nihil aliud est quam quædam habitualis
o&fvrmilas istarum potentiarum ad rationem.
Ad 1 ergo dicendum, quod iraseibilis et concupiscibilis
seamdom sc considerolæ prout sum partes appetitus secsitiri communes sunt nobis et brutis : sed secundum quod
suat rationales per participationem utobedientes rationi.sic
propriæ hominis : et hoc modo possunt esse subjectum
virtutis humanæ.
Ad secundum dicendum, quod sicul caro hominis ex se
quidem non habet bonum virtutis, lit tamen instrumentum
rirtetëi actus iu quantum movente ratione membra nostra
exhibemus ad serviendum justitia» : ita etiam iraseibilis et
ancnphcibiiis ex se quidem non habent bonum virtutis,
sed nugis infectionem fomitis. In quantum vero conformantur rationi; sic iu cis aggeneratur bonum virtutis moralis.
Ad tertium dicendum, quod alia ratione regitur corpus
ab anima, ct iraseibilis cl concupiscibilis a ratione. Corpus
rJim ad nutum obedit animæ absque contradictione in his
in quibusuatumcsl ab anima moveri. UndePhilosoph. dicit
ia 1 Politic, quod anima regit corpus despotico principatu,
id est sicut dominus servum : ct ideo lotus motus corporis
refertur ad animam, el propter hoc in corpore non est vir­
ias, sed solum in anima. Sed iraseibilis el concupiscibilis
conobcdiunl ad nutum rationi, sed habent proprios molus
æos, quibus interdum rationi repugnant .· unde in eod. lib.
Philcsq b. dicit, quod ratio regit irascibilem cl concupisci·
bilem principatu politico : quo scilicet reguntur liberi, qui
tabem in aliquibus propriam voluntatem : el propter hoc
etiam oportet iu irascibili et concupiscibili esse aliquas virtttes; quibus bene disponantur ad actum.
Ad quartum dicendum, quod in electione duo sunt, scili­
cet intentio fluis, quæ pertinet ad viriuiem moralem, et
Foncceptio ejus quod esi ad finem, quod pertinet ad prudwiiam. ut dicilur in G Elbic. Quod autem lia beat rectam
itleutioncm finis circa passiones animæ hoc contingit ex
boat dispositione iraseibilis et concupiscibilis : el ideo vir­
tues morales circa passiones sunt in irascibili et concupis­
cibili ,-scd prudentia est in ratione.

Prima conclusio : Appetitus sensitivus se­
cundum se præcise sumjttus, nequit esse vir­
tutis subjectum.
Secunda conclusio :Si prædictus appetitus
consideretur in quantum participat rationem,
natusque est ei obedire, potest esse subjectum
virtutis.
■
~
Ctraque conclusio examinabitur disp. seq.
dub. 2, ubi etiam n. 20 constabit, quis sit
proprias actus virtutis in appetitu sensitivo
existentis, et qualiter dicatur habitus elec­
tivus : quod tangit solutio ad 4.

235
ARTICULUS V.

Utrum yira apprehensio tensitio sini subjectum nr·
tutti.
Ad quintum sic proceditur. Videtur qnod in viribus sen­
sitivis apprclM»ns|vis interius possit esse aliqua virtus. Ap­
pellitis enim sensitivus potest esse subjecium virtutis in
quantum obedit rationi : sed vires sensitive apprehensive
interius rationi obcdimit, ad imperium enim rationis opera­
tur ct imaginatlva, et cogilativact memoraliva : ergo in his
viribus potest c-e virtus.
2. Prætcrea. Sicul appetitus rationalis qui esi voluntas, in
suo actu potest impediri vel adjuvari per appctllum sensiti­
vum, ita etiam intellcclus vel ratio polcsl impediri, vel
etiam juvari per vires prædiclas. Sicut ergo in viribus sen­
sitivis appetilivis polcsl esse virlus : ita etiam in apprehensivis.
3. Prætcrea. Prudentia est quædam virtus cujus partem
ponit Tuli, memoriam in sua Rhetorica .· ergo etiam in vi
memoraliva potest esse aliqua virlus et eadem ralionein
aliis interioribus apprehensivis viribus.
Sed contra est, quod omnes virtutes vel sunt iniellecluales,
vel morales ul dicilur in 2 Ethic, morales autem vi rimes
omnes sunt in parte appetiliva : intellectuales amem in in­
tellectu vel ratione : sicul patet in 6 Ethic, nulla ergo vir­
tus est in viribus sensitivis apprehensi vis interius.
Respondeo dicendum quod in viribus sensitivis apprehensivis interius ponuntur aliqui habitus : quod patei ex hoc
præcipue, quod Philos, dicit in lib. de memoria, quod in
memorando unum post aliud, operatur consuetudo, quæ est
quasi quædarn natura .* nihil aulcm est aliud liabitus consueludinalis, quam liahitudo acquisita per consuetudinem, quæ
est in modum naturæ. Unde de virtute dicit Tull, in sua
Rhetorica, quod est habitus in moduui natura? rationi con­
sentaneus. In homine tamen id quod ex consuetudine acqui­
ritur in memoria el in aliis viribus sensitivis apprehensivis
non est habitus per se. sed ad aliquid annexum habitibus
intellectivæ partis, ul supra dictum est : sed tamen si qui
sunt habitus in talibus viribus virtutes dici non possunt: vir­
tus enim est liabilus perfectus, quo non contiugil nisi bonum
operari : unde oportet quod virtus sit in illa potentia, quæ
est consummati va boni operis, cognitio autem veri non con­
summatur in viribus sensilivisappreliensivis.Sed hujusmodi
vires sunt quasi præparatoriæad cognitionem intellectivam:
et in hujusmodi viribus non sunt virtutes quibus cognosci­
tur verum, sed magis iu intellectu vel ratione.
Ad primum ergo dicendum, quod appetitus sensitivus se
habet ad voluntatem, qua? est appetitus rationis sicut motos
ab eo Et ideo opus appetiliva? virtutis consummatur in aptælitu sensitivo : el propter hoc appetitus sensitivus est subjec­
tum virtutis : virtutes autem sensitiva? apprehensiva? magis
se lui bent ut moventes respectu intellectus, eo quod phan­
tasmata se habent ad animum intellectivam sicut colores ad
visum, ut dicitur in 3 de anima : cl ideo opus cognitionis in
intellectu terminatur : et propter hoc virtutes cognosci Γη a·
sunt in ipso intellectu vel ratione. Et per hoc palet solutio
ad secundum.
Ad tertium dicendum, quod memoria non ponitur pars
prudentia?, sicut species est pars generis, quasi ipsa memoria
sit quædam virluspcr se : sed quia unum eorum quæ requi­
runtur ad prudentiam eSt bonitas memoria»: ul sic quodam­
modo sc habeat per modum partis integralis.

Prima conclusio : In sensibus internis
ponuntur aliqui habitus.
Secunda conclusio : Habitus in prxdictis
viribusexistentes non sunt virtutes.
NOTATIONES CIRCA ISTUM ARTICULUM.

Primam conclusionem relinquit D. Tho­
mas ut notam ex testimonio Aristotelis.
Potest autem ratione probari : quia ut ali­
qua potentia sit susceptiva habitus duo re-

236

DE VIRTUTIBUS.

quint : nempe quod habeat propriam ope­
rationem. et quod non sit ad unum modum
operandi ita determinata, quin possit per
vim potentiæ superioris multipliciter dis­
poni : vel (et in idem redit) quod nec tantumsit mota ab alio,nec tantum movens,sed
movens mota juxta dicta disput. præced.
num. 43; cum ergo sensus interni saltem
imaginativa, cogitativaet memoria habeant
proprias operationes, et prout sunt in ho­
mine possint a ratione moveri, parlicipentque ex intellectu quemdam modum judicii
Cajet, et discursus (ut ex D. Thom. docent Cajet.
BinDa. jnfr q 7.j art 4, Bannoz 1 p. quæst. 78,
art. 4, dub. 2, ei alii) nihil deesl quominus
dum saepe moventur, generetur in illis ali­
quis habitus, quo facilius judicent vel dis­
currant, juventque sua operatione intellec­
tum. Videatur Angelic. Doct. supr. q. 50,
Monies, art. 3 ad3.AdditMontesinos,quia ut appeti­
tus sensitivus, in quo ponuntur virtutes mo­
rales ad obediendum rationi, sequatur hu­
jus imperium, opus est quod proponatur
sibi objectum honestum per imaginativam
aut cogitativam : imaginativa autem aut
cogilativa natura sua solum habent propo­
nere bonum delectabile appetitui : erit ergo
eis secundum se difficile proponere bonum
rationis et honestum : et tamen ex frequen­
tatione actuum redduntur faciles ad illud
proponendum, et de eo cogitandum : ergo
signum est per talem frequentationem ge­
nerari aliquos habitus in prædictis poten­
tiis.
Quæres autem quid sint isti habitus ? an
aliqua simplex qualitas distincta ab specie­
bus intentionalibus, sicut sunt habitus in­
tellectus. An ipsæ species intentionales sic
vel aliter modificate aedispositæ? Posset
non improbabiliter sustineri hoc secundum
juxta doctrinam Angelic. Doct. sup. q. 50,
art. 3 ad 2, ubi concedit brutis habitus quo­
dammodo : Quia bruta animalia (inquit) a
ratione hominis per quondam consuetiidinem
disponuntur ad aliquid operandum sic vel
aliter, hoc modo in brutis animalibus habitus
quodammodo poni possunt. Unde August,
dicit in lib. 83 qu.rstionum, quod videmus
immanissimas bestias a maximis voluptati­
bus abstinere dolorum metu : quod cum in ea­
rum consuetudinem vertitur, domitæ et man­
suete vocantur, etc. Per hujusmodi vero
habitus graves expositores non intelligunt
aliquam qualitatem bniturum sensibus vel
appetitui impressam distinctam ab specie­
bus intentionalibus ; sed tantum hujusmodi

species, quatenus per actuum repetitionem
secundum ordinem human® industriae fac­
iam, firmius adhaerent eorum memoris,
vel æslimativæ : et sic in promptu haben­
tur, ut praesentato eis tali signo, aut insur­
gente tali vel tali passione, slatim excitentursecundum prædictum ordinem. Deqao
potest videri Greg. Mart, citato art. 3, .Juxta
hanc doctrinam dici posset memoriam vel
cogitativam hominis non indigere aliqua
qualitate distincta ab speciebus : sed pereas
sic vel aliter firmius adhaerentes juxta re­
petitionem actuum sufficienter habituari
ad bene memorandum seu discurrendum,
ministrandumque intellectui.
Verius tamen judicamus D. Th. in præ­
senti non intellexisse solas species praedicto
modo dispositas, sed tertiam simplicem qua­
litatem, quæ vere habitus operativus sit,
et teneat se ex parte potentiæ : tantumque
deficiat ab esse virtutis propter rationem in
corpore traditam, quia videlicet non est in
potentia consummativa actus recti, sed tan­
tum dispositiva ad illum. Ratio enim nuper
facta ad probandam existentiam praedicti
habitus, sufficienter totum hoc convincit,
ut intuenti constabit. Nec potest assignari
sufficiens ratio, cur in appetitu sensitivo
ponantur habitus proprie dicti, et non in
prædictis sensibus internis, cum non minus
isti quam ille sint potentiæ moventes et
motæ, etc.
Circa secundam conclusionem notanda
est ejus ratio, quia convincit neque invo­
luntate, neque in intellectu aut alia po­
tentia ponendam esse virtutem ad actum,
cujus rectitudo in ipsa potentia non con­
summetur : et ideo si pro tali actu prædicta
potentia aliquo habitu indigeat, iste non
pertinget ad rationem virtutis.
AICTICVLUS vi.

Utrum voluntas possit esse subjectum rirtuhs!
Ad sextum sic proceditur. Videtur quod voluntas non sit
subjectum alicujus virtutis. Ad id enim quod convenit po·
leniiæ ex ipsa ratione potentia* non requiritur aliquis habi­
tus : sed de ipsa ratione voluntatis cum sit in ratione secto·
dum Philos, in 3 de amni. est quod tendat in id quod e«
bonum secundum rationem, ad quod ordinatur omnis vir­
tus: quia unumquodque naturaliter appetit proprium bonum,
virtus enim est habitus per modum naturæ consentaneus
rationi, ut Tullius dicit in sua Rhetorica : ergo voluntas
non est subjectum virtutis.
2. Prætcrea. Omnis virtus aut est intellectualis aut mora­
lis. ul dicitur in 1 et 2 Ethic, sed virtus intellectualis est
sicut in subjecto in intellectu et ratione, non autem in vo·
:
moralis est sicut in subjecto in itu·
cibib et concupiscibili, quæ sunt rationales per participa­
tionem : ergo nulla virtus est in voluntate sicut in sub­
jecto.

3. Praeterea-

DISP. II, DUB. 1.
8. Praterw. Omuesadus hunraiH ad quos vlrlQlC* ordi­
rentur sunt voluntarii : si Igitur respectu aliquorum
hauuoruindctuuiusit aliqua virtus in voluntate, pari ratione
respecta omnium actuum humanorum erit virtus in volunute Aut ergo in nulla alia potentia < m aliqua virtus, aut
ad cumlem actum ordinabuntur duæ virtutes : quod videtur
laeonvcnieiis : voluntas ergo non potest CMC subjectum vir­
tutis
Sed contra est, quod major perfectio requiritur in movente,
Qtuin in molo : sed voluntas movet Irasclbilem et concupis­
cibilem : multo ergo magis debet esse virtus in voluntate,
.jwjii ill irasribili ul concupisciWIi.
Hespomlco dicendum, quod cum per habitum perficiatur
potentia ad agendum, ibi indiget potentia habitu perficiente
ad bene acendum (qui quidem habilus est virtus) ubi ad hoc
ood sufficit propria ratio potentiæ. Omni autem potentiæ pronrh ratio attenditur in ordine ad objectum. Unde cum sicut
dictum est objectum voluntatis sit bonum rationis voluntati
projortioijaliiui. quantum ad hoc nou Indiget voluntas vir­
tute perficiente. Sed si quod bonum immineat homini volen­
dum, quoi excedat proportionem volentis, sive quantum ad
toUmspeciem humanam sicut bonum divinum, quod transcwdil limites hmimiiæ naturæ : sive quantum ad individuum,
sicut bonum proximi, ibi voluntas indiget virtute. Et ideo
hujusmodi virtutes, quæ ordinant affectum hominis in Deum,
vêl in proximum, sunt in voluntate sicut in subjecto : ul
darius, jtistitia et hujusmodi.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio illa habet locum
de virtute, quai ordinal ad locum proprium ipsius volemis
deal temperantia et fortitudo quæ sunt circa passiones hu­
manas, et alia hujusmodi, ut ex dictis palet.
Ad secundum dicendum, quod rationale per participatio­
nem non sol an: est irascibilis et concupiscibilis, sed omnino,
Idcsl universaliter appetitivum, ut dicitur in 1 Elhfc. Sub
appetilivo autem comprehenditur voluntas : et ideo si qua
virtus est iu voluntate, erit moralis, nisi sit theologica ut
iofra patebit.
Ad 3 dicendum, quod quædam viriules ordinantur ad
bosom passionis moderate, quod est proprium hujus vel
illius hominis. Et in talibus non est necessarium quod sit
iliqua virtus in voluntate, cum ad hoc sufficiat natura potenliæ ul dictum csl. Sed hoc solum necessarium est in illis
virtutibus quæ ordinantur ad aliquod bonum extrinsecuw.

Prima conclusio : Ad bojium rationis vo­
luntati proportional um, quale est bonum pro­
prium, voluntas non indiget virtute perfi­
ciente.
·
‘ 1 \ *3
Secunda conclusio : Virtutes quæordinant
ad bonum divinuin sicut charilas, vel ad bo­
num proximi sicut justitia, subjectantur in
voluntate.

DISPUTATIO II.
De subjecto virtutis.

Possemus in hac disputatione quamplura
excitare dubia, tam circa omnes animae po­
tentias, quam circa alia quæ potentiæ non
sont, inquirendo de singulis an possint
esse virtutis subjectum. Superfluus tamen
esset tantus labor : cum de aliquibus quid
tenendum sit absque novo examine ex dic­
tis innotescat. Etenim subjectum virtutis
non posse esse corpus, vel animam secun­
dum suam substantiam, sed solam poten­
tiam operativam habetur ex littera primi
r

articuli: et ex dictis disp. præced. per to­
tam. Undo etiam constat non omnibus po­
tentiis, sed tantum rationalibus aut quæ
rationem participant id posse competere :
quippe istæ duntaxal sunt moventes et motæ, habentque indifferentiam ut possint a
superiori potentia per habitum disponi.
Atque ex hoc manent exclusæ potentiæ par­
tis vegetativæ, et intellectus agens (saltem
respectu virtutis ordinis naturalis), juxta
dicta disp. præced. num. 4; exclusi quoque
manent sensus externi : et etiam membra
corporis. Hæc quidem quia non habent
actum proprium, sed tantum exequi impe­
rium appetitus et rationis et ideo præcise
sunt mota, et non moventia : illi vero quia ·
non habent indifferentiam, sed sunt ad
unum modum operandi determinati per
naturam. Ob idqueD.Th. supr.q.oO, art.3, d. Theta
utrisque negat quoscumque habitas, ibi :
Vires autem apprehension exteriores ul visus
et auditus, et hujusmodi non sunt susceptivæ
aliquorum habituum, sed secundum disposi­
tionem suæ naturæ ordinantur ad suos actus
determinatos : sicut et membra corporis, in
quibus non sunt habilus, sed magis in viribus
imperantibus motum ipsorum. A sensibus
internis excludendas esse virtutes, licet non
habitus, probat sufficienter littera quinti
articuli, et quæ ibi adnotavimus. Atque adeo
tantum manent quatuor potentiæ,de quibus
possit inquiri an sint subjectum virtutis :
nempe intellectus possibilis, voluntas et appetitussensitivuscomplectens irascibilem et
concupiscibilem.Neque adhuede duobus pri­
mis opus est id absolute discutere quippe
de intellectu constat sine difficultate pars
affirmativa ex art. 3, ejusque animadver­
sionibus, et de x’oluntate ex art. 6. Redu­
citur ergo disputatio ad inquirendum de
appetitu sensitivo absolute, et de voluntate
vel intellectu respectu aliquarum virtutum
in speciali. Præcedet autem commune pro
omnibus

DUBIUM I.
Ultrum eadem virtus possit subjectari in di­
versis potentiis ?

Quamvis titulus possit intelligi de virtute
quæ sit una vel numero, vel specie, decide­
mus dubium brevitatis gratia solum in se­
cundo sensu indeque a fortiori constabit
quid dicendum sit in primo. Cum enim

i··

i1

I
jI

J I

1
« Λ

-

DE VIRTUTIBUS.

23S

unitas numerica specificam supponat et in­
cludat, plane fit non posse esse idem nu­
mero, quod fuerit specie distinctum. Est
etiam perfacilis ratio, ut virtutes existantes
in diversis potentiis debeant saltem nu­
mero distingui, quam tangit D. Thom. art.
2, in argumento scJ contra : quia unitas
numerica accidentium sumitur a subjectis,
et ideo est aperta implicatio ut idem nu­
mero accidens seu virtus in subjectis vel
potentiis distinctis resideat.
Observat autem Angelicus Doctor dupli­
citer posse intelbgi unam virtutem esse in
pluribus potentiis. Vel ex sequo et complete,
ita ut qualibet salvetur simpliciter concep­
tus et species talis virtutis : vel per modum
diffusionis, in quantum ex virtute quæ est
in una pedentia derivatur ad aliam aliqua
participatio, quae non est complete virtus,
sed modus et participium virtutis : sicut
ad fidem quæ est in intellectu derivatur ex
charitate existente in voluntate ordo ad
ultimum finem, per quem redditur viva et
formata. Ex quo exemplo et ex aliis quæ
id aperte ostendunt, constat praesens du­
bium non controvert! in secundo sensu,
sed in primo.

§ ICommunis ei vera sententia.
Dicendum est unam et eandem virtu­
tem secundum speciem non posse esse
complete et ex æquo in potentiis distinctis.
Assertio est D. Thom. non solum art. 2
hujus quaestionis,sed etiam infra q. 60, art.
5, et communis inter Theologos, quos suBatio perfluum est recensere. Probatur ratione
D.Tbom. ejusdem Angelici Doctoris. Virtutes existentes in diversis potentiis, v. g. intellectu
et voluntate, habent objecta formaliter dis­
tincta : ergo debent distingui specie : atque
adeo repugnat ut quæ non distinguuntur in
diversis potentiis collocentur. Consequentia
liquet : nam virtutes sicut et cæteri habitus
sumunt speciem ab objectis, per ea quæ
distinguuntur, ut notum est in viaD. Thom.
Antecedens vero probatur. Tum quia ob­
jectum virtutis existentis in aliqua poten­
tia continetur sub objecto ejusdem potentiæ
tanquam pars : unde sicut repugnat objecta
diversarum polentarium non esse formaliter distincta, repugnat non distingui ob­
jecta virtutum, quæ praedictas potentias
afliciunt. Tum etiam, nam plus differunt

Assertio.

virtutes existontes in diversis potentiis, ut
|
in intellectu ct voluntate, quam quaecumquo virtutes ejusdem potentiæ,puta volun­
tatis : illæ enim differunt per altius el
communius principium, quod est objectum
potentiæ ; iste vero conveniunt in prædicto
objecto, et tantum sub eo distinguuntur penes rationes speciales : cum ergo virtutes
existontes in eaddm potentia omnes sint
specie distincte, consequens est, ut quæ in
diversis existunt, nequeant non saltem
specie differre : atque ita nunquam dabitur
ut virtutes ejusdem speciei in diversis po­
tentiis resideant.
Occurres huic rationi, non convinci ex ei*
distinctione inter objecta potentiarum dis­
tinctionem virtutum. Quia sicut virtus vo­
luntatis, v. g. est aliquid participatum ex
altiori potentia, scilicet intellectu juxta
dicta disp. præccdenti, ita objecium præ­
dictæ virtutis est aliquid derivatum exob|
jecto ipsius intellectus, superadditumque
objecto voluntatis sumpto secundam se:
i
unde licet objectum voluntatis distinguatur
ab objecto intellectus, non oportet ut objec- L
tum virtutis in illa existentis distinguatur
ab objecto istius, aut ab objecto virtutis,
quæ in ipso residet. Potestque evasio ista
confirmari ex eo quod initio dubii suppo­
suimus, nempe virtutem unius potentiæ
posse participari ab alia. Quamvis enim
ista participatio sit in potentia distincta,
non ideo habet distinctum formaliter ob­
jectum ab objecto prædictæ virtutis : alias
nequiret ad ejus speciem pertinere. Stat ·
ergo perfectiones seu habitus exislentes
in diversis potentiis non habere distincta
formaliter objecta.
2. Pro impugnatione hujus evasionisira!animadvertendum est dupliciter posse ex
una potentia aliquid in aliam derivari : vel
ut fiat forma propria potentiæ in qua reci­
pitur, complealque illam intra lineam
commensu rationis essentialis : vel ut sit
ibi præcise tanquam aliquid incompletam,
modus et participium potentiæ seu virtutis
a qua descendit,extrahens potentiam recep­
tivam a linea non tantum suæ quantitatis
virtutis, sed etiam com mensu rationis es­
sentialis. Quod primo modo derivator,
nequit habere pro objecto, nisi quod fuerit
objectum vel pars objecti potentiæ in qua
est : quia potentia tanquam per formam
propriam non agit nisi in ordine ad pro­
prium objectum. Quod autem derivatur se­
cundo modo, non tam respicit objectam
potentiæ

DISP. Π, DUR. I.

potentiæ in qua est, quam objectum illius
unde derivatur : ponitur enim in prædicta
potentia, non ut compleat respectu sui ob­
jecti, sed ut extrahat ad objecium alterius:
poliusque gerit munus vicariæ istius, quam
formæ illius.
Esse vero hoc modo distinguendum et
philosophandum suadet natura potentiæ
virtutis. Certum est enim commensurationem essentialem voluntatis, v. g. in plus
esse quam quantitas virtutis : sicut objec­
tem extensivum in plus esse, quam intensivum. El similiter dubitari non debet
posse aliquid potentiæ superaddi,non modo
extra quantitatem virtutis, sed etiam extra
commensu rationem essentialem : sicut in­
tellectui superadditur bonitas moralis, et
ordo ad finem sub ratione finis, quæ si­
cut egrediuntur lineam veri, sic etiam
egrediuntur commensurationem essentia­
lem intellectus, quæ in prædicta linea
adæquatur et finitur. Erit ergo prædicta
potentia perfectibilis et intra commensuralionem essentialem, latitudinemque proprii
objecti specificativi, et extra talem com­
mensurationem et objectum : prima perfec­
tio erit a forma facta propria ipsius po­
tentiæ, cujus respicit objectum : secunda
vero a forma, quæ non sit per modum
formæ, sed præcise ut participium alterius,
intra cujus commensurationem perficit. Et
sicut illa quia perficit per modum formæ
propriæ, oportet quod sit qualitas completa
et perfecta : ita quia ista perficit non ut
forma rei perfectæ, sed ut alterius vicaria
et participium, non erit perfecta qualitas,
sed aliquid modale et incompletum.
ftttja. 3. Hinc impugnatur prædicta evasio :
quia virtus residens complete in aliqua po"" lentia perficit illam ut vera et propria for­
ma, non præcise, ut participium alterius
unde derivatur : alias non esset perfecta et
completa qualitas, nec proinde habitus, sed
aliquid incompletum et modale : atqui per­
fectio quæ se habet ut propria forma po­
tentiæ non extrahit illam a suo objecto :
ergo nec talis virtus potest habere pro ob­
jecto aliquid extra objectum prædictæ po­
tentiæ ; sed aliquid sub eo contentum,quod
sit ejus pars, proindeque distinctum ab
objecto alterius potentiæ. Manet ergo in­
concussa ratio D. Thomæ.
Nec refert, quod sicut virtus existens in
voluntate, ita ejus objectum formale a ra­
tione derivatur, ut tangitevasio. Nam quod
a ratione descendit in objectum voluntatis,

239

eo ipso fit de linea boni, quæ est linea vo­
luntatis, et non manet ut de linea veri, quæ
est linea intellectus : ipse enim ordo ratio­
nis, qui in intellectu et ejus actibus est ve­
ritas,in actibus et objecto voluntatis est bo­
nitas, ut magis explicabimus num. 14.
Unde quod virtus voluntatis respiciat ob­
jectum ut com mensu ratum rationi, non est
respicere aliquid extra objectum suæ po­
tentiæ.
Per quod manet etiam impugnata con­
firmatio : quia participatio, quæ ex virtute
existente in una potentia, descendit ad
aliam, non est in ista ut forma propria, sed
ut pura participatio et modus alterius, et
ita potius debet habere pro specificativo ob­
jectum virtutis cujus est participatio, quam
objectum potentiæ vel virtutis in qua resi­
det. Quæ omnia clariora fient ex dicendis
a num. 14.
4. Dices, haberi ex dictis distinctionem Object
inter virtutem perficientem intellectum, et
virtutem perficientem voluntatem : non
vero inter hanc, et eam quæ perficit appe­
titum sensitivum : quia tam respectu hujus,
quam illius, objectum formale est id quod
derivatur a ratione : hoc autem sive sit in
objecto voluntatis, sive in objecto appetitus,
est ejusdem lineæ, nempe boni honesti,
quod supergreditur objectum appetitus sen­
sitivi ; ergo prædictæ virtutes non respi­
ciunt objecta, quorum unum contineatur
sub objecto voluntatis, et aliud sub objecto
appetitus, ac proinde formaliter distincta.
Respondetur negando antecedens. Quam- Enodavis enim utraque illa virtus habeat pro ob- lnr‘
jecto bonum commensuratum rationi, di­
versa est tamen commensuratio, quam res­
picit virtus appetitus sensitivi ab ea, quam
respicit virtus vlountatis : sicut ipsa ratio
diversimode mensurat operationem volun­
tatis ct passionem appetitus : et sicut ordo
rationis in objecto et actu voluntatis fit de
linea boni specificativi voluntatis, ita prædictus ordo in objecto et actibus appetitus
sensitivi fit de linea objecti ejusdem appe­
titus, non præcise secundum suam speciem
considerati, sed ut est appetitus sensitivus
hominis. Unde sub bono honesto non tan­
tum continetur bonum attingibile per po­
tentiam spiritualem, qualis est voluntas,
sed etiam bonum attingibile per potentiam
corpoream et sentientem, qualis est præ­
diclus appetitus : ac proinde convenientia
objecti virtutis voluntatis, et objecti appe­
titus in ratione boni honesti, non est in

DE VIRTUTIBUS,

240

aliqua ratione specifica, sed in ratione
valde generica sub qua diversa objecta for­
malia continentur.

§ Π.
Diluuntur argumenta contraria sententia·.
5. Pro contraria sententia quæ est Au­
reoli apud Capreolum in 3, dist. 33, possent
adduci exempla diversarum virtutum, ut
liberalitatis, magnificentia}, humilitatis et
similium, quæ simul videntur subjectari in
voluntate et in appetitu sensitivo. Sed quia
hoc pendet ex dicendis dub. 3, ubi explica­
bimus quæ virtutes subjectentur in volun­
tate, sufficit modo dicere quod si prædictæ
virtutes ex æquo sunt in utraque potentia,
non erunt unius speciei : nam praeterquam
quod in appetitu erunt corporeæ, et in vo­
luntate spirituales ; in illo debent esse in
ordine ad passiones, in isto vero in ordine
ad operationes. Et rursus nostra ratio con­
vincit quod sicut objectum voluntatis, et
objectum prædicti appetitus essentialiter
differunt, sic objecta virtutum utriusque
utpote sub illis'contenta debent distingui,
largum. Deinde arguitur. Idem actus secundum
speciem procedere potest a potentiis dis­
tinctis : ergo debent poni in illis virtutes
ejusdem speciei. Antecedens videtur per se
notum, nam actus temperantiae et aliarum
virtutum quae sunt in appetitu sensitivo
procedunt ab ipso appetitu, et etiam a vo­
luntate eligente eum sic operari. Similiter
actus fidei procedit ab intellectu et volun­
tate : non enim intellectus assentiet creden­
dis, nisi voluntas illum moveat. Rursus,
actus prudentiae procedit tam ab intellectu,
quam ab imaginative, cujus est cognitio
singularium quæ prudentia requirit. Con­
sequentia vero probatur : quia ut ait D.Thom.
actus procedens a duabus potentiis, vel ab
una ut mota ab alia, non potest esse perfec­
tus, nisi utraque supponatur perfecta : ac
proinde nisi in utraque sit sua virtus : cum­
que hujusmodi virtutes respiciunt eundem
actum, erunt unius speciei : quippe virtu­
tes per actus specificantur.
Diluitur. θ· Respondetur negando consequentiam.
Ad probationem dicendum est precise prop­
ter unitum actum non esse constituendas
virtutes in pluribus potentiis : sed cuilibet
virtuti in ea potentia in qua est, debet correspondere suus actus ab actu alterius vir­
tutis distinctus. Ubi vero unus tantum

i esset actus, unica tantum virtute opus
esset existante non in potentia pracije
movente, sed in illa in qna actus consum­
matur, ut docet Angelicus Doctor in prasenti art. 5, ubi ob hanc rationem negat
virtutes sensibus internis: quia licet mo­
veant et concurrant ad actum perfectum,
qui est cognitio veri, hujusmodi tamen co­
gnitio non consummatur in prediclis sen­
sibus, sed in solo intellectu, et ideo ineo
tantum ponenda est virtus. Neque opposi­
tum insinuat art. I, sed solum intendit
quod non sufficit voluntatem esse perfectam
circa bonum proprium, quod habet absque
virtute, ut actus appetitus circa tale bonum
sit perfectus, nisi ipse appetitus in quo con­
summatur perficiatur per virtutem. Quod
confirmat nostram solutionem. Quæeluci­
dari potest exemplis argumenti. Etenim ac­
tus temperantias,quam vis si l ex motione vo­
luntatis, non requirit in ea virtutem, ut
ostendemus dub. 3, sed tantum in appetitu
sensitivo, in quo completur. Deinde, actus
fidei non necessario requirit virtutem in
voluntate, sed sufficit quod in intellectu ubi
consummatur sit ipsa fides, et in voluntate
aliqua pia affectio, quæ ad virtutis essen­
tiam non attingit. Et quamvis actus fidei
formatæ supponat in voluntate virtutem
charitatis, hæc tamen non respicit primario
prædictum actum, sed ipsum actum charitatis, qui in voluntate completur. Similiter,
etsi actus prudentiæ dependeat ab imaginativajat ipsa virtus prudentiæsolum residet
in intellectu,quia in hoc ejus actus comple­
mentum habet.Et sic per plura alia discur­
rendo, nulla datur virtus, cui non corres­
pondent proprius actus specie distinctus ab
actu alterius virtutis : atque adeo nunquam
dabitur, virtutes afficientes distinctas po­
tentias, habere actum ejusdem speciei.
7. Secundo probatur. In illa potentia if!1.
oportet esse aliquam virtutem in qua est °®1·1·
actus elicitus a tali virtute : siquidem virtus
ponitur in potentia consummativa actus:
sed actus ejusdem virtutis possunt esse in di­
versis potentiis : ergo et ipsa virtus. Minor
probatur in actibus virtutis Religionis:
devotio enim est in voluntate ut docet
Divus Thomas 2, 2, quæst. 82, art. 1, et
oratio in intellectu ut habet quæst. 83,
artic. etiam 1, et tamen uterque actus eli­
citur a latria seu Religione. Idemque ar­
gumentum potest fieri de juramento et
voto quæ sunt actus Religionis, et existunl
in intellectu.
Nec

DISP. II, DUB. I.

. ,.Λ,

N« refert si 'licas orationem et similes
actus non esse a Religione eliciti ve, sed
tantum imperative ; et ideo non opus esse
ul Religio sil in intellectu, quia virtus
listens in una potentia potest imperare
j .. actum alterius, quamvis non elicere. Nam
«sur. contra est primo auctoritas I). Thom, citata
iIica q. 83, art. 3, ubi ail quod oratio est proprie
Religiunix actus. Quodeliam dicit de voto
q. 88, art. 5 de Juramento q. 89, art. 4.
Si autem prædicli actus non elicerentur a
religione, non dicerentur ejus proprii : sicut
non dicuntur proprii religionis actus alia­
rum virtutum, qui ab ea solum imperantur.
Et in 4, dist. 15, q. 4, drtic. 1, quæstiunc.
2, sic dicit: Cum Deo reverentiam exhibere
sit actus latri.v, oratio actus latrix erit eli­
citive. Deinde, si oratio tantum esset a re­
ligione imperative oportet assignare virtu­
tem, aqua sit elicitive, ac proinde quæ sit
in eadem potentia, scilicet in intellectu:
neque apparet cur hujusmodi virtus non
etiam sit religio sicut ejus actus. .
8. Pro solutione primo explicandumest,
tx quo pacto oratio et similes actus dicuntur
proprii religionis, etab ea elici: indequeoc­
curremus argumento. In cujus enodatione
non pauci laboraverunt, nec tamen difficul­
tatem ex toto videntur abstulisse. Sciendum
est ergo cum Cajet. 2,2, citata q. 81, art. 4,
D. Thom. in assignando virtutibus proprios
actus, potius respexisse ad identitatem ip­
sarum virtutum,quam ad identitatem poten­
tiarum: elideo omnem actum qui non respi­
cit nisi unicam virtutem, appellat proprium
talis virtutis, in quacumque potentia sit.
Quod si plures respiciat, illius vocat pro­
prium, a qua habet primam speciem boni
elvirtuosi, ac proinde cujus finem primario
respicit. Hac ratione 2, 2, q. 3, artic. 1,
confessionem externam dicit esse actum
proprium fidei, quamvis illa sit in potentia
externa,et hæc inintelleclu:quiaprimabonitasprædictæconfessionisex fide est, cl ejus
finem respicit, non vero ex alia virtute. Et
generaliter omnes actus externos sive vir­
tutis,sive vitii attribuimus ut proprios illis
habitibus, a quibus sumunt primam spe­
ciem deformitatis, vel rectitudinis : ut co­
mestionem temperatam temperantia?, ex­
ternum luxum luxuriæ, etc., non curando
an sint in eadem potentia vel in diversis.
Quia ergo prima essentialis bonitas oratio­
nis tota est a Religione, quia est bonitas
reverentiæ et cultus, oratio dicitur proprie
ejus actus, quamvis sit in distincta potentia.
Salmant. Cur. theolog. tom. VI.

241

Et ex hoc dicitur etiam actus religionis eli­
citive : quia ut bene observat Bannez, 2, 2,
citata q. 3. Et Alvarez in præsenti disp. 92,
dupliciter potest aliquis actus dici elicitus
ab aliqua virtute:vel proprie etslricte quia
est immediata ejus operatio, ac proinde
manet in eadem potentia: vel large, ex eo so­
lum quod non fit media alia virtute, quam­
vis mediet alia potentia.Dicitur enim talis
actus elicitus, quia non est proprie impe­
ratus : nam actus proprie imperatus ab
aliqua virtute, dicitur ille qui fit me­
dia alia virtute eliciente : sicut actus qui
elicitur ab humilitate propter Deum, dici­
tur imperari a charitate : et ideo ubi una tan­
tum est virtus, qualitercumque influat in
actum, dicitur hic procedere ab ea elicitive.
Hocsecundomodooratio, votumeljuramen­
tum dicuntur elici a religione : primo vero
devotio, etsi qui alii in voluntate existant.
9. Deinde nota exdictisnum. 1, virtutem
ad aliquem actum in ea tant ;m potentia
esse collocandam, cujus objectum vel ejus
partem respicit: ob idque rectitudo actus et
objecti inspecti a virtute, semper debet esse
de linea rectitudinis potentiæ in qua est
virtus, quidquid sit de entitate physica, quia
virtus non entitatem sed rectitudinem per
se attendit. Unde si entitas alicujus actus
pertineat ad intellectum, rectitudo vero
prima sit de linea voluntatis, virtus non
est collocanda in intellectu ubi est actus,
sed in sola voluntate cujus est rectitudo.
Ita evenit in actu orationis : nam substan­
tia talis actus est quædam loquulio et mani­
festatio, atque adeo pertinetad intellectum :
in qua tamen prout sic non invenitur ali­
qua rectitudo ; sed indifferentia, ut aliunde
sit recta vel ordinata. Unde prima rectitu­
do est quam accipit a voluntate, eo quod fit
cum reverentia et devotione: et inde est ut
virtus pro tali actu, quæ est religio, non in
intellectu, sed in sola voluntate collocetur.
Quam doctrinam majori ex parte accepi­
mus ex D. Thom, in 4, dist. 15, q. 4, art. D.Tlwm.
1, quæstiunc, 2, ubi sic ait : u Oratio actus
« quidam est, dicimus autem actum ali« quem esse virtutis actum, si in sui ratione
« aliquid claudat, quod ad ordinem virtutis
« pertineat : et ideo oportet quod illius
« virtutis actus ponatur, ad quam pertinet
σ illa conditio, quæ sibi ordinem virtutis
« tribuit Oratio autem ex genere actus non
« importat aliquam rationem virtutis,
« quod genus est petitio : sed absolute ac« tum potentiæ demonstrat nulla circums1G

DE VIRTUTIBUS.
<t tantia vel in bonum, vol in malum ves­
titum. Adduntur autem a Damasceno
dus; differentiae, quæ ordinem virtutis
demonstrant, scilicet decentium, et a
Deo : quod est petere quod oportet et a
quo oportet : sed prima condi lio non com­
plet rationem orationis: quia si ab homine
« decentia petamus, talis petitio oratio non
dicitur. Nequeetiam est deessentia oratio­
A nis : quia si etiam quis indecentia petat a
G Deo.oratquidem.sedcarnaliteroral.lnde
illa conditio magis pertinet ad bene esse
« orationis, quam ad rationem suæspeciei.
<r Relinquitur ergo, quod ex hoc
oratio
u speciem trahit, et ad rationem virtutis
« trahitur quod est a Deo petitio. Cum au­
•x tem petitio sive deprecatio quæ ad supe­
« riorem fit reverentiam habeat adjunctam,
a ex qua impetrare nititur quod intendit,
a constat quod oratio ex hoc efficaciam ha­
a bet ad impetrandum illud pro quo oratur,
a quod Deo reverentiam exhibet : unde cum
Deo reverentiam exhibere sit actus latriæ, oratio actus latriæ erit elici tive. Nec
obstat quod latria in voluntate est, non
α in ratione cujus actus est oratio, quia uti­
tur actu rationis ut ex eo Deo reveren « tiam exhibeat, etc. »
10. Ex his ad argumentum respondetur
BBBjM
■
Il II III L _ J _
UP
■ - * ■
■ I- ·
’^««•distinguendo majorem: etconcessa de actu
' proprie et rigorose elicito a virtute; ne­
gari debet de elicito minus proprie secundo
modo explicato : et quoniam oratio hoc pac­
to dumtaxata religione elicitur, et est ejus
actus, non postulat ut ipsa religio sit in in­
tellectu ubi residet, sed sufficit esse in vo­
luntate ubi est actus devotionis per quem
religio intellectum applicat ad orandum.
Quod vero communiter dicitur constituen­
dam esse virtutem in potentia consummativa operis intelligendum est non de con­
summatione quoad entitatem physicam,
sed quoad speciem rectitudinis, pro qua
dumtaxat virtus est instituta. Et ideo quam­
vis actiones extern® compleantur per mem­
bra corporis, non ponimus in his virtutes,
sed tantum in potentiis internis, in qua­
rum actibus rectitudo complete habetur,
indeque ad exteriores derivatur. Unde quia
rectitudo orationis tota est reverentia, quæ
in voluntate per actum devotionis complete
existit, indeque ad actus intellectus deri­
vatur, virtus completiva talis rectitudinis
in sola voluntate debet collocari, neque
oportet quærere aliam virtutem proprie
elicientem, qua? sit in intellectu. Accedit,

quod in intellectu non potest esse nisi vir­
tus intellectualis, quæ tangit actum sub ra­
tione veri : at rectitudo orationis secundum
quam a propria virtute attingitur, non esi
ratio veri, sed ratio reverenti®, quæ ad li­
neam bonitatis moralis et voluntatis spec­
tat : ergo, etc.
§ ΠΙ.
Proponitur et diluitur duplex objectio.

11. Sed contra hanc doctrinam objicies^
primo, falso nos supponere orationem non i
importare rectitudinem de linea intellectus,
ob idque non requirere ineo virtutem. Quod
enim hoc sit falsum probatur. Tum quia
ad conceptum orationis perlinet, ut sit loquutio ordinata ad superiorem, sicut impe­
rium est loquutio ad inferiorem vel quasi in­
feriorem : rectitudo autem cujuscumqueor­
dinationis propria est intellectus: cujusest
ordinare: ob idque imperium non lantum
quod entitatem : sed etiam quoad rectitudi­
nem spectat ad intellectum, et pro eo poni­
tur virtus intellectualis, quæ est prudentia:
ergo, etc. Tum etiam, nam congrua oratio
debet inniti fidei, et regulari per pruden­
tiam, igitur habet rectitudinem intellec­
tualem istarum virtutum. Praeterea, oratio
ponitur pars contemplationis quae est actus
virtutis sive doni sapientiae : ergo dicit rec­
titudinem de linea intellectus. Ulterius,
secundum Damascenum lib. 3 de fide cap. iss
24, oratio est ascensus sive elevatio mentis
in Deum : atqui talis ascensus fitperdonum
intellectus : ergo. Denique, juxta D. Gregor. G%
homil. ultima in Evang. orare est amoris
gemitus in compunctione cordis resonare:&i
gemere est actus doni sapientiae, et ideo re­
ducitur ad ipsum tertia beatitudo: ergo, etc.
Respondetur negando antecedens. Ad^
primam probationem dicendum est versari
discrimen inter orationem et imperium:
nam ordinatio imperii est ad inferiorem
vel quasi inferiorem, et ideo est per modum
regulantis, bene autem regulare est pro­
pria rectitudo intellectus. Oratio vero est
loquutio ad superiorem quem non regula­
mus, sed potimus ab eo manifestando illi
nostrum desiderium: loquutio autem et pe­
titio prout sic nihil exprimit rectitudinis,
nisi in quantum per illam superiori nos
subjicimus, ipsumque reveremur, ex quo
oratio efficaciam trahit : cum autem subjec­
tio et reverentia sit propria voluntatis ut
probat

DISP. II, DIJB. I.

243

probat D. Thom, locis citatis, indo est ut
<i qua indigentem se aliquis videt, quægeprima rectitudo orationis tota sit do linea
<( mitum in affectu facit, quasi oratio revoluntatis.
σ putatur a Deo. Et propter hoc August.
12. Ad secundam respondetur orationem
« dicit quia orationis negotium plusgemiin tantum depondero a fide et prudentia, in
u tibus, quam verbis agitur, et plus fletu,
quantum regulatur per eas actus devotio­
« quam affatu. » Ex quibus omnibus li­
nis, per quem voluntas intellectum ad oran­
quet, quod etai oratio secundum essentiam
dum applicat: et ideo sicut in actu devotio­
tantum sil unicus actus importans ex intel­
nis prima rectitudo non pertinet ad lineam
lectu entitatem locutionis sive petitionis,
veri, quamvis per prudentiam et fidem re­
et ex voluntate rectitudinem devotionis et
guletur, sed ad lineam boni moralis, et ad
religionis, per quam primo et essentialiter
speciem religionis, ita dicendum est de
in ratione actus virtuosi constituitur; sup­
prima rectitudine orationis. Quod si ex
ponit tamen plures actus virtutum et dono­
fide, prudentia, aut alio habitu intellec­
rum, ut fidei, prudentiæ infusae, doni in­
tuali aliqua rectitudo præter bonitatem re­
tellectus, sapientiæ et similium, sine qui­
ligionis devotioni, et mediante ista orationi
bus neque in voluntate erit vera devotio,
communicetur, talis rectitudo non erit pri­
neque in intellectu efficax ratio. Nullum ta­
ma et essentialis prædictis actibus, etiam
men ex prædictis donis, seu vi rtutibus exisin quantum virtuosis ; sed accidentalis et
tentibus in intellectu est ejusdem speciei
secundaria : sicut in actu elicito ab una vir­
cum religione, quæ residet in voluntate.
tute, v. g. humilitate, se habet bonitas al­
13. Secundo objicies : quia esto rectitudo Alia
actus orationis derivetur a religione exis-objeetl°
terius, puta charitatis, a qua imperatur.
Diximus condilionaliter, si ex fide, pruden­
tente in \roluntate; nihilominus intellectus
tia, etc. proptereaquæ tangemus num. 14. . elicit immediate prædictum actum cum sua
Ad tertiam probationem occurrit D.
rectitudine: ergo ponenda est ineo ad id
D.Tbom. Thorn, loco cit. ex 4 sent, in solui, ad 1,
aliqua virtus, quæ non poterit esse nisi
his verbis : Dicendum, quod contemplatio
etiam religio. Antecedens est perspicuum :
aliquando capitur stricte pro actu intellectus
quoniam actus immanentes, secundum to­
divina meditantis, et sic contemplatio est
tum quod in eis est, eliciuntur a potentia in
sapienlix actus (ut sic autem oratio non est
qua recipiuntur, et ideo nequit una poten­
tia actum alterius immediate elicere,quam­
ejus pars). Alio modo communiter pro omni
vis possit eam movere, conferendo virtu­
actu quo quis a negotiis exterioribus seques­
tem ad eliciendum. Siautem actus orationis
tratus soli Deo vacat. Hoc modo ponuntur
quoad substantiam est in intellectu, etiam
ejus partes lectio, meditatio et oratio. Ex hoc
debet esse in illo quoad rectitudinem, quæ
autem non habetur orationem esse elicitive
talem substantiam afficit et rectificat, ac
actum sapientiæ aut alterius virtutis sive
proinde secundum utramque rationem im­
doni intellectualis.
mediate ab eo effici. Consequentia vero proAd quartum sic respondet ibidem: « Dibatur.Tumquia prius natura quam intellec­
« cendum, quod assensus intellectus in
tus eliciat prædictum actum,debet quidquid
« Deum est duplex. Unus quo ascendit in
in eo producit, in se præcontinere ; atqui
« ipsum cognoscendum, et talis ascensus
intellectus secundum secontinet prædictam
<r pertinet ad donum intellectus: sed de
rectitudinem, cum hæcsit de linea volun­
« liocnon loquitur Damascenus. Alius est
tatis, et frequentiussupernaturalis ordinis :
» ascensus in Deum, ut in quo auxilium
igitur debet superaddi virtus ratione cujus
« quaerit ut in Psalmo 122, dicitur: Ad te
eam contineat. Tum etiam, quia intellectus
« levavi oculos meos, qui habitas in coelis :
secundum se non est determinatus aut fa­
< et talis ascensus est oratio : unde non secilis ad eliciendum actum orationis, potius
« quitur quod sit actus doni intellectus,
quam oppositum : ergo ut determinetur in­
f sed potest ipsum præsupponore, sicut se« eundus ascensus præsupponil primum. » I diget aliquo superaddito, atque adeo vir­
tute.
Ultimam denique probationem solvit his
Dices, hujusmodi superadditum non per­
verbis: a Dicendum quod gemitus sive fletingere ad rationem virtutis simpliciter dic­
« tus non est oratio per essentiam, sed est
tae, sed esse dumtaxat motionem vialem et
« quasi fundamentum orationis. Superflua
incompletam : hæc enim sufficit ut intel­
« enim videtur petitio, ubi necessitas
« deest : et ideo recognitio suæ miseriæ, l lectus rectitudinem actus orationis conti-

f

244

DE VIRTUTIBUS.

neat et ad illum determinetur. Sed contra.
Nam prædictum superadditum est princi­
pium actus recti, perficitque ultimo intel­
lectum in ordine ad illum, ac proinde est
vera dispositio perfecti ad optimum: gra­
tis ergo negatur quod sit simpliciter virtus.
Prasertim, quia si esset simpliciter virtus,
nihil aliud praestaret quam influxum in
actum ex omni parte rectum sicut modo
praestat. Confirmatur. Ita se habet intellec­
tus ad eliciendum actum rectum rectitudine
proveniente a voluntate puta orationis,sicut
voluntas ad eliciendum actum rectum rec­
titudine orta a ratione, v. g. justitiæ : sed
voluntas ad eliciendum prædictum actum
indiget virtute simpliciter dicta causata ab
intellectu, nec sufficit ponere in illa motio­
nem vialem : ergo etiam intellectus simili
virtute indigebit causata a voluntate : er­
go, etc.
14. Respondetur sustinendo traditam
solutionem. Cujus impugnatio urgeret,
nisi praecessisset doctrina quam statuimus
num. 2. Ex illa vero non erit difficile præ­
dictæ impugnationi occurrere : addendo
nunc, quod licet inter intellectum et volun­
tatem sit reciproca motio, quia et ab intel­
lectu descendit in actum vel objectum
voluntatis ordo rationis, et a voluntate
transire potest ad actum intellectus tenden­
tia ad finem vel aliquid hujusmodi : nihilo­
minus est inter ea discrimen : nam quod
ab intellectu in actum voluntatis descendit,
non manet jam sub ratione pertinente ad
lineam intellectus, scilicet sub ratione veri,
sed sub ratione boni propria lineæ volun­
tatis. Ille enim rationis ordo qui prout in
actu intellectus regulantis est veritas, et
non bonitas, in actu appetitus regulari est
bonitas et non veritas : et ideo hæc propoesl formaliter vera : Actus appetitus
noiauda.esi bonus et moralis per id quod recipit ab
intellectu. At vero quod ex voluntate in
actum intellectus transit, adhuc ibi manet
sub ratione pertinente ad lineam appetitus,
scilicet sub ratione bonitatis moralis, nec
mutatur in veritatem, quæ est propria
lineæ intellectus. Unde non dicimus quod
actus intellectus sit verus per id quod
recipit a voluntate : dicimus autem quod
sit bonus et honestus. Cujus ratio sumitur
ex natura utriusque potentiæ. Intellectus
enim cum sit potentia superior continens
rationes et formas omnium quæ cognoscit,
non modo continet rationem veri, quæ est
propria suæ lineæ, sed etiam rationem

boni honesti spiritualis, quæ est de linea
voluntatis, et rationem boni honesti sensi­
bilis, quæ est de linea voluntatis, et ratio­
nem boni honesti sensibilis, quæ est do
linea commensu rationis essentialis appeti­
tus sensitivi hominis : et ideo cum hujus­
modi potentias movet et perficit, non
oportet extrahat illas a propriis earum
lineis et objectis, sed quidquid eis, eorumque actibus imprimit, eo ipso non manet
de linea intellectus, sed fit lineæ appetitus
et boni moralis ; sicut dici solet, quod id
quod in Deo est ipsa increata natura, posi­
tum ad extra est creatum. Imo quia linea
veri superior et abslractior est,quam linea
appetitus, non sunt capaces istius actus ad
recipiendam perfectionem illius sub con­
ceptu veri, sed tantum sub conceptu boni,
quod quia concernere debet existentiam,
minus abstrahit. — At vero voluntas non
continet formas aliarum linearum prae­
sertim intellectus respectu cujus est in­
ferior : unde nequit in ejus actus, nisi
quod sibi proprium est, scilicet bonitatem
derivare. Et ideo quod actus intellectus
a voluntate recipiunt, manet in eis sub
conceptu boni, non sub conceptu veri:
hanc enim rationem voluntas non continet,
et propterea nequit illam communicare.
Quidquid ergo intellectui, ejusque actibus
communicet, alienum erit a linea intellec­
tus,et proprium lineæ voluntatis. Hinc est,
ut licet virtutes morales quæ sunt propriæ
appetitus, et respiciunt bonum honestum,
deriventur a ratione velut quædam ejus
sigillationes et impressiones ut D. Thom.
ait quæst. 1 de virtutibus art. 9, a volun­
tate tamen nunquam deriventur virtutes
intellectuales, quæ respiciunt verum, et
spectant ad lineam intellectus : sed solum
ab intellectu agente, qui est superior in­
tellectu possibili et fons intellectualis lu­
minis, per quod veritas consistit.
15. Ex hac doctrina,et ex ea quæ habetur
num. 2, manifeste liquet quare non sit
simpliciter virtus illa motio quam voluntas
communicat intellectui in ordine ad eli­
ciendum actum orationis, vel alium quem­
cumque. Quoniam virtus simpliciter dicta
habet se ad potentiam in qua est ut forma
propria, atque adeo ut perficiens illam in­
tra lineam proprii objecti, propriæque
commensu rationis essentialis : rectitudo
autem orationis eo ipso quod a voluntate
descendat, semper manet infra lineam et
objectum ipsius voluntatis, neque ad lineam
intellectus

DISP. II, DUB. II.

intellectus omnino trahi potest: atque adeo
nequit ab eo attingi per veram et pro­
priam virtutem juxta dicta num. citato. Et
ideo si attingitur tantumerit per motionem
incompletam, quæ cum non concurrat ut
forma propria potenliæ in qua est, sed
praecipue ut participium alterius; potest
illam a proprio objecto et linea extrahere,
ei ad objectum et lineam ejus unde deri­
vatur perducere. Quare cum in virtutis
diffinitione ponitur, dispositio perfecti ad
optimum intolligendum est de optimo in
linea potenliæ, ubi est virtus : alias talis
dispositio sicut non erit forma perfecta et
completa ita neque erit dispositio perfecti
simpliciter.
Ad confirmationem patet ex dictis ne­
gandam esse majorem, quia intellectus
movet voluntatem ad attingendum aliquid
proprium ejusdem voluntatis, scilicet bo­
nitatem moralem, et ita communicat ei
perfectionem quæ sit forma completa et
proprie virtus. Voluntas vero nequit in­
tellectum elevare ad id quod est proprium
lineæ intellectus, sed extrahit illum a tali
linea ad propriam ipsius voluntatis : ex­
tractio autem non debet fieri per virtutem
simpliciter dictam sed per aliquid incom­
pletum, ut explicatum est numero 2 et 3.
Si autem inquiras, an hujusmodi in­
completum, maneat habitualiter in intel­
lecta, vel solum cum a voluntate ad oran­
dum applicatur ? Respondetur utrumque
posse probabiliter sustineri : et sive hoc,
sive illud dicatur parum refert : dummodo
ponatur aliquid intellectui intrinsecum, re­
ductive, et non per se spectans ad genus
virtutis, et ad speciem religionis.

DUBIUM II.

Utrum habitus existantes in appetitu sensi­
tivo vere et proprie sint virtutes ?

Dupliciter loqui possumus de appetitu
sensitivo hominis : vel secundum se præ­
cise, quo pacto est communis irrationabi­
libus : vel prout in ipso homine aliquid
rationis participat. Consistitque hæc parti­
cipatio in quadam aptitudine ad obediendum
rationi, ut explicat D. Thom. art. 4. Si igi­
tur primo modo consideretur, nedum vir­
tutis, verum neque habitus proprie dicti
immediate est capax ; quippe prout sic non
admittit ordinem ad potentiam superiorem
ex cujus tantum influentia potest habitus

245

generari, ut ex dictis disp. præced. cons­
tat. Si vero accipiatur secundo modo, con­
veniunt fere omnes esse susceptivum ali­
quorum habituum, quibus prompte et
faciliter imperium rationis exequatur :
idque nos in titulo supponimus. Et ideo
solum est difficultas an hujusmodi habitibus
in appetitu exislentibus competat simplici­
ter ratio virtutis.

§

i.

Sententia Divi Thomæ suadetur.

16. Dicendum est habitus existentes in Asserti*,
appetitu sensitivo esse vere et proprie vir­
tutes. Hanc conclusionem probat ex pro­
fesso D. Thom. in 3, dist. 33, q.2, art. ^D.Thom.
quæstiunc, 2, et q. de virtutibus art. 4, Aristot.
necnon in praesenti articulo etiam 4. Philosoph. lib. 3 Ethic, cap. 10, ubi virtutes
temperantiæ et fortitudinis dicit esse par­
tium irrationabilium : nempe fortitudinem
irascibilis, et temperantiam concupiscibilis.
Quam proinde tuentur Sancti Doctoris
discipuli Capreolus, et Hispalensis dist.
citata. Ferrara I contra Gentes cap, 92, Ferran.
Soto lib. 3 de just, et jure q. 2, art. 4, Ca- cajet
jetanus, Conrad. Medina et Greg. Mart.!^^
super hunc art. 4, Alvarez disp. 92, Monte- Greg,
sinos disp. 37, et alii. Probatur ratione, âj™.
Prædictis habitibus convenit cum proprie-Mp°r°^·
tate virtutis diffinitio, scilicet : Bona qua- ratio.
litas mentis, qua recte vivitur, qua nullus
male utitur, ergo sunt proprie virtutes.
Antecedens suadetur discurrendo per sin­
gulas particulas. Etenim habitus quo con­
cupiscibilis, v. g. inclinatur ad appetendum
cibum juxta regulam rationis, est bona
qualitas : quippe disponit bene et consone
ad naturam hominis talem potentiam. Et
est qualitas mentis : quia ut in fine dispu­
tationis præcedentis explicuimus, per men­
tem non intelligitur substantia animæ, vel
solus intellectus aut voluntas, sed quælibet
potentia particeps rationis, sicut nuper di­
ximus esse appetitum sensitivum prout in
homine. Rursus, est id quo recte vivitur,
quia est principium actus temperati rectæque rationi conformis. Nec tali habitu
possumus male uti : quia ut ait D. Thom.
citata q. de virtutibus art. 9, habitus appe­
titus est quædam impressio seu participa­
tio rationis et prudentiæ, et ideo essentia­
liter respicit actum prudentia regulatum,
omninoque rectum, neque ad actum alique

246

Alia
ratio.

DE VIRTUTIBUS.

parte vitiosum, qui esset malus ejus usus,
potest concurrere. Nihil ergo deest ad veram
virtutis rationem.
Nec minus proprie conveniunt prædicto
habitui diffinitiones Aristotelis, quas ad­
duximus loco citato. Quod enim sit dispo­
sitio perfecti ad optimum constat : nam
reddit perfectum appetitum, et disponit ad
optimum ejus actum, qui est appetere se­
cundum regulam rationis. Similiter quod
sit habitus electivus in mediocritate, etc.
quia ratione illius appetitus attingit me­
dium inter extrema vitiosa, producitque
actum in ea mediocritate quam prudentia
dictat. Imo ex eo quod talis habitus sit in
appetitu, provenit ut voluntas eligat tenere
medium in passionibus juxta praescriptum
et regulam prudentiæ : quatenus appetitus
recte dispositus inducit intellectum ut recte
judicet secundum illam dispositionem, ac
proinde voluntatem ut recte eligat : quia
qualis unusquisque est, talis finis videtur
ei, et talia appetit, sicque judicat sicut est
affectus. Denique quod praedictus habitus
sit ultimum potentiæ, etiam constat. Siqui­
dem est ultima perfectio, cujus est capax
appetitus in ordine ad attingendum suum
objectum, perficitque illum ad ultimum
quod in suo actu et objecto potest attingere,
quod est bonum morale.
17. Deinde probatur conclusio, animad­
vertendo ex D. Thom. tria requiri ut in
aliqua potentia sit virtus. Primo, quod talis
potentia apta sit moveri et regulari a poten­
tia superiori, juxta dicta disp. præcedenti
dub. 1 et 3. Secundo, ut non sit ita ad hoc
determinata, quin habeat ex seipsa pro­
prium motum, quo possit in contrarium
divertere. Defectu cujus indeterminationis
diximus initio hujus disputationis non esse
virtutes in membris externis. Tertio requi­
ritur, ut talis potentia sit consummativa
actus virtuosi, et non tantum præparativa
vel initiativa : aliter habitus in ea existons
non reddet opus absolute perfectum : nam
perfectio consistit in consummatione. Ob
hanc rationem habitus existentes in sensi­
bus internis non sunt virtutes, quia verum
ad quod disponunt, non consummatur nisi
in intellectu ut vidimus art. 5.
Hinc liquet veritas nostræ conclusionis :
nam appetitus sensitivus prout in homine
natus est obedire potentiaesuperiori, scilicet
rationi, ab eaque regulari propter id quod
ex ipsa participat, et ideo sæpeilli obsecun­
datur. Deinde, non est ita determinatus ad

hanc potentiam, quin habeat ex se proprium
motum per quem multoties contra ratio­
nem tendit. Et denique actus virtutis mo­
ralis cum sua rectitudine in eodem appetitu
consummatur : tunc enim opus prædictæ
virtutis complete habetur, quando passio
appetitus omnino est ad medium rationis
reducta, et elicitur secundum ejus mensu­
ram. Nihil ergo deest quominus habitus in
prædicto appetitu existentes, iliumque dis­
ponentes ad eliciendum actum conformem
rationi, sequendumque hujus imperium,
vere et proprie sint virtutes. Quam ratio­
nem eleganter explicat Divus Thomas ci-0·1^
tato loco de virtutibus art. 4, ubi sic ait:
« In irascibili et concupiscibili quæ sunt in
α inferiori appetitu, secundum Philosoα phum oportet ponere esse aliquas virtu­
ti tes, quod sic patet. Cum enim virtus πό­
α minet quoddam potentiæ completum,
α potentia autem ad actum respiciat, opor« tet humanam virtutem in illa potentia
« ponere, quæ est principium actus huma­
it ni. Actus autem humanus dicitur, qui non
α quocumque modo in homine vel per ho« minem exercetur, sed hominis proprius
« est. Inter cætera vero hoc habet homo
« proprium in suo actu, quod sui actus est
α dominus. In eo igitur quod est princiα pium talis actus, cujus homo dominus
« est potest poni virtus humana. Sciendum
α tamen est, quod hujusmodi actus contin« git esse triplex principium : unum, sicut
« primum movens et imperans, et hoc est
α ratio vel voluntas. Aliud est movens mo« tum, sicut appetitus sensibilis, qui etiam
<r movetur ab appetitu superiori in quan­
te tum ei obedit, et iterum movet membra
α exteriora per sui imperium. Tertium est
a quod est motum tantum, scilicet memα brum exterius. Cum autem utrumque,
« scilicet membrum exterius et appetitus
α inferior a superiori parte animæ moα veantur, tamen aliter et aliter : nam
« membrum exterius ad nutum obedit su« periori imperanti absque ulla repugnan« tia secundum naturæ ordinem, nisi sit
« impedimentum aliquod ut patet in manu
« et pede: appetitus autem inferior habet
« propriam inclinationem ex natura sua,
« unde non obedit superiori appetitui ad
« nutum; sed interdum repugnat: unde
α Aristoteles dicit in Politica sua, quod
« anima dominatur corpori despotico prinα cipatu, sicut dominus servo, qui non ha« bet facultatem resistendi in aliquo im­
perio

DISP. II, DUB. II.

•
. perio domini : ratio vero dominatur
« inferioribus anima) partibus regali et
« politico principatu, id est, sicut Reges et
« Principes Civitatum dominantur liberis,
« qui habent jus repugnandi quantum ad
« aliqua præccpta. In membro igitur exte« riori non est necessarium aliquid porfec« tivum actus humani nisi naturalis ejus
« dispositio, per quam natum est moveri
« aratione : sed in appetitu inferiori qui
« rationi repugnare potest, est necessarium
« aliquid ut operationem quam ratio imI pcrat, prosequatur. Si enim immediatum
« operationis principium sit imperfectum,
« oportet operationem esse imperfectam
n quantumcumque perfectio adsit superiori
i principio. Et ideo si appetitus inferior
« non esset in perfecta dispositione ad seϊ quendum imperium rationis, operatio
» quæ est appetitus inferioris sicut proximi
< principii, non esset in bonitate perfecta :
« esset enim cum quadam repugnantia sen« sibilis appetitus. Quando igitur oportet
« operationem hominis esse circa ea quæ
α sunt objecta sensibilis appetitus, requiri« turad bonitatem operationis, quod sil in
« appetitu sensibili aliqua dispositio vel
« perfectio, per quam obedial rationi, et
« hanc virtutem vocamus. »
Omittimus alias rationes, quas juniores
adducunt, quia solum convincunt id quod
non negant adversarii, nempe ponendos
esse habitus in appetitu : hujusmodi vero
habitus esse proprie virtutes, non osten­
dunt.
18. Nec refert si objicias, opus virtutis
moralis non consummari usque ad actum
exteriorem, qui non in appetitu, sed in
membris externis completur : ergo male
diximus appetitum esse potentiam consumD&ar.mativam prædicti operis. — Respondetur
namque negando antecedens loquendo de
consummatione essentiali et intrinseca :
quia virtutes morales versantes circa pas­
siones (hujusmodi enim et non aliæ in ap­
petitu sensitivo subjectantur) complete ha­
bent suum opus, ubi actus et passiones
ipsius appetitus ad medium et regulam
rationis fuerint reducta, quidquid sit de
actibus externis. Et ideo sufficeret ut ali­
quis esset fortis, habere passiones irascibilis perfecte rationi subjectas licet externam
pugnam non sustineret. Quamvis ut talis
subjectio perfecte acquiratur, opus sit sus­
tinentia et pugna. Diximus loquendo de con­
summatione intrinseca tt essentiali, etc. quia

247

non negamus opus externum addere inte­
riori quoddarn complementum extrinse­
cum : hoc tamen nihil addit majoris bo­
nitatis, sed lota bonitas residet in actu
immanente,abeoqueexterior denominatur.
Virtus autem ibi debet constitui, ubi ejus
actus intrinsece completur,et ubi primo ha­
betur lota ejus bonitas, utdubio præcedenti
num. 10 tetigimus.
§ II.

Beferlur contraria opinio: et ejus argumenta
enodantur.

19. Contrariam opinionem tuentur Hen-nenrie.
ricus quodlibeto quarto quæstione 22, Bo- s^mos
naventura in tertium distinctione 33, arti- Bicant.
culo primo quaestione tertia, Scotus quæs- '
tione prima ; et ex Neotericis Vasquez in
præsenti disputatione 87, capite secundo.
Probat primo Scotus: quia virtus humana largUffi
solum potest esse in illa potentia quæ est cum
propria hominis in quantum homo est: sed
appetitus sensitivus non est hujusmodi, sed
communis hominibus et brutis : ergo, etc.
Ad hoc argumentum constat ex dictis initio
dubii, ubi advertimus non esse sermonem
de appetitu sensitivo secundum se, sed prout
in homine aliquid rationis participat, quo
pacto non convenit brutis.
Dices : si appetitus secundum se non est Replica,
capax virtutis, neque etiam erit prout in
homine : quia quod alicui rei ex specie re­
pugnat, nequit per aliquid superadditum
convenire.—Respondetur appetitum sensi-Dllultur‘
tivum antecedenter ad participationem ra­
tionis posse considerari dupliciter : vel ut
excludit talem participationem, quo pacto
est in brutis : vel ut præscindit ab illa et ab
exclusione : et ita sumitur omnino secun­
dum suam speciem. Primo modo procedit
objectio; nihil tamen convincit contra nos:
quia illa exclusio non pertinet ad speciem
appetitus sensitivi. Et ideo appetitus sensi­
tivus hominis non habet talem exclusionem.
Secundo autem modo non procedit objectio:
quia licet appetitus prout sic non sit im­
mediate capax virtutis, bene tamen me­
diate, in quantum est capax participationis
rationis, per quam in esse subjecti consti­
tuitur.
20. Probatur secundo. Virtus moralis Ar^um.
est habitus electivus, ut patet ex diffinitione, ac proinde debet residere in sola illa poten­
tia, cujus est eligere: sed electio non est

248

DE VIRTUTIBUS.

actus appetii us sensitivi, sed solius volun­
tatis. ut docet Divus Thomas supra quæs­
tione 13, articulo 2, ergo non in illo, sed
in ista dumtaxat potest esse virtus.
Hoc argumentum objecit sibi non semel
pro so’q-D. Thomas. Ut autem solutiones ab ipso
traditæ melius intelligantur, animadver­
tendum est actum appetitus sensitivi non
posse esse formaliter virtuosum, nisi in
quantum procedit ex motione voluntatis
eligente talem actum ut commensu ratum
regulis prudentia?. Unde si opus virtutis
moralis, v. g. temperantia?, adaequate su­
matur, utrumque complectitur : nempe
electionem voluntatis moventis, et actum
sensitivi appetitus exequentis electam ope­
rationem : quatenus ex imperio et actu im­
perato unum quodammodo coalescit. Taliterque coordinantur, ut electio praecedat,
et inchoet actum virtuosum ; actus vero ap­
petitus subsequatur et compleat : et ideo
illa habet se ut causa et pars formalis ; iste ■
uteffectus et complementum. Et quia effec- i
tus participat suam causam, id quod est
quasi per essentiam in electione voluntatis,
invenitur per participationem in actu ap- j
potitus, et ratione illius potest hujusmodi i
actus electio etiam nominari, participative j
tamen et secundario. Igitur ut bonum quod ;
est opus temperantiæ complete existât, non
sufficit adesse in voluntate electionem pri- |
mario dictam, sed requiritur in appetitu !
electio participata : hoc est, ejus passio com- i
mensurata electioni voluntatis et imperio j
rationis complens ultimate prædictum bo- j
num.
Ex quo fit, quod virtus temperantiæ sit
unus simplex habitus, ac proinde in unica j
potentia existens, nequit directe et imme- i
diale elicere tutum opus virtuosum, sed j
tantum illam partem, quæeslactus ejusdem
potentiæ, ubi est .prædicta virtus. Cumque
hæc sit in appetitu sensitivo dumtaxat (vo­
luntas enim in ordine ad bonum proprii
suppositi non indiget virtute superaddita,
ut ostendemus dubio sequenti) oportet ac­
tum ab ea directe elicitum non esse elec­
tionem primario dictam, quæ est in volun­
tate, et est principalior et formalior pars
prædicti operis ; sed tantum electionem
participatam, quæ est actus appetitus, et
habet se tanquam pars materialis et minus
præcipua. Eo vel maxime quia virtus poni­
tur ad consummandum et perficiendum
opus virtuosum, potius quam ad inchoan­
dum, ut numero decimo septimo dictum

est : unde directe et per se id solum debet
efficere, per quod talo opus in sua bonitate
completur. Completur autem per aclun
appetitus sensitivi ut exequentis imperium,
et electionem voluntatis. Quam doctrinam
desumpsimus ex Divo Thoma citata quies-DT^
tione de virtutibus articulo quarto ubi sol­
vens prædictum argumentum, sic ait: « Ad
α secundum dicendum, quod actus virtutis
« non potest esse irascibilis vel concupisci« bilis tantum sine ratione. Id tamen quod
« est in actu virtutis,principalius est ratio« nis, scilicet electio : sicut et in qualibet
« operatione principalior est agentis actio,
« quam passio patientis: ratio enim impe­
te rat irascibili et concupiscibili. Non ergo
« pro tanto dicitur esse virtus in irascibili,
« vel concupiscibili, quasi per eas totus
« actus virtutis vel principalior pars ex« pleatur; sed in quantum per virtutis ba­
il bitum ultimum complementum bonitatis
« actui virtutis confertur, in hoc scilicet
« quod irascibilis et concupiscibilis absque
a difficultate sequantur ordinem rationis. »
21. Juxta hanc ergo doctrinam ad argu- i<r.
mentum respondetur primo virtutem mo­
ralem versantem circa passiones vocari ha­
bitum electivum, non quia directe efficiat
electionem primario dictam, quæ residet
in voluntate, sed quia elicit actum appetitus
sensitivi exeeutivum et completivum talis
electionis, quod est vocari habitum electi­
vum completive et executive.
Vel potest dici vocari habitum electivum μ
participative, quia elicit actum appetitus ina­
quo electio voluntatis et ordo rationis par­
ticipatur, diciturque electio per participa­
tionem. Quæ est etiam solutio Divi Thomson»
loco citato ex 3 sent, ibi : « Ad secundum
o dicendum, quod electio secundum Phi« losophum in 6 Ethicorum est et appe« tituset intellectus sive rationis : comple« tur enim in appetitu praecedente inqui'f sitione rationis. Unde omnis appetitus
« ad quem potest pervenire rationis impe­
ti rium, particeps electionis esse potest in
α quantum hujusmodi : et præcipue illius
« electionis quæ est de fine. » Intellige, ut
altingibili in materia particulari, qualis
est electio, a qua moralis virtus denomina­
tur. Cum ergo imperium rationis non modo
ad voluntatem pertingat, sed etiam ad ap­
petitum sensitivum, qui prout in homine
natus est rationi obedire : fit non solum
actum voluntatis sed etiam appetitus posse
electionem nominari saltem participative:
atque

DISP. II, DUB. II.

atquo adeo tain habitus existentes in volun­
tate, quam qui sunt in prædicto appetitu
debere appellari electivos,
Jwîet. 22. Vel denique potest responderi virtu­
tem existentem in appetitu posse dici electi­
vam etiam respectu actus voluntatis, non
directe et immediate, sed dispositive et in­
directe. Nam ex eo quod prædictus appe
litus sit recte dispositus per virtutis habi­
tum, provenit quod intellectus apprehendat
ut convenientem finem talis virtutis, qui
est operatio rectificala appetitus : quia sicut
unusquisque est affectus, sic judicat : ex quo
judici.) ortum habet ut voluntas prædictum
finem sumptum in communi bene intendat
et ex hac intentione media directione pru­
dentiæ, quod illum in particulari, et media
ad ipsum recte eligat. Et hæc est tertia
fi113111 tradit Divus Thom. in præ­
senti art. 4 his verbis : « Ad quartum di­
cendum, quod in electione duo sunt,
scilicet intentio finis, quæ pertinet ad
α virtutem moralem, et præacceptio ejus
* quod est ad finem, quod pertinet ad pru« dentiam ut dicitur in 6 Ethicorum. Quod
« autem habeat rectam intentionem finis
« circa passiones animæ, hoc contingit ex
« bona dispositione irascibilis et concupis« cibilis : et ideo virtutes morales circa
passiones sunt in irascibili et concupis« cibili, sed prudentia est in ratione. »
Quæ verba non ita accipienda sunt, quasi
electio in recto importet vel prædictam in­
tentionem, vel prudentiæ discretionem,sed
quia ex his principiis sine difficultate tanquam conclusio infertur, supposita dispo­
sitione appetitus sensitivi per virtutem
moralem. Videatur hic Cajetanus, et infra
q. 68, art. 5.
23. Tertio arguitur. Virtus moralis debet
1 esse principium actus liberi : quippe actus
necessarius prout sic non est capax moralis
bonitatis, atque adeo debet esse in'sola illa
potentia quæ est principium libere ope­
randi .-atqui hujusmodi principium solum
est voluntas, non vero appetitus sensitivus :
ergo non iste, sed illa dumtaxat potest esse
subjectum prædictæ virtutis.
âtiiM Nec refert si occurrascum aliquibus exdiscipulis Divi Thomæ appetitum sensitivum
proni in homine habere intrinsecam liber­
tatem a voluntate participatam, et ratione
hujus posse esse principium actus liberi et
tap- moralis. Nam contra est, quoniam actus
ρΛΓ· virtutis debet esse simpliciter liber, sicut
est simpliciter bonus et honestus : libertas

249

vero quam appetitus a voluntate participat,
tantum est secundum quid et imperfecta :
et ideo non sufficit ad peccandum mortali­
ter nisi consensus voluntatis accedat,ut sta­
tuit D. Thom. infra quæst. 74, art. 4-, ergo,
etc.
Neque etiam videtur sufficiens quod aitRefertor
Gregor. Martin, nempe actum appetitus^^5?"
sensitivi dici simpliciter liberum, non in-âIi^lu*
trincese a libertate existente in ipso, sed
extrinsece ab illa quæ est in actu volunta­
tis. Hoc enim facilius impugnatur. Quo­
niam prædictus actus intrinsece est bonus
et moralis, sicut virtus a qua elicitur in­
trinsece est hujus boni operativa : igitur
debet esse intrinsece liber. Inde enim trac­
tatu 10, disputatione 2, numero 79, de­
duximus libertatem in actibus voluntatis
debere esse intrinsecam, quia bonitas mo­
ralis super ipsam fundata, intrinseca est
illis. E contra vero quia actus omnino ex­
terni solum extrinsece sunt liberi, hoc
dumtaxat modo sunt morales : ergo vel di­
cendum est actum appetitus sensitivi non
habere moralitatem intrinsecam, atque
adeo nec virtutem aliquid in eo producere :
quod est negare existentiam virtutis in
prædicto appetitu; vel est ponenda in illo
libertas intrinseca, quæ sit fundamentum
moralitatis.
24. Respondetur sustinendo priorem solutionem.Utveroimpugnationi occurramus, sustineanimadvertendumest, in appetitu sensitivo turduplicem inveniri voluntatis participatio­
nem. Prima est habitualis conveniens ei
a prima sua emanatione, ratione cujus ipse
aptus est voluntati obedire, et etiam cum
voluntas nihil formaliter operatur, potest
appetitus in virtute ejus libere utcumque
agere. Secunda est actualis, quæ tandiu est
in appetitu, quandiu a voluntate ad agen­
dum actu et formaliter movetur : movens
enim imprimit moto non solum formam
per quam habitualiter sit aptum ab eo mo­
veri, sed etiam actualem influxum, per
quem ipsum applicat ad operandum.Quam­
vis ergo ex \ i prioris participationis appe­
titus non evadat liber simpliciter, sed
tantum secundum quid,ut impugnatio con­
vincit ; secus ex vi posterioris, de qua prædicla impugnatio non procedit : quia nec
Divus Thomas neque alius negare potuit in
appetitu sensitivo ut actualiter moto a vo­
luntate posse reperiri mortale peccatum.
Unde prout sic et potest esse principium
actus liberi ac virtuosi, et subjectum virtu-

2Ô0

DE VIRTUTIBUS.

tis elicitivæ talis actus. Et ratio est, quia
cum hæc participatio sit actualis subjectio
appetitus ad voluntatem ut agentem sim­
pliciter libere, actualisque dependentia ab
illa, debet extrahere prædictum appetitum
a linea necessarii, et constituere in esse
liberi, juxta gradum libertatis, sub quo a
voluntate movetur, et dependet, quæ est
libertas simpliciter : cumque sit parti­
cipatio et dependentia intrinseca, consti­
tuet liberum' intrinsece in praedicto gradu, j
atque adeo simpliciter. Quemadmodum
dependentia actus secundi a principio sim­
pliciter libero redit illum liberum sim­
pliciter : et ubi dependentia est intrin­
seca sicut in actibus immanentibus, libe­
rum intrincese, ut explicuimus tractatu
decimo disputatione secunda, dubio quarto
a numero suptuagesimo tertio. Et similiter
ordo habitus, verbi gratia, charitatis ad vo­
luntatem ut liberam, constituit ipsum in­
trinsece liberum ut ibidem diximus a
numero 91. Eo praesertim, quia actus pro­
cedens ab appetitu sensitivo libere moto a
voluntate, non modo importat habitudinem
intrinsecam ad ipsum appetitum, sed per­
tingit hæc habitudo ad voluntatem primario
moventem, dcbelque ab ipsa ut a principio
simpliciter libero specificari, sicque prae­
dictum actum liberum simpliciter consti­
tuere, juxta dicta loco citato. Unde et in
appetitu a quo elicitur talis actus debet ne­
cessario concedi similis habitudo ad volun­
tatem, et libertas intrinseca per quam sit |
principium immediate efficiens habitudi­
nem actus ex participatione voluntatis.Quia
igitur virtus moralis informat appetitum
sensitivum in ordine ad agendum cum ac­
tuali dependentia a voluntate, nec sine ejus
actuali motione potest in actum prodire,
nihil obesse potest quominus sit principium
actus simpliciter et intrinsece liberi, atque
adeo intrinsece moralis et honesti.
UH.
25. Denique arguit Vasquez. Non est poa^uu1· nendus habitus virtutis in ea potentia, quæ
nequit actione sua attingere objectum et
finem talis virtutis : perficit enim virtus
potentiam ad attingendum suum objectum :
sed appetitus sensitivus nequit attingere ob­
jectum virtutis moralis : ergo nec talis vir­
tus in illo potest collocari. Minor probatur:
objectum prædictæ virtutis est bonum mo­
rale et honestum: atqui appetitus nequit hoc
bonum attingere, cum ejus objectum adae­
quatum sit bonum sensibile, honesto valde
inferius, et ei sæpe contrarium : ergo, etc,

Si respondeas argumentum procederedc
appetitu secundum se non tamen prout in
homine natus est rationi obedire. Contra
(ait Vasquez),quia ratio per suum imperium
nequit extrahere appetitum a suo objecto
adaequato, quod est bonum sensibile : sicut
non potest visum extrahere a suo objecto
quod est visibile, aut elevare ad attingen­
dum objectum potentiæ superioris : igitur
imperium rationis præcise efficiet, ut appe­
titus objectum sibi proprium, scilicet bo­
num delectabile et sensibile libere attingat;
non vero ut pertingat sua actione ad bo­
num honestum, quod ad superiorem poten­
tiam spectat. Confirmatur. Nequit appetitus
sensitivus attingere, nisi quod potest per
sensum illi proponi : atqui sensus non ap­
prehendit bonum honestum, sed præcise
bonum sensibile et delectabile : ereo, etc.
Pro solutione nota, bonum honestum tti
(quod nihil aliud est nisi bonum secundum
regulam rationis) posse considerari vel
prout invenitur in ipso actu rationis, puta
prudentiae aut synderesis, ubi est quasi per
essentiam : vel ut participatur in actu ap­
petitus. Consistitque hæcparticipatio, ineo
quod talis actus rationi conformetur, et eam
sequatur. Cum autem virtus moralis ut ab
intellectuali distincta,ad lineam appetitivam
pertineat, ejus bonum ad quod efficien­
dum vel attingendum instituta est, debet
non in actu rationis, sed in actu appetitus
consistere : atque adeo solum potest esse
bonum rationis participative. Secundo nota
ex dictis num. 14: Id quod actus aliarum
potentiarum a ratione participant, eo ipso
fieri de linea ipsarum : atque adeo in actu
appetitus spiritualis, qui est voluntas, sit de
linea boni spiritualis, et in actu appetitus
sentientis et corporei, de linea boni corpo­
rei et sensibilis.
26. Ergo ad argumentum concessa majori, neganda est minor intellecta de ap­
petitu sensitivo non solum prout in homine
capax est rationi obedire, sed prout actu ab
ipsa movetur ad agendum : quo pacto dum­
taxat operatur per virtutem. Ad probatio­
nem dicendum est, bonum quod Virtus sen­
sitivi appetitus, verbi gratia, temperantia
tanquam proprium finem attingit, non om­
nino esse extra lineam sensibilis et corpoI rei : quia licet sit bonum secundum ratio­
nem, non tamen nisi ut participative in
I actu sensitivo habetur : quo pacto induit
I rationem boni corporei et sensiblilis, neque
est aliud quam corporea et sensibilis conformitas

DISP. II, DUB. II.
(ormitas prædicti actus cum actu rationis.
Per quod palet ad impugnationem solu­
tionis data inter arguendum : licet enim
appetitus ex sua quantitate virtutis com­
muni brutis et nobis non possit attingere,
nisi bonum sensibile sub ratione delecta­
bilis; tamen secundum suam commensurationem essentialem capax est elevari
a ralione recipiendo ab illa quantitatem
virtutis altiorem, per quam prædictum bo­
num ut eidem rationi commensuralum at­
tingat : quia objectum illius totum hoc
utpote sensibilis et corporei ordinis com­
prehendit. Atque adeo nunquam ratio suo
imperio extrahit appetitum ab objecto om­
nino adæquato, sed elevat ad attingendum
quod intra illius lineam est altius, valdeque
ad objectum voluntatis et intellectus ap­
propinquat juxta illud, quod supremum in­
fimi attingit infimum supremi. Neque est
simile quantum ad hoc de potentia visiva,
aliisque omnino externis : quæ propter
majorem materialitatem et depressionem
ad corpora, non dicunt ex sua commensuratione essentiali tantam latitudinem, sub
cujus ambitu aliqua participatio rationis
contineatur : et ideo nec possunt per eam
elevari nisi a suo objecto extensivo extra­
hantur; quod repugnat. Cæterum appetitus
est longe immaterialior, et supremum quod
res corporeas ad spiritualia appropinquat:
unde non mjrum si sub ejus commensuratione essentiali contineatur hoc quod est
posse elevari ad participandum ex ralione
quantitatem virtutis, qua bonum honestum
ex ipsa derivatum attingat.
U 27. Ad confirmationem respondetur sen^sum internum propter æqualem vel majo­
rem immaterialitatem, ac habet appetitus,
capacem esse ex vi commensurationis es­
sentialis : ut elevetur ab intellectu partici­
pando aliquid excedens propriam quanti­
tatem virtutis : et quia de facto in homine
ita elevatur, potest apprehendere et propo­
nere appetitui bonum honestum participa­
tive, quod diximus a virtute morali attingi.
Si enim tale bonum non omnino egreditur
ordinem sensibilem quamvis sit supremum
in illo, non est cur non possit per sensum
modo dicto elevatum apprehendi.
^ia. Sed urgebis. Objectum virtutis debet dic­
tari a prudentia ; sed prudentia non est in
sensu, sed in intellectu : ergo nec tale bo­
num potest per illum proponi virtuti.
Deinde, cognitio proponens prædictum bo­
num debet attendere omnes circumstantias

251

et omnia, quæ possunt actum inficere, præcavero : hujusmodi autem cognitio adeo
circumspecta nequit esse sensus, sed ra­
tionis : ergo, etc.
28. Respondetur ex didis tractatu prae-Diluitur,
cedenti disputatione prima a numero qua­
dragesimo septimo in objecto virtutis mo­
ralis posse considerari, et rationem quæ
attingitur a potentia appetitiva, et modum
mensuræ sub quo attingitur. Primum est
directe appetitum, et ideo debet appetitui
proponi. Secundum autem non oportet
esse directe volitum, sed connotari tan­
quam sub quo, et non aliter appetitur pri­
mum. Propositio ergo rationis regulat®
quæ appetitur, fit per sensum : ipsa vero
regula sub qua appetitur est actus intellec­
tus et prudentiæ, quo posito, sine nova sen­
sus apprehensione tendit appetitus in suum
objectum ut sub tali regula constitutum :
atque adeo ut honestum et regulatum. Ne­
que oportet ut sensus in actu signato co­
gnoscat subjectionem boni appetiti ad regu­
lam, sed sufficit cognoscere ipsum bonum
connotando in intellectu actum regulantem:
nam eo ipso in actu exercito cognoscit et
proponit prædictam subjectionem : et hoc
sufficit ut appetitus attingat per virtutem
bonum sensibile ut subditum regulæ, atque
adeo ut morale et honestum. Attentio xæro
circumstantiarum et præcautio eorum quæ
possunt honestati actus officere, etiam non
oportet fieri per sensum : (quamvis nec repu­
gnet plures ejusmodi circumstantias sensu
percipi) sed sufficit quod intellectus omnia
illa attendat, et quod sensus connotata hac
attentione, proponat appetitui, quod ab eo
appetendum est. Nam cum utraque cogni­
tio sit ejusdem suppositi, utraque potest ad
dirigendum eundem actum modo sibi de­
bito concurrere, et quod deest uni at­
tentionis et circumspectionis, per aliam
suppleri.
In fine hujus dubii explicandum esset quæ
virtutes subjectentur in appetitu sensitivo :
hoc tamen reservamus arbori prædicamentali, quam ad finem tract, statuemus : ubi
omnibus et singulis virtutibus assignabitur
in particulari proprium subjectum, objec­
tum, et diffinitio. Ex dictis vero et ex di­
cendis dub. seq. satis constabit subjectari in
illo omnes virtutes, quæ sunt immediate
circa animæ passiones : et ideo in irascibili
ponuntur fortitudo, magnanimitas, magni­
ficentia et similes quæ sunt circa timorem,
audaciam et spem. In concupiscibili vero

DE VIRTUTIBUS.
ponuntur temperantia, abstinentia, castitas,
et aliæ quæ amorem, odium, tristitiam cæterasqueejus passiones moderantur.

DUBIUM III.
Ctrum voluntas ad attingendum bonum pro­
prii suppositi indigeat aligna virtute ?

29. Unum supponimus quod a nemine
potest negari : nempe ad attingendum
prompte et faciliter bonum alienum, ut
creditoris, patris, benefactoris, etc., opus
esse voluntati virtute superaddita. Et ideo
non modo Aristoteles et D. Thomas sed et
cæteri alicujus note Theologi et Philosophi
collocant in ea justitiam et ejus partes non
tantum subjectivas, commutativam, distributivam, legalem, et epikeiam, sed etiam
potentiates, ut pietatem, gratitudinem, ob­
servantiam, religionem, etc. Sicut etiam
non est dubium indigere virtute ad attin­
gendum bonum divinum et supernatural :
qua ratione ponuntur in illa spes et charitas. Ut enim ait Angelicus Doct. ibi indiget
voluntas virtute superaddita, ubi objectum
attingendum excedit aliquo modo propor­
tionem volentis : sive quantum ad speciem,
quo pacto excedit bonum divinum, quod est
supra totam speciem naturæ humanæ: sive
quantum ad individuum, sicut excedit bo­
num alienum etiam naturale, eo quod unus­
quisque appetitus per differentiam indi vi­
dualem determinatur ad bonum proprii
suppositi : nam amabile bonum, unicuique
vero proprium : ad utrumque ergo bonum
prompte et delectabiliter attingendam, opus
est babitu virtutis. Unde reprehendendus
Flami· venit Flaminius, qui libro 2 de felicitate,
nins· non sine temeritatis nota, ausus est dicere:
errorem maximum esse quod Philosophi et
Theologi arbitrantur virtutes aliquas mo­
rales (ponit exemplum in liberalitate et jus­
titia) esse in voluntate. Ejus autem funda­
mentum nullius est roboris, ut ex dicendis
constabit. Hoc ut certo supposito, dubium
est an respectu boni proprii, puta ad actus
temperantiæ, fortitudinis, abstinentiæ et
similes, pro quibus constituimus in appe­
titu sensitivo virtutes, debeant involuntate
collocari.

Defenditur sententia Angelici Locloris,

30. Dicendum est voluntatem respecta
proprii boni saltem ordinis naturalis non
indigere virtute superaddita, ac proinde
omnes virtutes respicientes hujusmodi bo­
num residere dumtaxat in appetitu sen­
tiente. Hæc est expressa sententia Divi
Thomæ articu lo 6 hujus quæstionis.et q üæst. d.t^
1 de Virtutibus art. 5, ubi rem latius pro­
sequitur, concluditque : Siergo dux virtutes
sunt in voluntate sicut in subjecto, scilicet
charitasct justitia, etc. Ilix autem virtute
qux circa passiones consistunt sicut fortitudo
circa timores et audacias, et temperantiacirta
concupiscentias, oportet eadem ratione esse in
appetitu sensitivo. Nec oportet, quod ratione
istarum passionum sit aliqua virtus in vo­
luntate : ^uia bonum in istis passionibus esi
(
quod est secundum rationem : et ad hoc natu­
raliter se habet voluntas ex ratione ipsius
potenlix, cum sit proprium objectum volunta­
tis. Videtur in 3 distinctione 33, quasi. 2,
art. 4, quæstiunc. 2 et 3. Ejusdemsententiæ
est Aristot. 3, Ethicor. cap. 10, ubi tempe- lôa
rantiam et fortitudinem dicit esse partium,
!
quæ sunt rationis expertes, scilicet appeti­
tus sensitivi : solamque justitiam collocat
'
in voluntate. Sequuntur divum Thomam
nobiliores ejus discipuli Capreolus, etHis-<W
palensis distinctione citata , Cajetanus ei
Conradus in præsenti articulo 6, ubi Alva-*^
rez disputatione 99, Gregorius Martinez G«t
dubio 1,conclusione 2 et 3,et articulo quarto
dubio etiam 1,conci. 3, Bannez,2,2, quæs-toa
tione 26, articulo 3, dubio 2, Ferrara li­
bro 2 contra Gentes capite 92. Medina vero,
Montesinos , Lorca et Salas non omnino
sunt pro nobis : quia licet prima facie vi­
deantur sequi Thomisticam sententiam, ad­
dunt aliquas limitationes, quas nec Div.
Thoma si attente legatur, nec priores ejas
discipuli admittunt.
Probatur sequenti ratione. Nulla poten- eis
tia indiget habitu virtutis, ubi est perseipsamDTit
completa et proportionate respecta aclus
virtuosi : sed voluntas ad attingendum bo­
num honestum proprii suppositi est per se
completa el proportionata : ergo non indi­
get prædicto habitu. Major est perspicua:
nam virtus essentialiter dicit complemen­
tum et vim superadditam potentiæ ad at­
tingendum bonum, atque adeo potentiæ ex
1 se complete frustra superadderetur. Minor
vero

DISP. II, DUB. III.

Iff

vero suadetur. Turn quia cum voluntas sit
appetitus rationalis sequens cognitionem
intellectivam, per se est inclinata el de­
terminata ad appetendum bonum quod ra­
tio ei proponit, atque adeo ad bonum ho­
nestum, dummodo sit proprium suppositi
appetentis, quia amabile bonum, etc. Que­
madmodum quia appetitus sensitivus est
inclinatio naturæ sentientis, sequiturque
sensitivam cognitionem, ex propria natura
habet inclinare ad bonum detestabile, quod
proponit sensus : sicut ergo hujusmodi ap­
petitus ad attingendum prædictum bonum
est per se completus, nulloque habitu in­
diget : sic voluntas ad attingendum bonum
rationis. Tum etiam, nam quaelibet poten­
tia accipit a natura complementum respectu
objecti sibi proportionali, sicut visus res­
pectu visibilis, etappetitus sentiens respectu
boni sensibilis ; sed respectu voluntatis est
valde proporlionatum boni proprii suppo­
siti a ratione propositum : ergo respectu ta­
lis boni accipit a natura sufficiens comple­
mentum.
31. Hæc ratio D. Thomæ infirma videtur
adversariis. Tum quia non satis probat vo­
luntatem esse complete inclinatam ad bo­
num determinate honestum, etiam proprii
suppositi : quamvis enim determinata sit ad
sequendam cognitionem intellectivam, hæc
tamen non est determinata ad proponen­
dam bonum honestum, sed proponit mulloiies bonum apparens : atque adeo objectum
proportionatum voluntati, respectu cujus
habet completam inclinationem, tantumest
bonum per intellectum cognoscibilein com­
muni sumptum, prout ab honesto et appa­
renti abstrahit. Tum etiam , quia juxta
doctrinam disp. præced. dub. 3 stabilitam,
voluntas ex vi suæ lincæ, solum respicit
objectum in esse physico. Quod autem respiciat illud ut bonum morale, habet ex
participatione potentiæ superioris, scilicet
intellectus ut gerit munus regulantis : ergo
ante hujusmodi participationem non est
complete inclinata ad prædictum bonum.
Præterea, esto voluntas natura sua esset
complete inclinata ad bonum rationis sump­
tam secundum se ; secus prout in homine
habet esse conjunctum passionibus appeti­
tas : quo pacto involvit specialem difficul­
tatem, quam non dicit secundum se consi­
deratum. Denique, ratio adducta solum
probat voluntatem non indigere virtutibus
ad objectum sibi proportionatum; quod
aatem proprium bonum honestum nun­

253

quam sit improportionalum, non convincit.
Cæterum si ratio D. Thomæ expendatur, Animadr
vcrsio
facile constabit omnes hujusmodi evasiones proexinsufficientes esse. Pro quo sciendum
primo, tarn intellectum, quam voluntatem ne.
posse dupliciter considerari. Primo intel-D Tbom
lectus considerari potest ut præcise est vis
cognoscitiva nata proponere voluntati suum
objectum sub ratione boni physici cum in­
differentia ad utrumlibet, præscindendo in
hac propositione a convenientia, vel dis­
convenientia cum regula morali seu lege:
quo pacto diximus disputatione præced.
numero 51 intellectum non proponere vo­
luntati proprie ut superiorem, quia bonum
propositum utsic non excedit vim volitivam
ut in sua linea sistit. In hac vero conside­
ratione solum attenditur illud quod intellec­
tui convenit ex propriis meritis potentiæ
cognoscitivæ creatæ, non habito respectu
ad aliquod lumen ex intellectu superiori
derivatum. Secundo potest considerari in
quantum habet rationem regulae humano­
rum actuum per lumen synderesis, quod
convenit sibi non omnino ex propriis, sed
ex participatione (debita tamen) sapientiæ,
legisque divinætamquam primæ regulae, in
cujus virtute ratio nostra habet proxime
prædictos actus regulare, ut explicuimus
tract, præced. disp. 1, n. 65. Sicut enim
ordo qui splendet in arte factis, reducitur
non ad instrumentum secundum se, sed ad
artem et intellectum artificis, ita ordo ra­
tionis qui in actibus humanis cernitur, re­
ducitur in divinam sapientiam et aeternam
Dei legem ; non vero in intellectum creatum
secundum se sumptum. Consideratus ergo
intellectus sub prædictaparticipatione com­
paratur ad voluntatem ut superior, sicut
regula superior est regulato : proponitque
ei attingendum aliquid excedens lineam
appetitivam secundum se præcise sumptam,
nempe bonum honestum conforme regulæ
morali, et legi æternæ.
32. Similiter voluntas considerari potest,
primo ut est inclinatio ad bonum physicum,
præscindendo a subjectione et conformitate
logis, ac proinde ut habet sequi intellectum
primo modo proponentem : et hoc non est
aliquid ullo modo voluntati superadditum,
sed ejus essentia conceptusque primarius :
sicut primarius conceptus sensitivi appeti­
tus est inclinatio ad bonum apprehensam
persensum abstrahendo a regulatione. Se­
cundo potest sumi ut habet inclinare in
bonum posteriori modo ab intellectu pro-

Î

t

'· ;

-

-4
t

DE VIRTUTIBUS.

. · ·· I

■

positum .· quæ ratio superat jam lineam
voluntatis secundum primum conceptum,
propriaque merita considerata* : eslque
proinde aliquid virtu ali 1er saltem distinc­
tum et superadditum tamquam participium
regulæ superioris, per quod ipsa voluntas
completur in esse principii actus honesti,
et in ratione inclinationis sequentis judi­
cium intellectus ut regulantis. Hujusmodi
autem complementum el participationem
appellat multolies D. Thomas rectitudinem
naturalem voluntatis, et naturalem inclina­
tionem ad bonum, estque nobilior et altior
virtutibus moralibus, quæ ex ipsa insimul
et lumine synderesis nostris actibus acqui­
runtur.
Porro prædictam rectitudinem naturalem
non includi formalissime in ipsa essentia
voluntatis, sed esse aliquid participatum et
superadditum, ac proinde primam et essen­
tialem voluntatis inclinationem non esse
ad bonum morale,sed ad bonum physicum,
D.Ttm.docet salis aperte Divus Thomas q. 2 de
malo art. 3. ubi cum esset argumentum ad I
probandum actum voluntatis non posse
esse malum, quia ipsa potentia voluntatis
est bona, nec potest arbor bona malos fruc­
tus facere, respondet : Ad secundum dicen­
dum, quod voluntas secundum suam natu­
ram est bona, unde et actus ejus naturalis
semper est bonus. Et dico actum naturalem
voluntatis prout homo vult felicitatem natu­
raliter esse, vivere, et beatitudinem. Si autem
loquamur de bono morali, sic voluntas secun­
dum se considerata neque est bona nec mala,
sed se habet in potentia ad bonum vel malum.
Si autem voluntas persuamessentiam affer­
ret prædictam rectitudinem, per illam es­
set moraliter bona et recta sicut est bona
physice et transcendentaliter. Adde incli- j
nationem constitutivam essentiæ voluntatis I
debere esse talem, ut omnes ejus actus in
illa fundentur, ex quibus quidam sunt mo­
raliter boni, et quidam mali : constat vero
actus malos non fundari supra moralem
rectitudinem, sed ei adversari, ex eo enim
omne peccatum dicitur esse contra naturam
hominis, quia repugnat rectitudini naturali
voluntatis ·. non ergo talis rectitudo est ipsa
voluntatis essentia, sed quid superadditum.
An verorealiter, vel solum virtualiter dis- I
tinctum, dicemus numero 41.
Aha
33. Secundo nota Divum Thomam in sua
a"eNo ratione unum quodammodo supponere, et
inde aliud inferre. Supponit enim volun­
tatem ab ipsa natura accepisse prædictam

i rectitudinem pormodurn inclinationis com­
plet® respectu proprii boni, licet respecta
boni alieni completa non sit. Infert vero
non indigere habitu virtutis reclificante
circa bonum proprium, sed tantum circa
alienum. Quæ illatio est satis nola. Tum
quia habitus virtutis ponitur veluti in subI sidium rectitudinis naturalis inclinationi?,
ut ipsam coadjuvet. Et ideo ubi talis incli­
natio et rectitudo completa exislil, frustra
virtus superadderetur. Si ergo respectu
proprii boni voluntas a natura accipit com
pletam rectitudinem, non indigebit præ­
dicto habitu. Præsertim, quia rectitudo
naturalis in ordine ad id respectu cujuscst
completa, eminenter præslalquidquid pros­
taret habitus acquisitus. Tum etiam, nam
ideo voluntas in ordine ad attingendum
proprium bonum sub ratione boni physici
non indiget virtute juxta disput. præced.
dub. 3, quia ex prima sua inclinatione res­
picit complete tale bonum, neque in eo
prout sistit in ordine physico datur aliquid
superexcedens : sed non minus per natura­
lem participationem rectitudinis respicit
prædictum bonum ut morale et honestum,
neque est in illo assignare aliquid talem
rectitudinem excedens : ergo pro hujus­
modi bono attingendo nullo indiget habitu,
atque adeo consequentia D. Thomæ est
legitima.
34. Ostendamus suppositum, primo exftW·
ipso ordine rerum et potentiarum. Vide-^X
mus enim potentiam inferiorem prout su-^
periori conjungitur, participare quod hujus
est proprium, secundum capacitatem par­
ticipantis. Sicut imaginativa ex conjunc­
tione ad intellectum sortitur vim aliqua­
liter discurrendi et judicandi : et appetitus
sensitivus ex conjunctione ad voluntatem
et rationem accipit in sua emanatione su­
pra propriam essentiam quendam modum,
per quem utcumque est liber et aptus ob­
temperare rationi : licet utraque potentia
propter ejus limitationem et modicam ca­
pacitatem id participet imperfecte : cum
ergo voluntas multo magis sit conjuncta
intellectui, ubi est ordo et regula bonitatis
moralis, consequens est ut a prima emana­
tione talem ordinem bonitatemque parti­
cipet : ac proinde quod oriatur ab anima
non modo ut inclinatio ad bonum physisicum, in qua consistit ejus essentia, sed
rectificata et ordinata per prædictam parti­
cipationem, atque adeo ut inclinata ad con­
formandum se judicio rationis tanquam
regulæ

DISP. II, DUB. III.

regulæ proponenti bonum morale. Quocirca dicit I). Thomas lococil. ex 3 sentent,
quæsliune. 4, inclinationem voluntatis ad
prædictum bonum non esse ex ratione,
quasi per actus nostros acquisitam, sed quasi
habitam per emanationem et « communi­
ti cantiam, qua (inquit) fit ut appetitus ra­
ti tioni conjunctus connatu raliter tendat ad
«conformandum se rationi sicut regulæ :
« et ex hoc est quod voluntas est naturali« 1er inclinata ad finem qui naturaliter ra« tioni est inditus. I nde cum negotiatio de
«his quæ sunt ad finem, præsupponat na« turalem cognitionem finis, quæ sequitur
α naturalem inclinationem voluntatis in
» finem, oportet quod habitus perficiens
« rationem negotiantem de his quæ sunt
« ad finem, præsupponat inclinationem ap« petitus ad finem : quæ quidem inclinatio
« in appetitu superiori, scilicet voluntate
« est naturalis (id est habita a natura) in
« appetitu autem inferiori est ex assuetuα dine, vel ex Dei dono quantum ad sui
π complementum : sed aliqua ejus inclina« lio etiam est a natura, in quantum est
« obaudibilis rationi, » etc. Si autem ap­
petitus sensitivus imperfecte solum et in­
choate participat in prima emanatione obedienliam ad rationem, atque adeo rectitu­
dinem ejus, ideo est, quia cum sit materia­
lis et limitatus non est capax majoris
perfectionis pro tunc : unde voluntas quæ
omnino immaterialis est, valdeque ad in­
tellectum accedit, debet ex tunc prædictam
rectitudinem plenius participare, ac proin­
de per modum inclinationis completæ, sal­
tem respectu proprii boni. Adde, ideo in­
tellectum in quo est lumen et vis regulandi
actus nostros participare hæc complete per
modum naturæ, quia dimanat ab anima
secundum gradum rationalis, secundum
quem est quodammodo radix talis luminis,
in quantum sibi naturaliter debelur : ergo
cum non minus anima sit radix rectitudi­
nis appetitus, et voluntas dimanet ab illa
secundum eundem gradum, non est cur
negemus huic completam participationem
prædictæ rectitudinis.
Deinde id possumus ostendere. Nam to­
tum id rectitudinis tribuendum est volun­
tati per modum naturæ, quod est necessa­
rium ut inde homo tanquam ex principio
procedat ad acquirendas suis actibus mora­
les virtutes : hoc autem ad minus debet
esse rectitudo circa proprium bonum, ex
cujus amore alia appetimus : nisi enim vo­

luntas supponatur sufficienter rectificata
circa illu.l, nequibit rectos actus elicere
quibus habitus rectos acquirat ; igitur talis
rectitudo debet convenire voluntati ante
habitus acquisitos, atque adeo a sua ema­
natione.
35. Dices, satis esse si in intellectu suppoii
Cfiîim
natur per modumnaturælumen synderesis
attingens indefectibiliter principia boni ho­
nesti, ul voluntas media hac cognitione
possit moveri ad actus rectos, el mediis ipsis
virtutes acquirere. Sed contra, nam rectum ^j°r'
judicium de aliquo objecto ut sit firmum et
stabile, uti esse debent judicia synderesis,
supponit affectum recte ordinatum, quia
qualis unusquisque est, talis finis videiur
ei, et sicut habet dispositum affectura sic
judicat. Unde Divus Thomas 2, 2, quæst. D.Thom.
47, art. 15, cum dixisset quod « quidam
« habent ex naturali dispositione quasdam
« virtutes, quibus inclinantur ad rectos
« fines, » subdit : « et per consequens etiam
α habent naturaliter rectum judicium de
« hujusmodi. » Ergo nisi voluntas suppo­
natur immobiliter rectificata, atque adeo
rectitudine participata per modum natu­
ræ, non habebit homo adhuc ex parte in­
tellectus principia et judicia firma et im­
mobilia, unde possit acquirere sibi virtutes,
quæ firmiter et in modum naturæ habent
inclinare ad actus rectos. Certum est enim
eandem vel majorem firmitatem prærequiri in prædictis principiis, ac debet esse
in virtutibus eorum virtute generatis. Et
ideo dixit Angelicus Doct. loco cit. ex dist.
33, quod non tantum prudentia quæ est
recta cognitio eorum quæ sunt ad finem,
sed etiam recta cognitio ipsius finis quæ
spectat ad synderesim, supponit necessario
rectitudinem naturalem voluntatis, ex qua
et ex prædicta cognitione virtutes acquisitæ
procedunt. El quæst. 63 hujus 1, 2, art. 2
ad 3, sic ait : « Virtutum acquisitarum præ« existunt in nobis quædam semina sive
« principia secundum naturam, quæ qui­
et dem principia sunt nobiliora virtutibus
« eorum acquisitis. » Refertque se ad art.
1, ubi docet principia præexistere tam in
intellectu quam in voluntate : hacque ra­
tione virtutes esse homini connaturales
secundum inchoationem. « In quantum
a (inquit) in ratione hominis insunt natu« raliter quædam principia naturaliter co­
ci gnita, tam scibilium, quam agendorum:
« quæ sunt quædam seminaria intelleclua« Hum virtutum et moralium : et in quan-

256

DE VIRTUTIBUS.

< tum in voluntate inest quidam naturalis
37. Per quod corruit etiam secunda:
« appetitus boni, quod est secundum raliofatemur enim voluntatem ex vi suae line®
« nem, etc. » Quare autem prædicta recti­
siveessentiæ respicere dumtaxat bonum in
tudo naturalis solum sil completa respectu
esse physico, et ad attingendum bonum mo­
boni proprii suppositi, jam non semel teti­
rale indigere participatione potentiæ supe­
gimus, et amplius constabit n. 1-1 et -15.
rioris. Cæterum quia hanc participationem
respectu boni proprii habet a prima ema­
ani&Jcl· æ*· -Donique observa ex dictis disput.
venio, præced. num. 2, voluntatem circa bonum
natione, ab illa mansit complete inclinata
honestum ex duobus capitibus pati posse
in tale bonum : el ideo neque indiget, ne­
difficultatem. Vel quia non est circa illud
que est capax recipiendi habitum inclinan­
complete rectificata ; sicut contingit circa
tem circa illud. Tertia evasio refellitur ex
bonum alienum : vel quia aliqua impedi­
dictis in tertio notabili : quia si proprium
menta voluntati extrinseca, ut sunt passio­
bonum honestum tantum habet esse diffi­
nes appetitus, retardent illius prosequutiocile voluntati propter passiones appetitus
sensitivi, et non quia illi deficiat intrinseca
ncm. Prima difficultas est omnino perse,
rectitudo, in ipso appetitu erit opus virtuti­
et ideo petit vinci per habitum voluntati
bus quæ passiones moderentur, non vero
superadditam juxta dicta numero citato.
in voluntate, cui extrinsece se habet illa
Secunda etiam est per se respectu sensitivi
difficultas, Ultima denique impugnatur.
appetitus, isque proinde eget virtute super­
Quia supposita naturali rectificatione vo­
addita : at respectu voluntatis absolute est
luntatis circa proprium bonum, non est
extrinseca et per accidens : et ideo non re­
unde hoc possit esse improportionatum et
quirit in ea habitum, sed sufficit auferre
difficile, nisi vel propter passiones appeti­
prædicta impedimenta refrenando per ha­
tus, vel propter concurrentiam boni alieni
bitus appetitus ejus passiones.
circa quod non est complete rectificata et
Ostendi- Ex his liquet efficacia rationis D. Thom.
confirmata. Cæterum sicut ad tollendam
' quæ procedit de voluntate non ut præcise
primam difficultatem et improportionem
nrstra consideratur secundum essentiam, sed ut
non requiritur virtus in voluntate, sed in
4 J completa per rectitudinem naturalem par­
appetitu sentiente, ita ad auferendam se­
ticipatam a natura. Quo pacto ita propor­
cundam non est necessaria alia virtus prae­
tionate se habet in ordine ad proprium
ter eas quæ rectificant et firmant circa bo­
bonum sub ratione honesti, et ad sequen­
num alienum.
dum judicium rationis regulantis, sicut
considerata secundum suam essentiam ha­
bet se respectu boni physici utcumque pro­
§H.
positi per intellectum : et sicut appetitus j
sensitivus respectu boni delectabilis. Sic
Proponitur et diluitur triplex objectio.
autem intellecta prædicta ratio efficacissima
38. Antequam alienam sententiam cumio^
est, nullaque ex propositis evasionibus insuis argumentis proponamus, solvenda est
Iinpu- fringilur. Prima enim impugnata manet
triplex objectio, quæ specialiter urget con­
evasi,), ex modo dictis : quia supposita participanes- tione naturalis rectitudinis in voluntate
tra rationem D. Thomæ prout a nobis ex­
plicatam. Objicies primo quod intellectus
(quam D. Thomas ex alibi a se dictis potuit
ad quodeumque verum recte attingendam
supponere) manifeste habetur esse com­
indiget habitu virtutis etiam ad ipsa prima
plete inclinatum ad bonum honestum proprii suppositi, et ad sequendam cognitionem
principia : nam ad speculativa ponitur in
intellectivam, qua proponitur tale bonum ;
illo habitus intelligentiæ, et ad practica
quamvis ex sola sua essentia (quo pacto non
synderesis, quæ non dimanant cum ipso
fit hic sermo de illa) tantum sit determinata
intellectu , sed adveniunt post temporis
ad bonum utcumque propositum per intel­
tractum : ergo etiam voluntas ad quodeum­
lectum sive verum, sive apparens. Nam si­
que bonum recte attingendum indigebit
cut bonum in hac latitudine est objectum
virtute superaddita, nec orietur a prima
omnino primarium voluntatis consideratæ
emanatione sufficienter rectificata circa il­
secundum essentiam, ita prædictum bonum
lud. Patet consequentia a paritate rationis.
honestum est objectum omnino proprium
Haic objectioni respondet D. Thomas inejusdem voluntatis ut affectæ naturali rec­
fraquæst. G2, art. 3 ad 1 et quæst. 1 de vir-D.Tfca
titudine.
tutibus art. 5 ad 3 his verbis : « Dicendam
quod

1

DISP. Il, DUB. ΠΙ.
«quod cognitio fit per aliquam speciem,
» nec ad cognoscendum potentia intellectus
«sufficit per seipsum, nisi species a sensi.1 bilibus accipiat. Et ideo oportet in his
< etiam quæ naturaliter cognoscimus, esse
«quondam habitum, qui etiam quodam< modo principium a sensibus sumit ut di­
scitur in fine Posteriorum. Sed voluntas
« ad volendum non indiget aliqua specie :
« unde non est simile. » Etenim species
inlelligibiles hujus status, sine quibus
nulla cognitio esse potest, necessario pe­
tunt produci ex phantasmatibus per lumen
intellectus agentis ut probat ipse Divus
Thomas 1 part, quæst. 79, art. 3, et ex eo
nostri Complut, lib. 3 de Anima disput. 20,
quæst. 2. Et ideo usquedum sensus aliqua­
liter operari possint, phantasmataque in­
tellectui ministrare, quod aetatem aliquam
requirit, non debuit conferri intellectui
possibili virtus sufficiens ad verum recte
attingendum. Ob idque dicitur esse a prin­
cipio tanquam tabula rasa absque lumine
etspeciebus. Quæratio non militat in volun­
tate, quæ non indiget speciebus neque alio
dependente a sensitiva operatione : et ideo
non est cur naturalis ejus rectitudo non
statim debeat ei communicari. Eandem so­
lutionem tradunt Capreolus, Deza, Medina,
Alvarez, Martinez, et alii.
ntes Sed est urgens replica. Quia habitus prini*f-a cipiorum non sunt ipsæ species intelligibiles, quibus objecta representantur, sed lu­
men et facultas judicativa tenensseex parte
principii, ut nobiliores Thomistæ fatentur :
hujusmodi vero facultas non dependet a
phantasmatibus, neque ab speciebus ab il­
lis abstractis : unde non est major ratio
cur non debuerit a principio communicari
intellectui, quam naturalis rectitudo vo­
luntati : vel ergo utraque, vel neutra debet
Iribni a natura in ipsa hominis conditione.
Pna. Nec refert si dicas cum Gregorio Martis:iM· nez, quidquid in prædicto habitu praeter
species reperitur, totum fuisse a principio
creationis animae communicatum, quia non
est aliquid secundum rem ab intellectu
distinctum. Nam (praeterquam quod nobis
non licet hac via incedere, cum oppositum
statutum sit a nostris Complut, in Logica
disp. 20, quæst. 1 et 2, ubi ex mente D.
Thomæ, Cajelani, Ferrariensis, et aliorum
gravium Thomistarum tenent habitum
principiorum esse quid superadditum in­
tellectui distinctum realiter tam ab ipso,
quam ab speciebus, neque congenitum usSalmant. Curs, thuolog. tom. I 7 .

que dum istae acquirantur), urget contra
hanc solutionem : quia si species quibus
intellectus ad prima principia indiget, non
debuerunt a principio communicari , potuerunlque aliqua nostra actione produci,
nulla erit ratio qua ostendimus voluntati
communicandam esso a principio rectitu­
dinem erga bonum proprium, eo quod talis
rectitudodebet acquisitionem virtutum prae­
cedere, ejusque principium et seminarium
existere : quippe non minus hoc præstat
recta cognitio principiorum boni honesti
pro qua species requiruntur : si igitur non
existentibus a principio neque prædicta co­
gnitione neque speciebus, possunt nihilo­
minus esse principium virtutum, ruit ratio
ostendens ex hoc principio necessitatem
rectitudinis naturalis a prima voluntatis
emanatione.
Respondetur ergo (sustinendo, sicut ubi- Vera
que a nobis sustinenda est Complutensium re^r·'
doctrina) potuisse Divum Thc-mam in præ­
dicta solutione, ut redderet disparitatem
quam intendimus inter intellectum et
voluntatem, recurrere ad necessitatem
specierum : quia licet habitus principiorum
neque sit ipsa potentia intellectiva, neque
species : petit tamen una cum his ab intel­
lectu agente produci, atque adeo expectare
temporis tractum donec sensus operari coe­
perint et phantasmata producere, satisque
est ut natura munus suum adimpleverit,
si dederit ab initio intellectum agentem
cum sufficienti lumine, a quo possibilis
prædictas species et habitum suo tempore
recipiat. Rectitudo autem voluntatis neque
expectat productionem specierum, neque
potest produci ob intellectu agente, et ideo
debuit a natura in ipsa creatione animæ
communicari.
40. Ut vero solutio hasc melius intelli-Enuck-a*
gatur, observandum est, quod sicut natura lur·
non deficit in necessariis, ita horret super­
flua : et ideo non dat ab initio quod ex tunc
necessarium non est, potestque ubi fuerit
necessarium, propria actione commode ac­
quiri. Secundo nota, quod cum ex parte
intellectus habeamus duas potentias, scili­
cet intellectum agentem et intellectum pos­
sibilem, qui sunt velut duæ partes activa
et passiva unius integri intellectus, debuit
natura munera intellectualia inter utrum­
que distribuere, et secundum uniuscujusque
proprium munus partiri eis perfectionem.
Unde non idcirco natura dicenda est defe­
cisse in necessariis, quia non dederit a
17

258

DE VIRTUTIBUS.

principio intellectui possibili virtutem ne­
cessariam ad rectam principiorum cogni­
tionem.si tribuit agenti (ut re vera tribuit),
sufficiens lumen ut prædictam virtutem et
rectitudinem in illo debito tempore produ­
cat. Neque dici poterit, quod author naturæ
negavit absolute a principio intellectui quod
debebat conferre : sed quod distribuit sicut
oportebat inter ejus partes. Nam intellectui
agenti, qui institutus est ad agendum, dedit
virtutem, ut producat species ex phantas­
matibus : et quia talis productio fit media
quandam illuminatione (ut explicant nostri
Complut, in Logica disput. 3, quæst. 6), ab
initio constituit natura in eo seminarium
et fontem luminis intellectualis hominis.
Eo pra?sertim quia producere species est
facere res intelligibiles, et hoc ipsum est
illuminare : atque adeo eidem parti intel­
lectus committi debuit quod illuminet, cui
committitur productio specierum, scilicet
intellectui agenti. Intellectui vero possibili,
qui factus est ut ab agente patiatur, satis
fuit dare capacitatem per modum purae po­
tentias ad recipiendum ab agente species,
et etiam lumen per quod circa earum usum
rectificetur, saltem quoad prima principia.
Videsup. tract. 9, disput. 5, num. 52, ubi
cum Divo Thoma, Cajet, et aliis tribuimus
intellectui agenti prædicta duo munera,
scilicet producere species et illuminare at­
que confortare intellectum possibilem ne
erret in cognoscendo et judicando. Neque
antea intellectus agens communicare debet
possibili lumen, quam species. Tum quia
nulla est hujus commu nicationisindigentia.
Tum etiam, quia cum abstractio specierum
sit quaedam illuminatio ut dictum est, su­
perflue poneretur actio illuminativa praevia
ad praedictam abstractionem. Videantur nos­
tri Complut, loco citato disput. 19, num. 49,
ubi ex Divo Thoma et ex Commentatore ob­
servant, quod ipsæ species primorum prin­
cipiorum productas ab intellectu agente ha­
bent se ut instrumenta, quae in ejus virtute
illuminant intellectum possibilem. Atque
adeo non debet fieri talis illuminatio donec
species producantur.
Caeterum voluntas non dividitur in agen­
tem et possibilem, sed est tantum unica po­
tentia : et ideo naturalis rectitudo quæ est
principium et seminarium ad acquirendas
virtutes, non debuit expectare actionem al­
terius potenliæ, sed ab ipsa natura imme­
diate, atque adeo a principio communicari.
Potestque hoc explicari in intellectu Ange­

lico, qui quoniam est unica potentia absque
distinctione agentis et possibilis, ab ipso
authore naturæ accepit immediate quidquid
requiritur tam ex parte specierum, quam
ex parte luminis ad rectitudinem naturalis
cognitionis : quippe nisi ita accepisset, non
erat in ipso Angelo alia potentia aqua præ­
dictum lumen et species producerentur. Ita
ergo quia in parte volitiva hominis non est
alia potentia agens, et alia patiens, non
debuit productio naturalis rectitudinis ipsi
homini committi; sed ad naturæ condito­
rem immediate spectare.
41. Nec refert si dicas, potuisse commu- tt
nicari voluntati prædictam rectitudinem **
per actionem intellectus possibilis, sicut
isti communicatur suum lumen et rectitudo
per actionem agentis. Nam contra hoc est:
quia actio intellectus possibilis per quam
posset voluntati rectitudo communicari,
debet esse aliqua cognitio, quippe talis in­
tellectus nullum habet actum præter cogni­
tionem : talis autem cognitio non potest
esse alia nisi recta et firma cognitio prin­
cipiorum practicorum, quam ex dictis num.
35 constat supponere rectitudinem natura­
lem voluntatis, atque adeo nequit esse illius
productiva.
Si quis autem cum Gregor. Mart, et aliis ·
tueri velit habitum principiorum præler
species non esse aliquid distinctum ab ipsa
potentia intellectiva (quod non est impro­
babile etiam in via Divi Thomæ) facilius
respondere possit ad impugnationem hujus
solutionis positam numero 39, rationem
cujus ibi fit mentio esse efficacem respectu
rectitudinis naturalis voluntatis, quæ ex
una parte debet præcedere acquisitionem
virtutum, et ex alia non habet in homine
principium a quo producatur, ob idque de­
buit a Conditore naturæ immediate con­
ferri : secus species intellectus, quæ possunt
fieri ab alia potentia.
Objicies secundo. Quia si rectitudo natu-’^
ralis voluntatis non est ejus essentia, sed
quid superadditum ut in explicatione ratio­
nis diximus, nihil illi deest quominus
proprie el formaliter sit virtus, conveniantque ipsi omnes virtutis diffinitiones, quas
supra adduximus. Si igitur etiam respectu
proprii boni indiget voluntas prædicta rec­
titudine, utique indigebit virtute, atque
adeo incidimus in sententiam quam impu­
gnamus. Confirmatur. Ideo rectitudo intel­
lectus circa prima principia proprie est
virtus, quia non est ipsa essentia intellec­
tus,

DISP. II. DUB. III.

tus, et disponit illuni ad optimum, quod
bonum honestum in qualibet potentia con­
est. veri attingentia : ergo cum non minus
summandum : unde etiamsi respectu illius
prædicta rectitudo disponat voluntatem ad
quod in actu voluntatis sistit, sit completa,
optimum actum, qui est attingentia boni
deficit quodammodo a ratione virtutis prop­
honesti, erit non minus proprio virtus.
ter incomplemenlum circa bonum con­
ΐκΊϋί». Huic objectioni posset primo cum aliqui­
summabile in appetitu. Diximus quodam­
bus responderi prædictam rectitudinem
modo, quia absolute loquendo prædicta rec­
non distingui ab essentia voluntatis nisi
titudo est quid altius et nobilius virtute
tantum virtualiter : cl hoc dumtaxat modo
stricte dicta, quoniam ista solum habet
dici supperadditam, quatenus non pertinet
inclinare ad unicam speciem boni, puta
ad conceptum essentiae licet cum illa identemperantiæ vel fortitudinis, et ideo cum
tificentur : virtus autem proprie dicta dif­
minori perfectione queit esse completa res­
fert realiter a potentia cujus est virtus,
pectu totius boni in quod inclinat : illa vero
pertinetque ad distinctam speciem quali­
respicit bonum honestum saltem naturale
tatis, scilicet ad speciem habitus ut ex dic­
in tota sua latitudine, et ex hoc ipso est no­
tis disput. præced. dub. 1 constat. Sed licet
bilior qualibet virtute, omniumque radix
hæc solutio sit probabilis non oportet nos­
et causa, quamvis ex tota latitudine boni
tram doctrinam ad eam alligari. Neque ita
honesti in aliquod inclinet complete et in
facile ostendi potest rectitudinem natura­
aliud incomplete.
lem voluntatis identificari cum essentia :
Ad confirmationem respondet idem Casicut quod talis rectitudo, utpote afficiens
jetanus reddendo disparitatem inter habi­
voluntatem consone et convenienter ad
tum synderesis, quo rectificatur intellectus
naturam hominis, non sit per se in prima
circa prima principia, et rectitudinem na­
qualitatis specie : cum tamen ipsa voluntas
turalem voluntatis : « licet (inquit) syndesecundum suam essentiam per se pertineat
« resissit virtus, quia est intellectus prinad secundum.
« cipiorum, inclinatio tamen hæc appetitus
A1h
42. Secundo respondet Cajetanus infra
« non est virtus, quia imperfecta est. Ratio
s’a'5· quæst. 6ΰ, art. 3, prædictam rectitudinem
« autem quare in appetitu non est perfecta
ex eo non esse virtutem, quia non est in­
«· naturalis inclinatio, ut sit sufficiens ad
clinatio consummata respectu boni honesti,
« virtutem, sicut in ratione est judicatosed inhoata et imperfecta recipiens con­
« rium naturale sufficiens ad virtutem, est
summationem per habitus virtutum. Neque
« quia apprehensio trahit res ad se, et juidcirco existimat Cajetanus ponendum esse
α dicium perficitur secundum esse quod
in voluntate circa bonum proprium alium
« res habent in nobis : appetitus autem
« tendit ad res in se, et perficitur in adephabitum consummativum præter prædic­
tam rectitudinem : nam re vera quando
α tione rei. Ex hoc enim provenit qnod inprædictum bonum in actu voluntatis con­
« clinatio ad bonum eget habitu rectificante
summatur, naturalis rectitudo complete in
« electionem, in voluntate quidem quoad
id inclinat : sed dicit esse inchoatam res­
« bonum rationis in operationibus (intel« liye qux sunt ad alterum) in appetitu vero
pectu boni consummabilis in actibus appe­
« sensitivo quoad bonum rationis in pas­
titus sensitivi : quia in hujusmodi appetitu
ibi consummatur, eget habitu conformante
ce sionibus, qua adipiscatur finem, et ipsa
illum voluntatis inclinationi.
« impotens ad hoc, a ratione virtutis defi­
et ciat : lumen autem naturalis judicii circa
Quod si urgeas sufficere ad rationem
a principia tali adminiculo non egeat, sed
virtutis existentis in voluntate ut complete
« in seipso manens rectum, semper sit
rectiflcet respectu boni quod in actu ejus
ce principium actus perfecti, qui est judi—
consummatur : sicut ad rationem virtutis
« care. » Hæc ille.
existentis in appetitu v. g. fortitudinis, sa­
43. Tertio facilius ad prædictam objec-ssoIuiîck
lis est ut rectificet complete respectu boni
tionem respondetur, rectitudinem natura­
fortitudinis quidquid sit de aliis. Respon­
lem voluntatis excludi a ratione virtutis
deri potest esse disparem ralionem : nam
proprie diclæ, quamvis sit ea nobilior et
fortitudo præcise respicit bonum unius
perfectior : quia virtus stricte accepta petit
speciei : et ideo dum complete rectificat
non oriri perse et necessario cum potentia
circa ipsum,complete rectificat circa totum
quam afficit, sed ei accidentaliter et contin­
quod respicit, sicut est de ratione virtutis.
Rectitudo autem naturalis respicit omne | genter advenire. Hoc enim sonant verba

260

: ί

■M

i
il

DE VIRTUTI Bl’S.

illa diffinitionis D. August, bona qualitas
mentis. quia non adeo proprie dicitur qua­
litas alicujus rei, quod ipsi a natura ex
primo ortu per se et necessario convenit,
sed quod jam existenti contingenter adve­
nit Idemque proprie sonat nomen disposi­
tionis et nomen habitus, quibus aliæ diffi­
nitiones utuntur : cum ergo rectitudo
naturalis per se petat oriri cum voluntate,
potuit et debuit a ratione virtutis excludi,
et in altiori ordine collocari. Per quod pa­
tet ad confirmationem. Nam rectitudo nos­
tri intellectus etiam circa prima principia
non oritur per se cum illo, sed advenit
postea : unde non mirum si proprie dicatur
virtus, sicut proprie dicitur habitus.
Objectio 44. Tertio objicies, non salis a nobis exs· plicari, cur voluntas oriatur complete rectificata circa proprium bonum, et non circa
alienum, indigeatque proinde virtute ad
hoc, et non ad aliud : ergo vel ad ulrumque,
vel ad nullum ponenda est in illa.
sointio. Dices inclinationem voluntatis et ejus
rectitudinem restringi ad proprium bonum
ratione indifferentiae individualis : sicut
enim hæc differentia contrahit communem
gradum voluntatis, ut sit hæc voluntas nu­
mero, ita restringit ejus inclinationem ad
bonum hujus suppositi, ex quo sumitur
talis differentia. Et hinc ortum habuit il­
lud proloquium : Amabile quidem bonum,
unicuique vero proprium : quia sicut volun­
tas ex quo est appetitas, inclinat ad bonum,
ita ex quo est appetitus istius snppositi,
inclinat in ejus bonnm, potius quam in
bonum alterius. Sed contra est primo, quod
sicut voluntas in quantum hujus suppositi
absolute sumpti : ita in quantum est hujus
suppositi ut civis et consociabilis aliis ho­
minibus, inclinat in bonum commune et
civile : sicut ergo hæc posterior inclinatio
non tollit necessitatem virtutis erga bonum
aliorum, sic neque illa erga proprium.
Deinde, si prædicta ralio esset efficax pro­
baret contra nos, voluntatem non minus
indigere habitu superaddito ad attingendum
bonum alienum consideratum in esse phy­
sico, quam ad attingendum ipsum ut mo­
rale, cujus oppositum disput. præced. dub.
3, demonstravimus. Sequela probatur :
nam individualis differentia æque contrahit
et restringit inclinationem physicam vo­
luntatis, sicut restringit moralem, sicut
æque utraque a subjecto individuatur :
ergo si non obstante hac restrictione incli­
natio physica sufficienter se extendit ad

bonum alienum in esse physico, etiam se
extendet moralis, atque adeô non indigebit
compleri per virtutem.
45. Nihilominus sustinendo t radi tam
solutionem, ad primam impugnationem
respondetur, concedendo voluntati aliqua- le*
lem inclinationem rectam ad bonum civile
et commune eis, quibus homo debet convi­
vere, ut anthorilas Divi Thom. et ralio
tacta convincunt. Ob idque nos tract, præ­
ced. disput. 2, num. 27, concessimus vo­
luntatem non indigere habitu virtutis ad
amandum bonum alienum in communi,
neque ad eliciendum istum actum: loto
servare Justitiam. Cæterum, quia inclinatio
ad proprium bonum propensiores!: propter
ipsum enim diligitur alienum, et non e
contra, atque adeo Propter quod unumquod­
que tale, etc., opus est habitu virtutis
confortante prædictam inclinationem ad
bonum alienum: ne contra id quod oportet
succumbat majori inclinationi ad bonum
proprium : et refrænante hanc inclinatio­
nem ad proprium, non absolute sumptum,
sed in quantum potest impedire alienum
contra id quod ratio dictat. Pro quo nota,
bonum alienum posse sumi, vel in commu­
ni, vel ut occurrit in particulari materia.
Primo modo non habet oppositionem cum
proprio bono : et ideo neque major inclina­
tio ad istud potest debitam illius prosequationem impedire. At secundo modo multoties alicui proprio bono contrariatur. Ne
ergo cum oportet bonum alienum etiam
contra aliquod proprium tueri, propensior
inclinatio circa istud, illud impediat, po­
nitur virtus justitiæ, quæ simul refrænet
inclinationem circa bonum proprium, se­
cundum quod potest contra id quod oportet
impedire alienum, et confortet inclinatio­
nem circa alienum, ne plus quam oportet
inclinationi ad proprium bonum succumbat.
Ad secundam impugnationem neganda Hi
est sequela. Ad probationem patet ex modo
dictis : voluntas enim secundum esse physicum non est ita coarctata ad bonum pro­
prium, quin possit sufficienter diligere
alienum, non pure propter se, sed propter
ipsum bonum proprium, nec restrictio per
individualem differentiam tollit hanc ex­
tensionem : quia semper potissima ratio
diligendi est aliquid proprium ejus qui di­
ligit. Unde, quia inclinatio physica non
concernit nisi prædictam extensionem sic
graduatam, non indiget habitu perficiente
in ordine physico, sed ipsa inclinatio suf­
ficit.

DISP. II, DUB. ΙΠ.

licit. Tola ergo necessitas habitus est, ne
major inclinatio circa proprium bonum
retardet, contra id quod oportet, minorem
inclinationem circa alienum : aut haec illi
succumbat: atque adeo totum negotium
virtutis est reformare primam inclinatio­
nem in ordine ad secundam, et confortare
secundani conformando utramque rationi.
Quod, ut constat, non ad ordinem physi­
cum, sed ad moralem spectat.
Efftia. 46. Sed urgebis. Etiam inclinatio physica
voluntatis propendit inaequaliter in diversa
bona propria, magis enim propendit in con­
servationem vitae, quam honoris, et plus in
conservationem honoris, quam divitiarum:
ergo ut major propensio circa unum ex
praedictis bonis non retardet prosequulionem alterius contra rationis dietamen, in­
digebit voluntas virtute, respicietque talis
virtus dumtaxat bonum proprium.
ΚώΣτ. Respondetur concesso antecedenti, ne­
gando consequentiam. Quoniam voluntas
in illud ex bonis propriis natura sua magis
propendit, quod absolute est majus, et ideo
magis inclinata est ad tuendam vitam,
quam honorem, et honorem quam divitias:
unde quia recta ratio eundem servat ordi­
nem, non est opus virtute confortante vel
refraenante voluntatis inclinationem, dum
circa bonum proprium sistit; nisi tran­
seundum sit ad alienum, circa cujus prosequutionem inclinatio voluntatis et impe­
rium rationis saepe non conformantur.
§ ΠΙ.

Sententia opposita cum suis argumentis.
47. Auctores qui dubio præced. nega­
runt, habitus sensitivi appetitus esse pro­
prie virtutes, consequenter affirmant om­
nes morales sive respiciant proprium
bonum, ut respiciunt temperantia et forti­
tudo; sive alienum, ut respicit justitia,
residere in voluntate. Quos retulimus num.
19. Ex aliis vero quibus placuit ibi sententia D. Thomæ, Valentia, Granados et qui­
dam alii, hic ab ea recedunt: et sicut in
appetitu, itadicuntesse in voluntate virtutes
fortitudinis, temperantiæ.etc.quæ proprium
bonum respiciunt, constituuntque medium
in passionibus. Neque idcirco unam et ean­
dem virtutem collocant in diversis poten­
tiis, quia dicunt temperantiam v. g. existentem in voluntate distingui essentialiter

261

ab illa quæ residet in appetitu sensitivo,
quamvis eodem nomine appellentur.
Quam sententiam non esse alienam alargue»,
mente D. Thomæ nititur probare Grana-D.Thnm.
dos. Tum, quia in 3, dist. 33, quæst. 2, art.
4, quæsliunc. 2, sic ait : In omni potentia
qux est principium humani operis, oportet
esse habitum virtutis, quo opus ejus bonum
redditur, etc. Cum ergo voluntas sit princi­
pium actus humani non tantum in ordine
ad alienum bonum, sed etiam in ordine
ad proprium, fit ut in sententia Angelici
Doctoris respectu utriusque boni debeat in
illa virtus collocari. Tum etiam quia art. 4
hujus quæstionis expresse docet actum pro­
cedentem ab una potentia in quantum mota
ab alia non posse esse perfectum, nisi utra­
que sit perfecte disposita, atque habituata
per virtutem : ex quo ita infert : In his igi­
tur circa quz operatur irascibilis et concupis­
cibilis secundum quod sunt a ratione mots,
necesse est ut aliquis habitus perficiens ad
bene agendum, sit non solum in ratione, sed
etiam in irascibili et concupiscibili, etc. Sen­
tit ergo non in solo sensitivo appetitu, sed
in ratione et voluntate debere esse virtutem,
ut illius actus perfectus evadat. Tum deni­
que. Nam art. 2 præced. constituit pruden­
tiam in intellectu : et 2, 2, q. 47, art. 3 ad
3, concedit requiri etiam in sensu interno :
ergo licet art. 4 affirmet temperantiam et
fortitudinem subjectari in appetitu sensi­
tivo, non proptereanegavit reperirisimiles
virtutes etiam in voluntate. Unde (addit
prædictus auctor) graves Thomislæ ut Her­
beus, Conrad, et Montesin. consonant non
esse contra mentem Divi Thomæ concedere
voluntati habitus ad resistendum passioni­
bus appetitus, atque adeo ad eliciendos
actus temperantiæ et fortitudinis. Quibus
habitibus non videtur posse negari ratio
virtutis. Et posset citare etiam pro hac doc­
trina Capreolum, Hispalensem, Cajetanum
et cæteros discipulos Divi Thomæ, quiafere
omnes prædiclos habitus ad resistendum
admittunt.
48. Verum enim vero Divus Thomas Diluitur,
adeo aperte loquitur ubique pro nostra sen­
tentia, ut ex ejus discipulis nullus in hac
re dubitaverit præler Granados (quem ob
pium affectum erga Angelicum Doctorem
nolumus ab illorum agmine omnino exclu­
dere). Ad primum ergo ex his testimoniis
respondetur ibi esse sermonem de appetitu
sensitivo, et de illis potentiis quæ ita sunt
principium humani actus, ut non habeant

262

r *

5

ι

DE VIRTUTIBUS.

per modum naturæ completam rectitudi­
nem respectu illius sicut contingit in prædicto appetitu et in intellectu et etiam in
voluntate respectu boni alieni ; non au­
tem respectu boni proprii, in ordine
ad quod accepit a natura quidquid virtus
potest conferre. Secundum habet minorem
apparentiam contra nos : quia solum probat
voluntatem debere esse perfectam et recte
dispositam circa omnem actum virtuosum
ad quem concurrit, sive in voluntate ipsa,
sive in appetitu sensitivo consummetur.
Quod vero hujusmodi rectitudo sit per ha­
bitum virtutis, et non ex sola inclinatione
naturali, non est unde possit colligi. Prae­
sertim cum Divus Thomas in eo articulo
non meminerit voluntatis, sed tantum ap­
petitus sensitivi et rationis seu intellectus,
quos libenter concedimus reclificari per
superadditam virtutem in ordine ad quem­
cumque actum, quia respectu nullius acce­
perunt a natura rectitudinem completam.
Ad tertium dicas, non esse de mente Divi
Thomæ quod ipsa virtus prudentiae subjec­
tetur in sensu, sed aliqua ejus participatio,
quæ ad rationem virtutis simpliciter dicte
nequaquam pertingit, ut in annotationibus
ad tertium articulum hujus quaestionis ani­
madvertimus. Quod non obscure insinuaI). Tbom-vit Sanctus Doctor loco citato ex 2, 2, ubi
postquam dixit prudentiam extendi ad sen­
sum internum, subdit : Non tamen ita quod
prudentia sit in sensu interiori sicut in sub­
jecto principali, sed principaliter quidem
est in ratione:per quondam autem applica­
tionem pertingit ad hujusmodi sensum .Videa­
tur ibi Cajet. Ad id quod addit prædictus
auctor constabit a n. ÔG, in solutione ad ul­
timum.
Argam. Probatur deinde ratione. Ubicumque est
z actus virtutis debet poni habitus, ut talem
actum eliciat, facilitetque ad ipsum : sed in
voluntate circa bonum proprii suppositi
sunt plures. actus virtutis, ut est per se
notum :ergo et virtutes circa tale bonum
debent in ea collocari.
Confir.i. Confirmatur. Habitus acquiritur per ac­
tuum repetitionem : ergo repetitis actibus
virtuosis in voluntate circa proprium bo­
num, debet virtus generari.
Confir 2. Confirmatur secundo. Voluntas per actus
virtuosos etiam circa bonum proprium ac­
quirit habitum vitii : ergo per virtuosos
acquiret virtutem. Consequentia patet.
Tum a paritate rationis: tum etiam, quia
contraria debent versari circa idem subjec-

tum vitii circa proprium bonum, etiam
poterit esso contrarias virtutis. Antecedens
vero probatur. Quoniam voluntas ad actus
malos non est naturaliter inclinata circa
quodcumquo objectum exerceantur : ergo
poterit per habitum inclinari.
49. Respondetur ad argumentum
rem ad summum esse veram, quando po­
tentia elicitiva actus virtuosi non est a
natura sufficienter rectificala in ordine ad
illum : ubi vero rectitudinem a natura ac­
cepit, sicut accepit voluntas respectu pro­
prii boni, superfluit novus habitus, et at
superfluus repugnat : quippe in ipsa natu­
rali rectificatione eminentius continetur
quidquid posset habitus præbere.
Ad primam confirmationem respondetur,
habitum acquiri per actus si potentia sit
capax; sin minus quantumcumque repe­
tantur, nequibunt habitum generare. Ut
vero potentia sit capax non debet supponi
complete rectificata a natura, sicut suppo­
nitur voluntas in ordine ad proprium bo­
num ; sed incompleta et indifferens ad rec­
titudinem, vel obliquitatem : sicut se ha­
bent appetitus sensitivus et intellectus in
ordine ad omnes suos actus, et etiam ipsa
voluntas in ordine ad bonum alienum. Potestque hoc explicari in omnibus aliis rebas
in quibus est completa inclinatio ad aliquem
actum : Iapis enim quantumcumque des­
cendat non acquirit habitum, quia per na­
turalem gravitatem est complete inclinatas
ad descensum. Similiter potentiæ naturales
ut vegelativa, nutritiva et similes quan­
tumcumque operentur, non assuefiunt, quia
a natura sunt in ordine ad agendum com­
plete: ita orgo dicendum est de voluntate
respectu proprii boni.
Ad secundam confirmationem negatur
antecedens juxta dicta tract, præced. dis­
put. 3, num. 26. Ad probationem diximus
ibidem sufficere quod voluntas habeat incli­
nationem naturalem completam respectu
proprii boni honesti, ut neque ad hujus­
modi bonum per virtutem, neque ad oppo­
situm per vitium possit assuefieri. Quod
etiam valet explicari in exemplis adductis:
ex eo enim quod lapis habet completam in­
clinationem ad descensum, quotiescumque
sursum projiciatur, non acquirit habitum
ascendendi. Et ratio est, quia inclinatio
naturalis completa non minus resistit ha­
bitui inclinanti in contrarium, quam resis­
teret perfecta virtus acquisita si adesset:
cum qua in sua tota perfectione planum est
non

DISP. II, DUB. III.
non compati oppositum habitum. Secundo
respondetur per id quod dicemus num. 59.
Àiçn· 50. Tertio probatur. Illa potentia est sub­
jectum virtutis, quæ secundum se est in­
differens ad rectitudinem vel defectum :
atqui voluntas etiam respectu proprii boni
est hoc modo indifferens : ergo, etc. Major
P.Twa.estDivi Thomæ supra quæst. 50, articul.
3, ibi : Dicendum, quod omnis potentia quæ
diversimode potest ordinari ad agendum in­
diget habitu, quo bene disponatur ad. suum
actum. Et ratione probatur. Quia illa indif­
ferentia debet per aliquam formam deter­
minari, et hujusmodi forma est habitus.
Minorem probat statim Sanctus Doctor his
verbis : Voluntatis autem cum sit potentia
rationis, diversimode potest ad agendum or­
dinari. Quod constat habere locum etiam
respectu proprii boni, in ordine ad quod
aliquando operatur bene, aliquando male,
atque adeo secundum se indifferens est ad
Qtrumque modum agendi.
Confirmatur. Voluntas in prosequutione
boni honesti etiam proprii patitur non mo­
dicam difficultatem, et ideo sæpe illud de­
serit, labiturque in oppositum malum,
ergo non est naturaliter determinata ad
ipsum, atque adeo indiget habitu auferente
hujusmodi difficultatem et indeterminationem.
Stm. Solutio hujus argumenti habetur ex dicto· tis disput. præced. num. 54, ubi distinxi­
mus duplicem indifferentiam : aliam li­
bertatis et dominii quæ est facultas ad
utrumlibet nulli omnino alligata : aliam
perfectibilitatis, quæ in eo sita est ut po­
tentia non sit complete inclinata ex parte
quantitatis virtutis ad rectum modum ope­
randi, sed capax ut ad illum vel ad oppo­
situm inclinetur. Primus modus indifferentiaeconvenit voluntati respectu cujuslibet
actus liberi, nec petit auferri per habitum
virtutis : imo adhuc posito tali habitu, ma­
net prædicta indifferentia : quia licet ille
complete inclinet ad unum ex parte actus
primi, hæc tamen inclinatio accommodatur
naturæ potentiæ liberæ, et ideo non officit
indifferentiæ requisitæ ad libertatem. Se­
cunda vero indifferentia solum convenit
respectu actus aliquomodo superexcedentis
vires, quas habet potentia a sua naiura : et
ideo aufertur per habitum qui novam vim
conferat. Et de hac loquitur Angelicus Doct.
loco cit. nequaquam tamen eam voluntati
tribuit respectu proprii etconnaturalis boni
honesti, sed tantum respectu boni alieni,

263

vel supernatoralis, ut videre est art. 6.
Quod vero in prosecutione prædicti boni
voluntas deficiat, tantum arguit priorem
indifferentiam nna cum extrinseca defectibi Ii tale, quæ neque per naturalem recti­
tudinem, neque per habitus virtutum in
statu viæ, seclusagratiæ confirmatione, po­
test auferri.
Ad confirmationem respondetur totam
illam difficultatem esse absolute extrinsecam respectu voluntatis, quia non provenit
ex defectu perfectionis in ea requisitæ, ne­
que ex superexcedentia objecti vel actus,
sed ex passioni bus sensitivi appetitus,aliisve
impedimentis tenentibus se ex parte cor­
poris. Unde si quis habitus necessarius ad
ejus ablationem, collocari debet in prædicto
appetitu ad moderandas ejus passiones :
non in voluntate,quæ secundum se tali mo­
deratione non indiget. Vide disput. præce­
denti, num. 2.
51. Sed contra hanc solutionem urget Duplex
primo Valentia. Quia sicut difficultas vo- replica·
luntatis circa actus fortitudinis et temperantiæ provenit ex passionibus appetitus
sensitivi, ita ex eisdem passionibus prove­
nit difficultas intellectus circa imperandos
prædictos actus, et difficultas voluntatis
circa exercendos actus justitiæ: sed hoc
non obstante ponitur in voluntate jus­
titia, et in intellectu prudentia : ergo, etc.
Majorem probat : nam difficultas reddendi
unicuique per justitiam jus suum, commu­
niter provenit ex aliqua cupiditate et nimio
amore sui, vel pecuniæ. Quæ etiam passio­
nes impedimento sunt ne per prudentiam
constituamus efficaciter recte agere. Sufficit
ergo ad hoc ut voluntas indigeat virtute
superaddita, quod patiatur in suo actu diffi­
cultatem undecunque hæc proveniat. Deinde
urget Suarez. Fingamus tolli ab homine
appetitum sensitivum, adhuc voluntas diffi­
cillime amplecteretur mortem, quamvis ra­
tio id præciperet : nec de facili in aliis quæ
spectant ad bonum proprium ordinate pro­
cederet : ergo prædicta difficultas non est
præcise ex passionibus appetitus, sed ex
defectu perfectionis in voluntate et su­
perexcedentia actus,atque adeo perseet in­
trinseca.
Respondetur ad primum, in intellectuDiinitor
respectu actus prudentiae, et similiter in L
voluntate respectu actus justitiæ et cujuscumque tendentis ad alienum bonum, simul
cum difficultate extrinseca ex passionibus
appetitus inveniri defectum intrinsecæ rec-

■■■PDV

261

DE VIRTUTIBUS.

titudinis : quia neque intellectus possibilis
respectu alicujus actus, neque voluntas res­
pectu illorum qui in alterum tendunt acce­
pit a natura rectitudinem completam. Cæterum ad proprium bonum honestum
emanavit complete rectificata, et sic tota
difficultas quam experimur est extra illam.
Manor Ad secundum respondetur, quod recta
ratio nequit per se praecipere acceptationem
mortis in ordine ad proprium et connatu- i
rale bonum : quippe totum hujusmodi bo­
num in esse et vita fundatur, et per mortem
destruitur. Posset autem id praecipere in
ordine ad bonum supernaturale, vel ad bo­
num commune, et aliorum : essetque tunc
mortis acceptatio per se difficilis voluntati :
non tamen propter proprium et naturale
bonum secundum sesumptum ; sed propter
alienum vel supernaturale, in ordine ad
quæ non est a natura rectificata, sed indi­
get habitibus. Respectu vero cujuscumque
alterius actus quem ratio propter proprium
et naturale bonum præciperet, secluso sen­
sitivo appetitu aliisque impedimentis quae
possunt esse ex parte corporis, voluntas
semper esset prompta et facilis, non tamen
impeccabilis propler intrinsecam defectibilitatem quam diximus.
uttimam °2. Postremo hæc sententia probatur
argu- exemplis multarum virtutum versantium
cx ▼ari:>circa propnum bonum, quæ vel nequeunt
exem­ esse in appetitu sensitivo, vel debent simul
pli?.
esse in voluntate. In primis humilitas ver­
satur circa bonum proprium, ponitur enim
ad moderandum affectum spei, et appetitum
propriæ excellentiae, ut docet Angelicus
Doct. 2, 2, q. 161, art. 4. Eam vero esse in
voluntate habetur non obscure ex tota illa
quæstione, et clarius quaestione sequenti
art. 3, ubi dicitur superbiam esse in appe­
titu intellectivo qui est voluntas : constat
autem idem debere esse subjectum contra­
riorum. Tum etiam quia negari non potest
humilitatem reperiri in Angelis bonis, si­
cut superbia in malis, in quibus non est
alius appetitus nisi voluntas. Deinde, studiositas residet in voluntate, sicut et vitium
curiositatis oppositum, ut colligitur ex 1
D. Thoma2, 2, q. 166, etq. 167, docetque
ibi Cajetan. et nihilominus versatur circa
bonum proprium moderando affectum co­
gnitionis tam sensitivæ quam intellectivae.
Praeterea. Liberalitas et magnificentia mo­
derantur passiones circa pecuniam et sump­
tus, ut docet S. Doct. eadem 2, 2, q. 117,
art. 2, et q. 134, art. 3, illas autem sicut

justitiam collocat ipse D. Thom. in volun-M*
tate 1 p. q. 21. art. 1 ad I, ibi : Qurdam
virtutes morales sunt circa operationes, ut
puta circa donationes et sumptus, ut justitia
et liberalitas et magnificentia, que etiam non
sunt in parte sensitiva, sed in voluntate. Undt
(infert) nihil prohibet hujusmodi virtutes in
beo ponere. Denique, continentia versatur
circa bonum proprium confortando volun­
tatem ne succumbat passionibus concupisci­
bilis ut tradit D. Th. 2, 2, q. 145, ari. 2,
quam esse in voluntate docet art. 3 seq.
his verbis : Oportet quod continentia sit sicut
in subjecto in illa vi animas, cujus actus est
electio, et hxc est voluntas, etc. Idem dicen­
dum est de perseverantia, qua voluntas
manet firma contra passiones irascibilis, de
qua Sanctus Doct. q. 137, art. 1 ad 2, et
art. 2 ad 2, ergo, etc.
Propter instantias hujus argumenti noni «adesunt ex discipulis Divi Thomæ qui sen- 'Λ
tentiam ejus coarctent, ut non intelligatur in ea universalitate in qua a nobis pro­
posita et explicata fuit. Et ideo Medina
arbitratur non esse contra Angelicum Doctorem concedere voluntati virtutem circa
bonum proprium, quando est difficile el
improportionatum, uti est bonum humili­
tatis, studiositatis, etc. Et hoc (inquit) insi­
nuat arlic. 6 hujus quæstionis, quia dicit
ad bonum proprium et proportionatum non
opus esse virtute in voluntate, quasi illa
opus sit ad bonum improportionatum etiam
proprium.
53. Hæc tamen doctrina non satisfacit: i~;*
nam Divus Thomas non dixit voluntatem ■TUUf'
non indigere virtute ad bonum proportio­
natum ut vult Medina : sed statuit primo
non indigere virtute nisi ad bonum improporlionatum : et deinde probat hujusmodi
bonum solum posse esse, vel alienum quod
excedit proportionem hujus individui, vel
bonum divinum et supernaturale, quod to­
tam speciem humanam superat. Ac tandem
concludit solas virtutes quæ aliquod ex his
bonis respiciunt ut charitatem, justitiam et
similes constituendas esse in voluntate.
Sentit ergo in ipso bono proprio ordinis na­
turalis non recte distingui proportionatum
et improportionatum, sed omne hujusmodi
bonum sub proportionato contineri. Deinde.
Vel sermo est de voluntate considerata præ­
cise in esse physico et quantum ad esser tiam, vel ut affecta naturali rectitudine,
cum qua emanavit? Primo modo omne bo­
num honestum sive propri um, sive alienum
est

ΐ·.Μ1ΜΙΙΙ·ΐυΐΙ·

-

DISP. II, DUB. III.

265

est illi improportionatum : quippe ratio
luntate hujusmodi habitum : negamus ta­
talis boni, ubicumque ait, superat lineam
men sistere in proprio bono; sed transit ad
appetitivam sumptam secundum se, inlrataliud. Pro quo nota,quod humilitasquædam
que ordinem rationis. Secundo autem modo
est pars potentialis temperantiæ, quæ mo­
satis probatum manet in hoc dubio nullum
deratur effectum spei, etappetilum propriæ
bonum proprium ordinis naturalis esse vo­
excellenliæ absolute sumptæ, non curando
luntati improportionatum : ergo non habet
immediate de subord i natione ad alium : et
locum prædicta distinctio.
hæc est quam diximus subjectari dumtaxat
hpo· secundo
Secundo respondet .Montesinos
Montesinos mentem
in appetitu sensitivo, ut sumitur ex Divo
Divi Thomæ esse, quod voluntas non indiThoma 2, 2, quæst. 161, articul. 4 in corp. D.Tbom.
steio-get virtute constituente mediocritatem in
et ad 2, licet hurnililas (ail) sit in irascïbili
passionibus et delectationibus sensibilibus,
sicut in subjecto, ponitur tamen pars modes­
sicut constituunt temperantia et fortitudo :
tia et temperantia propter modum. Quædam
non tamen negat quod indigeat virtute cons­
vero est pars potentialis justitiae seu reli­
tituente medium in delectationibus spiri­
gionis, quæ respicit propriam excellentiam,
tualibus, quod præstant humilitas, studionon absolute, sed ut subordinatam Deo. De
sitas et similes. Verum neque hoc satisfacit.
qua Divus Thomas eadem quæstione arti­
Tum quia D. Thomas non tantum expressit
cul. 1 ad 5, sic inquit : a Humilitas autem
bonum circa quod voluntas non indigeat
« secundum quod est specialis virtus, prævirtute, sed etiam circa quod illa indigeat.
« cipue respicit subjectionem hominis ad
Unde sicut sub isto solum includit bonum
a Deum, propter quem etiam aliis humi­
alienum, et bonum supernaturale ; ita sub
a liando se subjicit. » Et artic. 2 ad 3:« Hu­
illo omne naturale non alienum compre­
a militas præcipue videtur importare sub­
hendit. Tum etiam, nam si voluntas in
« jectionem hominis ad Deum : propter
ordine ad moderandas passiones appetitus
« quod Augustin, in libro de sermone Do­
sensitivi nascitur a principio rectificata,
<( mini in monte, humilitatem, quam in« telligit per paupertatem spiritus, attri­
ideo est quia talis moderatio ad bonum pro­
prii suppositi spectat : ergo cum sub hujus­
a buit dono timoris, quo homo Deum
(( reveretur. » Quia enim humilitas ponit
modi bono proximus affectus ipsius volun­
tatis comprehendatur, debuit a fortiori
mensuram propriæ excellenliæ, et hæcmen­
natura conferre illi completam rectitudi­
sura respectu excellenti® intellectualis at­
tenditur secundum subordinationem ad
nem ad eorum modificationem.
Ven
Deum ut supremum et primum excellens;
54. Quare his et aliis omissis solutioni­
1M0.
ideo illa extenditur ultra limites boni pro­
bus, placet doctrinam D. Thomæ in ea uni­
prii ad reddendum Deo quod suum est per
versalitate quam explicuimus, et verba ejus
prædictam subjectionem : sicut religio red­
ubique sonant, defendere : sicut defenditur
dit per cultum, et obedienlia per confor­
Qjwl.a Capreolo, Deza, Cajet. Alvarez, Martinez
mi latem ad divinum præceptum. Unde
et aliis. Ad primam vero instantiam ressicut istæ sunt ad alterum, ita illa : atque
inr. pondetur humilitatem quatenus est ad moadeo omnes debent esse in voluntate.
derandas proprias passiones vel affectus
55. Ad secundam instantiam respondetur, Ad 2
secundum modum prudentiæ naturalis, so­
­
studiositatem quæ respicit solam naturalem instan
lum esse in appetitu sensitivo. Quando vero
tiam*
cognitionem, et vilium curiositatis directe
D. Thomas insinuat reperiri in voluntate
illi oppositum, collocari in appetitu sensi­
loquitur de humilitate infusa, quæ est in
tivo. Nec Divus Thomas insinuat, aut ra­
ordine ad bonum supernaturale : quo pacto
tione probari potest aliquod eorum subjec­
ponitur in Angelis bonis ; et in malis op­
tari in voluntate, nisi in ordine ad cogni­
posita superbia. Non enim hoc vel aliud
tionem aliquomodo supernaturalem, quæ
vitium directe oppositum bono honesto or­
vel in substantia vel in modo captum nos­
dinis naturalis esse potest in natura Ange­
trum excedat secundum illud Eccles. 3: ^/-EectesA
lica, sed illa duntaxat, quæ opponuntur
tioratene quasieris, et fortiora tene scrutatus
bono supernatural! ut explicuimus in tract,
fueris, et in pluribus operibus ejus non fueris
de Angelis disput. 9, dub. 2 et 3. Per quod
curiosus, etc. Ne ergo hominis cognoscendi
patet ad probationes hujus inslantiæ,neque
.affectus in his altioribus perscrutandis et
eis convincitur ponendum esse in voluntate
investigandis, intellectum præcipitet, vel
habitum humilitatis acquisitum.
eorum altitudo plus quam oporteat, ipsum
Nihilominus admittimus in nostra vo­

266

DE VIRTUTIBUS,

deterreat, ponitur in voluntate tam huma­
na, quam Angelica virtus infusa studiositatis, quæ prædictum affectum reformet et
conformet. Videatur Cajelanus 3, 2, q. 166,
circa solutionem secundi dubii.
Ad
Circa tertiam non satis constat inter disApulos d, Thomæ quod sit proprium et per
se subjectum liberalitatis et magnificentias:
an solus appetitus sensitivus, ut sentire vi­
detur Cajetanus : an sola voluntas ut alii
intendunt : an utrumque simul ut docent
Ferrara, Conrad, et alii. De quo videndus
Alvarez in præsenti disp. 94, a num. 10,el
Gregor. Martinez infra quæst. 60, art. 5,
dub. 1. Pro nunc eligimus tertiam senten­
tiam, quia rationes ab his auctoribus adductæ, et varia Divi Thomæ testimonia ab
eisdem relata salis efficaciter illam convin­
cunt. Prædicta vero sententia admissa, res­
pondetur liberalilatem et magnificentiam
quæ sunt in appetitu sensitivo esse partes
temperantiae et fortitudinis, atque adeo res­
picere bonum proprium, quod est in mo­
deratione passionum circa sumptus et pe­
cuniam, ut non plus appetat, speret, timeat
amittere, etc. quam oportet. At vero quæ
ponuntur in voluntate sunt partes poten­
tiates justitiæ tendentes ad alterum, in cu­
jus utilitatem sumptus fiunt, et pecuniæ
expenduntur : non enim directe et per se
respiciunt, quo modo oporteat appetere,
dolere, sperare, etc. sed quibus, quantum,
ubi, etc. debeat quis donare, et impendere.
Quare hujusmodi virtutes in voluntate
existere non opponitur nostræ doctrinae.
Advertendum est, prædictas virtutes eo
ipso quod ex æquo sint in appetitu sensitivo
et in voluntate, debere esse essentialiter
diversas : quippe una et eadem virtus nu­
mero vel specie nequit in potentiis distinc­
tis ex æquo constitui juxta dicta dub. 1. Et
ideo liberalitas, magnificentia et humilitas
quaesunt in voluntate consideratae secundum
differentias specificas, nonnisi æquivoce aut
analogice conveniunt cum liberalitate, ma­
gnificentia et humilitate appetitus sensitivi.
Ad
56. Ad ultimam instantiam aliqui de
ultimam. qUorum numero es| Alvarez concedunt con­
tinentiam residentem in voluntate absolute
esse virtutem ·. dicunt tamen id non esse
contra Divum Thomam.quia prædicta vir­
tus non est ad inclinandam voluntatem ad
bonum, sed ad repellendum malum resis­
tendo passionibus appetitus : in ordine ad
quod non negat Divus Thomas voluntatem
indigere virtutibus. Melius tamen respon­

detur prædictam continentiam, sicut etiam
perseverantiam residentes in voluntate non
esse simpliciter virtutes, licet ad hoc genus
reducantur, sicut aliquid in eo imperfec­
tum. Quæ est expressa doctrina Divi Tho-Dfl*
mæ infra quæst. 58, art. 3 ad 2, ubi sic
concludit : « Continentia a delectationibus.
« el perseverantia a tristitiis non sunt vir« tutes, sed aliquid minus virtute, ut Phi« losophus dicit in 7 Ethicorum. » Quia
vero nomen continentia solet aliquibus vir­
tutibus applicari, ne indislinclio aequiv
tionem pariat, audiamus quæ tradit ipse
Angelicus Doctor 2, 2, quæst. 155, arlicul.
1, ubi rem latius prosequitur. « Dicendum
« (inquit) quod nomen continentiæ dupli« ciler sumitur a diversis. Quidam enim
« continentiam nominant per quam aliquis
« ab omni delectatione venerea abstinet.
« Unde Apostolus ad Galat. 5 continentiam
« castitati conjungit. Et sic continentia peru fecta principalis quidem est virginitas,
« secundaria vero viduitas : unde secundum
α hoc eadem ratio est de continentia, quæ
■■ de virginitate, quam supra diximus vir­
tutem » (subjectum autem hujus conti­
nentiae sicut castitatis et temperantiae, non
est voluntas, sed appetitus sensitivus con­
cupiscibilis). « Alii vero dicunt continenα tiam esse per quam aliquis resistit concu« piscentiis pravis, quæ in eo vehementes
« existunt.et hoc modo accipit Philosophus
« continentiam in 7 Eihicor. Et hoc etiam
« modo accipitur continentia in collationi« bus Patrum. Hoc autem modo conlinen« tia habet aliquid de ratione virtutis, in
« quantum scilicet ratio firmata est contra
« passiones, ne ab eis deducatur : non taα men attingit ad perfectam rationem vir« tutis moralis, secundum quam etiam ήρ­
α petitus sensitivus subditur rationi sic, ut
« in eo non insurgant vehementes passio« nes rationi contrariae. Et ideo Philoso« phus dicit in 4 Ethicor. quod continentia
« non est virtus, sed quædam mixta : in« quantum scilicet habet aliquid de virtute,
« et in aliquo deficit a virtute. Largius
« tamen accipiendo nomen virtutis pro
α quolibet principio laudabilium operum,
« possumus dicere continentiam esse vir« tutem. »
Idem dicit de perseverantia quæst. 137,
arlicul. 1 ad 1, nam hæc etiam sumitur, et
pro virtute qua in opere difficili quis diu
persistit prompte et delectabiliter : residetque talis virtus in appetitu sensitivo iras-

DISP. 11, DUB. III.
cibili : et pro quodam habitu non pertin­
gente ad rationem virtutis, rationo cujus
voluntas perseverat in bono opere contra
passiones irasci bilis, non tamen prompted
faciliter, sed cum magna difficultate prop­
ter prædictas passiones : et talis habitus
residet in voluntate sicut continentia. Vi­
deatur Divus Thomas loco citato, ubi in
solutione ad secundum aliam tradit accep­
tionem perseverantia?.
57. Ratio vero ob quam continentia et
perseverantiasic accepta? deficiunt a ratione
D.Ttoa virtutis duplex traditur a Divo Thoma loco
citato ex hac 1, 2, his verbis : Est autem
continentia seu perseverantia perfectio ra ·
tionalis partis, quæ se tenet contra passio­
nes, ne deducatur : deficit tamen a ratione
virtutis, quia virtus intellectiva quæ facit
rationem se bene habere circa moralia,
prisupponit appetitum rectum finis, ut recte
sehabeat circa principia, id est fines ex quibus
ratiocinatur, quod continenti et perseveranti
deest. Quorum verborum sensus ut observat
Cajetanus, non est, continentiam et perseve­
rantiam ideodeficere a ratione virtutis, quia
ipsæ non sunt virtutes intellectuales : si
enim essent virtutes, moralibus sine dubio
annumerarentur : sed quia omnis virtus
moralis supponit virtutem intellectualem,
scilicet prudentiam a qua dirigatur : pru­
dentia autem supponit appetitum rectum
circa fines morales qui sunt principia ipsius
prudentia?. Unde quia continens præcise
in quantum tale non habet rectiiicatum ap­
petitum circa prædictos fines, cum in eo
passiones abundent ; inde est ut non sit in
illo prædicta virtus intellectualis, et per
consequens nec virtutes morales simpliciter
dicta?
Secunda ratio traditur ibidem his verbis:
Si appetitus sensitivus, quem movet ra­
tionalis pars non sil perfectus, quantumcumquc rationalis pars sit perfecta, actio
consequens non erit perfecta : unde nec
principium actionis erit virtus, etc. Pro
quo nota , continentiam (idem est de
perseverantia) non poni in voluntate in or­
dine ad actus qui in ea consummantur, sed
in ordine ad illos quibus imperat appetitui
sentienti, quique in ipso appetitu consum­
mationem accipiunt : unde quia de ratione
virtutis est ut totum suum opus perfectum
reddat, debet non modo electioni volunta­
tis, sed etiam actui appetitus electo et im­
perato perfectionem conferre, reddendo
ulrumque facilem et delectabilem juxta

»

267

dicta disputatione præcedenti, dubio 2. Hoc
autem non praestat continentia per se sed
temperantia : quia continens patitur in
operando difficultatem propter immodera­
tas passiones concupiscibilis ; secus tempe­
ratus in quo sunt jam sedatæ et ad medium
rationis reducta? : et ideo temperantia est
simpliciter virtus, continentia vero tantum
est habitus laudabilis, secundum quid et
reductive pertinens ad genus virtutis. Idem
dicendum est de perseverantia quæ est cum
passionibus irascibilis, et comparatur ad
fortitudinem sicut continentia ad perseve­
rantiam.
58. Sed urgebis. Quia si voluntas a na- Replica,
tura est complete inclinata in proprium
bonum honestum,per hujusmodi inclinatio­
nem resistet contrariis impedientibus sine
indigentia alicujus habitus superadditi.
Quemadmodum quia appetitus sensitivus
per virtutem temperantiæ, perfecte incli­
natur ad bonum temperantiæ, per illam
sufficienter resistit contrariis, neque est in
eo alius habitus ad resistendum præter ip­
sam virtutem quæ est ad inclinandum :
ergo si voluntas indiget habitibus continentiæ et perseverantiæ ad resistendum pas­
sionibus impedientibus proprium bonum
honestum, signum est non habere comple­
tam inclinationem ad tale bonum : atque
adeo non modo indigere prædictis habiti­
bus ad resistendum, sed etiam ad inclinan­
dum, quod est munus proprium virtutis.
Confirmatur. Habitus incontinenti® sim­
pliciter est vitium : ergo continentia oppo­
sita est virtus simpliciter. Patet consequen­
tia, nam contraria debent spectare ad idem
genus.
Respondetur antecedens esse verum de Diluitur,
contrariis seu impedimentis pure extrinsecis ; secus de internis passionibus : quia
hujusmodi passiones dum male afficiunt
appetitum, causant in intellectu judicium
inordinatum circa fines virtutum, eo quod
qualis unusquisque est, talia judicat. Unde
quia voluntas nata est sequi cognitionem
intellectus, ne a prædicto judicio inordinato
devincatur, indiget aliquo continenteet fir­
mante contra illud el passiones : quo non
indiget rectificato appetitu, sedatisque pas­
sionibus, quantumcumque adsint alia im­
pedimenta quæ non sic intellectum im­
mutant.
59. Ad confirmationem dici posset
negando antecedens, incontinentiam in vo­
luntate non esse proprie habitum aut vi-

'268

DE VIRTUTIBUS.

Cium, sed privationem débita? continentia?
connotantem in appetitu habitum vitii.
Admisso vero antecedenti, negatur conse­
quentia. Ut enim advertit D. Thomas 2, 2,
q. 144, art. 1, non oportet si unum contra­
riorum simpliciter est vitium, aliud esse
virtutem simpliciter, sed sufficit quod sit
principium honesti actus, quamvis a vir­
tute deficiat. Et ratio est, quia ad malum
sufficit quilibet defectus ; ad virtutem vero
nullus debet concurrere : unde ut inconti­
nentia simpliciter sit vitium, satis est si
utcumque ad malum inclinet. Ut vero con­
tinentia esset virtus, non sufficit quomodo­
cumque inclinare ad bonum oppositum
(quod tamen sufficit ad contrarietatem inter
illas) sed debet esse consummativa illius,
et principium actus omnino perfecti ut dic­
tum est. Neque ideo prædicta contraria
non erunt sub eodem genere : nam utrum­
que continetur sub habitu operative qui est
genus ad vitium et ad habitum honestum :
sive hujusmodi habitus simpliciter sit vir­
tus sicut temperantia, sive solum reductive
sicut continentia. Vide infr. in arbore
prædic. num. 126, ubi quid sit incontinen­
tia magis constabit.
Post voluntatem et appetitumsensitivum
videndum erat de intellectu nostro, quali­
ter subjectum virtutis sit. Possetque circa
hoc excitari triplex quæslio : prima, an
absolute sint in illo aliquæ virtutes? se­
cunda, an recte hujusmodi virtutes nume­
rentur, scientia, sapientia, intellectus seu
habitus principiorum, prudentia et ars, qualiterque inter se distinguantur ? Teriia, an
prædictus habitus principiorum sit qualitas
distincta a potentia intellectiva, intelligibilibusque speciebus : sitque a natura-congenitus, vel successu temporis adveniat, et
quomodo ? Sed hæc ultima quæstio secun­
dum omnes paries accurate pertractata est a
nostris Complutensibus in Logica disp. 20,
a num. 1. Circa primam nulla se offert spe­
cialis difficultas suppositis his quæ tradit
Divus Thomas articul. 1 hujus quæstionis
et quæ nos super illum adnolavimus. Se­
canda habet locum inferius, ubi Divus
Thomas plura tradit circa essentiam et dis­
tinctionem prædiclarum virtutum.

DUBIUM IV.

.In et quomodo in intellectu et voluntate .lngelicis sint virtutes ?
Potuisset hoc dubium pertractari 1 p. q.
i"8, art. 1, ubi agit D. Thomas de perfec­
tione intellectus Angelici. Et etiam hac I,
2, q. 50, art. (>, ubi universalius inquirit
utrum in Angelis sit aliquis habitus. Sed
non minus opportunus locus est præsens
quæstio et disputatio, quæ instituuntur de
subjecto virtutis in comtnuni, sub quo con­
tinetur quæcumque potentia vel supposi­
tum capax ad virtutem recipiendam.

§1Promittuntur nonnulla ad dubii decisionem.

60. Plura licet in hoc dubio supponerepriis
circa virtutes Angelicas, quam ad examen
vocare : vel ut communiter recepta,vel quia
alibi discussa sunt. Primo ut certum sup­
poni debet roperiri in bonis Angelis virtu­
tes supernaturales et infusas. In voluntate,
charitatem, justitiam, religionem, etc. et
dum erant in via spem : in intellectu, pru­
dentiam, scientiam, lumen gloriæ, cujus
loco in via erat fides. Hujusmodi enim esse
veros habitus distinctos realiler et separa­
biles a potentiis ubi sunt, disponentes illas
ad optimos actus, ac proinde proprie et
simpliciter virtutes, nemo ambigit. Et ra­
tio est perspicua, quia repugnat creaturam
propria virtute elicere actus supernatura­
les, quales sunt actus fidei, spei, charitatis,
etc. ergo ad illos eliciendos indiget quæcumque creatura sive homo, sive Angelus
virtute ordinis supernaturalis superaddita
suis potentiis, quæ eo ipso quod supernatu­
ralis sit, et potentiæ ad ordinem naturæ
pertineant, debent realiter distingui, omninoque accidentaliter conjungi. Nec circa
hoc potest esse controversia inter Catholi­
cos. Nonnihil difficultatis habere posset, an
ex prædictis virtutibus iUæ quæ spectant ad
intellectum differant ab speciebus intelligibilibus, sicut in nobis manifestum est dif­
ferre. Sed etiam est fere certa pars affirma­
tiva. et convincitur manifeste. Tum quia
prædictæ virtutes sunt secundum substan­
tiam supernaturales : species autem sive in
Angelis, sive in nobis ad summum habent
essesupernaturales quoad modum : eædem
enim species quibus in cognitione naturali
utimur :

DISP. II, DUB. IV.

utimur, possunt uliler modificata» deservire
ad stipernaturalem ut dicemus alibi. Tum
etinni quia virtutes supernaluralescjusdern
rationis sunt in nobis et in Angelis : sicut
gratia et gloria : at species intelligibiles
sunt valde diversa?, et in Angelo multouniversaliores. Accedit, quod prædictæ virtu­
tes existant in nobis antequam sint species,
ut in puero recenter nato et baptizato : si
ergoejusdein rationis sunt in Angelis, non
erunt ipsae species. Et hanc partem a for­
tiori convincunt quæ inferius dicemus de
distinctione virtutum ordinis naturalis a
prædictis speciebus : ad quas virtutes re­
ducitur praesentis dubii difficultas.
Ser·.!- Secundo supponi debet rcperiri de facto
iu intellectu et volutate Angelorum quid­
quid perfectionis est necessarium ad prompte
et faciliter eliciendos omnes actus virtuo­
sos ordinis naturalis, qui possunt ab illis
exerceri. Absurdum enim esset negare An­
gelicis potentiis perfectionem naturalem,
cujus sunt capaces, et quæ nostris convenit,
undecumque illa proveniat : aut negare
quod Angelus consideratus in ordine natu­
ralis sit justus, misericors, prudens,sapiens,
etc. quæcumque sint formæ a quibus hu­
jusmodi effectus et denominationes suman­
tur.
Tertoa. θΙ· Tertio debemus supponere sontra
Molinam et paucos alios prædictas formas
seu virtutes, unde denominationes illæ su­
muntur, non esse habitus ab ipsis Angelis
propriis actibus acquisitos; sed quid a na­
tura congenitam in primo instanti creatioΐ·Τκο. nis. Cujus rationem tradit D. Thom. quæst.
10de rtialo art. 3, ubi ait: Angeli omnes
sic conditi sunt, ut quidquid perlinet ad na­
turalem perfectionem eorum statim a prin­
cipio sux creationis habuerint. Cum ergo ad
naturalem Angeli perfectionem pertineat
esse prudentem, justum, sapientem, etc.
debuit in sua creatione cum hujusmodi vir­
tutibus institui anlecedenter natura ad ea­
rum actus. Quam rationem latius prosequuti sumus in tract, de Angelis disp. 5,
dub. 3 et disp. 9, a num. 55. Tum etiam
quia ut docet ipse Angelicus Doctor I p.
q. 58, art. 1, intellectus Angelicus (eadem
est ratio de voluntate) nunquam fuit in po­
tentia quantum ad actum primum respectu
illorum ad quæ naturalis cognitio potestextendi : Sicut enim (inquit) corpora superiora,
xilicet coelestia non habent potentiam ad esse,
qux non sit completa peractum, ita caelestes
intellectus, scilicet Angeli non habent ali­

269

quam intelligibilem potentiam, qux non sit
totaliter completa, etc. Idquc postulat con­
ditio naturæ Angelica, et quod est substan­
tia intellectualis completa : ne scilicet in
acquirendo naturalem perfectionem tran­
seat de potentia ad actum : sicut transit
anima rationalis propter suum incomplementum. Si autem non haberet congenitas
a principio virtutes ordinis naturalis, esset
tunc in potentia ad illas, atque adeo ad per­
fectionem naturalem pertinentem ad actum
primum. Adde ex eodem I). Thom. I p. q.D.Thom.
62, art. 1, omnes Angelos creatos fuisse a
Deo in beatitudine naturali : Quia perfec­
tionem hujusmodi (inquit) Angelus non ac­
quirit per aliquem motum discursivum sicut
homo, sed statim ei adest propter sux naturæ
dignitatem. At naturalis heatitudo nequit
complete haberi absque omnibus virtutibus
ordinis naturalis, ut tetigimus supra tract.
9, disp. ultima num. 27.
Confirmatur. Nam vel Angelus antecedenter natura ad suos actus naturales est
sufficienter determinatus per modum actus
primi ad recte operandum intra ordinem
naturalem ; vel est indifferens ut bene, et
male operetur ? Si primum, eo ipso habuit
perfectionem naturalium virtutum, quæ in
illa determinatione consistit. Secundum
dici non debet : alias posset Angelus pec­
care directe contra finem et ordinem na­
turæ, cujus oppositum late ostendimus in
tractatu de Angelis disputat. 9 citata du­
bio 2 et 3, ergo, etc.
62. Sedan idem dicendum sit generali- Breve
torde omnibus habilibus Angelorum, non ,iab·
est ita exploratum : nam Suarez lib. 2 de
Angelis cap. 38, censet, quod si Angelus
eliciat assensus circa aliquas veritates per
media probabilia, acquiret habitum opi­
nionis : essequede facto in Dæmonibus ha­
bitura fidei acquisita? circa mysteria supernaturalia secundum illud Jacobi cap. 2 :Jacob.2,
Dxmones credunt et contremiscunt. Quod
etiam probabile reputant Bannez 1 part,
quæst. 58, articul. 1. Et sequitur Zumel
ibidem et Gregorius Martinez hac 1, 2,
quæst. 50, articul. 60. Nazarius vero citata
quæstione 58, controvers. 1, § 4, opposi­
tum censet probabilius : quod tuetur abso­
lute Navarrete controversia 68, §4. Quid­
quid autem circa hoc teneatur, non erit
contra nos, quia tales habitus non sunt vir­
tutes juxta dicta dispul. præcedenti num.62.
His positis, relinquitur examinandum an
perfectiones quæ in Angelo sortiuntur de-

DE VIRTUTIBUS.

270

nominationem virtutum naturalium, sint
habitus ex natura rei distincti ab intellectu
et voluntate; vel sint ipsæ potentiæ cum
sola virtual! distinctione : sicut in Deo vir­
tutes intellectuales solum virtualiter diffe­
runt a divino intellectu, et affectivae a
voluntate. Et rursus circa virtutes intellec­
tuales videndum est, an differant realiter
ab speciebus intelligibilibus, quae similiter
Angelis a principio suæ creationis fuerunt
congenitae : vel potius sint hujusmodi spe­
cies sic, aut aliter ordinatae.

§ n.
Assertio prxcipua.
63.
Dicendum
est primo perfectiones quas
in Angelis dicimus naturalem sapientiam,
prudentiam, justitiam, etc. esse habitus dis­
tinctos ex natura rei ab intellectu etvoluntate.Hæcasserlioestvaldeconsonaprincipiis
Swias. D. Thomae. Quam proinde defendunt Scotus
et Victoria relati a Gregorio Martin. MeNavar ^jna suPr· Ί· θθ» art*c· θ’ ^ume^ el NavarEanneZ rete 1 part. q. 58, art. 1 et ibi non obscure
ïîoÎim' Β3ηθζ· Ex aliis id tuentur Major in 3, dist.
Granad. 33, q. 6, Molina citato loco primae partis,
Granados in præsenti controvers. 5, sect.2,
num. 6 el alii. Et licet in sententia illorum
qui virtutes intellectuales non distinguunt
ab speciebus intelligibilibus, distincta sit
ratio de illis, ac de virtutibus voluntatis,
quæ speciebus non utitur; in nostra tamen,
qui sequenti assertione oppositum ostende­
mus, eodem modo philosophandum est de
omnibus quantum ad distinctionem a suis
potentiis : et ideo claritatis gratia adduce­
mus exemplum in aliqua particulari v. g.
scientia.
Prima
Probatur primo hanc distingui ab intelrati0' lectu. Quia scientia et intellectus etiam in
Angelis habent objecta formaliter distincta :
ergo distinguuntur inter se realiter. Con­
sequentia palet, nam distinctio formalis
objectorum in rebus creatis sufficiens est
distinguere realiter habitus el potentias, ut
inductive constat. Et ratio est, quia habi­
tus et potentiæ specificantur et distinguun­
tur in esse rei per objecta sumpta in ra­
tione objectorum : unde distincto quæ in
istis solum est formalis et objectiva, in illis
est entitativa et realis. Et sane sublato hoc
principio, multorum distinctio tolleretur,
quæ constat realiter distingui : neque enim
aliunde efficacius probamus intellectum

distingui realiter a voluntate, chariialem
in Patria a lumine gloriæ et alia hujus­
modi, nisi quia habent objecta formaliter
distincta quamvis non realiter. Antecedens
vero probatur : nam objectum intellectus
Angelici est verum absolute sine aliqua
determinatione vel modificatione; objectum
autem cujuslibet seientiæ est verum non
nisi ut cognoscibile per causam : quæconstat formaliter differre.
Confirmatur. Plus differunt scientia et^te
intellectus in Angelis, quam in Deo : nam
quæ in superioribus sunt unita, in inferio­
ribus habent esse magis disposita : sed in
Deo differunt virtualiter et secundum ra­
tionem ut tenent communiter Theologi, et
ostendimus tomo 1, tract. 3, disput 1,
dub. 3 ; ergo in Angelis debent distingui
realiter. Patet consequentia. Nam supra
distinctionem virtualem et rationis, non
est nisi distinctio realis. Eo præserlim :
quia divina attributa non distingui realiter
inter se, supposita distinctione formali ob­
jectorum, provenit ex illimitatione et in­
finitate : unde, cum in Angelis omnia sini
limitata et finita, nihil potest prædictam
distinctionem impedire. Et sane congruentior modus explicandi distinctionem virtua­
lem in Deo, est per æquivalentiam ad plura
distincta realiter in creaturis pertinentiaque ad distinctas lineas : si igitur inter
intellectum et scientiam divinam ponimus
distinctionem virtualem, fateri tenemur
intellectum et scientiam Angelicam perli­
nere ad diversas lineas, atque adeo distin­
gui realiter inter se : vel assignandum erit
per quid diversæ lineæ quæ ex seipsis af­
ferunt distinctionem, in rebus creatis iden­
tificentur : quod difficile erit ostendere, cum
in divinis pro tali identificatione recur­
rere oporteat ad infinitatem. Quæ ratio
ceque convincit distinguit realiter in Ange­
lis alias virtutes intellectuales ab intellectu,
et affectivas a voluntate, ipsasque inter se :
si quidem omnes habent objecta inter se et
ab objectis potentiarum formaliter dis­
tincta : omnesque in Deo differunt virtua­
liter et spectant ad distinctas lineas.
64. Dices aliqua distingui in Deo virtualiter tanquam pertinentia ad diversas li­
neas, quæ in nobis non habent majorem
distinctionem : ergo ratio facta non con­
vincit. Antecedens probatur in potentia
execuliva, quæ, ut tradunt nostri Complutenses in lib. de anima disput. 7, num.
29, solum virtualiter differt in nobis ab in­
tellectu :

DISP. II, DUB. IV.

tellectu : quo etiam modo distinguitur in
Deo, nani est attributum illius ut explicui­
mus tomo 1, in tractatu de scientia Dei disput. 5, dub. 3.
him Respondetur negando antecedens. Ad
probationem dicendum est potentiam execulivam non esse de illis perfectionibus,
quæconstiluunt propriam lineam,acproinde
quæ per se habent distingui vel'in Deo
virtualiter, vel in nobis realiter ab aliis
perfectionibus : sed reducitur in illo ad at­
tributum seientiæ, et in nobis ad ipsam
potentiam intellectivam. Et quia in nobis
non distinguitur rcaliter ab intellectu ad
quem reducitur, ideo neque in Deo differt
virtualiter ascientia ad quam spectat.Quod
vero ab intellectu divino sic distinguatur,
non habet ex se, sed ratione seientiæ, quæ
per se habet constituere diversam lineam
a linea intellectus et in creatis distinguitur
ab eo realiter. Quare autem potentia exe­
cutive in Deo non ad intellectum qui est de
linea essentiae, sed ad scientiam, quæ est
attributum pertinere debeat, satis expli­
cuimus loco citato a numero 58. Cæterum
virtutes quas nos in Angelis realiter distin­
guimus ex distinctione virtuali divinarum,
constituunt per se proprias lineas propter
distinctas rationes objectorum a quibusspecificantur. Adde, esse satis probabile, po­
tentiam exeeutivam in nobis distingui rea­
liter tam a voluntate, quam ab intellectu ut
notarunt Complut, loco cit. num. 28, juxta
quam sententiam cessat objectio.
jnfio. 65. Secundo probatur conclusio animad­
vertendo, quod sicut Angelicus intellectus
quoad gradum immaterialitatis in ordine
naturali consideratus medio modo se habet
inter humanum et divinum : quia neque
est ita actualis et elongatus a materia, sicut
divinas; neque adeo potentialis el mate­
riam concernens, sicut humanus ; ita con­
sideratus in ordine ad suam naturalem
rectitudinem quæ ex actualitate et immaterialitate ortum ducit, debet medio modo
se habere inter illos : quatenus neque ita
ad prædictam rectitudinem accedat sicut
divinus, qui est ipsa rectitudo absque dis­
tinctione, neque ita ab ea recedat sicut hu­
manus, qui non modo distinguitur, sed est
insui principio ab illa separatur : sed me­
dium locum teneat, ut scilicet non sit ab ea ,
separatus, in quo superat humanum; sit
autem distinctus, in quo recedit a divino.
Hinc sequens formatur ratio. Rectitudo in­
tellectus in ordine naturali est per virtutes ;

271

intellectuales talis ordinis : hoc est enim
munus uniuscujusque virtutis, rectificare
potentiam quam informat et ad optimum
ejus disponere : atqui intellectus Angeli
non est tantæ perfectionis ut sit sua recti­
tudo (alias quantum ad hoc adæquaret di­
vinum) sed ut sit semper conjunctus cum
illa, per quod superat humanum : ergo non
petit ut sit suamet virtus, puta scientia aut
prudentia, sed dumtaxat cum illa conge­
nitus.
Confirmatur. Nam ex eo quod intellectus i eonflr.
Angeli tenet prædictum gradum immate­
rialitatis, medio modo se habet quantum
ad species intelligibiles : et ideo neque est
species sicut intellectus divinus : neque fuit
unquam sine illis sicut humanus : ergo
eodem modo se habebit in ordine ad vir­
tutes.
Confirmatur secando. Medium quod tenet σ;^αι
Angelus supra hominem, in eo consistit,
ut sit forma intellectualis completa et in­
tegra, atque adeo ut habeat a sua prima
conditione, quod haberet homo si fuisset
constitutus in integritate naturæ : atqui
homo conditus in illo statu solum haberet
conjunctionem inseparabilem in sensu com­
posito cum sua rectitudine et cum virtuti­
bus naturalibus; non autem quod ejus
intellectus aut voluntas essent absque dis­
tinctione ipsæ virtutes : ergo idem servata
proportione dicendum est de Angelis.
Confirmatur tertio. Nam positis specie-confir.3,
bus in intellectu humano, non minus est
determinatus quoad specificationem ad rec­
tum assensum principiorum, quam Ange­
licus : non enim circa ea potest errare,
neque indiget discursu, sed habet illa sem­
per in promptu et simplici intuitu sive
judicio eorum connexionem et veritatem
deprehendit : at hoc non obstante non est
sua rectitudo circa prædicta principia, sed
indiget virtpte distincta et superaddita
nempe babitu principiorum : ergo, etc.
66. Tertio probatur. Lumen rectificans Tertia
intellectura Angelicum etiam in ordine na- ratio·
turali (quod quidem lumen rationem vir­
tutis intellectualis sortitur) est superius et
altius ipso intellectu sumpto secundum
se : ergo distinguitur ab illo realiter. Conse­
quentia videtur perspicua : nam seclusa
reali distinctione, nequit esse excessus rea­
lis inter duo, sicut neque realis inæqualitas. Antecedens vero probatur. Tum quia
prædictum lumen habet rationem regulæ,
dirigitque Angelicum intellectum ut verum

DE VIRTUTIBUS.
sine defectu attingat : regula autem debet
esse superior regulato. Tum etiam, quia
est participatio peculiari modo divini lu­
minis, per quam Deus ut supremus judex,
et legislator Angelicam naturam sibi sub­
dit, regit, et gubernat : unde sicut ad hunc
effectum signatum fuit super nos lumen
vultus ejus superius et altius intellectu nos­
tro, debuit etiam signari super Angelum.
Confirm. Confirmatur et explicatur. Praeciso omni
respectu ad supernaluralia, adhuc Angelus
concipitur ut subditus et obligatus Deo, ipseque Deus tanquam judex et legislator
Angeli : ergo adhuc prout sic debet dari in
intellectu Angelico aliquid superius, per
quod Deus illum sibi subjiciat, quodque vi­
cem gerat legis et imperii Dei : hoc autem
nequii esse ipse intellectus, cui lex impo­
nitur, sed aliquid eo altius, quasi virtus et
participatio æternæ Dei legis. Videantur
quæ diximus tract, præced. disput. 7, num.
20, et disp. 1, dub. 5.
Alii
Confirmatur secundo. Esse regulam veeonflr. ritatis et bonitatis adeo est proprium, ut
nulli creatur®, nisi in virtute ejus, possit
competere, eo quod ipse solus est prima
bonitas et prima veritas, et in unoquoque
genere primum est mensura cæterorum :
autem intellectus Angeli absque lumine altiori superaddito esset complete rectificatus in ordine naturali, ipse perse esset re­
gula veritatis et bonitatis talis ordinis, ac
proinde a nullo alio regulari indigeret.
intima
Ultimo probari potest ratione quam adηπ°· ducit Navarrete: quia intellectus Angeli
comparatur ad species intelligibiles sicut
potentia receptiva illarum, lumen vero
ipsum rectificans comparatur tanquam ac­
tus illustrans et perficiens tales species :
ergo distinguuntur realiter, alias idem res­
pectu ejusdem esset simul actus et potentia.
Videatur Navarrete.
§. III.

Alia assertio.

67. Dicendum est secundo, virtutes in­
tellectuales Angeli non esse species intel­
ligibiles : atque adeo præter ipsas et poten­
tias inditas fuisse illi a Deo tam ex parte
intellectus, quam ex parte voluntatis quas­
dam perfectiones seu habitus, quibus cons­
tituitur sapiens, prudens, justus, etc. etiam
in ordine naturali. Secunda pars assertio­
nis supposita doctrina præcedentis § sequi­

tur ex priori.· quam tenent Ferrara l,v.tke
contra Gentes cap. 56, Bannoz ubi supra&m
conclusione 2, Medina, Zumel, Navarrete^*
et alii citati num. 63. Uullegiturque non"1,n
obscure ex D. Thom. sup. q. 54, art. 4, el
aliis locis, ubi agit de habitibus et virtuti­
bus, et decorum augmento ac simplicitate.
Probatur ratione ex ipso desumpta. Virtusln!n 1
intellectualis dicit ipsum lumen illustrans
intellectum ad recto utendum speciebus intelligibilibus : quod lumen tenet se ex parte
principii intellectivi : at vero species sunt
formæ representative tenentes se ex parte
objecti, tantumque deserviunt ad uniendum
illud cum potentia: ergo non sunt idem
realiter.
Confirmatur. N’irtus intellectualis in no-c«i®
bis juxta communem sententiam non no­
minat species sed facultatem judicativam
tenentem se ex parte potentiae, ut ostendit
Cajetanus sup. qu. 54, art. 4, et Hispalens.
q. 3 prologi sentent, art. 3 ; ergo similiter W·
in Angelis. Patet consequentia. Tum a pa­
ritate rationis, quæ quantum ad hoc non
potest facile impugnari. Tum etiam quia
idcirco in nobis ita accidit, quia virtus ex
se dicit vim superadditam potentia?, adju­
vans et disponens illam ad agendum : et
ideo diffinitur per habitum proprie et in
esse rei operativum : cum tamen species
hoc non praestent, sed tantum unire objec­
tum cum potentia, et ad summum aliquam
efficientiam in esse intelligibili prout ex
parte objecti requiritur.
Confirmatur secundo. Virtutes affeclivæ Ala
tam nostræ, quam Angelorum sunt aliquid f ’
tenens se ex parte potentiæ : ergo similiter
intellectuales. Patet consequentia: nam si
voluntas ex parte sua indiget virtute super­
addita, non est cur intellectus non in­
digeat.
68. Occurrunt aliqui : species Angeli eo^.
quod sunt exemplat® a divinis ideis et su­
perioris rationis, posse utrumque munus
exercere, et luminis ex parte intellectus, et
repræsentalionis ex parte objecti. Sedcon-isptra. Nam prædictas species exemplatas esse
a divinis ideis tantum arguit esse superio­
ris rationis in linea speciei intelligibilis,
atque adeo universaliores in repraesentando:
non vero quod munus luminis tenentis se
ex parte intellectus exerceant. Et ratio est,
tum quia tales species non sunt participa­
tiones divinæ idem secundum modum quem
habet in Deo, sed in quantum continet
objecta creata, ad quæ species ipsæ redu­
cuntur ;

DISP. II, DUB. IV.
cunlur : et ideo quamvis idea divina utrum­
que illud munus exerceret, prædicta spe­
cies non ulrumque.sed illud tantum quod se
tonet ex parte objecti, quodque est speciei
omnino proprium, participarent. Tum etiam
quiaadhuc divina idea ex vi suæ lineæ non
habet illuminare ex parte inlellectussed re­
praesentare et determinare ex parte objecti.
Ob idque i n Deo vi rlu tes intellectuales tenen­
tes seex parte potentiæ, scientia, prudentia,
intelligent ia, etc. differunt virtualiter ab
ideis, ut docent communiter Theologi : er­
go quod species Angeli exemplata? sint a
divinis ideis, potius arguit distingui rea­
liter a lumine tenente se ex parte intellec­
tus el constituente virtutem intellectualem.
Ut enim num. 03 dicebamus, virtualis dis­
tinctio inter perfectiones divinas arguit
distinctionem realem inter creatas illis correspondentes.
iHi 69. Secundo probatur. Multiplicatis spen-· ciebas intelligibilibus in intellectu Angeli,
non multiplicantur virtutes: ergo non sunt
idem realiter. Consequentia videtur nota,
et antecedens probatur. Nam in Angelo in­
feriori dantur plures species quam in su­
periori ut docet Divus Thomas 1 p. quæst.
55, art. 3, et nos ibi explicuimus tractatu
7, disput. 5, dub. 5, et tamen in Angelo
inferiori non sunt plures virtutes, ut est
per se notum,
îfj. Dices, hinc non haberi virtutem intellec•rc tualem esse aliquid præter species, sed esse
collectionem specierum, pluresque inclu­
dere in Angelo inferiori, ubi sunt minus
igd· universales. Sed hoc facile rejicitur. Tum
quia genus virtutis, quod est habitus, est
una simplex qualitas, ut docet D. Thom.
sup. q. 54, art. 4; ergo virtus sub illo con­
tenta non debet coalescere ex pluribus qua­
litatibus, uti sunt pluresspecies. Tum etiam
quia scientia Angelorum non debet esse
minus una, quam nostra ; imo debet esse
simplicior, sicut est perfectior: nam quæ
in inferioribus sunt dispersa, in superiori­
bus sunt unita : cum ergo scientia nostra
sil una simplex qualitas, ut tradit D. Tho.
loco citato, et docent communiter Thomis­
te, consequens est ut scientia Angelorum
non sit aliquid ex pluribus coalescens. Tum
denique: nam eo ipso quod scientia infe­
rioris Angeli requirat plures species ordi­
natas, debet poni ex parte potentiæ aliqua
perfectio seu lumen ordinans eas, dirigensque intellectum ad sic, vel aliter illis uten­
dum: praesertim cum eaedem species diverSalmant. Curs. lheolog. tam. VI.

273

simode ordinatae concurrant ad cognitiones
diversarum virtutum, ut intelligentiæ,
sapientiæ, prudenfiæ, etc. posito autem ex
parte intellectus hoc lumine, perspicuum
est illi, potius quam speciebus deberi no­
men virtutis.
Adde, species quantum est ex se, nisi
praedicto lumini subordinentur, indifferen­
tes esse ad veram et falsam cognitionem :
quod tamen virtuti repugnat. Adde secun­
do, ex natura rei distinctum principium
requiri ad objecti apprehensionem, et ad
ferendum de eo judicium: species autem
secundum se et immediate solum tribuunt
intellectui ut apprehendat : quatenus ponit
objectum intra ipsum : igitur ad recte judi­
candum, qui est proprius actus virtutis in­
tellectualis, ponendum est lumen ab spe­
ciebus distinctum. Adde tandem, plura ex
his quæ § præcendenti diximus probare
non minus distinctionem realem inter vir­
tutes intellectuales Angeli et species inlelligibiles, quam inter illas et intellectum, nt
intuenti constabit.
§ IV.
Qux virtutes debeant poni et distingui
in Angelis?

70. Circa numerum virtutum quæ debent reu,^
poni el distingui in Angel is, posset etiam esse
nonnulla controversia. Sed breviter dici-nido oou
mus, quod attinet ad affectivas, neque temperantiam, neque fortitudinem, earumve ‘
partes quæ apud nos resident in sensitivo
appetitu in Angelis reperiri : sed dumtaxat
justitiam et ejuspartesutReligionem,verita­
tem, liberalitalem et alias, quarum actus in
voluntate consummantur. Unde cum Ange­
los fortes nuncupamus, aut illis virginitatem
tribuimus, locutio est per metaphoram, sicut
attribuimus eis passiones. Quæ est commu­
nis sententia Thomistarum contra Scotum,
de cujus mente videri potest Francisco»
Felix tractatu de virlut. cap. 2, diflicultat.
2.Ratio vero est, quia repugnat esse aliquam
virtutem, ubi non potest esse actus prima­
rius talis virtutis: atqui in Angelis non
sunt proprie actus fortitudinis aut tempe­
rantia? : ergo neque hujusmodi virtutes.
Minor probatur ; nam actus fortitudinis est
moderare passiones iraseibilis, timerem,
audaciam, etc. Temperantias vero moderare
passiones concupiscibilis, amorem, odium,
concupiscentiam, etc. constat autem hujus18

*274

DE VIRTUTIBUS.

modi passiones non habere locum in Ange­
lis, qui omni appetitu sensitivo carent:
ergo, etc.
Ew»o. Dices, poni in eis prædictas virtutes non
ad moderandas passiones, sed ad expeten­
dum nobis talem moderationem, vel de ea
rneciu- gaudendum. Sed hoc nullius momenti est :
diiur. quia Angelos velle nos fortes, temperatos,
etc. est formaliter actus charitatis respi­
cientis bonum proximi ; non vero tempe­
ranti®, aut fortitudinis ; quippe ista? solum
attendunt bonum proprium appetentis ;
unde sicut quod beati sperent nobis beatitudinem, non est aclus vera? spei, sed cha­
rt latis, quia spes respicit per se primo bea. titudinem sperantis ; ita quod Angeli nobis
velint fortitudinem aut temperantiam, ex
sola charitate ortum ducit. Videatur Cajetanus infra quæst. 61, articulo 5.
71. Sed inquires, an circa seipsum et bo­
num proprium naturalis ordinis Angelus
virtute indigeat ? Quamvis enim primo as­
pectu certa videatur pars negativa propter
doctrinam dubii praecedentis, ubi respectu
proprii boni naturalis nec nostræ voluntati
virtutem concessimus praeter ipsam natu­
ralem inclinationem : re tamen bene atten­
ta sua est dubidandi ratio : quoniam ibi loquuti sumus de virtute strictius sumpta
prout dicit habitum, non tantum a volun­
tatis essentia distinctum, sed tempore ac­
quisitum : secundum quam acceptionem nec
respectu boni alieni ponimus in Angelo
virtutem ut num. 61 observavimus. Hic
autem latius sumimus virtutis nomen pro
qualibet perfectione rectificante potentiam
realiter ab ea distincta, etiamsi sit conge­
nita et inseparabilis. Et quia in hoc sensu'
non negavimus nostræ voluntati virtutem
circa proprium bonum, imo ut satis proba­
bile admisimus num. 11, rectitudinem na­
turalem distingui ab ea a parte rei, quamvis
conveniat illi inseparabiliter a prima ema­
natione, non improbabiliter hoc idem dici
posset de rectitudine naturali Angeli circa
suum bonum. Cæterum rationes quibus §
2 hujus dubii usi sumus, non ita convin­
cunt de hac rectitudine circa bonum pro­
prium, sicut de virtutibus respicientibus
alienum, qua? in Deo differunt virtualiter.
Qua?
”-· Circa virtutes intellectuales convevirtuUs niunt fere omnes qui rem tetigerunt, eas in
tualte Angelo esse universaliores, ac proinde miAirehi nus distinctas, quam in nobis. Imo Bannez
1 ls loco cit. conclus. 4. affirmat lumen unicum
quatenusaccommodaturspeciebusintclligi-

bilibus diversorum objectorum, habere vir­
tualiter rationem plurium habituum: v.
g. quatenus Angelus per unam speciem co­
gnoscit omnia quæ pertinent ad mathema­
ticas, illo habitus habet rationem scientia?
mathematicae : et quatenus per aliam co­
gnoscit quæ pertinent ad philosophiam ha­
bet rationem scientia philosophies : ex
quo infert superfluum esse ponere in eo
alium habitum distinctum. Placetque hic
modus dicendi quantum ad habitus scien­
tiarum, quæ nituntur principiis pure natu­
ralibus : uti sunt philosophia, mathemati­
ca, et metaphysica. Hujusmodi enimscientiæ in nobis differunt realiter propter di­
versas a materia abstractions mediorum
per quæ procedunt : quæ distinctio non ha­
bet locum in Angelis, sed omnia cognos­
cunt per principia abstrahentia a materia
intelligibili : et ideo in eis sola metaphysica, cujus est propria talis abstractio, pro­
prie et formaliter invenitur: per eamque
perfecte attingunt omnes conclusiones,
quas nos per omnes scientias pure natu­
rales. Diximus pure naturales propter
Theologiam, quæ quia procedit ex princi­
piis superioribus, habetque altiorem gra­
dum abstractions (quem explicant nostri
Complut, in Logica disp. 19, num. 58), si­
cut in nobis, ita in Angelis a metaphysica
distinguitur. Sed alias virtutes intellectua­
les, scilicet intelligentiam, prudentiam, et
artem verius censemus distingui realiter in
Angelis, tam inter se, quam a sapientia seu
scientia, propter rationem traditam num.
63, et quia omnes hujusmodi virtutes in
Deo differunt virtualiter.

§ V.
Refertur adversa sententia cum suis argu­
mentis.

73. Ad versus ea nuæstabilivimussentiunlsinn.
i
Vtci
Nazarius et Vasq. ubi supra, Suar, de An-^
gelis lib. et cap. cit. Gregor. Mart, hac 1,2,
q. 50, art. 6, ubi etiam Valent, et alii. El w
quamvis circa punctum secundæassertionis
non satis conveniant, neque explicent an
virtutes intellectuales Angeli sint ipsa po­
tentia intellectiva ; an species intelligibiles:
conveniunt contra nos non esse perfectio­
nem mediam inter intellectum et species,
ab eis realiter distinctam. Possetque hæc
sententia probari primo ex D. Thom. qui
diversis in locis docere videtur habitum
scientis

DISP. Il, DUB. IV.

scientiæ adhuc in nobis esso ipsas species
intelligibiles ordinatas : ergo a fortiori in
Angelis, quorum species perfectiores sunt,
et universaliores.
Wi> Sed ea loca recto exponit Cajetan. sup.
W* 54, arlic. 4, ubi late probat scientiam
n» nostram juxta mentem D. Thom. el veritaatS! loin osse qualitatem simplicem distinctam
ab specierum collectione. Quo pacto vero
Angelicus Doct. nomen habitus scientiæ
EL«ç<i. speciebus attribuat ita explicat Hispalens.
ubi sup. notabili 2 et 3 : « Notandum est
« (inquit) quod habitus scientiæ dupliciter
« dici potest. Uno modo prout genitivus
« scientiæ accipitur transitive, ut sit sen« sus habitus scientiæ, id est qui ordinatur
η ad scientiam. Alio modo potest accipi in­
transitive, utsit sensus : habitusscientiæ,
« id est qui est scientia. In prima signifi­
catione species intelligibiles dicuntur ha­
G bitus scientiæ, quoniam per illas intel­
fl lectus disponitur ad intolligendum res
< quas repræsentant, et per consequens ad
« habendam de rebus scientiam. In secunda
<r significatione dicitur habitus scientiæ
» omnis notitia generata in intellectu per
« actum intelligendi : accipiendo large
» scientiam prout se habet communiter ad
« omnem cognitionem habitualem, secun* dum quem modum intellectus, sapientia,
« scientia, etc. de quibus Philosophus 6
« Ethic, dicuntur habitus scientiæ. Rursus
<r notandum est, quod secundum distinctio» nem datam habitus scientiæ, Sanctus
« Thomas diversimode loquitur, et ali—
« quando vocat habitum scientiæ species
« intelligibiles, aut earum collectionem, in
« quantum in una tota scientia opus est
« pluribus speciebus ad particularia et ma« terialia objecta cognoscenda : sicut de
« veritate quæst. 2, art. 2, ubi dicit de
» anima Christi, quod ad cognitionem
« creaturarum habuit habitum qui est col» lectio specierum ordinatarum. Et in 3,
« dist. 14, q. 1, art. 1, quæsliunc. 2, ubi
« dicit quod habitus intellectivae partis con« ficilur ex lumine intellectus agentis el
< specie intelligibili. Sic etiam accipit ha« bitum scientiæ 1 contra Gent. cap. 57,
c ubi dicit quod habitus vel est habilitatio
* quædam ad recipiendum species inlelligi1 biles, vel aggregatio ipsarum specierum
» existentium in intellectu non in actu com■ pleto. Item 1, 2, q. 50, ari. 6, ubi dicit
" quod intellectus Angelicus in quantum est
* in potentia indiget perfici habitualiler

275

per species intelligibiles. Aliquandovocat
ν Sanctus Doctor habitum scientiænotitiam
α habitualem generatam per actum intel­
« ligendi mediante specie intelligibili. Et
<( isto modo loquitur de habituscientiæ ubi­
a
cumque tractat de habitu intellectus, de
(i habitu scientiæ, de habitu fidei, de habitu
a sapientia, de habitu prudentiæ, etc. prout
α genitivus scientiæ, intellectus, fidei, etc.
α intransitive accipitur. Nam ut Philosoph.
α dicit G Elhic. scientia est notitia conclu­
« sionum, intellectus est notitia principio­
« rum, sapientia rerum divinarum, pru­
a dentia
rorum agibilium, etc. loquitur
« autem Sanctus Doctor de his habitibus
« intellectivis 1, 2, q. 57, per totam, et in
α 3sentent, dist. 23 de virtutibus incom­
a muni art. 7, et pluribus aliis locis. Et ista
« acceptio habitus scientiæ vel intellectivi
a est magis propria, et magis in usu Phi­
a losophorum et Theologorum. » Hæc ille.
74. Deinde est specialis locus pro prædictaspeculis
sententia in 3, dist. 14, q. 1, art. Ι,ο.τιίοιη.
quæstiunc. 2 ad 1, ubi D. Thom. hæc ait :
« Angelus non indiget habitu in cognitione
« naturali, quia non abstrahit a phantas­
α matibus species, sed habet eas innatas,
α indiget tamen eo in cognitione superna­
« tural!. Unde dicitur Job 25: Numquid est
α numerus militum ejus, et super quem
« non fulget lumen illius? Et ideo Angeli
α in cognitione naturali non indigent ha­
« bitu, secundum quod ad habitum requi­
(Γ ritur lumen. Exigitur autem secundum
« quod requiruntur species rerum, quia
« habent esse limitatum, etc. »
Respondetur primo cum Nazario D. Th. puplici
nomine habitus intellexisse, vel lumen
tellectus agentis, per quod species a phan­
tasmatibus abstrahuntur, vel habitum ex
illo causatum : quorum neutrum nos poni­
mus in Angelis : sed habitus in ipsa crea­
tione ab authore naturæ inditos : hos autem
nunquam Divus Thom. ab Angelico intel­
lectu exclusit. Secundo respondetur, ibi
osse sermonem de intellectu Angeli non
nude sumpto aut considerato præcise secun­
dum essentiam, sed ut importat omnia quæ
ex parte ejus se tenent debita naturaliter,
el accepta in prima, vel cum prima emana­
tione : quo pacto claudit jam virtutes quas
nos ponimus: tantumque excludit species
tenentes se ex parte objecti, et habitus supernaturales qui non sunt debili, et etiam
naturales propriis actibus acquisitos. Sic
autem loquendode prædicto intellectu, fatett

I

276

DE VIRTUTIBUS.

mur nullum alium exigere habitum ad na­
turalem cognitionem, secundum quod ha­
bitus dicit lumen, sed tantum secundum
quod dicit speciem. Nec Divus Thomas
curavit eo loco an prædicto virtutes sint
ipse intellectus, vel realiter abeo distincto :
quippe argumentum cui respondet id non
postulabat.
Atpi75. Arguitur deinde ratione. Potentiæ
Txra-rj Angeli seipsis sunt completo in ordine
naturali : alias non essent superioris ratio­
nis ac nostra : ergo non indigent virtute
rectificanie illas ad operationes talis ordi­
nis.
Confirmatur. Si prædicto potentiæ non
essent seipsis rectificate in ordine naturali,
posset Angelus in hoc ordine peccare : hoc
autem est falsum ut ostendimus in tractatu
de Angelis disp. 9, dub. 3, ergo.
Confirmatur secundo. Nam in Angelis
desertoribus manserunt integra omnia na­
turalia : at in eis nuite alte permanserunt
virtutes præter potentias et species :
ergo, etc.
scioiio. Respondetur probari hoc argumento illud
quod initio dubii proposuimus : scilicet
virtutes naturales Angeli,quidquid iltesint,
non esse acquisitas suis actibus, sed inditas
a Deo in primo instanti quasi per modum
proprietatum : hoc enim, et non majus
complementum requirunt potentiæ Ange­
lica, scilicet habere sibi congenitam per­
fectionem, cujus in ordine naturali sunt
capaces, non vero habere illam identifica­
tam. Nam sicut superioritas Angeli non
petit ut ejus intellectus sit suæ species ; sed
ut semper et inseparabiliter habeat eas sibi
connexas : ita non postulat, quod identificet
secum suas virtutes, sed quod iste ab initio
inseparabiliter sibi communicentur quasi
per modum proprietatum.
Per quod patet ad primam confirmationcm.Nam ut Angelus intra ordinem naturæ
sit impeccabilis,sufficit habere inseparabili­
ter conjunctam rectitudinem hujus ordinis:
sive talis rectitudo sit sola potentia, sive
qualitas realiter distincta.
Ad secundam Solus et Victoria, ut refert
Martinez, arbitrali sunt malos Angelos ami­
sisse per peccatum virtutes naturales : indeque conficiunt argumentum ad probandum
prædictas virtutes distingui a potentiis et
speciebus, quas certum est non amisisse.
Alii respondent, mansisse in eispræd etas
virtutes saltem in esse qualitatum ad cumpltunentum naturæ (licet morales el pru-

I dentia nullum exerceant actum). Tam,quia
i Dæmon nec peccavit, nec peccare potest
contra rectitudinem naturalem, ut ostendi­
mus disputatione et dubio nuper citato,
atque adeo neque acquirere habitum vitii
prædictæ rectitudini oppositum, expellentemque virtutes naturales ipsam consti­
tuentes. Tum etiam, quia cum prædictæ
virtutes sint debite naturaliter non minus
ac species intelligibiles, etiamsi distinguan­
tur a potentiis, debuerunt sicut illæ non
amitti per peccatum : quod dumtaxat spo­
liavit gratuitis ; naturalia vero reliquit.
Cum hoc tamen stat Dæmones non posse
dici absolute virfuusos etiam in ordine na­
turali propter ea quæ tradidimus loco citato
num. 42 et alia quæ in hoc tract, circa
connexionem virtutum disp. 4, num. 27 et
29, dicemus.
76. Tertio probatur : quoniam Angelus
uno intuitu absque aliquo discursu cognos­
cit in principiis conclusiones : sed ad co­
gnoscenda principia sufficit ejus intellectus
absque virtute superaddita : ergo ad nihil
eget tali virtute. Major videtur perspicua:
alias Angelus esset sicut nos discursivus.
Et minor probatur. Quia intellectus Angeli
non est adeo nudus et expers luminis, quin
possit per seipsum aliqua cognoscere : hæc
'
autem ad minus debent esse principia,
quæ primo cognoscenda se offerunt : er­
go, etc.
Respondetur negando minorem loquendo Dilrâ
de cognitione recta excludenleque omnem
defectum. Ad probationem dicendum est
sufficere ne intellectus Angeli sit secundum
se expers luminis, quod illud non solum
,
postulet, sed secum afferat a prima condi­
tione quamvis distinctum realiter : sicut
ipse Angelus non dicitur expers intellectus
licet distinguatur realiter ab illo, quiasili
debetur, omninoque petit a prima creatione
cum eo produci. Quod si prædictus intellec­
tus absque tali lumine per possibile vel im­
possibile produceretur, consequenter nulla
esset in eo perfecta cognitio : sicut neque in
nobis constitutis sine lumine intellectus
agentis et habitu principiorum. Adverten­
dum est tamen, quod etsi Angelus uno in­
tuitu, hoc est, sine discursu formali cognos­
cat tam principia, quam conclusiones,
nihilominus propter distinctam rationem
formalem ex parte objecti concurrunt ibi
actus et habitus distincti : quia respectu
unius, puta respectu actus, et habitus intelligentiæ, ratio formalis assentiendi est
immediata

QUÆSTIO LVII.
immediata connexio terminorum, ex qui­
bus constant principia, et connexio conclu­
sionum cum principiis habetsede materiali.
Respectu vero alterius, ut respectu scientiæ
ratio formalis est connexio conclusionum
cum principiis : horum autem immediata
connexio se habet causaliter et præsuppositive. Quod satis est ad distinguendos reali­
ter in Angelo prædiclos habitus, sicut ad
distinguendum illos in Deo virlualiter.
SJ1 77. Tandem probatur prædicta sententia
i. ex doctrina quam tradidimus disputatione
praecedenti dubio 1 et 2. Quia ut aliqua po­
tentia sit subjectum virtutis debet habere
potentiam superiorem, a qua recipiat, et
moveatur : ob idqiie in nobis intellectus
agens non est capax virtutis, quia non datur
alia potentia superior ipso, a quo illam reci­
piat : sed in Angelis nulla est potentia supe­
rior intellectu possibili : ergo saltem quoad
intellectum non debent poni in illis virtutes.

277

Respondetur doctrinam illam procedere Enem
de virtutibus, propriis actibus acquisitis,
quæ eo ipso requirunt in subjecto causam
effectivam distinctam a potentia in qua re­
cipiuntur. Secus de illis quæ sunt congeni­
to vel infusæ, proindeque non habent in
subjecto causam efficientem, sed producun­
tur immediate a Deo authore naturæ vel
grati».
Hic quærunt nonnulli an, et quomodo
reperiantur in Deo virtutes? an morales
fuerint in Christo Domino? an in Adamo in
statu justitiæ originalis? Sed de virtutibus
et attributis divinis satis diximus tomo 1,
tract. 3, disp. 1, dub. 4 et tract. 4, disp. 2,
dubio 2. Virtutes Christi Domini propriam
sedem habent 3 p. quaestione 7. Et quod
attinet ad Adamum tractari solet 1 p.
quæst. 95, art. 3, unde non est quare hic
detineamur.

QUÆSTIO LVII.
De distinctione virtutum intellectualium in sex articulos divisa.
Deinde considerandum est de distinctione virtutum. Et primo quantum ad virtutes intellec­
tuales. Secundo quantum ad morales. Tertio quantum ad Theologicas. Circa primum que­
runtur S&D.

Ab hac quaestione descendit D. Tho. ad
diversa genera virtutum : agitque primo
loco de intellectualibus : quiaabsolute prio­
res et nobiliores sunt quam morales.
articulus i.
Utrum habitus intellectuales speculativi sint virtutes 1

Ad primum sic proceditur. Videtur quod habitus intellec­
tuales speculativi non sint virtutes. Virtus enim est habitus
operatives, ut supra dictum est : sed habitus speculativi
non sunt operative : distinguitur pnim speculativum a praclicojd est operativo: ergo habitus intellectuales specula­
tivi non sunt virtutes.
2. Pradcrca. Virtus est eorum per quæ Iit hoim felix sive
talus : eo quod felicitas est virtutis premium, ut dicitur
ia 1 Ethic. sed habitus intellectuales non considerant aclus
burnanos. aut alia hona humana per qua; homo bealiludincm
adipiscitur ; sed magis res naturales cl divinas : ergo hu­
jusmodi habitus viriutes dici non possunt.
3. Præierea. Scientia est habitas speculativus : sed scien­
tia et virtus distinguuntur sicut diversa genera non subalteratim posita ut patet per Philosoph. in 4 Topic, ergo
labitos speculativi non sunt virtutes.
Sed contra. Soli habitus speculativi considerant necessa­

ria, quæ impossibile est aliter se habere : sed Philosophus
ponit in G Ethic, quasdam virtutes intellectuales in parte
animæ, quæ considerat necessaria, quæ non possunt aliter
se habere : ergo habitus intellectuales speculativi sunt vir­
tutes.
Respondeo dicendum, quod cum omnis virtus dicatur in
ordine ad bonum, sicut supra dictum est, duplici ratione
aliquis habitus dicitur virtus ut supra dictum esL Uno modo
quia facit facultatem bene operandi : alio modo, quia cum
facultate facit etiam usum bonum : Ct hoc sicut supra dictum
est pertinet solum ad illos habitus qui respiciunt partem
appetitivam : eo quod vis appetiti va animæ est quæ facit
uti omnibus potentiis et habitibus. Cum igitur habitus intel­
lectuales speculativi non perficiant partem appetitivam, nec
aliquo modo ipsam respiciam, sed solaui intellectivam, pos­
sunt quidem dici virtutes, in quantum faciunt facultatem
bon» operationis, quæ est consideratio veri, hoc enim est
bonum opus intellectus :non tamen dicuntur virtutes secun­
do modo quasi facientes bene uti potentia seu habitu. Ex
hoc enim quod aliquis habet habitum scientia? speculativa·,
non inclinatur ad utendum, sed 111 potens speculari verum
In his quorum habet scientiam, sed quod utatur scientia
habita, hoc est movente voluntate. Et ideo virtus quæ per­
ficit voluntatem (ul duritas vel justitia) facit etiam bene
uti hujusmodi speculativis habilibus : cl secundum hoc
etiam in actibus horum tabi tuum potest esse meritum si ex
charitate liant : sicut Gregorius dicit iu6 moralium quod
contemplativa est majoris meriti, quam activa.
Ad primum ergo dicendum, quod duplex est opus, scilicet

DE VIRTUTIBUS.

278

exterius, cl intcnus .· practinun erço vel i>|«enlivuiti, i|uo«t
dividitur cvcira .'pertilalivunj sumitur ib opere exteriori, ad
qwd non label ordinem lehiius speeutauvtts. Sed taineu
lubet ordinrsi ad interius opes inicllertus, quod esi specu­
lari rerun .-ei secundum boeest lubi!u> operalirus.
Ad secundum dicendam, quod virtus esi aliquorum dupli­
citer Unu modo sicut objectorum, el sic hujusmodi virtu­
tes sjwHxtire non sunt eurum per qu* homo fit beatus,
nisi forte secundum quod *Iy per dicit causam efficientem,
vel objettuia compleu· beatitudiuis, qu<xl esi Deus, quod
csisuwmuui speculabile. Alio modo dicitur esse virtus ali­
quorum sicut actuumet boc modo virtutes intellectuales
sunt eorum [Or qoe boreo iit beatus. Tumquia actus harum
virtutum possunt esse tueri lori i, sic ut dictum est. Tumeiiam
quia suui qiu-dam inchoatio perfect* beatrudiuis, qu* in
contemplatione veri consistit, sicut -upn dictum esi.
Ad tertium dicendum, quod scientia dividitur contra vir­
tutem secundo modo dictam, qtu* pertinet ad vim appetihvaui.

Conclusio : Habitus intellectuales specula­
tivi possunt dici virtutes in quantum faciunt
facultatem bons operationis ; non autem quia
faciant rectum usum voluntatis.
animadversio.

Circa hunc articulum vide quæ circa ar­
ticulum 2 quaestionis praecedentis animad­
vertimus : ibi enim explicuimus quid sit
virtutem dare solam facultatem boni actus,
quid vero dare rectum usum : et quare hoc
posterius tantum conveniat illis virtutibus
quæ per se appetitum concernunt. Utrum
autem habitus intellectuales speculativi qui
perficiunt intellectum præcise secundum se,
simpliciter vel dumtaxat secundum quid
sint virtutes, et an in ratione virtutum uni­
voce, vel solum analogice cum moralibus
conveniant, explicabimus infra quaestione
G6 in annot. super art. 3.
In solutione ad secundum observa, per
opus exterius, a quo sumitur practicum,
quod dividitur contra speculativum, non
intelligi dumtaxat actionem transeuntem
vel ejus terminum, sed omnem actum et
opus extra intellectum manens : sive sit
appetitus, sive potentiæ ad extra executivæ :
eo quod praxis diffinitur: 4cliw alterius potentix ab intellectu, posterior intellectione,
■natus elici conform iter rationi rectæ, ad hoc
ut rectus sit. De quo vide plura in nostris
Complut, disputatione 1 Logicæ quaestione
6, ubi ex hoc Divi Thomæ loco optime pro­
bant dialecticam et similes habitus, quo­
rum opus in intellectu sistit,esse simpliciter
speculativos.
ARTICULUS Π.

Virum sint tantum tres habitus intellectuales speculativi J
scilicet sapientia, scientia et intellectus.
Ad secundum sic proceditur. Videtur quod inconvenien­
ter distinguantur 1res virtutes intellectuales speculativi:

scilicet sapieuiia. scientia et iiitelleciui. Species ma uva
debet condmdi generi : sed sapientia est quædam sdculh
ut dicitur iu 6 Erhic. ergo sapientia non debet coodiridi
scieniiæ in numero virtutum intellectualium.
2. Præierea. In distinctione polentarum. tobituum, et
actuum. qu;e attenditur secundum objecta, attenditur priacipaliter distinctio quæ est secundum rationem formalem
objecturum, ut ex supradiclts patet : non ergo diversi hit:·
tus debent distingui secundum materiale objectum. sed se*
eundum rationem formalem ipsius objecti. Sed prineipimn
deuwiistratioiiisest ratio sciendi conclusiones ; non
intellectus principiorum debet poni liabiius alius, iut alia
virtus a scientia conclusionum.
3. Pneterea. Virtus intellectualis dicitur qua est in ipso
rationali per essentiam : sed ratio etiam speculativa jient
ratiocinatur syllogizando demonstrative, ita etiam ratioci­
natur syiloginndo dialectice : ergo sicut scientia qua? cas­
satur ex syllogismo demonstrativo ponitur virtusinlellcriMlis speculativa, ita etiam et opimo.
Sed contra est. quod Philos. 6 Ethic, ponit Lis solon
1res virtutes intellectuales speculativus : scilicet sapientia,
scientiam et intellectum.
Respondeo dicendum, quod sicut supra dictum est, virta
intellectualis speculativa est, per quam intellectus spccolati vus perficitur ad considerandum verum hoc enim est bo­
num opus ejus : verum autem est dupliciter considerabit
Uno modo sicut per se notum, alio modo sicut [«er aliud
notum. Quod autem est per se notum se habet ut prinripta,
et percipitur statlm ab intellectu : el ideo habitas perficiens
intellectam ad hujusu odi veri considerationem, vocatur
intellectus qui est habitus principiorum. Verum autem quod
est per aliud notum non slalim percipitur ab intellectu, sed
per inquisitionem rationis, et se habet in ratione termini :
quod quidem potest esse dupliciter. Uno modo, ut sil ulti­
mum in aliquo genere :alio modo, ut sil ultimum respectu
totius cognitionis Immanæ. El quia ea quæ sunt posterius
nola quoad uos. sunt priora et magis nota secundum nata­
ram, ut dicitur in 1 Physic, ideo id quod est nltimwnres­
pectu totius a gnitionis humanæ, est id quod est primum et
maxime cognosci bile secundum naturam: et circa hujusuiodi est sapientia, quæ considerat aliissimas causas, m di­
citur in 1 Metaphysic. Unde convenienter j udi calci ordinal
de omnibus : quia judicium perfectum, et universale ha­
beri non potest, nisi per resolutionem ad primas causas. Ad
id vero quod est ultimum in hoc vel illo genere cognosci­
bilium, perficit iutellectam scientia : el ideo secundum di­
versa genera scibilium sunt diversi habitus scientiar
cum tamen sapientia non sit nisi urm.
Ad primum ergo dicendum, quod sapientia esi quadn
scientia, in quantum habet id quod est commune omnibus
scientiis : ut scilicet ex principiis conclusiones demonstret
Sed quia habet aliquid proprium supra alias scientias ; ia
quantum scilicet de omnibus judicat, et non solum quaotoai
ad conclusione sy sed eliain quantum ad prima principia .ideo
habet rationem perfectioris virtutis quam scientia.
Ad secundum dicendum, quod quando ratio objecti sub
uno actu refertur ad potentiam vel habitum, tunc non dis­
tinguuntur habitus, vel potentiæ penes rationem objecti el
objectum materiale : sicut ad eandem potentiam risirai
pertinet videre colorem, et lumen quod est ratio videadi
colorem, et simul cum ipso videtur. Principia vero dcmoiistratiouis possunt seorsum considerari absque hoc quod eoasiderentur conclusiones. Possunt etiam considerari simul
cum copxlusionibus prout principia in conclusiones dedu­
cuntur. Considerare ergo hoc secundo modo principia, f<rlinet ad scientiam, quæ considerat cliam conclusiones : sed
considerare principia secundam seipsa pertinet ad intrileclum. Unde si quis recte consideret, iste 1res virtutes non
exæquodistinguuntur ab invicem. Sed ordine quodam;
sicut accidit in totis potentialibus quorum una pars est per­
fectior altera : sicut anima rationalis est perfectior qtna
sensibilis, et sensibilis quam vegetabilis : hoc enim modo
scientia dependet ab intellectu sicut a principaliori : el
utrumque dependet a sapientia sicut a principalissimo, quæ
sub «e continet et intellectam et scientiam, ut de conclu­
sionibus scientiarum dijudicans, et de principiis earuradem.
Ad tertium dicendam, quod sicut supra dictum est. labi­
tus virtutis determinate se habel ad bonum nullo auieai
I modo ad malum. Bonum autem intellectus est verutn, nulan

·

/c* «

QUÆSTIO LVII.
Ium jiitetn c)U5 c^l i.ilsuni .· iiiule soli IUI habitos virtutes
iniellwloales dicuntur, quibus semper dicitur verum, et
uuo-iiuni faisunr i opinio veru ct suspicio possunt esse veri
et faki : el hieo nou sunt Intellectuales virtutes, ut dicitur
io 0 Ellilcoruui.

Conclusio est affirmativa.
NOTATIONES AU HUNC ARTICULUM.

1. Circa titulum observa, non procedere
de omnibus habitibusspeculativis, sed juxta
subjectam materiam de illis qui proprie
sunt virtutes : et ideo manet divisio adæquata, quamvis non comprehendat opinionem,
fidem acquisitam , aut alios habitus qui
ad rationem virtutis non pertingunt ut vi­
dere est in solutione ad 3. Nomine autem
intellectus divisi contra scientiam et sapien­
tiam, non intelligitur ipsa potentia intel­
lectiva, sed habitus principiorum, qui com­
prehendit synderesim et intelligentiam.
Circa distinctionem sapientiæ a duobus
Prisa
φώο
crea reliquis est non modica difficultas. Nam
sjia· Scotusin 3 distinet. 35, quæst. 1 et Molina
1 part, quæst. 1, arlicul. 6, arbitrantur sa­
pientiam non esse tertium habitum, sed
aggregatum ex scientia communiter dicta
et ex habitu principiorum : et hoc modo
interpretantur Aristotelem 6 Ethicor. cap. 7,
distinguentem tres prædictos habitus. Videturque ipsis favere lib. 1 magnor. moral,
cap. 39, ubi ait sapientiam ex intellectu et
Eefeiü- scientia constitui. Sed hanc opinionem recte
!sr’ impugnat Gonzalez 1 part, citato art. 6.
Tum quia Metaphysica in ordine naturali
est sapientia. Imo Philosophus 1 Metaph.
cap. 2, nullam aliam sapientiam simpliciter
dictam agnoscit :at Metaphysicam non esse
aggregatum ex scientia et habitu principio­
rum sed simplicem habitum adæquate
scientiam acquisitam per demonstrationem,
apud omnes est notum. Et idem argumen­
tum fit de Theologia, quam omnes fatentur
verissimam sapientiam, certumqueest eam
non includere habitum suorum principio­
rum qui est fides. Tum etiam quia alias
inepte Philosophus citato cap. 7 propter
distinctionem sapientiæ ab aliis distinxisset
quinque virtutes intellectuales : quippe juxta
hunc modum dicendi, scientia et intellectus
non ponerent in numero cum sapientia,
quam integrant. Accedit, quod si ita esset
quælibet scientia prout conjuncta habitui
principiorum, diceretur sapientia : totque
essent sapientiæ, quod scientiæ : cum tamen
islæ apud omnes sunt plurimæ ; et sapien-

-,

279

tiaapud Philosophos solum Meta physica, et
apud nos Theologia.
2. Secunda opinio aliorum Theologorum, Alia
quos suppresso nomine refert Bannez ar- °P'Di0'
ticul. G citato, ait sapientiam sumi duplici­
ter : uno modoutestscienlia, quæ considerat
altissimam causam, etsic non distinguitur a
scientia nisi ut perfectissima ejus species.
Alio modo pro quodam habitu supremo et
eminenti, quisub unica ratione formali quæ
est ratio ipsius habitus se extendat ad co­
gnitionem principiorum omnium conclu­
sionum. Etsic ille habitus neque est intel­
lectus, neque est scientia, sed quid continens
eminenter perfectiones utriusque. In qua
acceptione aiunt differre sapientiam ab om­
nibus aliis scientiis, non sicut speciem con­
tentam sub genere scientiæ, sed sub alio.
Quæ opinio Addetur fundari iiiDivo Thoman in-m.
ad secundam hujus articuli, ubi docet sa­
pientiam continere sub se scientiam et in­
tellectum, esseque utroque præstanliorem.
Quod etiam docet infra quaestione66, articul. a. Et rationem tradit : quia intellectus
judicat dumtaxat de principiis, scientia vero
de conclusionibus per principia : sapientia
autem de utrisque judiciumfert. Favetetiam
Aristot. 6 Ethicor. cap. citato, ubi ait : Philos.
Sapientem ergo non solum ea scire qux &c
principiis cognoscuntur, sed etiam circa prin­
cipia dicere vera oportet. Quare sapientia in­
tellectus est et scientia : et ut caput habens
scientiarum earum qu<v summis afficiuntur
honoribus, etc.
Sed hunc dicendi modum recte etiam im- Muenatur.
pugnat ipse Bannez ostendens prædictam
acceptionem sapientiæ esse ficlitiam et con­
tra mentem Aristot. Quoniam Philosophus
loquitur de virtutibus intellectualibus, quæ
vel naturaliter inditæ sunt, vel propria ope­
ratione et discursu acquisitæ : ut verbi gra­
tia, intellectus est habitus naturaliter indi­
tus, scientia vero est habitus acquisitus per
discursum. Ex quo sumitur argumentum.
Sapientia in prædicta acceptatione non est
habitus naturaliter inditus hominibus :
alias omnes essent sapientes : rursus neque
est habitus acquisitus medio discursu : quia
si talis discursus est evidens ex principiis
per se notis, habilibus quem generat est
formaliter scientia, si autem inevidens, aut
ex principiis non certis, esset opinio : ergo
per discursum non est generabilis habitus
eminentior scientia et habitu principiorum.
Nec potest dici quod acquiritur sine discursu
per ipsos habitus principiorum versantes

280

DE VIRTUTIBUS.

L‘

Μ

I

•I

circa principia. Tum. quia circa principia
non generatur habitus quanlumcuraque co­
gnoscantur. Tum etiam quia adhuc habitus
sic genitus esset minus perfectus, quam ha­
bitus principiorum in cujus virtute gigne­
retur : non ergo est intelligibiIis habitus
sapientiae in prædicta significatione.
3. Verior ergo dicendi modus est, quem
Vein
seateal,
Cijtt tradit Cajetanus lib. 1 Poster, cap. 10,
Soar. Soncinas 4 Metaph. quæst. 13, Nostri Com­
N.Cû;i|
plut. in Logica disputat. 20, quæst. 3 et alii
Thomistae. Nimirum sapientiam formaliter
esse habitum scientificum contentam sub
genere scienliæ in tota sua latitudine : tan­
tumque differre ab aliis scientiis, sicut spe­
ciem perfectissimam a minus perfectis : eo
quod procedit per altissimas causas, ex quo
habet alias scientias inferiores regulare ve­
lati earum ductrix et Regina. Quæ est doc­
x' x ·: .trinaDiviThomæopuscul.TOsuperBoetium
de Trinitat. quæst. 2, articul. 2 ad 1, ubi
ait : Sopientia non dividitur contra scien­
tiam sicut oppositum contra oppositum, sed
quia se habet ex additione ad scientiam : est
enim sapientia ut dicit Philosoph. 6 Ethicor.
caput omnium scientiarum regulans omnes
alias, etc. Scientia vero nomen aliis inferio­
ribus relinquitur. Idem docet in solutione
ad primum hujus articul. et 2, 2, quæst. 9,
articul. 2, ubi videri debet. Ratio videtur
manifesta. Quia tam Metaphysica, quam
Theologia (quarum altera est sapientia in
ordine naturali alia vero in ordine super­
natural!) sunt vere et proprie scientiæ : si
quidem sunt habitus acquisiti per demons­
trationem ; ergo sapientia non opponitur
scienliæ in sua latitudine, sed potius con­
tinetur sub ea : et addit quod procedat per
causas altissimas, in quo distinguitur ab
aliis scientiis inferioribus. Adde, argumen­
tum nuper factum contra secundam opi­
nionem, hanc manifeste convincere.
Ad loca Aristot. respondent bene Com­
Ai !(<
Απ·Ψζ. plut. sensum ejus non esse quem adversarii
intendunt : sed quod sapientia quia est
scientia suprema non habens aliam supe­
riorem, quæ explicet aut probet sua prin­
cipia, ipsa reflectitur supra illa explicando
terminos, et aliqualem eorum rationem
reddendo, sive contra negantes ipsa dispu­
tando, in quo utitur discursu, quod non
habet habitus principiorum. Et eodem modo
intelligendus est Divus Thomas in locis
allegatis.
4. Quo pacto vero sapientiam acquisitam
appellet superiorem, aut perfectiorem præ-

dicto habitu, cum tamen sit ejus effectus
explicat Bannez ubi supra dicens, quod hæc
superioritas in sapientia humana non con­
sistit in eo quod per ipsam assentiamus
immediate primis principiis : hoc enim
proprium est solius intellectus ut cognitis
terminis immediate principiis assentiat.
Neque consistit in hoc quod sapientia de­
monstret prædicta principia quoniam sunt
indemonstrabilia, sed in hoc quod per sa­
pientiam, hoc est per Metaphysicam fit po­
tens homo, explicare prima principia, non
solum aliarum scientiarum, sed etiam sui
ipsius : et illa defendere ab impugnatoribus. Id quod ad nullam aliam scientiam
pertinet ; sed quælibel scientia inferior
præsupponit sua principia a Melapliysica
explicata. Et ratio hujus est : quia Melaphysica habet pro objecto ipsum ens, cujus
cognitionem distinctam et perfectam nulla
alia scientia tradit : incipimus enim in nos­
tro discursu a cognitione entis confusa, et
paulatim per alias scientias perficitur circa
quasdam particulares rationes entis. Per­
fecta tamen ejus cognitio in solaMetaphysica habetur : ad quam pertinet considerare
proprias illius passiones et distinctionem
ipsius esse ab essentia. Atque ex hac ratione
entis quæ est maxime abstracta et invenitur
essentialiter in primo ente : provenit ut
hæc sapientia judicet sicut possibile est de
aliis scientiis et de earum principiis : et in­
super ad se ipsam revertatur, et circa
sua propria principia se exerceat : proptereaquod terminos illorum jam distinctius
penetrat, ac proinde aliqualem eorum ra­
tionem potest reddere, quod non præstat
habitus principiorum. Ob hanc igitur ra­
tionem sapientia vocatur a Divo Thoma
prædicto habitu superior et maxima inter
virtutes intellectuales. Sic Bannez.
5. Ex dictis habetur intel ligent ia divisio­
nis virtutis intellectualis speculativae (quam
sumpsit Div. Thom. ex Philosopho 6 Ethi­
corum cap. 6 et 7) in sapientiam, scientiam
et intellectum : non enim omnes hujusmodi
habitus quasi ex opposito dividuntur, sed
tantum intellectus ab aliis duobus. Sapien­
tia vero non dividitur contra scientiam,
quæ est genus ad omnes habitus acquisitos
per demonstrationem, sed designat perfec­
tissimam speciem talis generis. Potest etiam
sic explicari praedicta divisio, quod sicut
nomen disposit ion is in prædicamento qua­
litatis dupliciter sumitur : uno modo utest
nomen generis subalterni abstrahentis a
qualitate

I

fl

QUÆSTIO LVII.

j

!
I
d
ï

I

i
I
I
I

I
i
u

j

I

i

qualitate facile et difficile mobili : alio modo
ul applicatur uni parti specificae condistincte ab habitu, quæ includit esse facile
mobilem : ita nomen wientiæ potest sumi,
vel omnino generice, pro habitu per demonstrationem acquisito absque ulla determinatione : vel ut applicatur speciebus
imperfectioribus : quod sæpe fit in univocis,
Primo modo non dividitur contra sapien­
tiam :sed potius dividitur in ipsam et alias
scientias inferiores. Secundo vero modo
dividuntur exopposito scientia etsapientia :
nam illa dicit determinate cognitionem pro­
cedentem per causas inferiores; ista vero
per causas altissimas. Dcsumiturque hsec
Mto. explicatio ex Divo Thoma loco citato ex 2,2,
ubi sic ait : « In his in quibus aliquid est
<t perfectissimum, nomen commune gene­
ris appropriatur his quæ deficiunt a pert fectissimo : ipsi autem perfectissimo adapstatur aliud speciale nomen ut patet in
o Logicis : nam in genere convertibilium
i illud quod significat quod quid est, spe« ciali nomine diffinitio vocatur : quæ aue tem ab hoc deficiunt convertibilia exis« tentia nomen commune sibi retinent,
v. scilicet quod propria dicuntur. Quia ergo
« nomen scientiæ importat quandam certi« tudinem judicii ul dictum est, si quidem
s certitudo judicii fit per altissimam caus sam, habet speciale nomen, quod est sa« pientia. Dicitur enim sapiens in unoquo« que genere, qui novit altissimam causam
c illius generis, per quam potest de omni« bus judicare. Simpliciter autem sapiens
« dicitur qui novit altissimam causam sim« plicem, scilicet Deum. Et ideo cognitio
«divinarum rerum vocatur sapientia ; co­
gnitio vero rerum humanarum vocatur
« scientia quasi communi nomine impor« tante rectitudinem judicii appropriate ad
« judicium quod fit per causas secundas,
« etc. »
Addit Cajetanus loco citat, ex 1 Poster,
dub. ultimo tam scientiam quam sapien­
tiam posse sumi vel in quantum præcise
dicunt habitum acquisitum per demonstra­
tionem : vel in quantum sunt virtutes quæ
faciunt bonum habentem, et opus ejus per­
fectum reddunt. Primo modo non distin­
guuntur ad invicem uIraque enim prædicto
modo acquiritur. Distinguuntur autem se­
cundo modo : quia aliter perficitur intel­
lectus judicando de rebus per causas altis­
simas, et aliter judicando per causas infe­
riores. Et quoniam Aristot. et D. Thom.

281

loquebantur do prædictis in ratione virtu­
tum, scientiam contra sapientiam distinxe­
runt. Ita Cajetanus cujus expositioni favet
Angelicus Doctor opuscul. 70, pitat. quæst.
5, articul. 1 ad 1 ubi ait: v Dicendum, Idcm·
« quod Philosophus 6 Ethicorum determi« nat de habitibus intellectualibusin quan« tum sunt virtutes intellectuales. Dicuntur
« autem virtutes in quantum perficiunt in« tellectum in sua operatione ; virtus enim
« est quæ bonum facit habentem, et opus
« ejus reddit bonum : et ideo secundum
a quod diversimode perficitur per hujus« modi habitus speculativos diversificat
« hujusmodi virtutes, etc. »
6. Contra distinctionem scientiæ ab in- Object,
tellectu potest objici. Quia in virtutibus
affectivis non est distinctio penes ordinem
ad media et ad finem, sed idem habitus
qui attingit media propter se, attingit
media propter finem : verbi gratia, ea­
dem charitate, qua diligimus Deum prop­
ter se, diligimus proximum propter Deum :
ergo neque in intellectualibus debet esse
distinctio per respectum ad. conclusiones
et principia ; sed etiam idem habitus at­
tingens principia immediate et per se
attinget per illa conclusiones ; atque
adeo non erunt duo habitus scientia, et in­
tellectus. Confirmatur. In intellectu prac­
tice non differunt habitus circa principia,
et circa conclusiones, sed eodem habitu
synderesis omnibus illis assentitur : ergo
neque in intellectu speculativo.
Respondetur esse disparem rationem : Solutio
quia in mediis quatenus talia sunt, non
invenitur distincta bonitas moralis etiam
dependens a fine, ab ea quæ est in fine, sed
dicuntur extrinsece honesta per ipsam ho­
nestatem finis, et ideo non constituunt di­
versa objecta virtutum etiam subordinata.
In conclusionibus autem etsi cum depen­
dentia a principiis invenitur distincta veri­
tas formaliter ab ea quæ est in ipsis princi­
piis : et ideo absolute constituunt distincta
objecta. Vide sup. tract. 8, disputat. 1, a
numer. G2, et a num. 101, et tract, prece­
dent. disputat. 6, dub. 3 et l.;
Ad confirmationem negandum est ante­
cedens : nam conclusiones omnino practicæ
et particulares, ut quando intellectus per
imperium vel judicium omnino practicam
concludit hic et nunc electionem vel opera­
tionem, non pertinent ad synderesim, sed
ad prudentiam : cujus est recte imperare
adjuncta synesi vel gnome quæ sunt bene

DE VIRTUTIBUS

282

judicativa?. Conclusiones vero universales
qua? per demonstrationem quasi speculati­
vam ex principiis practicisdeducuntur,spec­
tant ad scientiam moralem, vel si solum
inferanturprobabiliter.ad opinionem. Unde
synderesis solum judicat immediate de'ipsis
principiis praeficis, sicut intelligentia de
speculativis.
ARTICULES III.

UtftM kchttu mlrlla Itttlis qui rsi ars sii rirtus f

v ■
‘J ··'■

■

Ad tertiam sic proceditur. Videtur quod ars non sil virtus
inteUectiuiis. Dicit enim Augustin, in lib. de libero urbitr.
quod virtute nutlns male ntitar : sed arte aliquis male uti­
tur : potest enim aliquis artifex secundum scientiam artis
>oæ unie operari : ergo ars non est virtus.
2. Pnrtenra. Hrtatls non est virtus : artis autem esi ali­
qua virtus, ul dicitur in ύ Ethicorum ; ergo ars ut>n est
virtus.
3. PraJcrra. Artes liberales suut exceikntiores quam
artes mechanica· ; sed sicut artes medunicæ sunt praetiræ.
ita artes liberales suat s]<eculaliva* : ergo si ars esset virtus
intellectualis deberet virtutibus speculativis annumerari.
Sed contra est, quod Philosophus in β Ethicorum posit
anetn esse virtutem ; nec tamen connumerat eam virtutibus
speculativis, qturuui subjectum ponit scieutificam {artem
animai.
Respondeo dicendum, qued ars nihil aliud est quam ratio
reçu aliquorum operum faciendorum : quorum tameu bonum
uoa consistit in eo quod appetitus huiuanu> aliquomodo se
habet, sed in eo quod ipsum opm quod 11: in se bonuin est .non enim pertinet ad laudem artificis in quantum artifex est.
qua voluntate opus faciat, sed quale sit opus quod facit. Sic
igitur irs proprie loquendo tubitus ope rati vus est. tamen
in aliquo convenit cum habitibus speculativis, quia etiam ad
ipsos habitus speculativos pertinet «pialitcr se Ia beat res
quam considerant, uouautern qualiter se habeat appetitus
humanus ad illas : dntnmodo enim Geometra demonstret
verem, non referi qualiter se labeal secundum appctitivain
partem : utrum sit lætus vel iratus .· sicut nec in artifice
refert ut dictum est. Et ideo eo modo ars habet rationem
virtutis sicut et habitus speculativi : in quantum scilicet nec
ars, nec habitus speculativus faciunt bonum opus quantum
ad usum quod est proprium virtutis perficientis appetitum,
sed solum quantum ad facultatem bene agendi.
Ad primum ergo dicendum, quod cum aliquis habens |
artem operatur malum artificium, boe non est opus artis;
imo est contra arlcu; : sicut etiam cumaliquis sciens verum
meutilur, hoc quod dicit non est secundum scientiam, sed
contra scientiam. Unde sicut scientia se habet ad bonum |
semper, ut dictum est, ita et ars ; et secundum hoc dicitur
virtus. In hoc tamen deficit a perfecta ratione virtutis, quia
non facit ipsum bouuiu usum, sed ad hoc aliquid aliud requi­
ritur, quamvis bonus usus sine arte esse non possit.
Ad secundum dicendum, quod quia ad hoc ul homo bene
utatur arte quae habet, requiritur bona voluntas quæ perfi­
citur per virtutem moralem : ideo Phiiosoph. dicit quod artis
est virtus, scilicet moralis : in quantum ad bouumusuuiejus
aliqua virtus moralis requiritur. Manifestum est enim, quod
artifex per justitiam quæ facit voluntatem rectam, inclina­
tur ut opus fidele faciat.
Ad tertium dicendum, quod etiam in ipsis speculabilibus
est aliquid per modum cujusilam operis : puta constructio
syllogismi aut orationis congrua·, aut opus numerandi vel
mensurandi : et ideo quicumque ad hujusmodi opera rationis
habilus speculativi ordinantur, dicuntur per quandam simi­
litudinem artes, scilicet liberales, ad differentiam illarum
artium qua* ordinantur ad opera per corpus exercita, qua:
sunt quodammodo serviles, iu quantum corpus seniliter
subditur anima·, et homo secundum animam est liber. Illa*
vero sclentiæ quæ ad nullum hujusmodi opus ordinantur,
simpliciter scienliæ dicuntur, non autem artes : nec oportet
si liberales artes sunt nobiliores, quod magis eis conveniat
ratio artis.

Conelusiu : Sicut habitus speculativus, ita
arseateiius habet rationem virtutis, quaterna
dat potentur facultatem recte operandi, nun
autem rectum usum.
ANIMADVERSIONES.

1. Quare ars non det potentiæ rectum
usum, sed solum facultatem operationis
artificiosae, conveniatque quantum ad hoc
cum habitibus speculativis, quamvis ipsa
sit practice, satis ostendit D. Thom. in cor-Dr t
pore dum ait quod sicut ad prædictos habi- '
tus solum spectat qualiter se habeant res
quas considerant, non autem qualiter se
habeat appetitus considerantis : dummodo
enim verum Geometra demonstret, nonrefert
qualiter se habeat secundum appelilivam
partem, utrum sit Lutus vel iratus. Ita ars
solum attendit rectitudinem operis artifi­
cial!, quidquid sit de bonitate agentis. Aon
enim (inquit) pertinet ad laudem artificis in
qua n t uma rt ifex est ,qua vol un tale opus facial,
sed quale sit opus quod facit, etc. Loquitur
autem D. Thom, potissime de artibus ser­
vilibus : uti est ars pictoris, textoris, fabri
et similes quæ ordinantur ad operaomnino
externa, vocanturque proprie et simpliciter
artes. Nam liberales (saltem plures) secun­
dum quid et similitudinarie tantum arto
dicuntur, in quantum admiscetur actibus
earu-m aliquid operis : sicut mensurare,
numerare, syllogismum conficere, etc. sed
quia tale opus ad cognitionem ordinatur,
et non e contra, absolute et simpliciter
spectant ad genus habitus speculativi, ut
probant N. Compl. in Logica disp. 1, q. 6,
et habetur ex solutione ad 3 hujus articuli.
Ex qua etiam habetur qualiter doctrina in
corpore tradita de artibus servilibus, possit
liis liberalibus accommodari ex ea parte,
qua aliquid operis concernunt.
2. Numerantur communiter quatuorde-^æ^
cim artes, septem liberales, seplemque il­
liberales seu serviles contentas omnes in
hoc distico :
Lingua, tropus, ratio, numerus, tonus,
[angulus,astra,
Rus, nemus, arma, rates, vulnera, lana,
[faber.

Primus versus, complectitur liberales:
nam lingua Grammaticam designat, tropus
Rhetoricam, ratio Dialecticam, numerus
Arithmeticam, angulus Geometriam, tonus
designat Musicam, quæ principia Arith­
metica»

QUÆSTIO LVH.
melicæ applicat ad sonos : et sub musica
videtur contineri Poetica cum omnibus
sais speciebas, quamvis etiam reduci possit
ad Rhetoricam. Denique per astra signifi­
catur illa scientia quæ principia Geometriæ
applicat ad materias sensibiles, ut ad coe­
lum, terram, aquam etc. sortiturque diversa
nomina secundum materiæ diversitatem,
ut Astrologia, Cosmographia, Geographia,
lltjdroyraphia, etc. de quibus, earumque
unitate et distinctione vide Complut, in
Logica disp. 19, a num. 73.
Secundus versus continet artes serviles,
rus enim designat agriculturam, nemus ar­
tem venatoriam et etiam piscatoriam, arma
militarem, rates navalem, vulnera chirur­
gicam et barbitonsoriam, lana textoriam,
sartoriam et similes, faber fabrilem, ad
quas plures aliæ quæ numerari et distingui
possent reducuntur. Et observa quod licet
in rigore loquendo omnis ars quæ per cor­
pus exercetur, atque adeo omnes illiberales
possent dici mechanica et serviles, et ideo
divisio artis in liberales et mechanicas cen­
seatur adæquata, sicut in liberales et illi­
berales: tamen eas quæ majoris dignitatis
speciem præseferunt, ut navalem, militarem> argentariam, etc. in communi usu
loquendi neque mechanicas, neque serviles
vocamus, sed utrumque nomen relinquitur
artibus inferioris notæ, ut textoriæ, sarto­
riae, et hujusmodi.
pjfcqi. 3. Circa principale intentum articuli ec­
us. currit difficultas, quo pacto ars servilis sit
virtus intellectualis, de cujus ratione est
verum semper attingere. Et est ratio dubi­
tandi : quia aut hujusmodi verum esset per
conformitalem ad rem, sicut est verum
viriatis speculativae, aut per corformitatem
ad appetitum rectum, sicut est verum in­
tellectus practici. Non primum, quoniam
ars de qua loquimur est habilus practicus
et versatur circa singularia, quæ a nobis
possunt fieri : hujusmodi autem sunt falli—
bilia et contingentia: ergo per ordinem ad
illa non potest sumi verum infallibile.
Neque secundum, quoniam ars non tribuit
aat supponit rectitudinem appetitus, ut
probat in articulo D. Thom. alias daret rec­
tum operationis usum, et non solam facul­
tatem.
5^ Respondetur cum Cajetan art. 5 hujus
quaest. eligendo secundam partem antece­
dentis, quæ est doctrina D. Th. ibid, ad 3.
Ad probationem dicimus duplicem esse
rectitudinem appetitus : aliam simpliciter

283

quæ est rectitudo moraiis, et aliam in
certo genere, nempe in genere artificiali.
Prima postulat rectum usum, quia consti­
tuit actumetoperantem bonum simpliciter:
quæ bonitas absque recto voluntatis usu
non consistit. Secunda autem illum non
postulat, sed est præcise in ordine ad rectificandum operatum. Veritas ergo quæ su­
mitur per ordinem ad appetitum rectum
hoc secundo modo, est veritas artis : quæ
autem sumitur per ordinem ad appetitum
rectum primo modo,est veritas prudentiæ,
vel adjunctæsibi virtutis synesis, aut gno­
me : et utraque est infallibilis.
4. Pro cujus intelligentia nota discrimen Animadinter verum intellectus practici et specula- vers‘°’
tivi. Intellectus enim speculativus mensuratur a rebus cognitis : et ideo tunc dicitur
verus quando prædictis rebus ut sunt in se
conformatur : atque adeo res et objecta co­
gnita sunt regula veritatis. Practicus vero,
ipse potius est rerum et operationum practicarum mensura : indeque istæ vera di­
cuntur, quia illi secundum formam per
quam agit et dirigit commensuranlur. Sicut
ergo virtus intellectualis speculativa in eo
consistit ut intellectus ex se fallibilis, rebus
necessariis et infallibilibus conformetur :
ita virtus practica in eo sila est ut res seu
actiones ex se contingentes, formæ infalli­
bili. per quam intellectus practicus in eas
influit adæquentur. Secundo nota, intellec- Alia ani­
tum non dici practicum nisi quia extendi- ina^r'
tur ad dirigendum opus extra ipsum juxta
illud, intellectus extensione fit practicus. Et
quia duplex est actio extra intellectum, alia
manens in agente ad ipsum perficiendum,
uti sunt omnes actus voluntatis et appeti­
tus : alia transiens in exteriorem materiam,
quæ ordinatur ad perfectionem ejus in quod
transit : ex quibus alia proprie dicitur actio,
hæc vero factio: distinguendae sunt in in­
tellectu practico duæ formæ et regulae : alia
dirigens actiones immanentes, vel etiam
transeuntes ut stant reduplicative sub illis :
et hæc est regula veritatis practicæ ordinatae
ad perficiendum hominem in seipso, atque
adeo bonitatis moralis, qua redditur abso­
lute bonus et perfectus: alia dirigens ac­
tiones transeuntes secundum se, quæ erit
regula veritatis practicæ ordinatae ad perfi­
ciendum exteriora operata, ac proinde to­
tius bonitatis artificialis.
Porro regula primae ex his veritatibus et
bonitatibus est lex æterna, secundum quod
participatur a nobis per lumen synderesis.

281

• I

I • ■'X

i·
I *7
•kV

'

DE VIRTUTIBUS.

Regula autem socundæ est idea seu exemplar
existons in mente artificis secundum quod
cadit sub ejus intentione. Et ratio est, quia
bonitas moralis attenditur ex proportione
ad finem ultimum humanæ vitæ. Et ideo
tunc homo bene moraliter operatur, quando
conformatur huic fini, etsi ab aliis particu­
laribus deficiat; tunc vero moraliter peccat,
quando ab illo deficit ; licet aliis conforme­
tur. Bonitas vero artificialis præcise atten­
ditur ex fine particulari quem artifex ut
talis intendit. Qui finis solum est ut artificiatum prædictæ ideæ conformetur juxta
artificis intentionem. Unde qui hunc finem
et intentionem consequitur,quamvis ab ul­
timo deficiat, dicitur bonus artifex : qui
autem ab eo deficit, licet conformetur in­
tentioni ad finem ultimum, peccat contra
D.Tbom. artem. Quod recte explicuit D. Th. sup. q.
21, art. 2 ad 2, his verbis: n Dicendum,
« quod ratio aliter se habet in artificialibus
« et aliter in moralibus. In artificialibus
« enim ratio ordinatur ad finem particula« rem, quod est aliquid per rationem ex« cogitatum. In moralibus autem ordinatur
ad finem communem totius humanæ vi­
G tæ : finis autem particularis ordinatur ad
(ί finem communem. Cum autem peccatum
« fit per deviationem ab ordine ad finem,
ut dictum est, in actu artis contingit du­
« pliciter esse peccatum. Uno modo per
deviationem a fine particulari intento ab
K artifice: et hoc peccatum erit proprium
n artis : puta si artifex intendens facere
a bonum opus,faciat malum : vel intendens
« malum faciat bonum. Alio modo per de­
a viationem a fine communi humanæ vitæ:
et hoc modo dicitur peccare etiamsi in­
« tendat facere malum opus, et facit per
« hoc ut alius decipiatur.Sed hoc peccatum
<( non est proprium artificis in quantum
artifex, sed in quantum homo est: unde
« ex primo peccato culpatur artifex in
« quantum artifex, scdexsecundo culpatur
ο homoinquantum homo. Sed in moralibus
Ο ubi attenditur ordo rationis hd finem
v communem humanæ vitæ, semper pec« catum et malum attenditur per deviatio­
« nem ab ordine rationis ad finem commu­
a nem humanæ vitæ ·. et ideo culpatur ex
« tali peccato homo in quantum est homo, et
ϋ
in quantum moralisest.Unde Philosophus
« dicit in 6 Ethicorum quod in arte valens
σ peccans esteligibilior ·. circa prudentiam
« autem minus: sicut et in virtutibus mo­
« ralibus, quarum prudentia est directiva. >

5. Ex his constat quomodo lam ars, quam
prudentia (sumimus prudentiam ut habet
sibi adjunctam virtutem judicativam) ve­
rum infallibiliter attingant,non præciseper
ordinem ad res cognitas, sicut habitus spe­
culativi, sed per conformitatem ad appeti­
tum secundum regulam intellectus praclici.
Utriusque enim verum consistit in eo quod
actio quam dirigit, sit conformis fini in­
tento: et sicut ab hac conformitate neutra
deficere potest (si enim deficiat eo ipso aclio
ab illis non erit) ita neque a prædicto vero.
Est autem discrimen : nam quia prudentia
est circa actus immanentes et recta ratio
agibilium, ejus veritas est convenientia ad
finem communem humanæ vitæ, in quem
dirigit lex, et ad intentionem per quam
appetitus tendit in hunc finem exdirectione
legis : ob idque dicitur sumi absolute per
ordinem ad appetitum rectum, quia præ­
dicta convenientia est bonitas moralis, et
sic rectitudo absolute et simpliciter. Ars
vero respicit actiones ad extra, eo quod est
recta ratio factibilium. Unde ejus veritas
præcise consistit in convenientia artefact!
vel actionis artificiosæ ad ideam, quatenus
artifex ita intendit: et quia hæc intentio
non rectifient simpliciter appetitum, sed
tantum in ordine ad bonum artis, non di­
cimus verum artis sumi ex convenientia
ad appetitum simpliciter rectum : dicimus
tamen sumi ex convenientia ad appetitum
rectum cum addito, nempe rectitudine.artis.
Hoc secundo modo loquitur Divus Thomas
art. 5 hujus quæst. ad 3, ubi de vero intel­
lectus practici prout etiam verum artis com­
prehendit, ait sumi per conformitatcm ad
appetitum rectum: hoc est vel absolute et
simpliciter, vel cum illo addito rectitudine
artis. Primo vero modo loquitur artic. 4
in corpore dum dicit quod ars nonprxsupponit appetitum rectum, etc. intellige recti­
tudine morali, atque adeo absolute et sim­
pliciter.
6. Hic etiam quæri solet, an artes male-çtHe
fîcæ, seu quæ ad prava opera ordinantur :
ut ars furandi, ars mentiendi, ars cons- «■
truendi idola sint virtutes intellectuales?
Partem affirmativam tenet Medina in prae­
senti referens Cajetanum. Et videtur pro­
bari, quia tales artes attingunt indefectibiliter verum, quod est bonum intellectus,
totaque earum malitia penes malum usum
consistit : igitur licet deficiant a ratione
virtutis simpliciter propter dicta ariicul. 2
quæst. praecedentis, non tamen a ratione
virtutis

QUÆSTIO LVII.
virtutis intellectualis, quæ do usu non cu­
rat. E contra vero Soto lib. 1 de Justitia el
jureqtifieslioiiG 0, articul. 3, Alvarez el Gre­
gor. Martinez in present i praedictae artes
a virtutis genere excludunt. Tum quia vir­
tus debet esse bona qualitas mentis, qua
recte vivitur, etc. hoc autem non convenit
artibus maleficis : nam potius illis male vi­
vitur. Tum etiam, quia nulla est virtus,
cujus saltem aliquis actus nequeatad bonum
commune ordinari : artis vero mentiendi
verbi gratia. nullus est actus ordinabilis in
prædictum bonum : ergo, etc. Tum denique
quia ut docet Divus Thomas artic. 1 hujus
quæst. actus virtutum intellectualium pos­
sunt esse meritorii si fiant ex charitate : at
artibus de quibus loquimur omnino repu­
gnat meritum : ergo nullo modo sunt vir­
tutes.
7. Sed licet utraque pars sit probabilis,
nobis quæslio quodammodo videtur de sub­
jecto non supponente : supponit enim esse
aliquas veras artes ex se ad malum ordina­
tas : quod suppositum non admittimus;
sed dicimus veram artem posse solum in­
clinare ad verum practicum artificiosi ope­
ris, tanlumque ex pravo usu operantis, qui
usus jam est extra lineam artis, in malum
influere. Ars enim quæ dicitur mentiendi,
non ideo est ars, quia docet mentiri, sed
quia docet loqui artificiose : quo artificio
abutitur mendax ad decipiendum ; et verax
posset eodem uti ad instruendum. Similiter,
ars furandi in quantum ars, non perse docet
committere injustitiam, sed exercere artifi­
ciose aliquos actus et motus, quibus homi­
nes facilius et commodius perveniunt ad
furtum perpetrandum : possent autem eo­
dem artificio uti ad alium finem non inho­
nestum. Idem est de arte conficiendi idola :
non enim ex se habet efficere idolum ea
intentione ut colatur et adoretur, in quo
malum consistit, sed ut repræsentet illud
cujus est imago vel similitudo. Intendere
vero ex hoc idoli adorationem, non est opus
artis, sed vitii idololatriæ. Quod si prædiclæ
artes ex se non inclinant ad malum ut ma­
lum, et alias verum practicum semper at­
tingunt, non videmus cur in quantum artes
sunt, a genere virtutis intellectualis exclu­
dantur.
iLs.j- Advertendum est tamen quasdam videri
artes, quæ re vera non sunt, sed potius
species vitii superstitionis : sicut necromantia et aliæ artes divinatoriæ, quæ in
solo fœdere dæmonum ad certa verba et

285

signa accurrentium innituntur ; hæ enim
neque procedunt per vera principia, aut
demonstrationes, neque verum semper at­
tingunt, sed fallunt mu Holies, ad idque
hominibus a dæmonibus tradilæ sunt : de
quibus ait Divus Thom. 2, 2, quæstione 95,
articul. 1 ad 2 : Quod non sunt verae artes
aut disciplinx, sed fallaces et vanæ ex decep­
tione dæmonum introductis, ut dicit August,
lib. 21 de Civil. Dei. Et hujusmodi dumta­
xat absolute debent dici aries maleficæ, omninoque excludi a genere virtutis. De artis
inventoribus, de modo inveniendi, de ejus
necessitate, utilitate, antiquitate elsimili­
bus reperies plura apud Conimbric. in
procemialibus ad Logicam usque ad quæstionem 3.
ARTICULUS IV.
Utrum pi utientia sil virtus distincta ab arte 1

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod prudentia non
sit alia virtus ab arte. Ars enim est ratio recta aliquorum
operum : sed diversa genera operum non faciunt ut aliquid
amittat rationem artis : sunt enim diversæ artes circa opera
valde diversa : cum igitur etiam prudentia sit quædam ra­
tio recta operum, videtur quod etiam ipsa debeat dici ars.
2. Prælcrca. Prudentia magis convenit cum arte, quam
habitus speculativi .-ulrmnquc enim eorum est circa con­
tingens aliter se liabere, ut dicitur C Ethic, sed quidam ha­
bitus speculativi dicuntur artes : ergo multo magis pruden­
tia debet dici ars.
3. Prælcrca Ad prudentiam pertinet bene consiliari, ut
dicitur in 6 Ethicor. sed etiam in quibusdam artibus con­
siliari contingit, ut dicitur in 3 Htliicor. sicut in arte militari
et gubernativa et medicinaliergo prudentia ab arte non
distinguitur.
Sed contra est. quod Philosoph. distinguit prudentiam ab
arte in 0 Ethic.
Respondeo dicendum, quod ubi invenitur diversa ratio
virtutis, ibi oportet virtutes distingui. Didum est autem
supra quod aliquis habitus habet rationem virtutis ex hoc
solum quod facit facultatem boni operis : aliquis autem ex
hoc quod facit non solum facultatem boni operis, sed etiam
usum : ars autem facit solum facultatem boni operis, quia
non rcspicitappetiluai : prudentia autem non solum facit
boni operis facultatem, sed etiam usum, respicit enim ap­
petitum tanquam præsuppônens rectitudinem appetitus. Cu­
jus differentia ratio est, quia ars est reda ratio faclibilium,
prudentia vero est recta ratioagibiliunh DifTvrt autem facere
et agere, quia dicitur iu OMetaph. factioesl actus transiens
in exteriorem materiam. sicut ædificare, secare et hujus­
modi : agere autem est actus permanens in ipso agente,
sicut videre, veiled hujusmodi. Sic igitur hoc modosc ha­
bet prudentia ad hujusmodi actus humanos, qui suut usus
potentiarum et habituum, sicut se habet ars ad exteriores
factiones, quia ad utraque est perfect® ratio respectu illo·
rum ad quæ comparatur : perfectio autem et rectitudo ra­
tionis in speculativis dependet ex principiis, ex quibus
ratio syllogiz.it, sicut dictum est quod scientia dependet ab
intellectu, qui est habitus principiorum, el pnrsupponit
ipsum. In humanis autem actibus se habent lines sicut prin­
cipia in speculativis, ut dicitur iu 7 Elhic. et ideo ad pru­
dentiam quæ est recta ratio adibilium, requiritur quod homo
sit bene dispositus circa fines : quo<l quidem est per appe­
titum rectum : et ideo ad prudentiam requiritur moralis
virtus per quam sit appetitus rectus. Bonum autem artifi­
cialium non est bonum appetitus humani, sed bonum quo­
rum operum artiflcialium, el ideo ars non praesupponit ap­
petitum rectum. Et inde est quod magis laudatur artifex.

■■ΗΒΗ

DE VIRTUTIBUS.

286

qui vdbas pccrat. qnam qui peccat nolens : magis autem
contra prudentiam est quod aliquis peccet volens, quam
nolcn<: quia rectitudo voluntatis est de ralione prodenti® ,·
non anteni de ralione artis. Sic igitur patet, quod prodentia
est virtus distincta ab arte.
Ad primam ergo dicendum, quod diversa genera artifleuhum omnia sunt extra hominem, et ideo non diversifleatnr ratio virtutis : sed prudentia est recta ratio ipsorum ac­
tuum hncunoram, node diversificatur ratio v rtutis ut
dictum est.
At! secundum diecudoin, quod prudentia magis convenit
c.uzn arte, quam habitus speculativi quantam ad subjectum
et materiam ; uiramque enim est in opinativa parte anima*,
cl circa contingens aliter se habere : sed ars magis conve­
nit cum lubitibus speculativis inralione virtutis, qium cum
prudentia, ut ev dictis patet.
Ad tertium dicendum, quod prodeniia est bene consilia­
ti» de his qua· pertinent ad totam vitam hominis et ad ul­
timum licem vitæ humanat:sed in artibus aliquibus est
consilium de bis qiu· pertinent ad fines proprios iliarnm
artium. Unde aliqui in quantum sunt bene consiliativi in
rebus bellicis vd naatlos, dicuntur prudentes duces vel gu­
bernatores, iKin autem prudentes simpliciter.· sed illi solum
qui bene consiliantur de his quæ conferunt ad totam vitam.

Ί

Conclusio : Cum prudentia sit recta ratio
agibilium, ars vero [adibilium, hxc tribuat
solam facilitatem bonx operationis, illa etiam
rectum usum, oportet, sint distincte virtutes.
ADNOTATIO.

Κί

i

Circa hanc conclusionem vide quæ præcedenti art. num. 4 et 5 animadvertimus
ubi explicuimus quomodo tam ars, quam
prudentia semper attingant verum, et in
quo differant. In solutione ad primum nota
non negari a D. Thom. quod circa diversa
genera artificialium sint distincti habitus
et virtutes, sed intendit omnes hujusmodi
habitas manere sub eodem genere virtutis,
quod est ars: non autem manere sub illo
prudentiam : quare illa verba, et ideo non
diversificatur ratio virtutis etc. intelligenda
sunt de diversitate generica, non de speci­
fica et atoma.
In solutione ad secundum assignat sub­
jectum prudentiae et artis dicens esse par­
tem animae opinativam. Dubitat vero Cajetanus an per partem opinativam intelligatur
intellectus, an vero cogitativa vel memoria?
Nam Aristotel. 6 Ethicor. cap. 1, et ibidem
Divus Thomas opinativum appellant cogitativam, illudque distinguunt a scientifico,
quod est intellectus. Ipse autem Divus
Thomas 1 part, quæst. 79, art. 9 ad 2.
vult non distingui realiter opinativam ab
intellectu. Et sine dubio ita loquitur in
præsenti ut constat ex articul. 3 quæst.
praecedentis, ubi expresse dicit quod sicut
subjectum scientiae est intellectus specula­
tivus, ita subjectum prudcnliæ est intellec­
tus practicus. Et 2,2, quæstione 47 articul.

l : Manifestum est (inquit) t/wd prudentia trtte.
directe perlinet ad vim cognoscit ivam, non
autem ad vim sensitivam : quia per eam
cognoscuntur solum ea guv presto sunt, et
sensibus offeruntur. Cognoscere autem futura
e.c present ibus vel prderilis quod perlinet
ad prudentiam, proprie rationis est: quia
hoc per quondam collationem agitur. Unde
relinquitur quod prudentia proprie sit in
ratione.
Ad rationem dubitandi ex G Ethicorum
respondet bene Cajetanus animadvertendo
quod intellectus non est subjectum prudentiæet artis nisi ut se extend it ad singularia:
intellectus autem ut extensus ad singularia
dicit seipsum, et connotât cogitativam,
quæ est ratio particularium. Nam dato quod
intellectus per seipsum singulare cognos­
cat, perfecta tamen et specialis ejus notitia,
qualem prudentia et ars requirunt, haberi
non potest nisi adjuncta cogitativa. Atque
adeo opinativa pars animae utrumque insi­
nuat : et intellectum connotanlem cogi­
tativam, et cogitativam ut adjunctam in­
tellectui. Unde nomen opinativi etsi ut
plurimum et in praesenti designet intellec­
tum modo explicato, aliquando etiam potest
significare cogitativam et memoriam, ut
videtur in 6 Ethicorum.
ARTICULUS V.
Utrum prudenlia sil virtus necessaria homini 1
Ad quintam sic proceditur. Videinr qund prudentia non
sit virlns necessaria ad bene vivendam. Sicut enim se ha­
bet ars ad faclibilia quorum est ratio recta, ita se habet
prudentia ad agibilia secandum quæ vita hominis conside­
ratur : est enim eoruin recta ratio prudentia, nt dicitur in
6 Elbicor. sed ars non est necessaria in rebus factibilibos
nisi ad hoc quod Dant, non autem postquam sunt facts :
ergo nec prudenlia est necessaria homini ad bene vivendam
postquam est virtuosos, sed forte solum quantum ad hoc
quod virtuosos fiat.
2. Praeterea. Prodentia est per quam recte consiliamur,at
dicitur in 3 Ethic, sed homo poleslex bono consilio agere
non solum proprio, sed etiam alieno .· ergo non est necessa­
rium ad bene vivendum, quod ipse homo habeat prudentiam
sed saflicit qnod prudcnlutn consilia sequatur.
3. Praeterea. Virtus intellectualis est secundum quam con­
tingit semper dicere verum .· et nunqnam falsum : sed hoc
non videtur contingere secundum prudentiam, nonenimest
humanum quod in consiliando de agendis nunquam erretur:
cum humana agibilia sint contingentia aliter se haberc-Unde
dicitur Sap. 0 .· Cogitationes mortalium timidæ, et incerte
providentiæ nostra:.- ergo videtur quod prudentia non de­
beat poni intellectualis virtus.
Sed contra est. quod Sap. 8 connumeratur aliis virtuti­
bus necessariis ad vitam humanam: cum dicitur de divina
sapientia sobrietatem et prudentiam docet : justitiam cl
virtutem, quibns utilius nihil esi in liac vita hominibus.
Kespondeo dicendum, quod prudentia est virtus maxime
necessaria ad vitam humanam : bene enim vivere consistit
in bene operari. Ad hoc autem qnod aliquis bene operetur
non snlnm requiritur quid faciat, sed etiam quomodo faciat:
ut scilicet sccundumcleclionem rectam operetur, non soioia

QUÆSTIO LVII.
ci inipetu aul passione. Cum autem clentlo «il eorum qua:
«ini ml Unem, rectitudo cleciionH duo requirit : scilicet debituui flncm, et id quod ronvcuiciiter ordinatur ad debitum
fisetn. Ad debitum autem lliicm homo conicnienler dispo­
nitur per virtutem qua· perficit partem aniniæ apiælilivam,
cujos objectum est bo mini cl linis : ud id autem quod ronTeuienter in llueui debitum ordinatur, oportet quod homo
directe disponatur per habitum rationis : quia consiliari et
eligere qua) sunt comm qua· sunt ad linctu sunt artus ra­
tionis, et ideo ncccssc est in ratione es«c aliquam virtutem
inldleciualfm, per quam perficiatur ratio a«l lior quod con­
venienter se habeat ad ea quæ sunt ad finem, et hæc virtus
est prudentia : unde prudentia est virtus necessaria ad bene
nveudum.
Adprituum ergo dicendum, quod bonum artis considera­
tur non in ipso artifice, sed magis in ipso artificialo, cum
ars sil ratio recta faclibilium : factio enim in exteriorem
tuileriam transiens non est perfectio facientis, sed facti, sirat motus est actus mobilis. Ars autem circa faclibilia est :
sed prudentiæ bonum attenditur In ipso agente, cujus per­
fectio est ipsum agere : est enim prudentia recta ratio
igibilimn, ut dictum est : et ideo ad artem non requiritur
quod artifex bene operetur, sicut quod cultellus bene inci­
deret, vel <erra bene secaret, si proprie horum esset agere,
cl non magis agi, quia non habent dominium sui actus. Et
ideo ars non est necessaria ad bone vivendum ipsi artifici,
sedsolumad faciendum ipsum artificiatum bonum, et ad
conscrvaudum ipsum : prudentia autem est necessaria ho­
mini ad bene vivendum, non solum ad hoc quod fiat bouus.
Ad secundum dicendum, quod dum homo bonum operatur
non secundum propriam rationem, sed motus ex consilio al­
terius, nondum est omnino perfecta operatio ipsius quantum
ad rationem dirigentem et quantum ad appetitum moventem.
Unde si bonum operetur, non tamen simpliciter bone, quod
est bene vivere.
Ad tertium dicendum, quod verum intellectus praclici ali­
ter accipitur, quam verum intellectus speculativi, ut dicitur
in δ Ethicor. nam verum intellectus speculativi accipitur
per cocforniitatcm intellectus ad rem. Et quia intellectus
non potest infallibililerconformari rebus in contingentibus,
sed solum in necessariis : ideo nullus habitus speculativus
contingentium est intellectualis virtus, sed solum est circa
necessaria. Verum autem intellectus praclict accipitur per
conformitatem ad appetitum rectum : quæ quidem confornr.las in necessariis locum non habet, quæ voluntate hu­
mana non fiunt, sed solum in contingentibus qua; possnnta
nobis fieri,sivesintinagibilia interiora, sivefactibiliaextcriora. Et ideo circa sola contingentia ponitur virtus intel­
lectus practici : circa faclibilia quidem ars. circa agibilia
vero prudentia.

Conclusio : Necesse est dari in ratione ali­
quam virtutem intellectualem per quam per­
ficiatur circa ea quæ sunt ad finem : et hæc
virtus est prudentia. Unde prudentia est ne­
cessaria ad bene vivendum .
QUALITER PRUDENTIA SEMPER VERUM
ATTINGAT ?

Plura possent hic tractari de prudentia :
tum circa ejus essentiam : tum circa partes
subjectivas, intégrales, et potestativas, et
etiam circa vitia opposita. Sed quia de istis
omnibus agit latissime D. Th. 2, 2, a quæst.
47 usque ad 56, ubi difficultates quæ in
praesenti excitari possent, propositae et so­
lutae inveniuntur, non est quare in his de­
tineamur, aut intempestive praeveniamus
quae citato loco propriam sedem habent. Di­
cemus tamen non pauca infra in arbore

287

praedic. § 6. Conclusionem vero hujus arti­
culi clarissime probat ratio, quæ habetur in
corpore : nam si vivere est agere, et pru­
dentia est recta ratio agibilium seu recte
agendi, oportet ut eadem sit ratio recte vi­
vendi, proindeque omnino ad id necessaria.
Idem convincit discrimen inter prudentiam
et artem tactum in solutione ad 1.
1. Circa terlium argumentum occurrit du-Difiitnlbium proprium hujus loci, an nimirum pru- las’
dentia verum semper attingat·, vel possit
aliquando ad falsum inclinare. Conradus primas
enim (quem refert Alvarez in præsenti, disput. 101), putat non esse contra pruden­
tiam per accidens aliquando ad falsum con­
currere. Quod videtur probari. Nam pru­
dentia nititur multotiesfalsæ existimationi:
ut cum Jacob existimans Liam esse Rachelem, judicavit reddendum esse illi debitum :
quod judicium absque dubio fuit prudens ;
fuit tamen falsum, quia Jacob revera non
poterat debitum reddere, nisi illi quæ erat
ejus uxor, nempe Racheli. Confirmatur.
Nam si quis appareat pauper, qui re vera
non est, prudentia judicat dandam esse illi
eleemosynam : et tamen falsum est hoc ju­
dicium, quia eleemosyna non est conferenda
nisi vero pauperi.
Alii, de quorum numero est Alvarez dis- second,
put. cit. dicunt prudentiam semper incli­
nare ad verum practice : at bene posse ju­
dicium prudentiale falsum esse speculative.
Hocposteriusjudicat probari argumento nu­
per facto. Primum vero probatur. Tum quia
virtus intellectualis debet verum semper at­
tingere : ergo cum prudentia non semper at­
tingat verum speculative, oportet ut semper
attingat verum practice. Tum etiam, quia
veritas judicii practici sumitur per ordinem
ad appetitum rectum,et ideo tunc est verum,
quando conformatur tali appetitui : hæc
autem conformitas semper invenitur in ju­
dicio prudentiæ, quia semper consonat ap­
petitui rectooperari eo modo, quo prudentia
judicat vel imperat.
2. Pro veritatis explicatione animadver- Aitimad·
tendum est praesentem difficultatem non proexposse procedere (saltem apud discipulos D.
Thom.) de actu immediate elicito a pruden­
tia, quod est imperium. Et ratio est, nam
veritas et falsitas proprie formaliter accep­
tae solum inveniuntur in enuntiatione, hoc
est in judicio quod aliquid affirmatur, vel
negatur. Imperium autem non est enuntia­
tio aut judicium, sed tertius quidam actus
rationis praclicæ, quo neque affirmamus

288

DE VIRTUTIBUS.

aliquid, neque negamus : sed ordinamus
dumtaxat ad operis executionem : non est
ergo in illo veritas aut falsitas. Quemad­
modum cum oramus vel vocamus aliquem,
aut interrogamus, in nulla ex istis oratio­
nibus invenitur veritas vel falsitas, quia
nihil affirmant vel negant : neque absolute
per eas exprimitur judicium intellectus, sed
designatur ordo ejus in aliquid aliud, sicut
fit per imperium. Quod recte explicat D.
D.Ttan.Thom. lib. 1 Periherm. lect. 7, ubi cum
enumerasset quinque orationes perfectas
correspondentes quinque actibus intellec­
tus : nempe enuntiativam, quæ signifi­
cat judicium, imperativam quæ significat
actum imperii, deprecativam, quæ signi­
ficat actum orationis, vocativam et inter­
rogativam quæ significant quosdam similes
actus, sic ait : « Harum autem orationum
« sola enunciativa est in qua invenitur veα rum et falsum : quia ipsa sola absolute
« significat conceptum intellectus in quo est
α verum et falsum. Sed quia intellectus non
« solum concipit in seipso veritatem rei,
« sed etiam ad ejus officium perlinet secun« dum suum conceptum alia dirigere et
« ordinare, ideo necesse fuit quod sicut per
« enunciativam orationem significatur ipse
mentis conceptus (hoc est judicium) ita
u etiam essent aliquæ aliæ orationes signi« ficantes ordinem rationis, secundum quam
« alia diriguntur. Dirigitur autem ex γό­
η tione unius hominis alius homo ad tria.
« Primo quidem ad attendendum mente :
« et ad hoc pertinet vocativa oratio. Secundo
α ad respondendum voce : et ad hoc perti« net interrogativa. Tertio ad exequendum
« in opere : et ad hoc pertinet quantum ad
« inferiores oratio imperativa. Quantum
« autem ad superiores oratio deprecativa :
« quia respectu superioris homo non habet
« vim motivam nisi per expressionem sui
« desiderii. Quia igitur istae quatuor ora« tionis species non significant ipsum con« ceptum intellectus, in quo est verum vel
« falsum, sed quondam ordinem ad hoc con« sequentem : inde est quod in nulla earum
« invenitur verum vel falsum, sed solum
« in enuntiativa, quæ significat id quod de
« rebus concipitur, etc. » Si igitur actus
immediate elicitus a prudentia nullus est
alius nisi imperium, et in imperio, sicut
neque in oratione imperativa per quam si­
gnificatur, non est formaliter veritas aut
falsitas, frustra quaeritur an prudentia pos­
sit immediate ad falsum concurrere.

3. Nec refert si objicias, tmn quod actus
prudentiae explicatur his terminis, Aoe eu
mihi, vel tibi hic et nunc faciendum : at huI jusmodi actus importat judicium, verum
quidem si ita fieri expediat; sin minus fal­
sum : ergo non est vera præcedens doctrina.
Tum etiam, nam ad actum virtutis intel­
lectualis non sufficit non esse falsum,sed
debet esse verus : ergo si in imperio non
est veritas, non erit actus virtutis. Tum
præterea, nam in actu prædietæ virtutis
debet esse aliqua rectitudo de linea intel­
lectus : propterea enim oratio non est actus
virtutis intellectualis, quia prout est actus
intellectus nihil rectitudinis importat, sed
totam suam bonitatem a virtute morali
existente in voluntate participat : idemque
est de actibus vocandi et interrogandi : sed
rectitudo de linea intellectus non est nisi
veritas : ergo, etc. Adde, D. Thom. et com­
muniter Theologos explicare rationem vir­
tutis convenientem prudentiae per ordinem
ad verum practicum, atque adeo supponunt
in ejus actibus reperiri verum : ergo, etc.
Respondetur enim ad primum, actum
qui explicatur illis terminis non elici im­
mediate a prudentia, sed a virtute sibi ad­
juncta synesi, vel gnome : proprius vero
actus prudentiæ explicatur per verbum im­
perativi modi fac hoc, de quo nullus potest
reddere rationem an sit verum, vel falsum.
Ad secundum respondetur inter virtutes
intellectuales quasdam esse immediate re­
gula veritatis/sicut speculativae, etexpracticis judicativae : et in harum actibus requi­
ritur formaliter veritas et non sufficit abesse
falsitatem. Quaedam vero ut prudentia est
immediate regula bonitatis : quia cum
utrumque munus ad intellectum pertineat;
nempe et verum dicere, et appetitum, cu­
jus objectum est bonum, regulare; nec lo­
tum hoc una virtute perficiat : oportet ut
secundum diversas prædicta munia exerceat,
atque adeo quod non tantum sint in eo vir­
tutes dicendi verum, sed etiam quædamvir­
tus dumtaxat regulativaet imperativa boni.
Et in hujus actu non exigitur formaliter
veritas, sed vis dirigendi et ordinandi, qua­
lis invenitur in imperio.
Per quod patet ad tertium : nam vis diri­
gendi et ordinandi, rectitudo quædam est
de linea intellectus : et propterea dicitur
quod sapientis est ordinare, et non tantum
verum dicere : quia virtus et rectitudo in. tellectus non in sola veritate exhauritur,
sed extenditur ad imperium, per quod im­
poni

QUÆSTIO EVII.

ponit ordinem inferioribus. Vide disput.
precedenti num. 11, ubi explicuimus quo­
modo in actu imperii sit specialis rectitudo
de linea intellectus, non vero in actu ora­
tionis : et idem est do actibus vocandi et in­
terrogandi. Ad illud quod additur respon­
detur, Divum Thomam et communiter
Theologos explicare rationem virtutis con­
venientis prudentiæ per ordinem ad verum
praclicum. Tum quia prærequirit judicium
practicum omnino verum, et ideo adjungit
sibi virtutes bene consiliandi et judicandi,
Eubuliam, Synesim, et Gnome, a quibus,
non ab ipsa prudentia immediate est tale
judicium. Imo cum agitur de prudentia in
ratione principii actus veri, etiam prædictæ
virtutessubejus nomine comprehenduntur :
juxtaquemsensumloquuti sumus in animad­
versionibus ad art. 3 praecedentem, dum
distinximus inter verum artis, et verum
prudentiæ. Tum etiam quia licet actus pro­
prius prudentiæ non sit formaliter verus,
potest dici verus terminative, eo quod est
immediate terminus judicii veri prudentis:
et hoc sufllcit ut inter virtutes attingentes
verum numeretur.
Esi 4. Secundo supponi debet etiam non proI* cedere difficultatem de actibus imperatis a
prudentia. Certum est enim prudentiam
sæpe imperare assensum opinativum, et
assensum fidei humanæ, quibus potest fal­
sum subesse. Alultoties enim dictat pruden­
tia assenliendum esse opinioni sufficienter
probabili, et credendum quod homines fide
digni testantur : essetque manifeste impru­
dens, qui non nisi veris et certis assentiret.
Ratio vero est : nam eo ipso quod actus sit
bonus et honestus, potest imperari a pru­
dentia : credere autem fide dignis et assentiri opinionibus auctoritate et ratione suffi­
cienter munitis, adeo est bonum, ut opposi­
tum vix possit honestari : ergo, etc. Nec quia
assensibus imperatis a prudentia aliquando
subesset falsum, prudentia ipsa falleretur :
quoniam hæc non innititur veritati illorum,
sed judicii omnino practici antecedentis,quo
indicatur conveniens esse ita credere vel
opinari : nunquam tamen prudentia impe­
rabit assensum alicujus erroris manifesti,
aut vincibilis, quia talis assensus non potest
honestari.
Mr!- Consistit ergo præsens difficultas penes
u actus præcedentes prudentiam quibus ipsa
innititur ad imperandum. Hujusmodi enim
aclus sunt proprie judicia, atque adeo veri
vel falsi. Adhuc tamen in eis est differentia :
Sal mani. Curs, theolog. torn. F/.

28&

nam quidam sunt omnino practici et imme­
diati ad imperium,quorum veritas sumitur
ex conformitate ad appetitum rectum,Qui­
dam sunt speculativi, etiamsi judicent de
rebus praclicis,quorum proinde veritas su­
mitur ex conformitate ad ipsas res, et isti
remotius ad imperium se habent. Sit exem­
plum : cum Jacob accessit ad Liam, prius
habuit judicium speculativum dictans mu­
lierem illam osse Rachelem, atque adeo
uxorem suam: deinde habuit judicium prac­
ticum dictans conveniens esse pro tunc,
supposito priori judicio, accedere ad il­
lam, quam suam uxorem credebat : et ad
hoc posterius judicium sequutus fuit imme­
diate actus prudentiæ imperans accessum.
Similiter, cum quis adorat hostiam, quam
videt a sacerdote elevari, prius judicio spe­
culativo judicat esse consecratam, et deinde
judicio omnino practico judicat conveniens
esse hic et nunc elicere actum adorationis,
ad quod sequitur imperium et adoratio.
5. Dicendum igitur est, judicium prae- Deciditicum immediate praecedens prudentiam tur·
nullo modo esse falsum, secus judicium
speculativum præcedens mediate. Hanc se­
cundam partem probant argumentum fac­
tum a principio, et casus nuper positi. In
primo enim absolute fuit falsum judicium
speculativum Jacobi dictans mulierem il­
lam esse suam uxorem, cum re vera non
esset ; el non ideo imperium mediate se­
quens non fuit prudens. Et in secundo non
repugnat falsum esse simile judicium :
quia posset illa hostia non esse consecrata,
et tamen semper erit prudentia eam ado­
rare. Et ratio est : nam eo ipso quod homo
operetur cum illa notitia et certitudine,
quam habere tenetur, bene et prudenter
operatur. Constat autem non semper teneri
ad habendam de rebus notitiam omnino
certam, quæ ut plurimum nequit humanis
viribus acquiri,sed vel humana fidedignam,
vel probabilem, vel ad summum certam
moraiiter, quibus omnibus potest metaphy
sice falsum subesse : ergo hujusmodi falsi­
tas non repugnat judicio speculativo præ
cedenti ad prudentiam. Hoc autem verum
est, sive loquamur de prudentia acquisita,
sive de infusa, a qua sine dubio imperatus
fuit actus ille Jacob : et in quolibet habente
gratiam imperaretur actus adorationis hosliæ, quæ ut consecrata proponitur, quamvis
forte non esset, elicereturque hic secundus
actus a religione supernatural!, sicut prior
illa a justitia, vel castitate infusa debet in19

290

DE VIRTUTIBUS.

niti fidei divinæ, cui non potest subesse
falsum, ergo nequit falsum judicium præsupponere. Respondetur enim prædictam
prudentiam inniti fidei divinæ tanquam
proponenti ultimum finem, non autem
tanquam dictanti in particulari de omnibus
mediis, de quibus prudentia etiam infusa
habet disponere : sed in horum propositione
ultra fidem uti potest cognitione humana
et fallibili, non tanquam regula rectitudinis
ipsius prudentia», sed tanquam conditione
præsupposita.
6. Secunda pars conclusionis potest etiam
facile probari, %,'uoniam judicium omnino
practicum immediate praecedens imperium
prudentiae, est actus virtutis intellectualis,
nempe synesis. vel gnome quæ junguntur
prudentiae ad recte judicandum icadem ra­
tio est de consilio quod est actus eubuliae
deservientis ad recte consiliandum) ergo
debet esse perpetuo verum : alias prædicta
virtus non esset dispositio ad optimum ,
nec differret ab opinione, quæ aliquando
est ad falsum, ob idque a ratione virtutis
excluditur.
Beplki. Dices, sufficere, quod tale judicium sem­
per sit verum practice,quamvis speculative
SolKio. aliquando sil falsum. — Contra, nam judi­
cium de quo loquimur nullatenus spectat ad
genus speculativi, sed est pure practicum :
atque adeo ejus veritas, vel falsitas tota
debet ad genus practici pertinere : cum
ergo in hoc genere semper sit verum, in
nullo poterit esse falsum.
Confirmatur, et explicatur : nam præ­
dictum judicium solum dictat conveniens
esse et consonum appetitui recto ita operari
hic et nunc, sicut de facto prudens opera­
tur : quod est perpetuo verum, et nulli falsitati expositum. Verbi gratia, in casu
adorationis hostiae judicium omnino prac­
ticum non dictat hostiam illam esse conse­
cratam, aut esse ex parte rei dignam ado­
ratione : hoc enim munus est judicii spe­
culativi praecedentis : sed dictat conveniens
esse et conforme recto appetitui adorare
hic et nunc illam hostiam, quam morali
certitudine consecratam esse constat. Et in
casu Jacob non dictabat mulierem illam ad
quam accedebat esse suam uxorem, si­
cut dictabit speculativum, sed conve­
niens esse pro tunc reddere debitum illi
quam uxorem suam credebat. In hujusmodi
autem judiciis nulla falsitas esse potest
etiam speculative, quia adesse pro tunc
prædictam convenientiam perpetuo fuit, et

1 erit verum : neque oppositum illorumdictaminum quantumcumque specalativecon­
siderentur, poterit unquam deprehendi.
7. Sed dices, veritas judicii practici de-'-’Met
i
pendet a judicio præcedenti speculativo: et
ideo si hoc evidenter essel falsum,illud non
esset verum : ergo sicut in judicio specula­
tivo de quo loquimur potest esse falsitas,
ita in practico.
Respondetur judicium practicum depen­
dere ab speculativo, non tanquam a regula
' suæ veritatis aut rectitudinis : hujusmodi
enim regula est in intellectu practico, scili­
cet lex,adjuncta rectitudine voluntatis juxta
dicta super articul. 3, num. 4, sed dependet
; tanquam a conditione et materia sine qua
prædicta regula nequit judicio practico ap­
plicari, neque adhuc ista dependentia a ju­
dicio speculativo est ab illo determinate ut
j vero aut certo melaphysice, sed ut proba­
bili vel certo moraliter : aut etiam ali­
quando metaphysice juxta exigentiam materiæ in qua exercenda est operatio. Adde,
judicium speculativum, cui potest falsum
subesse, semper supponere aliud omnino
certum, vel fidei divinæ: vel naturalis ra­
tionis : et in virtute hujus ac per modnm
applicationis posset regulare infallibilem
veritatem judicii omnino practici, quamvis
secundum se et per accidens aliquando sii
falsum : ita tamen quod de hujusmodifalsitate non constet, sed invincibiliter igno­
retur : nam error evidens aut vincibilis ne­
quit ad prudentiam et judicium ejusdeservire : quippe prudentia ipsa dictat non
esse assenliendum tali errori, nec cum illo
operandum, sed esse quantum potest depo­
nendum, si tamen facta sufficienti diligen­
tia, non possit deponi, manet jam invinci­
bilis, et sic non obest rectitudini prudentis.
ARTICULUS VI.

Utrum eubnha, synesis, et qnome sint virtutes adjmix
prudentiae 1
Ad sextani sic proceditur. Videtur quod inconvenienter
adjungantur prudentia; cnbulia, synesis et gnome. Eubulu
enim est habitus quo bene consiliamur, ut dicitur in6 Ethie.
sed bene consiliari pertinet ad prudentiam ut in eodem lib.
dicitur: ergoeubulia non est virtus adjuncta prudentis, «i
magis est ipsa prudentia.
2. Pra terea. Ad superiorem perlinet dc inferioribus judi­
care. illa ergo virtus videtur suprema, cujus est actus judi­
cium : sed synesis est bene judicativa : ergo synesis non est
virtus adjuncta prudentia*, sed magis ipsa esi principalis.
3. Pralerea. Sicut diversa sunt ea de quibus est judican­
dam, ita etiam diversa sunt ea de quibus est consiliandus:
sed circa omnia consiliabilia ponitur virtus uaa, scilicet
cubulia : ergo ad bene judicandum dc agendis non oportet
ponere prater synesim aliam virtutem, scilicet gnoinciL
4 Pralerea.

QUÆSTIO LVII.
4. ITMcrca. Tulliu.* pomi m sua Khclorica 1res alias par­
les prudeuliæ. scllirel memoriam prælcrltorum, inlclligcnliiai præseuüiun, cl providentiam futurorum. Macrobius
etiam ponit super somnium Scipionis quasdam alias partes
prudenti», scilicet cautionem, docilitatem et alia hujusmodi:
non ridentur igitur sol® hujusmodi virtutes prudenti®
adjungi.
Sed contra est auctoritas Philos. In ΰ Elhle. r,ui lias 1res
virtutes ponit prudenti® adjunctas.
Respondeo dicendum, quod in omnibus potentiis ordi­
nalis, illa est principalior qu® ad principaliorem actum
ordinatur : circa agibilia autem humana 1res actus rationis
inveniuntur, quorum primus est consiliari, secundus judican·, tertius est pra cipcre. Primi autem duo respondent
acribus intellectus speculativi, qui sunt Inquirere et judi­
care : nam consilium inquisitio quædam est. Sed tertius
actos est proprie practici intellectus in quantum est operati­
ves non enim ratio lia bet præcipere ea qu® per hominem
fieri non possunt. Manifestum est autem, quod in bis quæ
l«r hominem Hunt, principalisaclns est præcipere, ad quem
alii ordinantur: et ideo virtuti qu® est bene præccpliva,
scilicet prudenti® tanquam principaliori adjunguntur un­
quam secundari® cubulia qu® est bene roiisiliativa. et
synesis et gnome, quæsunt partes judicativ® de quarum
distinctione dicetur.
Ad primum ergo dicendum, quod prudentia est bene consiliativa, non quasi beue consiliari sit immediate actus ejus:
sed quia hunc actum perficit mediante virtute sibi subjecta
quæ esi eubulia.
Ad secundum dicendum, quod judicium in agendis ad ali­
quid ulterius ordinatur : contingit enim aliquem bene judi­
care de aliquo agendo, cl tamen non recte exequi : sed
ultimum complementum est quando ratio jam bene præcipit
dc agendis.
Ad tertium dicendum, quod judicium dc unaquaque re fit
per propria principia ejus, inquisitio autem nondum esi per
propria principia: quia his liabitis non esset opus inquisi­
tione, sed jam res esset inventa. Et ideo una sola virtus
ordinatur ad bene consiliandum, du® autem virtutes ad
bene judicandum : quia distinctio non est in communibus
principiis, sed in propriis. Unde et in speculativis una est
dialectica inquisitiva dc omnibus : scienti® aulem demons­
trati™ qu® sunt judicativ® sunt divers® dc diversis. Dis­
tinguuntur autem synesis et guome secundum diversas
regulas quibus judicatur : nam synesis est judicativa dc
agendis secundum communem legem, gnome autem secun­
dum ipsam rationem naturalem in his in quibus deficit lex
communis, sicut plenius infra patebit
Ad quartum dicendum, quod memoria, intclligcntia et
providentia similiter etiam cautio et docilitas cl alia hujus­
modi non sunt virtutes divers® a prudentia : sed quodam­
modo comparantur ad ipsam sicut partes intégrales, in quan­
tum omnia ista requiruntur ad perfectionem prudenti® : sunt
etiam et quædam partes subjectiva: seu species prodenti® :
sicut oeconomica, regnaliva et hujusmodi : sed prædicta tria
sunt quasi partes potcntiales prudenti®, quia ordinantur
sicut secundarium ad principale, et de his iufra dicetur.

Conclusio : Est affirmativa.
ELUCI DATIO ARTICULI.

1. De tribus prædictis agit latius Divus
ieX Thom. 2, 2, quæst. 51, et in 3, distinet. 33,
quæst. 3, art. 5, probatque omnes illas esse
proprie virtutes inter se, et a prudentia
distinctas. Pro quo et intelligentia doctrinas
hujus articuli sciendum est in intellectu
practico post cognitionem finis quæ spectat
ad habitum principiorum, tres actus repe­
riri capaces rectitudinis intellectus. Primus
est consilium de agendis : semel en:m in
tento fine, statim se offert inquirere et con-

29 J

sultare de mediis, quibus est consequendus :
et hoc dicitur consilium, de quo actu tractat
Div. Thom. sup, quæst. 14, per totam. Se­
cundus est judicium, quo decernitur quod
ex mediis inventis oportet eligere, vel exequutioni mandare. Tertius est imperium
applicans voluntatem ad exeeutionem. Et
hunc posteriorem actum appellat Divus
Thomas omnino proprium intellectus prac­
tici :quia in speculativo nullus est actus
correspondons imperio, cum tamen dentur
açtus speculativi correspondentes consilio
et judicio practicis. Alii vero actus prac­
tici, quos articulo praecedenti numero 2,
distinximus : nempe oratio, interrogatio,
et invocatio non important per se rectitu­
dinem de linea intellectus : sed primam
quam habere possunt, erit religionis, \'el
alterius virtutis, cujus sit alius actus pri­
marius ex quo illi rectitudinem accipiant :
unde pro eis non est constituenda specialis
virtus intellectualis : quippe hæc poni debet
ad rectificandum actum intellectus rectitu­
dine suæ lineæ.
2. Pro rectificando vero imperio ponitur virtutes
prudentia : nam actus omnino proprius^tiv®3’
prudentis est imperare. Pro consilio ponitur cubulia sic dicta ab eu quod græce est tus.
bonum, et bule quod est consilium, quasi
bona consiliatio, vel bene consiliativa. Ad
rectificandum autem judicium ponuntur
duæ virtutes, synesis quæ latine sonat bo­
nam sensationem : et ideo qui græce seneti,
latine sensati dicuntur, quia recte judicant
de agendis. Et gnome quæ importat quandam perspicacitatem judicii, altiorique via '
et magis abscondita judicium de rebus
profert. Unde differunt duæ istæ virtutes : Diffe·
quia synesis judicat secundum communem rentia.
Tnicr
legem, et est directi va communis justitiæ
legalis : gnome vero judicat secundum ra- tutes
tionem naturalem in his in quibus deficit
lex communis, a qua proinde dirigitur epikeia, quæ est altior justitia quam legalis, et
virtus ea nobilior. De qua distinctione Divus
Thomas loco citato ex secunda secundae arti-d. Thom.
culo quarto sic ait : σ Habitus cognoscitivi
« distinguuntur secundum altiora velinfe« riora principia : sicut sapientia in spe­
ce culativis altiora principia consideratquam
« scientia, et ideo ab ea distinguitur. Et ita
« etiam oportet esse in activis. Manifes­
ti tum est autem quod illa quæ sunl præter
« ordinem inferioris principii, reducuntur
« quandoque in ordinem altioris principii :
« sicut monstruosi partus sunl præter or-

292

DE VIRTUTIBUS.

« di nem virtutis activæ in semine, tamen
« cadunt sub ordine altioris principii, sci« licet cœlestis corporis, vel ulterius pro« videnliæ divina? : unde ille qui conside« rat virtutem activam in semine non
« posset certum judicium ferre de hujus« modi monstris : de quibus tamen potest
t judicare secundum considerationem di­
te vinæ providentia?.Contingit autem quan« deque aliquid esse faciendum præter com« munes regulas agendorum : puta, cum
« impugnatori patriæ non est depositum
« reddendum, vel aliquid aliud hujusmodi.
Et ideo oportet de hujusmodi judicare se• eundum aliqua altiora principia, quam
« sunt regulae communes secundum quas
« judicat synesis. Et secundum illa altiora
« principia exigitur altior virtus judica« tiva, quae vocatur gnome, etc.
3. Differentiam vero utriusque virtutis
judicativæ ab eubulia explicat articulo 3
ejusdem quaestionis dicens : « Oportet quod
α secundum differentiam actuum qui non
« reducuntur in eandem causam, sit etiam
n diversitas virtutum. Manifestum estauα tem quod bonitas consilii et bonitas judi« cii, non reducuntur in eandem causam :
« mulli enim sunt bene consiliativi, qui
n tamen non sunt bene sensati quasi recte
« judicantes. Sicut etiam in speculativis
« aliqui sunt bene inquirentes, propter hoc
" quod ratio eorum prompta est ad discur« rendum per diversa : quod videtur pro« venire ex dispositione imaginativæ vir• « tutis, quæ de facili potest formare diversa
« phantasmata : et tamen hujusmodi quan« doque non sunt boni judicii : quod est
« propter defectum intellectus, qui maxime
α contingit ex mala dispositione communis
« sensus non bene judicantis. Et ideo opor« tet præter eubuliam esse aliam virtutem,
u quæ est bene judicativa, et hæc dicitur
« synesis, vel gnome. »
tandem in quo prudentia a prædictis
virtutibusdifferat exponit articulo secundo:
« Oportet (inquit) secundum differentiam
u actuum esse diversas virtutes, el maxime
·· quando non est eadem ratio bonitatis in
« actibus. Actus autem rationis ordinati ad
« opus sunt diversi, nec habent eandem
« rationem bonitatis : exalioenim efficitur
« homo bene consiliativus, el bene judica<i tivus, et bene præceptivus. Quod patet ex
« hoc quod ista aliquando ad invicem se« parantur. Et ideo oportet aliam esse virα tutem eubuliam. per quam homo est bene

consiliativus (supple, et aliam aynesim,
et gnome, per quam est bene judicativus)
et aliam prudentiam per quam est bene
præceptivus, etc. »
4. Sed contra prædiclarum virtutum dis-idj«t
tinctionem objicies primo : quod ubi plures
actus ad eundem finem ordinantur, non
requirunt plures virtutes : nam virtutes el
omnes habitus specificantur et distinguun­
tur per fines : sed consilium, judicium et
imperium ordinantur ad eundem finem,
qui est bene vivere, et recte operari : igitur
non requirunt plures virtutes. Confirma­
tur. Ita se habent ad intellectum consilium,
judicium et imperium, sicut ad voluntatem
consensus, electio el usus : imo ipsi actus
inter se eundem ordinem servant:nam
consilio respondet consensus, judicio elec­
tio, et imperio usus : sed consensus, electio
et usus quoties ad eundem finem ordinan­
tur, non requiruni in voluntate vel appe­
titu nisi unicam virtutem consummativam
totius operis: ergo nec consilium,judicium
et imperium plus quam unam requirunt.
Confirmatur secundo. Virtus non ponitur
nisi propter consummatam rectitudinem
operis : el ideo ponitur in sola potentia
consummaliva juxta dicta disputat, præce­
denti numero 17, sed opus intellectus practici non consummatur in consilio vel
judicio usque ad imperium, ad cujus rec­
titudinem illa ordinantur : ergo pro solo
imperio ponenda est virtus.
Respondetur ad objectionem concedendo
majorem de fine proximo et immediato;
non de remoto vel ultimo : in quo sensu
neganda est minor, nam re vera quilibetex
prædictis actibus habet finem proximum
distinctum, nempe consilium, inventionem
mediorum opportunam et convenientem
fini : judicium, certitudinem eorum quæ
eligenda sunt : et imperium, directionem
potentiæ cui intimatur. Quod vero ex fini­
bus priores ultimo subordinentur, non tol­
lit ab illis rationem finis juxtadicta tracta­
tu præcedenti disputatione sexta dubio
tertio atque adeo quod unusquisque suam
virtutem specified et distinguat. Solutioest
Divi Thomæ citata quæstione 51, articulo
2 ad 2, ubi ait : « Ad unum ultimum finem
α quod est bene vivere ordinantur diversi
n actus secundum quendam gradum. Nam
« præcedit consilium, sequitur judicium,
« et ultimum est pra?ceptum quod imme« diate se habet ad finem ultimum. Alii
« autem duo actus remote se habent : qui
tamen
«
«
«
«

QUÆSTIO LVII.
u tamen habent quosdam proximos fines:
« consilium quidem inventionem eorum
«quæ agenda sunt, judicium autem certi—
< ludi nem, etc. *
5. Ad primam confirmationem respon­
detur, esse discrimen quantum ad hoc inter
actus intellectus el voluntatis ortum ex na­
tura utriusque potentiæ. Nam perfectio in­
tellectus sicut ratio veri attenditur in ipsomet, indeque ad ea quæ sunt extra, des­
cendit. Et ideo quicumquc actus intellectus
est capax rectitudinis illius, habet eam ab­
solute et complete in seipso : hoc est non
præcise per modum inchoationis et tendentiæ in alterum, quamvis alias ad alterum
ordinetur. Perfectio autem voluntatis at­
tenditur secundum processum ad res extra,
scilicet ad finem : nam bonitas primo est in
rebus, indeque a voluntate et ejus actibus
participatur per approximationem ad ip­
sum finem. Unde, quotquot actus voluntatis
procedant, non est in illis consummata
bonitas usque ad finis consequutipnem ·, sed
tantum inchoata. Quia ergo virtus non po­
nitur pro quocumque actu etiam recto, sed
pro omni et solo illo in quo rectitudo suae
potentiæ complete habetur : idcirco omnes
illi actus voluntatis, consensus, electio,
usus et alii qui circa eundem finem ver­
santur, non requirunt nisi unicam virtu­
tem, cujus est assecutio talis finis : seu in
quo ultimo intrinsece invenitur bonitas
moralis, quæ est finis moralis virtutis. E
contra vero ex actibus intellectus, consilio,
judicio et imperio quilibet suam virtutem
exposcit, quia in quolibet est complete ve­
ritas, vel illa rectitudo quæ est proximus
finis intellectualis virtutis. Per quod patet
ad secundam confirmationem.
Adde, bonitatem repertam in omnibus
actibus voluntatis tendentibus ad eundem
finem esse ejusdem rationis, et sic non
posse specifica re distinctas virtutes. At vero
in singulis actibus intellectus invenitur di­
versa ratio rectitudinis, atque adeo postu­
lat virtutes distinctas. Quod vidit Angelic.
Doct, citata quæst. 51, art. 2, ubi postquam
Uitcadixit virtutes esse differentes juxta diffe­
rentiam actuum, addidit : « Et maxime
« quando non est eadem ratio bonitatis in
« actibus. Si enim esset eadem ratio boni« tatis in eis, tunc ad eandem virtutem
« pertinerent diversi actus. Sicut ex eodem
« dependet bonitas amoris, desiderii et
■i gaudii : et ideo omnia ista perlinent ad
« eandem virtutem charitatis. Actus autem

293

rationis ordinati ad opus sunt diversi,
nec habent eandem rationem bonitatis :
ex alio enim efficitur homo bene consi« liativus, et bene judicativus, et bene prae­
ii ceptivus, etc. »
6. Secundo objicit quidam Junior Scoti Object·?discipulus. Nam juxta Philosophum 6
Ethic, cap. 9, maximum opus prudentiae
est consulere et judicare, ac proinde debet
ad eam immediate pertinere : ergo neque
eubulia quæ est boni consiliativa, neque
synesis, aut gnome quæ sunt bene judicativæ a prudentia distinguuntur. Confirmat,
quiasi solusactus imperii eliceretur ab ipsa
prudentia, sequeretur eam non rectificare
electionem, sed solum usum : quippe elec­
tio praecedit imperium, et sequitur ad ju­
dicium. Hoc autem quam sit dissonum pru­
dentis judicio committit.
Sed si prædictus Junior legisset D. Tho.
in hoc eodem art. invenisset propositam
suam objectionem in primo et secundo ar­
gumento, et in eorum responsionibus solu­
tam, ibique debitam intelligentiam Philo­
sophi in loco allegato. Vide prædictas
responsiones. Nec verum est, aut a Philosopho dictum, maximum prudentiæ opus
esse consulere, vel judicare : imo utroque
est majus præcipere, ut observat Divus Tho­
mas in corp, et ad 2. Quia ergo prudentia
immediate per seipsam non exercet nisi
maximum opus rationis practicæ ; minora
vero exercet per virtutes adjunctas, solum
imperium ad eam immediate spectat, non
autem consilium neque judicium.
7. Ad confirmationem respondetur, elec­
tionem sumi dupliciter : et pro actu volun­
tatis eligentis servare medium rationis in
passionibus : et pro actu appetitus sensitivi
exequentis tale medium : ex quibus non
illa, sed hæc elicitur directe a virtute mo­
rali, juxta dicta disp. præced.. num. 21.
Quamvis ergo prima electio imperium di­
rectum et usum præcedat ; tamen secunda
subsequitur illud et usum activum volunta­
tis, spectatque ad usum passivum. Et quia
ipsa est principalis actus virtutis moralis,
ut explicuimus num. citato, sufficit quod
prudentia per suum imperium directum
eam rectificet, ut absolute dicatur rectificaliva electionis. Adde, cum communiter
hoc dicitur, non sumi prudentiam nude,
sed ut associatam virtutibus sibi annexis,
eubulia et synesi, quæ proplerea prudentiæ
deserviunt et vocantur partes ejus potestativv. —Adde secundo, quod licet prudentia
tf
a
a

j

t

294

DE VIRTUTIBUS.

ratione imperii directi subsequatur electio­
nem voluntatis, præcedit tamen ratione
imperii reflexi, quo imperat voluntati uti
seipsa ad eligendum, et hac via omnis elec­
tio rectitudinem accipit a prudentia.
Object 3.
Objicies tertio, eubuliæ vix posse assi­
gnari actum virluosum, nisi actum judicii :
ergo vel non est virtus, vel non differt a
synesi, aut gnome, quarum est judicare.
Consequentia videtur nota, et probatur an­
tecedens : nam si quis esset eubuliæ actus,
maxime consultatio de mediis, eurumque
adinventio : atqui totum hoc fit formaliter
per judicium : nihil enim aliud est intel­
lectum invenire media opportuna ad ali­
quem finem, quam judicare adesse talia
media, et in eis convenientiam ad assequen­
dum talem finem : ergo in consilio et in­
ventione clauditur judicium. Confirmatur.
Nam vel actus consilii dictat et judicat
prædictam convenientiam, vel nihil dictat,
sed tantum apprehendit ? Si primum, est
formaliter judicium. Si secundum, non est
actus virtutis, quia simplex apprehensio
cum sit etiam sensibus communis, non est
capax ejus rectitudinis quæ est propria in­
tellectus et virtutis intellectualis. Confir­
matur secundo. Rectitudo consilii si semel
est de linea intellectus, non potest esse alia
quam veritas : cum ergo veritas formaliter
in solo judicio reperiatur. fit rectum consi­
lium necessario judicium includere.
Enerva8.Rcspondelur animadvertendo judicium
,ur' sumi dupliciter : vel ut dicit quemcumque
actum secundæ operationis intellectus, quo
aliquid affirmamus, vel negamus, quæ est
latior acceptio : vel magis stride, pro actu
quo intellectus fert certam et determinatam
sententiam de aliqua re, quasi discernendo
et dijudicando inter plura, quod sit deter­
minate sequendum. Ad objectionem ergo
admittimus, consilium quod est actus eu­
buliæ, includere judicium in prima accep­
tione, unum vel plura(sive ipsumconsilium
sit tertia operatio formaliter a judicio dis­
tincta, importans illud solum de materiali,
sicut putant aliqui de actu discursus :sive
formaliter dicat ipsum judicium unum vel
plura cum aliquo ordine et dependentia, ut
de discursu explicant N. Complut, in Lo­
gica disputat. 17, num. 18), sed negatur
consequentia: quia actus proprius virtutis
judicativæ non est judicium in prædicta
acceptione ; sed in secunda, ut est idem
quod sententia : quo pacto non clauditur in
consilio, sed illud præsupponit, atque adeo

sunt omnino distincti actus. Quorum diffe­
rentia potest magis explicari : quia judi­
cium stricte dictum determinato est de uni­
co medio : et ideo bonitas ejus consistit non
in sola veritate, sed in eo quod sit firmum
et stabile. Judicium vero in prima accep­
tione prout est de ratione consilii, non est
determinate de uno medio, sed offert plu­
rium convenientiam, neutrum ab altero
discernens : ob idque non est in eo certi­
tudo et firmitas : quia adhuc posito illo
manet ambiguum et incertum, quod ex me­
diis propositis determinate eligendum sit :
quam incertitudinem tollit judicium stricte
dictum. Esse autem ita discurrendum tribuendumque consilio aliquod genus judicii,
sufficienter apparet, tum per id quod dicitur
in objectione. Tum etiam, quia ad consi­
lium pertinet quidquid antecedit sententiam
de medio determinate eligendo : constat
vero judicium quo plura media opportuna
sine discretione proponuntur, esse ante
prædictam sententiam : igitur spectat ad
consilium. Tum denique, quia consilio in­
tellectus respondet in voluntate consensus,
quo acceptat in ordine ad electionem om­
nia media opportuna per consilium inven­
ta, et in omnia consentit : sicut judicio
stricte dicto respondet electio, qua unum
determinate eligit : ut autem voluntas in
prædicta media consentiat, oportet ut prius
convenientia et utilia judicentur : debet
ergo hoc judicium consensum praecedere,
atque adeo in consilio includi.
9. Per quod patet ad primam confirmatio­
nem : concedimus enim consilium nondicere
solam apprehensionem mediorum, sed ju­
dicium de eorum convenientia : quia tamen
hoc judicium non discernit inter illa, nec
certo diffinit quod sit eligendum, differt a
judicio stricte dicto, quod est actus proprius
virtutis judicativæ.
Ad secundam respondetur rectitudinem
consilii non consistere in sola veritate
(quamvis hanesemper importet per ordinem
ad appetitum rectum) sed in aliisquæ ipsum
reddunt congruum et opportunum. Explicanturque a Divo Thoma in 3, distinet. 40, DTVa
quæstione 1, articulo 2, his verbis :« Ad
« bonitatem consilii tria exiguntur: unum,
« quod consilians præstituat sibi debitum
« finem: quia si aliquis ad malum finem
« consequendum multas efficaces vias in« veniat, non dicetur bonus consiliator.
a Secundo, quod ad finem bonum conse« quendum, adinveniat bonum opus per

QuÆSTIO LVII.

295

„■ quod finem consequatur : unde si quis
« silium, sed etiam circa passiones appeti. bonum finem consequi intendat per ma« tus sensitivi, quæ adhuc sunt multo im« lam actionem, non est bonus consiliator:
« perfectiores. Vel potest dici, quod virtus
< quia ut Philosophus dicit, sortitur finem
« humana est perfectio secundum modum
/ in continenti medio, eo quod illud quod
« hominis,qui non potest per certitudinem
« ad finem ordinat, non est proporlionatum
i comprehendere veritatem rerum simpli« fini illi : sicut si aliquis veram condu­ I « cium intuitu simplici,et præcipue in agiit sionem per medium impertipens conclu« bilibus, quæ sunt contingentia. » Ex qui­
» deret. Tertio, requiritur ut adinveniat
bus habetur non esse de ratione virtutis
« utrumque in tempore convenienti, ne sit
intellectualis ut actus qui est ejus materia,
< præceps in festinando, vel etiam inutilis
nullam dicat ex se imperfectionem, sed
* in tardando : sed hoc ultimum pertinet
quod sit capax recipiendi eam rectitudinem
« ad bonitatem consilii, secundum quod
quæ propria est talis virtutis; quamvis rec­
« consilium in ratione inquirente est, alia
titudine alterius careat : et quia rectitudo
< vero ex parte rei et consiliatoris. » Rec­
propria eubuliæ non consistit in omnimoda
titudo ergo consilii propria in eo sita est, ut
certitudine, sed in legitima ■ t prompta in­
proposito bono fine, ex illo tanquam ex
ventione medii per deductionem ex fine,
principio nec tarde, nec nimis festine dis­
sufficit ut consilium hujusmodi rectitudinem
currat, adinveniatque media similiter bona
indefectibiliter recipiat. Nec plus requiritur
el consona tali fini.
ut virtus a qua elicitur dicatur dispositio ad
10. Neque obestsi urgeas hujusmodi rec­
optimum, quia non intelligitur de optimo in
titudinem utpote desumptam ex bono fine
omni genere,sed in specie talis virtutis.
et mediis, debitisque circumstantiis, potius
12. In fine hujus quæstionis posset dubi­
essede linea voluntatis et bonitatis moralis,
tari, quare Divus Thom. agens de virtuti­
quam de linea intellectus et veri : ergo pro
bus intellectualibus, non meminerit synde­
illa non est constituenda virtus intellectua­
resis, quæ est habitus circa principia
lis sicut est eubulia, sed potius moralis.Respractica : nec scientiæ practicæ, ut est Phi­
pondetur negando antecedens. Nam licet
losophia moralis.quæ conclusiones univer­
prædicta rectitudo dependeat ex bonitate
sales ex illis principiis deducit, quæ absque
finis et mediorum aliisque circumstantiis :
dubio sunt virtutes intellectuales. Sed bre­
quia tamen non est per modum appetitus
viter respondetur, hujusmodi virtutes com­
eorum,sed per modum cognitionis et inven­
prehendi sub speculativis enumeratis in
tionis, formaliter est de linea intellectus, 1 secundo articulo nimirum svnderesis
sub
Λ· ’
quamvis præsupponat bonitatem moralem.
intellectu ; et scientia practica sub scientia
Non enim rectitudo intellectus propria in
communiter dicta. Quod, quantum ad synsola veritate exhauritur, ut super præcederesim est perspicuum ex ipso Divo Thoma
dentem articulum num.3 animadvertimus ;
quæstione sequenti artic. 4, ubi sub intel­
sed comprehendit rectitudinem imperii et
lectu comprehendit tam habitum principio­
directionis, quæ est propria prudentiæ :
rum speculativorum, qui dicitur intellifirmitatem sententiæ, quæ est synesis : et
gentia; qaam habitum praclicorum, qui
similiter promptam et facilem inventionem
vocatur synderesis. Per intellectum (inquit)
medii, et deductionem ejus ex fine, quæ ad
cognoscuntur principia naturaliter nota tam
consilium et eubuliam spectant.
in speculativis, quam in operativis. De scieu•zjKt. 11. Denique objicies, quod actus consilii ! tia practica etiam constat. Tum quia nomine
“· importat imperfectionem incertitudinis :
scientia in prædicto articulo comprehendit
ergo nequit esse actus virtutis quæ est in
omnem habitum, qui cognoscit propositio­
ordine ad opus perfectum : et ideo diffini­
nes universales per aliud notas; tantumque
tur : Dispositio perfecti ad optimum.
excludit illos habitus qui sunt circa par­
ticularia, sicut prudentia et ars, ut legenti
tya Hanc objectionem duplici via solvit Divus
constabit. Tumetiam quia prædicta scientia
Thomas loco citato ex secunda secundæ ar­
licet absolute sit practica propter finem, in
ticulo primo ad secundum ibi : « Dicendum,
« quod etsi virtus sit essentialiter perfectio
modo tamen procedendi et demonstrandi
verum imitaturspeculativas : et hoc fuit sa­
i' quædam, non tamen oportet quod omne
' illud quod est materia virtutis importet
tis utad virtutem speculativam,potiusquam
adpracticam reduceretur: atque idem est de
« perfectionem. Oportet enim circa omnia
habitu synderesis. Videatur Alvarez quæs­
« humana perfici per virtutes,et non solum
tione sequenti articulo primo circa finem.
< circa actus rationis, inter quos est con-

DE VIRTUTIBUS.

296

QUÆSTIO LVIII.
De distinctione virtutum moralium ab intellectualibus in quinque
articulos divisa.
Deinde considerandum est de virtutibus moralibus. El primo de distinctione earum a virtu­
tibus intellectualibus. Secundo, de distinctione earum ab invicem secundum propriam mate­
riam. Tertio, de distinctione principalium vel cardinalium ab aliis. Circa primum quxruntur
quinque.
ARTICULES I.

Utrum cmtif urini si! wrfl/w ?

Ad primnm sir proceditor. Videtur quod omnis virtus sil
moralis. Vinus enim moralis dicitur a more, id esc consoeludine: sed omnium virtutom actus consacseere possu­
mus: ergo omnis ririnsesl moralis.
2. Præterea. Phil «sophos dicit in 2 Ethicor. quod virtus
moratis esi hahinselertivusioniedieüieraiionisconsisieQS:
sed omnis virtus videtur esse hibims electivus : quia actos
cujuslibet virtutis possumus ex electione (acere : omnis
etiam virtus aliqualiter in medio rationis coasistil, nt infra
patebit : ergo omnis virtus est moralis.
3 Præterea. Tullius dici* iu sua Rhetorica quod virtus est
habitos ia modum natura.* rationi consentaneus : sed cnm
omnis vinos humana ordinetur ad bonum hominis, oportet
quod sit consentanea rationi : cum bonum hominis sit se­
cundum rationem esse, ut Dionysius dicit : ergo omnis virlusestruoralis.
Sed contra est. quod Philosophus dicit in 1 Ethicor. Di­
centes de moribu*. non dicimus qooniarn sapiens vel intelligens, sed quoniam mi;is vel sobrias. Sic igitur sapientia
el intellectus non sunt morales,'quæ üuæn sunt virtutes si­
cut supra dictum est .· oou ergo omnis virtus est moralis.
Respondeo dicendum, quod ad hujusmodi evidentiam
considerare oportet quid sit mos, sic enim scire poterimus
quid sit moralis virtus. Mesaule® duo significat Quandoque
enim significat consuetudinem sicut dicitur Act 15: Nisi
circumcidamini secundum morem Moysi, non poteritis salvi
fieri. Quandoque vero significat inclinationem qoandam na­
turalem, vel quasi natttnlenad a iquid acendam : unde et
etiam brutorum animalium dicuntur aliqui mores, unde di­
citur 2 Machab. U. quod, leonum more irruentes in hostes
I rostraverunteos Et sic accipitur mos in Psal. 07, ubi dici­
tur : Qui habitare facit unius moris in domo. El ha-c quidem
duæ significationes in nullodistinguuntur apud latinos quan­
tum ad vocem. In græco autem distinguuntur, nam ethos
quod apud nos morem significat, quandoque habet primam
longam, el scribitur per < gru^am litteram ;quandoque habet
primam correptam, et scribitur per ·. Dicitur autem virtus
moralis a more secundum quod mos significat quandam
inclinationem naturalem, vel quasi naturalem ad aliquid
agendum·, et huic significationi moris propinqua est alia
significatio, quæ significat consuetudinem : nam consuetudo
quodammodo vertitur in naturam, et facit inclinationem simiiem naturali. Manifistum est autem quod inclinatio ad
actum propne convenit appetitivæ virtuti, cujus est movere
omnes potentias ad agendum, ut ex supradictls patet: et
ideo non omnis virtus dicitur moralis, sed solum iila quæ
est iu vi appetitiva.
Ad primum ergo dicendum, quod objectio illa procedit
de more secundum quod significat consuetudinem.
Ad secundum dicendum, quod omnis actus virtutis potest
ex electione agi : sed electionem rectam agit snla virtu*
quæ est in appetitiva parte animæ. Dictum est enim supra,
quod eligere est actus appelitiyæ partis. Unde habitus
electivus, qui scilicet est electionis principiorum, est solum

ille qui perficit vim appetitivam. quamvis etiam aliorum
habituum actus sub electione cadere possint.
Ad tertium dicendum, quod natura est principium motos,
sicut dicitur in 2 Pbys. movere autem ad agendum proprium
est appetitiva* partis : et ideo assimilari naturæ in consen­
tiendo rationi est proprium virtutum quæ suul in vi appe­
titiva.

Conclusio : Non omnis virtus dicitur mo­
ralis, sed solum illa qux est in vi appetitiva.
Circa rationem Divi Thomæ adverten­
dum est, quod licet virtus moralis dicatur
a more ut denotat inclinationem, ob idque
sola virtus residens in appetitu moralis vo­
cetur ; tamen quia aliud est a quo nomen
imponitur, et aliud quod significat, non
licet inferre omnem virtutem ibi existentem esse moralem. Et ideo charitas et spes
ab ordine moralium virtutum extrahuntur,
velut quid altius et superius. Nec circa re­
rum nomenclaturas quaerenda est ratio
metaphysica, sed communis hominum im­
positio, et quid jam usus loquendi obtineat.
Juxta hunc autem virtus moralis supponit
pro illa cujus objectum est bonum morale,
seu cadens per se sub regula rationis : el
quia finis ultimus non cadit per se sub tali
regula, sed est ipsa suprema regula .-id­
circo virtutes Theologicæ quæ immediate
illum attingunt, a moralibus excluduntur.
Et similiter virtutes intellectuales, quarum
objectum non est bonum sub hac ratione,
sed potius verum.
ARTICULUS II.
Utrum virtus moralia di&thujualur ab intdleclMli 1
Ad seroodnih sic proceditur. Videtur quod virtus moralis
ab intellectuali non distinguatur. Dicit enim Augustinus in
libro de Civitate Dei quod virtus est ars recte vivendi : sed
ars est virtus intellectualis : ergo virtus moralis ab intellec­
tuali non differt.
2. Præterca. Pleriqoe in diffinitione virtutum moralioQ
ponunt scientiam : sicut quidam diffiniunt quod perseveran­
tia est scientia vel habitus eorum quibus est immanendum,
vel

QUÆSTIO LVIII.
\cl non immanendum, cl sinclila* esi scientia faciens fideleielMnautcs quæ ad Deum justa sunt. Scientia aulern est
virtuv intellectualis : ergo virtus moralis non debet dislin·
pi >b intellectuali.
3. Pneierea. Augustinus dicit in 1 Soliloq.quod viriu* est
rcctael perfecta ratio i sed hoc perlinet ad virtutem intelleclualem, ut potet in 6 Ethicorum : ergo virtus moralis non
csl distincta ab intellectuali.
4. Pneierea. Nihil distinguitur ab co quod in ejus diffini­
tione ponitur : sed virtus Intel lectualis ponitur in diffinitione
virtutis moralis : dicit enim Philosophus in 2 Ethicorum
uod virtus moralis csl lubilus electivus existons iu meieUle deienniuala nitloue prout sapiens determinabit.
Hujusmodi autem recta ratio determinans medium vii tutis
moralis pertinet ad virtutem intellectualem, ut dicitur in β
Ethicorum : ergo virtus moralis non distinguitur ab Intelkctuali.
Sed contra est, quod dicitur in 1 Elhic. ubi determinatur
virtus secundum differentiam liane : dicimus enim harum:
his quidem intellectuales, has vero morales,
Respondeo dicendum, quod omnium humanorum operum
principium primum ratio est, cl quæcumque alta principia
haaunoromoperum inveniantur, quodammodo rationi obediunl, diversimode tamen : nam quædam rationi obediunt
omnino ad nutum absque omni contractione sicut corporis
membra si fuerint in sua natura consistentia : stalim enim
al imperium rationis’ manus aut pes movetur ad opus, ut
Philosopli. dicit in 1 Polit, quod anima regii corpus despolico principatu : id est sicut dominus servum, qui jus con­
tradicendi nou habet. Posuerunt igitur quidam quod omnia
principia activa quæ sunt in homine hoc modo sc habent ad
rationem : quod quidem si verum esset, sufficeret quod ra­
tio esset perfecta ad bene agendum. Unde cum virtus sit ha­
bitus quo perficimur ad bene agendum, sequeretur quod in
soli ratione esset. et sic nulla virtus esset nisi intellectualis.
Elhæc fuit opinio Socratis, qui dixit omnes virtutes esse
prudentias, ut dicitur in 6 Ethic, unde pouebat quod homo,
scientia in eo existcnle, peccarc non poterat:sed quicumque
t, peccabat propter ignorantiam. Hoc autem proccditex suppositione falsi : pars enim appetiti va obedit rationi
non omnino ad nutum, sed cum aliqua contradictione. Unde
Philosophus dicit in 1 Polit, quod ratio imperat appetilivæ
piiucipalo politico, quo scilicet aliquis præest liberis, qui
bbeuljus iu aliquo contradicendi : unde Augustinus dicit
Hper Psalm. quod interdum præcedit intellectus, cl sequi­
tur tardus âul nullus allectus .* in tantum quod quandoque
jussionibus vel habilibus appetilivæ partis hoc agitur, ut
tsosrationis in particulari impediatur ; cl secundum hoc
aliqualiter verum est, quod Socrates dixit, quod scientia
présente non peccatur : si tamen hæc extendatur usque ad
usum ralionis in particulari élîgibili. Sic igitur ad hoc quod
boinoheae agat, requiritur quod non solum rallo sil bene
disphila per habitum virtutis intellectualis, sed etiam quod
visappetiliva silbcne di^osila per habitum virtutis moralis:
siratigitur appetitus distinguitur a ratione, ita virtus mora­
lis distinguitur ab intellectuali. Unde sicut appetitus est
priûcipiüw humaui aclus secundum hoc quod participat aliqulilcrrationem, ita habitus moralis habet rationem virtumhumanæ, in quantum rationi conformatur.
Ad primum ergo dicendum, quod Augustinus communiter
accipit artem pro qualibet recta ratione : et sic sub arte indodilur etiam prudentia, quæ ita est recta ratio agibilium,
skat ars recta ratio faclibilium: cl secundum hoc quod dicit,
l·'.'
ύ unus est ars rcctc vi vendi essentialiter convenit pru­
quod
dentia·, participative autem aliis virtutibus prout secundum
pidefithm diriguntur.
Ad secundum dicendum, quod tales diffinitiones a quibusCTEque inveniantur dake, processerunt cx opinione Socra­
tica, et sunt exponenda.· eo modo quo de arte prædiclumcst.
Ei similiter dicendum est ad tertium.
Ad quartum dicendum, quod recta ratio est, quæsecundum
prudentiam ponitur in diffinitione virtutis moralis, non
laquui pars essentia.1 ejus, sed sicut quiddam participatum
iu omnibus virtutibus moralibus in quantum prudentia diri­
git omnes virtutes morales.

J

Conclusio : Sicut appelitus distinguitur a
ratione, ita virtus moralis distinguitur ab
intellectuali.

297

Hunc articulum instituit Divus Thomas
ad excludendam Socratis opinionem, qui
nullam constituebat virtutem in appetitu,
sed in solo intellectu : ex quo inferebatur om­
nes illas intellectuales esse, nullam vero
moralem. Putavit enim prædictas Philoso­
phus appetitum obedire ad nutum rationi,
adeo ut sufficienter ista perfecta per intel­
lectuales virtutes, naturaliter ille imperium
ejus exequeretur absque indigentia alicujus
virtutis recepte in ipso appetitu. Cujus
contrarium dum efficaciter probat ratio ar­
ticuli, ostendit necessitatem virtutis mora­
lis perficientis appetitum ad ductum ratio­
nis sequendum.

I

L

ARTICULUS TIL
titrum sufficienter virtus dividatur per moralem el intelleclualemt

Ad tertium proceditur. Videtur quod virtus humana non
sufficienter dividatur per virtutem moralem et intellectualem.
Prudentia enim videtur esse aliquid medium inter virtutem
moralem et intellectualem : connumeratur enim virtutibus
intellectualibus in 6 Ethicor. et etiam ab omnibus rommu- .
niter connumeratur inter quatuor virtutes cardinales quæ
sunt morales, ut infra patebit : non ergo sufficienter dividi­
etur virtus per intellectualem et moralem sicut peri
diata.
2. Praeterea. Continentia et perseverantia et etiam patien­
tia non computantur inter virtutes intellectuales, nec etiam
sunt virtutes morales: quia non tenent medium in passioni­
bus, sed abundant in eis passiones : non ergo sufficienter
dividitur virtus per intellectuales et morales.
3. Praeterea. Fides, spes, et chantas quædam virtutes
sunt, non tamen sunt virtutes intellectuales : hæc enim so­
lum sunt quinque, scilicet scientia et sapientia, intellects,
prudentia et ars, ut dictum est : nec etiam sunt virtutes mo­
rales, quia non sunt circa passiones, circa quas maxime est
moralis virtus : ergo virtus non sufficienter dividitur per
intellectuales et morales.
Sed contra est, quod PhiFosoph. dicit in 2 Ethic, dupli­
cem esse virtutem : hanc quidem intellectualem .illam autem
moralem.
Respondeo dicendum, quod virtus humana est quidam
habitus perficiens hominem ad bene operandum : principium
autem humanorum actuum in homine non est nisi duplex,
scilicet intellectus sive ratio, el appetitus : Irae enim sunt
duo moventia in homine, ut dicitur in 3 de anima. Unde
omnis virtus humana oportet quod sil perfcctiva alicujus
istorum principiorum. Siquidem igitur sit perfcctiva intel­
lectus speculativi vel practici ad bonum hominis actum.erit
vinus intellectualis : si autem sil perfcctiva appetitivæ par­
tis, erit virtus moralis : unde relinquitur quod omnis virtus
humana vel est intellectualis vel moralis.
Ad primum ergo dicendum, quod prudentia secundum
essentiam suam est intellectualis virtus : sed secundum
materiam convenit cum virtutibus moralibus : est coirn recta
ratio agibilium ut supra dictum est: et secundum hoc virtu­
tibus moralibus connumeratur.
Ad secundum dicendum, quod continentia et perseveran­
tia non sont perfectiones appetilivæ virtutisscnsüivæ: quod
cx hoc palet, quod in continente et perseverante superabun­
dant inordinata· passiones ; quod non esset si appetitus sen­
sitivus esset perfectus aliquo habitu conformante ipsum
rationi. Est autem continentia seu perseverantia perfectio
rationalis partis, quæ se tenet contra passiones ne deduca­
tur : delicii tamen a ratione virtutis, quia virtus intellectiva
quæ facit rationem se bene habere circa moralia, præsupponit appetitum rectum finis, ut recte so habeat circa prin­
IIHI

v.

DE VIRTUTIBUS.

298

cipia, id eu tines ex qaibii> ratiocinatur : quoi continenti cl
perseveranti AxsL Neque etiam past ewe perfecta opera­
tio» quæ a dttibiH potentiis procedit» nisi utraque potentia
perficuior per debitum habitum : sicut non sequitur per­
fecta ictio *1 i cqjtts agentis per instrumentum» si instrumen­
tum non sit bene dispositum, quantmucuinquc principale
agens sit perfectam. Unde si appetitus sensitivus quem
movet rationalis pars sil perfectos» actio consequens non
erit perfecta : umle ace principium actionis erit virtus. Et
propter boc continentia a delectationibus, et perseverantia
a tristitiis non sunt virtutes, sed aliquid minus virtute : ut
Philosophus dicit in 7 Ethic.
Ad tertium dicendo n. quod fides, spes, el chantas sunt
supra virtutes hamanav sont enim virtmes hominis prout
est factus particeps diviiiæ gratia*.

Conclusio : Omnis virtus humana vel est
intellectualis, vel moralis.
Nomïne vîrlutis humana intelligit Divus
Thomas illam quæ nostris actibus acquiri­
tur, ut constat ex solat. ad 3, ubi Theologicæ excluduntur a divisione de qua in hoc
articulo, quia sunt supra virtutes humanas
et propriæ hominis ut est factus particeps
divinæ gratiæ. Tum etiam nam loquitur
juxta mentem Aristotelis in 2 Ethicor.,
cap. 1, unde sumpsit prædictam divisionem,
ut videre est in argumento sed contra. Phi­
losophos autem solas virtutes acquisitas
cognovit. Quare licet fortitudo, temperantia,
el justitia infusæ possint dici morales se­
cundum etymologiam moris explicatam in
primo articulo, non tamen juxta hujus doc­
trinam, siquidem etiam sunt supra huma­
nas et propriæ hominis prout divinæ gra­
tiæ participis. Communiter tamen loquendo
eas morales vocamus, quia conveniunt in
materia cum moralibus acquisitis. Sed dis­
tinctionis gratia acquisitas nominamus ab­
solute morales, alias vero cum addito, nempe
morales infusas. Et quoniam in fine tracta­
tus varias virtutis divisiones afferemus,
nolumus circa hoc in præsenli immorari.
Circa solutionem ad 2 vide dicta disput.
praecedenti a num. 56, ubi explicuimus in
quo sensu, el quare continentia et perseve­
rantia a ratione virtutis excludantur.
ARTICULUS IV.
Clrum ntoralh virtue pauil exrc sine intellectuali 1

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod virtus moralis
possit esse sine intellectuali. Virtus enim moralis, ut dicit
Tullius, esi labitus iu modum naturæ rationi ômsentoncus:
sed natura etsi cun«cntiat alicui superiori rationi moventi,
non tamen oportet quod illa ratio naturæ conjungatur in
eodem : sicut palet in rebus naturalibus ratione carenlibus:
ergo potest esse in homine virtus moralis in modum naturæ
inclinans ad concutiendum rationi, quamvis illius hominis
ratio non sit perfecto per virtutem intcllecinalem.
2. Praeterea per virtutem intellectualem homo consequi­
tur rationis usum perfectum : sed quandoque contingit quod
□liqui in quibus non multum viget usus rationis sunt virtuosi

el beo accepi i : ergo videtur quod virtus moralis postil eec
sine virtute intellectuali.
8. Pritcrea. Virtus moralis facit inclinationem ad betk
operandum ? sed quidum In bent naturalem iDdinalioueaad
bene operandum .· etiam absque rationis judicio ; crçu vir·
lutes morales possunt esse sine intellectuali
Sed contra est. quod Gregor, dicit iu 22 Moraliora, qaod
ræier.e lirtutes nisi ea quæ appetant prudenter agani. vir­
tutes esse nequaquam possunt rsed prudentia est virtus Irtellectualis. m supra dictum est : ergo virtutes morales m. j
possunt e>sc sine intellectualibus.
Respondeo dicendum, quod virtus moralis potest qaides
esse sine quibusdam Intcllctlualibus virtutibus : sicut siae
sapientia, scientia ct arte ; non autem potest esse siue iotelleclti cl prudentia. Sine prudentia quidem esse non potest
moralis virtus : quia moralis virtus est habitus electivos, H
esi faciens bonam electionem. Ad lioruatem auod electio
sit bona duo requiruntur. Primo, ul sil debita intentio ta:
et hoe tit per virtutem moralem, quæ vim appetitivamin­
clinat ab bonum conveniens rationi, quod est linis ttehilK.
Secundo, ut homo recte accipiat caqmesuul adficeai»e
hoc non potest esse nisi per rationem recte consilunka,
judicantem, et præcipieniem quod pertinet ad prodentu
et ad virtutes sibi annexés ut supra dictum est. Unde tirts
moralis sine | rude.itia esse non potest, e! per consequent
MC sine inicltedu : per intellectum enim coguo-veulnr
principia naturaliter nota tam in speculativis, quam ia ope­
rati vis. Unde sicut recta ratio iu speculativis in qoauuiai
firoccdit ex principiis naturaliter cognitis præsupponitIntel·
ectuin principiorum, ita etiam prudentia quæ esi recta ratio
agibilium.
Ad primum ergo dicendum.quod i nclinalio natura in rebus
carentibus ratione est absque electione, et ideo talis iuclinalio non requirit ex necessitate rationem ; sed indmtio
virtutis moralis esi cum cleclinne, cl ideo ad suatu perfec­
tionem iudiget quod sit ratio perfecta per virtutem iatetiettualem.
Ad secundum dicendum, quod in virtuoso tum opertet,
quod vigeat usus rationis quintum a<l omnia, sedsetaoi
quantum ad ea qu.e sunt agenda secundum virtutem : elsjc
usus rationis viget in omnibus virtuosis. Undeetiam<pi
videntur simplices, eo quod carent mundana astutia pcssunl
esse prudentes secundum illud Mallh. 10: Estote prudentes
sicut serpentes, ct simplices sicut colnmhæ.
Ad tertium dicendum, quod naturalis inclinatio ad bouoi-i
virtutis est-quædam inchoatio virtutis, non autem e>t virtes
I perfecto : hujusmodi ènlni inclinatio quanloéstpcrb r:;*:.
! lanio polesi esse pcricnlosior. nisi recta ratio adjimgaUr.
per quam fiat recta electio eorum qu.·
·
oat add·
tum linent: sicut equus currens si sil caecus, tanto fertis
] impingit et lædirur, quanto fortius curril. Et idcoclsi virtB
moralis non sil ratio recta (ut Socrates dicebat) nonüinea
solum est secundum rationem rectam, in quantum mdisit
ad id quod est secundum rationem rectonj, ut Platonici in­
suerunt, sed etiam oportet quod sit cum ratione recti ct
Anslol. dicit in 6 Ethic.

Conclusio : Virtus moralis polesi esse sint
quibusdam intellectualibus, sicut sine sapien­
tia, scientia et arte : non autem potest esse
sine synderesi, et prudentia.
Secunda pars conclusionis intellecta sal­
tem de virtute morali perfecta universalis
est, quia prædicta virtus essentialiter est
habitus electivus secundum prudentiæ de­
terminationem, et ideo in nullo potest dari
nisi sit ibi prudentia, per quam reguletur :
et a fortiori synderesis unde ipsa prudentia
derivatur. Sed prima pars tantum est in­
definita : quia etsi in aliquibus inveniri
possit prudentia cum sola cognitione et no­
titia omnibus communi, in aliquibus tatamen

QUÆSTIO LVI1I.

men, ut ITælatis, confessariis, judicibus,
etc. quibus commissum est alios dirigere,
ipsa prudentia majorem notitiam postulat,
et semper requirit saltem scientiam prac­
tical : mulloties vero speculativam : negligontiaque in hujusmodi scientiis acqui­
rendis erit culpabilis et contra prudentiam,
ac proinde contra morales virtutes, in
quarum materiis ex defectu scientiae vincibililer errare contigerit. Et juxta hoc in­
fligenda est solutio Divi Thomæ ad secun­
dum : licet enim non oporteat adesse invirtuosis rationis usus, nisi quantum ad ea
quæagenda sunt secundum virtutem, et ad
hoc in pluribus ipsa cognitio omnibus com­
munis sufficiat, saepe tamen occurrunt ali­
qua secundum virtutem agenda,quæabsque
scientiarum notitia nequeunt recte disponi,
ut in personis quas diximus.
abticulus v.
Urum intellectualis virtus possit esse sine morale

Ad quintum sic proceditur. Videtur quod virtus inlellectoilis possit esse siue morali : perfectio enim prioris non
dependet a perfectione posterioris. Sed ratio est prior appe­
titu insitivo, cl movens ipsum : ergo virtus intellectualis
i|B» est perfectio rationis, non dependet a vii tute morali,
qtt est perferlîo appclitivæ partis: potest ergo esse sine ca.
1 Prætcrea. Moralia sunt materia prudentiæ. sicut factibitbsunt materia artis : sed ars potest esse sine propria
materia, sicut faber sine ferro :crgo ct prudentia potest esse
sbe virtutibus moralibus : quæ tamen inter omnes inlcllcctalesurtutcs maxime moralibus conjuncta videtur.
XTneterea. Prudentia est virtus bene consiliativa. ut
dicitur in 6 Ethicen sed mulli bene consiliantur, quibus
ίώοο virtutes morales desunt .· ergo prudentia potest esse
sine virtute morali.
Sed contra. Velle malum facere opponitur directe virtuti
Borali;uon autem opponitur alicui, quod sine virtute mo­
rali esse polesi: opponitur autem prudentiæ, quod volens
pecccl. ul dicitur in 6 Elhic. non ergo prudentia potest esse
virtute morali.
Bespondco diiendum, quod alix virtutes intellectuales
virtute morali esse possunt ; sed prudentia sine virtute
ocnli esse non potest. Cujus ratio est, quia prudentia est
reda ratio agibiiiutn non autem solum in universali, sed
edao in particulari, iu quibus sunt actiones : recta autem
lilio pæexigil principia ex quibus ratio procedit : oportet
jtiemrationem circa particularia procedere non solum cx
friwipiis universalibus, sed etiam ex particularibus. Circa
principia quidem universalia agibilium homo recte se habet
peraituralem intellectum principiorum per quem horno co­

299

gnoscit, quod nullum malum est agendnm:vcl etiam per
aliquam scientiam practical», sed hoc non sufficit ad recte
ratiocinandum circa particularia : contingit enim quandoque
quod hujusmodi universale principium cognitum per intellectum vel scientiam corrumpitur in particulari per aliquam
passionem : sicut concupiscenti quando concupiscentia vin­
cit videtur hoc esse bonum quod côncupisciî, licet sit contra
universale judicium rationis et ideo sicut homo disponitur
ad recte se habendum circa principia universalia per intel­
lectum naturalem vel per habitum scienti.? : iu ad hoc
quod recte sc habeat circa principia particularia agi bilium
quæ sunt lines, oportet quod perficiatur per aliquos, habitus
secundum quod fiat homini quodammodo connaturale recte
judicare define, ct hoc Iit per virtutem moralem : virtuosus
enim recte judicat de fine virtutis, quia qualis unusquisque
est. talis linis videtur ci, ut dicitur in 3 Ethicor. Et ideo ad
rectam rationem agibilioiu, quæ est prudentia requiritur
quod homo habeat virtutem moralem.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio secundum quod
estappreheusiva finis præeedit appetitum finis,sed appetitus
Unis præcedit rationem raliocinanlein ad eligendum ea quæ
sunt ad finem .· quod pertinet ad prudentiam .- sicut etiam in
speculativis intellectus principiorum est principium ratiouis
syllngizantis
Ad secundum dicendum, quod principia artificialium non
dijudicantur a nobis bene vel male secundum dispositio­
nem appetitus nostri, sicut fines qui sunt moralium principia
sed solum per considerationem rationis, et ideo ars non re­
quirit virtutem perficientem appetitum, sicut requirit pru­
dentia.
Ad tertium dicendum, quod prudentia non solum est bene
consiliativa,sed etiam bene judicativa et beue præceptiva :
quod esse non polesi, nisi removeatur impedimentum pas­
sionum corrumpentium judicium cl praeceptum prudentiæ»
et hoc per virtutem moralem.

Conclusio : Alix virtutes intellectuales pos­
sunt esse absque virtute morali: secus pru­
dentia.
Intelligit hic Divus Thomas nomine prudentix etiam virtutes sibi adjunctas : eubuliam, synesim et gnome : quia sicut bonum
praeceptum, ita neque bonum consilium,
neque bonum judicium omnino practica
repereri queunt sine rectitudine appetitus,
quæ est per morales virtutes. Super utrum­
que istum articulum essent plura dicenda
circa dependentiam virtutum moralium a
prudentia,el hujus ab illis : sed quia eadem
materia occurrit infra quæst. 65, quæ est de
connexione virtutum, instituemus ibi pro
omnibus disputationem. Videatur Cajetan.
qui præsentem et præcedentem litteram
laboriosis, el acutis commentariis elucidat.

DE VIRTUTIBUS.

300

QUÆSTIO LIX
De distinctione virtutum moralium secundum relationem ad passiones
in quinque articulos divisa.
Deinde considerandum est de distinctione moralium virtutum ad invicem. Et quia virtutes
morales qux sunt circa passiones distinguuntur secundum diversitatem passionum, oportet
primo considerare incommuni comparationem virtutis ad passionem. Secundo, distinctionem
moralium virtutum secundum passiones. Circa primum quxruntur quinque.
ARTICULUS I.

Ctrm ritius wraht

panto f

Ad primum sic pr<xeditur. Videtur quod virtus mentis
sit passio. Medium euim est ejusdem geueris eum extremis :
sed virera moralisesi medium mter passiones : ergo virtus
mori Ils est passio.
2. Præîerea. Virtus et viliuru cum sint contraria, sunt in
eodem genere : sed quadam passiones vitia esse dicuntur,
ut invidia el ira? ergo etiam qiu*dam passiones sunt vir­
tutes.
3. Praeterea. Misericordia quaedam jassio est : est enim
tristitia de alienis malis, ut supra dictaro est. Hanc autem
Cicero lorotoregrcgias non dubitavit appellare virtutem, ut
August dicit :u 9 de Civ. Dei : ergo passio potest esse vir­
tus moralis.
Sed contra est, qued dicitur in 2 Ethicor. quod passiones
neque virtutes sunt, neque malitiæ.
Respondeo dicendum, quod virtus moralis non potest
esse passio. et hoc palet triplici ratiooe. Primo quidem,
passio e^t motos quidam appetitus sensitivi, ut supra dictum
est : vinos autem moralis non est motus aliquis, sed magis
principium .ippctitivi motus, habitus quidam existera. Se­
cundo, quia passiones ex scirris dm habent rationem boni
vel mali : bonum enim vel rnalum bomiuls est Mîcundum ra­
tionem. Unde, passtones secundum se considerata·, se ha­
bent et ad bonum, et ad malum secundum quod possunt
convenite rationi, vel non convenire ; nihil autem tale potest
esse virtus : cum virtus solum ad bonum se habeat ul supra
dictum est. Tertio, quia dito quod aliqua passio se babeal
ad bonum solum, vel ad ujaluni solum secundum aliquem
modum, tamen motus passionis, in quantum passio est,prin­
cipium labet in ipsp appetito : et terminum in ratione, in
cujos confonuitatem appetitus tendit : motus autem virtutis
este converso principium habens in ratione, et terminum in
appetitu secundum quod a ratione movetur : unde in diffini­
tione virtutis moralis dicitur in 2 Ethic, quod est labitus
electivus in medietate consistens, determinata ratione prout
sapiens determinabit.
Ad primum ergo dicendum, quod virtus secundum suam
essentiam non est medium inter passiones, sed secundum
surnn effectum :qnii scilicet inter passiones medium cons­
tituit.
Ad secundum dicendum, quod si vitium dicatur habitos
secundum quem quis male opeiatur, manifestum est quod
nulla passio est vitium: si vero dicatur vitium peccatum,
quod est actus vitiosus, sic nihil prohibet passionem esse
vitium ; et c contrario concurrere ad actum virtutis secun­
dum quod passio vel coutnriatur rationi, vel sequitur actum
rationis.
Ad tertium dicendum, quod misericordia dicitur esse
virtus, id est virtutis actus secundum quod motus ille animi
rationi servit : quando scilicet ita prabetur misericordia,
ut justitia conservetur : sive cum indigenti tribuitur, sive
cum ignoscitur pcenilenli, ut August, dicit ibidem;si tamen

misericordia dicatur aliquis habitus quo homo parflritonJ
rationabiliter miserendum, nihil prohibet misericordiam sk
dictam esse virtutem. Et eadem est ratio de similibus pu­
sionibus.

Conclusio es/ negativa.
ADNOTATIO.

1. Cum per totam hanc et sequentem Qt>la
quæstionem sermo sit de virtute morali
comparative ad animæ passiones, non erit
abs re præmittere aliquam eorum notitiam
ex his quæ tradit D. Thomas sup. quæst. 22
et 23. Sciendum est igitur passionem sicut
et pati dupliciter sumi. Primo large pro
cujuslibet receptione, etiamsi is qui recipit
et patitur nihil a se abjiciat : ut si dicamus
pati aerem quando recipit lucem et pati
sensum vel intellectum, cum recipiunt spe­
cies intentionales. Sed hæc acceptio latis­
sima est, potiusque subjectum sic recipiens
dicitur perfici, quam pati. Secundo magis
preprie pro receptione alicujus cum contra­
rii abjectione,atque cum aliqua corporali et
physica transmutatione : ut cum ad intro­
ductionem caloris expellitur frigus; vel e
converso. Praecipue vero in hac secunda
acceptione passio dicitur receptio formæ.
disconvenientis : sicut igrotare dicitur pati,
quia recipitur infirmitas sanitate abjecta.
Et hic (ait D.Thom.jes/ propriissimus modusp.n*
passionis : nam pati dicitur ex eo quod ali­
quid trahitur ad agentem : quod autem rece­
dit ab eo quod est sibi conveniens, maxime
videtur ad aliud trahi. In præsenti autem
nomen passionis non sumitur ita late sicut
in prima acceptione : quia prout sic omnes
actus animæ comprehendit : qui tamen in
tota hac materia dividuntur in passiones et
operationes. Sed in secunda, juxta quam
neque

-Λ

QUÆSTIO LIX.
neque actus cognoscitivi, sivo sensus sive
intellectus, neque actus voluntatis passiones
anima nominantur : quia neutri per se
habent annexam abjectionem formæ con­
traria? et transmutationem corporalem
quam diximus. Quod de actibus voluntatis
ita explicat Divus Thomas citata quæst.22,
art. 3: Passio proprie invenitur ubi est trans­
muta! io corporalis, etc. In actu autem appe­
titus intellect ivi non requiritur aliqua trans­
mutatio corporalis, quia hujusmodi appetitus
non est virtus alicujus organi. Unde patet
quod ratio passionis magis proprie invenitur
in actu appetitus sensitivi, quam intellectivi.
Cum vero actibus voluntatis tribuimus no­
mina passionum : ut desiderii, iræ, tristi­
tia», etc. Hujusmodi nomina non significant
proprie passiones, sed simplices actus vo­
luntatis cum similitudine effectus absque
passione, ut explicat Angelicus Doctor ibi­
dem ad 3.
2. De actibus cognoscitivis aliam ratio­
nem assignat Divus Thomas art. 2 ejus­
dem quæst. cur passiones non sint. Quia
nomine passionis (ait) importatur quod pa­
tiens trahatur ad id quod est agentis. Magis
autem trahitur anima ad rem per vim appetitivam, quam per vim apprehensivam : nam
per vim appetilivam anima habet ordinem
ad ipsas res prout in seipsissunt: vis autem
apprehension non trahitur ad rem secundum
quod in seipsa est, sed cognoscit eam secun­
dum intentionem rei quam in se habet vel re­
cipit secundum proprium modum. Unde ratio
passionis magis invenitur in parte appetitiva,
quam in parte apprehensive. Relinquitur
ergo nomen passionis actibus appetitus sen­
sitivi, irascibilis et concupiscibilis qui per
se afferunt physicam et corporalem immu­
tationem. Et ideo solent per eam definiri,
sicut de ira dicitur quod est accensio sangui­
nis circa cor, ut observat Divus Thomas ad
3ejusdem articuli. Unde Divus Damasce­
nus lib. 2 de fide describens animalem
passionemsic ait: Passio est motus appetitivæ
virtutis sensibilis in imaginatione boni vel
mali. Reliqui vero motus hominis sive vo­
luntatis sive intellectus, aut sensus retinent
commune nomen operationis ; et propterea
quæst. GO sequenti toties distinguuntur
virtutes quæ sunt circa passiones, ab his
quæ sunt circa operationes.
jbhb 3. Numerantur communiter undecim
l·-.’passiones sensitivi appetitus: sex ex parte
concupiscibilis, nempe amor, odium, desi­
derium, fuga, gaudium et tristitia. Et quin­

que ex parte irascibilis : videlicet spes, des­
peratio, limor, audacia et ira. Cujus numeri
sufficientiam explicat Divus Thomas citatan.Thom.
quæst. 23, art. 4. Prius tamen art. 1, red­
dit rationem cur priores sex passiones assi­
gnentur concupiscibili, et quinque poste­
riores irascibili dicens: « Cum diversae
« potentia? habeant di versa objecta, necesse
« est quod passiones diversarum potentia­
te rum ad diversa objecta referantur, etc.
« Ad cognoscendum ergo quæ passiones
a suntin irascibili,etin concupiscibili,opora tet assumere objectum utriusque poten« tiæ. Didum est autem in primo, quod
« objectum potenliæ concupiscibilis est bo« num vel malum sensibilesimpliciter ac­
er ceptum, quod est delectabile vel doloro« sum. Sed quia necesse est quod interdum
u anima difficultatem vel pugnam patiatur
« adipiscendo aliquod hujusmodi bonum,
« vel fugiendo aliquod hujusmodi ma« lum, in quantum hoc est quodam« modo elevatum supra facilem potes« tatem animalis, ideo ipsum bonum vel
« malum secundum quod habet rationem
« ardui vel difficilis est objectum irascibi« lis. Quæcumque ergo passiones respiciunt
« absolute bonum vel malum pertinent ad
« concupiscibilem, ut gaudium, tristitia,
« amor, odium et similia. Quæcumque
« vero passiones respiciunt bonum vel ma« lum sub ratione ardui prout est aliquid
« adipiscibile vel fugibile cum aliqua diffl­
er cultate, pertinent ad irascibilem, ut au­
re dacia, timor, spes et hujusmodi. » Deinde
artic. 4, numerum prædictarum passio­
num, singulasque earum differentias ita
exponit : « Dicendum, quod passiones dif« ferunt secundum activa quæ sunt objecta
« passionum animæ. Differentia autem ac­
er tivorum potest attendi dupliciter. Uno
ec modo secundum speciem vel naturam
ee ipsorum activorum, sicut ignis differt ab
er aqua. Alio modo secundum diversam
<r virtutem activam : diversitas autem ac­
te livi vel motivi quantum ad virtutem mo­
rt vendi potest accipi in passionibus animæ
« secundum similitudinem agentium natu« ralium. Omne enim movens trahit quo­
te dammodo ad se patiens, vel a se repellit.
« Trahendo quidem ad se, tria facit in
ee ipso. Nam primo quidem dat ei inclina­
te tionem vel aptitudinem ut in ipsum tenee dat : sicut cum corpus leve quod est suree sum, dat levitatem corpori generato, per
te quam habet inclinationem vel aptitudinem

302

DE VIRTUTIBUS.

• ad hoc quod sit sursum. Secundo, si cor» pusgeneratum est extra locum proprium.
« dat ei moveri ad locum. Tertio dat ei
« quiescere in loco cum pervenerit, quia
■< ex eadem causa aliquid quiescit in loco,
■·■· per quam movebatur ad locum : et simi« liter intelligendum est de causa repul« sionis. In motibus autem appetit i væ
■■ partis bonum habet quasi virtutem at« tractivam. malum autem virtutem repul« sivam. Bonum ergo primo in potentia
« appetitivacausal quandam inclinationem
; seuaptitudinem.seu connaturalitatem ad
i bonum quod pertinet ad passionem amo< ris, cui per contrarium respondet odium
« ex parte mali. Secundo, si bonum sit
« nondum habitum, dat ei motum ad asse■> quendum bonum amatum : et hoc pertie net ad passionem desiderii velconcupis« centiæ, et ex opposito ex parte mali est
« fuga vel abominatio. Tertio, cum adep» tum fuerit bonum dat appetitui quietationem quandam in ipso bono adepto :
et hoc pertinet ad delectationem vel
<r gaudium, cui opponitur ex parte mali
α dolor vel tristitia. In passionibus autem
o irascibilis præsupponitur quidem apti« ludo vel inclinatio ad prosequendum
« bonum, vel fugiendum malum ex concu« piscibili, quæ absolu te respicit bonum vel
« malum : et respectu boni nondum adepti
« est spes et desperatio : respectu autem
« mali nondum injacentis est timor et
« audacia : respectu autem boni adepti non
« est aliqua passio in irascibili, quia jam
« non habetrationemardui,ut supradictum
« est : sed ex malo jam injacenti sequitur
« passio iræ. Sic igitur patet, quod in con<r cupiscibili sunt 1res conjugationes pas« sionum, scilicet amor et odium: deside« rium, et fuga, gaudium et tristitia.
« Similiter in irascibili sunt tres, scilicet
« spes et desperatio, timor et audacia, et
« ira, cui nulla passio opponitur. Sunt
« ergo omnes passiones specie differentes
« undecim : sex quidem in concupiscibili,
« et quinque in irascibili, sub quibus όπι­
α nes animæ passiones continentur.
4. Cognito igitur quid sit animæ passio,
nimirum motus sive actus secundus appe­
titus sensitivi, manifeste apparet virtutem
moralem non esse passionem, quippe virtus
non dicit actum vel motum, sed ejus prin­
cipium : quæ est conclusio et prima ratio
hujus articuli.
Circa secundum nota, cum dicitur pas­

siones non habere rationem boni aut mali,
sermonem esse do illis secundum se ut
præcise sunt actus sensitivi appetitus, spectantquead ordinem physicum : si namque
sumantur ut intrant genus morale, respiciuntque objectum cum subjectione ad ra­
tionem, aliquæ passiones ex suaspociesunt
bonæ, quia ex ipsa specie aclus rationi con­
sonant : et aliquæ mala*, quia ex tali specio
rationi repugnant, ut statuit Divus Thomas
supra quæst. 21, arlicul. 4, ob idque in
præsenti non absolute negavit passiones
habere rationem boni vel mali, sed addidit
ex seipsis. Et ideo in tertia ratione ad­
misso dari passionem determinate bonam,
ostendit alia via distinctionem ejus a
virtute.
5. In solutione ad secundum observat
Medina diversum modum loquendi Divi
Thomæ de passione in ordine ad actum
vitii, et ad actum virtutis: nam de primo
dicit, quod ipsa passio potest esse vi­
tium, sumendo vitium pro actu vitioso:
de secundo vero non dicit quod passio po­
test esse actus virtutis, sed quod potest ad
eum concurrere. Cujus differentiæ rationem
assignat Medina, quia ad actum vitii suffi­
cit quod sit motus appetitus sensitivi sine
regula rationis, quando homo tenetur mo­
derari passionem, et sic passio absque ali­
quo superaddito erit actus peccati: at ut
motus appetitus sit actus virtutis., necesse
est quod reguletur positive a ratione recta,
et ejus formam participet. Unde licet ma­
terialiter ille motus qui est passio sit actus
virtutis, melius tamen dicitur quod passio
concurrit ad actum virtutis, quam quod sil
ipse virtutis actus. Posset tamen cum omni
formalitate dici, quod passio moderata sit
actus virtutis.
Aliam rationem possumus assignare prædictæ locutionis ex dictis disputat, præce­
denti numer. 20, quia nimirum actus vir­
tutis adæquate sumptus non importat solum
actum ab ea immediate elicitum, quem vo­
luntas in appetitu sensitivo imperat, qui
dicitur e/ccho participative, sed etiam actum
voluntatis qui est electio quasi per essen­
tiam. Et quia Divus Thomas loquebatur de
actu virtutis adæquato prout utrumque il­
lum comprehendit, dixit passionem includi
in prædicto actu, et non esse ipsum, quia
tantum est ejus pars. At vero actus vitii
potest inveniri sine actu formali voluntatis
in sola passione immoderata appetitus,
quando talis passio potest et debet modera­
tionem

QUÆSTIO LIX
lionem habere·: et ideo talis passio non
solum est pars actus peccaminosi, sed po­
test esso totus actus.
ARTICULUS II.

Utrum rictus morulis potuit cm cum passione l
Adeundum sic proccdilur. Videtur quod virtus moralis
cum passione esse non possit. Dicit enim Philosopli in 4
Topic, quod mills est qui non patitur, patiens autem qui pa­
titur, cl non deducitur : et eadem ratio est de omnibus vir*
tulibus moralibus : ergo omnis virtus moralis est sine pas­
sione.
2. Prætcrea. Virtus estqumdnm reda habitudo animæ,
sicut sanitas corporis nt dicitur in 7 Pfiysicor. unde virtus
ipLedadi sanitas animæ esse videtur ut Tuli, dicit in 4de
TçcuL quæst. passiones autem animæ dicuntur morbi quitlanuuimæ, ut in eodem iib. Tuli, dicit sanitas autern non
compatitor serum morbum : ergo neque virtus compatitur
seram animæ passionem.
IPræterca. Virtus moralis requirit perfectum usum ratio­
nis etiam in particularibus : sed bic etiam impeditur per
passiones : dicit enim Philosophy in 6 Ethic. quod delecta­
tiones corrumpunt existimationem prudentiæ. Et Salust.
dicit iuCatilinario quod non facile verum perspicit animus,
ubi illa oflicitml scilicet anicæ passiones : virtus ergo mora­
lis non potest esse cum passione.
Sed contra est, quod Augustinus dicit in 14 de Civitate
Dei,si perversa est voluntas, perversos habebit hos motus,
scilicet passionum : si autem recta est, non solum inculpa­
biles, verum etiam laudabiles erunt .-sed nullum laudabile
exdoditur per virtutem moralem; virtus ergo moralis non
excludit passiones, sed potest esse cum illis.
Respondeo dicendum, quod circa hoc fuit discordia inter
Stoicos el Peripateticos,sicut Augustinus dicit in 9 de Civi­
tate Dei. Stoici enim posuerunt quod passiones animæ non
possunt esse in sapiente sive virtuoso. Peripatetici vero
qaorum sertam Aristoteles instituit ut Augustinus dicit in 9
de Civitate Dei posuerunt quod passiones simul cum virtute
oorali esse possunt, sed ad medium reductæ. Hæc autem
diversitas sicut Augustinus ibidem dicit, magis erat secun­
dam verba, quam secundum rerum sententias. Quia enim
Stoici non distinguebant inter appetitum intellectivum qui
est voluntas, et inter appetitum sensitivum qui per irascibilem el concupiscibilem dividitur, non distinguebant in hoc
jussiones animæ ab aliis affectionibus humanis : quod pas­
siones animæ sint motus appetitus sensitivi, aliæ vero affec­
tiones quæ non sunt passiones anirnæ sint moins appetitus
iotellectivi, qui dicitur voluntas, sicut Peripatetici distinxe­
runt : sed solum quantum ad hoc, quod passiones esse dicetiot qoascnmque affectiones rationi repugnantes : quæ si ex
deliberatione oriantur, in sapiente seu in virtuoso esse non
possunt: si autem subito oriantur, hoc in virtuoso potest
accidere, eo quod animi visa quæ appellant phantasias non
esi in potestate nostra, utrum aliquando incidant animo, et
tam veniunt ex terribilibus rebus, nccesseest ut sapientis
mimum moveant, ita ut paulisper vel pavescat metu, vel
tristitia contrahatur tanquam his passionibus prævenienlibus rationis officium : ncc tamen approbant ista, cisque
consentiunt ut August, narrat in 9 de Civit. Dei ab Aulo
Geli, dictum. Si igitur passiones dicantur inordinata* affec­
tiones non possunt esse in virtuoso, ita quod post delibera­
tionem cis consentiatur ut Stoici posuerunt. Si vero passiones
dicatur quiemnque motus appetitus sensitivi, sic possunt
ese in vir.uoso secundum quod sunt a ratione ordinatæ.
Unde Arisi. dicit in 2 Ethic, quod non bene quidam deter­
minant virtutes impassibili laies quasdam et quietes : quo­
niam ’impliciter dicunt, sed deberent dicere quod sunt
qneies a passionibus quæ sunt ut non oportet, et quando
non oportet.
Ad primum ergo dicendum, quod Philosophus exemplum
illud inducit, sicut Ct multa alia in libris logicalihus non
secandum opinionem propriam, sed secundum opinionem
aliorum : hæc autem fuit opinio Stoicorum quod virtutes
essent sine passionibus aoitnæ. Quam Philosophus excludit
in 2 Eihic. dicens virtutes non esse impassibililatcs. Potest

303

tamen dici, quod cum dicitur quod mitis non patitur, intelligendiim esi «wuiidum pa^ionetn inordinatam.
Ad secundum dicendum, quod ratio illa et omnes similes
quas Tullius ad hoc inducit In Iib. de Tusculanis quaestioni­
bus procedunt de passionibus secundum quod significant
inordinatas affectiones.
Ad tertium dicendum, quod passio praeveniens judicium
rationis, sl In animo prævaleat, ut ei consentiatur, impe­
dit consilium et judicium rationis. Si vero sequatur quasi
ex ratione imperata, adjuvat ad exequendum imperium ra­
tionis.

Prima conclusio : Si passiones dicantur
inordinalx affectiones, non possunt esse in
virtuoso, ita quod post deliberationem eis con­
sentiatur.

Secunda conclusio : Si passiones dicantur
quicumque motus appetitus sensitivi, sic pos­
sunt esse in virtuoso, secundum quod sunt a
passione ordinatx.
ADNOTATIO.

1. Hunc articulum instituit Divus Tho­
mas ad componendam litem inter Philoso­
phos, Peripateticos (quorum princeps fuit
Aristoteles) et Stoicos(quorum dux fuit Zeno
a Cittico Cypri oppido Citticus appellatus)
olim excitatam. Reducitque illorum diffe­
rentias ad modum loquendi, cum in re con­
venirent. Quia neque Stoici negabant reperiri in virtuoso motus, sive actus appe­
titus sensitivi ratione regulatos : quos
Peripatetici sub nomine passionis compre­
hendebant : neque isti volebant manere
prædictos motus inordinatos : quo modo et
non aliter Stoici passiones eos appellabant.
Et ideo omnes passiones dicebant animæ
morbos : ac sicut omnis morbus pravus est,
sic ipsi dicebant pravas omnes passiones,
nullumque actum bonum et ratione regulatum putabant eo nomine significari
Sed nobis etiam de ipsa re occurrit dubi-Difficoltatio, an cum virtute morali possint repe- la?·
riri prædicti motus inordinati ; vel sit de
ratione talis virtutis ita illos extinguere, ut
nullatenus cum ipsa compatiantur ?Si enim
hoc posterius dicamus, vix inveniemusperfectum virtuosum : cum nullus sit qui prædiclos motus, nisi ex speciali Dei privilegio,
aliquando non sentiat. Primum autem vi­
detur derogare perfectioni virtutis.
2. Ad hoc Divus Thomas quæst. 1 de vir- xbsolviiur.
tutibus articul. 10 ad 14 ita respondet : D.Thom.
α Dicendum, quod passiones ad malum inα clinantes non totaliter tolluntur neque
α per virtutem acquisitam, neque per vir­
er tutem infusam, nisi forte miraculose :
« quia semper remanet colluctatio carnis

304

DE VIRTUTIBUS.

< contra spiritum etiam post moralem vir« tutem. De qua dicit Apostolus adGalat. 5
« quod caro concupiscit adversus spiritum,
« spiritus autem adversus carnem. Sed tam
« per virtutem acquisitam, quam infusam
« hujusmodi passiones modificantur, ut ab
« his homo non effrenate moveatur. Sed
« quantum ad aliquid praevalet in hoc vir< tus acquisita, et quantum ad aliquid vir« tus infusa. Virtus enim acquisita pre« valet quantum ad hoc, quod talis im« pugnatio minus sentitur. Et hoc habet ex
« causa sua : quia per frequentes actus,
« quibus homo est assuefactus ad virtutem,
n dissuevit talibus passionibus obedire, et
« consuevit eis resistere. Ex quo sequitur,
« quod minus earum molestias sentiat. Sed
« prevalet virtus infusa quantum ad hoc,
« quod facit quod hujusmodi passiones etsi
« famulentur, nullo tamen mododominen« tur : virtus enim infusa facit quod nullo
« modo obediatur concupiscentiis peccati,
a et facit hoc infallibiliter ipsa manente,
e Sed virtus acquisita deficit in hoc licet in
n paucioribus, sicut aliæ inclinationes na« turales deficiunt a minori parte, etc. » Et
quæst. 5, articul. 1 ad 6 ita loquitur de vir­
tute temperantiæ : a Non est de ratione
a temperantiæ quod omnes pravas concu« piscentias excludat : sed quod temperatus
« non patiatur aliquas tales concupiscentias
« vehementes et fortes : sicut patiuntur illi
« qui non studuerunt concupiscentias re•j frenare. Paulus igitur patiebatur concu« piscentias inordinatas propter fomitis
« corruptionem : non tamen fortes neque
« vehementes, quia studebat eas reprimere
« castigando corpus suum et in servitutem
« redigendo : unde vere temperatus erat, d
Et juxta hoc intelligendus est in hoc arti­
culo ubi ait : quod inordinatæ affectiones
non possunt esse in viro virtuoso : ita quod
post deliberationem eisconsentiatur, quam­
vis possint esse in illo absque deliberatione
et consensu. Et hoc admittebant etiam Stoici
Philosophi, qui strictius de hac re sentie­
bant : concedebant enim quod si tales af­
fectiones subito oriantur, possunt esse in
virtuoso, « eo quod animi visa non est in
« potestate nostra utrum aliquando incidant
« animo, et cum veniunt ex terribilibus
« rebus, necesse est ut sapientis animum
« moveant, etc. »
, , , 3. Advertendum est primo, quod etsi virversio. tus morans non omnino excludat motus
inordinatos rationem praevenientes, nihi­

lominus perfecta virtus valde illosdiminuil:
quia dum fortiter appetitum ad bonum in­
clinat , impellit vires apprehensivas ad
apprehendendum et proponendum objecta
honesta, et ab inhonestorum apprehensione
retrahit. Confert enim affectio appetitus non
solum ad judicandum secundum ipsam,
juxta illud, tyua/ts uniusçuüçue est, talia
judicat, sed etiam ad apprehendendum et
repraesentandum. Sicut infirmis sitientibus
ex affectu ad aquam represenlantur omnes
quas unquam viderunt : et concupiscenti­
bus simulacra delectabilium etiam impor­
tuna occurrunt, sicut et iratis absque deli­
beratione punitiones et vindictae repræsentantur : tamquam nature inditum sit (ait
Cajetanusjut obsequium predominant! af­
fectioni præstent animæ vires, inter quas
constat esse apprehensum. Seclusa autem,
aut diminuta inordinatorum objectorum
apprehensione, motus circa illa tolluntur eo
ipso, vel diminuuntur. Unde quivehementes concupiscentias patiuntur, etiamsi eis
non consentiatur, signum est nondum ac­
quisisse perfectam virtutem moralem, sed
tantum continentiam vel perseverantiam,
quas disput. preced. num. 56 a ratione vir­
tutis exclusimus, eo quod manent cum pas­
sionibus vehementibus et inordinatis. Hæc
autem doctrina intelligenda est per se lo­
quendo. Nam per accidens ex Dæmonum
suggestione contingit valde virtuosos im­
portunis apprehensionibus, vehementibusque passionibus appetitus multoties vexari :
Deo sic disponente ad humilitatis exerci­
tium, et augmentum meriti.
4. Secundo est notandum, quod cum D.
Thomas ait virtutem infusam non admittere3^;
passionem inordinatam, cui voluntas con­
sentiat , debet intelligi de inordinatione
moraiiter peccaminosa : nam peccata ve­
nialia sive ex genere, sive ex materiae par­
vitate aut defectu deliberationis non tollunt,
neque intrinsece diminuunt virtutem in­
fusam, ut dicemus tract, seq. disp. 4. Et
idem dicendum est de virtute acquisita, cui
contrariatur vitium aut peccatum mortale
ex genere. Illa vero quæ versatur circa ma­
teriam per se capacem solius peccati venia­
lis, potest corrumpi per motus venialiter
peccaminosos, dummodo eis plene consen­
tiatur. Et quamvis per unum vel alium
hujusmodi motum non corrumpatur præ­
dicta virtus, sicut nec virtus acquisita, cui
opponitur peccatum mortale per unum vel
alium hujusmodi peccatum destruitur, eo
quod

QUÆSTIO LIX.
quod ad generandum contrarium vitium
plures actus requiruntur : nihilominus utra­
que diminuitur intrinsece per prædictos
motus inordinatos pleno liberos : et ideo
quamvis possint esse cum illa, non tamen
in tota ejus perfectione. De quo latius di­
cemus tract, seq. disput. citata.
Solutionem tertii argumenti hujus arti­
culi latius prosequutum invenies supr. q.
24, art. 3 ad 1, ubi D. Thom. fusius explicatqualiter passiones impediant actum vir­
tutis antevertendo rationis usum: et qualiter
recipiant ejus bonitatem, vel etiam augeant.
De quo potest rursus videri infr. q. 76, art.
I el 2.
ARTICULUS III.
Virum virtus moralis possit esse cum tristitia 1

Ad tertium sic proceditur Videtur, quod virtus cum tris­
titia esse non possit. Virtutes enim sum sapienti» effectus
secundum illud Sap.8, sobrietatem el justitiam docet (scili­
cet divina sapientia) prudentiam et virtutem : sed sapienti»
convictus non habet amaritudinem, ut postea subditur : ergo
nec virtutes cum tristitia esse possunt.
1 PriEterea. Tristitia est impedimentum operationis ut
patet per Philosoph. in 7 ct 10 Ethic. Sed impedimentum
borne operationis repugnat virtuti : ergo tristitia repugnat
virtuti.
3. Præterca. Tristitia est quæflam animi ægriludo, ut
Tullius eam vocat in 4 de Tusculanis quæstionibus. Sed
a-gritudo animæ conlrariatur virtuti : ergo tristitia contrariatur virtuti, nec potest simul esse cum ea.
Sed contra est, quia Christus fuit perfectus virtute : sed
ία co fu t trisibia dicit enim, ut habetur Matth. 26* Tristis
est anima mea usque ad mortem : ergo tristitia potest esse
cum virtute.
Respondeo dicendum, quod sicut Augustinus dicit 14 de
Civit. Dei, Stoici voluerunt pro tribus perturbationibus, inanimo sapientis esse tres eupathias, id est tres bonas pas­
siones : pro cupiditate scilicet voluptatem, pro lanitia gau­
dium, pro metu cautionem, pro tristitia vero negaverunt
po^aliquid esse in animo sapientis duplici ratione. Primo
quidem, quia tristitia est de malo quod jam accidit : nullum
autem malum existimant posse accidere sapienti : credide­
runt enim, quod sicut solum hominis bonum est virtus ;
bona autem corporalia nulla bona hominis sunt, ita solum
inhonestum est hominis malum, quod in virtuoso esse non
potest. Sed hoc irrationabiliter dicitur : cum enim homo sit
ci anima ct corpore compositus, id quod confert ad vitam
corporis conservandam, aliquod bonum hominis est, non
taneu maximum, quia co potest homo male uti : unde ct
salum huic bono contrarium in sapiente esse potest, ct tris­
titiam moderatam inducere. Praeterea, etsi virtuosos sine
gravi peccato esse possit, nullus tamen invenitur qui absque
levibus peccatis vitam ducat, secundum illud 1 Joan. 1 : Si
dixerimus quia peccatum non habemus, ipsi nos seducimus.
Tertio, quia virtaosus etsi peccatum non habeat, forte quan­
doque habuit, et de hoc laudabiliter dolet, secundum illud
2*1 Corinth. 7: Quæ secundum Deum tristitia est, pœnitentiam in salutem stabilem operatur. Quarto, quia potest
eiumdolcre laudabiliter de peccato alterius : unde eo modo
qro virtus moralis compatitur alias passiones ratione mo­
deratas, compatitur etiam tristitiam.
Secundo movebantur ex hoc quod tristitia est de præsenti
malo, timor autem de malo futuro, sicut delectatio de bono
pfïseoti, desiderium vero de bono futuro. Potest autem hoc
1Ί virtutem pertinere quod aliquis bono habito fruatur, vel
wo habitum habere desideret : vel quod etiam malum futu­
ram àveat.Sèd quod malo præsenti animos hominis substermtsr (quod lit per tristitiam), omnino videtur contrarium
rationi : unde cum virtute esse non potest. Sed hoc irratio- l

Salman t. Curs, theolog. tom. 11 .

I

305

lubililcr dielttir i est enim aliquod malum quod pntest esse
virluoso pr.vicns, ut dictum est. quod quidem malum ratio
detestatur. Unde appellitis sensitivus in hoc sequitur de­
testationem rationis, quod de hujusmodi malo tristatur,
moderate tamen recondam rationis judicium: hoc autem
pertinet ad virtutem, ut appetitus sensilivus rationi coiiformetur, ut dictum est .· unde ad virtute:» pertinet quod (ristetnr moderate in quibus tristandum est, sicut etiam Philos,
dicit in 2 Elhic. Et hoc etiam utile est ad fugiendum mala :
sicut enim bona propter delectationem promptius qaæruntur,
ita mala propter tristitiam fortius fugiuntur.Sic igitur dicen­
dum est, quod tristitia de his qua: conveniunt virtuti non
potest simul esse cum vir'ute : quia virtus in proprii» delec­
tatur.· seri de his quæ quocumque modn repngcant virtuti,
virtus moderate tristatur.
Ad primum crgodicendum, quod ex ilia auctoritate labe­
tur quod de sapientia sapiens non tristetur : tristatur tamen
de His quæ sunt impediti va sapienliæ: et ideo in beatis, in
quibus nullum impedimentum sapienliæ esse potest, tristitia
locum non habet.
Ad secundum dicendum, quod tristitia impedit operatio­
nem de qua tristamur, sed adjuvat ad ea promptius exequenda, per quae tristitia fugitur.
Ad lenium dicendum, quod tristitia immoderata est ani­
ma: ægriludo : tristitia autem moderata ad bonam habitu­
dinem animæ pertinet secundum statum ρrasent is vitae.

Conclusio : Tristitia de his qux virtuti
conveniunt, non potest simul esse cum illa,
secus de illis qux repugnant virtuti.

Circa hanc conclusionem sufficit videre
litteram D. Th. Intelligitur autem de vir­
tute perfecta, et de tristitia, cui ratio prae­
beat consensum : neque enim imperfecta
virtus tristitiam de suo opere etiam volun­
tariam omnino excludit : neque tristitia
involuntaria perfecta? virtuti omnino re­
pugnat.
ARTICULUS IV.
Virum omnis virtus moralis sit circa passiones?

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod omnis virtus
moralis sil circa passiones. Dicil enim PhilosopLin 2 Ethic,
quod circa voluptates ct tristitias est moralis virtus ; sed
delectatio el tristitia sunt passiones, ut supra dictum est :
ergo omnis virtus moralis est circa passiones.
2. Præterca. Rationale per participationem est subjectum
moralium virtutum ut dicitur in 1 Ethic, sed hujusmodi pars
animæ ea est in qua sunt passiones ut supra dictum est :
ergo omnes virtutes morales sunt circa passiones.
3. Prælcrea. In omni virMe morali est invenire atiquam
passionem : aut ergo omnes sunt circa passiones, aut nulla :
sed aliquai sunt circa passiones ut fortitudo et temperantia,
ut dicitur in 3 Ethic, ergo omnes virtutes morales sunt circa
passiones.
Sed contra est, quod justitia quæ est virtus moralis, non
est circa passiones. ut dicitur in 5 Ethic.
Respondeo dicendum, quod virtus moralis perficit appeti­
ti vani partem animæ, ordinando ipsam in bonum rationis :
est autem rationis bonum id quod est secundum rationem
moderatam seu ordinatum : unde circa omne id quod con­
tingit ratione ordinari ct moderari, contingit esse virtutem
moralem. Kalio autem ordinat non soluiu passiones appeti­
tus sensitivi, sed etiam ordinat operationes appetitus intel­
lectivi qui est voluntas, quæ non est subjectum passiouisut
supra dictum est : et ideo non omnis virtus moralis est circa
passiones, sed quædam circa passiones, quædam circa o|>erationes.
Ad primum ergo dicendum, quod non omnis virtus moralis est circa delectationes ct tristitias sicut circa propriam
materiam, sed sicut circa aliquid conseqaens proprium
actum : omnisenim virtuosos delectatur in actu virtutis: et

20

DE VIRTUTIBUS.

306

irisMUirin conlnuïfcUntle Philiisophiispostpmnissa vertu
suMii,qikHl si virtniw sunt cira actus et passiones,omncm
autem pissionem et omnem actum sequitur delectatio et
tristitia, etum propter hoc virtus cnt circa Metationes
et tristitias, scilicet sicut circaaliquid cousc<|ueus.
A.l secundmn dictuduo). quod rationale per participat ionea nou soium ist appetitus sensitives, qui est subjectum
passionum, sed etiam voluntas, in qua non sunt passiones
ut dietnm.
Ad tertium dicendum, qcc-d in quibus bm virtutibus sunt
passiones sicut ia propru nuteria, in quibusdam autem
non : unde twuest eadem ralio de omnibus ut infra osten­
detur.

Conclusio : Aon omnis virtus moralis est
circa passiones : sed quxdam circa passiones,
quxdam circa operationes.
ADNOT ATIO.

Circa istam conclusionem dubitari po­
test, quid intelligat Divus Thomas nomine
operationis, cum circa eam constituit dis­
tinctam virtutem, scilicet justitiam, ab his
quæ sunt circa passiones, nempe tempe­
rantia et fortitudine. Cum enim operatio­
nes a passionibus distinguuntur,oportet per
operationes intelligi, vel actus immanentes
voluntatis, vel actiones omnino externas.
Et quidem in hoc articulo operationes di­
cuntur ipsi actus voluntatis ut constat ex
illis verbis, ralio ordinal non solum passio­
nes appetitus sensitivi, sed etiam operationes
appetitus intellect ici qui est voluntas. Et
r> Thom. eodem modo loquitur Divus Thomas artic.
2 et 3, operationes circa quas est justitia
dicuntur ipsae actiones externae. Et 2, 2,
quæst. 58, art. 8, assignans Divus Thomas
materiam justitiæ, sic ait : Cum justitia or­
dinetur ad alterum, non est circa totam ma­
teriam virtutis moralis, sed solum circa ex­
teriores actiones et res secundum quondam
rationem objecti specialem, prout scilicet se­
cundum eas unus homo alteri coordinator.
Respondetur, operationes circa quas est
justitia, includere tam actum immanentem
voluntatis, quam actum exteriorem ab ea
imperatum : quia uterque distinguitur con­
tra passiones, et attingitur a prædicta vir­
tute : imo uterque dici potest operatio vo­
luntatis , quia in hac re non ponunt in
numero, sed constituunt unum actum juxta
doctrinam Divi Thomæ supra quæst. 17,
articul. 4. Nam neque actio exterior, nisi
ut stat sub influxu interioris, neque interior
nisi per ordinem ad exteriorem, ad justi­
tiam spectat. Unde non refert si modo circa
unam, modo circa aliam justitia versari
dicatur : etsi modo una, modo altera, modo
utraque operat io vocetur, et contra passio·

I nos distinguatur . Sed advertendum est,
quod virtus verbi gratia justitia dupliciter
potest versari circa aliquid : vel præcise
tanquam circa actum, vel tanquam circa
materiam in qua constituit medium dicta­
tum a ratione. Primo modo versatur justi­
tia circa actum internum voluntatis, quia
cum ipsa in voluntate sit actus ab ea elici­
tus et formaliter ac primario bonificatus,
debet esse voluntatis. Secundo modo versa­
tur circa actiones et res exteriores, consti­
tuendo in illis medium et æqualitatem,
quam lex justitiæ dictat : efficiendo nimi­
rum ut restitutio, vel solutio, vel reveren­
tia tanta sit, quantum debetur. Hujusmodi
enim æqualitas non potest intelligi in ipso
actu voluntatis secundum se, sicut neque
opposita inæqualitas, eo quod bonitas vel
malitia voluntatis ex solo objecto dependet:
neque in ipsa volatione secundum se, aut
in aliquo quod ex parte ejus se tenet, exces­
sus vel defectus primo considerari potest:
quippe bonum diligere quantumcumque, et
ubicumque, et quomodocumque semper est
bonum, ut explicuimus tract, præced. disp.
4, dubio 1. Cujus oppositum contingit in
passionibus sensitivi appetitus, in quibus,
quidquid sit de objecto, ratione ipsarum
potest esse excessus : ut nimia ira, nimia
tristitia, nimius timor, etc.
Hinc fit, quod cum justitiæ' assignatur
materia, sicut fit 2, 2, loco citato, non ope­
rationes voluntatis, sed dumtaxat actiones
et res externæ nominentur : quia materia
virtutis dicit illud in quo medium et aequa­
litas primo directe constituitur. Cum vero
assignatur operatio quam rectifient, potius
fiat mentio operationis voluntatis, quam
actionis exterioris, quia formalis rectitudo
et bonitas moralis in illa perprius existit.
Ac tandem, cum sermo est sine distinctione
de his, circa quae justitia versatur, quando­
que actus voluntatis, quandoque actiones et
res externæ assignentur. Cæterum in aliis
virtutibus quæ sunt circa passiones, omnia
prædicta coincidunt : quia idem actus ap­
petitus, verbi gratia ira moderata est, quem
virtus immediate elicit et rectifient, et in
quo medium rationis constituit auferendo
excessum et defectum, quæ in ipsa ira se­
cundum se considerata possunt inveniri. Et
ideo hujusmodi virtutes sive loquendo de
materia, sive de actibus, solum dicuntur
versari circa interiores passiones.
Illa propositio quæ liabetur in corpore:
Circa omne id quod contingit ratione mode­
rari,

QUÆSTIO LIX,
rari, contingit esse virtutem moralem, limi­
tanda est juxta doctrinam disput. praece­
denti dubio 3, videlicet nisi ad id quod
ratione regulatur potentia completam rec­
titudinem ab ipsa natura accipiat : sicut
accipit voluntas in ordine ad proprium bo­
num naturale.
articulus v.
[VfMW aliqua virlus mùrttlis possit esse absque passione/
•
Ad quintam sic proceditur. Videtur qu <1 virtus moralis
possil essa absque passionequanto enim virtus moralis est
Kfeciior, tanto piagis superat passiones .· ergo iu suo perlissimo esse est omnino absque passionibus.
2. Praeterea. Tunc unumquodque est perfectum, quando
est remotum a suo contrario, et ab his quæ ad contrarium
inclinant : sed passiones inclinant ad peccatum quod virtuti
tontrariantur : unde Rom.7,nominantur passiones peccato­
rum : ergo perfecta virtus est omnino absque passione.
3. Praeterea. Secundum virtutem Deo conformamur, ut
patet August, in lib. de moribus Ecclesia: .· sed Deus omnia
operatur sine passione : ergo virtus perfectissima est absque
omui passione.
Sed contra est,quod nullus est justus,qui non gaudeat justa
operatione, ut dicitur in 1 Ethic. sed gaudium est passio .·
ergo justitia non potest esse sine passione et multo minus
aliæ virtutes.
Bespondeo dicendum, quod si passiones dicamus inordi­
natas affectiones, sicut Stoici posuerunt, sic manifestum est
qnod virtus perfecta est sine passionibus: si vero passiones
dicamus omnes motus appetitus sensitivi, sic planum est
quod virtutes morales quæ sunt circa passiones sicut circa
pruriam materiam, sine passionibus esse non possunt.
Cajus ratio est, quia secundum hoc sequeretur quod virtus
moralis faceret appetitum sensitivam omnino otiosum : non
autem ad virtutem perlinet quod ea quæ sunt subjecta rationi
a propriis actibus vacent, sed quod exequantur imperium
rationis proprios actus agendo. Unde sicut virtus membra
corporis ordinat ad actus exteriores debitos, ita appetitum
sensitivum ad motus proprios ordinatos. Virtutes autem
morales quæ non sunt circa passiones, sed circa operationes,
possunt esse sine passionibus, et hujusmodi est justitia,quia
per eam applicatur voluntas ad propnum actum qui non est
passio. Sed tamen ad actum justitiæ sequitur gaudium ad
minus in voluntate, quod est passio: et si huc gaudium mul­
tiplicetur per justitiæ perfectionem Qet gaudii redundantia
t&]oe ad appetitum sensitivum, secundum quod vires infe­
riores sequuntur motum superiorum, ut supra dictum est :
et sic per redundantiam hujusmodi quanto magis fuerit per­
lecta, tanto magis passionem causât.
Ad primum ergo dicendum, quod virtus passiones inordi­
natis superat, moderatas autem producit.
Ad secundum dicendum, quod passioncsinordinatæ indu­
rant ad peccandum, non autem si sint moderalæ.
Ad tertium dicendum, quod bonum in unoquoque consi­
derator secundum conditionem suæ naturæ .· in Deo au­
tem et Angelis non est appetitus sensitivus sicut in homine.
Et ideo bona operatio Dei et Angeli est omnino sine pas«ione. sicut et sine corpore ; bona autem operatio hominis
est cum passione, sicut et cum corporis ministerio.

307

Prima conclusio : Si passiones dicamus
inordinatas affectiones, virtus perfecta est
sine passionibus.
Secunda conclusio : Si passiones dicamus
omnes motus appetitus sensitivi, virtutes quæ
sunt circa passiones sicut circa propriam
materiam, sine passionibus esse non possunt.
Tertia conclusio : Virtutes qux non sunt
circa passiones, sed circa operationes, possunt
esse sine passionibus.
Prima ex his conclusionibus habet glos-.
sam positam art. 2 hujus quæst. Ad ratio­
nem qua probatur secunda potest addi :
quia non tantum illa virtus redderet appe­
titum otiosum, si auferret omnem passio­
nem, sed etiam ipsa virtus sine ullo actu
a se elicito remaneret : eo quod hujusmodi
actus solum potest esse passio rectificata et
moderata : electio vero quæ est in volun­
tate dispositive dumtaxat et indirecte a
prædicta virtute causatur, ut explicuimus
disp. præced. a n. 20. Tertio conclusio in­
definita , ut jacet absolute est vera, quia
saltem in Angelis et in anima separata da­
tur virtus justitiæ sine ulla passione. An
vero in nobis actus justitiæ habeat semper
conjunctam passionem appetitus, non om­
nino declarat hic Divus Thomas, sed ait :
Ad actum justitiæ sequitur gaudium ad mi­
nus in voluntate. Videtur autem colligi pars
affirmativa : tum ex articul. 2 quaestionis
sequentis, ubi dicitur omnem virtutem af­
ferre aliquam delectationem vel tristitiam,
quæ sunt passiones. Tum etiam, quia sicut
dum anima est corpori conjuncta, omnis
actus intellectus habet adjunctam sensatio­
nem, juxta illud Oportet intelligentem phan­
tasmata speculari, ita omnem actum vo­
luntatis comitatur aliqua passio sensitivi
appetitus propter sympathiam et connexio­
nem harum potentiarum. Quia tamen præ­
dicta passio aliquando est valde remissa,
et vix percipitur, pro nulla reputatur. Et
ideo Divus Thomas in hoc articulo noluit
eam adslruere, nisi cum gaudium volun­
tatis augetur, et ex eo ad partem sensiti­
vam derivatur immutatio notabilis et per­
ceptibilis.

DE VIRTUTIBUS.

308

QUÆSTIO LX
De virtutum moralium ad invicem distinctione in quinque articul. divisa.
Deinde considerandum est de distinctione virtutum moralium ab invicem.
Et circa hoc quæruntur quinque.
AETICULUS I.

Clrwa sd iaû tantusn rtrfw moralist
Ad primcm sic proceditur. Videtur quod sit una tantum
moralis virtus. Sicut enim in artibus moralibus directio per­
tinet ad rationem quæ est subjectum imellertualiura virtu- ,
turn. iU indiiulto pertinet ad vim appctilivam, quæ est i
subjectum moralium victurum : sed uui est intellect&üis
virtus dirigens ia omnibus moralibusactibus.scilicetprudcn- I
tia : ergo etiam nna tantum est moralis virtus inclinans in i
omnibus moralibus actibus.
2. PrxtereL Habitos non dislinguunmr secundum mate- i
rialia objecta, sed secundam rationes formales objectorum:
formalis autem ratio boni ad quod ordinatur virtus moralis
est una. scilicet modos rationis : ergo videtur quod sit una
tantum moralis vjrtus.
3- Præterea. Moralia recipiant speciem a flue ut supra
dictum est : sed finis omnium virtutum moralium communis
est unus, scilicet felicitas: proprii internet propinqui sunt
infiniti, non sunt anlcm infinite virtutes morales : ergo vide­
tur quod sit una tantum.
Sed contra eu, quod unus habitus non potest es«e in di­
versis potentiis, ut supra dictum est : sed subjectum virtu­
tum moralium eu pars appetitiva animæ quæ per diversas
potentias distinguitur, ut in primo dictum est : ergo non
potest esse una tantum virtus moralis.
Respondeodiceudom. quod sicut sucra dictum (st. virtu­
tes morales sum habitus quidam appetîtivæ partis : habitus
autem specie differunt secundum speciales differentias objec­
torum, ut supra dictum est : species inter objecti appetibi­
lis sicut et cujuslibet rei attenditor secundum formam spe­
cificam quæ esi ab agente. Esi autem considerandum, quod
materia patientis se habet ad agens dupliciter. Quandoque
enim recipit formam agoutis secundum eandem rationem
prout est in agente, sicut est in omnibus agentibus univocis:
et sic neccsse est, quod si agens est unum specie, quod
materia recipiat formam unius speciei : sicut ab igne non
generatur univoce, nisi aliquid existons in specie ignis.
Aliquando vero materia recipit formam ab ageute non
secundum eandem rationem pront est in agente. sicut palet
in generantibus non univocis, ut animal generatur a solc.ct
tunc forma? recepte in materia ab eodem agente non sunt
unius speciei, sed divers·fleantur secundum diversam pro­
portionem materis ad recipiendum influxum agentis : sicut
videmus quod ab una actione solis generantur per putrefac­
tionem animalia diversarum specierum secundum diversam
proportionem materia?. Manifestum est autem, quod in mo­
ralibus ratio est sicut imperanset movens, vis autem appetiliva sicut imperata et mola, non autem appetitos recipit im­
pressionem rationis quasi nuivoce.quia non fit rationale per
essentiam, sed per participationem ut dicitur in 1 Ethicor.
Unde appetibilia secundum motionem rationis constituuntur
in diversis speciebus, secundum qu d diversimodo se liabe ni ad rationem : et ita sequitur quod virtutes morales
sunt diversæ secundum speciem, et una tantum.
Ad primum ergo dicendum, quod objectum rationis est
verum : est autem eadem ratio veri in omnibus moralibus
quæ sunt contingentia agibilia : unde est una soli virtus in
cis dirigens, scilicet prudentia Objectum autem appetitivæ

virtutis est bonum appetibile, cujus est diversa ratio secun­
dum diversam habitudinem ad rationem dirigentem.
Ad secundum dicendum, quod illud formale cslunura
genere propter unitatem agentis .-sed divorsiflratur specie
propter diversas habitudines recipientium, ut supra dictura
est.
Ad tertium dicendum, quod moralia non habent speeie®
a fine ultimo,seda lini bus proximis.· qui quidem etsi infiniti
sint numero, uon tamen infiniti sunt specie.

Cunclusio : esf negativa.
Hic esset instituenda disputatio de speci­
ficativo et distinctivo moralium virtutum.
Sed quia eodem fere modo quantum ad hoc
philosophandum est de habitibus, atque de
actibus moralibus : de quorum specificativo
et distinctivo egimus tract, præced. disp. 1,
dub. 4, et sequentibus, nolumus de eodem
iterato disputare. Legatur attente littera
hujus articuli, quæ confirmat ibidem dicta:
nempe tam actus, quam habitus morales
specificari ab objectis, ut stant sub habitu­
dine et subjectione ad rationem. Et quia
hæc habitudo in diversis materiis est diver­
sa, constituit objecta distincta, ac proinde
diversas specie virtutes. Quomodo autem
hæc materiæ diversitas non requirat diver­
sas virtutes ex parte rationis, sed solum ex
parte appetitus,ac proinde una prudentiasit
regula multarum \’irtutum moralium, sa­
tis explicat hic D. Thom. et ex eo Cajet, de
quo nos infra disp. 4 aliquid dicemus.
articulus

n.

Utrum virtutes morales qux sunt circa operationes didi*
guantur ab his qux sunt circa passiones!

Ad secundum sic proceditur. Videtur quod virtutes mora­
les non distinguantur ab invicem per hoc quod quædam «rot
circa operationes, quædani circa passiones. Dicit enim Phi­
losophus in 2 Elhic. quod virtus moralis est circa delecta­
tiones ct tristitias optimorum operati va : sed voluptates el
tristitiæ sunt passiones quædam, ut supra dictum est : ergo
eadem virtus quæ est circa passiones est etiam circa opera­
tiones, utpote operativa existons.
2. Præterea. Passiones sunt principia exteriorum opera­
tionum : si ergoaliquæ virtutesrcctificant passiones,oportet
quod etiam per consequens recliflccnt operationes : eæden
ergo virtutes morales sunt circa passionesct operationes.
3. Praeterea.

QU/EST10 LX.
3, Præterra. Ati omnem operationem exteriorem rnovewrinMtittts scmHIvm bene vel male t fed motu» appetitus
«œitin suut passiones ; ergo oardem virtutes quae sunt
rirra operationes, sunt circa passione*.
Sed contra mi, quod Philosophus ponit justitiam circa
operationes : temperantia in autem el fortitudinem el manjaetodinem circa passiones quasdam.
IlesMidco dicendum, quod operatio ct passio dupliciter
Kesi comparari ad virtutem. Uno modo sicul effectu* : el
t modo cunnis moralis virtus habet aliquas operationes
bonas quarum est productiva, el delectationem aliquam vel
tristitiam quas sunt passione*, nl supra dictum est. Alio
modo potest comparari operatio ad virtutem moralem sicut
nalena circa quam est : ct secundum hoc oportet alias e*se
virtutes morales circa operationes, et alias circa passiones.
Cujus ratio est, quia bonum ct malum in quibusdam opera­
tionibus attenditur secundum scipsas qualitercumque homo
afficiatur ad eas, in quantum scilicet bonum in eis et malum
accipitur secundum rationem commensurallonisad alterum:
et in talibus oj>ortct quod sit aliqua virtus directive opera­
tionum secundum selpsas, sicul sunt emptio et venditio, ct
hujusmodi operationes in quibus attenditur ratio debili vel
indebni ad alterum : et propter hoc justitia ct partes ejus
proprie sunt circa operationes sicut circa propriam mate­
riam. Io quibusdum vero operationibus bonum el malum
attenditur solum secundum commensurationem ad operan­
tem: et ideo oportet in his bonum el malum considerare
secundum quod homo bene vel male afficitur cirba hujus­
modi: ct propter hoc oportet quod virtutes in talibus sint
principaliter circa interiores affectiones quae dicuntur anieï passiones,sicut patet de temperantia, fortitudine ct aliis
hujusmodi. Contingit autem quod in operationibus quæ sunt
id alterum prætermittatur bonum virtutis propter inordi­
natam animi passionem, et tunc in quantum corrumpitur
commensuratio exterioris operationis, est corruptio jusli­
tiæ : in quantum autem corrumpitur commensuratio interio­
rum passionum, est corruptio alicujus alterius virtutis. Si­
cut cum propter iram aliquis alium percutit, m ipsa percus­
sione indebita corrumpitur justitia, in immoderantia vero
ira corrumpitur mansuetudo, et idem patet in aliis.
Et per hoc patet responsio ad objecta. Nam prima ratio
procepit de operatione secundum quod est effectus virtutis.
Aliæ duæ rationes procedunt ex hoc quod ad idem concur­
runt operatio et passio : sed in quibusdam virtus est prin­
cipaliter circa operationem, in quibusdam circa, passionem
ntionc ;rædicla.

Prima conclusio : Omnis virtus moralis
habet aliquas operationes quarum est pro­
ductiva, et etiam aliquas passâmes.
Secunda conclusio : Virtutes quæ sunt cir­
ca passiones tanquam circa propriam mate­
riam, distinguuntur ab illis quæ habent pro
materia proprias operationes.

Circa primam conclusionem nola, non
ideo dici omnem virtutem esse producti­
vam aliquarum passionum, quia elicitive
et immediate ad eas concurrat : quamvis
virtutes residentes in appetitu sensitivo id
habeant : sed quia saltem infert illas me­
diate et ex consequenti, sicut praestant illæ
quæ sunt in voluntate. Et eodem fere modo
virtutes existentes in appetitu sensitivo di­
cuntur productivae operationum : sive ser­
mo sit de operationibus manentibus in vo­
luntate, sive de omnibus externis: quia
potentia exeeutiva ad extra in hominibus,
cum agunt ex deliberatione, non est in
parte sensitiva, sed in rationali.

3on

Circa secundam observa, formale distinctivum virtutum moralium non esse ipsae
passiones aut operationes secundum se ac­
ceptas, sed modum et ordinem quem ratio
in illis sive tanquam forma, sive tanquam
regula constituit juxta dicta tract, præced.
disp. l,dub. 6. Nam quia hic modus in
passionibus et operationibus est diversus,
et ipse virtutes speciftcal, oportet omnes
virtutes versantes per se primo circa pas­
siones distingui specie ab illis, quæ versan­
tur per se primo circa operationes.
Propositio illa quæ habetur in corpore,
bonum in aliquibus operationibus attenditur
secundum scipsas, qualitercumque homo affi­
ciatur ad eas, etc. habet difficultatem : quia
bonum morale de quo est sermo dependet a
dispositione et circumstantiis agentis : et
ideo quacumque mala circumstantia acce­
dente destruitur. Sed praedictam difficulta­
tem diluimus tract, præced. disp. 6, num.
30, ubi aperuimus mentem D. Tho. in hoc
et similibus testimoniis.
ARTICULUS III.
Virum circa operationes sit tantum una virtus moralis 1
Ad tertium sic proceditur. Videtur quod sil una tantum
virtus moralis circa operationes. Rectitudo enim omnium
operationum exteriorum videtur ad justitiam pertinere :
sed justitia est virtus : ergo una sola virtus est circa opera­
tiones.
2. Prælcrca. Operationes maxime differentes esse viden­
tur, quæ ordinantur ad bonum unius, el quæ ordinantur ad
bonum multitudinis. Sed ista diversitas non diversificat vir­
tutes morales : dicit enim Philosophus in 5 Elhic. quod jus­
titia legalis quæ ordinat actus hominum ad commune bonum,
non est aliud a.virtute, quæ ordinat actus hominis ad unum
tantum nisi secundum rationem: ergo diversitas operatio­
num non causal diversitatem virtutum moralium.
3. Præterea. Si sunt diversæ virtutem morales circa diver­
sas operationes, oportet quod secundum diversitatem opera­
tionum esset diversitas virtutum moralium. Sed h«»c palet
esse falsum ; nam ad justitiam pertinet in di versis generibus
comminationum rectitudinem statuere : ct etiam in distribu­
tionibus, nt paid in 5 Elhic. non ergo diversæ virtutes sunt
diversarum operationum.
Sed contra est, quod religio est alia virtus a pietate : qua­
rum tamen utraque est circa operationes quasdam.
Respondeo dicendum, quod omnes virtutes morales quæ
sunt circa operationes conveniunt in quadam generali ratione
justitiæ quæ attenditur secundum debitum ad alterum : dis­
tinguuntur autem secundum diversas speciales rationes.
Cujus ratio est, quia in operationibus exterioribus ordo ra­
tionis instituitur sicut dictum est. non secundum proportio­
nem ad affectionem hominis, sed secundum ipsam conve­
nientiam rei in seipsa, secundum quam convenientiam
accipitur ratio debili, ex quo constituitur ratio juslitiæ : sed
debitum non csl unius rationis in omnibus; aliter enim
debetur aliquid æquali, aliter superiori, aliter minori, ct
aliter ex pacto, vel ex promisso, vel ex beneficio suscepto ·
el secundum has diversas rationes debiti sumuntur diverse
virtutes : puta religio est per quam redditur debitum Deo.
pietas est per quam redditur debitum parentibus vel patiræ: gratia est per quam redditur debitum benefactoribus
etsic de aliis.
Ad primum ergo dicendum, quod justitia proprie dicta est
una specialis virtus, quæattcnditperfeclam rationem debiti.

310

DE VIRTUTIBUS.

<juo«| vcsndnfiî rqniviR'ntiâin potest res-Utui : dicitur ta·
nvnct ampliato ixviiinÿ ju>tilu secundum quaiucuiuque
iJebiti red'litkwm : et sir, non est utu specialis » ictus.
Ad secundum dicendum, ςικκ! justitia qua· inteudit bonum
commane, est alia vinos a justitia qu» ordinatur ad bonum
privatum alicujus.· unde eljuscvwumitie distinguiiur a jure
privato. Et Tullius pomi unam specialem virtutem, pietatem
>ju» ordinal ad bcuuaj patria* : sed juMilia ordinans homi­
nem ad bumm commune est generalis per imperium . quia
omnesactus virtutum ordinat ad finem suum, scilicet ad bo­
num commune : virtus autem secundum quod a tali justitia
imperatur, etiam justitii· nomen accipit .· et sic virtus a jus­
titia legati non differt nisi ratione, sieut sola ratione diCert
virtus operans secundum seipsam et virtus operans ad im­
perium alterius.
Ad tertium dicendum, quod in ommbus operationibus ad
justitiam specialem pertinentibus est eadem ratio debili, et
ideo est eadem virtus justili», praecipue quantum adeemiRBbttotxs : forte cmm distributive est alterius speciei a
commutativa. Sed de bcc infra quxretur.

Conclusio : Omnes virtutes qux sunt circa
operationes conveniunt in generali quadam
ratione justitix : sed differunt secundum di­
versam rationem debili.
Sumitur hic justitia large, prout non
solum comprehendit veras et rigorosas jus­
titia» species, sed quamlibet virtutem ten­
dentem ad alterum : quæ quia eo ipso res­
picit utcumque debiti rationem, quamvis
non debitum simpliciter, aut non simpli­
citer ad aequalitatem, adjungitur justitiae
ut aliquid ea minus diciturque pars ejus
potentialis. Harum vero partium numerum
assignat D. Tho. 2, 2, q. 80,et nos infra in
arbore prædicamentali eas omnes explica­
bimus.
In solutione ad 1 occurrit dubium, quid
intelligat Divus Thomas nomine just dix
proprie dictx, quam dicit esse unam specia­
lem virtutem? Et ratio dubitandi est, quia
justitia proprie dicta non est una specifice,
sed comprehendit commutativam, distributivam et legalem. Ad haec potest dici justi­
tiam proprie dictam non ideo appellari
unam virtutem specialem, quasi sit una in
specie atoma, sed quia non est generalis
conditio omnium virtutum tendentium ad
alterum, sicut est justitia minus proprie ac­
cepta : et ut distinguatur a partibus justi­
tia potentialibus, ut religione, pietate,
gratitudine, etc., quæ secundum quid et
reductive tantum just it ix dicuntur. Secundo
potest dici loqui D. Th. de sola justitia
commutativa, quæ est una secundum spe­
ciem atomam. Nam loquitur de illa justitia
quæ ordinatur ad bonum particulare et cu­
jus actus est restitutio, ut patet ex contextu :
hæc autem est sola commutativa, ut probat
Angelicus Doctor 2, 2, quæst. 62, art. 1.
Propterea autem noluit comprehendere
distributivam, quia nondum explicuerat

an a commutativa distinguatur. Id tamen
explicat 2, 2, quæst. 61. Similiter non com­
prehendit legalem, quia licet sit specialis
virtus, dicitur justitia generalis, eo quod
respicit bonum commune, et illud per suum
imperium alias virtutes inferiores ordinat,
ut dicitur in solutione ad secundum.
ARTICULUS IV.

Hrum area dirersas passiones divers* sml virtute?
morales f
Ad quartum sic proceditur. Videtur quod circa diversa*
passiones non sint diversæ virtutes mora les- Eorum enim
quæ conveniunt in principio et fine unus est habitus. sicut
patet maxime in scientiis* Sed omnium passionum unum est
principium, scilicet amor : ei omnes ad eandem finem ter­
minantur, scilicet delectationem vel tristitiam ul sapra ha­
bitum est : ergo circa omnes passiones est una tantum moratis virtus.
2. Præterea. Si circa diversas passiones essent diverse
virtutes morales, sequeretur quod tot cs.-ent virtutes mora·
les. quot passiones : sed hoc patet ess · (alsum, quia circa
oppositas passiones est una et eadem virtus moralis, sicut
fortitudocirca timores et audacias : temperantia circa delec­
tationes ei tristitias ; non ergo oportet ut circa diversas
operationes sint diversae vidâtes morales.
3. Præterea. Amor, concupiscentia et delectatio sunt pas­
siones specie differentes, ul sapra habitum est, sed circa
omnes has est una virtus, scilicet temperanti* .-ergovirtutes
morales sunl diversae circa diversas passiones.
Sed contra est, quod fortitudo est circa timores et auda­
cias, temperantia circa concupiscentias, mansuetudo circa
iras, ut dicitur in 3 et 4 Ethic.
Respondeo dicendum, quod non potest dici quod circa
omnes passiones sit una sola virtus moralis. Sunt enim quæ·
dani passiones ad diversas potentias perlinentes : alia: nam­
que pertinent ad irascibilem, aliæ ad concupiscibilem, ut
supra dictam est. Nec tamen oportet quod omnis diversitas
passionum sufficiat ad virtutes morales diversificandas Pri­
mo quidem, quia quaedam passiones sunt quæ sibi opponun­
tur secundum contrarietatem sicut gaudium cl tristitia, li­
mor et audacia, ct alia hujusmodi .· et circa hujusmodi
passiones sic oppositas, oportet esse unam ct eandem virtu­
tem : cum enim virtus moralis in quadam medietate con­
sistat, medium in contrariis passionibus secundum eandem
rationem instituitur: sicut et in naturalibus idem estmedium inter contraria, ut inter album ct nigrum. Secando,
quia diverse passiones inveniuntur secundum eundem
modum rationi repugnantes .- puta secundum impulsum ad
id quod est contra rationem, vel· secundum retractalionemab
co quod est secundam rationem : et ideo diversæ passiones
concupiscibilis non pertinent ad diversas virtutes morales,
qma eorum motus secundum quendam ordinem se invicem
consequantur, utpotead idem ordinari, scilicet ad conse­
quendum bonuin, vel ad fugiendum malum : sicutex amore
procedit concupiscentia, et ex concupiscentia pervenitor ad
delectationem. Et eadem ratio est de oppositis : quia ex odio
sequitur fuga vel abominatio, quæ perducit ad tristitiam.
Sed passiones irascibilis non sunt unius ordinis, sed ad di­
versa ordinantur : nam audacia et limor ordinatur ad ali­
quod magnum periculum, spes et desesperatio ad aliquod
bonum ardaum, ira autem ad superandum aliquod contra­
rium, quod nocumentum intulit. Et ideo circa has passiones
diversæ virtutes ordinantur, ulpotc temperantia circa pas­
siones concupiscibilis, fortitudo circa timores et audacias,
magnanimitas circa spem et desperationem, mansuetudo
circa iras.
Ad primum ergo dicendum, quod omnes passiones conve­
niunt in uno principio et tine communi, non autem in uno
proprio principio, seu fine. Unde hoc non sufficit ad unita­
tem viriatis moralis.
A<1 secundum licendum, quod sicut in naturalibus idem
est principium quo receditur ab uno principio, el acceditur
ad

QUÆSTIO LX.
d aliud, et 1« rationalibus eadem est ratio contrurioru.n ?
ilieliini sirtus moralh, qua· in modum nalurw rationi con·
wulll, est eadem contrariarum passionum.
Ad tertium dicendum, qinid illa· 1res passiones ad idem
objectum ordinantur secundum quondam ordinem u> dictum
est:M Ideo ad eandem virtutem moralem lærliuenL

Prima conclusio : Non potest dici, quod
circa omnes passiones sit una solum virtus
moralis.
Secunda conclusio : Non omnis diversitas
passionum sufficit ad diversificandas morales
virtutes.
Circa rationem qua probatur prima con­
clusio, nempe quod diversæ passiones per­
linere possunt ad diversas potentias, vide
disp. præced. dub. 1, ubi probavimus ean­
dem virtutem numero vel specie non posse
esse ex æquo in potentiis distinctis. Pro
secunda legenda est littera articuli sequen­
tis.
articulus

v.

Clrwn virtutes morale* distinguantur secundum diversa
objecta passionum ?

Ad quintum sic proceditur. Videtur quod virtutes morales
non distinguantur secundum objecta passionum. Sicut enim
sant objecta passionum, ita sunt objecta operationum : sed
virioics morales quæ sunt circa operationes non distin­
guuntur secundum objecta operationum : ad eandem enim
virtutem justiiiæ pertinet emere vel vendere domum, et
equum :ergo etiam nec virtutes morales quæ sunt circa
Pusiones diversificantur per objecta passionum.
i Prælereà. Passiones sunt quidam actus vel motus appe­
titus sensitivi : $ed major diversitas requiritur ad diversi­
tatem habituum, quam ad diversitatem actuum ; diversa
igitur objecta quæ non di versificant speciem passionis, non
diversificabunt speciem virtutis moralis : ita scilicet quod
de omnibus delectationibus erit una virtus moralis : et si­
militer est de aliis.
3. Præterea. Magis et minus non diversifiant speciem sed diversa delectabilia non differunt nisi secundum magis
et irinas : ergo omnia delectabilia perlinent ad nuam spedena virtutis : et eadem ratione omnia terribilia et similiter
de aliis: ergo virtus moralis non distinguitur secundam
objecta passionum.
IPra-terea. Sicut virtus est operativa boni, ita est impediliva mali .· sed circa concupiscentias bonorum sunt divers®
virlotes : sicut temperantia circa concupiscentias delectalioodm tactus, et culrapclia circa delectationes ludi : ergo
etiam timores malorum debent esse divers® virtutes.
Sed contra est, quod castitas est circa delectabilia vencreorom. abstinentia vero est circa delectabilia ciborum, et
eotrapelia circa delectabilia ludorum.
j
Respondeo dicendum, quod perfectio virtutis ex ratione
dependet : perfectio autem passionis ex ipso appetitu sensi­
tivo : unde oportet quod virtutes diversillcen ur secundum
ordinem ad rationem, passiones autem secundum ordinem
id appetitum. Objecta igitur passionum secundum quod dijersinode ordinantur ad appetitum sensitivum, causant di­
vers passionum species : secundum vero quod comparan­
tor ad rationem, causant diversas species virtutum. Non est
astem idem motus rationis ct appetitus sensitivi : unde nihil
prohibet aliquam differentiam objectorum causare diversi·
uicm passionurr, quæ non causal diversitatem virtutum .·
Sicut quando una virtus est circa multas passiones, ut dic·
tua est : et aliquam etiam differentiam objectorum causare
diversitatem virtutum, quæ non causal diversitatem passiouaa, cum circa unam passionem, puta delectationem, diver­
sa: virtutes ordinentur. Et quia diversæ passiones ad diver·

311

potentias perlinentes, semper pertinent ad diversas
virtutes, ul dictum est : ideo diversitas objectorum quæ
respicit diversitatem pottnliaruin, semper diversifleatspecies
virlotum, puta quod aliquid sit bonum absolute, et aliquid
bonum cum aliqua arduitate. Et quia ordine quodam ratio
inferiores homini* partes regit, et etiam se ad citeriora
extcndil j et ideo etiam secundum quod unum objectum pas­
sionis apprehenditur sensu vel imaginatione, aut etiam ra­
tione : ct secundum etiam quod pertinet ad animam, corpus
vel citeriores res» diversam tabitudinem habet ad rationem,
et per consequens natum est diversitlcare virtutes Bonum
igitur hominis, quod est objectum amoris. concupKeenliæci
delectationis,potest aêdpi vel ad sensum corporis pertinens,
vel ad interiorem animæ apprehensionem : et hoc sive ordi­
netur ad bonum hominis in seipso. vel quantum ad corpus,
vel quantum ad animam : sive ordinetur ad bonum hominis
in ordine ad alios: et omnis talis diversitas propter diver­
sum ordinem ad rationem diversifiai virtutem. Sic igitur,
si consideretur aliquod bonum, siquidem fit persensum tac­
tus apprehensum, ct ad consistendam human® vit® perti­
nens in individuo, vel in specie (sicut sunt delectabilia
ciborum ct vencreoram) erit pertinens ad virtutem tempe­
ranti® : delectationes autem aliorum sensuum cum non sint
vehementes, non præstant aliquam difficultatem rationi, et
1 deo circa eas non ponitur aliqua virtus, quæ est circa diffi­
cile sicut et ars, ut dicitur in 2 Elbic. bonum autem non
sensu, sed interiori virtute apprehensum ad ipsum hominem
perlinens secundum seipsam, est sicut pecunia et honor :
quorum pecunia ordinabilis est de se ad bonam corporis,
honor autem consistit in apprehensione animæ. Et hæc qui­
dem bona considerari possunt vel absolute secundum quod
pertinent ad concupiscibilem : vel cura arduitate quadam
secundum quod pertinent ad irascibilem. Qua? quidem dis­
tinctio non habet locum in bonis quæ delectant tactum: quia
hujusmodi sunt quædam intima et competunt homini secan­
dum quod convenit cani brutis. Circa bonum igitur pccuni®
absolute sumptum secandum quod est objectum concupis­
centi® vel delectationis aut amoris, est liberalitas : circa
bonam autem hujusmodi cum arduitate sumptum secundum
quod est objectum spei, est magnificentia. Circa bonum vero
quod est honor, siquidem sit absolute sumptam, secandam
quod est objectum àmoris, sic est quædam virtus quæ voca­
tur philotimia. id est amor honoris : si vero cum arduitate
consideretur secundum quod csl objectum spei, sic est
magnanimitas. Unde liberalitas et philotimia videntor esse
in concupiscibili : magnificentia vero el magnanimitas ir.
irascibiiu Bonum vero hominis in ordine ad alium non vi­
detur arduitatem habere, sed accipitur ut absolute sumptam
prout est objectum passionum concupiscibilis: quod quidem
bonum potest esse alicui delectabile secundum quod pnebet
se alteri : vel in his quæ serio Hunt, id est in actionibns per
rationem ordinatis ad debitum finem : vel in lus quæ fiunt
ludo, id est in actionibus ordinatis ad delectationem lan­
ium, quæ non eodem modo sc liabenl ad rationem sicut
prima. In seriis autem sc exhibet aliquis alteri dupliciter:
uno modo, ul delectabilem decentibus verbis cl factis : et
hoc perlinet ad quandam virtutem, quam Arisl. nominat
amicitiam, ct potest dici afiabilitas. Alio modo præbct se
aliquis alteri ut iiianifcstuni per dicta el facta : ct hoc perli­
net ad aliam virtutem, quam nominat veritatem. Manifesta­
tio enim propinquius accedit ad rationem, quam delectatio,
et seria, quam jocosa. Unde et circa delectationes ludorum
est virias quam Phil, eutrapeliam nominat. Sic igitur palet
quod secundum Aristot. sunl decem virtutes morales circa
passiones: scilicet fortitudo, temperantia.liberalitas.magnificcntia. magnanimitas, philotimia. mansuetudo, amicitia,
veritas, culrapclia : cl distinguuntursccundum diversas ma­
terias, vel secundum diversas passiones, vel secundum di­
versa objecta. Si igitur addatur justitia, quæ est circa ope­
rationes erunt omnes undecim.
Ad primum ergo dicendum, quod omnia objecta ejusdem
operationis secundum speciem, eandem habitudinem habent
ad rationem : non autem omnia objecta ejusdem passionis
secundum speciem : quia operationes non repugnant rationi
sicut passiones.
Ad secundum dicendum, quod alia ratione diversificanlur
passiones, et alia virtutes sicat dictum est.
Ad lenium dicendum quod magis et minas non diversifi­
ant speciem, nisi propter diversam habitudinem ud ratio­
nem.

312

DE VIRTUTIBUS.

Ad qiurtuw (heendoBi, quod bnnuin forlius est ad moven­
dum quini malum: quia malum nou agil nisi virtatc boni,
u: Dioays. in 4, c. de divin, nomin. wide malum non facit
diflkulutem rationi quæ requirat virtutem nisi -ii excellens,
qutsd videtur esse unum in uno genere passionis. Unde circa
iras non ponitur nisi mu virtus, scilicet nwiLsoeludo : et
similiter Cirta audarias una scb, scilicet fortituilo. Sed
hwwa ingerit ditPcnltatem ςα,υ requirit virtutem etiamsi
non sit excellens in genere ulis passionis : et ideo circa
foncapiscentias pcnunlur diversi- virtutes morales, ul dic­
tam est.

Prima conclusio est : Quod quia virtutis
perfectio ex ratione dependet, perfectio vero
passionis ex appetitu; non est autem idem
motus appetitus sensitivi et rationis, oportet
virtutes non omnino secundum distinctionem
passionum, vel secundum passionum objecta
di versi/icentur; sed magis secundum diver­
sum modum, quo passiones vel earum objecta
aut materia ad rationem comparantur.

Secunda conclusio : Decem sunt virtutes
consistentes circa passiones : nempe fortitudo,
temperantia, liberalitas, magnificentia, ma­
gnanimitas, philolimia, mansuetudo, amici­
tia, veritas, eulrapelia. quibus si addatur
justitia qux est circa operationes erunt omnes
morales undecim.

Γ r· ·

Ci rca sec u ndam conci usionem occu r r i t d ifficultas. Quomodo inter virtutes versantes
circa passiones numeret hic D. Th. liberalitatem, magnificentiam, amicitiam et verita­
tem : et tamen 2, 2, collocat illas inter par­
tes justitiæ quæ est circa operationes. Sed
quod attinet ad magnificentian et liberalitatem, disp. pra?ced. n. 55 diximus hujus­
modi virtutes in nobis esse duplices : alias
circa passiones, quæ proinde resident in
sensitivo appetitu : nempe liberalitas in
concupiscibili, et magnificentia in irasci­
bili : estque illa pars potentialis temperan­
tiae, ista vero fortitudinis : et de hujusmodi
fit sermo in praesenti. Aliae sunt circa ope­
rationes, residentque in voluntate : et has
collocat Ang. Doct. 2, 2, et aliis locis inter
partes potentiates justitiæ.
De amicitia et veritate potest dici versari
per se primo solum circa passiones : sed
quia passiones quas modificant attenduntur

secundum actus externos quibus unus homo
aliis convivit, consequenter sunt circa ope­
rationes respicientes ad alterum.-el hae
ratione reducuntur ad partes justitiæ, et
nunierantur inter illas. Quamvis absolute
et simpliciter potius sint paries potentiates
temperantiæ : unde eutrapelia quæ attendit
delectationen in ludis, sicut amicitia in se­
riis, ponitur a D. Th. pars potentialis tem­
perantia?, et modestiæ species 2, 2, q. 160
et q. 168. Nisi velis dicere, prædictas vir­
tutes etiam multiplicari in appetitu sensi­
tivo et in voluntate ut dictum est de liberalitate et magnificentia : et sic alias esse,
amicitiam seu affabilitatem, et veritatem
circa passiones, contentas sub temperantia,
de quibus in praesenti fit sermo : et alias
circa operationes contentas sub justitia ; de
quibus 2, 2, q. 110 et 114. Et quidem sal­
tem de virtute amicitia* ita esse dicendum,
indicat D. Th. citata q. 114. art. 2 ad. 2,D-Tta.
ubi ait, amicitiam quæ ponitur parsjustitiæ non consistere circa delectationes sensi­
biles, sed circa delectationes in convictu,
qux ex ratione proveniunt. Si ergo modera­
tur delectationes a ratione provenientes,
utique erit in voluntate : ac proinde pro
delectationibus sensibilibus secundum quas
Unus homo alteri se affabilem exhibet, erit
alia amicitia in parte sensitiva consti­
tuenda. Sed de his omnibus iterum erit
sermo inf. in arb. praedic. § 7 et 10 et 16.
Circa eandem conclusionem nota non
numerari a D. Tho. omnes species atomas
virtutis moralis, sed eas quas Philosoph.
agnovit 2 Ethic, cap. 7, ubi ipse Arist. fa­
tetur non omnium reperisse nomina. Sunt
(inquit)/dura qux nominibus vacant. Et ideo
2,2, ubi sermo est ex professo de virtutibus
in particulari, distinguuntur plures, qua­
rum hic non fit mentio : ut patientia, per­
severantia, humilitas, studiositas, castitas,
etc. quarum arborem statuemus ad finem
tractatus, ubi plura quæ hic desiderantur,
reperies.
·*

1

QUÆSTIO LXI.

313

QUÆSTIO LXI
De virtutibus cardinalibus in quinque articulos divisa.
Deinde considerandum est de virtutibus Cardinalibus. Et circa hoc qux r uritur quinque.
ARTICULUS I.
1'lrtm rirlutes morales debeant dici cardinales, vel
principales 1

Ad primum sic proceditur. Videtur quod virtutes morales
cici debeant dici cardinales, seu principales. Quæ enim ex
eppsito dividuntursunt simul natura, ul dicilur in Prædiatæniis. ctsic unum non est altero principalius : sed orn­
us virtutes ex opposito dividunt genus virtutis : ergo nullæ
IIU debent dici principales,
uram
1 Praeterea. Finis principalior est his quæ sunt ad flnem:
<ed virtutes Theologicæ sunt circa Onem : virtutes autem
condes sunt circa ea quæ sunt ad tincm ,-crgo virtutes mo­
nies uoa debout dici principales seu cardinales, sed magis
Théologie®.
3. Præterea. Principalius est quod est per essentiam,
qtain quod est per participationem : sed virtutes intellec­
tales perlinent ad rationale per essentiam .· virtutes autem
Borates perlinent ad rationale per participationem, ul su­
pra dictum est : ergo virtutes morales non sunt principales,
sed ragis virtutes intellectuales.
Sed contra est quod Ambros. dicit super Lucam expotecs illud:Beati pauperes spiritu. Scimus virtutes esse
quatuor cardinales : scilicet temperantiam, justitiam, pru­
dentiam, fortitudinem : hæ autem sunt virtutes morales :
ergo virtutes morales sunt cardinales.
Respondeo dicendum : quod cum simpliciter de virtute
Iqainmr, intelligimus loqui de virtute humana : virtus autui humana (ut supra dictum est) secundum perfectam ra­
tionem virtutis dicilur, quæ requirit rectitudinem appetitus.
Enjusmodi euirn virtus non solum facit facultatem bene
ageadi ; sed ipsum et:am usum boni operis causal. Sed se­
clum imperfectam rationem virtutis dicitur virtus, quæ
coo requirit rectitudinem appetitus, quia solum facit facul­
tatem bene agendi, non autem causal boni operis usum.
Coalat autem quod perfectum est principalius imperfecto.
£t ideo virtutes quæ continent rectitudinem appetitus dittçtorprincipales. Hujusmodi autem sunt virtutes morales,
et inter intellectuales sola prudentia, quæ etiam quodam­
modo moralis esi secundum materiam, ul ex supradiclis
pateL Unde convenienter inter virtutes morales ponuntur
illi· qua* dicuntur principales, seu cardinales.
Ad primum ergo dicendum, quod quandogenus univocum
dividitur in suas species, tunc paries divisionis ex æquose
lateat secundum rationem generis, licet secundum naturam
rei ora species sit principalior el perfectior alia, sicut homo
iliis animalibus. Sed quando est divisio alicujus analogi,
peddiritur de pluribus secundum prius cl posterius, tunc
ahii prohibet unum esse principalius altero, ct secundum
tczmoLem rationem : sicul substantia principalius dicitur
qnmaccidens. Et talis est divisio virtutum in diversa ge«n virtutum : eo quod bonum rationis non secundum cunten ordinem invenitur in omnibus.
Ad secandum dicendum, quod virtutes Theologicæ sunt
spra hominem, ul supra dictum est. Unde non proprie di­
cuntor virtutes humanæ,sed superhuman®·, vel divinæ.
Ad tertium dicendum, quod alls virtutes intellectuales
et prodentia, etsi sint principaliores, quam morales quan­
ta ad snbjcctum : non tamen sunt principaliores, quantum
ri rationem virtutis, quæ respicit bonum, quod estobjcc·
ta appetitus.

Conclusio est affirmativa.
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

ANIMADVERSIONES.

1. Hujus vocis virtus cardinalis duas reperimus etymologias (omissis aliquibus quæ
vix habent fundamentum). Juxta primam
desumitur a cardinalibus, sive polis cœli :
quia sicut totum cœlum super prædictos
cardines perpetuo movetur, sic tota vita
humana volvitur super quatuor cardinales
virtutes. Secunda, et magis congrua est
apud Divum Thomam quæst. de virtut.
cardinal, artic. 1, ubi hæc habet : Cardina­
lis a cardine dicitur, in quo ostium vertitur,
secundum illud Proverb. 26 : Sicut ostium
vertitur in cardine suo, ita piger in lectulo
suo : unde virtutes cardinales dicuntur in
quibus fundatur vita humana per quam in
ostium introitur, etc. — Primus autem qui
prædicta voce usus videtur fuit Divus Cy­
prianus cujus extat liber de cardinalibus
Christi operibus ad sanctum Cornelium, et
inde postea alii Patres et Doctores consue­
verunt cardinales appellare virtutes prin­
cipales, quæ suntcæterarum initium, cardo,
et fundamentum.
2. Est autem animadvertendum, Divum
Thom. hoc articulo solum velle, prædictas
virtutes contineri inter morales (compre­
hendendo sub moralibus prudentiam prop­
ter convenientiam cuïn illis in materia et
in rectificatione usus voluntatis), nec modo
determinat, quæ ex virtutibus moralibus
debeant cardinales appellari; sed hoc se­
quentibus articulis relinquitur. Ad praedic­
tum vero intentum satis efficax est ratio
allata in littera: quia nimirum hic sermo
est de virtute humana simpliciter dicta. Et
constat inter virtutes humanas principales
esse, quæ non solum tribuunt facultatem
recte operandi, sed etiam rectum usum
operationis: cumque hoc non præstent nisi
virtutes morales et prudentia, fit, hujus­
modi, et non alias appellandas esse cardi­
nales seu principales. Aliam rationem tradit
Divus Thomas loco citato de virtutibus, ubi
21

314

DE VIRTUTIBUS.

reddens rationem cur solae virtutes morales
proprie sint virtutes humanæ : atque adeo
eis dumtaxat nomen virtutis naturalis, su­
pra quam voluti ostium supra cardinem
humana vita movetur, convenire debeat,
D.TMsn.sic ait : < In homine invenitur primo qui« dem natura sensitiva, in qua convenit
« cum brutis : ratio practice, quæ est ho« mini propria secundum suum gradum :
et intellectus speculativus, qui non ρότ­
α fecte in homine invenitur, sicut inveniα tur in Angelis, sed secundum quandam
« participationem animæ. Ideo vita cono templativa non est proprie humana, sed I
e superhumana. Vita autem voluptuosa I
« quæ inhæret sensibilibus bonis non est
humaiia, sed bestialis. Vita ergo proprie
« humana est vita activa, quæ consistit in
« exercitio virtutum moralium : et ideo
« proprie virtutes cardinales dicuntur in
« quibus quodammodo vertitur et funda- I
<· tur vita moralis, sicut in quibusdam
<· principiis talis vitæ : propter quod et bu« jusmodi virtutes principales dicuntur. n
3. Ex solutione ad 1 hujus articul. collata cum argumento, et adjuncta doctrina
quæ habetur in corpore, deducitur non
obscure, divisionem virtutis in eam quæ
dat rectum usum voluntatis, sicut sunt om­
nes morales et prudentia, et in eam quæ
solum tribuit facultatem bonae operationis,
ut sunt cæteræ intellectuales, analogam
esse : praecipuumque analogatum hujus
divisionis esse virtutem primi generis,
quamvis alias virtutes secundi generis sint
majores perfectiones. De quo dicemus infra
quæst. 66, art. 3.
4. Pro secundo argumento hujus articuli
desumptoexvirtutibustheologicis,quæabsolute nobiliores sunt moralibus, et pro tertio
desumpto ex intellectualibus speculativis :
habes aliam solutionem loco citato de virtu­
tibus ad 2, et ad 4. Et in 3, distinet. 33,
quæst. 2, artic. 1, quæstiunc. 2, solvuntur
D.Tüûm.Præ^æta duo argumenta hoc modo : « Vir’ « tutes cardinales dicuntur ad similitudia nem cardinis, in quo motus ostii firma« tur. De ratione autem ostii est, ut per
« ipsum interiora domus adeantur : et
« ideo illud per quod non est motus in ali« quid ulterius, non habet rationem ostii,
α Virtutes autem theologicæ cum sint circa
« finem ultimum, non est aliquid ulterius
u ex parle objecti in quod tendant : unde
» in virtutibus theologicis non invenitur
« ratio ostii, et propter hoc non possunt

dici cardinales. Similiter, neque in virtutibus intellectualibus, quia perficiunt
in vita contemplativa, quæ non ordina­
tur ulterius ad alteram vitam, sed activa
ad ipsam ordinatur. Unde cum virtutes
morales perficiant in vita activa, cl habeant actus suos non circa finem ultimum, sed circa objectum, ex utraque
parte manet in eis ratio ostii : et propter
hoc cardinales virtutes inveniuntur solura in genere moralium. »
Sed objicies contra conclusionem, quod
inter peccata nulla dicuntur cardinalia,sed
principaliora, vel quæ sunt aliorum radix
capitalia vocantur : ergo principales inter
virtutes non cardinales, sed capitales debe­
rent nuncupari, nam quæ ex opposito divi­
duntur, sicut dividuntur virtutes et peccata,
debent pariforraiter denominari.
Respondet D. Th. loco nuper cit. quæstiunc. 1 ad 3 : Quod perfectio peccatorum
non est per ordinem ad finem, sed magis per
aversionem a fine debito. Unde motus pecca­
torum non assimilatuT ostio, per quod intratur in domum : et ideo peccata principalia
non assimilantur cardini : unde non dicun­
tur cardinalia, sed capitalia tantum ex hoc
quod important quosdam actus aliorum.
«
«
«
ti
«
«
«
«
«
«
«

ARTICULUS II.
1'1 rum sint quatuor virtutes cardinales 1

Ad secundum sic proceditur. Videtur quod non sint
quatuor virtutes cardinales. Prudentia enim est dirwtir»
aliarum virtutum moralium, ut ex supradictis patet : sed id
quod est dircctivum aliorum principalius est : ergo pruden­
tia sola est virtus principalis.
2. Pra terea.Virtutes cardinales sunt aliquo modo morales:
sed ad operationes morales ordinantur per rationem prartieam et appetitum reclum, ut dicitur in 6 Elhicor. ergo soladuæ virtutes cardinales sunt.
3. Prætcrca. Inter alias etiam virtutes una est principalior
altera, sed ad hoc quod virtus dicatur principalis, non re­
quiritur quod sit principalis respectu omnium, sed respects
quarundam .· ergo videtor quod sint mullo pluresprincipales
virtutes.
Sed contra est, quod Gregor, dicit in 2 Moral, qnod n
quatuor virtutibus tota boni operis structura consurgit.
Respondeo dicendum, quod numerus aliquorum potet
accipi, aut secundum principia formalia, aut secundum ab­
jecta, et utroque modo inveniuntur quatuor cardinales vir­
tutes : principium enim formale virtutis, de qua nunc loqui­
mur est rationis bonum, quod quidem dupliciter potest
considerari. Uno modo, secundum quod In ipsa considentione rationis consistit, et sicerit una virtus principalis,qmt
dicitur prudentia. Alio modo, secundum quod circa aliqui i
ponitur rationis ordo : et boc vel circa operationes, et sic
est justitia : vel circa passiones, et sic necesse est esse tas
virtutes : ordinem enim rationis necesse est ponere cira
passiones, considerata repugnantia ipsarum ad talionem,
quæ quidem potest esse dupliciter. Uno modo, secun-lna
quod passio impellit ad aliquid contrarium rationi :et se
necesseest quod passio reprimatur, et ab hoc denominatur
temperantia. Alio modo, secundum quod passio retrahit at·
cnquod ratio dictat, sicut timor periculorum vel lilmœ :

«

QUÆSTIO LXl.
clsiciwecMC est quod hnmo firmetur in co gond est ratio­
nis, ne recedat, cl ab hoc denominatur fortitudo. Ki simi­
liter secundum subjecta idem numerus invenitur. Quadru­
plet emm invenitur subjectum hujus virtutis de qua nunc
luquluiur : scilicet rationale per essentiam quod prudentia
perficit, et rationale per participationem, quod dividitur in
tria : id est in voluntatem quæ est subjectum jnslitlæ, et in
concupiscibilem, qttm est subjectum temperanti», ctiniraseibileni quas c«t subjectum fortitudinis.
Ad pritnum ergodicendum, quod prudentia est simpliciter
principalior omnibus, sed alite ponuntur principales unaqmeque in suo genere.
Ad secundam dicendum, quod rationale per participatio­
nem dividitur in tria, ut dictum est.
Ad tertium dicendum,quod omnes allai virtutes, quantum
una est principalior alia, reducuntur ad pnedictas quatuor,
et quantum ad subjectum cl quantum ad rationes formales.

Conclusio esi affirmativa.
ADNOT ATIO.

1. Hæc conci usio desumitur ex sacrascrip(ura præcipue Sap.8, ubi dicitur sobrietatem
et prudentiam docet, et justitiam et virtutem,
quibus utilius nihil est in vita hominibus. In
DA»;, quem locum D. August, lib. 1 rectractat.
cap. 7, sic ait : His nominibus latinus inter­
pres quatuor illas virtutes, quæ maxime in
ore philosophorum esse assolent, nominavit:
sobrietatem appellans temperantiam, et pru­
dentia) imponens nomen sapientiam (sic tunc
legebatur) fortitudinem vero virtutis voca­
bulo enuntians, solam justitiam suo nomine
interpretatus est. Legatur D. Ambros. lib.
Gatsi.de Paradiso cap. 3, ubi locum illum Genes.
2: Fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad
irrigandum Paradisum, qui inde dividitur
in quatuor capita : intellexit de quatuor vir­
tutibus cardinalibus. Ex hac igitur anima
DAubr.faiO
cu^a est> fons wie procedit, ut irri­
get paradisum: hoc est quædam diversarum
fruteta virtutum, quarum sunt quatuor ini­
tia, in quæ sapientia ista dividitur: unum
prudentiæ, aliud temperantia, tertium forti­
tudinis, quartum justitiæ: quæetiam sapien­
tes istius mundi ex nostris assumpta, in suo­
rum scripta librorum transtulerunt, etc. ViD.Grç. deatur D. Gregor, lib. 22 Moral, cap. I,et
lib. 2, cap. 26 seu 36, ubi quatuor virtutes
cardinales comparat quatuor angulis domus
Job : el inter alia inquit : In quatuor angu­
lis domus ista consistit : quia nimirum soli­
dum mentis nostræ ædificium, prudentia,
temperantia, fortitudo, justitia sustinet. In
quatuor ergo angulis domus ista subsistit,
quia in his quatuor virtutibus tota boni
eperis structura consurgit. Unde et quatuor
Paradisi flumina terram irrigant : quia dum
his quatuor virtutibus cor infunditur, ab
omni desideriorum carnalium æstu tempera-

>-

f.'

315

tur. Eundem numerum virtutum princi­
palium recipiunt Hieronymus in commen­
tariis super Matthæum cap. 1. Orig. homil.
16, super Levi tie. pluresqne alii Patres, et
communiter Theologi, ac Philosophi.
2. Sed contra illum arguit Martinus de
Magist. quæst. de fortitud. et quæst. 2, de
temperantia ad probandum hujusmodi vir­
tutes fortitudinem scilicet et temperantiam
cardinales non esse. Ejus vero argumenta
solvit Cajet. 2, 2, quæst. 123, articul. 11,
et quæst. 141, articul. 2, ubi videri possunt.
Ex alia parte potest argui ad probandum
esse plures virtutes principales seu cardi­
nales quam hic a D. Thom. assignantur.
Nam latria est virtus cardinalis, ut habet
D. Thom. in 3, distinet. 23, quæst. 1, art.
5 ad 3, idque ejus excellentia exigere vi­
detur, praestat enim omnibus virtutibus
moralibus : et tamen non est ex quatuor
enumeratis. Deinde, illa virtus dicenda est
cardinalis, quæ est fundamentum cæterarum : sed humilitas est hujusmodi juxta il­
lud D. August, serm. 10: Cogitas magnam D.Auç.
fabricam construere celsitudinis? de funda­
mento prius cogita humilitatis: ergo, etc. —
Præterea, majus videtur dare de suo, quod
facit liberalitas, quam alienum reddere,
quod est opus justitiae; ergo minus illa,
quam hæc debet dici virtus principalis et
cardinalis.— Denique, perfectio virtutisspecialiter tribuitur patientiæ secundum illud
Jacobi 4 : Patientia opus perfectum habet : jacob.i.
ergo debuit hæc numerari inter virtutes
principaliores.
3. Respondetur ad primum D. Thom.
loco cit. solum voluisse excludere latriam
ab ordine virtutum theologicarum, et hac
ratione appellavit illam cardinalem: non
quia per se cardinalis sit, sed quia ad car­
dinales, nimirum ad justitiam spectat, ut
pars potentialis. Neque ejus nobilitas con­
vincit ipsam perse cardinalem esse : quia
virtus cardinalis non dicitur quia aliis
utcumque praestat, sed quia primatum
tenet in aliqua ratione virtutis propria,
sicut temperantia in moderatione, for­
titudo in firmitate, justitia in rectitu­
dine sive æqualitate : quamvis autem reli­
gio alias ratione sui objecti nobilissima sit,
tamen in prædicta ratione deficit, quia non
facit æqualitatem simpliciter, sed secun­
dum quid.
4. Ad secundum de humilitate respondet Anget.
Ang. D. q. de virtutibus cardinalibus art. DocU
1 ad 13: « Dicendum quod humilitas fir-

- I

»

DE VIRTUTIBUS.

316

« mat omnes virtutes indirecte removendo
s quæ bonis virtutum operibus insidianK tur, ut pereant: sed in virtutibus cardia nalibus fundantur aliæ virtutes directe. »
—Tertium de libera 1 itate solvit ad duodeci­
mum his verbis : * Virtutes cardinales
« dicuntur principaliores omnibus aliis :
« non quia sunt omnibus aliis perfectioa res, sed quia in iis principalius versatur
« humana vita, el supereas aliae virtutes
« fundantur. Manifestum est autem, quod
« humana vita magis versatur circa justi« tiam, quam circa liberalitatem. Utimur
a enim justitia ad omnes, liberalitate au<r tem ad paucos. Ipsa autem liberalitas su« pra justitiam fundatur : non enim esset
c liberalis donatio, nisi aliquis daret de
a suo: per justitiam autem distinguuntur
« propria ab alienis. »—Ad ultimum de
patientia respondet ad 14 : * Quod patienα tia includitur in fortitudine : nam fortis
« habet id quod est patientis, ut scilicet
« non conturbetur ex imminentibus malis,
« et addit amplius, ut in mala imminentia
« exiliat secundum quod oportet. »

pula, quod omnis virtus qu» facit bonum in amsideratitmc
rationis dicatur prudentia, el quod omnis virtus, qui* (arti
bonum debili el redi in operationibus diculur justitia,el
omnis virtus qua» euhibet passiones el deprimit dicatur letapera ut ia : el omnis virtus qu» facit tinni tatem animi cmiln
quascumque passiones dicatur fortitudo. Et sic multi lo­
quuntur de istis virtutibus tam sacri ductore*, quam philo­
sophi : et sic aliæ virtutes sub ipsis continentur: unde
cessant omnes objectiones. Alio vero modo possunt accipi,
secundum quod ist» virtutes denominantur abeo quod est
praecipuum in unaquaque materia. Et sic sunt speciales vir­
tutes contra alias divis» : dicuntur lamen principales res­
pectu aliarum propter principalitatem materia? : puta, qued
prudentia diratur qu» praeceptiva est · juslîlia. quæ esi
circa actiones debitas inter a*qualcs : temperantia, qu» re­
primit concupiscentias delectationum tactus : fortitudo qu»
firmat contra pericula mortis. Et sic etiam cessant objec­
tiones : quia ali» virtutes possunt habere aliquas aliis
principalitates : sed ist» dicuntur principales ratione uulcri» ut supra dictum est

Conclusio : Prædidæ quatuor virtutes di­
cuntur principales : uno modo, quasi gene­
rales ad omnes virtutes secundum communes
rationes formales : alio modo, propter prin­
cipalitatem materiæ.
Solutiones argumentorum hujus articuli,
quas D. Torn, omisit ut per se notas ex dic­
tis in corpore, habes ex eodem sancto Doctore in annotat, art. praecedentis : quas
etiam reperies in 3, dist. 33, quæst.2,art. 1,
quæstiunc. 4.

ARTICULUS III.

ARTICULUS IV.
Vim al:x r rtnies nia^is debeant dici principales quem
ùte T

Ad lenium sic proceditur. Videtor, qood ali» virtotes
nugis debeant did principales, quam ist». Id enim quod est
n.aximum in unoquoque genere videtur esse principaliussed magnanimitas operatur magnum in omnibus virtutibus
ut dicitur in 3 Ethic, ergo magnanimitas maxime debet dici
principalis.
2. Prelerea. Illud per quod ali» virtutes formantur, vi­
detur esse maxime principalis virtus : sed humilitas est hu­
jusmodi : dicit enim Gregor, quod qui exteras virtutes sine
humilitate congregat, quasi paleas in ventum portat : ergo
humilius videtur esse maxime principalis.
3 Pneterta. Illud videtur esse maxime principale quod
esi perfectissimum : sed hoc pertinet ad patientiam secun­
dum illud Jacobi 1 : Patientia opus perfectum labet : ergo
patientia debet poni principalis.
Sed contra est, quod Tullius in sua Rhetorica ad has qua­
tuor omnes alias reducit.
Respondeo dicendum, quod sicut supra dictum est, hujus­
modi quatuor virtutes cardinales accipiuntur secundum
quatuor formales rationes virtutis de qua loquimur. Qu»
quidem in aliquibus actibus vel passionibus principaliter
inveniuntur : sicut bonum consistens in consideratione ra­
tionis principaliter invenitur in ipso rationis imperio : non
autem in consilio neque in judicio, ut supra dictum est.
Similiter autem bonum rationis prout ponitur in operationi­
bus, secundum rationem recti et debili principaliter inve­
nitur in commutationibus vel distributionibus quæ sunt ad
alterum cum «qualitate. Bonum autem rcfrænandi passio­
nes principaliter invenitur in passionibus, quas maxime
difficile est reprimere, scilicet in delectationibus uctos:
bonum autem firmitatis ad standum in bono rationis contra
impetum passionum precipue invenitur in periculis mortis,
contra quæ difficillimum est stare. Sic igitur pradiàas qua­
tuor virtutes dupliciter considerare possumus. Uno l .«.do,
secundum communes rationes formales, et secundum hoc
dicuntur principales, quasi generales ad omnes virtutes : ut

Virum quatuor virtutes cardinales differant Gb innceml
Ad quartum sic proceditur. Videtur, quod quatuor pre­
dict» virtnies non sint diversa* virtutes clab invicem dis­
tinet». Dicit enim Gregor, in 22 Moral. Prudentia vera non
est, qu» justa et temperans et foriis non est : nec perfecta
temperantia qu» fortis, justa et prudens non est : nec forti­
tudo integra, quæ prudens, temperans et justa non est: nec
vera justitia, qu» prudens et foriis el icmperans non csL
Hoc autem non contingeret, si prædict» quatuor virtutes
essent ab invicem distine!» : divers» enim species ejusdem
generis non denominant se invicem: ergoprædictæ virtutes
non sunt ab invicem distinet».
2. Praeterea. Eorum qu» ab invicem sunt distincta : quod
est unius non attribuitur alteri : sed illud quod esi tempe­
ranti» attribuitur fortitudini. Dicit enim Ambros. in primo
lib. de offic. Jure ea fortitudo vocatur, quando unusquisque
seipsum vincit, nullis illecebris emollitur, atque inflectitur;
De temperantia etiam dicit quod modum vel ordinem servat
omnium, qu» vel agenda vel dicenda arbitramur : ergo vi­
detur quod hujusmodi virtutes non sunt ab invicem dis­
tinet».
3. Praeterea. Philosophus dicit in 2 Ethicor. quod ad vir­
tutem h»c requiruntur: Primum quidem si sciens, deinde
si eligens, et si eligens propter hoc: tertium autem si fir­
miter et immobiliter habeat se ct operetur. Sed horum pri­
mum videtur ad prudentiam perlinere, qu» est recta ratio
agibilinm. Secundum, scilicet eligere ad temperantiam, ut
aliquis non ex passione, sed ex electione agal passionibus
refrenati*. Tertium, ut aliquis propter debitum flnem ope­
retur rectitudinem quandam continet, qu» videtur ad justi­
tiam perlinere : aliud, scilicet firmitas et immobilitas perti­
net ad fortitudinem : ergo quælibet harum virtutum esi
generalis ad omnes virtutes : ergo non distinguuntur ab
invicem.
Sed contra est, quod August, dicit in lib. de morib. Ecclesi» qnod quadripartita dicitur virtus ex ipsius amoris vario
quodam affectu : ct subjungit de prædictis quatuor virtuti­
bus.

QUÆSTIO LXI.
bus, prædidæ ergo quatuor virtutes sunt ab Invicem dis­
tincti'.
Ilespondco dicendum, quod sicut snpradlcturn est prædictæ quatuor virtutes dupliciter a diversis accipiuntur : quidam
enim accipiunt eas prout significant quasdam generales con­
ditiones humani animi : quæ inveniuntur in omnibus virtu­
tibus : ita scilicet quod prudentia nihil sit aliud quam quædani rectitudo discretionis in quibuscumque actibus vel
materiis .· justitia voro sil quædam rectitudo animi perquam
Hffl operatur quod debet in quacumque materia : tempe­
homo
rantia vero sit quædam dispositio animi, quæ modum quibuscumque passionibus, vel operationibus imponit, ne ultra
debitum efferantur : fortitudo vero sit quadam dispositio
animi per quam Armetur in co quod est secundum rationem
contra quoscumquc impetus passionum vel operationum
labores Ha c autem quatuor sic distincta non important di­
versitatem habituum virtoosorum quantum ad justitiam,
temperantiam, ct fortitudinem : cuilibet enim virtuti morali
ex hoc quod est habitus convenit quædam firmitas, ut a con­
trario non moveatur : quod dictum est ad fortitudinem per­
linere: ex hoc vero quod est virtus habet quod ordinetur
ad bonum in quo importatur ratio recti vel debiti, quod di­
cebatur ad justitiam pertinere : in hoc voro quod est virtus
moralis rationem participans, habet quod modum rationis
ia omnibus servet, cl ultra se non extendat, quod dicebatur
perlinere ad icmperantiain : solum autem hoc quod est dis­
cretionem habere (quod attribuebatur prudentiæ) videtur
distingui ab aliis iribus, in quantum hoc est ipsius rationis
per essentiam : alia vero tria important quandam participa­
tionem rationis per modum applicationis cujusdam ad pas­
siones vel operationes. Sic igitur secundum prædida, pru­
dentia quidem esset virtus distincta abaliis tribus; sed aliæ
1res non essent virtutes distinctae ab invicem. Manifestum
est enim quod una ct eadem virtus et est habitus, ct est vir­
tus, et est moralis. Alii vero et melius accipiunt has qua­
tuor virtutes secundum quod determinantur ad materias
speciales: unaquæque quidem illarum ad unam materiam,
in qua principaliter laudatur illa generalis conditio, aqua
nomen virtutis accipitur, ut supra dictum est : et secundum
hoc mani festum est, quod prædictæ virtutes sunt diversi
habitus secundum diversitatem objectorum distincti.
Ad primum ergo dicendum, quod Gregor, loquitur de
prodictis quatuor virtutibus secundum primam acceptionem.
Vel potest dici, quod islæ quatuor virtutes denominantur
ab invicem per redundantiam quandam : id enim quod est
pradeutïæ redundat in alias virtutes in quantum a pruden­
tia diriguntur ; unaquæque vero aliarum redundat in alias
ea ratione, quod qui potest quod difiicilius est, potest ei id
quod minus est difficile : node qui potest refrenare concucentias delectabilium secundum tactum, ne modum ex­
cedat. quod est difficillimum, ex hoc ipso redditur habilior,
utrefrænet audaciam in periculis mortis, uc ultra modum
procedat, quod est longe facilius : ct secundum hoc forti­
tudo dicitur temperata. Temperantia enim dicitur fortis ex
redundantia fortitudinis in temperantiam : in quantum
scilicet isle qui per fortitudinem habet animum firmum contn pericula mortis ; quod est difficillimum, est habilior ut
retineat animi firmitatem contra impetus delectationum:
quia ut dicit Tullius in 1 de offle. non est consentaneum, ut
qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate : nec qui in­
victum se a labore præstitit. vinci a voluptate. Et per hoc
Cliampalet responsio ad secundum. Sic enim temperantia
in omnibus modum servat, el fortitudo contra illecebras
voluptatum animum servat inflexum : vel in quantum istæ
virtutes denominant quasdam generales conditiones virtu­
tum, vel per redundantiam prædictam,
Ad tertium dicendum, quod illæ generales virtutum con­
ditiones quas ponit Philosophus non suntpropriæ prædictis
virtutibus, sed possunt eis appropriari secundum modum
jam dictum.

Prima conclusio : Si virtutes cardinales
sumantur ut dicunt generales conditiones quæ
in omni virtute concurrere debent, non sunt
habitus distincti nisi sola prudentia.
Secunda conclusio : Si sumantur prædictx virtutes ut applicatæ ad speciales materias:

317

nempe justitia ad commutationes^ distribu­
tiones , etc. fortitudo ad mortis pericula, tem­
perantia ad delectationes, tactus, et gustus,
omnes sunt distincti habitus propter distincta
objecta.
Circa primam conclusionem nota discri­
men inter prudentiam et 1res alias virtutes:
nam illa etiam sumpta prout est specialis
virtus non habet materiam specialem, sed
ejus materia comprehendit omne agibile
per alias virtutes, et ideo concurrit cum
omnibus illis secundum propriam pruden­
tiæ rationem, poniturque in earum diffini­
tione ut vidimus disp. 1, dub. 4. Aliæ vero
ut sunt virtutes speciales non semper con­
currunt, quia materia uniuscujusque est
particularis et distincta a cæteris. Unde
non oportet exercentem actum temperan­
tiae, exercere etiam actum fortitudinis pro­
prie dictae, vel justitiæ, aut e converso.
Oportet autem sive exerceat actum temperantiæ, sive fortitudinis aut justitiæ, exer­
cere actum formalem prudentiæ.
Circa secundam nota, prædictas virtutes
etiam ut sunt speciales habitus, non esse
species atomas nisi solam fortitudinem :
omnibus vero aliis assignat D. Thom. par­
tes subjectivas : ut prudentiæ monasticam,
regnativam, politicam, etc. Justitiæ, commutativam, distributivam, etc. Et tempe­
rantiae, castitatem, abstinentiam, etc. Et
ideo in his tribus nomen virtutis cardinalis
supponit pro specie subalterna: sicque nu­
merus quaternarius subsistit.
ARTICULUS V.

Utrum virtutes cardinales convenienter dividantur in
virtutes politicas, purgatorias, purjali animi, et
exemplares !
Ad quintum sic proceditur. Videtur quod inconvenienter
hujusmodi quatuor virtutes dividantur in virtutes exempla­
res. purgati animi, purgatorias, et politicas. Ut enim Macrob. dicit in 1 super somnium Scipionis, virtutes exem­
plares sunt quæ in ipsa divina mente consistunt : sed
Philosoph. in 10 Ethicor. dicit quod ridiculum est Deo,
justitiam, fortitudinem, temperantiam et prudentiam attri­
buere ; ergo virtutes huiusmodi non possunt esse exem­
plares.
2. Pretcrea. Virtutes purgati animi dicuntur quæ sunt
absque passionibus : dicit enim ibidem Macrob. quod tem­
perantia? ct purgati animi est terrenas cupiditates non re­
primere, sed penitus oblivisci : fortitudinis autem passiones
ignorare, non vincere. Didum est autem supra, quod hujus­
modi virtutes sine passionibus esse non possunt : ergo hu­
jusmodi virtutes purgati animi esse non possunt.
3. Praeterea virtutes purgatorias dicit esse eorum, qui
quadam humanorum fuga solis se inserunt divinis: sed hoc
videtur esse vitiosum : dicit enim Tull, in 1 de offle. quod
qui despicere se dicunt ea qus plerique mirantur, scilicet
imperia et magistratus, his non modo laudi, verum etiam

r

318

DE VIRTUTIBUS.

viifodaou’um puto : erp mm snut a!i<p.v viiluies purga­
toria·.
4. lYætcrea. Virtutes politics esso dicit quibus boni viri
reipubliav consulnut, urtasque îoeuiur : sed ad bouum
ccmmmrf «ôb justitia tegilis ordinatur ut Philosophus dicit
lu 5 Eüiteor. erp a lia? virtutes non debent dici politic®,
Sed contra est. quod Macrob. ibidem dicit.Plotinus inter
î . '
υ μ. f<svit-cum Ptatooepn. : ^Quatuorsunt
inquit, qua ter®nun genera virtutum : ex his prim® politic®
vorantur» seconda? purgatori®. terti® animi jam purgati»
qearta* eiejuptarcs.
Respoodeo dicendum» quod sicut Augustinos dicit in lib.
de nx ribus Eccles. Oportet qnod anima aliquid sequatur ad
boc ut ci possit virtus iniusci : ec toe Densest ; quem si
seqmtEur bene vivimus. Patet igilurquod exemplar human®
virtutis ia Dee préexistât : skut etiam in eo préexistant
omnium rerum rationes. Sic igitur virtiupoiest considerari:
vel prout est exewpbriter in Deo, et sic dicuntur virtutes
exemplares : iu scitice quod ipsa divina mens in DcO di­
catur prudentia : lemperantia vero conversio divina* inten­
tionis ad seipsum : sicut In nobis temperantia dicitur per
hoc, quod concupiscibilis conformatur rationi : fortitudo
autem Dei esi ejus immutabilitas : justitia vero Dei est obsemtfo legis ætern» in suis operibus : sicut Plotinus dixit.
Et quia bon.o secimrtan $m naturam est attinui politicum :
virtutes hujusmodi prout iu horniue existant secundum con­
ditionem su® natare politica? vocantur : proutsciiicei homo
secundum has virtutes rede se tabent ia rebus nunuuisgerendis : secundum quem modum tactrnus de his virtutibus
toqua : snaos» Sed qnia ad hominem pertinet ut etiam ad
divina se (ratal quantum potest, ut etiam Philosoph. dieit ia
10 Ethic- et bix nobis in sacra scriptura commendatur mul­
tipliciter (secundum illud }k!th. 5: Estote perfecti, sicutet
pater vester adestis perfectus est), necesse est ponere quas­
dam virtu-es medias inter politicas, quæ suat virtutes hu­
man®, Cl exemplares quæ sont virlotcs divisa· :quæ quidem
virtutes distinguantur secandum diversitatem motus et ter­
mini. Ila scilicet, qundqnædam sum virtutes transeuntium,
e: in dirimat similitudinem tendentium : et hæ vocantur
virtutes purgatoria?» ita scilicet, quod prudentia Oiunia mun­
dana divinorum contemplatione despiciar, oinncmque animæ
cogilalioucm iu diviiu sola dirigat : temperantia vero reliuquat in quantum natura patitur quæ corporis usus requirit:
fortitadinisautem esi ul anima non terreatur propter ex­
cessum a corpore, et accessam ad superna : justitia: vero
esu ut tota anima consentiat ad hujusmodi propositi viam.
Qua (hui vero sues rirlmesja-u asseouentkun divinam similitadinem, quæ vorantur virtutes jam purgati animi ; ita
salice! quod prudentia sola divina intueatur, temperantia
terrenas cupiditates nesciat, fortitudo passiones ignoret,
justitia cum divini mente perpetuo foedere societur, eam
scilicet imitaudo : quas quidem virtutes dicimus esse bea­
torum. vel aliquorum iu tac vita perfectissimorum.
Ad primum ergo dicendum, quod Philosophusloquitur de
his virtutibus secundum quod sunt circa res humanas : puta,
justitia circa emptiones vel venditiones, fortitudo autem cir­
ca timores, temperantia circa concupiscentias : sic enim
ridiculum est. eas Deo attribuere.
Ad secundum dicendum, quod virtutes bnuûnæsunt circa
passiones : scilicet virtutes hominum ia hoc mundo conver­
santium : sed virtutes connn qui plenam beatitudinem asse­
quuntur. sunt absque passionibus. Unde Plotinus dicit, quod
passiones, politic® virtutes molliunt, id est, ad medium re­
ducunt, secund® (scilicet purgatori®) auferunt : tertia?,
(qua.· sunt purgati animi) obiiriiscuntur : in quartis (scilicet
cicmvlaribu*) nefas esiuomitiuri : <iuanivLsdici|ios«it,qnod
loquitur hic de passionibus secandum quod signiOcanl ali­
quos inordinatos molus.
Ad tertium dicendum, quod deserere res humanas,
nbi
flflS
necessitas imponitur, vitiosum est·. aliaseslvirtuosnuLUnde
parum supra Tullius praemittit :his forsitan concedendum
esi reir.publicam non capessentibus, qui excellenti ingenio
doctrina.* se dediderunt : et iis qui aut valetudinis imbecilli­
tate, aul aliqua graviori causa iin[cdili a republica recesse­
runt : cum ejus administranda: potestatem aliis, laudemque
concederent. Quod consonat ei quod Augustin, dicit. 19 de
Civit. Dei : Otium saucium qtuent charitas veritatis : nego­
tium justum suspicit necessitas charitatis : quam sarcinam
si uullns imponit, percipienda: atque intuenda- vacandum
est veritati : si autem imponitur, suscipienda est propter
charitatis necessitatem.

Ad quartum dicendum, quod sola juslilh legalis directe
respicit bonum commune .· sed per imperlmn ooiuet alias
virtutes ad bonum commune tralnt.· ut iu & Hlhie. dicit l’hilosopli. Est enim considerauduui. quod ad politicas urtotes
secundum quod hic dicuntur, perlinet non solum bene rqcrari ad coniuiuue, sed etiam bene operari ad partes coirmunis : scilicet ad domum, vel aliquam slugularetn peronam.

Prima conclusio : Si virtutes cardinales
c nsidrrentur prout exislunl in Deo vocantur
exemplares.
Secunda conclusio : ΙΊ prididx virtutes
existunt in homine secundum conditionem
sub naturæ, prout scilicet ordinato se habet
in rebus humanis gerendis, dicuntur politics:.
Tertia conclusio : Virtutes tendentium in
div ina m sim iliiudinein, voca ntur purgatoris.
Quaria conclusio : \'irtutes purgati animi
appellantur, gux sunt jam divinam similitu­
dinem assequentium.
ANIMADVERSIONES.

1. Circa primam ex his conclusionibus
debet observari, ex virtutibus cardinalibus
quae ponuntur exemplariter in Deo, solam
prudentiam et justitiam esse formaliter in
illo : quia istæ secundum formales rationes
possunt ab imperfectionibus denudari : for­
titudo vero et temperantia non sunt formaliter in Deo, sicut neque in Angelis, eo quod
ex propria ratione postulant versari circa
passiones sensitivi appetitus, ut diximus
disp. præced. Unde solum ponuntur in Deo
eminenter virtualiter, sicut omnis alia per­
fectio in creaturis reperta, quæ nequit se­
cundum suum formalem conceptum ab
imperfectionibus secludi.
2. Secundo nota, etiam virtutes Christi
Domini posse respectu nostri dici exem­
plares : nam sicut ejus resurrectio est causa
exemplaris nostræ,sic ejus virtutes nostra­
rum sunt exemplar ad imitandum propo­
situm juxta illud Rom. 8: Quos przscivil
et prxdestinavit conformes fieri imagini filii
sui; et 1 Corinth 15 : Portemus et imaginem 15.
cœ/e.s/Î5,id estobedientiam et virtutemChristi,
exponit interlinealis.
3. Tertio observa, divisionem virtutis
cardinalis in exemplarem increatam ex
una parte, et in politicam, purgatoriam et
purgati animi ex alia, non esse univocam
sed analogam : quia perfectio creata et increata in nullo prædicato reali possunt uni­
voce convenire. Sed circa speciem analogi®
prædictæ divisionis est distinguendum :
nam quantum ad prudentiam et justitiam
quæ reperiuntur in Deo formaliter, est
an alogia

QUÆSTIO LXI,
analogia proporlionalitatis propriæ, secun- I
dumquam analogum intrinseco formaliter I
est in omnibus analogatis, licet inæqualiter, Quantum vero ad fortitudinem et tem­
perantiam, est analogia proportionalilatis
metaphoricæ : quia in Deo non inveniuntur
istæ virtutes proprie et formaliter, sed
tantum metaphorice.
jjai- Circa reliquas conclusiones est difficultas,
* quo pacto virtutes politicæ, purgatoriæ, et
purgati animi distinguantur : an essentia­
liter, ita quod sint diversae species virtu­
tum, an vero accidentaliter tanquam di­
versi gradus ejusdem virtutis specificæet
atomæ. Qua in re non omnino placet mo­
dus dicendi aliquorum, qui per virtutes
politicas intelligent solas acquisitas: et per
purgatorias, atque animi purgati solas inj^Wfusas. Quo supposito consequenter dicendum esset virtutes politicas essentialiter
^■distingui a cæteris, sicut omnis virtus ac­
quisita differt essentialiter ab infusa. Hic
ergo modus dicendi non satisfacit, quia non
est ad mentem D. Th. in hoc articulo, sed
tam in virtutibus acquisitis, quam infusis
debent concedi tres illi gradus politics,
purgatoris, et purgati animi. De acquisitis
patet : nam prædicta divisio sumpta est ex
Plotino et Macrobio Philosophis gentilibus,
qui sicut non cognoverunt virtutes infusas,
ita de solis acquisitis loquuti sunt. Et ideo
quamvis non ita proprie conveniat his vir­
tutibus ratio significata per illa nomina
virtus purgatoria, virtus purgati animi, si­
cut convenit infusis, non debemus negare
prædictos Philosophos in virtutibus a se
cognitis deprehendisse aliquas differentias
et gradus, ad quæ significanda voces illas
repererunt ; posseque nos in eadem signifi­
catione prædictis nominibus uti, in qua il­
lorum inventores usi sunt. Adde in Christo
Domino et in beatis omnes virtutes esse
animi purgati, et tamen plures ex eis sunt
acquisite : ergo adhuc apud nos hujus­
modi virtutes admittunt prædictam divisio­
nem.
4. Nec minus id certum est de virtutibus
infusis. Tum quia non in omnibus justis
virtutes infusæ pertingunt ad illum perfec­
tionis gradum, quem D. Thom. assignat,
purgatoriæ et purgati animi : ut scilicet
passiones auferant, vel ignorent, sed ut in
pluribus admittunt passiones inordinatas,
nec totaliter illas moderantur, Jicet ab ac­
tibus mortaliter peccaminosis compescant,
ut vidimus ex eodem S. Doctore in annotat.

319

ad. art. 2, quæst. 59; sed virtutes admit­
tentes prædictos passiones non excedunt
gradum virtutis politicæ, ut constat ex lit­
tera : ergo hic gradus habet etiam locum in
infusis. Tum etiam quia Patres et Theologi
in qualibet virtute distinguunt tres gradus :
nempe incipientis, proficientis,et perfecte;
constat autem virtutem quæ saltem non est
in gradu proficientis nondum esse purgato­
riam, sicut non est purgati animi quæ non
est in gradu perfecte : ergo spectat ad gra­
dum politicæ. Manet igitur divisionem
hic statutam secundum omnes tres prædic­
tos gradus habere locum in utroque ordine
virtutis, nec debere secundum aliquem ex
illis (attenta hujus articuli doctrina) res­
tringi ad solam acquisitam, vel ad solam
infusam.
Diximus, attenta hujus articuli doctrina,
quia non negamus nomen virtutis politics
multoties applicari solis acquisitis : tunc
autem non dividitur contra purgatoriam
vel purgati animi, sicut fît in præsenti, sed
contra supernaturalem vel infusam, ut sub­
jecta materia monstrabit. Neque etiam po­
test negari effectus illos quos Philosophi
virtutibus purgatoriis, et purgati animi
adseripsere, non convenire in sua plenitu­
dine virtutibus acquisitis separatis ab infu­
sis, quia sine gratia, et praecipue in lapsa
natura, impossibile est ad eum perfectionis
gradum pervenire, quem verba Plotini et
Macrobii nobis sonant. Non tamen negan­
dum est prædictos Philosophos reperisse in
virtutibus acquisitis gradum majoris et
minoris perfectionis, quos nominibus illis
significarunt, et quos Aristotel. significa­
vit per virtutem communem et per heroi­
cam ·. sicut nos in infusis, altiori tamen
modo, similes gradus distinguimus.
5. Igitur difficultas proposita in eo con­
sistit, an in eodem ordine vel naturali, vel
supernatural! virtutes quæ in hoc articulo
dicuntur politics differant essentialiter a
purgatoriis, vel purgati animi ejusdem or­
dinis. Prima sententia affirmat, quæ est
"Martini de Magistris q. 1 de fortitudine,
(ut refert Alvarez) et eam sequitur Lorea
in præsenti, saltem quantum ad distinc­
tionem virtutis politicæ ab aliis. Et videtur
probari ex Arist. 7 Ethic, cap. 1, ubi dis­
tinguit virtutem communiter dictam ab
alia quam appellat heroicam et divinam, si­
cut vitium communiter dictum a feritate :
sed inter hæc est diversitas essentialis :
nam vitium reperitur in hominibus, feri-

;r;:

. ·»

320

DE VIRTUTIBUS.

tas autem in brutis : ergo etiam inter illas.
Eandem distinctionem constituit D. Th.
inter virtutem humanam, et divinam vel
heroicam supr. q. 54, art. 3. Et ratione
suadetur ita esse dicendum : quoniam præ­
dictæ virtutes habent objecta distincta :
nam polilicæ objectum est uti cum modera­
tione terrenis cupiditatibus, purgatoriae il­
las abjicere, et purgati animi ipsas penitas
ignorare : sed distincta objecta distinguunt
essentialiter virtutes : ergo, etc.
vera
6. Secunda sententia communis et vera
SC2leut- docet prædictam distinctionem esse acci­
dentalem, et solum secundum diversos sta­
tus : ita ut eadem numero virtus quæ dum
incipit dicitur politica, in profectu vocetur
purgatoria, et in consummatione, animi
Cajet, purgati. Ita Cajet. 2, 2, q. I2S et 3 p. q. 7,
Ccand. art· -» ^°tus *n 3, dist. 3-1, Conrad, sup.
Alvar. q. 54, art 3 et in hoc art. ubi etiam Alvar,
Greg.
Mart. disp. 106, Gr. Mart. dub. 1 et alii. Etest
•Iu * ·
sine dubio mens D. Th. loco cit. ex 3 p. in
solut. ad 2, ubi ait : quod habitus heroicus
vel divinus non differt a virtute communiter
dicta, nisi secundum perfectiorem modum.
Intelligit autem per virtutem heroicam il­
lam, quam hic appellat purgati animi, et
per communem, quam hic appellat politi­
cam, et quam Philosoph. 7 Ethic, cap. 1,
dividit contra heroicam.
Nec satisfacit quod ait Lorca, D. Th. so­
lum velle quod in utraque inveniatur vera
ratio virtutis, non autem quod non diffe­
rant essentialiter. — Nam contra est, quia si
differunt essentialiter, non salvat Ang.
Doct. quod intendit, scilicet fuisse in Christo
omnes virtutes : cum enim quaelibet virtus
prout in eo existit fuerit in gradu heroico,
et non in gradu communi : vel dicendum
est non habuisse illas species virtutum,
quas dicimus communes : vel hujusmodi
species non esse alias ab eis quæ dicuntur
heroics. Cumque deroget perfectioni Christi
Domini carere tot virtutibus, tenendum est

omnes illas admittere gradum heroicum:
atque adeo distinctionem penes hunc gra­
dum, et gradum communem essentialem
non esse.

I
QUÆST. LXll.

QUÆSTIO LXn.

321

QUÆSTIO LXII
De virtutibus theologicis

m

quatuor articulos divisa.

Deinde considerandum esl de virtutibus Theologicis. El circa hoc queruntur quatuor.

articulus

i.

Utrum sint aliquas virtutes Theologicae !

dum quod est objectum bcalitudinis, supernaluralis ralioel
voluntas secundum suam naturam non ordinantur suffi­
cienter.

Conclusio est affirmativa.
Ad primuin sic proceditur. Videtur, quod non sint aliqoæ
nrtules lheolûgicæ. Ul enim dicitur inOEihic. virtus est
dfcposilio perfecti ad optimum : dico autem perfectum,/juod
est dispositum secundum naturam: sed id quod est divi­
num est supra naturam hominis : ergo virtutes theologica?
non sunt virtutes hominis.
2. Prætcrea. Virtutes theologica? dicuntur quasi virtutes
divinæ,sed virtutes divinæ sunt exemplares ; indictum est,
quæ quidem non sunt in nobis sed in Deo .-ergo virtutes
lheologicæ non sunt virtutes hominis.
3. Prætcrea. Virtutes theologicae dicuntur, quibus ordicamnr in Deum, qui esi primum principium etullimus finis:
sed homo ex ipsa natura rationiset voluntatis habet ordinem
ad primum principium et ad ultimum tinem : non ergo re­
quiruntur aliqui habitus virtutum theologicarum, quibus
ratio et voluntas ordinetur in Deum.
Sed contra est quod præcepta legis sunt de actibus virlutüoi.-sed de actibus fidei, spei et charilatisdanturpræccpla
in lege divina : dicitur enim Eccles. 2 ; Qui limetis Deum,
credite dii. Item, sperate in illum. Item, diligite illuni:
ergo fides, spes et claritas sunt virtutes in Deum ordinan­
tes : sunt ergo lheologicæ.
Eespondeo dicendum, quod per virtutem perficitur homo
adactos, quibus in beatitudinem ordinatur, ut ex supra dic­
tis patet : est autem duplex beatiludo hominis sive felicitas
otsupra dictum est. Una quidem proportionala bumanæ na­
tare ad quam scilicet homo pervenire potest per principia
sse naturæ. Alia autem est beatiludo naturam hominis ex­
cedens. ad qnam homo sola divina virtute pervenire potest
secundum quamdam divinam participationem, secundum
quod dicitor 2 Pet. 1 quod per Christum facti sumus consor­
tes dinnæ naturæ. Et qilia hujusmodi bcatitudo proportioeetnhomanæ naturæ excedit, principia naturalia hominis
ex quibus procedit ad bene agendum secundum suam pro­
portionem, non sufiiciunt ad ordinandum hominem in bcalitudinem prædictam. Unde oportet quod superaddantur
homini divinitus aliqua principia, per quæ ita ordinetur ad
beatitudinem supernaluralcm, sicut per principia naturalia
ordinatur ad finem connaturalcm non tomen absque adjutorio divino : el hujusmodi principia virtutes dicuntur theotogicæ. Tum quia habent Deum pro objecto, in quantum per
eas recte ordinamur in Deum: turn quia a solo Deo nobis
infunduntur : tum, quia sola divina revelatione in sacra
scriptura hujusmodi virtutes tradunlur.
Ad primum ergo dicendum, quod aliqua natura potest
attribui alicui rei dupliciter. Uno modo essentialiter ; et sic
hujusmodi virtutes lheologicæ excedunt hominis naturam.
Alio modo participative : sicut lignum ignitum participat
naturam ignis : et sic quodammodo fit homo particeps divinæ naturæ. nt dictum est : et sic islæ virtutes conveniunt
homini secundum naturam participatam.
Ad secundum dicendum, quod islæ virtutes non dicuntur
divioæ, sicut quibus Deus sil virluosus. sed sicut quibus
nosefikinior virtuosi a Deo el in ordine ad Deum. Unde
non sunt exemplares, sed exemplaire.
Ad tertium dicendum, quod ad Deum naturaliter ratio ct
voluntas ordinatur prout est naturæ principium et finis, se­
candum tamen proportionem naturæ : sed ad ipsum secun-

Estque adeo certa,ut oppositum manifeste
sit error, vel saltem temerarium et pericu­
losum in fide ; maxime post diffinitionem
Concilii Trident, sess. 6, cap. 7, ubi sic concil.
dicitur: In. ipsa justificatione cum remissione™^1·
peccatorum hxc omnia simul infusa accipit
homo per Jesum Christum, cui inseritur, fi­
dem, spem, et charitatem, etc. De quo inter
alios videri potest Alvarez in pratenti Alvar:
Greg.
disp. 109, et Greg. Martinez dub. 1.
Mart.
Possemus autem plura hic excitare dubia
circa necessitatem virtutum theologicarum.
Primo, an earum influxus possit persolam
assistentiam Dei extrinsecam suppleri : ita
ut nullo recepto supernatural! dono in in­
tellectu et voluntate per solam potentiam
obedientiaiem et prædictam assistentiam
possint elicere actus supernaturales fidei,
spei, et charitatis. Secundo, an saltem id
efficere possint cum aliquo auxilio intrin­
seco non pertingente ad rationem habitus
et virtutis. Tertio an divina essentia im­
mediate per seipsam uniri valeat nostris
potentiis in ratione principii ad eliciendos
prædictos actus, supplereque hoc modo in­
fluxum prædictarum virtutum. Sed pri­
mum et tertium discussimus jam in tract,
de visione Dei disput. 4, agentes de necessi­
tate luminis gloriæ ad eliciendam visionem
beatificam : utrobique enim militat eadem
ratio : statuimusque partem negativam,
attenta qualibet potentia. Circa secundum
concessimus id fieri posse, quod et nunc
censemus quantum ad fidem et spem : sed
an idem tenendum sit de charitate remit­
timus ad tractatum de Gratia, vel de Charilate, ubi etiam sedem habent aliæ dif­
ficultates communes omnibus theologicis
virtutibus. Cujusmodi est an sit tota ratio
proxima agendi, vel concurrant partialiter

DE VIRTUTIBUS.

322

cum potentia ; an earum actus sint secundum substantiam supernaturales, sintque
tam in esse naturæ, quam in esse moris
distincti ab actibus acquisitis circa eandem
materiam, an ipsæ virtutes possint ab alio
quam a Deo produci vel augeri, etc. Hoc
posterius examinabitur disp. 3 seq. Ab
aliis abstinebimus usque ad prædict. tract.
In fine corporis assignat D: Thom, tria
capita, ob quæ virtus possit dici Theologalis : vel quia habeat Deum pro objecto : vel
quia causetur immediate ab illo : vel quia
ab eo reveletur. Sed denominatio virtutis
théologie# sumpta a duobus postremis valde
lata est, utpote communis omnibus habiti­
bus supernaturalibus: atque adeo proprium
virtutis Theologicæ constitutivum est ha­
bere pro objecto immediato Deum ut est in
se, et attingibilis modo supernaturali.
ARTICULUS π.
lima virtute* Theologies ditàwuastur a nrlutibui
tntelleituahbus el moralibus?

··

■

t

Ad seeaudun: sic proceditur. Videtur, quod virtutes
theologice non distinguantur a monilibus el intellectuali­
bus. Virtutes enim theologicæ si sunt in anima humana
oportet quod perficiant ipsam, vel secundum partem inteltecti varo. vel secundum partem appetitiram : sed virtutes
quæ perficiunt partem inteOe^ivam dicuntur intellectuales,
virtutis autem quæ perficiunt partem appetitivam sunt mo­
rales : ergo virtutes theologicæ non distinguuntur a virtuti­
bus moralibus et intellcciualibus.
2. Præterca. Virtutes Theologicæ dicantor quæ ordinant
nos ad Deum : sed inter intellectuales virtutes e«l aliqua
quæ ordinal nos ad Drum : scilicet sapientia quæ est de di­
vinis. utpote causam altissimam considerans : ergo virtutes
lheologitæ ab intellectualibus virtutibus non distinguun­
tur.
a Præterca. August in lib. de morib. Eccles, manifestat
in quatuor virtutibus cardinalibus, quod sunt ordo amoris :
sed amor est duritas, quæ ponitur virtus theologica : ergo
virtutes morales non distinguuntur a theologicis.
Sed contra. Id quod est supra naturam hominis distingui­
tur ab eo quod est secundum naturam hominis : sed vir­
tutes theologicæ sunt supra naturam hominis; cui secundum
naturam conveniunt virtutes intellectuales et morales,
ut ex supradictis patet : ergo distinguuntur ab invicem.
Respondeo dicendum, quod sicut supradictmn est habitos
specie distinguuntur secundum formalem differentiam
objectorumobjectum autem theologicarum virtutum est
ipse Deus, qui est ultimus rerum finis prout nostræ rationis
cognitionem excedit : objectum autem virtutum intellectua­
lium et moralium est aliquid quod humana ratione compre­
hendi potest. Unde virtutes theologicæ specie distinguuntur
a moralibus el intellectual ibus.
Ad primum ergo dicendum, quod virtutes intellectuales et
morales perficiunt intellectum et appetitum hominis secun­
dum proportionem naturæ humanæ.sed theologicæ supernaluraliter.
Ad secundum dicendum, quod sapientia quæ a Philosopho
ponitur intellectualis virtus, considerat divina secundum
quod sunt investigabilia ratione humana : sed theologica
virtus est circa ca secundum quod rationem humanam excedunt.
Ad tertium dicendum, quod licet cbaritas sit amor, non
tamen omnis amor est chantas. Cum ergo dicitur quod
omnis virtus est ordo amoris potest intelligi vel de amore
communiter dicto, vel de amore diarilalis. Si de amore
communiter dicto, sic dicitur quælibet virtus esse ordo

amoris.in quantum ad quamlibet cardinalium virtutum requi­
ritur ordinata allectio i omnis autem affectionis radix et
principium est amor, ut supradiclum csL Si autem lulelhp·
lur de amore charitalis, non datur per hoc inldligi. quod
quælibet alia \irtu> e«enti.ilitcr >it duritas ; ftd quod
omnes aliæ virtutes aliqualiter a charitate dependeant, at
iufra patebit.

Conclusio est affirmativa.

Adverte, quod licet prædicta conclusio
verum habeat loquendo tam de virtutibus
moralibus et intellectualibus infusis, quam
de acquisitis : omnes enim a theologicis dis­
tinguuntur : nihilominus intentum et ra­
tio D. Th. non ita aperte procedunt de in­
fusis, quarum nondum sermonem instituit,
sicuti de acquisitis, de quibus hactenus loquutus est.
In solutione ad tertium observa pro bis
quæ alibi dicemus, quomodo omnes aliæ
virtutes etiam acquisitæ (de quibus praeci­
pue hic fit mentio) dependeant aliqualiter
a charitate : ex eo nimirum, quia omnes
illarum actus in habente gratiam a chari­
tate imperantur, et ad ejus finem saltem
virtualiter referuntur.
ARTICULUS III.

Utrum convenienter Fides. Fpes, et Charilas ponantur rir·
tûtes Theologies.
A<1 tertiam sic proceditur. Videtur quod inconvenienter
ponantur tres virtutes theologicæ, Odes, spes et ciurius.
Virtutes euim theologica· se hâbeut in ordine ad beatitndinem divinarn sicut inclinatio naturæ ad Oncni conuaiuralen.·
sed inter virtutes ordinatas ad Unem connaturalem ponitur
una sola virtus naturalis, scilicet intellectus principiorum:
ergo debet poni una sola virtus theologica.
2. Præterca. Theologicæ virtutes sunt perfectiores virtu­
tibus intellectualibus et moralibus .· sed inter intelicctuales
virtutes tides non ponitur, sed est aliquid minus virtute rata
sit cognitio imperfecta. Similiter etiam inter virtutes
morales non ponitur spes, sed est aliquid minus virtute
cum sit passio : ergo multo minus debent poni virtues
theologicæ.
3. Præterea. Virtutes theologicæ ordinaut animam horninisad Deum : sed ad Deum non potest anima hominis ordi­
nari nisi per intellectivam partem in qua est intellectustt
voluntasergo non debent esse nisi dnæ virtutes theolo­
gicae : una quæ perficiat intellectum : alia quæ perficiat vo­
luntatem.
Sed contra est, quod Apostolus dicit 1 ad Corinth. 13;
Nunc autem manet fides, spes, rharitas, tria hæc.
Respondeo dicendum, quod sicut supradictum est virtutes
theologicæ hoc modo ordinant hominem ad beatitmlioem
supernaturalem, sicut per naturalem inclinationem ordina­
tur homo in finem sibi connaturalem : boc autem contingit
secundum duo. Primo quidem secundum rationem vel intel­
lectum, in quantum continet prima principia universalia
cognita nobis per naturale lumen intellectus, ex quibus
procedit ratio tam in speculandis, quam in agendis. Secundo
per rectitudinem voluntatis naturaliter tendentis in bonum
rationis. Sed hæc duo deficiunt ab ordine bcatiludinissupernaturalis secundum illud I ad Corinth. 2: Oculus non vidit,
el auris non audivit, ct in cor hominis non ascendit quæ
præpa ravit Deus diligentibus se. Unde oportuit quod quan­
tum ad utrumque aliquid homini supernaturaliter adderetur
I ad ordinandum ipsum in finem supernaturalem. El primo

quidem

QUÆSTIO LXII.

I
'
•
i

ajtlcm qnautuuu ad liitellccliiin uihluiiliir homlni quædam
priiiripia suiærnaluralia, quæ divino lumine capiuntur : el
hxc suui credibilia, de quibus c»t fides. Secundo vero e»t
udonlas: qua* ordinatur in ilium finem : et quantum ad
eü'uui iuientionis iu ipsum tendentem, sicut in id quod est
possibili* consequi, quod pertinet ad spem : et quantum ad
cnioiciu quandam spiritualem, per quam quodammodo
tnnsforrnatur iu illum Unem, quod Iit perchariutem : appe­
titus enim uniuscujusque rei naturaliter movetur et tendit
io finem sibi comuturalcm : et iste motus provenit ex quadam confonuitaie rei ad suum finem.
Ad primum ergo dicendum, quod intellectus indiget spetiebus intelligibilibus per quas intclligat : et ideo oportet
qaod in eo ponatur aliquis habitus naturalis superadditus
potentiæ*. Sed ipsa natura voluntatis sufficit ad naturalem
ordinem in finem : sive quantum ad intentionem fluis, sive
quintum ad conformitatem ad ipsum : sed in ordine ad ea
<pisupra naturam sunt ad nihil horum sufficit natura poteatix : et ideo oportet fieri superadditionem habitus
supernaturalis quantum ad utrumque.
Ad secundum dicendam, quod Udes et spes impcrfecliooem qtandam important : quia fides est de his quæ non vi­
dentur, et spes de his quæ non habentur. Unde liaberc tidem
et spem de his quæ subduntur humanæ potestati deficit a
ratione virtutis : sed liaberc fidem et spem de bis quæ sunt
sapra facultatem naturæ humanæ, excedit omnem virtutem
botnini proportionatam. secundum illud 1 ad Cor. 1: Quod
infirmum est Dei fortius est hominibus.
Ad tertium dicendum, quod ad appetitum duo pertinent,
scilicet motus in finem, et conformatio ad linem per amo­
rem: el sic oportet quod in appetitu humano duæ virtutes
theologicæ ponantur, scilipet, spes, et charilas.

Conclusio est affirmativa.
DUPLEX OBJECTO EX LITTERA.

I

1. Circa solutionem ad primum vide quæ

diximus disp. præced. a num. 38, ubi ex­
plicuimus quomodo ex indigentia specierum
intelligibilium recte inferat D. Thom. ne­
cessitatem virtutis intellectualis in intel­
lectu, etiam circa prima principia; quamvis
talis virtus sit aliquid præter species : et in
quo sit discrimen quantum ad hoc inter in­
tellectum possibilem et voluntatem.
Contra responsionem ad 3 est objectio :
j
quia licet ad appetitum duo illa pertineant,
nempe motus in finem per actum spei, et
conformatio ad finem per amorem, tamen
respectu finis naturalis utrumque habet
voluntas ab unica perfectione, quæ est ejus
naturalis rectitudo non partita in plures
habitus : ergo etiam respectu finis superna­
turalis habebit utrumque per unicam theo­
logicam virtutem : non enim supernaturalia principia sunt minoris amplitudinis
quam naturalia, ut nequeant servata eadem
unitate æqualiter extendi.
W 2. Respondetur negando consequentiam.
L Disparitas est, quia finis naturalis quoad
illud utrumque attingitur sub una ratione
formali; supernaturalis, vero sub diversis:
etideo iste multiplicat perfectiones ex parte
principii attingentis, non autem ille. Ex­
plicatur hoc. Etenim voluntas per suam

323

naturalem perfectionem quocumque modo
tendat ad finem, tendit sub ratione boni
proprii, propriæque naturæ perfecti vi,
quia præcisa charitate unusquisque quærit
non nisi quæ sua sunt, et amat bonum non
nisi proprium, omnisque affectio naturalis
in hujus boni amore fundatur, ut explicui­
mus supra tract. 8, disp. 4, dub. 3 ; unde
ex hac ratione boni proprii sub qua præ­
dictus finis omnes affectus voluntatis sive
amoris, sive spei terminat, ita hujusmodi
affectus adunantur, ut non requirant nisi
unicum principium, et unam naturalem
inclinationem. Cæterum finis supernatu­
ralis sub diversa ratione movet ad lendentiam in ipsum ut consequendum, et ad
unionem cum eo per conformitatem per­
fectam : quia ad illam movet sub ratione
boni proprii perfectivi appetentis et consequibilis ab eo : ad hanc vero sub ratione
boni in se, in quod amans ordinat seipsum
et omnia alia, non solum ut in finem cujus
gratia, sed etiam ut in finem cui: atque
adeo postulat ex parte principii duas vir­
tutes: aliam attingentem Deum sub prima
ratione, quæ est spes : et ideo spes pertinet
ad amorem concupiscentiæ, ut docet D.
Tho. 2, 2, q. 17, art. 8, et aliam attingen­
tem sub secunda quæ est charitas : nam sola
charilas est perfectissima amicitia, non
quærens quæ sua sunt, sed quæ sunt Dei.
3. Alia via potest objici contra conclu­
sionem articuli ad probandum esse plures
virtutes theologicas. Nam plures præter
enumeratas habent Deum pro objecto:
sicut religio, quæ eum immediate colit,
timor qui reveretur ipsum, sapientia quæ
illum contemplatur : erga dantur plures
theologicæ virtutes. Confirmatur. Quia lu­
men gloriæ habet omnes conditiones, quæ
desiderari possunt ad theologicam virtu­
tem : ergo, etc.
4. Respondetur cum Divo Thoma quæst. niluitur
de virtut. art. 12 ad 11, ubi sic ait:
objectio.
cendum, quod religio habet Deum pro /ine, D.Thom.
non autem pro objecto, sed ea quæ offert co­
lendo ipsum : et ideo non est virtus theologica.
Similiter etiam sapientia, qua nunc contem­
plamur Deum non immediate respicit ipsum
Deum, sed effectus ex quibus ipsum in præ­
senti contemplamur. Timor etiam respicit
pro objecto aliquid aliud quam Deum : vel
poenas, vel propriam parvitatem, ex cujus
consideratione homo Deo reverenter se sub­
jicit. Addit Bannez non sat esse habere
Deum pro objecto quomodolibet ut aliqua

DE VIRTUTIBUS.

324

sit theologica virtus, sed ita ut ratio forma­
lis quæ attingitur sit essentialiter Deus vel
Deitas. Per quod excluditur nostra theolo­
gia, quia ratio ejus formalis non est Deus
ut immediate revelans, sed mediante de­
monstratione ex humano discursu. Qu «.·
si fiat argumentum de sapientia quæ est
donum Spiritus sancti : respondetur, ne­
que hanc habere Deum ipsum pro objecto
immediato, sed credibilitatem mysterio­
rum fidei, vel alia hujusmodi, de quibus
per prædictum donum judicamus. Videatur
Divus Thomas 2, 2, quæst. 44, art. 1 ad 3,
ubi distinguit donum sapienti® a virtute
fidei, quia hæc assenlit veritati divinæ se­
cundum seipsam, illud autem non assenlit
illi immediate, sed judicat secundum fidei
assensum. Vide etiam infra in arbore prae­
dicam. § 3, num. 15, et § 4, num. 23.
ARTICULUS IT.

Clrwnfldes iit prior spe, ei 'pes charilate)

Ad qtanuni se proceditor. Videtur, quod non sit bic
ordo theologiarum virtutum, quod fides sit prior spe. et
spts prior claritate. Radix enini est prior eo quod esi ex
radice sed ebariUs esi radix omnium virtnlura secundum
illud ad Epb. 3 : In charilate radicati et fundati : ergo cha­
ntas est prior aliis.
2. Pra-terea. Aug. dicit in 1 de Doctr. Christ. Non potest
aliquis diligere quod esse non credideritporro si credit
et diligit bene agendo, efficit ut etiam speret .· ergo videtor
quod fides præcedit duritatem, el cbariias spem.
3. Præterea. Amor est principium omnis aiSectioais ut
supra dictum est.-sed spes nominat quandim affectionem :
est enim quaedam passio ut supra dictum est : ergo duritas
quæ est amor est prior spe.
Sed contra est ordo, quo Apostolus ista enumerat dicens .·
Nunc autem manent fides, spes et chantas.
Respondeo dicendum, quod duplex est ordo, scilicet ge­
nerationis et perfectionis. Ordine quidem generationis quo
materia est prior forma, et imperfectum perfecto : in uno et
eodem fides præcedit spem, et spes charitatem secundum
actus : nam habitus simul infunduntur. Non enim potest in
aliquid motus jppeliliviis teudere, vel sperando vel amando,
nisi quod est apprehensum se-isa aut intellectu : per fidem
autem apprehendit intellectus ea quæ sperat el amai. Unde
oportet, quod ordine generationis fides précédât spem et
charitatem. Similiter autem ex hoc homo aliquid amat quod
apprehendit illud ui bonum suum : per hoc auiem quod
homo ab aliquo sperat se-bonum consequi posse, reputat
ipsum in quo spem Jubet quoddam bonum suum : unde ex
hoc ipso quod homo sperat de aliquo, procedit ad amandum
ipsum -, et sic ordine generationis secundum actus spes prae­
cedit charitatem. Ordine vero perfectionis charitas præcedit
fidem el spem : eo quod tam fides quam spes per charitatem
formatur, el perfectionem virtutis acquirit : sic enim chari­
tas est mater omnium virtutum el radix, in quantum est
omnium virtutum forma, ut infra dicetur. El per hoc patet
responsio ad pnmuin.
Ad secundum dicendum, quod Aug. loquitur de spe, qua
quis sperat cx meritis jam habitis se ad bcatitudinem per­
venturum, quod est spei formata, quæ sequitur charitatem:
potest autem aliquis sperare antequam habeat charitatem,
non ex meritis quæ jam habet, sed quæ sperat se habitu­
rum.
Ad tertium dicendum, quod sicut supra dictum est, cum
de passionibus ageretur, spes rcs,>ieil duo : unum quidem
sicut principale objecturo.'.-ilicei bonum quod speratur:
et respectu hujus semper amor præcedit spem : nunquam

enim speratur aliquod bonum nisi desideratum et inut®
Respicit etiam spes illum, a quo sperat posse consequi to­
num : et respectu hujus primo quidem spcspra-ceditamorr®
quamvis postea ex ipso amore spes augeatur : per bcc tria
quod aliquis reputat per aliquem se posse con«qui tliqocd
bonum, incipit amare ipsum: et ex hoc ipso quûd ipsaa
amat, postea fortius de eo sperat.

Prima conclusio : Ordine general ionis spes
præcedit charitatem, et fides charitatem d
spem quantum ad aclus.
Secunda conclusio : Habitus istarum vir­
tutum simul infunduntur.
Tertia conclusio : Ordine perfectionis
charitas spem et /idem præcedit.
ANIMADVERSIONES.

1. In prima conclusione, quod attinet ad
praecedentiam fidei respectu spei et chari­
tatis, nulla est difficultas : quia evidensest
voluntatem non posse in Deum tendere:
sive affectu charitatis, sive spei nisi suppo­
sita ejus cognitione per fidem, juxta illud
Nihil volitum, quin præcognitum. Unde
quoad hanc partem prædicta conclusio uni­
versalis est et omnino necessaria. Quan­
tum ad præcedentiam vero spei non est
omnino universalis ; verificalur tamen ut
in pluribus : quia sicut natura in suis ope­
ribus, ita gratia insuis actibus regulariter
incipit ab imperfectioribus, priusque Deum
amat amore concupiscenti® et spei, quam
amore charitatis : et per illum ad istum
ascendit. Non tamen repugnat ut aliquando
primus affectus voluntatis erga Deum sit
amor charitatis. Neque D. Tho. vult, hanc
partem conclusionis ita universaliter intelligendam esse sicut primam. Juxta quam
explicationem (quem sequitur Alvarez et
alii ex Thomistis) cessant objectiones quæ
solent fieri contra prædictam præceden­
tiam.
2. Secunda conclusio verificatur per se
loquendo, quantum est ex parte infusionis:
et ita debet accipi. Nam per accidens pos­
sunt prædictæ virtutes non simul infundi :
ut si adultus baptizetur sine debita dispo­
sitione ad recipiendam gratiam, recipit
una cum charactere baptismali fidem et
spem : estque ex tunc de numero fidelium:
nec tamen suspicit charitatem ob defectum
prædictæ dispositionis. Cum vero postea
disponitur remota fictione, infunduntur
una cum gratia charitas et virtutes morales
infusæ : non autem fides aut spes, quæ jam
supponuntur.
3. Sed objicies, quod adhuc quando prae­
dicti

QUÆSTIO LXII.
dicti habitus simul tempore infunduntur,
debet dari inter illos priorilas et posterioritas naturæ, quæ reperitur inter actus :
ergo nullum est discrimen assignatum per
primam el secundam conclusionem. Patet
consequentia : nam prioritas et posterioritas inter actus, do qua prima conclusio so­
lum est secundum naturam cum simultate,
quantum ad duralionem.
iKcir. Respondetur negando consequentiam.
Tum quia inter actus prædictarum virtu­
tum non est etiam per se loquendo sola
prioritas naluræ ; sed potest, et solet dari
I
prioritas duralionis : potest enim absque
i
ulla dispositione ex parte subjecti actus fi­
dei praecedere ducatione actum spei : et iste
actum charitatis : quæ præcedentia per se
;
loquendo nequit esse inter habitus. Tum
I
etiam quia adhuc secundum ordinem na­
turæ non ita splendet prioritas et posterioritas, si quæ inter habitus invenitur, sicut
inter aclus : imo quæ inter illos excogitari
potest, tota est per ordinem ad istos, neque
aliter unus habitus dicitur prior alio ordine
naturæ, nisi quia respicit actum hoc modo
priorem. Hoc autem sufficit ut D. Thom.
nullum ordinem prioris et posterioris cons­
tituerit inter habitus secundum seipsos, sed
solum inter actus.
}fta 4. In solutione ad tertium concedit Angel.
Doct. amorem boni sperati, qui est amor
imperfectus, præcedere semper actum spei :
idem concedit 2, 2, q. 17, art. 8 ad 3 et q.
4 de virtut. quæ est de spe art. 3 ad 4, ubi
sic ait : Dicendum, quod ratio illa probat,
quod spes prxsupponat aliquem amorem, non
tamen oportet quod prxsupponat amorem
charitatis, sed amorem sui ipsius, quo quis
optat bonum divinum. Est autem difficultas,
* a quo principio oriatur hujusmodi amor :
cum enim sit amor boni supernaturalis li­
cet imperfectus, debemus illi assignare
principium ejusdem ordinis : nec apparet
ratio, quare spes beatitudinis supernatura­
lis, supernaturalis sit, supernaturaleque
principium requirat, et non hoc ipsum ha­
beat amor sive desiderium ejusdem beati­
tudinis. Aliunde vero non apparet quod sit
principium supernaturale prædicti amoris :
quia nec potest esse habitus charitatis, si­

-

325

quidem in peccatoribus, adest talis amor,
sicut adest spes, in quibus tamen non est
charitas : et adhuc in justis ubi est charitas,
amor beatitudinis præcedens spem, debet a
fortiori præcedere charitatem, atque adeo
nequit ab ista ortum ducere : imo neque ab
illa propter prædictam præcedentiam. Præter spem autem et charitatem non apparet
ex quo supernatural! principio possit oriri.
5. Ad hoc Magister Bannez 2,2, art. cit. Vera
respondet : quod ille amor potest esse ipse r^n*
amor naturalis sui : quod vero ex tali amo­
re moveatur quis ad actum spei, est -ex
auxilio supernatural!. Sed melius respon­
detur, prædictum amorem esse supernaturalem secundum substantiam propter supernaturalitatem boni amati, ut objectio
tangit. Ejus vero principium, saltem in non
habente charitatem, esi ipse habitus spei :
quia cum terminetur ad bonum sperandum
sub ratione boni proprii, non addit specia­
lem difficultatem supra actum sperandi :
et ita potest in idem principium reduci,
juxta dicta circa art. præced. in solutione
primæ objectionis.— Eo præsertim quia talis
amor ordinatur ad actum sperandi, sicut
actus secundarius ad principalem : pro hu­
jusmodi vero actibus non multiplicantur
principia : sicut ab eodem habitu charitatis
oritur actus primarius, quodiligimus Deum,
et actus secundarius quo diligimus proxi­
mum in ordine ad illum. Et licet amor de
quo loquimur ordine executionis præcedat
actum sperandi, ordine tamen intentionis
est posterior illo, quia ad ipsum ordinatur :
et hoc sufficit ut absolute sit actus secunda­
rius, possitque in idem principium reduci.
Quod si habitus spei ad prædictum actum
sufficit, superfluum videtur recurrere ad
auxilium, præsertim cum ad auxilia non
recurramus, nisi ob defectum principii ha­
bitualis et permanentis. Diximus saltem in
non habente charitatem, nam habens illam
sicut potest diligere seipsum ex charitate,
ita potest ex illa desiderare sibi beatitudinem, ac proinde a quolibet ex prædictis
habitibus poterit elici hujusmodi deside­
rium tanquam actus eorum secundarius,
sub diversa tamen ratione.

DE VIRTUTIBUS.

326

QUÆSTIO LXIII
De causa rirlutwn in quatuor articulos divisa.
Deinde considerandum est de causa virtutum. Et circa hoc queruntur quatuor.

articules i.

nem. Secundum vero naturam individui In quanlumex te­
poris dispositione aliqui sunt dispositi vel melius vel pejas
a<l quasdam v rîmes, prout scilicet vires quæda.n «endtir?
actussunt quarumdam partium corporis : ex quarum dispo­
sitione adjuvantur vel impediuntur huju^nodi vires in suis
actibus. Et per consequens vires rationales quibus hojusmodi sensitiva' vires deserviunt : ct secundum boc unes
homo habet naturalem aptitudinem ad scientiam, aliosa!
fortitudinem, alius ad temperantiam. Et his modis tam vir­
tutes intellectuales quam morales secundum qiundamaftltndinis inchoationem sunt in nobis a natura, non anlcm
Ηφίν
consummatio earuin : quia natura determinatur ad crua,
consummatio autem hujusmodi virtutum non esi secuAdua
unum modum actionis, sed diversimode secundum diversa
materias, in quibus virtutes operantur, et secundum diver­
sas circumstantias. Si ergo patet, quod virtutes in nobis sut
a natura secundum aptitudinem et inchoationem : nouantes
secundum perfectionem, præler virtutes theologicas, qut
sunt totaliter ab extrinseco.
Elper hoc patet responsio ad objecta. Nam primi dt®
rationes procedunt secundum quod seminaria virtutum in­
sunt nobis a natura in quantum rationales sumus. Tertia vero
ratio procedit secundum quod ex naturali dispositione tor­
poris quam habet ex nativitate unns liabo' aptitudinem ad
miserandum, alius ad temperate vivendum, alius ad aliam
virtutem.

llrm rirlxs ûl<j7 *abù a natural
Ad primum <ir proecdiîur. Videtor, quod virtnsftit in nobis a lutura. Died enta Dwasc. in 3 lib. Naturales sont
viriuus, et ?-qualiter insuni omnibus. Et Antonius dicit in
serra. ad Xtancbo&Sî naturam voluntas mutaverit, perver­
sitas est. Cofiditîo senetur, et virtus est, et Maith. 4 super
iUud ? Circuital Jesus. etc., dlcil glossa : docet naturales
virtutes scilicet justitiam, castitatem, humilitatem, quas
naturali (er habet homo.
2. Præîerea. Bonum virtutis est secundum rationem esse.
,ut ct dictis patet : sed id quoi est secundum rationem est
homini naturale cum ratio sit hominis natura : ergo virius
foeslhoœwi a na lura.
3. Præicrea. Illud dicitor esse nobis naturale,quod nobis
a nativiute iucst: sed virîute^ qnibusibm a nativitate in­
sunt : dicitur enim Job 31 : ab iitfiunia crevit metum mise­
ratio. et de utero egressa est mecum : ergo vinus inest ho­
mini a ratura.
fifed eonira. Id quod icest homini a natura, est omnibus
hoorinibii* con.'inune, ct non tollitur per peccatum : quia
etiam in Dæmooibus bona naturalia manent, ut Dionys.
didtin4c.de div. oom. sed virtus non inest omnibus
hominibus, et abjicitur per peccatum : ergo non inest ho­
mini a natura.
Respondeo dicendum, quod circa formas corporales aliqui
dixerunt quod sunt totaliter ab intrinseco, sicut ponentes
latitationem formaruai : aliqui vero, qood partim sint ab
intrinseco, in quantum scilicet præexistuut in materia in
potentia :et partira ab extrinseco, in quantum scilicet re­
ducuntur ad actum per agens. Ita etiam circa scientias et
virtutes aliqui quidem posuerunt eas totaliter esse ab in­
trinseco: ita scilicet quod omnes virtutes ct scientis nalnralitcr i nvexisiunl in anima : sed per discipiinam ct exer­
citium impedimenta scientis ct virtutis tolluntur quæ
adveniunt animæ ex corporis gravitate : sicut cum ferrum
clarificatur per limationem .-et hæc fuit opinio Platonicorum.
Alii vero dixerunt, quod sunt totaliter ab extrinseco, id est
ex influentia inielligcntiæ agentis, ut ponit Avicena. Alii
vero dixerunt, quod secundum aptitudiucm scientis et vir­
tutes sunt in nobis a natura, non autem secundum perfeelionem ut Philos, dicit in 2 Ethic, ct boc verius est. Ad
cujus manifestationem oportet considerare, quod aliquid
dicitur alicui homini naturale dupliciter. Uno modo ex na­
tura speciei : alio modo ex natura individui. Et quia uunmquodque habet speciem secundum suam formam, individtntur vero secundum materiam: forma vero hominis est auima
rationalis, materia vero corpus : ideo id quod convenit homini : secundum animam rationalem, est ei naturale secun­
dum rationem speciei : id vero quod ei est naturale secun­
dum determinatamcorporis complexionem est ei naturale
secundum naturam individui. Quod enim esi naturale homini
ex parte corporis secundum speciem, quodammodo refertur
ad animam, in quantum, scilicet late corpus est tali animæ
proportionatum. Utroque autem modo virtus est homini na­
turalis secundum inchoationem. Secundum quidem naturam
speciei, in quantum in ratione hominis insunt naturaliter
quædam principia naturaliter cognita tam scibilium, quam
agendorum, qua· sunt quædam seminaria intellectualium
virtutum el moralium :ct in quantum iu voluntate inest
quidam naturalis appetitus boni quod est secundum ratio­

Prima conclusio : Virtutes sunt in nobis
a natura secundum aptitudinem et inchoa­
tionem, non autem secundum perfectionem.
Secunda conclusio : Virtutes theologia
sunt totaliter ab extrinseco.
ANIMADVERSIONES.

I

I

I
I

1 .Circa primam conclusionem nofa.longe
distinctum esse, an virtus sit juxta natu­
ram, et an sit a natura. Nam ad primum
sufficit quod sit conveniens naturæ ratio­
nali, et illius perfectiva, undecumquecausetur. Ad secundum vero requiritur ut vir­
tus naturam consequatur tanquam illi
dedita, et quodammodo ab ea dimanet,
atque adeo sit in omnibus habentibus talem
naturam. Et ideo D. Thom. inf, q. 71,
art. 2, concedit omnes virtutes etiam quan­
tum ad consummationem, esse juxta natu­
ram rationalem eo quod omnes inclinant
in id quod est consonum rationi, atque
adeo tali naturae : sicut omnia vitia habent
esse contra illam, quia inclinant ad aliquid
rationi repugnans. (Quod non modo verum

QUÆSTIO LXIII.

eat de virtutibus acquisitis, sed etiam de
infusis, ct do omnibus supernaturalibua
perfectionibus ut tract, seq. disputat. 2, de­
monstrabimus.) In præsenti vero negat
virtutes quantum ad consummationem et
perfectionem esse a natura : quia talis con­
summatio non dimanat, neque naturæ ge­
nerationem per se concomilatur ; sed relin­
quitur acquirenda proprio studio et labore:
et hoc est loquendo de virtutibus ordinis
naturalis: nam supernaturales neque a no­
bis, neque a natura sunt, sed a Deo om­
nino gratis communicantur. Intelligit au­
tem D.Thom. per consummationem virtutis
ipsam virtutis speciem formaliter accep­
tam : sicut per inchoationem intelligit in­
clinationem ad habendam illam, et princi­
pia sufficientia per quæ possumus eam
acquirere : quia revera natura solum tri­
buit hujusmodi principia, et nihil eorum
quæ ad constituendam virtutis essentiam
intrant.
2. Quæ autem sint hujusmodi principia,
et quomodo respectu cujuslibet virtutis,
sive intellectualis sive moralis, sive volun­
tatis, sive appetitus sensitivi dederit natura
potentiam passivam et etiam activam, ex­
plicat ipse Angel. Doct. q. de virt. art. 8,
ubi sic ait : «Sciendum est, quod in homine
o triplex potest esse subjectum virtutis :
c scilicet intellectus, voluntas, et appetitus
« inferior, qui in concupiscibilem et irasci« bilem dividitur. In unoquoque autem est
α considerare aliquo modo etsusceptibiliα tatem virtutis, et principium activum
« virtutis. Manifestum est enim quod in
e parte intellectiva est intellectus possibi« lis, qui est in potentia ad omnia intel<t ligibilia, in quorum cognitione consis« tit intellectualis virtus : et intellectus
« agens, cujus lumine intelligibilia fiunt
« acta. Quorum quædam a principio statim
e naturaliter homini innotescunt absque
« studio et inquisitione : et hujusmodi
« sunt principia prima non solum in spe« culativis ut omne totum est majus sua
< parte et similia, sed etiam in operatives,
« ut malum esse fugiendum el hujusmodi.
« Hæc autem naturaliter nota, sunt prin« cipia totius cognitionis sequentis, quæ
v per studium acquiritur : sive sic prac« tica, sive sit speculativa. Similiter autem
« circa voluntatem manifestum est, quod
« est aliquod principium activum naturale:
« nam voluntas naturaliter inclinatur in
« ultimum finem : finis autem in operali-

327

«
«
«
«
«
«
«
«
«
«
«
«
«
«
«

vis habet rationem principii naturalis :
ergo inclinatio voluntatis est quoddam
principium activum respecta omnis dis—
positionis quæ per exercitium in parte
affectiva acquiritur. Manifestum autem
est, quod ipsa voluntas in quantum est
potentia ad utrumlibet se habens in his
quæ sunt ad finem est susceptiva habitualis inclinationis in hæc, vel in illa.
Irascibilis autem et concupiscibilis naturaliter sunt obaudibiles rationi : unde
naturaliter sunt susceptivæ virtutis, quæ
in eis perficitur secundum quod disponunlur ad bonum rationis sequendum,
etc. »
3. Deinde nota, sub virtutibus quæ non
sunt a natura, non comprehendi habitus
principiorum, sive praclicorum, sive spe­
culabilium : nam tales habitus debent præsupponi non minus quam ipsa principia,
ad acquisitionem virtutum, quæ non nisi
in virtute eorum fieri potest : et ideo repu­
gnat nos illos proprie acquirere. Quomodo
vero a natura oriantur,explicantN.Compl.
in Log. disp. 20, quasst. 2.
Circa rationem quam adducit D. Tho. ut
probet consummationem virtutum non esse
a natura : quia natura determinatur ad
unum; consummatio autem virtutum non est
secundum unum modum actionis, etc.,videri
potest Curiel in præsenti, ubi eam ad lon­
gum explicat et defendit.
In secunda conclusione excludit D. Th. a
virtutibus quæ secundum inchoationem
sunt a natura, solas theologicas : quia non­
dum instituit sermonem de moralibus in­
fusis : revera tamen omnes supernaturales
sunt totaliter ab extrinseca, ad hunc sen­
sum, ut respectu nullius sit in nobis neque
activum principium, neque potentia natu­
ralis passiva, vel naturalis aliqua inclina­
tio ; adest tamen respectu omnium potentia
passiva obedientialis.
ARTICULUS II.

Utrum aliqua virtus causclur in nobis ex assuetudine
operum l
Ad secundum sic proceditur. Videtur, quod virtutes in
nobis causari non possint ex assuetudine operam. Quia
super illud Boni. 14: Omne quod non est ox fide peccatum
est, dicit glossa Aug. Omnis infidelium vita peccatum est,
et nihil est bonum sine summo bono ; ubi deest cognitio
veritatis. falsa est virtus etiam in optimis moribus : sed
fides non potest acquiri ex operibus, sed causatur in nobis a
Deo secundum illud Ephes. 2: Gratia estis salvati perlidem:
ergo nulla virtus potest in nobis acquiri ex assuetudine
operum.
2. Præterca. Peccatum cum contrahetur virtuti non com·

328

DE VIRTUTIBUS.

pati'.nr seco» virititem .· sed homo non polest vitare pecta­
tur nisi per gratum Dei, secu.idum illud S.ip. 8 :1’idlcl
quod non possum isse aliter continent nisi Deus dederit .·
ergo nec virtutes aliqua· possunt in notus causari ex assue­
tudine operant, sed solum dono Dei.
3. Praeterea. Actus qui sunt sine virtute deficiunt a per­
fectione virtutis : sed edeetus non potest esse perfectior
fjiba : ergo virtus non potest causari ex actibus proceden­
tibus virtutem.
Sed contra est, qovd Dion, dicit 4. c. de div. nom. quod
bonum est rirtuosiirs. quam malum: sed ex malis actibus
caituuior habitus viliorum : onto multo magis ex bonis
actibus possunt causari habitus virtutum.
Respondeo dicendum, quod de generatione habituum ex
actibus in generali supra dictum est : nuuc autem specialiter
quantum ad virtutem considerandum esi. quod sicul supra
dictum est virtus heminis perficit ipsum ad bonum : cum
autem ratio boni consistat in modo, specie et ordine (ut
Aug. dicit in lib. de natura boni) sive iu numero, pondere
et mensura u: dicitur Sap. 11, oportet quod bouum hominis
secandum aliquam regulum consideretur .· quæ quidem est
duplex ut supra dictum est : sciiicet ratio humana et lex
divica. Et quu lex divina esi superior regula, ideo ad plura
se extendit.· ita quod quidquid regulatur ratioue humana
regulatur etiam ratione divina, sed non convertitur. Vinus
igitur hominis ordinata ad bonum, quod modificatur secun­
dum regulam rationis humana.· potest ex actibus humanis
causari : iu quantum hujusmodi actus procedunt a ration·
sub cujus potestate ct regula t<le bonum consistit : virtus
vero ordinans hominem ad bouum secundum quod modifica­
tur per legem di vi;sam, et non per rationem humanam, non
potest causari per actus hurauos, quorum principium est
ratio, sed causatur solum in nobis per operationem divinam.
kbiT» virtutem diffiniens Aug. posuit in diffi­
Et ideo hujusmodi
nitione viriolis, quam Deus iu nobis sine nobis operatur.
Et de hujusmodi etiam virtute prima ratio procedit.
Ad secundum dicendum, quod virtus divinitus infusa
maxime si in sua perfectione consideretur non compatitur
serum atiquod peccatum mortalesed virtus humanitus ac­
quisita potest secum compati aliquem actum peccati etiam
mortalis.· quia usus habitus in nobis est nostræ voluntati
subjectus, ul supra dictum est. Non autem per unum actum
peccati corrumpitur labitus virtutis acquisitae : habitui enim
non cotitrariatur directe actus, sed habitus : et ideo licet
sine gratia homo non possit peccatum mortale vitare, ita
quod nunquam peccet morialiler.- non tamen impeditor
quin possit habitum virtutis acquirere, per quam a malis
operibus abstineat ul in pluribus, el pra-cipue ab his quæ
sunt valde rationi contraria. Suut etiam quædam peccata
mortalia, quæ homo sine gratia nullo modo potest vitare,
quæ scilicet directe opponuntur virtutibus theologicis, quæ
ex dono gratiæ sunt in uobis : hoc tamen infra manifestius
fiet.
Ad tertium dicendum, quod sicut dictum est, virtutum
acquisitarum praeexistunt in nobis quædam semina sive pria-,
cipia secundum naturam : qux quidem principia sunl nobi­
liora virtutibus eorum virtute acquisitis : sicul intellectus
principiorum speculabilium est nobilior scientia conclusio­
num; et naturalis rectitudo rationis est nobilior rectificatione
appellitis, qux fit per participationem rationis .· qux quidem
rectificatio pertinet ad virtutem moralem. Sic igitur actus
humani in quantum procedant ex altioribus priucipiis pos­
sunt causare virtutes acquisitas humanas.

Prima conclusi o : Virtus ordinata ad bo­
num quod modificatur secundum regulam
Talionis humans, potest ex actibus humanis
causari: in quantum hujusmodi actus proce­
dunt a ratione.
Secunda conclusio : Virtus ordinans ho­
minem ad bonum quod modificatur per legem
divinam, et non per rationem humanam, ne­
quit per actus humanos causari, sed solum
per operationem divinam.

ADN0TATI0.

Supponit Divus Thomas ex doctrina ar­
ticuli præcod. et quæst. 61 .arlic. 2 et3,esse
in nobis sufficientia principia, unde possint
causari aliquæ virtutes : nempe rationem
naturalem eum principiis per se nolis, el
naturalem voluntatis rectitudinem. Quo
supposito, probat per actus procedentes ab
hujusmodi principiis posse generari illas
virtutes, quæ naturalem rationem non ex­
cedunt : secus quæ supra eam sunt : evi­
dens quippe est effectum non posse suam
causam excedere. Quomodo autem prædicta
principia sufficientem præbeant influxum,
ut sine recursu ad agens extrinsecum pos­
sint virtutes generari, sic explicat S. Doct.
loco cit. de virlut. art. 9. « Dum enim (ait) disk.
« aliquis habet naturalem aptitudinem ad
a perfectionem aliquam, sic hæc aptitudo
« fit secundum principium passivam tan­
a tum, potest eam acquirere, sed non ex
a actu proprio, sed ex actione alicujus ex­
a terioris naturalis agentis : sicut aer reci­
a pit lumen a sole. Si vero habeat aptitudia nem naturalem ad perfectionem aliquam
a secundum activum principium et passi­
σ vum simul, tunc per actum proprium
a potest ad illam pervenire. Sicut corpus
a hominis infirmi habet naturalem aptitu­
a dinem ad sanitatem : et quia subjectum
a est naturaliter receptivum sanitatis, et
a propter virtutem naturalem activam,quæ
a inest ad sanandum, ideo absque actione
a exterioris agentis, infirmus interdumsa« natur. Ostensum est autem in præcedenti
a quæstione, quod aptitudo naturalis ad
a virtutem quam habet homo, est secun­
« dum principia activa et passiva : quod
a quidem ex ipso ordine potentiarum ap­
a paret. Nam in parte intellectiva est prinet pium quasi passivum intellectus possi­
<r bilis, qui reducitur insuam perfectionem
<t per intellectum agentem. Intellectus auα tem in actu movet voluntatem : nam
α bonum intellectus est finis, qui movet
« appetitum. Voluntas autem mota a ra­
il tione nata est movere appetitum sensili« vum, scilicet irascibilem et concupiscibi« lem, quæ natæ sunt obedire rationi,
α Unde etiam manifestum est, quod quæli« bet virtus faciens operationem hominis
« bonam habet proprium actum (id est ac« tivum principium) in homine, qui sui
« actione potest ipsum reducere in actum ;
sive

QUÆSTIO LXIII.
« sive sit intellectu, sive in voluntate tsive
t in irascibili, el concupiscibili, etc. »
2. Possemus hic excitare dubium, quali­
ter actus virtuosos ad producendum habi­
tum concurrat? an sit ipsa actualis produc­
tio, ita quod non indigeat alia actione? an
vero solum sil causa, indigens proinde ac­
tione a se distincta, ut habitus ab eo proce­
dat? Hoc posterius affirmant qui actibus
immanentibus negant veram rationem ac­
tionis. Cum enim omnis productio sit actio,
si praedicti actus actiones non sunt (nisi
grammaticaliter, ut illi arbitrantur) neque
etiam erunt productiones, atque adeo indi­
gebunt actione distincta ul aliquid produ­
cant. Verum quia nos tomo 1, tract. 2, disp.2,
dub. 9, et deinceps opposita via incessimus
(quam prius statuerunt N. Complut, lib. 3,
de Anima disp. 21, q. 1, ubi recte probant
actus immanentes esse cum proprietate ac­
tiones, quamvis de genere qualitatis) nunc
quoque asserimus prædictos actus nulla in­
digere actione a se distincta ad producen­
dum habitum, sed immediate per seipsos
exercere munus actualis productionis. Eminentiori tamen modo quam actiones tran­
seuntes, quae sunt actus imperfecti, consistuntque in via et fluxu ad alterum : ob
idque taliter sunt productiones, ut neque
sint res producta, neque ratio producendi.
Quod utrumque simul cum ratione produc­
tionis possunt habere actus immanentes
propter sui perfectionem et eminentiam.
Unde sicut intellectio est causalitas et ac­
tuale exercitium potentiæ intellectivæ, at­
que adeo vera operatio et productio sui
ipsius : est quoque res producta, quæ potest
absque alio termino producta consistere, ut
cum nullum producitur verbum : insuperque cum verbum producitur, est formaliter
productio illius ; neque est opus alia actione
ut sæpe alibi diximus : ita dicendum est
de quolibet actu immanente in ordine ad
producendum habitum, actuandamque po­
tentiam a qua elicitur.
3. Objectio quæ contra principale inten­
tum articuli fieri potest, eo quod actus præcedentes virtutem non sunt adeo perfecti
sicut illa, et ideo non videntur posse eam
generare, solvitur a D. Tho. in responsione
ad 3, et citato art. 9, ex quæst. de virt. ad
13et 14, ubi plures alias objectiones solu­
tas reperies. Unde quæ diximus disp. 1
hujus tract, dub. 2, ubi explicuimus quo
pacto actus præcedens virtutem possit dici
causa ejus principalis, et quo pacto instruSalmant. Curs, theolog. tom. 11.

329

mentalis. In solutione ad secundum tangi­
tur difficultas de impossibilitate peccati
mortalis cum virtute infusa, et compossibililate cum acquisita : quæ examinanda
est tract, sequenti ad art. 4, q. 71. De quo
etiam aliquid dicemus disp. 4, hujus trac­
tatus circa connexionem virtutem.
ARTICULUS 1Π.
1’trum aliquce virtutes morales sint in nobis per infu­
sionem 1

A4 tertium sic proceditur. Videtur, quod prater virtutes
theologicas non sint aliæ virtutes nobis infusæ a Deo. Fa
enim quæ possunt Ocri a causis secundis non Dum imme­
diate a Deo nisi forte aliquando miraculose : quta ul Dion,
dicit: lex divinitatis est, ultima per media adducere.· sed
virtutes intellectuales ct morales possunt in nobis causari
per nostros actus, ul dictum est .· non ergo convenienter
causantur in nobis py infusionem.
2. Praterea. In operibus Dei mullo minus est aliquid su­
perfluum, quam in operibus natura : sed ad ordinandum nos
in bonum supernatural sufficiunt virtutes theologicæ : ergo
non sunt alia? virtutes supernaturales, quas oporteat tn nobis
causari a Deo.
3. Praterea. Natura non facit per du" quod potes! facere
per unum, et multo minus Deus : sed Deus inseruit animæ
nostra ’sentina virtulnm ut dicit glossa, Hebr. 1 ; ergo non
oportet quod alias virtutes in nobis per infusionem causet.
Sed contra est. quod dicilur Sapient. S : Sobrietatem et
justitiam docet, prudentiam et virtutem.
Respondeo dicendum, quod oportet effectus esse cum suis
cau«is proportionates : omnes autem virtutes tam intellectua­
les quam morales quæ ex nostris actibus acquiruntur, pro­
cedunt ex quibusdam naturalibus principiis in nobis prae­
existentibus (ut supra dictum est) loco quorum naturalium
principiorum conferuntur nobis a Deo virtntestheologicæ,
quibus ordinamur ad finem supernaturalem sicut supra dic­
tum est. Unde oportet his etiam virtutibus theologicis proportionaliter respondeant alii habitus divinitus causati in
nobis : qui sic se habeant ad virtutes theologicas sicut se
habent virtutes morales et intellectuales ad principia natu­
ralia virtutum.
Ad primum ergo dicendum, quod aliquæ quidem virtutes
morales et intellectuales possnnt causari in nobisex nostris
actibus, tamen illæ non sunt proportinnatæ virtutibus teologicis : et ideo oportet alias eis proporlionalas immediate a
Deo causari. ’
Ad secundum dicendum, qttod virtutes theologicæ suffi­
cienter nos ordinant in flnem supernaturalem secundum
quandam inchoationem, quantum scilicet ad ipsum Deum
immediate, sed oportet quod per alias virtutes infusas per­
ficiatur anima c’rea alias res in ordine tamen ad Deum.
Ad tertium dicendum, quod virtus illorum principiorum
naturaliter inditorum non se extendit ultra proportionem
natura : ct ideo tn ordine ad finem supernaturalem indiget
homo perfici per alia principia superaddita.

Conclusio est affirmativa.
ARTICULUS IV.

Utrum virtus quam acquirimus ex operum assuetudine sit
ejusdem speciei cum virtute infusa 1

Ad quartum sic proceditur. Videtur quod virtutes infusæ
non sint alterius speciei a virtutibus acquisitis. Virtus enim
acquisita cl virtus infusa secundum pradicla non videntur
differre nisi secundum ordinem ad ultimum flnem .- sed ha­
bitus cl actus humani non recipiunt speciem ab ultimo One,
sed a proximo : non ergo virtutes morales vel intellectuales
infusæ differunt specie ab acquisitis.
2. Praterea. Habitus per actus cognoscuntor : sed idem

22

■>
DE VIRTUTIBUS.

330

est acins lenirerantîæ infitsæ et ae<|ui<ita% scilicet mode­
rari eowcqpiscvutias latins » ergo non differunt specie.
a Fræcerea. Virins acquisita ct virtus infusa differunt se<
eundum illud dwnl c< immediate a Deo perfectum, ct a
creatura : sed idem est specie homo qoetn Deie formavit ct
quem general natora : ci ûcuIih quein cxco nato dédit, cl
quem virtes formati va ransit : ergo videiür quod est eadem
specievîrlosacquis
t infusa.
Sed contra. QcjUitetdiflereulia in diiRniiiane posita muuu diwsiâ ci: speck m : stdin diffinitione virtutis infuxe
ponitur, quam IM» iu nobi* sido nubis operatur. ul supra
dictum esi : ergo virtus acquisita cui hoc non convenit non
CSl ejusdem speciei cuai infusa.
Respondeo dicendum, quod dupliciter habitus disiin·
guuntur specte. Vno modo, sicui prrdicnnn est secundum
spécules ei formatos rationes objectorum : objectum autem
virtuii>cuja>lite: esi bomnn cousiiferatum in materia pro­
pria, sicut lemperanliæ objectum esi bonum delectabilium,
iu COuespiseeatUs tactus : cujus quidem objecti formalis ra­
tio esi a ratione, ‘pu* incitait modu u in bis concupiscentiis?
malerule anteui esi id quod 64 ev pane concupiscentiarum.
Manifestum est autem quod alterius rationis est modus qui
imponitur in hujusmodi concupiscentiis secundum regulam
till
humanæ. et secundum regulam divinam : puta in
sumptione ritoru n raiime imam modus statuitur ut non
nocxut valetcduii corporis, or iiupedhurionis attain : se­
cundum autem regulam legis diviuæ requiritur quod tonm
castiget corpus <uom, et in servitutem redigat per absti­
nentiam cibi el potusel aliorum bujusniodi. Unde κ anifestuni est. quod temperantia infusa et acquisita differunt spe­
cie ? ct eadem ratio est de aliis virtutibus. Alio modo habiti»
distinguuntur specie secundam ea ad qtw* ordinantur. Non
cuimesi eadem specie sanitas bomink «equi propter divcmsmiorasad quas ordinantur, el eodem modo dicit
PhilCKopb. in 3 Polit quod diversae sunt virtutes civium
secondum qnod tene se tutent ad dhersas politias. Et per
hunfetiam modum differunt specie virtutes morales infusa*,
per quas homines se habent in ordine ad hoc quod sim cives
Sanctorum et domestici Dei, et alfa* virtutes acquisitas se­
cundum quas tomo se tone lutet in ordine ad res huma­
nas.
Adprimu mergo dicendam, qnod virtu* infusa etacquisita non solum differunt serandum ordinem ad uliicmru
finem, sal etiam secundum ordinem ad propria objecta ul
dictum est.
Ad secundam dicendum, qur.dalia ratione modificat con­
cupiscentias delectabilium laetus temperantia acquisita : ct
temperantia infusa ut dictum est : unde non hatenl eundem
actum.
Ad terlntm dicendum, quod oculum cad nati Deus farti
ad eundem actum. ad quem formantor alii oculi secandum
naturam : cl ideo fuit ejusdem speciei .· ct eadern ratio esset
si Deus vellet miraculose causare in homine virtutes, qua­
les acquiruntur exactibus, sed ita non est in proposito ul
dictum est.

Conclusion negativa.

DISPUTATIO III.
De virtutibus moralibus infusis.
Præter virtutes acquisitas quæ aratione
naturali dependent, ordinanturque ad fi­
nem naturalem, et præter infusas Theolo­
gicas quæ Deum immediate respiciunt,
agnoscuut theologi quasdam alias, quas mo­
rales infusas appellant : morales, quia ver­
santur circa passiones et operationes hu­
manas, sicut morales acquisitæ, quamvis
sub altiori motivo : infusas vero, quia sunt
ordinis supernaturalis, ob idque a solo Deo

DISP.
DTtoai Thomas art. 3 el 4 hujus quæstionis et in-

in nobis producuntur. Absolutis ergo quæ
circa alias virtutes necessaria visa sunt,
oportet pro hujusmodi moralibus infusis
disputationem texere, in qua dubia satis
gravia et utilia examinanda occurrunt.

DUBIUM I.
Utrum sint possibiles, et existant de facto
virtutes morales parse infusa?.

Observandum est cum Cajetano dupliciter
posse aliquam virtutem dici infulam: vel per
se.quiaex propria natura habet uta solo Deo
producatur, eo quod est ordinis snpemaluralis : vel per accidens, quia licet ob ali­
quam dispensationem Deus illam immedia­
te elHciat;non tamen hic modus producendi
petitur a tali virtute, sed potest, et petit
quantum est ex se viribus naturæ acquiri.
Unde virtus sic infusa nec est ordinis super­
naturalis, nec differt ab acquisita nisi quan­
tum ad modum producendi : possuntqueom­
nes quas de facto nostris actibus acquirimus
modo isto infundi : sicut infusas fuisse pri­
mo parenti docent communiter Theologi.
Praesens ergo dubium et disputatio non pro­
cedit de virtute hoc secundo modo infusa,
cujus possibilitas a nemine negatur ; existentia vero vix ab aliquo adstruitur, nisi in
casu raro, ut in exemplo adducto : nec cir­
ca naturam aliud sciendum est, quam quod
dictum est in præcedentibus de virtutibus
acquisitis. Procedit ergo de virtute infusa
per se, hoc est, quæ secundum suam essen­
tiam sit habitus ordinis supernaturalis.Nec
cum talem virtutem vocamus per se infusam,
supponimus non posse ullo modo nostris
actibus produci,quia hoc inferius examinan­
dum est ; sed solum esse habitum secundum
essentiamsupernaturalem, qui proinde sal­
tem juxta consuetum ordinem petit a solo
Deo infundi, quidquid sit,an de potentiaabsoluta possit aliter produci, quod inferius
examinandum est.

Î
I
I
I

§ ICommunis et vera sententia.
1. Dicendum est, esse possibiles, et exis-Assenij.
tere de facto virtutes morales per se infusas,
quæ licet versentur circa eandem materiam
cum acquisitis, respiciunt illam sub ratione
el motivo supernatural!, ideo sunt supernalurales secundum essentiam. Ita Divus
Thomas

gjfra quæst. 65, art. 2 et 3, quæst. 1 de vir­
tus·. tutearl. 10, in 3, dist. 33, quæst. 1, art. 2,
æ; quæstiuncul. 3, et alibi sæpo. Quem seMd. quunlur Capreol.et Hispal, dist. citata, D,
urtia. Antonin, 4 part. Theologiæ lit. 1, cap. 1,
Dim. inpræsenti arlicul.3, ubi Conrad. Medina,
Bûrd. Curiel dub. unie. Alvar, disp. 109, MartitX nez dub. 1, Montes.' disp. 83, quæst. 4 el
j^“L omnes Sancti Doctoris discipuli : neenon D.
»ruil. Bonavent. dist. citata, art. 2, quæst. 3, Ricard. art. 1, quæst. 2, Vega lib. 7, super
Concil. Trid. cap. 24, Vasq. in præsenti
disp. 8G, cap. 2, Valent, disp. 5, quæst. G,
punct. 1, Salas disput. 6, sect. 1, Granad.
disp. 5, et plures alii. Estque adeo recepta
hæc veritas, ut auctores oppositae sententiæ
potius ob conciliandam ei probabilitatem,
quam ut suadeant veram esse decertent:
laborantque non parum ut prædictam sen­
tentiam ab erroris, temeritatis vel improbabilitatis notaimmunem tueantur. Et ideo
Franciscus Felix tract, de virtute cap. 3, dif­
ficult. 3, cum protulisset num. 3, suam et
Scoti opinionem negantem prædictas vir­
tutes, num. 8, sic ait : Sed est dubiumprincipale in hoc puncto an nostra sententia pro­
babilis 517? Quod etiam dubium instituunt
Curiel. Vasq. Granad. et alii. Et merito:
nam Capreol. Conrad. Medin. Alvar. Greg.
Mart, et Montes, prædictam sententiam gra­
vi censura dignam arbitrantur.
iiiad- Prima pars nostræ conclusionis, quæ est
tB9’· de possibilitate prædictarum virtutum, fa­
cile probabitur, animadvertendo possibili­
tatem cujuslibet rei non aliter melius de­
monstrari quam per non repugnantiam
causarum, quæ debent ad existenliam con­
currere, quippe rem esse possibilem, idem
est atque habere causas unde procedere pos­
sit. Porro virtutes infusas non repugnare ex
parte causæ efficientis, materialis, et finalis
(per finalem inlellige finem ultimum, quia
finis proximus coinciditcum causa formali
wtrinseca) est per se notum : nam causa
efficiens est Deus, a quo totum id fieri po­
test, quod ex propriis prædicalis non repu­
gnat. Similiter finis est beatitudo superna­
turalis, de qua certi sumus per fidem. Sub­
jectum vero sive causa materialis est homo
ratione potentiæ obedientialis ad recipienda
supernaluralia dona : de qua potentia ubi
dona aliunde non repugnant, nemo dubitat.
Tota ergo difficultas consistit penes causam
formalem, non intrinsecam : nam hæc nul­
la esi distincta realiterab entitate virtutis;

1, DUB. I.

331

sed cxtrinsecam, sub qua continentur aclus
et objectum, a quibus virtus significatur.
Objectum vero præeedit natura actum juxla
illud Aristot. lib. 2 de anima textu 32: Ar,sL
Priores potentiis actus el operationes sunt,
ct adhuc priora his opposita sibi objecta. Et
ideo sicut possibilitas habitus potentiæ le­
gitime infertur ex possibilitate actus : sic
possibilitas habitus et actusex possibilitate
objecti: et possibilitas actus et habitus supernaluralis, ex possibilitate objecti super­
naturalis,
Deinde nota, objectum virtutis moralis Alia anfesse bonum honestum in his quæ sunt ad^io!1'
finem : hoc est, medium per legem et re­
gulam rationis in passionibus et opera­
tionibus humanis constitutum. Et quia ratio
seu lex prædictum medium constituit se­
cundum proportionem ad finem ultimum,
et ad vitam quam prædictæ virtules exor­
nant juxta dicta super art. 3, quæst. 57,
oportet ut secundum diversitatem prædic­
tæ regulæ, finis, et vitae, diversa sint media
et honestates : imo et quod ubi regula, vita
et finis fuerint supernaturales, medium et
honestas sit ejusdem ordinis.
2. Ex his suadetur prima pars conclu­
sionis in hunc modum. Passiones el opera­
tiones humanæ possunt regulari, tum lege
naturali in ordine ad vitam et finem ulti­
mum naturalem : tum etiam lege et regula
supernatural! in ordine ad finem et vitam
supernaturalem : ergo sicut per primam
regulationem constituitur in eis medium
et honestas ordinis naturalis, quæ sunt ob­
jectum virtutis moralis acquisitæ : ita per
secundum debet constitui medium et ho­
nestas ordinis supernaturalis quæ sint ob­
jectum infusæ. Prima pars antecedentis
est perspicua : et secunda nequit salva fide
negari. Nam de fide habemus hominem
elevatum esse ad finem supernaturalem, et
constitui in vita supernatural! per gratiam,
posseque suis actibus ad prædictum finem
tendere, promereriquesupernaturalem beatitudinem : hoc autem non convenit prædictis actibus ex directione solius natu­
ralis rationis, cum talis directio ad supernaturalia non se extendat : ergo convenit ex
directione regulæ el legis supernaturalis.
Consequentia vero probatur : tum ex dictis
in secundo notabili. Tum etiam a paritate
rationis : eodem enim modo se habet supernaluralis regula ad constituendum me­
dium el honestatem supernaturalis ordinis.sicut regula naturalis ad constituendum

332

DE VIRTUTIBUS.

medium et bonum honestum naturale : et
sicut in hac secunda constitutione medium
est naturale, quia constituitur in porportione ad finem ultimum naturalem : ita
quia in prima constituitur in proportione
ad finem supematuralem, debet esse super­
natural. Tum denique, quia prædictum
medium objective consideratum in passio­
nibus et operationibus, vel est denominatio
extrinseca a regula commensurante illas
cum fine : vel aliqua habitudo per modum
conformationis cum tali regula. Si primum,
nulli potest esse dubium prædictum me­
dium esse supernalurale, quoties regula
supernaturalis est. Quia dominatio sumpta
ab aliqua forma non differt in esse rei a
tali forma, sed solum in modo nominandi,
vel ex parte alicujus connotati. Si secun­
dum, idem dicendum est : quia habitudo
ad regulam supematuralem ut talem non
potest esse naturalis ordinis : quippe nihil
hujus ordinis importat per se respectum ad
supematuralem, neque eum attingit.
Ewœ·
Quod si ad exempla descendere velimus,
l'la non difficile erit assignare in qualibet ma­
teria ultra medium et honestatem naturalis
ordinis, alia ordinis supernaturalis per
respectum ad principia tacta. Etenim in
materia justitiæ medium est æqualitas in
operationibus ad alterum : potest ergo con­
siderari vel ut ponit æqualitatem inter ho­
mines, qua ratione homines sunt cives hu­
manæ civitatis hujus universi, vita et
ratione naturali praeditos, inter quos ser­
vari debet humana societas et pax. Et hoc
pacto est medium naturale, objectumque
justitiæ acquisitae. Potest etiam attendi ut
ponit æqualitatem inter homines, quate­
nus sunt Cives Sanctorum et domestici Dei,
præditos supernatural! lumine, et capaces
beatitudinis æternæ : inter quos altiori ti­
tulo debet pax et societas conservari ut sit
pax et societas quasi deifica et ccelestis. Hoc
autem modo est medium supernaturale, et
objectum justitiæ infusæ. Deinde, medium
temperantiæ est moderatio passionum et
delectationum gustus et tactus.Potest igitur
hæc medietas attendi, vel ut expedit ad
rectum usum humanæ rationis, corporalemque vitam et salutem per sufficientem
et moderatum cibum, et potum, etc., et sic
est objectum temperantiæ acquisitæ. Vel ut
expedit ad supematuralem vitam gratiæ,
secundum regulas fidei et prudenti e infu­
sæ, quæ mulloties petunt majorem parita­
tem,aut etiam omnimodam abstinentiam ad­

versam corporali saluti : sive ad liberius Deo
vacandum,sive in satisfactionem proceden­
tium delictorum,sive ad futura præcavenda,
conservandamque et augendam vitam gra­
tiæ, corporis castigatione, subjectioneque
ad spiritum : secundum quod in præfatione
Quadragesimas canitur : Qui corporali jeju­
nio vilia comprimis, mentem elevas, virtutem
largiris et przmia. Et talis mediocritas erit
objectum temperantiæ infusæ. Similiter est
de fortitudine, quæ firmat appetitum in
bono contra mortis pericula. Si namque
firmilassit præcise in bono naturali, el in
ea mensura inter timorem et audaciam,
quam ratio naturalis servandam esse didat,
constituit objectum fortitudinis acquisitæ :
sivero firmet in bono supernatural!,quod
majus est, petitque ex ratione supernatural!
etiam propter majora pericula non deseri,
erit objectum fortitudinis infusæ. Et sic de
aliis virtutibus. Manet igitur possibilia esse
in passionibus et operationibus humanis
quæ sunt materia morum, medium et ho­
nestas supernaturalis ordinis, quæ supernaturalibus virtutibus attinguntur : ac
proinde ipsas supernalurales virtutes.
3. Quod vero de facto in justis existant,
probandum est primo ex sacra Scriptura,
ubi sæpissime illarum fit mentio. Dicitur
enim Sap. 7 : Venerunt mihi omnia bona
pariter cum illa, et innumerabilis hones- ' J
tas per manus illius. Ubi sermo est de
divina sapientia et fide ab Spiritu sando
cum gratia infusis : nam præmiserat : In­
vocavi, et venit in me spiritus sapientiæ, et
sequitur : Infinitus thesaurus est hominibus,
quo (pii usi sunt participes facti sunt amici­
tia! Dei. Bona autem quæ cum hac sapientia
pariter veniunt juxta communem inlelligentiam sunt virtutes. Specialiter vero mo­
rales designantur verbis illis : Et innume­
rabilis honestas, quia plurimæ sunt, et
bonum honestum semper attingunt :ob id­
que vocantur apte honestates.Et quia infun­
duntur cum gratia, et ab ea dimanant,
dictum est quod adveniunt permanusillius. Videatur Glossa et Hugo Card, in eum
locum. Idem habetur cap. 8 : Sobrietatem et QÜ
prudentiam docet (scilicet divina sapientia)
et justitiam et virtutem, quibus utilius nihil
est in vita hominibus. Et inferius : Scivi
quoniam aliter non possem esse continens, nisi
Deus det. Et hoc ipsum erat sapientiæ, scire
cujus esset hoc donum. Ad Galat. 3 : Q««6ahLj.
tribuit vobis spiritum et operatur virtutes inCotoil
vobis, etc. Et ad Colossens. 1 : Aon cessamus

orare

DISP. lli, DUB. I.
orare pro vobis ui ambuletis digne Deo per
omnia placentes in omni opere bono ftuctificanteset crescentes in scientia Dei, el in omni
virtute. Denique ad Galat. 5, Fructus Spiri­
tus Sancti numerantur virtutes morales vel
earum actus : patientia, benignitas, longa­
nimitas, mansuetudo, modestia, continen­
tia, castitas : quæ ideo dicuntur fructus
Spiritus, quia conveniunt homini, non se­
cundum facultatem suæ rationis, sed secun­
dum altiorem virtutem, quæ est virtus Spi­
ritus Sancti, ut explicat Divus Thomas infra
quæst. 70, art. 1.
3. Secundo probatur ex Patribus.Nam ita
iikûs.docet Ambros. lib. 6 examer. cap. 7 : At­
tende (inquit) qualem animam ac mentem
habeas, cui dicit Deus, ecce ego Hierusalem
pinxi muros tuos. Illa anima a Deo pingitur,
qux habet in se virtutum gratiam renilentem,
Mfer. splendoremque pietatis. Hieronym. præfatione in lamentat. lerera. deplorans statum
animæ lapsæ in peccatum, sic ait : Non auri
et argenti metallo, sed virtutibus radiabat,
Ablata sunt hxc cuncta, nudata est domus
Dltg. Dei cunctis ornamentis suis. August, tract. 8,
in 1 epistolam Joan, cum enumerasset
plures morales virtutes, ut pietatem, casti­
tatem, modestiam, sobrietatem, etc., ait:
Semper hxc tenenda sunt, quia intus sunt
omnes hx virtutes, quas nominavi. Quis au­
tem sufficit omnes nominare? quasi exercitus
est Imperatoris qui sedet intus in mente tua.
Quomodo enim Imperator per exercitum
suum facit quod ei placet: sic Dominus Jesus
Christus incipiens habitare in interiori ho­
mine nostro per fidem, utitur istis virtutibus
quasi ministris suis, etc. Non minus clare
D.Grtg. loquitur Divus Gregorius horail. 5 in Ezechiel. In Sanctorum quippe cordibus juxta
quasdam virtutes semper permanet (videlicet
Spiritus Sanctus) juxta quasdam vero reces­
surus venit : et venturus recedit. In fide
enim, spe, atque charitate et in aliis bonis
sine quibus ad cœleslem patriam non potest
perveniri : sicut est humilitas, castitas, justi­
tia, misericordia, perfectorum corda non de­
serit, etc. Similia reperies apud alios
Patres quæ assertionem nostram fere in­
dubitatam relinquunt.
Ens». 4. Respondet Vasq. in nullo ex adductis
testimoniis sufficienter contineri prædictam assertionem : quia vel non est sermo
in eis de habitibus, sed solum de actibus :
vel si de habitibus intelligantur, possunt
Beftlli- exponi de acquisitis. Utraque tamen explilir· catio frivola est : et posterior minus tuta vi­

333

detur : sicut asserere quod in prædictis
testimoniis nihil nobis manifestetur de
rebus fidei et donis supernaturalibus, sed
de solis virtutibus quas Philosophi sine
fide cognoverunt : applicareque hujusmodi
virtutibus, quæ neque cum fide neque cum
gratia habent connexionem, tot encomia
ScripturæetPatrum.Deinde virtutesacquisitæ non veniunt pariter cum dono sapientiæ;
neque per ejus ablationem statim auferuntur : neque secundum illas, aut non sine
illis manet semper Spiritus Sanctus in cordibus Justorum : neque sunt de numero
eorum sine quibus impossibile est ad cœlestem patriam pervenire, ut in adductis
testimoniis continetur. Per quod manet
etiam impugnata prima expositio, quia
neque cum fide et gratia veniunt simul tot
virtutum actus : neque secundum eos dici­
tur Spiritus Sanctus manere semper in
justis, sicut non semper actualiter operantur. Neque anima per peccatum proprie
dicitur prædictis actibus spoliari : et sæpe
cum peccat nondum tales actus exercuit :
dicitur autem spoliari habitibus, quibus
dum est in gratia quasi ornamentis induta
permanet. Adde, quod si ex Scriptura et
Patribus habemus actus supernaturales
moralium virtutum, est valde efficax argumentum ad ponendum habitus, ex quibus
prædicti actus procedant : quia omnis actus
complete virtuosus, vel generat habitum
vel supponit illum, nec secundum connaturalem modum ex solo auxilio procedit.
5.Tertio probatur ex diffinitione Clementis V in Concil. Viennensi facta, et refertur
in Clementina unica de summi Trinitate et
fide catholica : ubi postquam Pontifex retulit diversas Doctorum opiniones circa infusionem habituum et virtutum quæ fit in
Baptismo, sic ait : Nos attendentes genera- C1(.llictis
lem efficaciam mortis Christi, qux per bap- V.
lisma applicatur pariter omnibus baptizatis,
opinionem qux dicit tam parvulis, quam
adultis conferri in baptismo informantem
gratiam et virtutes, tanquam probabiliorem
et ex dictis Sanctorum, ac modernorum Doctorum Theologias magis consonam et concordem, sacro approbante Concilio, duximUs
eligendam. Ex quibus verbis tale sumitur
argumentum. Concilium universale errare
non potest in eligendis opinionibus : ita
quod falsam tanquam probabiliorem eligat, veræque præponat : alias in rebus quæ
pertinent ad mores esset aliquis error in
universali Ecclesia : ergo eo ipso quod ut

I
M
K
K
’..i
ff?

ÎU
N
g
rg

S
M
3
H
Ί
a

J
S
m

MS
|
g

3
I
■

J

H
■
H
■’
H

S
!
y
·
' I

M

■
11'

fi

■ '

IS
S
■

tfl
■

334

Effüyiain.

IffipUgratar.
Inno­
cent.

DE VIRTUTIBUS.

probabiliorem elegerit sententiam asseren­
tem simul cum gratia infundi virtutes, debel prædicta sententia ut vera ab omnibus
sustineri : quidquid sit an opposite aliqua
probabilitas relinquatur. Quapropter Catechismus Romanus prædictum diffinitio­
nem sequutus part. 2, cap. 2, § 51, nume­
rans effectus baptismi qui cum gratia
tribuuntur, sic ait : Huic additur nobilissi­
mus omnium virtutum comitatus, qux cum
gratia divinitus infunduntur.
Contendit Vasq. neque ex hoc sufficienter
haberi nostram sententiam : quia diffinitio
Clementis, esto procedat de virtutibus infu­
sis (quod nullus inficiar! audebit) potest
intelligi de solis Theologalibus. Et ratio­
nem tradit, quia dictus Pontifex voluit de­
terminare controversiam a tempore Conci­
lii Lateranensis sub Innocentio III, inter
Theologos ortam circtwlona supernaturalia,
quæ parvulis in baptismo infunduntur :
quam ut constat ex cap. Majores de baptismo
ipse Innocentius indecisam reliquit : prae­
dicta autem controversia solum fuit degratia
et virtutibus theologicis, atque adeo has
duntaxat Clementis diffinitio comprehendit.
Verum ista evasio seipsam destrait : quia
revera tempore Innocentii III non modo
fuit inter Theologos controversia circa in­
fusionem virtutum theologicarum, sed
etiam circa infusionem moralium : ut
constat ex citato cap. Majores, ubi Pontifex
ita ait : Illud vero quod opponentes indu­
cunt, fidem aut charHalem aliasque virtutes
parvulis, ulpote non consenttentibus non in­
fundi. a pterisque non conceditur absolute,
cum propter hoc inter Ductores Theologos
quxstio referatur, etc. Erat ergo quæstio non
solum de gratia, fide, et charitate, sed
etiam de aliis virtutibus : et constat per
alias virtutes non intelligi solam spem, quæ
est altera virtus theologica, sed virtutes
morales. Quod si prædicta controversia de
utrisque virtutibus extitit, sine fundamento
Vasquez prædictam diffinitionem ad theo­
logicas restringit. Adde, quod Clemens me­
minit controversiæ quæ extabat ejus tem­
pore, ut constat ex illis verbis : Dictis
Sanctorum, ac Doctorum modernorum Theo­
logis magis consonam, etc. Certum est autem
eo tempore, nempe circa annum 1311,
quando Viennense Concilium celebratum
est, extare inter Theologos controversiam
etiam de infusione moralium virtutum :
florebant enim tunc, vel paulo ante florue­
rant Henricus, Scotuset Durandus, qui ne-

gant talem infusionem : fforueratque Divus
Thomas, et florebant discipuli qui opposi­
tum asserebant. Unde dubitandum non est
Clementem Pontificem inter istorum opi­
niones voluisse eligere, atque adeu compre­
hendisse suo decreto infusionem virtutum
moralium, quam Thomiste asserebant;alii
vero negabant.
6. Et quamvis existentia rerum super-Bit»
naturalium authoritate Scripturæ potissi-fr£*
muni probanda sit, ob idque hujusmodi^.»·
probationem latius prosequuti sumus, nihi- &
lominus supposita fide, adest urgens ratio,
qua utitur Divus Thomas in præsenli, et
potest reduci ad hanc formam. Homo cons­
titutus per gratiam inessesupernaturalidebet supernatural! modo perfici in operando,
non solum circa finem ultimum supernaturalem, sed etiam circa intermedia et fi­
nes proximos hujus ordinis : sed perficitur
circa prædicta intermedia et fines proximos
per virtutes morales infusas, sicut circa fi­
nem ultimum perficitur per theologicas:
ergo debent omnes hujusmodi virtutes ei
conferri. Major patet, quoniam gratiæ in
suo ordine debetur non minor perfectio,
quam in suo debetur naturæ : cum ergo in
ordine naturæ perficiatur homo non solum
circa finem ultimum, quod habet a naturali
synderesi, naturalique rectitudine volun­
tatis : sed etiam circa fines non ultimos,
quod habet per alias acquisitas virtutes :
fit ut in ordine supernatural! nlramque
perfectionem recipiat. Aliter, non satis pro­
vidisset Deus hominibus in ordine gratiæ,
sicut non satis providisset illis in ordine
naturæ, nisi dedisset sufficientia principia
ad acquirendam perfectionem hujus ordi­
nis. Imo, quia in ordine naturæ prædicta
principia tribuit, nisi in supernaturali, cu­
jus perfectio nostris actibus acquiri non
valet, ipsam perfectionem tam circa finem,
quam circa media complete tribuisset, mi­
nus huic ordini provisum esset, essetque
apud Deum minoris curæ et pejoris condi­
tionis gratia, quam natura. Minor vero
probatur. Nam virtus moralis dicitur qui­
cumque habitus complete perficit in ope­
rando circa materiam moralem, ad quam
pertinent omnes fines intermedii, et quid­
quid non est ipse finis ultimus, sicut ergo
perfectio circa prædictam materiam natu­
raliter facta spectat ad virtutem moralem
acquisitam, constituitque hujusmodi virtu­
tem : ita quæ supernaturali modo fit, cons­
tituit infusam.
Confirmatur.

DISP. HI, DUB. I.

,
i
!
1
i
,

caira. Confirmatur. In ordino naturali inve­
niuntur de facto tut habitus ot potentiæ
quotsunt objecta quæ possunt naturali mo­
do attingi : ita quod possibilis attingentia
objecti, non modo infert possibilitatem po­
tentiæ aut habitus, sed etiam existentiam.
Unde, quia dantur quinque objecta sensi­
bilia externa, quinque etiam sunt externi
sensus : et quia sensibilia interna sunt
quatuor, totidem sensus interni ponuntur.
Similiter, quia respectu voluntatis et intel­
lectus plura sunt objecta altingibilia per
habitus, plures quoque habitus in utraque
potentia de facto reperiuntur saltem in aliquibus : ergo cum in ordine supernaturali
dentur objecta quæ possint per virtutes morales infusas attingi ut num. 2 ostendimus,
debemus concedere de facto prædictas vir­
tutes saltem aliquibus : his nimirum qui
existunt in gratia.

§ Π.

.

Duplex evasio refellitur.

; rna 7.DicesprimocumScoto,sufficerevirtutes
■ erei0· acquisitas, ut homo etiam in gratia consti­
tutus, perfectus sit in operando circa mate­
riam moralem, quia prædictæ virtutes pos­
sunt imperari a charitate, et ex hoc imperio
finem supernaturalem attingere, propria­
que objecta et actus in hujusmodi finem re­
ferre : ad quod dumtaxat deservire poterant
virtutes infusæ.
Sed hoc facile impugnatur. Nam perfec­
tio quæ competit homini formaliler quia
constituto in esse supernaturali, sicut est
perfectio de qua loquimur, debet esse pro­
pria perfectio hujus ordinis per se connexa
cum gratia dante illud esse : sicut perfectio
quæ convenit illi quia constituto in tali
I
natura, spectat per se et est propria istius
ordinis : cum ergo virtutes acquisilæ non
I
sint ordinis gratiæ, neque cum gratia per
se connectantur, fit perfectionem de qua
1
loquimur altiores virtutes requirere.
Deinde natura humana v. g. est radix
omnis perfectionis, quæ sibi debetur sive
circafinem, sive circa media ob idque nulla
est virtus acquisita, quæ non sit aliquo
modo a tali natura : ergo similiter gratia
debet esse radix omnis perfectionis, omnisque virtutis sibi debitæ : aliter ista erit sibi
minus sufficiens, illiusque ope indigebit :
cum igitur gratiæ debeantur non modo vir­
tutes perficientes circa finem, sed etiam

335

circa media, quæ sunt virtutes morales,
debent omnes ab ipsa gratia oriri, atque
adeo esse supernaturales.
Accedit, quod sicut homo per gratiam
creatur in novo esse et nova vita, scilicet in
esse supernaturali et vita deifica, efficiturque civis Sanctorum et domesticus Dei, ita
per ipsam gratiam et per emanationem ab
ea debent illi præparari potentiæ, vires et
instrumenta omnia necessaria ad viven­
dum sibi, convivendumque aliis secundum
prædictum esse et vitam : ita ut ad omnia
munia et functiones quæ talis vita requirit,
opus non sit alienis instrumentis uti, qua­
lia sunt naturalia omnia respectu ordinis
supernaturalis. Cum autem vita deifica
prout in homine requirat deifice se habere
in omnibus, tam in passionibus, quam in
operationibus ; tam circa media, quam cir­
ca finem : tam in ordine ad se, quam res­
pectu aliorum (est enim officium gratiæ
omnes humanos motus regere, sanctificare
et perficere) oportet quod omnes virtutes,
quibus prædicti motus diriguntur, atque
adeo tam morales, quam Theologicæ, tam
circa passiones, quam circa operationes a
gratia oriantur ut propriæ perfectiones ip­
sius gratiæ : proindeque sint supernatu­
rales.
8. Nec refert quod dicitur in evasione,
videlicet charitatem imperare virtutibus
acquisitis elevando ad finem supernatura­
lem. Tum quia prædictæ virtuteselevantur
ut quid improportionatum et inferioris or­
dinis, tantumque eis imperat charitas ut
extraneis et alienis instrumentis : et ideo
nisi dentur virtutes infusæ ex propria na­
tura aptæ natæ charitati inservire, et ope­
rari propter ejus finem, non manebit su­
pernaturalis ordo perfectus. Tum etiam,
quia licet charitas det virtutibus acquisitis
relationem ad finem ultimum tanquam ad
finem extrinsecum, non tamen immutat
earum objecta, neque facit ut attingant in
passionibus et operationibus medium, quod
ratio supernaturalis constituit, quod est
bonum supernaturale honestum juxta dicta
num. 1 et 2, alias prædictæ virtutes, non
modo quoad relationem charitatis, sed
etiam quoad tendentium ad objectum, et
secundum suam substantiam essent super­
naturales : ergo non tollitur necessitas vir­
tutum moralium supernaturalium quibus
medium supernaturale attingatur. Quod si
virtutes acquisitæ attingere debent prædic­
tum medium, id non erit præcise ex im-

336

Effuan™

Betellitnr·

DE VIRTUTIBUS.

perio charitatis, sed ex imperio virtutum
Id autem quod in hac evasione dicitur,
moralium infusarum, quæhabent illud pro
nempe omnes actus supernaturales posse
objecto specificativo. Et forte imperium
fieri ex motivo charitatis, verum est, lo­
charitatis numquam pertingit ad virtutes
quendo do motivo extrinsecoad quod actus
morales acquisitas nisi mediis moralibus
ordinatur ex intentione operantis :imo et
infusis : ut ad fortitudinem acquisitam me­
omnes actus virtutum naturalium fieri
dia fortitudine infusa, et ad temperantiam,
possunt ex prædicto motivo; non tamen
media temperantia, et sic de reliquis :
loquendo de motivo intrinseco, quod coinunde si tollantur morales infusae, neque
cidit cum objecto specificativo el fine ope­
imperium charitatis ad acquisitas perve­
ris : hujusmodi enim motivum esi medium
niet. Quod non obscure insinuat Divus Tho­
et honestas quæ prudentia infusa consti­
mas quæst. 1 de virtu t. articul. 10 ad 4,
tuit in passionibus el operationibus. Unde
cujus verba adducemus.
quia virtus elicitiva actus regulatur secun­
Occurres secundo. Per virtutes theologi­
dum motivum intrinsecum, et non secun­
cas, v. g. per cbaritatem exerceri posse
dum extrinsecum ; debet talis virtus esse
omnes actus supernaturales in quacumque
alia a charitate. Charitas autem respectu
materia : eo quod omnes hujusmodi actus
prædictorum acluum solum erit virtus im­
possunt fieri ex motivo charitatis, et sub
perativa : quia huic corresponde! finis ex­
hoc motivo ab ea elici, ut actus secundarii.
trinsecus, ul extrinsecus, ut explicuimus
tract, præced. disput. 6, dub. 3 et 4. Quod
9. Sed hoc etiam refelli potest. Tum,
quia virtutes theologica» solum resident in
vero dicitur de actibus secundariis, si ita
intellectu et voluntate : actus autem mora­
appellentur, qui ab aliqua virtute impe­
rantur, fatemur omnes supernaturalesverlium virtutum etiam supernaturalium sub­
santes circa moralem materiam, posse dici
jectantur majori ex parte in appetita sen­
actus secundarios charitatis, quatenus om­
sitivo : verbi gratia actus fortitudinis in
irascibili et actus temperantia» in concupis­
nes post primam et essentialem speciem ex
virtute eliciente acceptam, possunt aliam
cibili. Sunt enim hujusmodi actus ipsæmel
passiones appetitus ad medium rationis re­
secundariam et accidentalem ex imperio
ducia? per prudentiam infusam : ut mode­
charitatis recipere juxta dicta disput. cit.
Cæterum actus secundarius proprie res­
rata ira, moderatus timor, moderatus amor
cibi, potus, etc. ergo non possunt elici a
pectu alicujus virtutis non dicitur, nisi qui
virtutibus theologicis. Patet consequentia,
ab ea elicitur circa aliquod objectum secun­
nam virtus elicitiva alicujus actus debet
darium, in quo non est distincta ratio for­
esse in eadem potentia cum illo. Ex quo
malis motiva a ratione objecti primarii.
Hoc autem modo nullus ex actibus quos
principio dubio seq. ostendemus fortitu­
eliciunt morales virtutes, potest dici actus
dinem el temperantiam infusam subjectari
charitatis etiam secundarius.
in prædicto appetitu : quia earum actus et
bonitas non habetur complete usque ad il­
lum. Tum etiam, quia virtutes sive acqui­
§in.
sitae, sive infusae distingui debent secundum
actus et objecta, sicut ab his specificantur :
Objectio contra prxceilentem impugnationem,
et ideo ubicumque est diversa ratio objecti
ejusque solutio.
formalis, oportet esse distinctam virtutem :
10. Objicies quod theologicæ virtutes ha­
quo principio sublato, nihil firmum habe­
bent se in ordine gratiae, sicut principia
remus circa specificationem habituum, ne­
naturalis rationis in ordine naturae, ut do­
que esset assignabitis ratio cur, saltem in
cet Divus Thomas supra quæst. 62, articul,
eadem potentia, multiplicarentur : sed ac­
3; sed principia naturalia sufficiunt homini
tus supernaturales, v. g. temperantiae ha­
ad eliciendos omnes actus virtutum natu­
bent objectum formaliter distinctum ab
objecto charitatis : ergo et virtus a qua
ralium, et ideo antequam istae acquirantur,
elicitur, debet a charitate distingui. Minor
virtute illorum fiunt actus quibus generen­
probatur: nam objectum charitatis est boni­
tur, qui sunt ejusdem speciei cum actibus,
tas divina : objectum vero actus temperan­
qui ab ipsis virtutibus jam genitis eliciun­
tiae supernaluralis est medium constitutum
tur : ergo etiam virtutes theologicae suffi­
per prudentiam infusam in passionibus et
cient ad eliciendos similes actus in ordine
delectationibus gustus el tactus, ergo, etc. I supernatural!.
Confirmatur.

if

DISF*. Ill, DUB. I.

Confirmatur. Ila se habet charitas ad ! gando minorem. Tum quia actus morales Alia
naturales qui fiunt ante virtutum acquisi-solaUo·
gratiam, sicut voluntas ad naturam ratio­
tionem, non sunt actus perfecti, sed ad hoc
nalem : sed voluntas elicit, et non tantum
imperat actus moralium virtutum, ergo, etc.
indispensabiliter requiritur, ut a virtuti­
Confirmatur secundo. Per actum elici­
bus procedant. Unde quia gratia in suo or­
tum a charitate possumus velle nobis quoddine debet habere actus perfectos, necessa­
cumque bonum, atque adeo bonum justitiae,
rio postulat virtutes morales, a quibus
temperanti®, fortitudinis, etc. sicut ea pos­
eliciantur. Tum etiam quia falsum est actus
sumus velle proximis, et sicut Angeli vo­
antecedentes acquisitionem virtutum fieri
lunt nobis juxta dicta disput. 2, num. 70;
elicitive a solis principiis naturalis ratio­
ergo possumus eadem charitate elicere ac­
nis : sed in appetitu sensitivo ponitur'pro
tus prædiclarum virtutum. Patet conse­
actibus fortitudinis et temperantiæ aliqua
quentia, nam elicere actumalicujus virtutis
perfectio ab illis derivata ; quæ simul cum
non videtur esse aliud nisi velle bonum
ipso appetitu efficit immediate prædictos
talis virtutis.
actus : quamvis non dicatur virtus, quia
Confirmatur tandem, quia media et finis
non est sub statu manenti et perfecto juxta
non requirunt diversas virtutes, sicut nec
dicta disput. 1, dub. 3, a num. 42.
tribuunt distinctas species bonitatis : sed
11. Ad primam confirmationem respon-SoWiiur
detur primo negando minorem. Quia adlconflr‘
objecta virtutum moralium ad objectum
charitatis comparantur sicut media ad fi­
actus fortitudinis et temperantiæ aliarumnem : ergo non est necesse ponere alias
que virtutum, quæ in sensitivo appetitu
virtutes ad illa attingenda præter charisubjectantur, voluntas non concurrit elici­
tatem.
tive, sed solum operative : eliciuntur enim
ab ipso appetitu et a virtutibus in eo resi­
iâtor Respondetur ad objectionem, paritatem
in majori positam non tehere in omnibus,
dentibus ex imperio voluntatis. Sed quia
objectio reduci potest ad actus justitiae, qui
sed in hoc, quod sicut principia naturalis
rationis rectificant voluntatem sufficienter
fiunt a voluntate elicitive, respondetur se­
(saltem excluso per gratiam peccato), circa
cundo, majorem esse veram quantum ad
finem ultimum naturalem, et circa bo­
aliquid : nempe quantum ad hoc, quod si­
num proprium, circa alia vero non nisi in­
cut objectum primarium voluntatis, quod
choate et causaliter : ita virtutes théologie®
est bonum universaliter, est ratio volendi
rectificant sufficienter circa finem ultimum
alia objecta et bona supernaturalia, et ideo
voluntas mota ab illo influit in actus circa
supernaturalem, circa alia vero radicaliter
omnia : ita objectum primarium charitatis
et initiative. Differunt autem quia princi­
quod est bonitas divina, est causa diligendi
pia naturalia important intellectum agen­
omnia quaeex gratia diliguntur, et sic cha­
tem, qui in homine est fons lotius natura­
ritas influit in omnes ejus actus. Cæterum
lis luminis, rectitudinis et ordinis, et per
quantum ad modum influendi est dispari­
hoc important principium actionum tam
tés orta ex diversa comparatione uiriusque
virtutum, quam actuum, quibus debent ac­
objecti ad prædicta bona particularia : nam
quiri. Cælerum respectu ordinis supernarespectu objecti voluntatis, objecta particu­
turalis non datur intellectus agens (intel­
laria, v. g. justitiæ sunt formaliter partes,
lectus enim divinus hoc munus sibi assu­
in quibus includitur, et de quibus prædica­
mit) sed prima principia hujus ordinis
tur. Unde sicut hæc est vera, objectum jusincipiunt a fide, quæ est in intellectu possi­
titix est bonum, ita hæc, objectum justitia
bili, et ab spe ct charitate : undo sicut de­
est objectum voluntatis. Et ideo per hoc quod
ficiente intellectu agente in ordine naturali,
voluntas ad prædicta objecta particularia
unus habitus non eliceret actus gignentes
extendatur, non extrahitur a proprio ob­
alium, neque manerent sufficientia princi­
jecto : atque adeo non indiget alia potentia
pia ad eliciendos actus moralium virtutum,
aut virtute, cui solum imperet : quia hæc
nisi ipsæ virtutes a Deo infunderentur ut
solum additur propter transitum ad alie­
contingit in Angelis, ita in ordine superna­
num objectum, sed tantum indiget virtute
tural!, ubi nullus habitus vel potentia ha­
ut compleatur circa proprium in hac, vel
bet rationem intellectus agentis, nequit
in illa materia particulari, possitque eli­
unus habitus actus alterius elicere, sicut
cere actum perfectum. At vero respectu ob­
neque ipsum habitum producere.
jecti charitatis non sunt formaliter partes
Secundo respondetur admissa majori ne-

1

♦

338

DE VIRTUTIBUS.

alia objecta v. g. justitia?, sed iotaliter
attingentia non subjacet per se prudentiæ
extra illud : quare quia nulla potentia
adæquanti talo objectum, sed independenter
aut virtus potest operari immediate et eli­
ab illa est attingentia objecti honesti. Dif­
citive circa alienum objectum, sed ad sum­
ficultas vero actus virtutis moralis consistit
mum imperative et mediate·, inde est, ut
in attingendo objectum constitutum per
charitas nequeat objectum justitia? imme­
prudentiam, quod nisi sub prudentiæ re­
diate attingere, neque actum ejus elicere,
gulis attingatur, non attingitur ut hones­
sed solum imperare et movere justitiam
tum. — Denique observa, actum virtutis
moralis, ut reddere quod debetur, temperate
ad eliciendum.
comedere, etc. posse considerari, vel ut actus
Adde, quo sicut in objecto justitia? est
tendens ad objectum dictatum per pruden­
duplex ratio : alia generica quæ correstiam, vel ut objectum appetibile per alium
pondetjmmediate voluntati, nempe ratio
actum. Primo modo dependet formaliter a
boni ut sic : et alia specifica, videlicet ratio
justi, quæ corresponde! habitui justitiæ : ! prudentia, quamvis mediante objecto : quia
nisi prudentia dictet in objecto mensuram,
ita actus quo immediate attingitur, petit
elici a duobus : secundum rationem generisub qua attingi debet, attingentia ejus non
erit actus virtutis. Secundo autem modo
cam a voluntate, et secundum specificam
non dependet a prudentia formaliter, sel
ab ipsa justitia. Cæterum in objecto vel
tantum præsuppositive: nam supposito quod
actu moralis virtutis nulla datur ratio im­
aliquis sit actus virtutis, sine alia regula­
mediate cerrespondens charitati, sed tota
ejus substantia tam secundum gradum getione est objectum honestum. Ex his de­
ducitur qualiter charitas per proprium
nericum, quam secundum specificum pos­
actum possit attingere actus virtutum mo­
set sine charitate fieri : atque adeo nequit
prædictus actus elicitive ab ea procedere.
ralium volendo illos, non autem possit im­
12. Ad secundam confirmationem res­
mediate attingere eorum objecta: quia at­
Diloitur
«c-mda. pondetur : bonum virtutis moralis esse du- i tingere objectum sub mensura prudentiæ
plex : aliud formale, scilicet ipse actus vir­
habet specialem difficultatem, quam non
tuosus in quo est bonitas et moralitas for­
dicit attingere illud supra talem mensu­
malis: aliud object ivurn nempe objectum
ram, independenterque ab illa, atque adeo
dictatum a prudentia, a quo specificatur
requirit distinctam virtutem : sed objecta
actus, quodque solum objective est morale.
moralium virtutum petunt attingi primo
Primum ex his bonis possumus velle nobis
modo ; actus vero secundo modo : ergo
et aliis per actum elicitum a charitate ; non
quamvis charitas quia habet objectum su­
autem secundum, et ad hoc attingendum,
perius ad prudentiam possit istos attingere,
per ordinem ad prudentiam supernaturanon tamen illa, quorum constitutio pru­
lem ponuntur virtutes morales infusa? :
dentiæ subjacet ; atque adeo opus erit alia
sicut ad attingendum ipsum sub prudentia
virtute perse dependente a prudentia, quæ
humana ponuntur acquisitæ.
est virtus moralis. Ad hæc. JJharitas solum
vincit difficultatem quæ est in attingentia
Animad­ Pro cujus explicatione nota, virtutes
versio­ poni in potentiis propter difficultatem ex
boni quasi per essentiam talis, hoc est, non
nes.
parte actus : el ideo ibi requiritur specialis
constituti per prudentiam ; ergo sicut ob
virtus ubi datur in actu specialis difficultas:
hanc rationem potest sine alia virtute actus
ubi vero unus actus non addit difficultatem
omnium appetere, eo quod sunt quasi per
supra alium, reducuntur in eandem virtu­
essentiam .boni, quatenus eorum bonitas
tem. —Secundo nota discrimen inter objec­
non dependet immediate a prudentia: ita
tum charitatis, et moralium virtutum.
ad attingenda objecta moralia, quæ imme­
Nam charitas habet pro objecto bonum per
diate per prudentiam constituuntur, indi­
essentiam seu ipsam rationem boni : cujus
gebit virtutibus moralibus.
constitutio a prudentia non dependet : vir­
13. Neque obest si urgeas, plures esseBcfiio.
tus vero moralis habet pro objecto bonum
actus elicitos a charitate, qui attingunt im­
a prudentia constitutum in aliqua materia:
mediate objecta regulata per prudentiam:
consistitque hoc bonum in eo quod talis
ut patet de correctione fraterna, de elee­
materia regulis prudentiæsubjaceat, et illis
mosyna, el de beneficentia, quæ ponuntur
adæquetur. Unde difficultas actus Charita­
a D. Thom. actus charitatis 2, 2, q. 31, et
tis sita est in attingentia objecti, quod de
sequentibus. Respondetur enim, primum Dilui®·
se dicit ipsam honestatem : qua? proinde
et secundum ex istis actibus non elici a
charitate :

DISP. Ill, DUB. I.

charitate : sed eleemosyna elicitur me­
diante misericordia,quæ est virtus distine—
Mita ta consequens charitatem, do quo D. Th.
loco cit. q. 32, art. 1, sic ait : Manifestum
est, quod dare eleemosynam proprie est actus
misericordiæ. Et quia misericordia est affec­
tui charitatis, ex consequenti dare eleemosy­
nam est actus charitatis misericordia me­
diante. Correctio vero fraterna estquoddam
consilium, et ita debet elici a prudentia vel
eubulia quæ est bene consiliativa : ex im­
perio tamen charitatis propter rationem
quam habet S. Doctor q. 33, art. 1 ad 2,
ubi cum esset argumentum : Correctio fra­
terna fit per secretam admonitionem : sed
admonitio esi consilium quoddam: ergo fra­
terna correctio non est actus charitatis sed
prudentiæ. Respondet inter alia : Quia
ergo admonitio quæ fit in correctione fra­
terna ordinatur ad amovendum fratris
peccatum : quod pertinet ad charitatem,
manifestum est quod talis admonitio
principaliter esi actus charitatis quasi impe­
rantis, prudentia vero secundario quasi exequentis et dirigentis actum. Beneficentiam
concedimus esse actum elicitum charitatis :
sed ut observat Angelic. Doct. q. 31, art. 1,
iste actus solum respicit benefacere amico
secundum communem boni rationem : hoc
autem quod est benefacere secundum com­
munem rationem, ex se et antecedenter ad
prudentiam importat honestatem. Quod si
actus eliciti a charitate inveniantur depen­
dere a prudentia, non erit per se tanquam
a constituente objectum, sed per accidens
tanquam a removente aliquod prohibens,
ut alibi explicabitur.
1-1. Secundo respondetur ad prædictam
4ft ,
ecundam confirmationem, per actum eli­
citum a charitate posse velle nobis et aliis
omne quod est bonum absolute et in esse
rei, conducitque ad beatiludinem : non au­
tem quod præcise est bonum in esse objecti.
Unde quia actus omnium virtutum sunt
boni priori modo, objecta autem moralium
non nisi posteriori : illi possunt immediate
per charitatem ; non tamen ista. Et ideo
opus est virtutibus moralibus, per quas ap­
petitus ad illa immediate afficiatur. Quod,
ut melius intelligatur animadverte ex D.
Th. 2, 2, q. 25, art. 12, quatuor esse dili­
gibilia ex charitate : Deum, seipsum, pro­
ximum, et corpus proprium. Nam cum
charitas sit quædam amicitia fundata super
communicatione vitæ spiritualis gratiæ et
gloriæ, ad eos se extendit cum quibus in

339

prædicta vita communicamus : qui sunt
Deus, proximus, et nos ipsi tam secundum
animam, quam secundum corpus. Et quia
amare aliquem est velle illi quod ipsi est
bonum : quidquid nobis, vel proximis im­
mediate bonum exist'd, possumus per charitatcm immediate velle : quod vero neque
illi, neque nobis immediate est bonum,
nequit immediate per eam appeti. Est
autem discrimen inter actus et ob­
jecta virtutum moralium : nam actus quia
sunt boni in esse rei, etiam nobis imme­
diate sunt boni, immediateque afficiunt et
bonificant nos iliisque immediate beatitudinem promeremur. Cæterum objecta ut
talia non sunt bona in esse rei, sed tantum
ut attinguntur actibus et in esse termini
illorum, et ideo nec nos immediate perfi­
ciunt, neque ad bealitudinem immediate
conducunt, sed præcise ratione actuum.
Hinc ergo provenit ut charitas immediate
per seipsam velit prædictos actus; non au­
tem attingat immediate objecta. Adde, charitatem ealenus se extendere ad. diligenda
bona creata, quatenus in eis participatur,
et per ea extenditur bonitas divina, quæ est
primarium illius objectum, juxta dicta
tract. 8, disp. 2, dub. 5 ; hujusmodi autem
extensio non fit immediate per objecta ut
talia, quia in eis non datur bonitas in esse
rei, sed sola aptitudo terminandi actum
bonum : fit vero per actus qui in esse rei
sunt boni. Unde isti, et non illa debent per
charitatem appeti.
15. Ad ultimam confirmationem respon- Diluitur
detur, objecta virtutum moralium noiLconflnn.
comparari ad objectum charitatis ut media
proprie etstricte dicta, de quibus duntaxat
procedit major prædictæ confirmationis,
sed ut fines intermedii ad ultimum in qui­
bus præter bonitatem quæ est per actualem
relationem ad ipsum ultimum finem, da­
tur propria honestas ex conformitate mate­
riæ cum regula rationis: a qua honestate
actus et habitus versantes circa prædicta
objecta sumunt suam primariam speciem
distinctam ab ea quam recipiunt ex influxu
charitatis, juxta id quod tract, præced.
disp. 6, dub. 3, et 4 explicuimus. Unde,
quoties in hoc dubio aut alibi objecta virtu­
tum moralium media appellaverimus, de­
bet hoc modo intelligi, non vero de mediis
proprie dictis, in quibus nulla est propria
honestas, sed tantum utilitas :charitas enim
nequit immediate per seipsam elicere aut
imperare actum circa objecta præcise utilia,

DE VIRTUTIBUS,

340

neque aliquod objectum sub hac ratione
posset ad finem ejus immediate ordinari,
nisi prius per ordinem ad aliud objectum
honestum, honestatem participet. Adde,
prædicta objecta multoties appellari media,
non quia sint utilia, sed quia consistunt in
mediocritate secundum regulam prudentiæ
tenentque medium inter excessum et delec­
tum : hujusmodi autem medium est ipsum
bonum honestum et finis proximus mora­
lium virtutum .· nam ideo dicuntur depen­
dere essentialiter a prudentia, quia objec­
tum ipsarum est aliquid per illam in me­
dio constitutum.

§ iv.
Consectaria procedentis doctrine?.

icoroi1θ· F*er ea quædictasunt liquet veritas
lariniu. doctrinae articuli 1 hujus quaestionis, ubi
statuit Divus Thomas virtutes morales per
se infusas distingui specie ab acquisilis.Etenim species virtutum sumi debent ab ob­
jectis : et ideo quaecumque habuerint ob­
jecta formalia distincta, debent specie dif­
ferre. Porro objecta virtutum moralium in­
fusarum distingui formaliter ab objectis
acquisitarum, quamvis conveniant in mate­
ria, constat ex dictis a num. 2. Tum quia
objectum infusarum est medium et honestas
constituta a ratione supernatural! in passionibus el operationibus, ac proinde quid
supernaturale. Objectum vero acquisitarum
est medium et honestas constituta in ea­
dem materia per rationem naturalem : at­
que adeo quid naturalis ordinis : naturale
autem et supernaturale debent saltem dis­
tingui specie. Tum eliam, quia honestas in
objecto virtutum infusarum attenditur ex
proportione ad finem ultimum supernaturalem, et ad supernaturalem vitam gratiae
et gloriae. In objecto vero acquisitarum at­
tenditur secundum proportionem ad finem
naturalem, naturalemque et humanam vi­
tam : quæ proportiones valde differunt si­
cut fines per quos regulantur. Ad hæc. Vir­
tutes morales ordinantur ad componendam
vitam hominis tam in ordine ad se, quam
in ordine ad concives cum quibus debet con­
versari, eo quod est animal sociabile et po­
liticum, et ita oportet ut secundum diver­
sam vitam et rempublicam ubi collocatur,
diversæei tribuantur virtutes : constat ve­
ro hominem per gratiam constitui in di­
versa et superiori vita, diversaque et supe- |

riori ropublica ab ea in qua est per suam
quot acquisitæ; an vero minor numerus
naturam · nam per illamefficitur ci vis Santsufficiat? El ratio dubitandi est, quia cum
torum, et domesticus Dei, habitatorque Hie­
virtus infusa sit ordinis superioris, conso­
rusalem coelestis ; per hanc vero solum effi­
num videtur ut ad plura se extendat, ac pro­
citur civis human,o civitatis, cohabitatorque
inde quod una ex his virtutibus pluribus
aliorum hominum secundum quod huma­
acquisitis «equivalent : sicut una scientia in­
nam et terrenam vitam degunt: igitur vir­
fusa æquivuîet pluribus acquisitis, et earum
tutes infusæ quæ in priori fundantur ad
objecta se extendit. Nihilominus verius vi­
eamque ordinantur, erunt essentialiter di­
detur prædictas virtutes infusas mutiplicari
vers® ab acquisitis, quæ ordinantur ad vi­
sicut multiplicantur acquisitæ, esseque ad
tam naturalem, et eam exornant. Videatur
minus in eodem numero. Ratio vero est,
littera articul. 4.
quia virtus moralis etiam infusa distingui­
17. Secundo infertur tempus infusionis.^
tur secundum habitudinem materiæ, quam
moralium virtutum esse in instanti justifiattingit,ad prudentiam: et ideo ubicumque
cationis simul cum gratia. Hocdeducilurex
talis habitudo fuerit diversa, debent virtu­
testimoniis adductis a n. 3, ubi non semol
tes multiplicari ; cumque illa ex materia
dicitur prædictas virtutes infundi parvulis
primario et origiyalitcr distinctionem ac­
in baptismo, eo quod tunc infunditur gra­
cipiat, juxta dicta tract, præced. disp. 1,
tia. Tum etiam , nam cum sint proprieta­
dub. 4 et G, oportet etiam virtutes morales
tes gratiæ, debent ab eodem agente con­
infusas per materias et modos habitudinis
ferri ac proinde simul cum ipsa gratia:
earum ad rationem distingui : quo pacto
nam qui dat formam, simul dat proprie­
distinguuntur etiam acquisitæ. Neque est
tates formam consequentes, nisi obstet
simile de virtutibus intellectualibus specu­
aliquod impedimentum , quod non repelativis, qualis est scientia’: nam in his dis­
rietur in præsenti. Tum prætcrea : sicut
tinctio non sumitur ex materia; sed ex
homo ex tunc constituitur in esse el vitasuprincipiis per quæ ad probationem conclu­
pernaturali, ita debent ei ex tunc conferri
sionum proceditur : et quia hujusmodi prin­
vires et principia ad operationes hujus or­
cipia in scientia infusfi magis adunantur
dinis, quæ sunt actus omnium virtutum:
propter majorem abstractionem a materia
debelque homo ipse totus interius sanctifi­
quam in acquisitis: potest istis multiplica­
cari et renovari tam secundum animam,
tis, illa non distingui.
quam secundum potentias, totaque domus
Quæres secundo, an circa aliquam mateejus pro inhabitatione novi hospitis Spiri­
wtç-riam circa quam nulla datur virtus acqui­
tus Sancti divinis charismatibus, omniqae
sita, detur virtus moralis infusa ? Hanc dif­
gratiæ ordinis supellectili exornari : sicut
ficultatem tractat hic Alvarez disp. 110, et
autem anima ornatur per gratiam ; sic po­
respondet nullam esse virtutem moralem
tentiæ per omnes virtutes : debent ergo si­
infusam, cui non correspondent circa ean­
mul cum illa infundi.VideaturAngel. Doct.
dem materiam virtus aliqua vel habitus mo­
infr. q. 65, art. 3.
ralis acquisitus. Et rationem tradit, quia
18. Ex quo infertur tertio, in quolibet Tertia
virtus moralis infusa ad hoc requiritur, ut
justo reperiri virtutes morales infusas circa
circa moralem materiam producat actum
omnem materiam, circa quam possunt na­
supernaturalem in ordine ad bonum politi­
turales acquiri : atque adeo antecedenter ad
cum ordinis divini secundum regulas divi­
istas esse simpliciter virtuosum, humilem,
nae legis : ergo circa eandem materiam as­
castum, fortem, etc. Ratio est quia in omni
;
signari debet habitus acquisitus eliciens ac­
materia ubi prudentia naturalis potest in­
tum secundum regulas rationis humanæ:
venire honestatem, et constituere mediam
sive talis habitus simpliciter sit virtus, sive
atlingibile a virtute acquisita in ordine ad
ad virtutis speciem non pertingat. Sed an
naturalem finem, potest similiter prudentia
hæc doctrina admittat aliquam exceptio­
infusa in ordine ad supernaturalem: ergo
nem, constabit ex dicendis a num. 30. Et
possibilis erit et de facto dabitur cum gra­
latius infra in arbore prædic.
tia virtus infusa circa talem materiam, at­
tn&. 19. Denique inferlur, hanc doctrinam de
tingens in ea honestatem et medium supernaturalia.
1 Jfe, existentia virtutum moralium infusarum
non extendi ad intellectuales speculativas,
Quæres autem an circa prædictas male-inm
scientiam vel sapientiam : neque ad omnes
rias tot distingui debeant virtutes infusæ, ptt’
practicas, ut ad artem; sed dumtaxat ad
quot

prudentiam et partes ejus: quamvis enim
aliæ virtutes intellectuales possint a Deo in­
fundi, raro tamen ita contingit, et non nisi
ex speciali privilegio. Ratio vero est, quia
tales virtutes non habent per se connexio­
nem curngralia secundum statum hujus vi­
ta, neque ad instituendam vitam moralem
etiam supernaturalem necessariæ sunt:
non enim per se perficiunt potentias circa
ultimum finem, sicut perficiunt theoiogicæ:
neque circa media per se ad illum ordina­
ta, sicut morales : neque dant rectum ope­
rationis usum juxta dicta supr. q. 57,art. 3
et 4, et ideo nec ratione illarum homo dici­
tur simpliciter perfectus; nec propter earum
carentiam caret hac denominatione. Quæ
omnia econtrario accidunt in prudentia et
ejus partibus, sine quibus neque virtutes
morales esse possunt, neque homo simpli­
citer bonus et perfectus : ideo istæ habent
necessariam connexionem cum gratia ; non
autem illæ. —Adde experientia notum esse
non omnes justos esse artifices vel doctos
per sapientiam aut scientiam virtutes: er­
go non infunduntur illis de facto. Diximus
per sapientiam aut scientiam virtutes, quia
dona Spiritus Sancti sunt omnibus justis
communia, et sic a dono sapientiæ possunt
omnes denominari sapientes secundumDeum.

§ v.
Opposita opinio cum suis argumentis.

20. In oppositum nostræ assertionis sen-Henric.
tiunt Henric. quodlib. 6, quæst. 12, Du-sc^^‘
rand, in 3, dist. 33, quæst. 6, Scotus dist.
36,quæst. 1, quos sequi omnes Scoti disci­
pulos docet Franciscus Felix tract, de virtut. cap. 3, difficult. 3, qui non solum aliis
subscribit negando existentiam virtutum
moralium infusarum, sed negat etiam pos­
sibilitatem. At quam parum probabilitatis
sortiatur jam hæc opinio, colligi potest ex
dictis a num. 1. Arguitur tamen pro ea;largum,
virtus per se infusa debet habere objectum
et motivum intrinsecum supernaturale :
sed motivum intrinsecum, verbi gratia,
temperanliæ non potest esse supernaturale :
ergo neque ipsa virtus. Minor probatur.
Nam motivum intrinsecum temperanliæ
est mediocritas in cibo et potu ; hæc autem
mediocritas non excedit ordinem naturæ
sicut nec materia in qua reperilur.
Confirmatur. Objectum temperanliæ in-ConflnDt
fiisæ solum potest distingui ab objecto aequi-

DISP. HI. DUB. I.

342

343

DE VIRTUTIBUS.

sîtæ propter relationem ad ultimum finem
supernaluralem ; sed hæc ralatio nondistinguit prædictas virtu tes: ergo, etc. M inor pro­
batur. Tum quia virtutes speeificantur per
fines prox ini os el intrinsecos : prædicta au­
tem relatio solum est ad finem extrinsecum
et remotum. Tum præterea, quia etiam vir­
tus acquisita potest importare illam rela­
tionem ex imperio charitatis: erg) in hoc
non differt ab infusa. Denique, ut tract,
præced. disp. 6, num. 73 dictum est, om­
nes actus virtutum quatenus in relatione
ad finem ultimum supernaluralem conve­
niunt, sunt unus atomæ speciei, habentquo
eandem bonitatem moralem ex illa rela­
tione : ergo talis relatio non potest esse distinctiva vel speci ficati va alicujus moralis
virtutis.
Diluitur. Respondetur ad argumentum concessa
’
majori, negando minorem. Ad probationem
constat ex dictis num. 2, quomodo medio­
critas in cibo et potu quæ est moti vu m in­
trinsecum temperantiæ infusæ, sit ordinis
supernaturalis, utpote constituta per pru­
dentiam infusam et in ordine ad superna­
ta ralem finem.
Diluitur 21. Ad confirmationem respondetur, in
mabj' °Mecto et actu virtutis moralis infusæ con­
siderari duas relationes ad finem ultimum:
aliam proximam et actualem, quæ est ipsa
ordinatio per charitatem facta et modalis
quædam ejus participatio : aliam radicalem,
quæ est fundamentum prædictæ ordinatio­
nis, consistitque non in eo quod prædictum
objectum sit actu formaliter vel virtualiter
relatum ad finem ultimum supernaluralem,
sed in eo quod sit ejus mensuræ et propor­
tionis cui debeatur ut quid ipsi connaturale
actualis relatio in illum : quod non habet
objectum vel actus virtutis acquisitæ, sed
solam potentiam obedientialem ut referatur
in prædictum finem tanquam aliquid ordi­
nis inferioris, et cui talis relatio neque de­
bita neque connaturalis sit. Cum ergo dici­
tur objectum temperantiæ infusæ constitui
et ab objecto acquisitæ distingui per relatio­
nem ad finem ultimum supernaluralem ;
inlelligendum est de relatione fundamen­
tali et radicali, quæ est ipsa intrinseca ho­
nestas, et proximus finis temperantiæ, seu
ipsa mediocritas constituta in ejus materia;
distinguilurque et multiplicatur secundum
maleriædiversitatem: non autem de relatio­
ne actuali, sive formalisive virtuafi, quæ est
de linea charitatis, et quædam ejus modalis
participatio superaddita tanquam accidens

rentur, sed ut ox tunc habeat connaturalia
principia ad operandum cum opus fuerit in
proprium actibus vel objectis aliarum superI
omni materia) sed negamus tales actus non
naturalium virtutum. El quia probationes
!
requiri propter meritum gloriæ. Nam licet
minoris solum procedunt de hac actuali re■
aclus ordinis naturalis secundum quod a
latione ad quam non recurrimus, non opor|
charitale imperantur, conducant ad meri­
tet illis respondere. Quod si primæ appli­
tam, tamen sicut hoc imperium non est eis
centur omnes debent negari. Sumiturque
connaturale, sic nec meritum : et ideo opus
hæc solutio ex Divo Thoma in præsenti ari. Mtei
est actibus supernaturalibus, quibus utrum­
4 ad I, et in 3, dist. 33, quaast. 1, art.2,
que per se et connaturaliter conveniat: ut
quæstinnc. 4 ad 4, ibi : « Dicendum, quod
ita gratia et charitas in suo ordine habeant
« quamvis finis ultimus non faciat identitacompletam perfectionem, et non indigeant
« lem in specie, facit tamen diversitatem,
exire ad actus ordinis naturalis propter
« sicut generis diversitas facit diversitatem
suum finem consequendum : quamvis ex di­
« in specie. Tamen sciendum, quod relatio
gnatione possint ad illos descendere, el ad
α actualisad remotum finem non facit præprædictum finem eos elevare.
« dictam differentiam, sed originalis relatio
îjiÛB. Adde ex Divo Thoma loco cit. de virtut.
< ad ipsum, secundum scilicet quod exdiubi propositum argumentum quod fuerat
« versitate finis fit diversa propositio in
in ordine quartum ita diluit : Dicendum,
α actu et habitu. » Et quæst. de virtut.artiquod cum nullum meritum sit sine charitate,
cul. 10 ad 9, sic ait : u Dicendum, quod ulaclus virtutis acquisitæ non potest esse meri­
« timus finis non dat speciem in moralitorius sine charitale; cum charitate autem
« bus, nisi quatenus in fine proximo est
simul infunduntur alix virtutes : unde actus
i debita proportio ad ultimum finem :oporvirtutis acquisitæ non potest esse meritorius
« let enim ea quæ sunt ad finem esse pronisi mediante virtute infusa. Nam virtus or­
« portionata fini, n Et in solut. ad 10, condinata in finem inferiorem non facit actum
ciudit : aNon igitur temperantia et fortitudo
ordinatum ad finem superiorem nisi mediante
« infusæ differunt specie ab acquisitis ex
virtute superiori : sicut fortitudo qux est vir­
« hoc quod imperantur a charitale earum
tus hominis, qua homo, non ordinat actum
« actus,sed ex hoc quod earum actussecunsuum ad bonum jioliticum nisi mediante for­
α dum eam rationem sunt in medio constititudine qux est virtus hominis in quantum
« tuti, prout sunt ordinabiles ad ultimum
a finem qui est charitatis objectum.»
est ciris. Vult ergo Angelic. Doct. quod ut
virtus acquisita, v. g. fortitudo possit im­
Secundo argnitur. Nulla est necessitasac-Af^a
perari a charitate, debet prius natura impe­
tuum virtutum moralium infusarum : er­
rari a fortitudine infusa, ita ut hoc impe­
go neque ipsarum virtutum. Consequentia
rium sit dispositio ad illud. Cujus ratio
liquet, quia virtutes solum requiruntur
propter actus. Antecedens vero probatur:
reddi potest, quia cum virtus acquisita et
nam vel tales actus essent necessarii prop­
ejus actus sint infimum in ordine morali,
ter justificationem, ut dispositiones ad gra­
el virtus charitatis supremum, nequit ab
tiam : et ad hoc sufficiunt actus virtutum
illis ad hujus imperium perveniri nisi per
theologicarum : vel propter meritum glo­
aliquod medium, quod est virtus moralis
riae : et neque ad hoc videntur necessarii,
infusa. Congruilque hoc ordini divinæ
quia gloriam sufficienter mereri possumus
providentiæ, quæ infima movet per inter­
actibus virtutum acquisitarum si imperen­
media, et hæc per superiora. Deficiente
tur a charitale.
I
ergo virtute morali infusa, non posset
22. Respondetur negando antecedens ut^J0" I
motio charitatis ad acquisitam pertingere,
constat ex dictis a num. 8. Ad probationem
'
neque ejus actum meritorium reddere.
concedimus prædictos actus non requiri ut
Quam doctrinam alibi latius examinabidispositiones ad gratiam (requiruntur ta­
■ mus.
men hoc modo ipsæ virtutes : nam sicut om­
23. Probalur tertio. Habitus virtutis pones potentiæ animæ sunt dispositiones con­
1 nitar ad tribuendam potentiæ facilitatem
comitantes illam, non quia in ipsa animæ
respectu aclus : sed homo per infusionem
introductione operari debeant, sed quia
gratiæ non recipit hanc facilitatem, nec
ex tunc debentur ut suo tempore operatio­
minus difficile operatur bonum, quam si
nes eliciant : ita gratiæ debentur in ejus in­
gratiam non recepisset,ut experientia com­
troductione omnes virtutes, sunlquc dispo­
probatur, donec per actuum exercitium
sitiones ad illam, non ut omnes tunc ope­
rentur,

virtutes acquirat: ergo non infunduntur
illi habitus virtutum. Confirmatur. Nam^^^
signum virtutis est operari cum delecta­
tione, sed qui accipit gratiam non slatim
delectabiliter operatur : ergo non recipit
cum ea virtutes.
In solutione hujus argumenti plura dicit Solutio
Curiel, quam videntur necessaria. Et qui- arg'
dem si aliquid convinceret, probaret non
infundi cum gratia virtutes theologicas
(quod est haereticum vel erroneum), nam
justus etiam post gratiæ infusionem pati­
tur difficultatem in illarum actibus elicien­
dis. Quod si dicas, non esse de ratione ha­
rum virtutum tribuere facilitatem ad suos
actus : sed solum posse : hoc ipsum respon­
deri poterit de moralibus infusis. Breviter
ergo ex dictis disput. 1, num. 2, responde­
tur duplicem esse facilitatem respectu ali­
cujus actus : aliam per se et intrinsecam,
quæ consistit in eo quod principium elicitivum talis actus sit sufficienter proportio­
natum et completum respectu illius : aliam
extrinsecam, quæ provenit ex remotione
impedimentorum, aut indispositionum,
quæ, etiam existente perfecto et completo
prædicto principio, impediunt vel reddunt
difficile exercitium operationis. Virtus· ergo
sive acquisita, sive infusa tribuit primam
facilitatem, quia essentialiter habet com­
plere potentiam elicilivam aclus : secun­
dam vero tribuit virtus acquisita, non for­
maliter quasi ipsa sit ablatio talium
impedimentorum, sed concomitanter, quia
requirit ad sui generationem exercitium
mullorum actuum per quos prædicta impe­
dimenta tolluntur. Quo adhuc modo non
dat illam virtus infusa per se loquendo,
quia non acquiritur per aclus, sed infundi­
tur immediate a Deo. Neque circa primam
facilitatem aliquid convincit experientia,
quia dum non datur secunda, exercitium
actus semper est nobis laboriosum, nec
possumus experimento percipere comple­
mentum aut incomplemenlum potentiæ
secundum se. Vide Divum Thomam infra
quæst. 65, art. 3 ad 2.
24. Si vero inquiras, an virtus infusa Quæsinon solum det potentiæ prædictam facilita- lnm
tem complendo ipsam, quod præstat in ge­
nere causæ formalis, sed etiam efficienter
eam communicet actibus? Respondendum
est affirmative juxta dicta de virtutibus ac­
quisitis disput. 1, a num. 81. Nam eo ipso
quod prædicta virtus compleat permanentor
potentiam et determinet ad elicientiam ac-

344

DE VIRTUTIBUS.

tus. talis actus procedet ut dependens a
principio connaturali et completo : -in qua
dependentia diximus num. cit. consistere
facilitatem intrinsecam actus.
Aliud
Etsi rursus quæras, an talis facilitas sit
’TE’54· modus distinctus ex natura rei, ut ibidem
diximus de facilitate virtutis acquisitæ :
vel potius sit ipsa substantialis perfectio
actus supernaturalis? Hoe videtur pendere
ex alia quaestione alibi discutienda, au ni­
mirum idem actus, qui modo procedit ab
habitu virtutis moralis infusæ, v. g. forti­
tudinis, possit fieri sine tali virtute per ali­
quod auxilium fluens? Si enim hoc dicamus
consequenter tenendum est facilitatem il­
lius actus esse modum distinctum a substan­
tia ab eaque separabilis : nam cum actus
procedit ab auxilio caret prædicta facilitate,
sicut caret dependentia a principio perma­
nentor completo : et tamen, ut supponitur,
habet eandem specificam perfectionem, ac
cum procedit de virtute infusa cum facili­
tate. Si vero praedictus actus indispensabiliter postulet procedere ab habitu virtutis :
nec possit idem specie ab auxilio proce­
dere : non sic apparet quomodo facilitas
ejus distinguatur a substantia, aut quid ad­
dat supra illam : quia cum per ipsam subs­
tantiam essentialiter sit connexus et de­
pendens a principio permanenter completo,
per eam est intrinsece facilis, neque est
locus novo modo dependentiae superaddito,
sentio Ad confirmationem respondet Divus Thoconbr. mas quæst. de virtutibus art. 10 ad 15 :
D.Thom. n.
,
,
Dicendum, quod quia a principio virtus in­
fusa non semper ita tollit sensum passionum
sicut virtus acquisita, propter hoc a principio
non ita delectabiliter operatur. Non tamen
hoc est contra rationem virtutis quia quan­
doque ad virtutem sufficit sine tristitia, ope­
rari :nec requiritur quod delactabiliter opere­
tur propter molestias quas sentit, sicut
Philosophus dicit 3 Elhic. quod foriis suf­
ficit sine tristitia operari. Nec quaelibet tris­
titia contrariatur virtuti infusæ, sed ea
tantum quae graviter adversatur rationi et
legi Dei.
jju
25. Denique arguitur. Si virtutes cum
Argum, gratia infunderentur, expellerent a justifi­
cato vitia praeexistentia, nam contraria
mutuo se expellunt : sed hoc est contra
manifestam experientiam : videmus enim
recenter justificatos manere per aliquod
tempus ita vitiis affectos, proclivesque ad
peccandum, sicut antea : ergo, etc.
Huic argumento non potest plene satis­

fieri usque ad sequentem tractatum de pec­
catis : ubi disp. 1, dub. 2, ostendemus vitia
non opponi directe et immediate virtutibus
infusis, et ideo posse manere cum illis
etiam in gradibus intensis, quamvis non
sub statu vitiorum, sed retractata, et in via
corruptionis : et ideo quamvis sint per ali­
quod tempus in justificato non denominant
illum absolute vitiosum.

DUBIUM II.
Utrum virtutes morales infusa) subjectentur
in appetitu sensitivo, vel in voluntate?
Aliquas virtutes morales infusas ut justi­
tiam et partes ejus in sola voluntate recipi
notum est ex dictis disput. 2, dub. 3. Si
enim ad attingendum bonum alienum or­
dinis naturalis non est per suam naturam
voluntas sufficienter completa, sed indiget
virtute acquisita : multo magis ad attingen­
dum bonum alienum supernaturale indige­
bit infusa. Et si appetitus sensitivus ob sui
materialitatem non potest extendi ad bo­
num alienum naturale, et ideo est incapax
justitiae acquisitæ, neque etiam poterit ex­
tendi ad supernaturale, in quod dirigit jus­
titia infusa. Reducitur ergo difficultas ad
virtutes quæ respiciunt bonum proprii
suppositi : ut temperantia, fortitudo, et
cæteræ quæ sunt in ordine ad passiones:
et si quæ aliæ respiciunt bonum proprium
in voluntate consummandum.

§ IIlefertur sententia Angelici Docloris.
26. Dicendum est primo, virtutes mo- Ast­
rales infusas versantes circa passiones, ut &jL
fortitudinem, temperantiam et earum par­
tes subjectari in appetitu sensitivo, non
vero in voluntate. Conclusio est sine dubio
Divi Thomæ non solum quia ubicumque
agit de subjecto fortitudinis et temperantis
universaliter assignat prædictum appeti­
tum, ut videre est locis citat, supr. disput.2,
dubio 2 et 3, neque oppositum de fortitu­
dine vel temperantia infusa alicubi insi­
nuat : sed etiam quia agens determinate
de fortitudine vel temperantia infusis
quæst. de virtut. artic. 10 ad 11, dicit
subjectari in irascibili et concupiscibili. Et
cum esset argumentum : quia virtus infusa
debet esse in mente seu in parte rationali
propter

• ■*—

DISP. Ill, DDB. II.

propter diffinitionem Augustini : Virtus
Ml bona qualitas mentis, etc.; irascibilis autem ct concupiscibilis non sunt in mente,
sed in parte irrationabili, respondet : quod
irascibilis et concupiscibilis accipiunt nomen
Migrationis vel rationalis, in quantum partici­
pant aliqualiter rationem in quantum obediunt ei : et secundum eundem modum acci­
piunt nomen mentis, ut verum sil quod
Augustinus dicit, quod virtus infusa est bona
qualitas mentis. Et in 3, dist. 33, quæst. 2,
artic. 4, quæstiuncul. 2 ad 3, dividit vir­
tutes residentes in appetitu sensitivo per
acquisitas et infusas : et docet acquisitas
subjectari in illo secundum quod movetur
a naturali ratione ; infusas vero secundum
quod movetur a charitate residente in vo­
luntate.
Idem docet hac 1,2, quæst. 85, art. 3, ubi
assignans subjectum omnium virtutum
moralium quæ erant cum justitia originali,
atque adeo tam naturalium, quam supernaturalium, sic ait : Sunt autem quatuor
potentiæ animat, quæ possunt esse subjecta
virtutum scilicet ratio in qua est prudentia,
voluntas in qua est justitia, irascibilis in qua
est fortitudo, concupiscibilis in qua est tem­
perantia. Constatque manifeste hoc loco
praecipue comprehendi virtutes infusas si
integre legatur. Intendit enim Divus Tho­
mas explicare quatuor vulnera, quæ in
praedictis quatuor potentiis per peccatum
originale incurrimus ex ablatione illarum
quatuor virtutum, quibus tales potentiæ
rectificantur, et ideo subdit : In quantum
ergo ratio destituitur suo ordine ad verum,
est vulnus ignorantia : in quantum vero vo­
luntas destituitur ordine ad bonum, est
vulnus malitia ; in quantum vero irascibilis
destituitur suo ordine ad arduum, est vulnus
infirmitatis : in quantum vero concupiscibilis
destituitur ordine ad delectabile moderatum
ralione, est vulnus concupiscentia. Constat
autem prædicta quatuor vulnera potius
incurri per destitutionem virtutum infusa­
rum, quam acquisitarum : et ideo licet istæ
acquirantur, dum illæ non infunduntur,
non sanantur. Videatur sup. q.Gl, artic. 2,
ubi ex quaternario numero potentiarum
animæ : intellectus, voluntatis, irascibilis,
et concupiscibilis, deducit debere esse qua­
tuor cardinales virtutes : ut unaquaeque
suam potentiam perficiat. Quæ ratio eodem
modo procedit de virtutibus infusis ac de
acquisitis. Et ideo art. 5 sequenti dividit i
prædictos virtutes in politicas, purgatorias, |
Salmant. Cur. theolog. tom. VI.

345

purgati animi et exemplares, sub quibus
non tantum acquisitas, sed etiam infusas
comprehendi, omnes fere Theologi faten­
tur. Sanctum Doctorem sequuntur Medina
supr. quæst. 56, art. 4, et in præsenli
art. 3, ubi Gregorius Martinez dub. 2,
Montes, disp. 39, n. 143, Salas disp. 6,
sect. 5, dicens sic sentire generaliter Thomistas.
27. Probatur ratione. In illa potentia priTa
constituenda est aliqua virtus, ubi est actus ralioomnino proprius talis virtutis : sed actus
omnino proprii temperantiæ et fortitudinis
I infusarum sunt in appetitu sensitivo : sunt
enim ipsæ passiones appetitus constitutae in
medio secundum regulam prudentiæ infu­
sæ : ut moderata audacia, moderatus timor,
moderata affectio erga cibum et potum se­
cundum prædictam regulam : ergo ipsæ
virtutes debent in praedicto appetitu recipi.
Confirmatur. Virtutes quæ versantur circa Confirm>
eandem materiam, debent in eadem poten­
tia subjectari : in illa nimirum cujus talis
I materia fuerit actus vel objectum : sed tem­
perantia infusa et acquisita v. g. versantur
circa eandem materiam, nempe circa pas­
siones appetitus concupiscibilis, quas prima
moderatur secundum prudentiam infusam,
et secunda juxta naturalem rationem : igi­
tur debet utraque in eadem potentia recipi :
cum ergo acquisita in praedicto appetitu
recipiatur ut probalum est disp. 2, dub. 2,
idem debet dici de infusa.
Confirmatur secundo. Nam actus appeti- Uia
tus sensitivi potest rectificari non solum c0nflr.
per conformitatem ad prudentiam acquisi­
tam, sed etiam ad infusam : ergo debet poni
in tali appetitu aliqua perfectio supernatu­
ralis, quæ prædictam rectitudinem imme­
diate efficiat, exequaturque talem actum ut
prudentiæ infusæ consonum : hæc est autem
virtus moralis infusa : ergo, etc. Antece­
dens est satis notum : nam prudentia in­
fusa non est minus universalis, nec minus
se extendere debet quam acquisita : et ideo
quicumque actus potest per istam regulari
et rectificari, uti possunt omnes actus liberi
sensitivi appetitus, potest quoque regulari
et rectificari per illam. Ex quo etiam patet
prima consequentia. Quia cum prudentia
infusa sit in intellectu, nequit immediate
et elicitive prædictam rectitudinem com­
municare actibus appetitus, sed mediante
aliqua forma in ipso appetitu recepta, quæ
sit veluti participatio et sigillatio talis pru­
dentiæ : cujus munus in genere causæ
23

346

DE VIRTUTIBUS

formalis sit conformare illi habitualiter
appetitum, ubi residet : et in genere effi­
cientis elicere operationem actualitcr con­
formem regulis prædictæ prudentiæ.Minor
vero subsu mpta facilius probatur. Tum
quia prædictæ perfectioni nihil deest ad
rationem virtutis, ut intuenli constabit :
et cum sit per se connexa cum prudentia
infusa et circa materiam moralem versetur,
erit virtus infusa moralis.
28. Dices, sufficere ad rectificandum
prædictum actum una cum prudentia in­
fusa existente in intellectu, virtutem simi­
liter infusam sive moralem, sive theologalem residentem in voluntate a qua appetitus
sensitivus moveatur, sine eo quod in hu­
jusmodi appetitu ponatur alia intrinseca
perfectio: quemadmodum ad rectificandum
actum omnino externum sufficit virtus re­
sidens in appetitu interiori, a quo actus
rræeltt- externi imperantur. Sed contra : nam ut
ditur.
ait D. Thom. sup. q. 56, art. 4 : Actus qui
progeditur ab una potentia secundum quod
est ab alia mota, non potest esse perfectus
nisi utraque potentia sit bene disposita ad
talem actum : sicut actus quem exercet ar­
tifex medio instrumento, non potest egredi
perfectus, nisi tam artifex quam instru­
mentum recte disponantur : igitur ut actus
qui procedit ab appetitu sensitivo ex mo­
tione intellectus et voluntatis, procedat rec­
tus el virtuosus, non sufficit ut sint recte
disposita intellectus et voluntas per virtutes
in eis existentes, sed debet ipse appetitus
per propriam virtutem disponi.
Confirmatur. Nam ut actus appetitus
procedat rectus rectitudine naturali, non
sufficit esse rectum intellectum et volunta­
tem a quibus movetur, sed debet in eodem
appetitu poni virtus acquisita per quam in­
trinsece rectificetur : ergo ut actus ejus
evadat rectus rectitudine supernaturali non
sufficient virtutes infusæ rectificantes vo­
luntatem et intellectum, nisi in eodem ap­
petitu virtus infusa rectificans illum consti­
tuatur. Et ratio omnium est, quia potentia
aut virtus imperativa non dat perfectionem
actui imperato nisi media potentia vel vir­
tute elicitiva a qua oritur immediate quid­
quid in actu reperitur : atque adeo repugnat
dari in actu appetitus sensitivi rectitudi­
nem vel perfectionem, quæ non præsupponitur in ipso appetitu, a quo elicitur im­
mediate. Ut igitur prædictus actus evadat
rectus rectitudine supernaturali, non suffi­
cit virtus infusa residens in intellectu vel

voluntate a quibus imperatur, sed debet
pro ejus immediata efficientia dari similis
virtus in potentia elicitiva, quæ est sensiti­
vus appetitus.
Nec refert quod dicitur de actibus omnino
externis, quia in hujusmodi actibus non
ponitur bonitas moralis intrinseca, sed de­
nominantur extrinsece a bonitate actus im­
manentis, atque adeo satis ost ad illius per­
fectionem, quod principium adaequatum
istius supponatur perfectum.
29. Secundo probatur conclusio. In illa3na
potentia ponenda est aliqua virtus, ubi in­
trinsece consummatur et perficitur opus ta­
lis virtutis : sed opus temperantiæ infusæ,
v. g. non consummatur in voluntate, sed
in appetitu sensitivo : ergo in hoc, et non
illa ponenda est talis virtus. Major sumitur
ex diffinitione virtutis moralis quæbonum
facit habentem, et opus ejus perfectum red­
dit: sicut autem non est perfectum opus ante
consummationem, sic neque est moralis
virtus quæ ad prædictam consummationem
non pertingit. Hac ratione probat D.Thom.
(ut vidimus q.-56, art. 5), habitus si qui
sunt in potentiis apprehensivis sensitivis
non esse simpliciter virtutes, quia bonum
ad quod ordinantur, quod est cognitio veri,
non consummatur in illis, sed in intellectu.
Minor vero suadetur : nam in voluntate
solum est quædam inchoatio prædicti ope­
ris, quatenus in ea est volitio movens con­
cupiscibilem ; ut in suis passionibus tempe­
rate se gerat, servetque regulam quam
prudentia infusa præfixeril : consummatio
vero tunc habetur quando concupiscibilis
exequatur actum sic regulatum : neque
homo dicitur temperate agere ante hujus­
modi executionem, quantumcumque volun­
tate id desideret. Sicut quod quis aliis
desideret actum temperantiæ, non reddit
illud temperatum, quia non exequitur ac­
tum quem desiderat : a quo, et non ab ipso
voluntatis desiderio, sumitur prædicta de­
nominatio. Ob hancque rationem neque in
Angelis, neque in Deo ponimus formaliter
temperantiam : quia licet velint hominibus
hujusmodi bonum, ipsi tamen non possunt
exeeutioni illud mandare, eo quod carent
passionibus sensitivi appetitus : signum
ergo est prædictum bonum non in volun­
tate, sed appetitu sensitivo consummari.
Atque hinc manet probatum, nullum ha­
bitum ordinatum per se primo ad mode­
randas sensibiles passiones habere ra­
tionem virtutis si ponatur existere in
voluntate :

DISP. Ill, DGB. I.

voluntate : quippe co ipso non attingit
consummationem boni ad quod ordinatur,
sed solam inchoationem. Et ideo si qui sint
tales habitus infusi, reducentur ad genus
virtutis moralis, non tamen erunt virtutes
simpliciter : ut de continentia et perseve­
rantia dictum est disp. 2, num. 56.— Dixi­
mus, nullum habitum ordinatum per se
primo ad moderandas sensibiles passiones,
etc.,quia si quis habitus primario tendat ad
bonum quod consummate habetur in vo­
luntate, quamvis secundario ad imperandos
actus appetitus sensitivi se extendat sicut
se extendit habitus charitatis, non ideo
rationem virtutis simpliciter dictæ amittet.

§ n.
Alia assertio ad plenam dubii resolutionem.

ter- 30. Dicendum est secundo non omnes
181 virtutes morales infusas etiam quæ respi­
ciunt bonum proprii suppositi subjectari in
appetitu sensitivo, sed aliquas in volun­
tate : eas nimirum quæ non ordinantur
per se primo ad passiones, sed ad rectificandos actus ejusdem voluntatis circa bo­
num quod in illis consummatur. Hæc
conclusio non invenitur expresse apud
auctores, credimus tamen a nemine posse
negari : nam deducitur manifeste ex prin­
cipiis quæ in hac materia saepe tetigimus :
ex quibus potest formari sequens ratio.
Aliqui sunt actus voluntatis respicientes
bonum proprium, quorum perfectio in ipsa
voluntate completur : ergo pro rectificandis hujusmodi actibus in ordine superna­
turali et secundum regulas prudentiæ infu­
sae debet poni aliqua virtus moralis infusa
in ipsa voluntate, ubi complentur tales ac­
tus. Consequentia liquet ex dictis num.
præced. et antecedens probatur in actibus
illis studiositatis, qui moderantur affectum
voluntatis erga spiritualem cognitionem,
nulla habita ratione ad appetitum sensibi­
lem, et in actu quo quis appetit spiritualem
honorem, qui perlinet ad philotimiam vel
magnanimitatem, aliisque hujusmodi. Et
probabiliter admitti potest in voluntate
quædam humilitas infusa, præter eam quæ
est pars potentialis justiliæ, quæ moderetur
affectum propriæ excellentiæ in spirituali­
bus non habito respectu ad alterum. Pro
quo disp. 2, num. 56, noluimus concedere
virtutem acquisitam.
Dices, pro rectificandis hujusmodi acti­

347

bus rectitudine naturali non ponimus inôbjwt.
voluntate virtutem acquisitam juxta dicta
disp. 2, dub. 3 ; hoc autem non potest
aliunde provenire, nisi quia illorum per­
fectio non consummatur in voluntate :ergo
neque pro rectificandis eisdem in ordine
supernaturali ponenda est in voluntate vir­
tus infusa. Respondetur, concessa majori, Diluitur
negando minorem. Quod enim pro rectitu­
dine naturali praedictorum actuum non re­
quiratur v.irtus acquisita, non provenit ex
eo quod non consummetur talis rectitudo
in voluntate, sed quia ipsa voluntas per
suam naturalem rectitudinem est sufficien­
ter completa et facilis respectu cujuslibet
proprii boni naturalis ordinis, sive in illa,
sive extra in appetitu sensitivo consumme­
tur : quo complemento caret respectu cu­
juslibet boni supernaturalis : el ideo ad
quodeumque attingendum indiget habitu
perficiente : qui tunc erit virtus, cum præ­
dictum bonum in voluntate completur. Si
vero compleatur in aliqua alia potentia, in
illa potentia ponenda erit virtus infusa
respiciens primario tale bonum.
Animadvertendum est tamen praedictas Anii^a
virtu les infusas, quas in voluntate in or- versi"
dine ad proprium bonum collocamus, esse
diversæ speciei ab aliis etiam infusis ejus­
dem nominis, quas ponimus in appetitu
sensitivo : quia ubi potentiæ distinguuntur,
a fortiori debent habitus distingui. Appel­
lantur vero iisdem nominibus magnanimi­
tas, humilitas, studiositas, etc., propter
penuriam vocum, juxta ea quæ disp. 2,
num. 55, animadvertimus circa liberalitatem, magnificentiam et alias, quæ in prædiclis potentiis etiam in ordine naturali
duplicantur : de quo rursus dicemus in
arbore prædicam.

§ πι.
Tria argumenta contraria? sententia, eorumgue solutiones.
31. Sententia contraria primæ assertioni
est omnium illorum qui negant appetitui
sensitivo virtutes morales acquisitas, iri—
buuntque fortitudinem, temperantiam el
alias versantes circa passiones, voluntati.
Quos retulimus disp. 2, num. 19et 47. Qui
enim ita sentiunt de acquisitis, a fortiori id
tueri debent de infusis : eademque argu­
menta quæ prædicto loco in eorum favorem
adduximus, possent quoque hic fieri. Sed

348

DE VIRTUTIBUS.

illis omissis, utpote quæ ibidem habent so­
lutionem, ex specialibus virtutis infusæ
arguitur ad probandum non subjectari in
Anrcm. appetitu sensitivo. Primo, quia hujusmodi
1
appetitus et quidquid recipitur in eo est
materiale et corporeum, utpote dependens
a corpore in esse, fieri et conservari : sed
virtus infusa videtur superare omne corpo­
reum, cum sit supra totam naturam et
nobilior accidentibus spiritualibus hujus
ordinis : ergo nequit subjectari in praedicto
appetitu.
Confinn. Confirmatur. Omnis perfectio supernatu­
ralis est formalis participatio alicujus existentis in Deo, et ideo ratio talis perfectionis
abstracte sumpta debet de illo prædicari :
sed nihil corporeum in Deo formaliter nec
de illo prædicatur : ergo nulla perfectio
supernaturalis potest esse corporea.
Atia
Confirmatur secundo. Si aliquid corporooflr. reum posset esse supernaturale, id maxime
haberent dotes corporis glorificati : subtili­
tas, impossibilitas, agilitas, claritas : cum
propter eorum excellentiam, tum propter
connexionem cum supernatural! gloria
animæ : at hujusmodi dotibus non conce­
dimus supernaturalitatem ; sed pertinere
ad naturalem ordinem statuimus supra
tract. 9, disp. o; ergo neque aliis corporeis
perfectionibus debet concedi.
solutio 32. Respondetur ad argumentum conmerni. cessa majori, negando minorem : neque est
unde probetur perfectionem supernalura­
lem debere a corporeitate esse exclusam,
aut quod sit inter istas rationes aliqua op­
positio. Nam ratio corporei attenditur ex
parte subjecti, ita ut nihil aliud sit quam
dependere a corpore tanquam a subjecto :
ratio vero supernaturalis sumitur a termino
vel objecto specificativo, quia repugnat ali­
quid sistens intra naturalem ordinem res­
picere terminum supematuralem : ex eo
autem quod aliquid respiciat prædictum
terminum, non prohibetur a corpore de­
pendere : neque est contra rationem ejus
quod ita dependet, excedere in perfectione
rem spiritualem : quia licet spirituale ex
parte subjecti corporeum excedat, potest
hoc per ordinem ad terminum ita dignificari et elevari, ut simpliciter sit nobilius,
et ut nulli creatae vel creabili substantiæ
debeatur, in quo supernaturalitas consistit.
Et possumus hoc illustrare exemplis. Nam
modus præsentiæ corporis Christi Domini
ad species sacramentaies est vere corpo­
reus, utpute receptus in corpore, et ab eo

i dependens : et tamen nullus dicere aude­
bit prædictum modum esse naturalem.Si­
militer unio qua prædictum corpus in tri­
duo mortis mansit hypostatice unitum
Verbo, prout ex parte illius se tenebat, fuit
quid corporeum propter similem rationem
dependentiae a corpore : et tamen superexcedebat non modo ordinem naturæ, sed ei
supematuralem gratiæ pertingens ad hy­
postaticum : non ergo propter solam corporeitatem debet aliquid a supernatural!
ordine excludi.
33. Prima confirmatio si vim haberet,
probaret neque humilitatem existentom in
voluntate, neque religionem, neque poeni­
tentiam, imo neque fidem et spem esse vir­
tutes supernaturales, quia nulla earum in­
venitur formaliter in Deo. — Respondetur
ergo supernaturalitatem in sua latitudine
non recte explicari per prædictum modum
participationis : sed per habitudinem me­
diatam vel immediatam ad Deum secun­
dum modum quem habet in se tanquam ad
objectum vel finem supematuralem : aut
per connexionem cum illo secundum hanc
rationem : quia cum nihil pure naturale
hoc modo Deum respiciat vel sit illi con­
nexum, oportet ut talis connexio et respec­
tus ad supematuralem ordinem pertineat.
Quamvis autem perfectio et virtus corporea
non possit respicere Deum secundum quod
est in se respectu immediato, bene tamen
respectu mediato, quatenus respicere potest
objectum regulatum per prudentiam infu­
sam, quæ mediante fide et charitate Deum
ut est in seipso attingit. Et sicut prædicta
prudentia est supernaturalis propter con­
nexionem cum illo media fide et charitate,
ita propter connexionem cum eo mediante
fide, charitate et prudentia quam habent
virtutes in appetitu sensitivo existentes,
debent etiam esse supernaturales. Quod si
supernaturalitatem rcrum creatarum ex­
plicare velimus per modum participationis
a Deo, non oportet ut talis participatio sit
formalis, imo nec sufficit : nam substantia
creata, intellectus, voluntas et similia par­
ticipant perfectionem formaliter in Deo
repertam, et non ideo sunt supernaturales.
Sufficit ergo et requiritur quod participatio
sit alicujus convenientis Deo secundum
modum essendi sibi proprium, et qui ex
effectibus naturalibus venari nequit : sive
talis participatio sit formalis, ut contingit
in gratia, charitate et lumine gloriæ:sive
solum virtualis, ut in humilitate, pcenitentia,

DISP. Ill, DUB. IL

lia, fortitudine, ct similibus virtutibus in­
fusis.
Ati secundam confirmationem respondeÏ tur, dotes corporis secundum substantiam
excludi ab ordine supernaturali, non prop­
ter materialitatom vel corporeilatem, sed
quia non respiciunt aliquem terminum extrinsecum, a quo possint in esse superna­
tural! specificari, ut explicuimus tract. 9,
disp. 5, num 42 et 43. Adde, etiam juxta
hanc sententiam (quam solum ut probabi­
lem, vel probabiliorem ibi sequuti sumus)
concedendum esse in prædictis dotibus ali­
quem modum supematuralem similiter
corporeum propter connexionem cum glo­
ria animæ tanquam cum principio efficienti
ut prædicto num. 43 explicuimus.
apc. 34. Secundo probatur. Si virtutes infusæ
3 essent in appetitu sensitivo, per illas ante­
quam venirent acquisitæ moderarentur
passiones, ne vehementer contra rationem
insurgerent : quippe hic est proprius effec­
tus virtutis residentis in tali appetitu : sed
antequam virtutes acquisitæ adveniant, non
datur talis effectus quantumvis gratia et
virtutes infusæ sint in anima : ergo hujus­
modi virtutes non subjectantur in prædicto
appetitu.
Natur· Respondetur ex D. Tho. q. de virtut. art.
D.îia· iQi ubi solvit prædictum argumentum his
verbis : « Dicendum, quod passiones ad
« malum inclinantes non totaliter tollun« tur neque per virtutem acquisitam, ne" que per virtutem infusam nisi forte miσ raculose: quia semper remanet colluctatio
« carnis contra spiritum etiam post mora- lem virtutem, de qua dicit Apostolus
« Galat. 5, quod caro concupiscit adver« sus spiritum, spiritus autem adversus
« carnem. Sed tam per virtutem acquisi« tam, quam infusam hujusmodi passiones
<r modificantur, ut ab his homo non effræ« nate moveatur. Sed quantum ad aliquid
a praevalet in hoc virtus acquisita, elquan« tum ad aliquid virtus infusa : virtus enim
« acquisita prævalet quantum ad hoc quod
« talis impugnatio minus sentitur. Et hoc
α habet ex causa sua, quia per frequentes
« actus quibus homo est assuefactus ad vir« tutem, homo jam dissuevit talibus pas­
ci sionibus obedire, consuevitque eis resis<r tere: ex quo sequitur quod minus earum
a molestias sentiat: sed prævalet virtus
» infusa quantum ad hoc, quod facit quod
« hujusmodi passionesetsi famulentur,nule lo tamen modo dominentur: virtus enim

t

34g

« infusa facit quod nullo modo obediatur
a concupiscentiis peccati, et facit hoc in fal­
ot libiliter ipsa manente : sed virtus acquia sita deficit in hoc, licet in paucioribus,
« sicut et aliae inclinationes naturales defi« ciunt in minori parte. Unde Apostolus
« Rom. 7 : Cum essemus in carne, passio« nes peccatorum quæ per legem erant,
« operabantur in membris nostris, utfruc« tificarent morti : nunc autem soluti su­
it mus a lege mortis in qua detinebamur,
<t ita ut serviamus in novitate spiritus, et
« non in vetustate litterae. » Sed urgebis :
ideo continentia existens in voluntate non
est virtus, quia licet detineat illam ne vin­
catur a passionibus; non tamen impedit
quin passiones vehementes in appetitu in­
surgant : ergo si habitus, quos dicimus
■morales infusos non auferunt similes pas­
siones, sed faciunt dumtaxat, ne voluntas
illis obediat, non erunt simpliciter virtutes.
Respondetur continentiam non deficere a
ratione virtutis præcise quia permittat ali­
quas vehementes passiones ; sed quia cum
non resideat in appetitu sensitivo, nullam
passionem ad medium rationis reducit, ne­
que habet actum in ipso appetitu ubi opus
virtuosum consummari debet, sed solum
detinet voluntatem ne passionibus contra
rationem succumbat. Unde non verificatur
de illa quod sit dispositio perfecti ad opti­
mum, vel quod opus habentis perfectum
reddat : quippe talis perfectio non in deten­
tione voluntatis, sed in rectificatione passiohis appetitus completur. At vero habitus
infusi de quibus loquimur resident in præ­
dicto appetitu : ibique quoties operantur,
producunt passiones ratione regulatas, qui
sunt actus perfecti et boni consummativi :
quod eis sat est ut sint simpliciter virtutes;
quamvis dum non operantur, permittant
vehementes passiones, non ut dominantes,
sed ut famulantes.
35. Arguitur tertio. Actus virtutis infusæTertium,
debet esse supernaturalis secundum subs­
tantiam : sed omnis actus elicitus ab appe­
titu sensitivo est in sua substantia natu­
ralis : ergo nequit esse actus talis virtutis,
atque adeo nec virtus ipsa in prædicto appe­
titu subjectari. Major constat, tum ex com­
muni doctrina Thomistarum asserentium
prædictas virtutes non concurrere partiali­
ter cum potentia, sed esse totam rationem
agendi proximam. Ubi vero hæc ratio tota
est supernaturalis, oportet ut totus actus
supernaturalis evadat. Tum etiam, quia in

350

DE VIRTUTIBUS.

hoc differunt virtutes infusæ ab acquisitis :
quod illa? dant paw simpliciter, atque adeo
concurrunt ad substantiam actus, iste
vero supponunt /xxw, et tantum dant faciliter, quod pertinet ad modum. Tum præterea, nam idem numero actus nequit esse
simul naturalis et supernaturalis : ergo vel
debet etiam secundum substantiam supernaturalis esse, vel non procedere a virtute
infusa, ex qua aliquid supernatural!tatis
necesse est trahat. Denique aliter pertinere
debet ad ordinem supernaturalem actus elicitus a virtute infusa, ac pertinet actus qui
solum imperatur, elicitur vero ab acquisita:
cum ergo iste pertineat saltem secundum
aliquem modum, consequens est ut ille
etiam secandum substantiam ad prædictum
ordinem spectet.
Minor vero sic probatur. Nam quicunque
actus elicitur ab appetita sensitivo, secundum substantiam est quædam ejus passio,
ut habetur ex doctrina D. Tho. sup. q. 22,
■ art. 3, et tetigimus in annotat, super artic.
1, quæstionis 59; passiones autem non sunt
supernaturales, alias concedenda erit ira
supernaturalis, audacia supernaturalis, timor, etc. quod videtur inauditum. Deinde
species actus sumitur ab objecto: sed objectum appetitus sensitivi non est snpernaturale quantum ad substantiam, sed solum
quantum ad modum regulationis per prudentiam infusam : secandum substantiam
vero est ipse, naturalis cibus, v. g. vel naturalis comestio, aliaque hujusmodi : ergo
eodem proportionali modo licet actus quantum ad aliquam speciem modalem supernaturalis sit, quantum ad speciem tamen
subslantialem et physicam erit naturalis.
Confirm. Confirmatur. Nam quia objectum virtutis acquisite secundum substantiam est
aliquid physicum, et moralitas solam dicit
in eo quandam modificationem et regulalionem, actus prædictævirtutis quantum ad
substantiam pertinet ad ordinem physicum, moralitas vero præcise est aliquis
modus ut explicuimus tract, præced. disp.
1, dub. 3. Et hoc non ob aliam rationem,
nisi quia species actus attendi debent secundum rationes objecti : igitur ubi objectum
secundum substantiam fuerit naturale, et
tantum supernaturale secundum aliquem
modum, debemus pariformiter philosophari de actibus.
i solu36. Huic argumento (quod difficultate
rt»· non caret) responderi potest primo concessa majori propter probationes adductas,

negando vero minorem. Ad cujus primam
probationem dicas, non esse inbonveniens
admittere in appetitu passiones virtuosos
etiam secundum substantiam supernatuI rales: ut justum timorem, odium sanctum,
I iram secundum Deum. Neque in his potoat
assignari major repugnantia cum supernaturalitate, quam in amore, desiderio, gaudio et similibus, quæ posse esse supematnralia secundum substantiam nullus limet
concedere. Verum est quantum ad modotn
loquendi non esse ita absolute concedendum
iram, metum,audaciam et similes passiones
esse supernaturales, sicut de aliis concedi­
tur, quia illarum nomina male sonant,
propenduntque in deordinationem magis
quam in rectitudinem. Et quia actus super­
naturales ex se et ex proximo principio ad
rectitudinem determinantur, non consueverunt absolute sic appellari : sed dicuntur
actus fortitudinis, actus constantiæ, etc.
quæ eorum rectitudinem exprimunt. Et
propter eandem rationem non consueverunt vocari absolute passiones, quia etiam
hocnomensecundumcommunemacceptionem declinat in malum; licet secundum
se nihil tale exprimat.
Ad secundam probationem respondetur,
quidquid naturale est in objecto, v. g. lemperantiæ respectu actus virtutis infusæ, hahere se de materiali, et solam supernaturalitatem esse rationem objectivam formaliter
inspectam et attactam, illiusque specificativam. Nam licet prædiclus actus re vera
attingat totum quod est in tali objecto, non
attingit totum hoc propter se et ut finem,
sed quod est ordinis naturalis attingit præcise ut materiam et medium ad supernaturalitatem, et propter ipsam : et ideo non
illud, sed hæc sola speciem dat tam actui,
quam habitui, quia species sumitur a forma
et fine, non a materia. Ratio vero ob quam
prædictum naturale pure de materiali se
habeat respectu actus temperantiæ infusæ
reddi potest : quia actus non attingit objectum nisi in virtute sui principii proximi
ex ejusque directione : et ideo quamvis in
objecto sint plures rationes alias formales
I et propter se attingibiles, si tamen prasdictum principium non omnes formaliter respiciat. sed aliquam vel aliquas pure materialiter, hoc ipsum debet habere actus : cum
autem proximum principium actus de quo
loquimur sit sola virtus infusa, ut suppo­
| nitur, et hujusmodi principium utpote su1 pernaturale sola supernaturalia propter se

J?
DISP. Ill, DUB. JI
d tanquam finem respiciat, iit hæc sola forinaliter attingi per actum : quidquid vero
naturale fuerit, pure materiabiter.
tiniw 37. Per quod patet ad confirmationem.
Nam actus virtirtis acquisitas respicit formaliter et propter se totum quod est in objecto
propter se appetibile tam physicum, quam
morale, et ideo α toto eo specificalur, totque
sumit species quot sunt in illo objectivæ ra­
tiones. Et sicut in objecto est prior et subs­
tantialis ratio physica, et ratio moralis
accidentalis et secundaria, sic species phy­
sica inde sumpta est prior et substantialis
in actu, species vero moralitatis accidenta­
liter supervenit, et eam modificat. Ideo
vero prædictus actus lotum illud, et non
solam moralitatem formaliter respicit, quia
principium ejus proximum non est sola
virtus moralis acquisita, sed in potentia ut
est principium physicum, datur quantitas
virtutis proxima, quæ simul cum prædicta
virtute influit immediate in actum. Et si­
cut actus prout egreditur immediate a tali
virtute, attingit formaliter et propter se
objectum ut morale, sumitque ab hac ra­
tione moralem speciem : ita prout egredi­
tur a quantitate potentiæ attingit formaliter
et propter se bonitatem physicam objecti,
sumitque ex ea speciem physicam et subs­
tantialem.
Nec refert si dicas, etiam in actu virtutis
infusædistingui esse physicum a moralitate:
ergo respicit objectum formaliter secundum
utramque hanc rationem. — Respondetur,
neque antecedens, neque consequens nobis
officere: quia solum negamus prædictum ac­
tum respicere formaliter objectum secun­
dum aliquid naturale. Cum quo stat, ut in
eo supernaturalis ordinis quod formaliter
respicit, possit distingui ratio objectiva
physica, et ratio objectiva moralis, ei ab
his sumere speciem moralem et physicam,
utramque supernaturalis ordinis.
Neque hinc fit debere eodem modo dis—
nar. tingui realiter in habitu infuso duas simi­
les species. Tum quia non requiritur tanta
distinctio in principio sicut in actu qui est
actualis et formalis attingentia objecti, debetque proinde formaliter distingui secun­
dum rationes formaliter attactas. Tum
etiam quia habitus infusus potest sub una
ratione attingere prædictas duas species
actus attingendo primario et principaliter
esse physicum, et ex consequenti moralita­
tem propter connexionem inter has duas
rationes, et propter virtualem continen­

351

tiam moralitatis in entitatesupernaturali :
inactu autem tot debent distingui attingentiæ formales ac proinde species, quot sunt
in objecto rationes formaliler attactae,
quamvis non æque primario eas attingat.
38. Neque obest si urgeas posse eodem W·»modo philosophando de habitu, et actu vir­
tutis acquisitae, concedere illi quod concur­
rat per se ac formaliler ad utramque spe­
ciem actus physicam et moralem, sine eo
quod in prædiclo habitu multiplicentur si­
miles species : cujus oppositum docuimus
disp. 1, dub. 1 et 3. Respondetur enim esseDilailQf·
disparem rationem, nam entitas physica
actus naturalis non est per se connexa cum
morali bonitate, nec virtualiter eam con­
tinet aut per se infert, sicut continet et in­
fert entitas actus supernaturalis eliciti a
virtute morali infusa : et ideo ex eo quod
habitus acquisitus prædictam entitatem se­
cundum se primario respiciat, non habetur
posse ratione illius et ex consequenti ponere
moralitatem, sed deberet hanc quoque pri­
mario ratione sui respicere : et sic ab utra­
que specificari. Propterea vero non sequi­
tur prædictum inconveniens, quia virtus
acquisita solum attendit per se ad morali­
tatem sui actus, nec per se curat de entitate, quia neque ad hanc illa indiget po­
tentia, ut prædicta disp. a n. 44 explicui­
mus.
39. Secundo respondetur ad principale
argumentum, quod si per substantiam actus
intelligatur entitas physica, major non est
universaliter vera, et praîcipue fallit in ac­
tibus virtutum moralium propter ea quæ in
probatione minoris ejusdem argumenti di­
cuntur : quæ licet sufficienter sint a nobis
soluta, reddunt eam pariem valde proba­
bilem. In cujus etiam favorem potest ad­
duci D. Thom. in 3, dist. 33, q. 1, art. 2, D.Tbom.
quæstiunc. 4 ad 2, ubi ait : Quamvis sit
idem actus virtutis acquisitæ et infusæ mate­
rialiter, non tamen est idem actus formaliter,
quia per virtutem acquisitam collimitantur
circunslanliæ secundum proportionem ad bo­
num civile, sed per virtutem infusam secun­
dum proportionem ad bonum ælernæ gloria,
etc. Ubi ut vides concedit D. Tho. actum
virtutis infusæ materialiter sumptum, sci­
licet quantum ad entitatem physicam non
distingui ab actu acquisitæ, sed tantum for­
maliter : hoc quantum ad rectitudinem et
conformitatem cum ratione : si autem pri­
mus actus etiam quantum ad entitatem
physicam esset supernaturalis, utroque

352

DE VIRTUTIBUS.

modo, et non tantum formaliter a secundo
distingueretur.
Diximus, si nomine substantif intelligatur entitas physica, quia loquendo de actibus
in quantum virtuosis et prout in genere
moris sunt, potest moralitas appellari de
substantia, quatenus est prima forma per
quam in tali esse constituuntur juxta id
A(tl quod disp. 1, num. 30 animadvertimus,
tfonea. Neque urget prima probatio illius majoris
propositionis. Tum quia doctrina illa Thomistarum procedit in virtutibus theologicis,
et in lumine gloriae, quorum objectum ac
proinde actus secundum totum quod in illis
est, ad supernaturalem ordinem spectat. In
aliis vero virtutibus perpauci movent eam
quaastionem, nec ex D. Thom. vel ratione
probabitur esse quantum ad hoc eodem
modo in omnibus philosophandum. Adde :
praecipuam controversiam inter Thomistas
et alios non esse, an actus virtutis infusæ
sit secundum se totus supernaturalis : sed
hoc de actibus theologicarum supposito
(quod jam pauci negant) : an solus habitus
supernaturalis sit proxima ratio agendi.
Contendunt enim adversarii prædictum ac­
tum, etsi totussit supernaturalis, posse ni­
hilominus attingi immediate partialiter a
potentia, vel ratione potentiæ obedientialis
proxime activæ, quam aliqui ex eis adstruunt : vel quia licet totus actus superna­
turalis sit, non tamen totaliter : nam est
in eo simul cum supernaturalitate vitalitas,
quam putant non posse immediate prove­
nire ab habitu, sed a sola potentia. Disci­
puli vero D. Thom. ex prædicto præsupposito ostendunt nihil talis actus posse imme­
diate attingi a potentia : quia nec admittunt
potentiam obedientialem proxime activam :
nec ad vitalitatem supernaturalem, qualis
est in prædicto actu, putant requiri imme­
diatum influxum potentiæ ; aut posse supernaluralitatem cum tali vitalitate, et
cum omnibus aliis quæ in actu sunt realiter
identificata, ab eis in ratione termini sepa­
rari. Huic autem doctrinæ minime opponi­
tur, vel quod in aliquo actu alterius virtutis
infusæ detur aliquid naturale, et aliquid
supernaturale: vel quod respectu ejus quod
naturale est ratio attingendi proxima sit
potentia, dummodo respectu cujuscumque
rationis supernaturalis, et non solius supernaturalilatis solus habitus infusus im­
mediate influat. — Concesso ergo ut in hac
solutione conceditur, quod in actu tempe­
rantiæ infusæ entitas physica sit naturalis,

et sola moralitas realiter ab ea differens
supernaturalis, extat adhuc prædicta con­
troversia respectu ejus quod est superna­
turale, scilicet moralitatis : nec concedent
nihil ejus correspondere potentiæ tanquam
virtuti partiali proximæ, qui aliquid actus
charitatis vel fidei secundum se totum su­
pernaturalis potentiis nostris proxime tri­
buunt. Non ergo per hanc secundam solu­
tionem dirimitur prædicta controversia,
aut Thomistatum doctrina aliqua ex parte
labefactatur.
40. Ad secundam probationem respon- aij.
detur,virtutem moralem infusamdariposse1^
simpliciter, non ad entitatem physicam, sed
ad rectitudinem moralem actus,quæ est pri­
ma et essentialis forma constituens illosin
genere moris, potestque in hoc genere appel­
lari substantia, ad distinctionem facilitatis,
intensionis et aliorum quæ in qualibet con­
sideratione sunt modi. Differunt ergo vir­
tus moralis infusa et acquisita, quia licet
utraque in rectitudinem actus, et neutra in
entitatem physicam per se influat, tamen
sine infusa nequit homo etiam cum diffi­
cultate rectitudinem supernaturalem effi­
cere ; potest vero licet cum difficultate effi­
cere naturalem sine acquisita. Quia respectu
rectitudinis supernaturalis non datur in
nobis aliud principium proximum, quam
ipsa moralis virtus : qua proinde sublata
absolute non possumus : respectu vero rec­
titudinis naturalis sufficiunt principia na­
turalis rationis, licet ante virtutis acquisi­
tionem operentur cum difficultate juxta
dicta disput. 1 a num. 45, et ob hoc virtus
infusa dicitur dari ad simpliciter, acquisita
vero ad faciliter. Vide in eadem disput.
num. 60.
Ad terlium dicas, ex nullo capite repugnare, ut actui secundum substantiam na-^13
turali adveniat aliqua perfectio supernatu­
ralis; non quæ ad eandem essentiam cum
ipsa substantia pertineat, constituante
unicam speciem ; sed quæ accidenlaliter
illi superveniat, sicut tract, præced. disp.
l,dub. 2, advenire diximus moralitatem
entitati physic®, elex utraque effici unum
compositum accidentale. Si enim non re­
pugnat eundem numero actum uno res­
pectu attingere in objecto rationem boni
physici, et ex hoc habere speciem physi­
cam, et alio respectu attingere rationem
boni moralis, moralemque speciem desu­
mere, conjungique in illo duas formas ad­
modum distinctas et accidentaliler se ha­
bentes ;

DISP. Ill, DUB. II.

benles ; nec etiam erit cur repugnet
prædictum actum uno respectu attingere
rationem objecti naturalem, et alio super­
naturalem, naturalemque et supernatura­
lem speciem inde accipere : ex quibus
prima absolute se habeat ut substantia,
secunda ut accidens : quamvis consideratus
talis actus in ratione virtuosi per solam
secundam essentialiter constituatur, prima
vero de materiali supponatur, sicut acci­
denti subjectum. Quare autem hæc secunda
species non constituat integrum actum, sed
solum afficiat et modificet, diximusin præ­
cedenti tract, disp. 1, dubio 3. Porro doc­
trinam hujus solutionis esse frequenter
concedendam, patet in actibus elicitis a vir­
tute acquisita, qui licet secundum substan­
tiam el primam speciem moralitatis naturalessint, possunt ex omnium fere sententia
imperari a charitate, et mediante hoc im­
perio recipere bonitatem et ordinem super­
naturalem ad finem ipsius charitatis, de
quo plura Deo dante dicemus in tractatibus
de merito et de charitate.
n Ad ultimam probationem concesso ante­
cedenti, distinguendum est consequens, et
concedendum si per substantiam, actus intelligatur prima forma, qua constituitur in
esse virtuosi, juxta id quod nuper tetigi­
mus ; secus, si intelligalur entitas physica,
quæ est prima forma absolute. Itaque tam
actus qui elicitur a temperantia infusa,
quam qui ab ea solum imperatur, gaudent
entitate physica naturali, neque in hac
differunt, quia prout sic correspondent soli
potentiæ. Differunt autem in moralitate,
nam elicitus habet primam moralitatem a
virtute infusa, et ideo loquendo de illo in
genere moris potest dici supernaturalis
secundum essentiam : quia hic ordo cons­
tituitur essentialiter per moralitatem pri­
mam. Imperatus voro habet primam
moralitatem a virtute acquisita, et sic
quocumque modo de eo loquamur, sive ab­
solute, sive in ratione virtuosi, dicitur na­
turalis secundum essentiam : quia tamen
imperatur a virtute infusa, debet medio
hoc imperio aliquid supernaturalitatis re­
cipere, non per quod simpliciter sit in spe­
cie talis virtutis, sed per quod ad eam re­
ducatur ut alibi latius dicemus.

353

§rv.
Ultimum ejusdem sententix argumentum. pro­
ponitur, et enervatur.

41. Ultimo arguitur ad probandum
etiamsi in appetita sint prædictæ virtutes ;
debere quoque poni in voluntate. Nam ut
appetitus sensitivus eliciat actum virtutis
supernaturalis debet moveri a voluntate
eligente et imperante talem actum : sed
hæc motio fieri neqnit nisi per supernatu­
ralem virtutem : alias vires naturæ ad or­
dinem supernaturalem pertingerent: igi­
tur ponenda est in voluntate talis virtus :
quæ cum sit in ordine ad moderandas pas­
siones, erit virtus moralis dequaloquimur.
Confirmatur. Idcirco disp. 2, dub. 3, ne­
gavimus cum D. Thom. requiri virtutem
acquisitam in voluntate in ordine ad bo­
num propriarum passionum, quia respectu
cujuslibet boni proprii naturalis est a na­
tura determinata et completa : ergo cum
respectu boni supernaturalis prædictarum
passionum hujusmodi complementum non
habeat, debet illi concedi virtus infusa.
Hoc argumento el confirmatione unum
manifesto convincitur : nempe ponendum
esse in voluntate aliquid supernaturale,
quod sit principium illius electionis, qua
movet appetitum sensitivum ad actum vir­
tutis infusæ. Quod autem hujusmodi prin­
cipium sit virtus moralis, nullo ex eis
probatur. Est vero ad argumentum triplex
solutio. Prima quæ asserit prædictum prin-1 sotacipium non esse aliquem habitum perma- tl0’
nentem, atque adeo virtutem, sed auxilium
fluens, quod toties confertur voluntati,
quoties movet appetitum ad actum virtutis
moralis infusæ. Hæc tamen solutio non nispiiomnino placet, quia homo constitutus per <et‘
gratiam in esse supernalurali, debet habere
perfecto et permanenti modo sufficientia
principia ad operationes illius ordinis in
omnibus suis potentiissicut habet in ordine
naturæ : ergo non debet in tot actibus fieri
recursus ad sola auxilia. Et confirmatur,
quia non est major ratio quare appetitus
sensitivus debeat esse permanenter perfec­
tus in ordine ad suos actus supernaturales,
quam voluntas in ordine ad suos : ergo
sicut illi ad prædictum effectum concedun­
tur habitus infusi, ita huic debent concedi :
neque est major ratio quare in uno potius
quam in alia fiat ad auxilia fluentia re­
cursus.

DE VIRTUTIBUS.

42. Secunda solutio concedit voluntati
pium, sive per modum habitus, sive per
habitus infusos, qui per se primo sint ad
modum auxilii præter ipsum habitum cha­
moderandas passiones appetitus, non im­
ritatis : quia sicut per hujusmodipossumus
mediate el elicitive, sed imperative et me­
velle nobis quemcumque actum honestum,
diate, quatenus voluntas per prædictos ha­
quamvis non possimus ejus objectum for­
bitus imperat appetitui elicientiam actus
male immediate attingere, ita possumus
temperantiæ, fortitudinis, etc. Negat autem
imperare et eligere quemcumque talem
tales habitus esse virtutes morales : imo
actum, quamvis non elicere. Unde quia ad
nec simpliciter sunt virtutes, sed aliquid in
x'olunlatem non pertinet elicere actus temhoc genere imperfectum, et sokua reduc­
pôFantiæ, fortitudinis, etc. sed solum eos
tive ad illud spectans, sicut de habitibus
imperare, non indiget aliquo habita ordi­
existentibus in sensibus internis n. 29, di­
nato per se primo ad hunc effectum : sed
cebamus. Et propter eandem rationem :
habitus charitatis ordinatus per se primo
quia ut aliquis habitus sit simpliciter vir­
ad Deum et ejus dilectionem, potest secun­
tus, non sufficit utcumque inclinare ad bo­
dario ad id quæ diximus extendi. Quæ so-Dba
num, sed debet esse ipsius boni consumlutio habet magnum fundamentum in D.
mativus, atque adeo existera in illa
Thom. in 3, dist. 33, q. 2, art. 4, quæstiunc.
potentia ubi bonum opus consummationem
2 ad 2, ubi sic ait : Virtutes quidam sunt
accipit : praedicti vero habitus non sunt
acquisiti, et quidam gratuiti : virtutibus
consummativi boni ad quod ordinantur,
autem acquisitis nobilior est naturalis or­
quod est bonum supernaturale passionum
dinatio in ratione et voluntate ad bonum:
sensibilium, sed tantum sunt inchoativi
unde non est inconveniens si a naturali
et imperativi : ergo deficiunt a ratione vir­
potentia earum actus imperentur , cum ex
tutis.
hoc sint virtutes in inferioribus partibus,
Nec videtur inconveniens tales habitus
quod superioribus in eo quod naturale esi
supernaturales admittere, qui sint lauda­
eis obediunt. Sed virtutes infusi sunt no­
biles et honesti et a ratione virtutis defi­
biliores potentiis naturalibus ; eis tamen om­
ciant: tum quia id postulat natura actuum
nibus nobilior est charitas qui est in vo­
pro quibus immediate conferuntur : nam
luntate, qua mediante ratio inferioribus vi­
sunt laudabiles et honesti, el in nullo eo­
ribus pricipit : ct ideo non est inconveniens
rum consummatur bonum temperantiæ,
quod a charitate motus aliarum virtutum
fortitudinis aut alterius virtutis.Tum etiam,
etiam imperentur. Ubi ut cernis nullum
quia pro eliciendo actu piæ affectionis in
alium habitum vel principium agnoscit D.
ordine ad credendum fide divina in eo qui
Thom. in voluntate pro imperandis actibus
non habet charitatem, est ponendus aliquis
virtutum infusarum existentium in infe­
habitus supernaturalis, qui sit principium
riori appetitu, præter habitum charitatis:
praedicti actus : et tamen hujusmodi habi­
sicut pro imperandis actibus virtutum ac­
tum non esse simpliciter virtutem, constat
quisitarum in eodem appetitu existentium,
ex communi sententia Theologorum, qui
non ponit in voluntate alium habitum aut
tenent omnes virtutes infusas præter fidem
principium præter ejus rectitudinem natu­
et spem esse per se connexas cum gratia et
ralem. — Ad confirmationem constat ex
charitate, nec reperiri posse sine illis. Quod
dictis, sive teneas secundam, sive tertiam
recte componitur, si dicamus habitum piæ
solutionem.
affectionis etsi honestum et laudabilem, non
esse simpliciter virtutem, sed quid imper­
DUBIUM III.
fectum in hoc genere, quia bonum ad quod
ordinatur, nempe credere fide divina, non
consummatur in voluntate ubi est talis ha­
Utrum virtutes morales supernal urales pos­
bitus, sed solum inchoatur : quatenus vo­
sint nostris actibus acquiri : vel debeant
luntas movet intellectum ad credendum,
indispensabiliter infundi a Deo.
consummatur vero in ipso intellectu per
habitum fidei, qui proinde simpliciter est
Dum quærimus an virtutes morales suvirtus.
pernaturales possint acquiri nostris acti­
Solutio
43. Tertia solutio negat requiri in vobus; non est intelligendum de actibus pure
n,t· luntate ad imperandum actus omnium vir­ i naturalibus : quibus res est per se nota
tutum moralium infusarum aliud princi­ I nihil supernaturale produci posse. Neque
de

DISP. 1Π, DUB. III.

I

!

I
I
•
'
I
I

1

de actibus supernaluralibus elicitis ab ipsis
enucleare curabimus, supponendo unum
moralibus virtutibus : quia etiam est persquod ab omnibus conceditur, et infra ad
j
picuum nullum actum posse producereart. 1 quæslionis 112, in tract, de Gratia
virtutem a qua fit. Sed de actibus supernaex professo probabimus : nempe gratiam
luralibus quos homo posset elicere, vel per
sanctificantem ejus esse excellentia» ut a
aliqua auxilia antequam prædictas virtules
nullo alio præterquam a Deo tanquam a
haberet : vel per virtules theologicas : si
causa principali produci possit: Sic enim
semel islæcum gratia sine illis a Deo in­
(ait D. Thom. art. citato) necesse est quod D.Thom.
funderentur : in quo non cernitur aperta
solus Deus deificet communicando consortium
repugnantia. Quod si omnes prædictas vir­
divinæ naturæ (quod fit per gratiam) sicut
tutes adesse supponamus, non erit quæsimpossibile est quod aliquid igneat nisi solus
tioni locus : quia certum est neque virtutes
ignis. Quod si in prædiclo supposito aliqua
jam existantes rursus produci posse, neque
remaneat difficultas, non est propria istius
alias ejusdem speciei in eodem supposito
loci, sed citati tractatus, sufficietque modo
multiplicari. Procedit autem difficultas de
si probaverimus non esse minorem repu­
causa principali, supponendo tanquam cergnantiam in productione virtutum supertum posse Deum quamlibet creaturam ut
naluralium a creatura, quam omnes conce­
instrumentum assumere ad producendum
dunt in productione gratiæ.
queracumque effectum supernaturalem,
Probatur ergo assumptum. Omnes vir­
etiamsi inter illa non sit proportio: sicut
tutes supernalurales sunt proprietates gra­
de facto assumit aquam baptismi el alia sa­
tiæ, et comparantur ad illam sicut passio­
cramenta ad producendam gratiam.
nes ad essentiam : ergo sicut repugnat
gratiam produci ut a causa principali ab
alio quam a Deo, sic prædictas virtutes.
§ IConsequentia patet : nam proprietates et
passiones postulant fieri per eandem actio­
Communis sententia vera ratione fulcitur.
nem per quam fit essentia cujus sunt pro­
prietates, ac proinde ab eodem agente juxta
44. Dicendum est, hominem per suos acillud : Qui dat formam, dat consequentiam ad
tus nequaquam acquirere posse virtutes
formam : ob idque non tam dicuntur fieri,
morales infusas, sed omnes virtutes superquam dimanare, quia posita essentia per
naturales debere indispensabiliter a Deo
propriam actionem ut termino primario,
immediate infundi.Hæc assertio habetur ex
absque alia actione intermedia resultant
diffinitione virtutis supernaturalis tradita
illæ tanquam terminus secundarius, et co­
ab Augustino, et ab omnibus Theologis
rollarium ejusdem essentiæ, ut erudite
recepta, in qua dicitur : Quam Deus in nobis
probant N. Complut. 2 Physic, disput. 19, N. Com.
sine nobis operatur. Est ergo de ratione talis
quæst. 7; is ergo dumtaxat producere potest
virtutis a nullo alio præterquam a Deo pro:?zo.duci. Sumitur etiam ex Divo Thoma in
proprietates gratiæ, qui potest producere
praesenti arlic. 4 et quæst. de virtut. art. 10
ipsam gratiam. Antecedens vero suadetur.
ad 13, ubi sic ait : Aliquid est in potentia
Tum quia ita se habent virtutes supernaturales ad gratiam, sicut potentiæ operativæ
m anima, quod non est natum educi in actum
ad animam; imo prædictæ virtutes nihil
nisi per virtutem divinam : et sic sunt in
aliud sunt quam potentiæ quibus gratia
potentia in anima virtutes infusæ. Unde hanc
operatur : sed potentiæ operativæ respectu
sententiam tuentur Cajet. Bann. et Aragon,
animæ sunt veræ proprietates, veræque
2, 2, quæst. 24, artic. 6 et idem Cajet, in
passiones ab ipsa fluentes': ergo similiter
praesenti art. 4, ubi .Medina, Alvar, disput.
prædictæ virtutes respectu gratiæ. Unde
Ill, Curiel dub. unico § 2, conci. 2, Greg.
Mart. dub. 2, Salas disput. 6, sect. 9, Lorca
ait D. Thom. infra quæst. 110, art. 4, ad I:D.Thom.
disp. 19, Suar. lib. 8 de Gratia cap. 4,
Quod sicul ab essentia animæ effluunt ejus
Ant. Perez in Laurea Salmantinacertam.7,
potentiæ, quæ sunt operum principia, ita
cap. 8 et communiter theologi : quamvis
etiam ab ipsa effluunt virtutes in potentias
aliqui potius rem supponant, quam ex
animæ,per quaspotentiæ moventur ad actus:
ergo, etc. Tum etiam : nam totus ordo su­
professo tractent.
Omissis autem ut non multum efficacibus
pernaturalis creatus attenditur per habitu­
variis rationibus, quas adducit Antonius
dinem et correspondentiam ad ea quæ sunt
Perez, et ex illo Salas, aliam efficaciorem
sive formaliter, sive eminenter in Deo se-

I

îî

;
‘

355

DISP. ΠΙ, DUB. ΙΠ.
DE VIRTUTIBUS.

356

eundum modum quem in illo habent :
unde sicut in praedicto ordine illud est na­
tura, quod divinæ naturæ corrospondei et
eam participat, scilicet gratia, ita proprie­
tates esse debent quæcumque divinis pro­
prietatibus et attributis correspondent. Hu­
jusmodi autem sunt omnes virtutes supernaturales, quippe omnes participant
formaliter vel virtualiter aliquod Dei attri­
butum : ut justitia justitiam, prudentia
prudentiam, misericordia misericordiam,
etc. igitur omnes sunt proprietates in or­
dine supernatural! creato, ac proinde gratiæ. quæ est natura in tali ordine. — Adde
omni naturæ assignandas esse aliquas pro­
prietates quæ ex ea pullulent : gratiæ vero
nullæ possunt congruentius assignari, quam
virtutes supernaturales : ergo.

§ Π.
Duplex evasio prxcluditur.

46. Dices primo nulla ex his probationievasio. bus convinci virtutes morales esse proprie­
tates gratiæ. Nam primae sufficienter occurri­
tur per virtutes theologicas, quæ dumtaxat
comparantur ad gratiam sicut potentiae ad
animam rationalem juxta doctrinam D.
Thom. quæst. præced. articul. 3 ; virtutes
autem morales supernaturales habent se in
illo ordine sicut acquisite in ordine na­
turæ, quæ nequaquam sunt proprietates,
sed accidentia separabilia. — Secanda vi­
detur convincere oppositum. Nam respectu
divinæ naturæ quam gratia participat, non
sunt proprietates, imo nec sunt in Deo forroaliler, fortitudo, temperantia, poeniten­
tia, religio et aliæ hujusmodi virtutes quæ
non exprimunt perfectionem simpliciter
simplicem : ergo si vim habet prædicta
probatio, neque etiam erunt gratiæ proprie­
tates. — Adde, plures esse proprietates di­
vinæ naturæ, quæ vel gratiæ non conve­
niunt, ut æternitas, immensitas, scientia
beata, etc. vel conveniunt omnino contin­
genter, ut actus secundi, qui omnes res­
pectu Dei non minus sunt proprietates,
quam eorum principium, et tamen respectu
gratiæ possunt adesse, et abesse sine ejus
corruptione.
PrxclaVerum si ratio facta expendatur, facile
ditor. constabit nullam esse hanc evasionem. Pro
quo nota, illa accidentia esse in rigore pro­
prietates, quæ proveniunt ab essentia ra­
tione formæ, conveniuntque per se primo
Prima

speciei. Quæ vero proveniunt ratione mate-ot^
riæ seu conveniunt primario individuis, Ui
dicuntur accidentia communia: sive cum
1
ipsa essentia producantur, sive per aliam
actionem adveniant, ut ex Aristot. et D.
Thoma, ostendunt N. Complut, in Logica
disp. 9, quæst. 2. Cum autem forma, et non
materia sit principium essendi, ei ad wft
sequatur operari (agit enim unumquodque
secundum quod est in actu, quod habet per
formam) oportet ut proximum operationis
principium, quod est potentia operativa, a
forma proveniat : ac proinde ,quod in qua­
libet re omnia illa proprietates cum rigore
dicantur, quæ simpliciter necessaria fue­
rint per modum principii proximi operati vi ad eliciendas operationes tali rei debi­
tas, seu quarum ipsa est radix. Ul patelin
homine, cui totidem tribuimus proprie­
tates, quot potentias ad agendum absolute
necessarias censemus, ut intellectum, vo­
luntatem, appetitum sensitivum, sensus
omnes, et potentias naturales. Alia vero
quæ polentiæ operativæ non sunt, ut quan­
titas, color, sexus, et quæcumque ex mate­
ria ortum habent, accidentia communia
vocantur.
Deinde nota discrimen inter virtutes mo-AlaCr
rales acquisitas et infusas : nam licet omnes®***·
sint principia operationum, acquisite ta­
men non sunt simpliciter necessariæ, sed
dantur ad bene et faciliter operari : et ideo
antequam adveniant potest homo absolute
exercere omnes earum actus quamvis cum
difficultate. Unde quia natura non dat per
modum proprietatum, nisi quæ sunt sim­
pliciter necessaria, non debuerunt tales vir­
Ulli
tutes oriri ut proprietates, sed committi
earum acquisitio industriæ et labori. Vir­
tutes vero infusæ non dantur solum ad fa­
ciliter, sed ad posse simpliciter, quibus se­
clusis quanlumcumque homo constitutusin
gratia utatur virtutibus theologicis, nequit
actus formales illarum etiam cum diflicnlcultate exercere, sicut neque earum objecta
formalia immediate attingere juxta dicta a
num. 9.
47. Hinc liquet efficacia nostræ primæcàat·
probationis. Quia tot debent esse alicujus
rei proprietates, quot principia operati va pi­
sunt necessaria simpliciter ad operationes “Vf8"
talis rei ; alias natura deficeret in necessa­
riis : atqui ad operationes gratiæ simplici­
ter sunt necessariæ virtutes morales, et non
sufficiunt théologales, ut ostensum est a
n. 9; ergo non tantum istæ, sed etiam illa»
debent

debent inter proprietates gratiæ referri.
Confirmatur, Ex eo quod anima rationa­
lis est radix operationum non modo spiri­
tualium, sed etiam sensibilium, oriuntur
ab ea ut veræ proprietates principia operaliva simpliciter necessaria ad omnes prae­
dictas operationes : unde non solum in­
tellectus et voluntas quæ sunt in parte
rationali, sed etiam irascibilis, concupisci­
bilis et omnes sensus rationem proprieta­
tum sortiuntur : ergo cum gratia sit radix
operationum supernaturalium tam spiri­
tualium, quam sensibilium (omnes enim
quæ attingunt objectum supernaturale sive
spirituale, sive sensibile a gratia tanquam
a radice proficiscuntur) debent oriri ab ea
tanquam proprietates principia omnium
hujusmodi operationum, quæ sunt omnes
virtutes infusæ, tam theologicæ, quam mo­
rales.
Confirmatur secundo. Ideo virtutes mo­
rales naturalis ordinis non sunt proprie­
tates animæ, quia non sunt simpliciter necessariæadnaturalesejusoperationes,omnia
vero principia operative ad id simpliciter
necessaria dimanant ab illa tanquam veræ
proprietates : sed virtutes morales infusæ
sunt simpliciter necessariæ ad supernaturales operationes, adeo ut plures hujus­
modi actus sine illis præcise per theologicas
virtutes exerceri non possint : ergo, etc.
Quod vero dicitur ex D. Thom. solas vir­
tutes theologicas habere se ad gratiam sicut
intellectus et voluntas ad animam nihil re­
feri. Tum propter discrimen inter prædicta
assignatum. Tum etiam, quia licet homini
pro eliciendis operationibus spiritualibus
non sint aliæ proprietates quam duæ præ­
dictæ potenliæ, pro eliciendis tamen sensi­
bilibus habet plures alias potentias, irascibilem, concupiscibilem et omnes sensus :
quibus potius, quam intellectui aut volun­
tati virtutes morales infusæ correspondent.
Manet ergo firma nostra probatio ubi ex
similitudine prædictarum virtutum ad po­
tentias operativas animæ ostendimus illas
esse proprietates gratiæ, sicut istæ naturæ.
48. Pro elucidatione vero sccundæ prowg bationis, et ut evasio adducta omnino præ·ίι·> eludatur, observari oportet, quod licet diJoifTvina natura, cujus gralia est participatio,
non sit iu ipso Deo formaliter radix quarundam virtutum : ut religionis, pœnitentiæ, fortitudinis et similium, quæ in suis
conceptibus aliquid imperfectionis inclu­
dunt, potest tamen dici radix earum emi­

357

nenter, seu virtualiter, quatenus est radix
totius rectitudinis necessariæ ut appetitus
subjecti in quo est, divinæ rationi subda­
tur, ipsique omnino conformetur : quod est
munus virtutum moralium. Ex incapacitate
vero subjecti, quia nimirum, in Deo non
datur appetitus sensitivus, ad cujus rectificationem ponitur fortitudo et temperantia,
neque habet superiorem in ordine ad quem
rectificant pœnitentiaet religio, non pullu­
lant a divina natura hujusmodi virtutes se­
cundum conceptus formales. Quare si vel
ipsa, vel ejus participatio ponantur in sub­
jecto capaci, hoc est prædito sensitivo ap­
petitu, superiorique subjecto, statim flueret
ab illa rectitudo circa omnia prædicta : et
quæ modo sistit formaliter in rectificanda
per suas proprietates divina voluntate circa
ipsum Deum, et circa inferiores, tunc ex­
tenderet se ad rectificandam voluntatem
erga superiores et appetitum sensitivum
erga omnia : quod praestant fortitudo, tem­
perantia, religio, etc. Ob idque diximus,
hujusmodi virtutes oriri virtualiter tan­
quam proprietates a Divina natura, quia
oritur rectitudo virtualiter eas continens.
Et quia licet in ipso Deo natura divina ex
incapacitate subjecti non sit per seipsam
radix earum, est tamen in nobis per sui
participationem, scilicet per gratiam hoc
ipso quod ista informat subjectum capax
talium virtutum.
Dum ergo in nostra secunda probatione
diximus proprietates gratiæ sumi per correspondentiam ad proprietates et attributa
divinæ naturæ, inlelligendum est non tan­
tum de correspondentia formali, qualis est
justitiæ ad justitiam, misericordiæ ad mise­
ricordiam, etc. sed etiam de virtuali quæ
explicatur per condilionalem, si Deus esset
capax religionis, fortitudinis, etc. Quo enim
modo tunc se haberent formaliter hujus­
modi virtutes ad divinam naturam, eodem
nunc se habent virtualiter : et eodem se
habent formaliter ad gratiam, quæ est ejus­
dem naturæ participatio posita in subjecto
illarum capaci : constat autem in data hypothesi prædictas virtutes fore proprietates
naturæ divinæ, sicut de facto sunt justitia,
misericordia, etc. quarum est capax : ergo
idem nunc habent respectu gratiæ.
49. Adde, probationem nostram su ffi-lS.ICI)di_
cientem vim obtinere facta collatione cum luralfa
virtutibusquæformaliter sunt in Deo ;nam
ideo istæ sunt proprietates divinæ naturæ, Qusdem
quia tali naturæ obsui eminentiam debe-™

ε
B ·

;

L

I

358

DE VIRTUTIBUS.

tur totalis subjectio appetitus suppositi in
quo est. omniumque suarum potentiarum
recti ficatio, ac proinde omnis perfectio ne­
cessaria ad prædictam recti ficationem quæcumque sit ista perfectio, et quascumque
virtutes formaliter contineat : cum ergo
gratia sil prædictæ naturæ participatio, ac­
cipere debet ab ea simile jus subjiciendi
rationi appetitum suppositi in quo est,
ejusque potentias rectificandi, atque adeo
tota perfectio ad hanc subjectionem et rectificalionem necessaria, quæcnmque sit, et
quascumque virtutes comprehendat, habere
debet rationem proprietatis respectu ipsius
gratiæ. Et in hoc consistit vis nostræ pro­
bationis. Non enim conferimus determi­
nate quamlibet virtutem infusam creatam
cum qualibet virtute divina : neque nume­
rum proprietatum gratiæ cum numero pro­
prietatum divinæ naturæ comparamus :
sed ex modo quo divinæ virlutes quæcnm­
que sint. ad Dei naturam se habent, dedu­
cimus virtutes infusas proportionali modo
se habere ad gratiam : et ex eo quod omnis
perfectio et virtus rectifiants Dei potentias
est proprietas suæ naturæ, inferimus esse
gratiæ proprietates omnes virtutes reclificantes in ordine supernatural! potentias
subjecti habentis gratiam, propter simili­
tudinem et conformitatem gratiæ cum di­
vina natura.Quæ autem sint in particulari
prædictæ proprietates et virtutes, tam res­
pectu naturæ divinæ quam gratiæ, ex capa­
citate subjectorum utriusque venari debet :
nam unaquæque insuo subjecto ponit illas
quarum ipsum est capax, statnsque talis
subjecti requirit. Unde quia Deus est capax
justitiæ, misericordiæ, omnipotentiæ, im­
mensitatis, etc. non autem fortitudinis,
temperantiæ, religionis et hujusmodi, illæ,
et non istæ oriuntur a natura divina. Et
quia homo, in quo est gratia, capax est
fortitudinis, religionis, etc. non vero om­
nipotentiæ vel immensitatis, illæ, et non
istæ a gratia originantur.
Per quod patet ad omnia quæ dicuntur
in prædicta evasione : nam scientia beata,
actus secundi, el alia hujusmodi ideo non
sunt proprietates respectu gratiæ (saltem
pro statu viæjquia status hominis pro nunc
oppositum postulat, nec gratia sumit a di­
vina natura nisi eam perfectionem cujus
subjectum capax fuerit secundum statum
in quo invenitur. Ex hoc autem non fit
idem dicendum esse de justitia, fortitudine
et aliis virtutibus, quarum semper est ca­

pax. Adde, quod in Deo nulla est materia
aut potentialitas, omnis perfectio usque ad
actus secundos oritur a divina natura ra­
tione formæ (ut sic dicamus) atque adeo per
modum proprietatis. In creaturis vero ac­
tus secundi oriuntur quodammodo ratione
materiæ quatenus materia vel potentialitas
quæ omnibus admiscetur, causa est ut actus
secundus non identifmetur cum primo, ne­
que inseparabiliter illi connectatur, sed
contingenter conveniat : quod proprium
est accidentis communis, alienumque a
ratione proprietatis.
50. Occurres secundo. Etiamsi virtutes^,1
morales sint proprietates gratiæ, non sequi
debere per eandem actionem aut ab eodem
agente produci. Tum quia non semper pro­
prietas in sui productione vel conservatione
dependet ab essentia : ut patet in fide ct
spe quæ sunt etiam proprietates gratiæ,
possuntque sine illa conservari et produci.
Tum etiam, quia sufficit ad alicujus rei
productionem, ut agens sit ita perfectum
sicut res producta : ergo cum proprietas
gratiæ, sit minor perfectio quam ipsa gra­
tia, sufficiet ad illam agens minus perfec­
tum quam Deus, a quo potest gratia pro­
duci.
Sed hæc etiam evasio facile impugnatur:
quoniam proprietas si vere talis est, perse
est connexa cum essentia, et quædam veluti
ejus pars, seu corollarium : igitur repugnat
produci ab aliqua causa, quæ non possit
producere ipsam essentiam. —Confirma­
tur. Nam esto per accidens productio pro­
prietatis posset a productione essentiae se­
parari, omnino tamen repugnat ut vera
proprietas non petat ab essentia oriri, sal­
tem ubi fuerit in statu perfecto seclusisque
omnibus impedimentis : alias non verificaretur de illa quod qui dat formam, dat
consequentia ad formam, aut quod est de­
bita essentiæ ejusque sequela, sicut est de
ratione cujuscumque proprietatis : si autem
posset ab alio agente produci, non conve­
niret illi per se prædictus modus produc­
tionis cum essentia, quippe non esset cui
tale agens per se connecteretur cum produ­
cente essentiam : ergo, etc.
Adde, proprietates ab accidente communi
in hoc distingui, quod istud etsi possit pro­
duci cum essentia et ab eodem agente, sae­
peque ita contingat ; potest etiam produci
ab alio et terminare propriam actionem:
quia ipsum non est præcise sequela essen­
tiæ, nec cum ea omnino connexum : pro­

prietates

«bu ;

DISP. Ill, DUB. III.

prietales vero lotum hoc habent, et ideo
ncc sine propria essentia consistunt, nec
mutantur de essentia ad essentiam : sed
unaquæque specificatur a natura cujus
est proprietas et cum illa convertitur :
ergo, etc. Adde secundo, veras proprietates
potissimum tribui essentia? utsint principia
proxima earum operationum et effectuum
qu® in illa continentur radicaliter : quia
enim nulla natura creata potest esso imme­
diate operative ·, dantur ei proprietates per
quas munus hoc expleat, et ideo quod est
in natura formaliter et ut existât, contine­
tur virtualiter in proprietatibus, ut pereas
effectibus communicetur : ergo repugnat
proprietatem alicujus essentiae contineri,
atque adeo produci ab illo agente a quo
non continetur ct produci potest talis essen­
tia. Palet consequentia : nam si in proprie­
tate est virtualiter quod est formaliter in
essentia, aperte repugnat, ut quod essen­
tiam in sua virtute et activitate non conti­
net, virtutem ejus contineat et proprietati­
bus communicet.
51. Ad id quod dicitur de fide, et spe,
respondetur illas non esse in rigore pro­
prietates gratiae, sed per accidens substitui
loco luminis gloriae et comprehensionis,
qu® dum gratia fuerit in sua perfectione,
ab ea emanabunt ut verae et rigorosae pro­
prietates : nec fient per actionem omnino
propriam, sed per illammet per quam gra­
tia modum essendi perfectum, et inamissi­
bilem recipiat. — Adde, quod licet fides et
spes ob rationem dictam produci possint
alia actione, separateque a gratia, non ta­
men ab alio agente, quam ab authore ipsius
gratiæ:et hoc sufficit ad intentum.— Quod
side ipsis fide et spe inquiras, cur non pos­
sint nostris actibus produci, postulentque
fieri a solo Deo, cum non sint per se pro­
prietates gratiæ, de quibus ratio a nobis
lacta procedit? Respondetur rationem esse
quia hujusmodi virtutes sicut et charitas
non sunt primæ potentiæ in ordine super­
natural!, proindeque non supponunt ali­
quod principium proxime activum, cujus
actione produci possint : imo ex ipsa ra­
tione potentiæ petunt non produci per ac­
tus subjecti, in quo sunt : ut patet in po­
tentiis naturalis ordinis, quarum nulla
potest nostris actibus acquiri. Quia vero
ista ratio non ita sine difficultate adaptatur
virtutibus moralibus infusis, sicut theolo­
gicis, usi illa non sumus ad probationem
nostr® assertionis.

359

Ad secundum hujus evasionis constat ex
nuper dictis. Tum quia licet proprietas
non adæquel perfectionem essentiae formaliter, adaequat virtualiter, quatenus est ejus
virtus et communicativa suae perfectionis.
Tum etiam quia plures sunt perfectiones
quæ non possunt ab agente aequalis perfec­
tionis produci : sicut equus non potest pro­
duci ab homine, neque homo ab Angelis :
et generaliter proprietates nullius rei pos­
sunt produci ab alio, quam a producente
ipsam rem propter connexionem quam
diximus.
§ in.

Satisfit aliquibus interrogationibus.
52. Occasione praecedentis doctrinae oc-Q^mj.
currunt aliquae dubitationes, quibus opor- primo.
tet satisfiat. Quaeres ergo primo, num as­
sertio nostra vera sit attentis dumtaxat
naturis rerum, vel etiam de lege absoluta,
ita ut nulla potentia fieri valeat quod vir­
tutes infusae ab alio quam a Deo ut a causa
principali producantur? Sed breviter res­
pondetur hoc posterius : nam ratio quæ
suadet creaturam non posse praedictas vir­
tutes producere attenta sua natura, suadet
nec de potentia absoluta id posse ut causam
principalem efficere. Quia licet Deus quam­
libet creatam virtutem possit ad quemlibet
effectum producendum elevare, si tamen
ipse effectus non continetur per se intra
objectum adæquatum talis virtutis, saltem
secundum commensurationem essentialem,
prædicta virtus solum concurrit per mo­
dum instrumenti. Unde quantumcumque
Deus velit conferre homini virtutem ad
producendum equum, aut Angelo ad pro­
ducendum hominem, nulla potentia fieri
valet, quod Angelus sit causa principalis
hominis, vel homo equi : quia neque equus
continetur intra objectum specificativum
potentiæ operativæ hominis, neque homo
intra objectum potentiæ Angeli. Cum au­
tem virtutes infusæ solum contineantur
intra objectum illius virtutis quæ est pro­
ductiva gratiæ, et hæc virtus sit sola
increata, est manifesta implicatio ut ab
aliqua creata virtute tanquam a causa
principali producantur. Et ideo quamlibet
virtutem aut elevationem Deus creaturis
tribuat in ordine ad prædictum effectum,
non extrahet illas a linea causæ inslrumentalis. Potestque hoc confirmari : nam

Λ»

360

DE VIRTUTIBUS.

causa principalis debet habere virtutem
vel majorem vel aequalem cum effectu ; ne­
quit autem Deus conferre virtutem æqua
lem cum gratia præler ipsam gratiam, quae
nequit esse sui vel suarum virtutum pro­
ductiva : ergo nec potest conferre virtutem
principalem ad producendas ipsas virtutes:
quippe earum productio essentialiter petit
virtutem sufficientem ad gratiæ, cujus pro­
prietates sunt, productionem.
Alia io- 53· Quæres secundo, an de facto actus
nostri concurrant per modum instrumenti
* ' ad productionem gratiæ ? Ad quod dicen­
dum est, quod si loquamur de actu contri­
tionis vel attritionis, qui est pars sacra­
menti Pœnitentiæ, sine dubio tenendum
est concurrere instrumentaliter ad produc­
tionem gratiæ et virtutum, quæ fit in prædicto sacramento. Extra sacramenta vero
nullum fundamentum est ad asserendum
Deum uti nostris actibus tanquam instru­
mento ad gratiæ, vel virtutum productio­
nem, quia cum hoc dependeat ex sola libera
Dei voluntate, nulla ratione ostendi potest,
sed deberet nobis per revelationem cons­
tare. Talis autem revelationis neque in
Scriptura, neque in Patribus invenitur
fundamentum.
Qœeritnr Tertio inquires, an quod dictum est de
temo, productione virtutum infusarum, intelligendum sit de earum intensione? Ad hoc
plene constare non potest usque ad tracta­
tum de Charitate, ubi ex professo agendum
est de ipsius charitatis, aliarumque virtu­
tum, necnon et gratiæ augmento, et de
modo quo actus nostri ad id concurrunt. Et
quidem si loquamur de facto, res est fere
indubitata priediclos actus non concurrere
efficienter physice ad augmentum virtutum
supernaturalium, sed tantum dispositive et
DThom meritor*e· Quod docet expresse Div.Thom.
‘quæstion. de virtut. articul. 11 ad 1-1, his
verbis : Dicendum, quod char itus et alix
virtutes infusx non augentur active ex acti­
bus, sed tantum dispositive et meritorie, etc.
et in corp, sic ait : Sicut virtutes acquisitæ
aitgentur ex actibus per quos causantur, ita
virtutes infusx augentur per actionem Dei.
Actus autem nostri comparantur ad augmen­
tum charitatis el virtutum infusarum ul dis­
ponentes, sicut ad charitatem a principio ob­
tinendam, etc. De quo inter alios Thomistas
videri potest Bann. 2, 2, q. 24, art. 6, dub.
1, conci. 5.
54. Sed loquendo de potentia absoluta
non deest ex gravioribus D. Thom. discipu-

I lis, qui concedit \ i rlu tes infusas posse effecI tive augeri nostris actibus quatenus proce­
dunt ex gratia. Verior tamen videtur pars
negativa quam luetur Bannez ubi supra, et
deducitur non obscure ex dictis in hoc
dubio. Nam causa quæ quantum est ex se
non est sufficiens producere absolute ali­
quem effectum, neque etiam potest illam
intendere, eo quod intensio nihil aliud est,
quam ipsum magis talis effectus : ergo
eodem modo deneganda est nostris actibus
vis inlensiva virtutum infusarum; sicut
negatur productiva.— Adde, quod prædictæ
virtutes sicut non possunt aliter produci
quam ad productionem gratiæ et per ema­
nationem ab illa, ita non aliter possunlintendi quam ad intensionem ejusdem gra­
tiæ, ita ut illarum augmentum ex augmento
istius dimanet .· gratiam autem posse effec­
tive intendi nostris actibus ut causa princi­
pali, fere ab omnibus negatur; ergosimiliter est negandum posse intendi virtutes.
Nec refert si objicias ex D. Th. sop.otsjic·
quæst. 51, art. 4 ad 3 ubiait: quod actus
qui procedunt ex habitu infuso, non cau­
sant aliquem habitum, sed confirmant przexistentem : ergo augent illum. Et quæst.
de virtut. art. 10 ad 19 ita habet : actus
virtutis infusa; non causant aliquem habi­
tum, sed per eos augetur habitus prxexistens,
etc. Respondetur namque ad primum testi-e^·
monium habitum infusum dici confirmari
per actus, non intrinsece quasi ab ipsis ac­
tibus aliquem gradum intensionis recipiat :
sed extrinsece, quia per actus tolluntur
impedimenta ad bonum et inclinationes ad
malum : vel saltem actualia peccata : qui­
bus sublatis virtus manet firma : quia non
est per quod excludatur. — In secundo tes­
timonio solum vult Div. Thom. virtutem
infusam augeri nostris actibus dispositive,
non autem effective. Quod si aliquando
etiam de augmento effectivo loqui videa­
tur , intelligendus est non de efficientia
physica, sed de morali per modum meriti.
Sed urgebis. Si peccator fidelis eliciat
actum fidei intensiorem habitu, intenditur
ipse habilus per talem actum : at non me­
ritorie, quia sine gratia nullum est meri­
tum : ergo efficienter physice. Respondetur
negando consequentiam : nam prætergenus
causæ meritoriae et efficientis physicae datur
aliud in quo actus potest ad intensionem
habitus concurrere, nempe genus causæ
materialis dispositivæ. Et hoc modo actus
interior fidei peccatoris causal intensionem

.xT- .

DISP. Ill, DUB. III.

habitus fidei.— Adde, quod licet meritum
simpliciter, hoc est, respectu vitæ æternæ
vel augmenti gratiæ, non possit esse sine
gratia; meritum tamen secundum quid,
quale est respectu dumtaxat intensionis fi­
dei vel spei informis, satis probabile est
non requirere gratiam. De quo latius alibi
dicetur.
i-hj 55. Denique rogabis, an actus virtutum
infusarum, esto non producant neque au­
geant ipsas virtutes, saltem producant ali­
quem alium habitum, vel naturalem, vel
supernaturalem ? Sumiturque ratio dubimlandi pro parte affirmativa ex D. Thoma
quæst. 17 de veritate, art. 1, ad quartum se­
cundi ordinis, ubi ait : Ex actibus infusx
charitatisgeneratur aliquis habitus dilectio­
nis. Quo testimonio convincitur Magister
Bann. ubi sup. tenetque prædictum habitum
esse naturalem et acquisitum, manereque
in peccatoribus post gratiam amissam. Sed
oppositura asseritur communiter ab aliis
Thomistis et ab ipso Divo Thoma sup.
quæst. 51, art. 4 ad 3, cujus verba num.
præced. retulimus. Ratio vero est, quia si
talis habitus sit supernaturalis, non est
quomodo distinguatur a virtute infusa,
quam constat non posse produci nostris ac­
tibus. Naturalis vero non potest produci
per actus virtutis infusae, quia cum isti sint
sopernaturales, si quem habeant effectum,
debet ad eundem ordinem pertinere.
Confirmatur. Quoniam actus non gene­
rant nisi habitus similes, et in ordine ad
idem formaliter objectum : igitur per actus
super natu rales habentesque supernaturale
objectum non potest acquiri habitus natu­
ralis, cujus objectum omnino naturale esse
I debet.
Neque urget locus D. Thom. in contra­
rium adductus. Tum quia ut intuenti cons­
tabit præcise loquitur per modum exempli,
cujus non requiritur veritas. Imo videtur
loqui sub disjunctione dicens, quod vel
generatur aliquis habitus vel præexistens
augmentatur : quod intelligendum est non
efficienter physice, sed dispositive vel mo­
raliter juxta dicta num. præcedenti. Tum i
etiam quia per actus infusæ charitatis pos­
sunt intelligi, non actus supernaturales a
charitate eliciti, sed actus imperati, qui
secundum substantiam sunt ordinis natu­
ralis ; per quos actus probabile est gene­
rari aliquem habitum dilectionis, sive ami­
citia naturalis : sicut per alios actus natu­
rales generantur aliæ virtutes acquisitæ.
Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

361

Tum denique nam esto sit sermo de acti­
bus supernatural ibus, et de generatione
habitus, potest intelligi non de concursu
illorum effectivo, sed tantum disposilivo :
quatenus actus charitatis et contritionis
sunt dispositiones ad ipsam charitatem et
ad gratiam, concurruntque in praedicto
genere causæ dispositivæ ad earum infu­
sionem.

»

§IV.

Quæ obstent principali assertioni : et eorum
solutio.

56. In oppositum principalis assertionis
adduci solent Cano lib. 12 de locis cap. 13,
Vega lib. 8 in Trident, cap. 9, et quidam
alii. Immerito tamen, nam Cano expresse
tenet communem sententiam. Alii vero so­
lum dicunt posse hominem aliquo modo
concurrere ad suam justificationem : quod
verum est ratione dispositionum. Et licet
interdum utantur verbo efficiendi : vel late
illud accipiunt, prout significat quodcumquegenus causalitatis : vel solum intendunt
hominem concurrere effective mediate,
quatenus efficit ipsos actus charitatis et
contritionis, mediis quibus ad gratiam et
justificationem disponitur. — Aliqua ta­
men possunt obstare contra nos. Primo, j argamquia in sacra Scriptura videtur tribui ho­
minibus, quod ipsi per actus supernatura­
les se justificent, et sanctificent juxta illud
Ezech. 18 : Cum averterit se impius ab im- Ezech,
pietate sua, et fecerit judicium et justitiam iaipse animam suam vivificabit. El Eccles. 2 :
Qui timent Dominum prxparabunt corda sua, ■·>
et in conspectu illius sanctificabunt animas
suas. Et 1 Joan. 3 : Omnis, qui habet hanc uoan.3.
spem in eo, sanctificat se : igitur concurrit
homo divino auxilio adjutus ad suam justi­
ficationem et sanctificationem, atque adeo
ad gratiam et virtutes infusas.
Confirmatur ex D. Thoma 3 p. q. 85,
ari. 2 ad 3, ubi dicitur quod poenitentia ex­
pellit peccatum effective : at peccatum non
expellitur nisi per introductionem gratiæ :
ergo concurrit ad hanc efficienter. — Nec
potest exponi de efficientia morali, quæ est
per modum meriti, quia nullus actus pœ­
nitentiæ aut alterius virtutis potest esse
meritorius justificationis, atque adeo neque
introduclionisgratiæet expulsionis peccati.
57.Respondetur, ex testimoniis scriptura*
solum haberi, quod homo adultus concur-

.Π
I

t * 4

1

I · ··

362

DE VIRTU TIBUS.

rat aliqualiter ad suam justificationem :
quod vero iste concursus sit in gonere cau­
sai efficientis physica», neque ex illis, neque
aliunde probari potest. Unde quoties in
scriptura. Conciliis aut Patribus habetur,
hominem poenitendo et bene operando jus­
tificare aut sanctificare se (loquendo de pri­
ma justificatione) intelligendum est dispo­
sitive, quia ad illam se disponit, non autem
effective. Diximus loquendo déprima justi­
ficatione, quia aliquando dicitur justificatio
el sanctificatio augmentum gratia? juxta ilApwai. lud Apocal. ultimo : Qui justus est, justifi­
cetur adhuc, etc. Ad quod augmentum ultra
concursum dispositivum habet homo con­
cursum effectivum moralem, hoc est per
modum meriti : quem concursum habere
nequit respectu primae justificationis, quia
Bom.3. fit omnino gratis secundum illud ad Rom.
3 : Justificati gratis per gratiam ipsius.
Ad confirmationem respondetur pcenitentiam non dici expellere peccatum effec­
tive. quia immediate efficiat formam per
quam excluditur, quæ est gratia, sed quia
effective offert satisfactionem pro peccato
debitam : qua posita Deus illud remittit.
Et quia solius pœnitentiæ per se est talem
satisfactionem offerre, applicareque ad id
actus aliarum virtutum, tribuitur ipsi
specialiter prædicta efficientia. Et hoc dum­
taxat vult D. Thom. in citata solutione, ut
verba ejus ostendunt : Dicendum (inquit)
quod qu.rlibet virtus specialis formaliter ex­
pellit habitum vitii oppositi, sicut albedo ex­
pellit nigredinem. Sed pernitentia expellit
omne peccatum effective in quantum operatur
ad destructionem peccati prout est remissibile
ex divina gratia homine coopérante. Vel po­
test dici poenitentiam expellere effective
peccatum, non in quantum est malum phy­
sicum , denominatque hominem peccato­
rem : quo pacto forma immediate exclu­
dens est habitus gratiæ : sed in quantum
malum et offensa Dei : secundum quam ra­
tionem forma immediate opposita est sa­
tisfactio, per quam Deo resarcitur honor
per offensam ablatus. Hujusmodi vero effi­
cientia respectu expulsionis peccati solum
est moralis : non meritoria, sed satisfactoria : quatenus oblata satisfactione, et ac­
ceptata, animus offensi pacatur et ejus in­
juria cessat. Diximus respectu expulsionis
peccati : nam in ipsam satisfactionem habet
poenitentia physicam efficientiam sicutquælibet virtus in suum actum.
58. Secundo arguitur. Qui producit ulti­

DISP. Ill, DUB. HI.

mam dispositionem ad aliquam formam,
quod non potuit formam producere, potest
producit ipsam formam : sicut qui producit
per eam jam constitutam ipsas disposi­
ultimum gradum caloris disponentem ad
tiones pfficere : debetque sic contingere
formam ignis, producit etiam ignem:sed I
quoties sunt aclus vitales, qui essentialiter
homo ex divino auxilio potest producere ut
petunt oriri a subjecto in quo recipiun­
causa principalis ultimam dispositionem
tur. Unde tales dispositiones terminant
a 1 gratiam, el virtutes, nempe actum con­
duplicem efficientiam : aliam reduplicative
tritionis et charitatis : ergo potest produ­
ut dispositiones sunt, et hoc est efficientia
cere ipsas virtutes et gratiam.
generantis terminata primario ad formam :
Huic argumento adhiberi solent variai*
aliam ut sunt aclus vitales, quæ est effi­
solutiones, quas alibi examinabimus. Nunc
cientia geniti per formam a generante re­
vero respondetur animadvertendo ultimam
ceptam. Hoc autem modo se habent res­
dispositionem ad aliquam formam eam
pectu gratiæ et virtutum infusarum actus
appellari, quæ habet infallibilem nexum
charitatis et contritionis : non enim tales
cum ipsa forma, ita ut repugnet posita dis­
actus gratiam et virtutes absolute præcapositione, formam suspendi. Estautemdudunt ; sed sequuntur, ex eisque originanplex hæc dispositio : quædam antecedens,
tur. Et ideo quamvis Deus producens
quæ non dimanat a forma per quam dis­
illas efficiat per eandem actionem prae­
ponit, sed potius hæc ex illa resultat, sicut
dictos actus ut sunt formaliler dispositiones
ultimus gradus caloris receptus in ligno
et proprietates gratiæ : nam ejusdem agen­
disponit ad formam ignis, quia posito illo
tis est et formam producere et consequen­
tanquam termino in exeeutione primario,
tia atque dispositiones ad formam, tamen
statim hæc resultat ex vi ejusdem actionis.
actos hominis non potest ad gratiam vel
Alia est dispositio concomitans quæ est in
prædictas virtutes extendi, quia supponit
eodem instanti cum forma, et hæc oritur
illas ut principium sui essentiale.
per emanationem ab ipsa forma : sicut ca­
ιγ,β. 59.Arguitur tertio.Homo peractusnatulor concomitans formam ignis, ab eadem
I rales producit ut principalis causa virtutes
forma dimanat : de quo plura nostri Com­
acquisitas : ergo poterit per supernaturales
plut. in lib. degenerat, disp. 2. Cum ergo
producere infusas. Palet consequentia. Tum
communiter dicitur, eum qui producit dis­
qaiaactus supernaturalis non est minoris
positionem ultimam ad aliquam formam
virtutis et elficaciæ quam naturalis : ergo
producere quoque ipsam formam, intelliginec minus potens ad habitum producen­
tur per se de ultima dispositione ex qua
dam. Tum etiam quia habitus etiam super­
forma resultat, atque adeo antecedenti :
naturalis non excedit in perfectione suum
quia cum talis resultantia non importet
actum, imo exceditur simpliciter ab illo,
novam actionem productivam formæ, sed
at diximus tract. 9, disp. 1, dub. 2. Cur
simplicem emanationem a prædicta dis­
ergo non poterit abeo produci ? — Adde,
positione tanquam a termino primario,neomnem actionem habere aliquem termi­
cessum est ut per eandem actionem, atque
num a se productum : non est autem alius
adeo ab eodem agente, a quo efficitur ille
terminus productus per actus virtutum nisi
terminus, ponatur effective prædicta forma:
labitus : ergo, etc.
vel secundum entitatem suam, si talisen­
Respondetur concesso antecedenti, ne­
titas fit per eductionem : vel saltem secun­
gando consequentiam propter apertam disdum unionem cum subjecto, si forma non
paritatem : nam habitus acquisitus non est
educitur, sed creatur ut anima rationalis.
proprietas alicujus naturæ, ut petat indisCæterum hoc modo nullus actus ab ho­
pensabiliter produci a producente ipsam
mine elicitus est ultima dispositio ad gra­
nataram, sicut ostendimus in nostra ratione
tiam, sed posito quocumque gratiam ante­
esse virtutes infusas respectu gratiæ. Et
cedenti, procedentique dumtaxat ab auxilio,
rarsusin ordine ad virtutes acquisitas adest
potest gratia ipsa non infundi, justifica­
inhominesufficiens principi um ut possit protioque suspendi. In dispositionibus vero
dacere illas ut causa principalis,nempe ipsa
concomitantibus, quo pacto se habent ad
naturalis rectitudo, quæ est nobilior qua­
gratiam actus charitatis et contritionis non
libet virtute acquisita : in ordine vero ad
oportet verificari illam doctrinam, quia
infusas non potest præsupponi simile prin­
prius intelligitur producta forma quam ta­
cipium : quia neque gratia se sola potest
les dispositiones : ac proinde subjectam
Fas efficere, cum non sit immediate operaquod i

• I -

363

tiva : neque a virtutibus theologicis elici
possunt actus ejusdem speciei cum actibus
virtutum moralium, sicut attingentes for­
maliter earum objecta, ut constat ex dictis
anum. 9. Quibus dumtaxat actibus virtutes
ipsæ morales (esto non postularent fieri indispensabiliter a soloDeo) possent produci :
nam habitus non producitur nisi per actus
ejusdem speciei cum his ad quos inclinat.
60. Per quod patet ad utramque proba­
tionem. Quod enim actus supernaturalis
nequeat producere habitum, sicut producit
naturalis, non provenit ex eo quod ille
sit minoris virtutis quam iste, vel minoris
perfectionis quam ipse habitus supernaturalis ; sed ex natura horum habituum, qui
sunt talis conditionis, ut essentialiter pe­
tant oriri per dimanationem a gratia : quod
non habet habitus naturalis respectu natu­
ræ. Adde pro prima probatione, non esse
inconveniens ut licet actus supernaturalis
quantum ad alia sit majoris virtutis quam
naturalis, ut in ordine ad meritum, in or­
dine ad disponendum ad gratiam et hujus­
modi, in ratione tamen productivi habitus,
ab illo excedatur : sicut homo excedit An­
gelum in ratione productivi alterius homi­
nis, et equus in ratione productivi alterius
equi ; licet absolute et simpliciter Angelus
sit utroque perfectior. — Adde pro secunda,
non satis colligi producibilitatem habitus
ab actu ex adæquatione, vel excessu per­
fectionis hujus supra illum , quia plura
minoris perfectionis nequeunt a perfectio­
ribus produci : sicut equus non potest pro­
duci ab Angelo. Et generaliter nulla poten­
tia potest produci per actus subjecti in quo
est, quamvis tales actus sint simpliciter
perfectiores juxta dicta tr. 9, disp. 1, dub.
2. Et ratio est eadem, quia potentiæ operativæ sunt proprietates naturæ, atque adeo
petunt essentialiter fieri a generante, et
non per actus rei genitæ ; quidquid sit de
majori vel minori eorum perfectione.
Ad illud quod additum fuit, constat ex
alibi dictis, quomodo actiones immanentes
non semper habere debeant terminum a se
distinctum. Et quamvis actus de quibus lo­
quimur illum habeant, non tamen hujus­
modi terminus est aliquis habitus, sed im­
pulsus vitalis, qui se habet ad actum appe­
titus, sicut verbum ad actum intellectus.
Potestque hoc inveniri in actibus elicitis a
virtutibus acquisitis, qui si fuerint minus
intensi quam ipsæ virtuteS!, neque produ­
cunt, neque augent aliquem habitum.

36-1

QUÆSTIO LX1V.

DE VIRTUTIBUS.

Dominus : perversx vero sunt qux a sinistris
sunt. etc. At hoc tunc contingit, quando
dextrum el sinistrum non sumuntur in op­
positione ad unum medium, sed unum in
oppositione ad alterum, ut in hoc duplici
testimonio. Quando vero sumuntur in op­
De medio virtutum in quatuor articulos divisa.
positione ad viam mediam, et ut declina­
tiones ab illa, sicut in prioribus testimo­
niis, utrumque reprehenditur, solumque
Deinde considerandum est de proprietatibus virtutum. Et primo quidem de medio virtutum.
medium ut virtutis constitutivum com­
Secundo de connexione virtutum. Tertio de xqualitate earum. Quarto de ipsarum duramendatur, De quo videri potest Martinus
tione. Circa primum quxruntur quatuor.
t'· Delrius in adagiis veteris testamenti,
■ adag, 31.
magnificus et magnanin.iw, iliecliir cxlrcmnm et maxieiaf
ARTICULUS L
2. Idem docent communiter sancti Pased si consideretur hoc ipsum per romprationcmadiü
tres : Hieron. in cap. 10 Eccles, postquam
cireumstantias,sie babel rationem medii,quia iu hoc ruite
Πηα rir/uMi mcrates ml m media f
tendunt hujusmodi virtutes secundum regulam ralioais : ré
ostendit dextrum et dexteram viam saepe
est
ubi
oportet
et
quando
oportet
et
propter
quod
Ad primum sic proceditur. Videtur quod vinus moralis
pro virtute accipi, sic ait : « Firmianus
Excessus autem si iu hoc maximum tendatur quando as
non consistai in medio. Ultimum enim repugnat medii
oportet, vel ubi non oportet, vel propter quod non opertet
< quoque noster in præclaro institutionum
rationi: sed de ratione virtutis est ultimum, dicitor enim
Defectus autem est, si non tendatur iu hoc maxùmîl
in 1 de Cado quod virtus est ultimum poteutue.· ergo virtus
< suarum opere Y litteræ meminit, et de
oportet, et quando oportet, Cl hoc est quod Philos.diciluu
moralis non consisti! in medio.
Ethic, quod magnanimus est quidem magnitudine exires^
: dextris, ac sinistris, hoc est de virtutibus
2. Pra ’.erea. Illud quod est maximum non est medium :
eo autem quod ut oportet medius.
sed quædam virtutes morales tendant in aliqund maximum,
« et vitiis plenissime disputavit. Nec puteAd
tertium
dicendum,
quod
eadem
ratio
est
de
virgisilk
sicut magnanimius esi circa maximos honores, el magnifi­
et paupertate quæ est de magnanimitate : abstinet enim vir­
« mus huic sententiolae illud esse contra­
centia circa maximos sumptus ut dicitur in 4 Ethicor. ergo
ginitas ab omnibus venereis, et paupertas ab ornniksfr
î rium in quo dicitur : Ne declines in dex­
non omnis virtus moralis est in medio.
vitiis propter quod oportet, cl secundum quod opirtepdest
3. Pnvterea. Si de ratione virtutis moralis sit in medio
c teram neque in sinistram : hic enim pars
secundum
mandatum
Dei,
et
propter
vitam
ætenaa
Si
esse, oportet quod virtus moralis non perficiatur, sed magis
autem hoc fiat secundum quod non oportet, id estseaaita
dextera pro bono accipitur, ibi vero non
corrumpatur per hoc quod tenditad extremum : sed quædam
aliquam superstitionem illicitam, vel etiam propierimi^
virtutes morales perficiuntur per hoc quod tendunt ad extre­
tam dextera, quam declinatio dexterae
gloriam,
erit
superlluum.
Si
autem
non
flat
quando
oportet,
mum. sicut virginitas, quæ abstinet ab omui delectabili
vel secundum quod oportet est vitium per defecimus
accusatur, ne plus sapiamus, quam saveocrco. et sic tenet extremum, et est perfectissima asti­
patet in transgredientibus votum virginitatis, vel puri­
tas: et dare omnia pauperibus est perfectissima misericordia
pere nos necesse est, quia virtutes in metatis.
vel liberalius: ergo videtur quod non sit de ratione virtutis
« dio sunt, el nimietas omnis in vitio est.»
moralis &se in medio.
Conclusio est affirmativa.
Sed contra est quod Philosophos dicit in 2 Etbic. quod
feD. Gregor. Nazianz. orat. 26, utrumque
virtus moralis est habitos electivus in medietate existons.
^explicat his verbis : « Ne declines ad dexteRespondeo dicendum, quod sicut cx supradictis patet,
OBSERVATIONES SUPER HUNC ARTICULUM.
< ram, neque ad sinistram, ne per contravirtus de sui ratione ordinat hominem ad bonum : moralis
autem virtus proprie est perfcctiva appetilivæ partis animæ
• ria in aequale malum, hoc est in pecca1. Hæc conclusio ab omnibus communi­
circa aliquam determinatam materiam. Mensura autem et
« tum incidas. Quanquam alioqui quod naregula appetit iri motus circa appetibilia est ipsa ratio, bouum
ter adstruitur. Habeturqae in sacra scrip­
autem cujuslibet mensurati el regulat! consistit in hoc quod
< tura dextrum est his verbis laudat : Vias
tura
quoties
præcipit
non
declinare
ad
dex
­
conformetur sua* rcgulæ : sicut bonum in artificialis est ut
■< dextras novit Deus, perversae autem sunt
sequatur regulam artis. Malum autem per consequens est
teram neque ad sinistram. Deuteron, 5:b*
hujusmodi per hoc quod aliquid discordat a sua regula vel
• sinistra. Qui fit igitur, ut qui dextrum
Custodite
et
facite
qux
prxeepit
Dominus
mensura. Quod quidem contingit ve! per hoc quod superlaudat, idem rursum ad dextrum nos ab­
exccdit mensuram, vel per quod deficit ab ea. sicut mani­
Deus vobis, non declinabitis neque ad dexte­
ducat? intelligit profecto quod dextri spe­
feste apparet in omnibus regulatis et mensuratis. El ideo
ram,
neque
ad
sinistram
(exponit
Abufen-j^
palet quod bouum virtutis moralis consistit in adæquatîone
ciem habet cum re vera tale non sit.
sis) ad nullam partem, quia virtus in medio
ad mensuram rationis. Manifestum est autem, quod inter
Quod etiam spectans alio loco inquit : Ne
excessum et defectum medium est awnalitas sive conformiest, ideo ad quamcumque partem declinetis,
las. Unde manifeste apparet quod virtusmoralisiu medio
magnopere justus sis, ne supra modum
vilium est. Idem habetur cap. 17, et cap.2O,
consistit.
sapiens. Par etenim justitiae atque sa­
Ad primam ergo dicendum, quod virtus moralis bonitatem
JosuC 1, Proverb. 4 : Ne declines ad desiihabet ex regula rationis : pro materia autem habet passio­
pientiae detrimentum affert acris tam in
ram
neque
ad
sinistram.
Isai.
30
:
Hxc
esi
nes, vel operationes. Si ergo comparetur virtus moralis ad
• actione, quam in sermone animi imperationem, sic secundum id quod rationis est habet rationem
via, ambulate in ea, et non declinetis Mpt
extremi unius quod est couformilas: excessus vem et defec­
» tus, a bono nempe et a virtute propter
ad
dexteram,
7ieque
ad
sinistram.
Atque
alibi
tus habent rationem alterius extremi, quod esi difiormitas.
» excessum excidens. Hanc enim defectus
Si vero consideretur virtus moralis secundum suam mate­
multoties praecipimur mediam viam tenere
riam, sic habet rationem medii, in quantum passionem re­
< et excessus peraeque labefactant, non se­
quasi
in
ea
virtus
consistat;
vitareque
tan
­
ducit ad regulam rationis.Uuude Philisoph. dicit in 2 Ethic,
cus ac regulam additio aliqua aut subsquod virtus secundum substantiam medietasesi, in quantum
quam vitiosum utrumque extremum, sive
regula virtutis ponitur circa propriam materiam : secundum
per excessum sive per defectum, qusap- ! « tractio. Nemo igitur sapientior sit quam
optimum autem et bouum est extremitas, scilicei secundum
< conveniat, nec lege exactior, nec praepellantur declinatio ad dexteram, et declina­
conformilalem rationis.
« cepto divino sublimior, etc. n Neque hæc
Ad secundum dicendum. quod medium el extrema consi­
tio
ad
sinistram.Quamvis
enim
dextera
ali
­
derantur in actionibus cl passionibus secandum diversas
postrema verba ita accipienda sunt, quasi
quando
sonet
in
bonum
et
sola
sinistra
in
circumstantias: unde nihil prohibet iu aliqua virtute esse
extremum secundum unam circumstantiam, quod tan en est
malum, ut cum Matth. 6, dicitur : Nesciali'-ii opera consilii et supererogationis, quæ to­
medium secundum alias circumstantias per conformilalem
ties in Evangelio et scriptura commendan­
sinistra
tua,
quid
faciat
dextera
tua.El
Pro·
1
ad rationem. El sic est in magnificentia et magnanimitate :
tur, reprehendant, sed solum vitiosum exuam si consideretur quantitas absoluta ejus in quod tendit
verb. 4 : Vias enim qux a dextris sunt novit
Dominus:

QUÆSTIO LXIV

—

I .

365

cossum, qui licet externa specie sapra
legem videatur, ob idque dextrum nomine­
tur, re vera est contra illam et sinistram :
ut explicant priora illa verba sancti Doctoris : Intelligit profecto quod dextri speciem
habet, cum re vera tale non sit. Legator
Divus Augustinus epist. 47 et lib. 2 de D.àug.
peccatoru m meritis et remissionibus cap.35,
Cassian. lib. 11 de institut, renuntiantium cassian.
cap. 4.
3. Eadem sententia fuit communis Philoso­
phorum, ut patet ex Aristotel. 2 Ethicorum Arisl01·
toto cap. 6 et 7, el inter alia ait : a Unde et
« dici solet in iis quae bene se habent operi­
« bus, nec auferri quidquam, nec addi posse
ff propterea quod bonum ipsum corrum­
« punt, nimium et parum, mediocritas
a vero conservat, atque boni artifices ad
a hoc respicientes, ut diximus, operantur.
a Virtus autem omni arte exactior est, ipsa
a profecto medii ipsius est conjectatrix.
a Loquor autem de morum virtute : hæc
a enim circa affectus, actusque versatur in
a quibus est nimium, et parum, et medium.
a Fit enim ut magis et minus quispiam, et
a metuat, et confidat, et cupiat, et abhor­
a reat, et irascatur, et misereatur, et om­
a nino delectetur ac doleat, et utroque
a modo non bene. Et etiam quando opor­
(i tet, et pro quibus, et ad quos, et cujus
<c gratia, et ut oportet. Hoc autem medium
a est et optimum quod est ipsius virtutis,
« etc. » Statimque virtutem moralem sic
diffinit : Est igitur virtus habitus electivus
in mediocritate co ns istens, etc. Unde est illud
Horatii : Virtus est medium vitiorum, et Horat.
utrimque reductum. Et Plutarch. lib. de li- Plut’
beris educandis : Mediam (inquit) in cunctis
sectare viam summa et artis, et consonantix
est.
4. Advertendum est autem, virtuti posse Animad.
dupliciter medium assignari : primum ex versio.
parte ipsius virtutis, ut cum mediat inter
duo vitia extreme opposita, alterum per
excessum, et alterum per defectum : sicut
temperantia inter luxuriam et insensibili­
tatem : humilitas inter pusillanimitatem
et superbiam : fortitudo inter audaciam et
timiditatem, et hoc appellat Cajetanus con­
sistere in medio essentialiter. Secundo ex
parte actus et objecti, quia inclinat ad ac­
tum cominensuratum et adæquatum regulæ
ralionis : nam quia inter excessum et de­
fectum ab aliqua mensura, medium est
æqualitas, omnis actus commensuratus re­
gulæ rationis dicitur in medio ipsius ratio-

I
i

i

Ai

366

DE VIRTUTIBUS.

nis consistere. Quicumque vero a prædicta
regula deficit, vel eam excedit, habet ratio­
nem extremi : et hoc vocat Cajet, consistere
in medio causaliter, quia nihil aliud est
quam virtutem causare actum in medio ra­
tionis constitutum. Doctrina ergo D. Th.
in hoc art. non intelligitur de primo me­
dio, sed de secundo : et ideo est universalis
pro omnibus virtutibus moralibus, quia
omnium actus debent a ratione regulari,
omnesque hujusmodi actus quantum est ex
parte materiæ possunt a prædicta regula
deficere vel excedere, atque eo ipso non
erunt actus virtutum.
5. Quando vero contingat in prædictis
actibus deformitas per excessum, et quando
per defectum explicat D. Th. in solut. ad 2
et ex eo Cajet, art. 2, dicens, quod cum me­
dium rationis sit modus positus in materia
alicujus virtutis secundum conditiones re­
gulæ rationis, exigit duo, nempe materiam
et conditiones : ita quod consistit in affir­
matione utriusque, scilicet materiæ propriae
et omnium conditionum spectantium ad
rationem rectam, v. g. medium rationis in
temperantia est delectari quando, sicut,
quare oportet, etc. extremum autem si affir­
metur unum, et negetur aliud : ut delectari
non quando oportet, vel non delectari quando
oportet. Quod si affirmetur materia, negatis
conditionibus, erit superfluum : si vero
conditionibus affirmatis, materia negetur,
diminutum. Exemplum sit, uti delectationi­
bus non quare, non ubi oportet, etc. est su­
perfluum contra temperantiam, quia est uti
ejus materia plus quam oportet. Non uti
autem prædictis delectationibus quando opor­
tet, quare oportet, etc. est diminutum, quia
est minus quam oportet delectari, et mate­
ria temperantiæ, uti.
Alia
6. Notat etiam D. Thom. in solut. ad J,
Persio.' me^*am virtutis non sic appellari,quia me­
diat inter illud quod est rationis et extrema
contraria rationi : nam hoc modo potius
prædictum medium est unum ex extremis :
et sub altero comprehenduntur tam exces­
sus, quam defectus : sed dicitur medium
respectu materiæ per rationem regulabitis:
nam in illa est accipere el excessus et de­
fectus a rationis regula et confirmitas cum
ea : et per hanc conformitatem reducitur
ad medium quod est æqualitas cum regula :
per excessum vero et defectum deficit a
medio, quia declinat ab æqualitate. Quæ est
Bristol, doctrina Arist. 2 Ethic, cap. 6, ubi ait :
« Secundum substantiam quidem et ratio-

■

QUÆSTIO LXIV,

« oportet quod justitiae habitus sit medius
« nem ; quod quid est esso dicentem, me- !;
« inter duas malitias, ut in 5 Ethicor. dici« dictas est virtus. Secundum optimum I
« tur, sed quod medium attingat in materia
« autem et bene extremitas. » Quæ verba I4
sic declarat D. Thom. lect. 7 :« Virtus se-D.tJ(a sua.» Ratio vero est perspicua, nam con­
tra justitiam nunquam peccatur reddendo
« eundum suam substantiam et secundum |
alteri plus quam debetur, sed auferendo ab
« rationem diffinitivam est medietas, sed
eo quod suum est, aut non reddendo quod
α in quantum habet rationem optimi in tali
ei debetur, vel minus reddendo quam debeα genere et bene operantis sive disponentis
« esi extremitas. Ad cujus evidentiam con- '
tur : quod lotum ad defectum, et non ad
α siderandum est, quod tota bonitas virtuexcessum pertinet : ergo nequit in hac ma­
« tis moralis dependet ex rectitudine ra­
teria repiriri vitium per excessum a justift tionis : unde bonum convenit virtuti i,
lia, sed tantum per defectum.
« morali secundum quod sequitur ratio- j
8. Objicies, etiam in materia justitia? po« nem rectam,- malum autem utrique vi- I'
test actus vitiari per excessum sicut per
« lio, scilicet superabundantia? et defectui
defectum : ergo utroque utroque modo po« in quantum recedit a ratione recta. Ei ]
test dari vitium contra justitiam. Anteceα ideo secundum rationem bonitatis et ma- I
dens constat, tum quia ex parte actus omnis
« litiæ ambo vitia sunt in uno extremo,
virtus moralis in medio consistit, vitatque
e scilicet in malo, quod attenditur secuuexcessum et defectum ut D. Thom. docet lo« dum recessum a ratione. Virtus autem
cis nuper relatis, et in præsenti arlicul. 2.
« est in altero extremo, scilicet in bono,
Tum etiam quia reddere debitum, quando
a quod attenditur secundum sequelam ra­
non oportet, aut propter finem quem non
ft tionis, etc. » Quia vero species virtutis
oportet est peccatum per excessum : quippe
ab objecto et materia desumitur, et in his
affirmatur materia justitiæ, negatis debitis
bonum habet rationem medii inter exces­
conditionibus : ergo, etc. Consequentia pro­
sum et defectum dixit Aristoteles quod se­
batur, nam habitus debent actibus corres­
cundum substantiam medietas est virtus. I
pondes : si ergo contra justitiam possunt
7. Sed circa primum modum consistendi
dari actus vitiosi per excessum et per de­
in medio est difficultas, utrum conveniat
fectum, cur non similiter habitus ?
omnibus virtutibus moralibus, ita ut quae­
Pro solutione hujus objectionis notanlibet habeat duo vilia extrema directe sibi
^Hum est, habitus directe contrarios necesopposita, alterum per excessum, et alte­
tâe sario versari circa eandem materiam, nam
rum j)er defectum ? Dicendumque est non
contraria debent versari circa idem : ut
convenire justitiæ, bene autem virtutibus
ergo respectu alicujus virtutis dentur duo
quæ versantur circa passiones : fortitudini,
vitia contraria per excessum et per defec­
temperantiæ et earum partibus. Ila Cajet,
tam, opus est ut in materia talis virtutis
in præsenti, Medina, Alvar. Gr. Mart. Va-J«
inveniri possint excessus et defectus, seu
lent, et plures alii. Asseriturque a D. Th. p
plus et minus propria talis materiæ. Si
q. de virt. art. 13 ad 12, ubi inquihnw
vero excessus ad illam materiam non perti­
« Aliæ virtutes morales sunt inter duo vi-1’0*
neat, vitium respiciens talem excessum
« lia, non autem justitia, quæ tamen we­
non contrariabitur directe tali virtuti, sed
ft dium in propria materia tenet, quod per
alii ad cujus materiam excessus ille perti­
« se pertinet ad virtutem. » Et in 3, dist.
neat. Verbi gr. quia propria materia tem­
38, q. 1, art. 3, quæstiunc. 1, sic ait : «Virperantiæ sunt delectationes gustus et tactus,
« tus dicitur medium dupliciter, uno modo
excessus proprius talis materiæ requirensα ratione materiæ circa quam est.inquanqne vitium directe contrarium temperan­
« tum adæquat eam rationi recta? : et hoc
tiæ, eritnimium delectari .-itlæquedumtaxat
« perse convenit omni virtuti morali : et
circumstantia? talem excessum constituent,
« sic est medium per participationem exquæ redundant in plus delectationis quam
« tremorum. Alio modo dicitur medium
ratio dictet : ut si delectatio sumatur quando
« ratione habitus, in quantum scilicethavel ubi per se prohibitum est delectari, aut
ft bitus virtutis est medius inter habitus
si sit intensior vel diuturnior quam opor­
« duarum malitiarum, et hoc est medium
tet.Aliæ vero circumstanliæ extrinsecæ, ut
« per abnegationem extremorum : et hoc
delectari propter inanem gloriam, propter
« accidit virtuti, nec oportet quod sit in
avaritiam, etc. sicut non redundant in plus
« omnibus virtutibus. Et propter hoc non
delectationis, ita neque constituunt exces­
oportet

367

sum proprium materiæ temperantiæ : et
ideo quamvis delectatio cum illis exercita
sit actus defectuosus per excessum, non
spectat ad vitium directe contrarium tem­
perantiæ, sed ad vilium oppositum humili­
tati et liberalitati, ad quarum materias
pertinent prædictæ circumslantiæ et exces­
sus.
9. Deinde nota, materiam justitiae esse jus
alienum, seu quod habet rationem debili
aequalis vel inaequalis : Mac ergo circumstantiæ constituere possunt excessum vel de­
fectum proprium materiæ justitiæ, quæ in
ratione debili, aequalitatemque vel inxqualitatem redundant : si quæ autem debitum,
aequalitatem aut inaequalitatem per se non
variant, neque in ea redundant, sive perti­
neant ad excessum, sive ad defectum ; to­
tum hoc erit extra justitiæ materiam, atque
adeo per accidens et impertinenter se ha­
bebit ad specificandi vitia justitiæ contra­
ria. Exemplum ponit Cajetanus, si quis non
rediat mutuo acceptum die statuto, hujus­
modi circumstantia est propria materiæ
justitiæ, constituitque peccatum injustitia?
directe justitiæ oppositum, quia redundat
in rationem debiti ponitque inæqualitatem:
quanto enim mutuum post statutum solu­
tionis tempus apud debitorem delinetur,
tanto magis creditor suo jure et debito pri­
vatur, tantoque major inaequalitas sit con­
tra prædictum jus. Si autem reddat die
statuto, sed hora incompacta, puta hora
prandii, vel propter inanem gloriam, deordinatio talis circumstantiae impertinenter
se habet ad justitiam, quia non redundat
in rationem debiti, neque aliquo jure pri­
vat, aut inæqualitatem in eo constituit : et
ideo licet talis redditio sit inordinata per
excessum, non tamen contra justitiam, sed
contra prudentiam, humilitatem vel aliam
virtutem.
Ex his ad objectionem distinguendum SolQll-0
est antecedens : etsi sensus sit quod actus objeçjustitiæ potest vitiari per excessum perti- ,10ms·
nentem per se ad justitiæ materiam, ne­
gari debet : non enim intelligi potest quod
actus sit defectuosus directe contra justi­
tiam, nisi quia non solvitur quod debetur
vel quantum debetur, vel quam cito debe­
tur : quod totum ad defectum justitiæ per­
tinet. Quod vero plus reddatur quam debe­
tur, vel priusquam debetur, aut cum alia
quacumque circumstantia dicentedumtaxat
excessum, quæ proinde in ablationem vel
diminutionem juris alieni non redundet,

DE VIRTUTIBUS.

368

non est directe contra justitiam, quamvis
possit esse contra liberalitatem, vel alias
virtutes : nulli enim fit injustitia reddendo
ei plus quam debetur.
Bepliea.
10. Nec refert si urgeas quod medium
justitia? consistit inter majus et minus, seu
inter plus uni, et minus alteri ut docet Aristot. 5 Ethicor. cap. 4. Ex quo D. Thomas
2, 2, quæst. 104, articul. 2, concedit super­
fluum et diminutum in materia justitia? :
superfluum in eo quod retinetur alienum,
diminutum autem in eo quod non redditur,
quod debetur, ergo per ordinem ad hujus­
modi extrema possunt assignari vitia oppo­
sita justitiae per defectum et per excessum.
Respondetur admisso antecedenti, negando
consequentiam. Ratio vero est, quia extre­
mam illud per excessum quod invenitur in
materia justitia?, non aliter est inordina­
tum, nisi quia consequitur ex defectu vel
eum inducit : ex eo namque habet esse
contra justitiam plus mihi retinere, quam
meum sit, quia ita retinendo, minus reddo
alteri, quam sibi debetur. Si vero nulli
minus reddatur quam debetur, quantumcumque retineatur, non erit talis retentio
contra justitiam : sed ad summum contra
liberalitatem. Quia igitur unica est inordi­
natio in superfluo et in diminuto contra
justitiam, ad idem vitium utrumque spec­
tat : quod potius a-1 defectum, quam ad ex­
cessum pertinet, quia superfluum non re­
pugnat justitia? nisi propter diminutum,
hoc vero secundum se.
aktictlus

n.

Utrum medium virtutis sit med um rei, velrctionu ?

Ad secundum sic proceditur. Videtur, quod medium vir­
tutis moralis non sil medium rei. Bonum enim virtutis mo­
ralis consistit in boc quod est in inedio ; bonum autem ut
dicitur in 6 Mciaph. est in rebus ipsis : ergo medium virtutis
moralis est medium rei.
2. Pmerea. Ratio est vis appeti liva : sed virtus moralis
non consistit in medio apprehensionum,sed magis in medio
operationum ct passionum: ergo medium virtutis moralis non
est medium rationis, sed medium rei.
X Praeterea. Medium quod accipitur secundum propor­
tionem arithmeticam, vel geometricam, est medium rei :
sedule est medium justitiæ, ut dicitur in5Eihic. ergo
medium virtutis moralis non est medium rationis, sed rei.
Sed contra est quod Philosophus dicit in 2 Ethic, quod
virtus moralis in medio consistit quoad nos determinato
ratione.
Respondeo dicendum, quod medium rationis dupliciter
potest intelligi. Uno modo secundum quod medium in ipso
actu rationis existit, quasi ipse actus rationis ad medium
reducatur : et sic quia virtus moralis non perûcii actum ra­
tionis sed actum virtutis appetilivæ, medium virtutis mora­
le non est medium rationis. Alio modo potest dici medium
rationis id quod a ratione ponitur in aliqua materia: et sic
omne medium virtutis moralis est mediutn rationis : quia
sicut dictum est, virtus moralis dicitur consistere in medio

per conformitatem ad rationem rectam, sed quandoque con­
tingit, quod medium rationis est etiam medium rei, et tunc
oportet quod virtutis moralis medium sit medium re», sicui
esi injustitia. Quandoque autem medium rationis non est
medium rei, sed accipitur per comparationem ad nos.etsic
est medium in omnibus aliis virtutibus moralibus Cujus ra­
tio est, quia justitia est circa operationes quæ consistunt In
rebus exterioribus, in quibus recte institui debet simpliciter
et secundum se, ut supra dictum est : et ideo mediutn ratio­
nis in justitia est idem cum medio rei, in quantum scilicet
Justitia dat unicuique quod debet, ctnon plus nccmirn
Aliæ vero virtutes morales consistunt circa passiones inte­
riores, in quibus non potest rectum constitui eodem modo
propter hoc quod homines diversimode se habent ad passio­
nes : et ideo oportet quod rectitudo rationis m passionibto
instituatur per respectum ad nos, qui a dicimur secundem
passioues. Et per hoc patet responsio ad objecta. Nam pri­
ma? dua· rationes procedunt de medio rationis, quod scilicet
invenitur iu ipso actu rationis : tertia vero ratio procedit de
medio justitiæ.

Prima conclusio : Si medium rationis di­
catur quod in ipso actu rationis existit, me­
dium virtutis moralis non est medium ratio­
nis.
Secunda conclusio : Si medium rationis
dicatur quod a ratione ponitur in aliqua ma­
teria, omne medium virtutis moralis est me­
dium rationis.
Terlia conclusio : Medium rationis res­
pectu justitix est etiam medium rei : secus
respectu aliarum virtutum qux sunt circa
passiones.
DUPLEX ADNOTATIO.

1. Prima ex his conclusionibus convin­
citur clare ratione articuli. Secunda ex
diffinitione virtutis moralis in qua dicitur:
Habitus electivus in mediocritate consistens
determinata ratione, ut determinaverit ipse
prudens. Requiritur ergo ut medium prsdicke virtutis a prudentia determinetur:
atque adeo quod sit medium rationis, hoc
est a ratione dictatum et impositum.
2. Circa tertiam nota, medium rei appel­
lari quod inter duas res æqualitalem consti­
tuit, ita ut tantum cuique detur, quantum
ab eo ablatum est : et quia hujusmodi aequa­
litas ex ipsis rebus determinata est, medium
rei vocatur, ad distinctionem medii solius
rationis, cujus quantitas non invenitur de­
terminata ab ipsis rebus, sed per solam ra­
tionem attendentem circumstantias quæ oc­
currunt, taxatur. Exemplum primi sit. Si
ego a Petro accepi mutuo decem,ex ipsis re­
bus determinatur ut ad constituendam in­
ter me et illum aequalitatem, reddam illi
decem ; sin minus neque ego reddam quan­
tum debeo, neque ille accipiet quantum sibi
debetur, neque inter rem datam, et rem
acceptam

QUÆSTIO I/XIV,
acceptam ponitur æqualitas. Exemplum se­
cundi est. Ut quis ponat in actu irae vel ti­
moris medium et æqualitatem, non ex
natura alicujus rei determinatum quanta
debeat esse ira, vel quantus timor, sed so­
lum quod ratio dictaverit attentis omnibus
circumstantiis occurrentibus : et ideo eadem
ira v. g. ut quatuor quæ in una occasione
est moderata et in medio constituta, quia
ratio attentis circumstantiis eam postulat ;
in alia ubi similes circumstantiæ defecerint,
erit superflua vel diminuta; quia rationi
contraria. Hoc secundo modo invenitur
medium in omnibus virtutibus quæ versan­
tur circa passiones, eo quod nulla passio ex
natura rei, determinata est ad tantam ; sed
hoc dependet ex dispositione agentis, va­
riisque circumstantiis quæ prædictam dispo­
sitionem immutant, faciuntque ut quod uni
est multum, alii sit æquale vel parum.
Primo vero invenitur in justitia, cujus est
unicuique tribuere quantum ab eo ablatum
est, sibique debetur : cui decem, decem :
cui tributum, tributum, cui vectigal, vecti­
gal, etc.
3. Secundo nota, hoc medium rei ut at­
tingatur a virtute justitiæ, debere quoque
esse medium rationis, quia in hoc conve­
niunt omnes virtutes morales : unde justi­
tia solum habet speciale, quod ejus medium
simul sit rei et rationis, cum tamen me­
dium aliarum solius rationis sit. Sive ergo
in materia justitiæ deficiat æqualitas rei ad
rem, sive approbatio rationis, non erit for­
maliter actus justitiæ, sed solum materiali­
ter : quia licet ibi sit objectum justitiæ ma­
terialiter in esse rei, non tamen formaliter
in ratione virtuosi, quippe in hac ralione
dependet essentialiter a regulatione pru­
dentiæ, quæ non attendit solam materiam
virtutis, sed omnes circumstantias ex qui­
bus potest actus vitiari.
Neque obest si objicias ex D. Thom. 2, 2,
q. 57, art. I, ubi sic ait : Justum dicitur
aliquid quasi habens rectitudinem justitiæ,
ad quod terminatur actio justitiæ etiam non
considerato qualiter ab agente fiat : ergo ad
constituendum justitiæ objectum non oportet
attendere circumstantias ex parte agentis.
Respondetur enim ibi solum esse sermonem
de justo, vel objecto justitiæ sumpto in esse
rei, hoc est secundum illud præcise quod
importatur ex parte suæ materiæ, quæ est
æquale ad alterum : ad quod constituendum
nihil conducit dispositio agentis. Cum hoc
uno stat prædictum objectum formaliter j

369

in ratione virtuosi dependere a circumstantiia agentis : quia dependet a prudentia
omnia regulante. Vide supr. tract, praece­
denti, disp. 6, dub. 1, num. 30.
ARTICULUS III.
Utrum virtutes intellectuales consistant in medto 7
Ad tertium sic proceditur. Videtur, quod virtutes intel­
lectuales non consistant in medio Virtutes enim morales
consistunt in medio, in quantum conformantur regulae ratio­
nis : sed virtutes intellectuales sunt in ipsa ratione, et sic
non videntur habere superiorem regulam .-ergo virtutes in­
tellectuales non consistunt in medio.
2. Præterea. Medium virtutis moralis determinator a vir­
tute intcllectuali.dicitur enim in 2 Ethicor. quod virtus con­
sistit in medietate determinata ratione : prout sapiens de*
terminabit. Si igitur virtus intellectualis iterum consistat
in medio, oportet quod determinetur sibi medium per ali­
quam aliam virtutem, et sic proceditur iu infinitum in vir­
tutibus.
3. Præterea. Medium proprie est inter contraria, ut natet
per Phiiosoph. in 10 Melaplb sed in intellectu non videtur
esse aliqua contrarietas, cum etiam ipsacoutraria secundum
quod sunt in intellectu non sint contraria, sed simul intelligantur : ut album et nigrum, et sanum cl aegrum : ergo in
intellectualibus virtutibus non est medium.
Sed contra est, quod ars est virtus intellectualis ut dicitur
in 2 Ethicor. ergo tCtiam virtus intellectualis consistit in
medio.
Respondeo dicendum, quod bonum alicujus rei consistit
in medio secundum quod conformatur regulæ vel mensura,
quam contingit transcendere, et ab ea deficere sicut dictum
est. Virtus auiem intellectualis ordinatur ad bonum sicut et
moralis, ut supra dictum esi : unde secundum quod bonum
virtutis intellectualis se habet ad mensuram, sic se habet ad
rationem medii : bonum autem virtutis intellectualis est
verum, speculative quidem virtutis verum absolute ut in
6 Ethicor. dicitur : practice autem virtutis verum secundum
conformilatem ad appetitum rectum : verum autem intellec­
tus nostri absolute consideratum, et sicut mensuratum a re:
res euim esi mensura intellectus nostri ut dicitur in 10 Mcteplt ex eo enim quod res est, vel non est. veritas est in
opinione et in oratione. Sic igitur bnnuin virtutis in­
tellectualis speculativæ consistit in quodam medio per con­
formilatem ad ipsam rem secundum quod dicit esse quod
est, vel non esse quod non ’est, in quo ratio veri consistit.
Excessus autem est secundum ailirmaiionem falsam per
quam dicitur esse quod non est. Defectus auter accipitur
secundum negationem falsam, per quam dicitur non esse
quod est. Verum autem virtutis intellectualis practice com­
paratum quidem ad rem, habet rationem mensurati: et sic
eodem modo accipitur medium per conformilatem ad rem
in virtutibus intellectualibus pradicis, sicut in speculativis.*
sed respectu appetitus habet rationem icgulæ cl mensura.
Unde idem medium quod est virtutis moralis, etiam est
ipsius prudentiæ, scilicet rectitudo rationis :sed prudentiæ
quidem est istud medium ut regulantis et mensurantis. virtm is autem nioralis ut mensurata» cl regulum,·. Similiter ex­
cessus et defectus accipitur diversimode utrobique.
Ad primum ergo dicendum, quod etiam virtus intellectua­
lis habet suam mensuram utdictum est,et per conformilatem
ad ipsam accipitur in ipsa medium.
Ad secundum dicendum, quod non esi necesse in infini­
tum procedere in virtutibus : quia mensura cl regula intel­
lectualis virtutis non est aliquod aliud genus virtutis, sed
ipsa res.
Ad tertium dicendum, quod ipsæ res contraria? non ha­
bent contrarictafcm in anima : quia unum est ratio cognos­
cendi alterum : cl tamen in intellectu est rootrarielas affir­
mationis et negationis quæ sunt contraria ut dicitur in One
Perihermcnias ,· quamvis enim esse et non esse non sint
contraria, sed contradictorie opposite,si considerentur ipsa
significata prnut sunt in rebus quia alterum est ens, et alte­
rum esi pure non ens : temen si referantur ad actum anima?
utrumque ponit aliquid esse : unde esse et non esse sunt

JJ
■

DE VIRTUTIBUS.

370

cüDfradieloriâ : fed opinio qua opiuamar quod bonum esi
bonum, est rantnirfa opinioni qua opinamur quod bonum
non est bonum :ei iutcr hujusmodi contraria medium est
virtus intellectualis.

Conclusio

affirmativa.
ARTICULUS IV.

Llrm tirMti Tiwl&jicz contijiant i» rncdwl

A3 quariom sic proceditor. Videtur quod virtus Lheologia consistat io medio Bonum enim aliarum virtutum
consistu in medio, sed virtus theologica evcetlii in bonitate |
alias virtutes : ergo virtus theologica inulto magis est in
medio.
2. Prêtera. Medium virtutis moralis accipitur quidem
secundum qu »d appetitus regulatur per rationem. iutelleciwlis vero secundum quod intellectus noster mensuratur a
re : sed v>rtus theologica el perficit intellectum ei appetitum,
ut stipradicium c<i : ergo etiam virtus theologica consistit
in medio.
3. Præierea. Spes quæ est virtus theologica, medium est
inter desperationem et præsumptioiæm : similiter etiam
fides incedit media inter contrarias tmeses ut Bo tins dicit
in lib. de duabus naturis : quod enim confitemur iu Christo
□nam personam ct duas naturas, medium est inter iueresim
Nestori L qui dicilduaspcrsonaset duas naturas, et taresim
Eutychis. qui dicit unam personam el unam naturam : ergo
virtus theologica consistit in medio.
Sed contra, hi omnibus iu quibus consistit virttxs in medio
contingit peccare per excessum, sicul et per defectum : sed
circa Deum qui est objectum virtutis theologiae uoa con­
tingit peccare per excessum : dicitur enim EecL 43 : Bene­
dicentes L>eum exaltate illum quantum potestis : major enim
est omni laude : ergo virus theologia non consistit in
mediû’
Respondeo dicendum, quod sicut dictum est, mediam vir- |
tolis accipitur per couformiUtem ad suam regulam vel men- i
suram, secundum quod contingit ipsam transcendere, vel
ab ea deficere. Virtutis autem theologica? duplex potest
accipi mensura. Una quidem secundum ipsam rationem vir­
tutis, et sic mensura ct regula virtutis tlæologicæ est ipse
Deus : fides enim nostra regulatur secundum veritatem divi­
nam. charitas autem secundum bonitatem ejus, spes autem
secandum magnitudinem omnipotentia.· et pietatis ejus, et
ista est mensura excedens omnem humanam facultatem :
unde nunquam potest homo lautum diligere Deum, quantum
diligi debet: nec lautum credere aut sperare in ipsum,
quantum debet : unde multo minos potest ibi esse excessus:
et sic bonum latis virtutis non consistit in medio, sed tanto
est melius, quanto magis acceditur ad summum. Alia vero
regula vel mensura virtutis theologi» est ex parte nostra .
quia etsi non pos&nnus ferri in Deum quantum debemus :
debemus umeo ferri in ipsum credendo ct sperando el
amando secundum mensuram nostræ conditionis. Unde per
accidens potest iu virtute theologia considerari medium et
extremi ex pane nostra.
Ad primum ergo dicendum quod bonum virtutum intellec­
tualium et moralium consistit in medio per conforraitalcm
ad regulam vel mensuram, quam transcendere contingit,
quod non est in virtutibus theologicis per se loquendo, ut
dictum est.
Ad secundum dicendum, quod virtutes morales et intel­
lectuales perficiunt intellectum et appetitum nostrum in or­
dine ad mensuram ct regulam creatam : Virtutes autem theo­
logica? in ordine ad mensuram el regulam increatam, unde
non est similis ratio.
Ad tertium dicendum, quod spes est media inter pre­
sumptionem ct desperationem ex parte nostra : in quantum
scilicet aliquis praesumere dicitur ex eo quod sperat a Deo
bonum quod excedit suam conditionem, vel non sperat quod
secundum suam conditionem sperare posset : non autem
potest esse superabundantia ex parte Dei, cujus bonitas est
infinita. Similiter etiam fides est media inter contrarias bæreses, non per comparationem a«l objectum, quod est Deus,
cui non potest aliquis nimis credere : sed iu quantum ipsa
opiuio humana est media inter contrarias opiniones, ut ex
supt adictis patet.

Prima conclusio : Bonum t.'irlui is theolo­
gica* ex parte ipsius non consistit in medio,
sed tanto est melius, quanto magis acceditur
ad summum.
Secunda conclusio : In virtutibus theolo­
gicis potest considerari medium, et extrema
per accidens, et ex parte nostra.
ADNOTATIO CIRCA CONCLUSIONES ARTICULI,

1. Nota hic medium per se appellari a
Divo Tho. quod attenditur secundum ob­
jectum virtutis primarium, ita quod ex­
terna ex tali objecto ejusque attingibilitale
originentur. Quod contingit quoties objec­
tum non est regula, sed ab alio regulatur :
nam excessus vel defectus a regula certum
est non posse esse in ipsamet regula, sed in
materia cui applicatur : praesertim ubi re­
gula fuerit infinita, quam impossibile est
pertransire quantumcumque intensio po­
tentiæ ad eam accedat, vel ipsi inhaereat.
Hoc autem contingit in virtutibus theolo­
gicis, quarum objectum est Deus, in quo ex
una parte non est excogitabilis defectus aut
excessus a regula, cum sit ipsa regula
prima : el ex alia quia est infinitus nulla
virtute pertransiri valet. Poterit igitur
homo suis actibus non ita accedere ad
Deum amando, credendo, vel sperando si­
cut oportet : et sic peccare per defectum
contra charitatem, fidem, vel spem : non
autem poterit nimis accedere, nimis eum
amare, nimis ei credere, vel in ejus mise­
ricordia et auxilio sperare : quod esset pec­
care per excessum. Cum hoc vero stat, ut
ex parte nostra possit esse peccatum perexcessum : si quis, v. g. ut vacet prædictis
actibus quando non adest obligatio, omittat
alia ad quæ tenetur : et hic dicitur excessus
per accidens, quia non consistit in nimio
amore ipsius objecti theologici, sed in eo
quod ex conatu ad talem amorem, per acci­
dens, nempe ex defectu et limitatione nos­
tra et præter intentionem sequitur violatio
alterius præcepti. Nec tunc vere amatur
Deus, quia verus ejus amor includit in se
rectitudinem, et nunquam ab adimpletione
divinae voluntatis abducit.
2. Contingit etiam excedere contra vir­
tutes theologicas ex parte objecti materia­
lis : ut si quis velit proximo bonum superans ejus capacitatem : aut speret ex
propriis viribus et præter ordinem divinae
misericordiæ, quod non nisi ex Dei auxilio
et

QUÆSTIO LXV.
et juxta prædictum ordinem sperare dehet :
vel credat esse in Deo aliquid quod non est,
v, g. quaternitatem, in quo non attingitur
objectum formale fidei, quod est prima ve­
ritas : nam Deus id non dicit. Quocumque
vero modo prædictus excessus contingat
semper est per accidens. Quod recte expliD.ib&m.cat D. Thom. 2, 2, q. 17, art. 4 ad 2, cujus
verba adducemus, quia doctrinam præsentis articuli non parum illustrant, u Dicena dum quod medium accipitur in regulatis
« et mensuratis secundum quod regula vel
« mensura attingitur : secundum autem
« quod exceditur regula, est superfluum;
« secundum autem defectum a regula est
u diminutum. In ipsa autem regula vel men­
ti sura non est accipere medium et ex­
ii trema. Virtus autem moralis est circa ea
« quæ regulantur ratione sicut circa objec« tum proprium, et ideo per se convenit ei
« esse in medio ex parte proprii objecti.
« Sed virtus theologica est circa ipsam re« gulam primam non regulatam alia re« gula sicut circa proprium objectum : et
« ideo per se et secundum proprium objec« tum non convenit virtuti theologica? esse
« in medio. Sed potest sibi competere per
« accidens ratione ejus quod ordinatur ad
« principale objectum : sicut fides non po« test habere medium et extrema in hoc,
« quod innitatur primæ veritati, cui nul« lus potest nimis inniti : sed ex parte eo«. rum quæ credit potest habere medium et
« extrema, sicut unum verum est modium
« inter duo falsa. Et similiter spes non
« habet medium et extrema ex parte principalis objecti, quia divino auxilio nullus
« potest nimis inniti ; sed quantum ad ea
« quæ confidit aliquis se adepturum, potest
« ibi esse medium et extrema : in quan« tum vel præsumit ea quæ sunt supra
« suam proportionem, vel desperat de his
« quæ sunt sibi proportionata. »
3. Objicies : virtus intellectualis, v. g.
scientia ideo consistit in medio juxta doc­
trinam articuli præcedentis, quia versatur
inter falsam affirmationem, qua dicitur de
objecto quod non est, et falsam negationem,
qua negatur quod est : sed eodem modo
fides est media inter hæresim affirmantem
Deum esse trinum in essentia, quod non
est ; et inter hæresim negantem esse tri­
num in personis, quod est : ergo eodem
modo consistit in medio. Respondetur
D.Tbom.primo ex D. Tho. in 3, dist. 33, q. 2, art. 3,
quæstiunc. 4 ad 2, ubi sic ait : Dicendum

371

quod [ides est virtus theologica, in quantum
adhxrel prima veritati, et ex hac parle non
potest in ipsa medium esse : non enim potest
nimis Deo adhxrere : at ex parte illa qua
aliquid affirmat vel negat veritati prinus
adhxrens, ibi est medium, quia secundum
hoc habet similitudinem cum virtutibus intel­
lectualibus. Juxta quam solutionem cum di­
cimus fidem non habere extremum per ex­
cessum, intelligendum est, non ex parte
ejus quod creditur, sed ex parte primæ ve­
ritatis cui creditur, et cui nimium credere
impossibile est.
Secundo respondetur, non solam hære­
sim negantem de Deo quod est, sed etiam
affirmantem quod non est, peccare per de­
fectum : quia cum Deus sit suprema el infi­
nita perfectio, ita ut nihil majus ipso, et
quocumque existente in ipso dari aut exco­
gitari possit : quidquid de eo affirmatur
quod in illo non est, est infinite minus
quam quod in ipso est, v. g. si Deus esset
trinus in essentia, quod affirmat hæreticus,
infinite minus esset, quam cum essenliæ
unitate, quam adstruit fides. Et similiter,
si in personis esset unus et non trinus, ut
vult contraria hæresis, infinite minus ha­
beret quam vera fides agnoscens Trinita­
tem, de illo confitetur. Atque hoc modo qui­
cumque error fidei contrarius minus dat
Deo, quam ipsa fides, et sic potius opponi­
tur illi per defectum quam per excessum.
Sicut errores contra scientiam et alias vir­
tutes intellectuales quæ habent objectum
creatum, de quo potest opinari plusquam
revera sit, sicut etiam minus : atque adeo
errare tam per excessum quam per defec­
tum. Et licet mensura veritatis talium vir­
tutum sit res cognita, quia tamen est
mensura infinita potest pertransiri, et in
attingendo ipsam intellectus in plus decli­
nare.
4. Ex doctrina hujus articuli habetur,
virtutes theologicas non dependere perse a
prudentia, quia earum objectum non subest
prudenti® determinationi, sed est supra
illam : ipsaque suprema regula, ad quam
prudentia sua objecta examinat, et ex qua
totam suam rectitudinem desumit. At per
accidens possunt actus charitatis, fidei ct
spei a prudentia dependere saltem quan­
tum ad exercitium : quatenus ad illam per­
tinet removere impedimenta, quæ possunt
ex parte nostra prædictos actus impedire,
vel eorum prætextu ab aliorum praecepto­
rum adimpletione retrahere. Et quia talis

372

DE VIRTUTIBUS.

dependentia solum est per accidens ut a re­
movente prohibens, potest esse non solum
a prudentia infusa, sed etiam ab acquisita ;
ut contingit in peccatore fideli, ubi non est

prudentia infusa, et exercet actum fidei et
spei nulla circumstantia vitiatum, cujas
exercitium sine dubio alicujus prudentiae
imperium requirit.

QUÆSTIO LXV
De connexione virtutum in quinque articulos divisa.
Deinde considerandum est de connexione virtutum. Et circa hoc quxruntur quinque.
ARTICULUS I.

ponitur. Cujus ratio duplex assignatur, secundum quod di­
versimode aliqui virtutes cardinales distinguunt. Ut enim
Urum virtutet maralc* tint ad mricem
t
dictum est quidam distinguunt cas secundum quasdam ge­
nerales conditiones virtutum, utpote quod discretio per­
tineat ad prudentiam, rectitudo ad justitiam, moderatio ad
Ad primum sic proceditor. Videtur quod virtutes morales
temperantiam, firmitas animi ad fortitudinem, in quacumque
non sinlex necessitate connexæ: virtutes enim morales quan­
materia ista considerentur : et secundum hoc manifeste
doque causantor êxexercitio acinum ut probatur in 2 Ethic.
apparet ratio connexionis : non enim firmitas habet laudem
Sed homo potest exercitari iu actibus aiieojus virtutis sine
virtutis si sit sine moderatione vel rectitudine au: discre­
hoc qnod exercitetur in aelibu* altcriis virtutis : ergo una
tione» et eadem ratio est dc aliis. Et hanc rationem con­
virtus moralis potest tuberi sine altera.
nexionis assignat Greg. 22 Moral, dicens quod virtutes si
2. Prælerea. Magnificentia et magnanimius sunt quædam
sint disjunct# nonpossuntessc perfect# secundum rationem
virtules morales : sed aliquis potest habere alias virtutes
viriolis, quia nec prudentia vera est. quæ justa, temperans,
morales sine hoc quod habeat magnificenliam ei magnanimi­
et furtis non est, et idem subdit de aliis virtutibus. Etsitatem : dicit enim Phil, in 4 Eth. quod inops non potest esse
milem rationem assignat Aug. in 6. de Trinil. Alii vero
magnificttsqui tamen potest habere alias quasdam virtutes,
distinguunt prædictas virtules secundum materias, el se­
et qnod ille qui pan is est dignus, et his se dtgnifical, tem­
cundum hoc assignatur ratio connexionis ab Anst. in G
peratus est. magnanimus auæm non est : ergo virtutes mo­
Ethic, quia sicut supra dictum est nulla virtus moralis po­
rales non sunt coimexa*.
test sine prudentia haberi, eo quod proprium virtutis mo­
3. Præterca. Sicut virtutes morales perficiunt pariem apperalises: facere electionem rectam, cum sit habitus electivus.
litivam anima·, ita virtutes intellectuales perficiunt partem
Ad rectam autem electionem non solum sufficit inclinatio
intellectivam: sed virtutes intellectuales non sontconnexæ:
io debitum finem, quod esi directe per habitum virtutis
potest enim aliquis habere unam scientiam. sine hoc quod
moralis, sed etiam quod aliquis directe eligat ca quæ sunt
t aliam : ergo etiam neque virtutes morales sunt con­
ad finem, quod fit per prudentiam quæ est consilialiva ct
nexa·.
judicativa et præceptiva eorum quæ sunt ad finem. Simili­
4. Praeterea. Si virtutes morales sunt connexæ, hoc non
ter etiam prudentia non potest haberi, nisi habeantur vir­
est, nisi quia connccltmlur in prudentia : sed hoc non suffi­
tules morales, cum prudentia sil recta ratio agibilium, quæ
cit ad connexionem virtutum moralium : videtur enim quod
sicul ex principiis, procedit ex finibus agibilium ad quos
aliquis possit esse prudens rira agibitia quæ perlinent ad
aliquis recte se habet per virtules morales. Unde sicul
unam virtutem, sine hoc quod sit prudens in his quæ perti­
scientia speculativa non potest haberi sine intellectu prin­
nent ad aliam : sicut etiam aliquis potest habere artem circa
cipiorum : ita nec prudentia sine virtutibus moralibus. Ex
aliqua factibilia, sine hoc quod habeat artem circa alia :
quo manifeste sequitur, virtutes morales esse connexas.
prudentia autem est recta ratio agibiiium ; ergo non est ne­
Ad primum ergo dicendum, quod virtutum moralium
cessarium virtules morales esse connexas.
quædam perficiunt hominem secundum communem statum,
Sed contra est quod Ambr. dicit super Lucam, connexæ
scilicet quantum ad ea quæ communiter in omni vita homi­
sibi sunt, coucatenatæque virtules. ul qui unam habet, plunum occurrunt agenda. Unde oportet quod homo simul exer­
res habere videatur. Aug. etiam dicit in 6 dc Trlnil. quod
citetur circa materias omnium virtutum moralium : et si
virtutes quæ sunt in animo humano, nullo modo separan­
quidem circa omnes exercitetur bene operando, acquiret
tur ad invicem. Et Greg. didi 22 Moral, quod una x irtns
habitus omnium virtutum moral um : si autem exercitetur
sine aliis, aut omnino nulla est. aut imperfecta. El Tuli, di­
bene operando circa unam materiam, non autem circa
cit in 2 de Tuse, quash Si unam virtutem confessus es te
aliam ; puta bene se habendo circa iras, non autem circa
non lubere, nullam necesse c<t te habiturum.
concupiscentias, acquiret quidem habitum aliquem ad reRespondeo dicendum, quod virtus moralis potest accipi
frænaudum iras, qui tamen non habebit rationem virtutis
vel perfecta vel imperfecta. Imperfecta quidem moralis vir­
tus ul temperantia vel fortitudo, nihil aliud est quam aliqua
propter defectum prudeutiæ, quæ circa concupiscentias cor­
inclinatio iu nobis existeus ad opus aliquod de genere bono­
rumpitur : sicut etiam naturales inclinationes non habent
rum faciendum : sive talis inclinatio sil in nobis a natura sive
perfectam rationem virtutis si prudentia desit. Quædam
ex assuetudine : el hoc modoaccipieudo virtutis morales non
vero virtutes suat, quæ perficiunt hominem secundum ali­
sunt connexæ : videmus enim aliquem ex naturali com­
quem eminentem statum, sicut rnagniticcutia ct inagnaniplexione vel ex aliqua consuetudine esse promptum ad opera II mitas. Et quia exercitium circa materias harum virtutum
liberalilatis, qui tamen non est promptus ad opera castita­
non occurrit unicuique communiter, potest aliquis habere
tis. Perfecta aulcm virtus moralis est habitos inclinans in
virtutes morales sine hoc quod liabitus harum virtutum habonum opus beoe agendum. El sic accipiendo virtutes mo­
beat actu, loquendo de virtutibus acquisitis : sed tamen
rales dicendum est eas connexas esse ut fere ab omnibus
acquisitis aliis virtutibus, habet istas virtules in potentia
propinqua.

QUÆSTIO LXV.
propinqua. Cum enim aliqui* per exercitium adeptu* est II·
bcrallwm efrca mediocres donationes et sumptus, si su·
perveniat ei abundantia pecuniarum, modico exercitio ac­
quiret inagniîirentiæ habitum : sicut Geometer modico studio
acquirit scientiam alicujus conclusionis, quarn nunquam
consideravit : illud autem habere dicimur quod in promptu
est ut habeamus. secundum illud Philos, in 2 Phys, qnod
μπιιιι deert. quasi nihil deesse videtur. El per hoc paid
Itsponslo ad secundum.
Ad tertium dicendum, quod virtutes intellectuales sunt
area diversas materias ad invicem non ordinatas. Sicul pa­
let in diversis scientiis el artibus, el ideo non invenitur in
cis connexio quæ invenitur in virtutibus moralibus exiMentibtis circa passiones cl operationes, quæ manifeste habent
ab invicem ordinem ; nam omnes passiones a quibusdam
primis procedentes, scilicet amore ct odio ad quasdam alias
terminantur, scilicet delectationem ct tristitiam. El simili­
ter omnes operationes quæ sunt virtutis moralis materia
labent ordinem ad invicem, ct etiam ad passiones. Et ideo
lota materia moralium virtutum sub una ratione prudenti»
cadit. Habent tamen omnia intclligibilia ordinem ad prima
principia : et secundum hoc omnes virtules intellectuales
dependent ab intellectu principiorum, sicut prudentia a
virtutibus moralibus ul dictum est. Principia autem univer­
salia quorum est intellectus principiorum, non dependent a
conclusionibus dc quibus sunt reliquæ intellectuales virtutes : sicut dependent a prudentia, eo quod appetitus movet
quodammodo rationem, et ratio appetitum ut supra dicIum est.
Ad quartum dicendum, quod ea ad quæ inclinant virtutes
morales, se habent ad prudentiam sicut principia, non au­
tem factibilia sc habent ad artem sicul principia, sed solum
sicul materia. Manifestum est autem, quod etsi ratio possit
esse recta in una parte materiae, el non in alia : nullo tamen
modo potest dici ratio recta si sit defectus cujuscumque
principii : sicut si quis erraret circa hoc principium. Omne
totum est majus sua parte, non posset habere scientiam
Geometricam, quia oporteret mullum recedere a veritate in
sequentibus. Et præterea agibilia suul ordinata ad invicem»
non autem factibilia, ul dictum est. Et ideo defectus prudenliæ circa unam partem agibilium induceret defectam
etiam circa alia agibilia : quod in faclibilibus non contingit.

Prima conclusio : Virtutes morales in esse
perfecto non sunt inter se connexæ, sed potest
una haberi sine aliis.
Secunda conclusio : Virtutes morales
perfeclæ sunt connexæ inter se cum pruden­
tia.
ARTICULUS II.
Urum virtutes morales possint esse sine charitate 7
Ad secundum sic proceditur. Videtur, quod virtutes mora­
les possint esse sine charitate. Dicitur enim in libro sen­
tem. Prosperi, quod omnis virtus præter charitatem potest
esse communis bonis et malis .· sed charitas non potest esse
nisi in bonis ul dicilur ibidem : ergo aliæ virtutes possunt
esse sine charitoic.
2 Præterea. Virtules morales possunt acquiri ex actibus
humanis, ul dicilur in 2 Elhic. sed charitas non habetur
nisi ex infusione secundum illud Rom.5: Charitas Dei diilusa
esi in cordibus nostris per Spiritum S. qui datus est nobis :
ergoalîæ virtutes possunt haberi sine charitate.
3. Præterea. Virtules morales counectuntur ad invicem,
in quantum dependent a prudentia : sed duritas non depen­
det a prudentia, imo prudentiam excedit secundum illud
Ephcs.3:Supereminentem sciential charitalem Christi : ergo
virtules mondes non conncctuntur charitali, sed sine ea
esse possunt.
Λ _ .
.... .
Sed con ira est, quod dicitur 1 Joan. 3 : Qui non diligit
manet In morte : sed per virtutes perficitur vita spiritualis:
ipsæ enim sunt quibus recte vivitur, ut Aug. dicit in 2 de
lib. arbit. ergo non possunt esse sine dilectione charitatis.
Respondeo dicendum, qnod sicut supra dictum est, virtu­

i
|
!

373

tes morales prout sunt operative boni in ordine ad finem,
qui non excedit facultatem naturalem hominis, possunt per
opera humana acquiri, et sic acquisitæ sine charitate esse
possunt, sicut fuerunt in multis geniilibns.Seconduin autem
quod sunt operativæ boni in ordine ad ultimum finem su·
pcrnaluralcm, sic perfecte et vere habent rationem virtutis,
ct non ponunt humanis actibus acquiri, sed infunduntor a
Deo, ct hujusmodi virtutes morales sine charitate esse non
possunt : dictum enim est supra quod aliæ virtutes morales
non possunt esse sine prudentia: prudentia autem non po­
test eSSCsine virtutibus moralibus, in quantum virtutes mo­
rales faciunt bene se habere ad quosdam fines, ex quibus
procedit ratio prudentia!. Ad rectam autein rationem prodentiæ multo magis requiritur qnod homo bene se habeat
circa ultimum finem, quod fit per claritatem, quam circa
alios fines, quod fit per virtutes morales : sicut ratio recta
in speculativis maxime indiget primo principio indemons­
trabili, quod est contradictoria non simul esse vera. Unde
manifestum fit, quod nec prudentia infusa potest esse sine
claritate, nec aliæ virtute* morales consequenter, quæ sine
prudentia esse non possunt. Patet igiiurexdictis.quod sol»
virtutes infusæ sunt perfect», et simpliciter dicendæ virtu­
tes ; quia Lene ordinant hominem ad flnem ultimum simpli­
citer : alia· vero virtutes, scilicet acquisîtæ sunt secundum
quid virtutes, non aulcm simpliciter : ordinant enim homi­
nem beue respectu finis ultimi in aliquo genere, non autem
respectu finis ultimi simpliciter. Unde Rom. 14 super illud
omne quod non est ex fide, peccatum est dicit glossa Aug.
ubi deest agnitio veritatis falsa est virtus etiam in bonis
moribus.
Ad primum ergo dicendum, qnod virtules ibi accipiuntur
secundum imperfectam rationem virtutis ralioqui si virtus
moralis secundum perfectam rationem virtutis accipiatur,
bonum facit habentem, ct per consequens in malis esse non
potest
Ad secundum dicendum, quod ratio illa procedit de vir­
tutibus moralibus acquisitis.
Ad tertium dicendum, qnod etsi charitas excedat scien­
tiam cl prudentiam, tamen prudentia dependet a charitate
ut dictum est, et per consequens omnes virtutes morales infusæ.

Prima conclusio : Virtutes a equis it æ pos­
sunt esse sine charitate.
Secunda conclusio : Virtutes morales in­
fusæ nequeunt a charitate separari.

Tertia conclusio : Solæ virtutesinfusæ sunt
perfectæ et simpliciter dicendæ virtutes ; acquisitæ vero solum secundum quid.
ARTICULUS IIL
Vtrum charitaspossit cs>c sine rirtiifibus moralibus t
Ad tertium sic proceditur. Videtor, quod charitas sine
aliis virtutibus moralibus haberi po&ÎLAd id enim ad quod
sulllcii unum, indebitum est quod plura ordinentur : sed
sola charitas suflicitad omnia opera virtutis implenda : ut
patet per id quod dicilur prirna» ad Cor. 13 : Charitas patiens
est. benigna esi, etc., ergo videtur quod habita charitate
aliæ virtutes superfluerent.
2. Præterea. Qui habet habitum virtutis, dc facili opera­
tur ea quæ sunt virtutis, et ei secundum se placent. Unde et
signum habitus est delectatio qua· Iit in opere, ut dicilur in
2 Elhic. sed multi habent charitotcm absque peccato murLali existentes, qui tamen diflicullaicoi in operibus virtutum
patiuntur, neque eis secundum se placent, sed secundum
quod referuntur ad chariialem : ergo multi habent charitatem qui non habenialias virtutes.
3. Prælerea. Charitas in omnibus sanetis invenitur : sed
quidam sunt sancti, qui tamen aliquibus virtutibus carent :
dicit enim Beda quod saucii magis humiliantur de virtutibus
quas non habent, quam de virtutibus quas habent gloriantur.-

DE VIRTUTIBUS.

374

ergo nnn esi necessarium, qnnd qui habcl cbaritatem. om»
nos virlures morales habeat.
Sod contra est. quod per ctarilatem tota lex impletur. Di·
ci’nrcnün Rom. 13>qwxl qui diligit proximum, legem im­
plevit : sed tota lex impleri non potest nisi per omnes vir­
tutes morales : quia tex praecipit do omnibus actibus
virtutum, ut dicitur in 3 Ethic, ergo qui habet rhanUtem.
habet omnes virtutes morales. Aug. etiam dicit in quadam
epistola, qnod chariUs includit in se ouwcs virtutes ardi·
nales.
Respondeo dicendum, quod eam charitate simul infun­
duntur omnes virtutes morales. Cujus ratio cM, quia Deus
non minus perfecte operatur in operibus gra:ja\ quam in
operibus naturæ : sic autem videmus in operibus naturæ,
quod mm invenitur principium aliquorum operum in aliqua
re, quin inveniantur iu ea quæ sunt necessaria ad hujusmodi
opera perficienda : sicut in animalibus inveniuntur organa
quibus perfici peasant opera, ad qu e peragenda habet homo
potestatem. Manifestum est autem, quôd chantes in quantum
ordinat hominem ad finem ultimum, est principium omnium
bonorum opcnim quæ in finem ultimum ordinari possunt.
Unde oportet, quod cum charitate simul infundantur omnes
virtutes morales, quibus bomo perficit singula genera bono­
rum opernm. Etsic patet quod virtutes morales infosae non
solum habent connexionem propter prudentiam, sed etiam
propter charitatem .-el quod qui amittit charitaiem per pecca­
tum mortale, amittit omnes virtutes morales infusas.
Ad primum ergo dicendum, quod ad hoc quod actus i nie­
rions potentiæ sil perfectus» requiritur quod non solum
adsit perfectio in superiori potentia, sed etiam in inferiori.
Si enim principale agens debito modo se haberet, non se­
queretur actio perfecta, si instrumentum non esset bene
dispositum. Unde oportet ad hoc quod homo bene operetur
in his quæ sunt ad finem, quod non solum habeat virtutem
qua bene se 1mbeat circa finem, sed etiam virtutes, quibus
bene sc habeat circa ea quæ sunt ad finem : nam virtus quæ
est circa finem sehabet ut principalis cl motiva respectu
earum qua- sunt ad finem. Et ideo cum claritate neccsseesl
etiam habere alias virtutes morales.
Ad secundum diecadum. quod quandoque coniing*t. quod
aliquis Jubens habitum patitur difficultatem in operando, el
per consequens non sentit delectationem e! complacentiam
in actu propter aliquod impedimentum extrinsecus super­
venions : sicut ille qui habe! habilum scientîæ patitur diffi­
cultatem in intelligendo propter somnolentiam, vel aliquam
infirmitatem Et similiter habitus moralium virtutum infu­
sarum patiuntur interdum difficultatem tn operando propter
aliquas dispositiooes contrarias ex praecedentibus actibus
relictas. Quæ quidem difficultas non ita accidit in virtutibus
moralibus acquisitis, quia per exercitium actuum quo acqui­
runtur. tolluntur etiam contrariae dispositiones.
Ad tertium dicendum, quod aliqui sancti dicantur aliquas
virtutes non tubere, in quantum patiuntur difficultatem in
actibiB carum ratione jam dicta : quamvis habitus omnium
virtutum habeant.

Conclusio : Quicumque habet charitatem,
habet omnes virtutes morales infusas.

DISPUTATIO IV.
Dc connexione virtutum moralium inter se et
cum prudentia ac charitate.
Restringimus disputationem de con­
nexione virtulum, ad solas morales et ad
charitatem et prudentiam : virtutes enim
pure intellectuales sive practicas sive spe­
culativas liquido constat non esse inter se
connexas,sed posse unam sine aliisreperiri.
Et licet sciontiæ subalternatæ dependeant
a subalternanlibus, et omnes ab habitu

principiorum, tamen neque suballernantes
dependent a subalterniitis, neque praedictus
habitus ab aliqua ex illis : sicut rectitudo
naturalis voluntatis indopendens est a vir­
tutibus moralibus, quæ esse non possunt
sine tali rectitudine. Ex theologicis vero,
quomodo fides et spes cum charitate nectan­
tur; et e converso, sufficienter declarat Di­
vus Thom. articulis 4 et 5, sequentibus:
ad quorum intelligentiam si quid desidere­
tur, addemus per modum commentarii, re­
servata speciali circa hoc disputatione ad
proprios tractatus in 2, 2.

DUBIUM I.
Utrum virtutes morales in esse perfecto ha­
beant necessariam connexionem inter se,
et cum prudentia ?
Praemittemus animadversiones aliquas
pro faciliori dubii expeditione.

§ IANIMADVERSIONES.

1. Quia eadem ratione virtutes morales
inter se et cum prudentia nectuntur, nt
constabit ex dicendis, conjungimus utram­
que difficultatem, neque in hoc dubio sermo
praecipue erit de virtutibus supernaturalibus (quas omnes simul cum gratia et cha­
ritate infundi diximus disput. præced.
dub. 1), sed de acquisitis, quæ successu tem­
poris nostris actibus producuntur. Convin-Antad·
cet autem a fortiori illarum simultatem, si TW^·
connexionem istarum probaverimus. Et
nota, sermonem esse de virtutibus perfec­
tis : nam in quodam esse imperfecto certum
est eas non habere connexionem, ut admit­
tit et probat Divus Thomas ubicumque deD-’n®·
hac re tractat. Quid sit autem virtus imper­
fecta explicat artic. 1 hujus quæstionis di­
cens : quod est aliqua inclinatio in nobis
existons ad opus aliquod de genere bonorum
faciendum. Potest autem hæc inclinatio tri­
plex esse : vel a natura : sicut enim aliqui
ex naturæ complexione propensi sunt ad
luxum, crudelitatem et hujusmodi : sic alii
ad opera pietatis, misericordiae, religionis,
etc. secundum illud Job 31 : .46 infantia mea jobsi
crevit mecum miseratio, et de utero matris
egressa est mecum. Et hæc inclinatio mate­
rialiter solum dicitur virtus, quatenus ten­
dit in id quod est virtutis materia ; quia ta­
men

DISP. IV, DUB. I.
men non regulatur per se a prudentia
deficit a ratione formali virtutis etiam im­
perfecta», potestque ad actum vitiosum con­
currere : ac tanto periculosior esse potest
nisi ratione dirigatur, quanto fuerit vehementior : sicut effrenis equus tanto fortius
impingit et lædilur, quanto velocius currit.
Vel potest esse ex assuetudine nondum per­
tingens ad essentiam habitus, sed solius
dispositionis naturasua facile mobilis prop­
ter imperfectionem actuum quibus genita
est. Vel denique talis conditionis, ut ha­
beat veram essentiam habitus, differatque
essentialiter a dispositione stricte dicta
juxta id quod notavimus disp. 1, num. II,
in modo tamen essendi assimiletur prædic­
tæ dispositioni, quia nondum omnino fir­
miter subjectum actuat, neque omnibus rec­
titudinem sui actus impedientibus queit
facile obsistere. Differt autem inter prae­
dictas inclinationes : nam licet quaelibet di­
catur virtus imperfecta, in prima et se­
cunda acceptione ly imperfecta tollit veram
essentiam virtutis, solumque relinquit vel
naturalem inclinationem, vel dispositionem
stricte dictam, reductive tantummodo spec­
tantem ad genus virtutis : et ideo nulla ex
his quantumcumque crescat fieri poterit
virtus perfecta. In tertia vero solum tollit
modum perfectionis et statum, retenta spe­
cie virtutis : sicut puer dicitur homo im­
perfectus, qui tamen habet veram essen­
tiam hominis : et ideo sicut puer per
incrementum fit homo perfectus, sic virtus
imperfecta hoc modo potest fieri perfecta
sine variatione essentiali.
Igitur sub virtute imperfecta in præsenti
omnes praedictas inclinationes comprehen­
dimus, et in nulla ex his acceptionibus con­
tendemus esse connexionem inter virtutes.
In quo decepti sunt aliqui ex adversariis
arbitrantes Divum Thomam et Thomistes
non concedere, veram virtutem moralem
quantum ad essentiam posse reperiri sine
aliis ; quod haudquaquam negant : sed
semper loquuntur de virtute perfecta, quæ
simul cum essentia habet perfectionem et
statum virtutis, quæ imperfecta excludit :
sicut vir cum essentia hominis includit
perfectionem et statum, quæ non includit
puer.
tii
2. Deinde nota cum Cajetano virtutem
non dici perfectam quia sit in summo gradu
intensionis : nam virtutes perfectissima?
dum sunt in via possunt amplius intendi :
imo fieri potest ut virtus imperfecta in se­

375

cunda vel tertia acceptione aliquando sit
intensior virtute perfecta. Neque etiam
perfecta dicitur quia sit in gradu heroico
proprio virtutis purgatoria», aut purgati
animi : nam et virtutes politica» possunt ad
statum virtutis perfecta» pertingere. Sed
dicitur perfecta, quia habet statum conso­
num virtuti. Tunc vero habet hujusmodi
statum, quando ita firmat animum in bono,
ut in qualibet occasione (saltem ex his quæ
regulariter eveniunt) prompte, faciliter et
cum firmitate in id inclinet.Et hoc est quod
ait Divus Thomas hoc artic. 1, virtutem
perfectam esse habitum inclinantem in bo­
num opus bene agendum : tunc enim opus
bonum bene fit, quando prompte, faciliter
et cum firmitate. Et licet habens virtutem
perfectam (loquendo de acquisitis) etiam in
sensu composito graviter peccare possit;
hujusmodi tamen peccatum non continget
defectu ipsius virtutis, quasi non tribuat
totum quod necessarium est ad illud facile
cavendum, honestumque bonum sectan­
dum ; sed ex vertibilitate arbitrii humani,
quæ non tollitur per virtutem usquedum
ingratia confirmetur.
Denique observa præsens dubium proce- Tenu,
dere de virtutibus moralibus principalibus,
justitia, fortitudine, temperantia, et hujus­
modi quæ communes sunt vitæ humanæ,
et non speciales hujus aut illius status.
Possunt autem prædictæ virtutes dupliciter
sumi : vel ut dicunt quasdam generales con­
ditiones afficientes omnem actum virtuo­
sum : ut justitia quod sit rectus, fortitudo
quod sit firmus, temperantia quod sit mo­
deratus (ul observat Divus Thomas in præ­
senti, et supra quæst. 61, art. 4). Et hoc
modo nemo dubitat de illarum connexione
non solum secundum habitus, sed etiam
secundum actus: quippe unus et idem actus
cujuscumque virtutis sit, omnes illas con­
ditiones importat. Vel ut significat speciales
habitus habentes materias particulares, ut
justitia operationes ad alterum, fortitudo
timores et audacias, temperantia delecta­
tiones gustus el tactus : et hoc modo acci­
piendo illas, quæritar an sint connexae ?
§Π.

fera ct communior assertio.

3. Dicendum est virtutes morales in statu
perfecto explicato ita esse connexas infer se
cum prudentia, ut nulla sine aliis perfeci.)

376

DE VIRTUTIBUS

sit. Hæc conclusio tompore Divi Thomæ
erat fere omnium ut testatur hoc 1 arti­
culo. Ex Sanctis Patribus docent illam AmD.Amb. |jrcsius ni, 5 jn Lucam cap. de sermone
Jesu, ubi inquit : Connexa igitur sunt, concatenatxque virtutes, ut qui unam habeat,
plures habere videatur. Et lib. 1 de officiis
cap. 27 : Liquet cognatas sibi esse virtutes.
D Ans’ August, lib. 6 de Trinit. cap. -1 : Virtutes
(inquit) qua sunt in animo humano, nullo
modo separantur ab invicem. Et epist. 28,
ait, omnibus Philosophis placuisse dogma
D' w' de inseparabilitate virtutum. Hieronym. in
epist. ad Fabiolam de quadraginta duabus
mansionibus circa mansionem 38, inquit
de virtutibus : liarent sibi, et inter se ita
connexa sunt, ut qui una caruerit, omnibus
careat. Bernard, lib. 1 de considerat, ad
Eugen, cap. 6, dicit suavissimum quondam
esse complexum virtutum, atque alteram
p.Greg. θχ aj|era pendere. Divus Gregorius variis
in locis hanc docuit sententiam, sed latius
eam prosequitur lib. 22 moral, cap. I, his
verbis : <i Hoc autem primum sciendum
< est, quia quisquis virtute aliqua pollere
α creditur, tunc veraciter pollet, cum vitiis
« aliqua ex parte non subjacet : nam si ex
« alio vitiis subditur, nec hoc est solidum,
« ubi stare putabatur. Unaquæque enim
« virtus tanto minor est, quanto desunt
« cæteræ : nam sæpe quosdam pudicos qui« dem vidisse nos contigit, sed non hu­
it miles : quosdam vero quasi humiles, sed
« non misericordes : quosdam quasi mise« ricordes, sed nequaquam justos : quos« dam vero quasi justos, sed in se potius
« quam in Domino confidentes. Et certum
« est quia nec castitas in ejus corde vera
« est, cui humilitas deest : quippe quia su­
it perbia se intrinsecus corrumpente, for« nicatur, si semetipsum diligens a divino
« recedit amore. Nec humilitas vera est,
α cui misericordia juncta non est : non de<r bet humilitas dici quæ ad compassionem
a fraternæ miseriæ nescit inclinari. Nec
« misericordia vera est, quæ a rectitudine
o justitiae existit aliena, quia quæ potest
« per injustitiam pollui, nescit procul du« bio sibimetipsi misereri. Nec justitia
« vera est quæ fiduciam suam non in con« ditore omnium, sed in se fortasse, aut in
« rebus conditis ponit : quia dum a crea­
ti tore spem subtrahit, ipse sibi principalis
« justitiae ordinem pervertit. Una itaque
« virtus sine aliis aut omnino nulla est,
« aut imperfecta. Ut enim, sicut quibus-

dam visum est, de primis quatuor virtutibus loquar : prudentia, temperantia,
fortitudo, atque justitia, tanto perfect®
sunt singulæ, quanto vicissim sibimet
conjuncta?. Disjunctæ autem perfecta? esse
nequaquam possunt : quia nec prudentia
vera est, quæ justa, temperans, et fortis
non est : nec perfecta temperantia, quæ
fortis, justa et prudens non est : nec forlitudo integra, quæ prudens, temperans.
et justa non est : nec vera justitia, quæ
prudens, fortis et temperans non est. »
Et notandum est Divum Gregorium loqui
de virlutib.ns non tantum secundum gene­
rales conditiones juxta dicta num. præcedenti, sed etiam secundum speciales et
proprias, ob idque adducens exempla in
propriis singularum materiis,prosequitur :
« Beatus itaque Job quod non unam sine
u alia, sed conjunctas in se virtutes habue« rit, enumerando singulas innotescit, nam
« bona pudicitiæ insinuans dicit : Si dea ceptum est cor meum super muliere. Αί­
α que ut eidem pudicitiæ demonstraret,
α humilitatis gratiam nullatenus defuisse,
a post cætera subjungit : Si contempsi judi­
ci cium subire cum servo meo. Qui, uthu« militati suæ ostenderet misericordiam
α fuisse conjunctam, paulo post dicit, si
α negavi quod volebant, pauperibus. Atque
« ut misericordiam suam ostenderet de
« justitiæ radice descendere, paulo supe« rius præmisit dicens : Si ambulavi in
« vanitate, et festinavit in dolo pes meus.a
Per quod exclusa manet solutio, quam Ga­
briel Vasquez huic et similibus testimoniis
nititur adhibere.
Eadem fuit communis Philosophorum
sententia ut testatur ubi supr. D. August.et
D. Hieronym. in illud Isai. 16 : Super hoc D.Hkr
venter, etc. ibi : Philosophorum sententia
est, hxrere sibi virtutes. Constat ex Arist. 6 Arâti
Ethic, cap. 13, ubi postquam proposuit
quæstionem an virtutes possint separari?
inquit : Hoc enim in virtutibus naturalibus
fieri potest (id est in illa naturali inclina­
tione quam sub virtute imperfecta com­
prehendimus). At in iis quibus homo abso­
lute dicitur bonus (scilicet in moralibus
perfectis) fieri nequit. Et reddit rationem:
etenim cum prudentia qua est una, simul
inerunt universa. Quapropter hanc senten­
tiam tuentur cum Divo Thoma Divus Bo-D-T*01
naventura in 3, dist. 36, art. 1, q. 3, Ri-!Si
card. art. 1, q. 2, Durand, q. 3, Capreol. et^.j
Hispalens. quæst. unie. Henric. quodlib.5,Hi<wL
Ί
Beûrfe.
q· Π,

α
<
α
«
«
α
«
α
«
α
«
«

DISP. IV, DUB. I.

377

Lnaïq. 17. Alexand. 4, part. q. 05, membr. 3,
nes rationis : sed talis rectitudo haberi non
ar*· Cajet, in præsenti art. I, ubi Conpotest sine virtutibus moralibus, est enim
Ua. rad. Afedin. Alvar, disp. 115, Gregor. Mart.
ipsarum virtutum formalis effectus : ergo
neque prudentia perfecta absque hujusmodi
dub. I, Montes, disp. 39, q. 3, Valent, q.6,
virtutibus.
** punct. 2, Salas disput. 7, sect. 2, pluresquo
ftfc- alii.
** 4. Probatur ratione Angelici Doctoris.
§. Ili.
Perfecta virtus morulis dependet a pruden*
tia perfecta : atqui prudentia perfecta esse
Adversariorum evasiones prxcluduntur.
non potest sino virtutibus moralibus : ergo
5. Huic rationi occurrit primo Scotus, Prima
neque una istarum virtutum sine aliis :
distinguendo majorem, de prudentia par- evasi0·
omnes igitur in statu perfecto connexæsunt
tiali, vel totali. Prudentiam partialem ap­
inter se et cum prudentia. Utraque conse­
pellat quæ non est respectu omnium agibiquentia liquet, et major habetur ex diffini­
lium, sed unius tantum materiæ, puta
tione virtutis moralis : in ea enim dicitur
ciborum, aut Venereorum : totalem vero,
talem virtutem consistere immediate per
quæ respicit omnia agibilia, et omnium
prudentiam determinata : unde sicut esse
virtutum materias. Concessa igitur majori
non potest sine medio, ita sine prudentia.
de prima prudentia ; negat de secunda.
Dicitur etiam quod est habitus electivus idest
Imo existimat non dari prudentiam totalem
faciens electionem rectam : recta autem
quæ sit una simplex species, sed tot pru­
electio dependet a recto consilio, judicio et
dentias specie distinctas, quod sunt virtutes
imperio, qui sunt actus prudentiæ. Et si
morales : ita ut alia sit prudentia regula­
naturam prædictæ virtutis radicitus quætive temperantiæ, alia fortitudinis, alia
ramus, inveniemus nihil esse aliud, nisi
justitiæ, etc. et has appellat prudentias par­
quandam participationem et s'gillationem
tiales censetque unam virtutem moralem
prudentiæ impressam appetitui adæquannon dependere a prudentia regulative alte­
lem et conformantem illum rectæ rationi,
rius, sed quamlibet a sola illa, quæ pro­
utdisp. 1, num. 43, ex Divo Thoma vidi­
priam materiam moderatur. Deinde negat
mus : si igitur virtus moralis simpliciter
minorem, quia prudentia partialis non re­
loquendo a prudentia dependet, perfecta
quirit omnes morales virtutes, sed ad sum­
virtus dependebit a prudentia perfecta juxta
mum illam cujus materiæ est regulative. —
illud : sicut simpliciter ad simpliciter, ita
Addit Vasquez etiamsi sit una totalis et
magis ad magis.
simplex prudentia extensibilis ad materias
Minor vero probatur animadvertendo
omnium virtutum ; unamquamque tamen
(idquod frequenter docet Aristot.) quod si­
virtutem non dependere ab illa ut sic ex­
cut in speculabilibus scientia dependet ex
tensa, sed ut extenditur præcise ad mate­
suis principiis, neque aliter quam his om­
riam circa quam ipsa versatur : et ideo qui
nibus existentibus veris, necessariis, etc.
prudens est in assignanda mediocritate
acquiri potest, ita in practicis et agibilibus
materiæ temperantiæ, sufficientem pruden­
’ prudentia : quæ se habet ad intellectum
tiam habebit pro comparanda perfecta vir­
! pracficum, sicut scientia ad speculativum.
tute temperantiæ ; quamvis nondum talis
Differunt autem, nam verum speculativum
prudentia se extendat ad constituendam
I sumitur dumtaxat per conformitatera ad
mediocritatem materiæ fortitudinis, vel
j rem cognitam: et ideo principia scientiæ
justitiæ.
i aut ipsa scientia non dependent per se a
Ad impugnationem hujus evasionis, pri- impu.
dispositione appetitus.Ad verum practicum
mo ostendemus non dari prædictas pruden- Knalur·
attenditur præcipue ex conformitate ad aptias partiales, sed unam secundum speciem
I petilum finis rectum : consistit enim ut ait
atomam habere pro objecto omne agibile
i Arisl, 6 Ethic. Inconfesse se habere ad hunc
ad finem communem humanæ vilæ, ab eaappetitum, quia sicut unusquisque est affec­
que regulari materias omnium moralium
tus ad finem, sic de illo judicat : et ideo
virtutum, ipsasque virtutes : atqueadeovel
communiter dicitur principia prudentiæ
esse fines agibilium, et rectitudinem appe- | eam quam Scotus partialem appellat non
esse veram prudentiam ; vel debere esse
titos erga hujusmodi fines. Hinc probatur
totalem. Deinde admissis tot speciebus pru­
minor nostræ rationis, quoniam prudentia
perfecta dependet a recto appetitu circa fi- I dentiæ, quot vult Scotus, et quot sunt mo25
Salmant. Curs, theolog. torn. 17 .

378

DE VIRTUTIBUS.

rales virtutes, probabimus nullam ex illis
materia liheralitaiis: vel quia in loco sacro,
perfectam fore sine reliquis, et consequen­
quæ est materia religionis vel in damnum
ter sine praedictis virtutibus. Primum sic
conjugis, quæ est materia justitiæ. Ut igitur
suadetur : nam prudentia est causa virtu­
prudentia inter hæc vel alia quæ occurrero
tum moralium, qua? in ipsis participatur :
possunt, medium tenendum a temperantia
non per modum causa? univoca? et ejusdem
constituat, extremaque omnia abscindat,
speciei, sed ut causa æquivoca perfectior et
oportet ut circa omnia versetur, el omnium
superior : ergo non debet multiplicari se­
proportionem vel improportionem cum
cundum multitudinem ipsarum virtutum,
tali medio dignoscat.Simile est si occurrant
sed una existons ad plures extendi. Hoc
plures actus boni incompossibiles : ut sol­
vere debitam creditori, quod pertinet ad
enim proprium est causæ æquivoeæ, ut sit
justitiam : parentes alere, quod spectat ad
magis una minusque distincta quam ejus
pietatem : sacrificium offerre quod est re­
effectus, ab unaquesecundumspeciemcausa
ligionis : subvenire pauperi, quod est mi­
plures effectus specie distincti procedant.
sericordiæ, cum ad unum tantum ex istis
Sicut ab una actione Solis (ait D. Thomas
supr. quæst. 60, art. Λ, generantur p>'r putre­
actibus est facultas, nequit prudentia quis
factionem animalia diversarum specierum.
eorum praeeligendus sit ostendere, nisi om­
nes cognoscat et omnium habitudines ad
Et ratio est, quia quæ in inferioribus sunt
rationem et ad ultimum finem dijudicet,
dispersa et multiplicata, in superioribus
sunt unita. Et sane si pro singulis morali­
atque adeo nisi sit prudentia totalis capax
bus virtutibus singulas constituamus pru­ ’ versari circa omnes morales materias.
dentias, ut vult Scotus, major erit multi­
Confirmatur : nam prudentia imperat
actus justitiæ verbi gratia, vel attendit om­
plicitas prudentiarum, quam ipsarum
virtutum, quippe præter omnes illas pru­
nia quæ circunstant exquibus potest vitiari:
vel aliqua omittit ; et nihilominus imperat
dentias partiales, dantur aliæ : ut politica,
œconomica, militaris, et monastica, quæ
talem actum ‘? Si primum, cum prædicte
ad nullius virtutis materiam determinan­ ’ circumstantiæ possint esse diversarum ma­
teriarum, ut in exemplis adductis, oportet
tur : tanta autem multiplicitas manifeste
ut ommes eas materias attingat. Si secun­
est contra prudentiæ superioritatem. cum
dum, tale imperium non erit actuspruden­
in ea ponat majorem dispersionem, minotiæ, sed imprudens et inconsideratum : quia
remque unitatem, quam in moralibus vir­
imprudentia est imperare aliquem actum
tutibus sibi subjectis.
non attentis circumstantiis occurrentibus,et
G. Deinde probatur. Munus prudentiæ
quæ si attenderentur, multoties recta ratio
est constituere medium virtuti morali res­
dictaret non esse imperandum. Vide tract,
cindendo extrema, a quibus sive per defec­
tum, sive per excessum potest corrumpi :
præced. disp. 6, a num. 5, ubi requisita ad
actum prudentiæ explicuimus.
ad quam constitutionem opus est judicare
7. Dices, non esse necessarium ut eadem
de praedictis extremis, eorumque habitu­
prudentia judicet de omnibus prædictis, ac
dine, inter se, et ad medium : sed pruden­
tia quæ non potest attingere materias om­
proinde per omnes materias divagetur;sed
nium virtutum, estque proinde totalis,
quod ex pluribus unaqua?que judicet de
pertinentibus ad suam materiam, et omnes
nequit prædictum munus exercere: ergo,
etc. Major conceditur ab omnibus et patet
simul de pertinentibus ad omnes. Sed con­
ex se : quia cum virtus moralis de facto at­
tra : nam ad imperandum actum virtuosum
tingat tale mediam, recedatqae ab extre­
non sufficit seorsim judicare de singulis
mis, supponere debet in intellectu virtutem
quæ occurrunt, sed debet fieri judicium de
illud constituentem, et hæc rescindentem :
illorum habitudine, convenientia vel dis­
et talis virtus est prudentia. Minor vero
convenientia ad prædictum actum: quippe
probatur, nam extrema quæ possunt cor­
hujus bonitas aut malitia ex tali habitudine,
rumpere medium cujuslibet virtutis pos­
convenientia vel disconvenientia omnino
sunt spectare ad omnem materiam, v. g.
dependet : judicium autem de aliquorum
potest mulier a tuenda castitate et a medio
habitudine non potest fieri per diversa
tomperantiæ discedere, vel ob solam delec­
principia, quorum quodlibet unum ex eis
tationem quæ est materia ejusdem tempe­
determinate respiciat : ut visus colorem,
ranti®. vel metu mortis quæ est materia
auditus sonum, etc. nullus tamen eorum
fortitudinis : vel propter lucrum, quæ est
neque omnes simul attingere valent habi­
tudinem

A.»
DISP. IV, DUB. I.
tudinem prædidorum sensibilium inter se
autad aliud, vel eorum differentiam deprehendere : sed opus est altiori potentia
quæest sensus communis, sub cujus ob1 jeclo omnia continentur, et qui sub una
• ratione omnia respiciat. Ita ergo nisi sit
una prudentia sub qua cadant omnes cir—
I cumslantiæ potentes occurrere, et materiæ
i
omnium virtutum, cl quæ sub una ratione,
nempe veri ayibilis contingentis omnes respieiat, nequit fieri perfectum judicium co■
gnoscens habitudinem actus eliciendi ad
I omnia quæ circunstant, ac proinde conveI nienliam vel disconvenientiam simpliciter
I talis actus : ponendus est igitur unus sim­
plex habitus cujus objectum sit omne agibile ad finem communem humanæ vitæ,
! quæest prudentia totalis. Posita vero hu­
jusmodi prudentia totali, superfluunt illæ
partiales quas Scotus distinguit.
Ek2 Dices rursus, posse quidem concurrere
“*■ adactum unius virtutis circumstantias ex
materiis aliarum ; non tamen semper id
contingere, sed manere multoties, cum cir­
cumstantiis propriæ materiæ, et tunc dabi­
tur prudentia perfecla etiamsi ultra illam
.^materiam non se extendat. Sed hoc nullius
!
momenti est, quia perfectio prudentiæ et
cajuslibet virtutis non attenditur ex sola
extensione actuali ad ea quæ do facto oc­
currant, sed ex habituali ad illa quæ saltem
regulariter possunt occurrere : quamvis
autem in hoc vel in illo actu non concurre­
rent de facto nisi circumstantiæ propriæ
materiæ, nullus est tamen in quo multæ
aliæ concurrere non possint. Et saltem sunt
plurimi cujuscumque virtutis in quibus
, possunt reperiri: quare nisi prudentia quan­
tum est ex se attingere valeat omnes mate­
rias, nullam virtutem poterit perfecte diriI gere, nec proinde erit prudentia perfecta
I etiam respectu unius tantum virtutis.
8. Ex his manet probatum secundum
' quod proposuimus, nempe etsi essent plu­
res prudentiæ partiales secundum plurali­
tatem moralium virtutum, nullam tamen
illarum sine reliquis fore perfectam : quia
ram quælibet secundum se ad unam mate­
riam coarctaretur, bonitas vero actus virtaosiacircumstantiismultarummateriarum
dependeat, nulla posset sesola talem actum
sufficienter dirigere, nisi a tot aliis adjuva­
retur, quot sunt prædictæ materiæ et cir—
I cumstanliæ : et consequenter nulla earum
haberet perfecto in actu primo quidquid
i necessarium est ad conservandum medium
<
‘
I

379

suæ virtutis contra omnia a quibus potest
corrumpi (quod est munus prudentiæ perfectæ), nisi comitarentur tot prudentiæ par­
tiales, quot circumstantiæ diversarum ma­
teriarum abducere possunt a tali medio :
quæ circumstantiæ et materiæ nullam ha­
bent limitationem intra genus morale. At­
que hac via omnes morales virtutes in statu
perfecto connecterentur inter se, quia unaquæque dependeret a sua illa prudentia
partiali ut perfecta, et hæc in esse perfecto
a reliquis compartialibus, el harum unaquæque a virtute morati sibi correspondente atque adeo de primo ad ultimum ne­
que una prudentia perfecta esset sine
omnibus virtutibus moralibus, neque una
virtus moralis sine reliquis virtutibus et
prudentiis.
Manet etiam impugnatum id quod Vas­
quez aiebat : nam si posita distinctione
reali inter prudentias, non tollitur quin
unaquæque in sua perfectione a reliquis de­
pendeat propter connexionem materiarum
earumque mutuum concursum in eundem
actum ; multo minus seclusa tali distinc­
tione, prudentia totalis ut regulativa unius
materiæ erit perfecta, dum non potest suffi­
cienter extendi ad alias, cum non minus
hic procedat ratio connexionis materiarum,
concurrentiaque earum supra quemcumque
actum.
Secundo respondent alii ex doctrinaejus-scconju
dem Scoti negando minorem nostræ ratio- evasio.,
nis : nam licet virtus moralis non possit
esse sine prudentia; bene tamen e converso.
Tum quia prudentia est prior prædictis
virtutibus, et sic independens ab illis. Tum
etiam quia ad prudentiam solum pertinet
judicium deeligibili, non autem electio vel
prosequutio : stare autem rectum judicium
cum deordinationeappetitus atque adeosine
virtute morali, ipsa experientia testatur,qua
cernimus existente vero judicio de conve­
nientia talis vel talis eligibilis, voluntatem
non eligere, aut eligere contra ipsum judi­
cium : non ergo hujusmodi judicium a rec­
titudine appetitus pendet.
9. Hæc tamen evasio manifeste contradicit Aristoteli, qui in G Ethic, non semel lllIur.
repetit prudentiam dependere ex rectitu­
dine appetitus, corrumpique a prava elec­
tione, delectatione, tristitia et hujusmodi :
sicut etiam ibidem docet non corrumpi di­
recte per oblivionem. Ex quo potest sic ar­
gui. Si prudentia non penderet per se ab
appetita, sed sisteret in solo intellectu, pos-

380

DE VIRTUTIBUS.

set oblivione deleri, potius quam ipsius
appetitus prava affectione : sicut contingit
inscientia, arte, et omnibus aliis habitibus
(dummodo non sint congeniti) qui non ha­
bet pra?dictam dependentiam : ergo dicen­
dum est, quod dependet per se ab appetitu :
et cum sit recta ab appetitu recto, atque
adeo secundum gradum perfectionis appe­
titus erit gradus perfectionis prudentia?.
Deinde arguitur. Nam potissimus actus
prudentiae qui est imperium non potest intelligi sine dependentia ab appetitu. Tum
quia nemo imperat nisi volens. Tum etiam
quia ipsa motio et efficacia quæ est de ra­
tione imperii, non est propria intellectus
secundum se, sed ex participatione volun­
tatis cujus est primario movere et applicare
ad operis exercitium : ergo includit essen­
tialiter prædictam dependentiam. Præterea, imperium alicujus electionis supponit
judicium de convenientia eligibilis prout
hic et nunc occurrit : hujusmodi autem ju­
dicium ut sit firmum et rectum dependet
ex dispositione appetitus, quia qualis unus­
quisque est, talis finis videtur ei, et ita ju­
dicat sicut est affectus. Quod ergo eliciat fir­
mum et rectum judicium circa bonum
alicujus virtutis, provenire debet ex firma
et recta dispositione appetitus ad tale bod.Bknd. num. Sumiturque hæc impugnatio ex Divo
Thoma tum in præsenti, tum etiam quæst.
5 de virtut. art. 2, ubi ait: α Est autem
a considerandum ulterius : quod sicut vir« tutes morales esse non possunt absque
« prudentia, ita nec prudentia potest esse
« sine virtutibus moralibus. Est enim
« prudentia recta ratio agibilium : ad
« ipsam autem rectam rationem in
e quolibet genere requiritur quod ali—
« quis habeat rectam existimationem et
e judicium de principiis, ex quibus ratio
« illa procedit : sicut in geometricalibus
a non potest aliquis habere existimationem
« rectam, nisi habeat rectam rationem
« circa principia geometricalia. Principia
« autem agibilium sunt fines : ex his enim
« sumitur ratio agendorum : de fine au« tem habet aliquis rectam existimationem
« per habitum virtutis moralis, quia ut
« Philosoph. dicit in 3 Ethic. Qualis unus« quisque est, talis et finis videtur ei. Sicut
n virtuoso videtur appetibile ut finis, bo« num quod est secundum virtutem ; et
« vitioso illud quod pertinet ad illud vi­
ti tium : et est simile de gustu infecto, et
« sano. Unde necesse est. quod quicumque

n habet prudentiam, habeat etiam virtutes
« morales, n
10. Et quia hæc doctrina ad comprehen­
sionem præsentis difficultatis et aliarum
quæ sæpe occurrunt, valde necessaria est,
oportet eam enucleare explicando radicitus
veritatem illius propositionis : Qualis umwquisque est, talis finis videtur ei. Quod
præstat Cajet, supr. q. 58, art. 5, his verbis : « Sciendum est igitur, quod appetitu
« affecto ad aliquid, puta ad vindictam;
α ex hoc ipso quod afficitur ad illud, duo
« simul fiunt : nam in ipso appetitu fit
« ipsa affectio ad vindictam et in vindicia
α consurgit relatio convenientia? ad talem
« appetitum : ita quod vindicia incipit esse
a et est conveniens tali appetitui,quæ prius
« non erat conveniens : non propter πίπ­
α tationem in vindicta, sed in appetitu,
α Consonante autem vindicta appetitui,
α consurgit in intellectu quod judicet eam
α convenientem ex hoc quod ratio move« tur ab appetitu sic affecto. Quia enim
α ratio movetur ab appetitu, sit in illa pas« siva motio : et consequenter quia ab ap« petitu sic affecto movetur, fit in ea pas­
ti siva motio consonans illi affectioni : et
α sic ab appetitu affecto fit proportionaliler
α ratio ut substat appetitui tanquam affecta
« et conveniens vindicta?. Et sic quemad« modum gustus affectus amaritudine ju« dicat omnia amara, ita ratio infecta vel
α bene affecta judicat secundum illam imα mutationem, qua ab affecto appetitu mo« vetur. Itaque intus existons quod prohi« bet extraneum, invenitur in judicante
« non solum secundum appetitum, sed
« etiam secundum rationem ut substat ap« petitui. In cujus signum ratio a tali affec« tione aut non mota ut accidit sedata pas« sione non prævalenle, aut non sufficien« ter mola, ut accidit passione non præα valente, quamvis surgente : aut recte
« judicat, aut a recto judicio non όπι­
α nino declinat, ut experientia testatur,
α Et quia prudentia est a ratione ut substat
« appetitui, ideo appetitus affectiocorrum« pit existimationem prudentiæ, redun« dando in rationem ut ejus subjectum, et
α non corrumpit æstimationem artis neque
« geometriæ ut dicitur in G Ethicor. Præ« senlata igitur per intellectum noviter
« vindicta appetitui, quia rationalis polenα tiaest ad utrumlibet et determinatur a
a prohæresi, appetitus sua se libertate de« terminat ad vindictam affectando illam :
et

f

DISP. IV, DUR. I.

ol ex hoc comitatur judicium rationis
« quandoque falsum : quando scilicet afI fectio vindictæ est contra rationem réc­
it tam, et judicat ratio affectu infecta vin: dictam ut convenientem et sic sequitur
• conclusio praeceptiva quod fiat.
» Hanc autem causam ex parte rationis
« ut est subjectum prudenliæ assignatam
t adjuvant duæ aliæ : altera ex parte obi jecti, altera ex parte communis inclina« tionis virium animæ. Ex parte siquidem
u objecti, quia ex ipsa appetitus immuta< tione constituitur in esse vero dum vin« dicta est vere conveniens appetitui sic af« fecto : constat namque intellectum nalu4 raliler inclinari in verum. Et licet ex hoc
« non fiat objectum conveniens et verum
< nisi secandum quid, et propterea contin« gat errare intellectum judicando vindic« tam convenientem simpliciter,id est sine
additione, quæ tamen non est conveniens
« nisi secundum quid, quia appetitui sic
« affecto tantum, nonnullum tamen verum
« est verum secundum quid, attractivam·. que participat vim intellectus ad se : et
i sic affectione appetitus ad vindictam
t constituitur ipsa vindicta in esse vere
; convenientis secundum quid, et apparen< ter convenientis simpliciter : quoniam
i appetitus animalis est primo totius sup: positi, ac per hoc conveniens vere appe< tilui, offertur ut conveniens simpliciter
c ipsi appetenti. Ex parte vero communis
« inclinationis virium animæ, dum eas ex■( perimur promptas adoperandum consone
« affectioni prædominanti : apparet enim
s in infirmis sitientibus, quod repræsen» tantur eis omnes aquæ, quas unquam
viderunt : et concupiscentibus simulacra
< delectabilium etiam importuna occur. runl : tanquam natura inditum sit ut ob­
ii sequium prædominanti affectioni præs: tent animæ vires, inter quas constat
■ apprehensi vam vim esse : in cujus signum
« irato absque deliberatione præsentatur
i slatim vindicta seu punitio tanquam con« veniens. Sic ergo fit ut qualis unusquist que est, talis ei videatur finis : et sic ap< petitus corrumpit æstimationem pruden« tiæ. d Hactenus Cajetanus.
Ex quibus satis constat judicium omnino
practicum de re eligibili, quod spectat ad
prudentiam, nequaquam posse esse firmum
et rectum absque appetitus rectitudine ac
proinde sine virtutibus moralibus. Quo­
modo vero prudentia sit prior hujusmodi
c

381

virtutibus cum tamen ab eis dependeat, in­
ferius explicabitur. Neque experientia op­
positum noslræ doctrinæ convincit, quia
judicium compatiens secum inordinatam
electionem, non est judicium omnino prac­
ticum et de hoc eligibili in particulari,sicut
est judicium prudentiæ ; sed universale vel
speculativum, quod prudentiam antecedit.
11. Forte dices tertio, rectitudinem ap- Teriu
petitus quam postulat prudentia non oriri e
a virtutibus moralibus, sed eas antecedere
quia est ipsa rectitudo voluntatis a natura
congenita, per quam in bonum honestum
naturaliter inclinamur.
Sed hoc refelli potest : tum quia si judi-Refellicium prudenliæ dependet ab appetitu recto,
utique judicium perfectum dependere debet
ab appetitu perfecte recto : at per solam
rectitudinem naturalem sine virtutibus
moralibus non rectificalur appetitus per­
fecte, sed solum inchoative et quoad aliqua.
Alioqui frustra prædictæ virtutes ad illum
rectificandum ponerentur : ergo, etc. Tum
etiam, quia rectitudo quæ est a natura so­
lum est in voluntate et in ordine ad bonum
proprium : unde neque ad rectificandum
appetitum sensitivum circa proprias pas­
siones, neque ad rectificandam voluntatem
circa bonum alienum complete et formali­
ter se extendit : perfectio autem prudentiæ
et rectitudo .sui judicii et imperii non de­
pendet ex sola rectitudine voluntatis, sed
maxime ex rectificatione appetitus sensi­
tivi, cujus passiones non reductæ ad me­
dium, valde rationem perturbant, nec om­
nino sinunt rectum judicium de rebus
efformare : ergo nisi adsint virtutes mo­
rales modificantes passiones, rectificantesque prædictum appetitum, non dabitur per­
fecta prudentia : hoc est, potens facile et
expedite in qualibet morali materia judi­
cium et imperium omnino firma et recta
elicere.

§ π.
Opinio Scoti cum suis argumentis et respon­
sionibus ad illa.
12. Contrariam opinionem tenuit Scotusχargum
in 3, dist. 36, art. 1, et communiter Scotistæ, Rada, Pilosus, Piligius relati a Fran-^^·
cisco Felice de virtutibus cap. 4, difficultate Pilosos.
2, necnon Almayn. tract. 3 moral, cap. 7
Vasq. in præsenti disput. 88, cap. 4 et Franc.
Lorca disput. 20. Probant primo ex Patri- vii]

382

DE VIRTUTIBUS.

ΐπ«·.·.η bus, nam Hieronvm. lib. 1 contra Pelng.
Respondetur negando antecedens. Tum
D.Bero. ait sententiam de connexione virtutum non
quia prædicta diffinitio importat connexio­
esse divinam, neque Apostolorum, sed
nem cujuscumque virtutis cum prudentia
Philosophorum. August, epist. 29, non
et consequenter cum aliis virtutibus mora­
concedit justos et sanctos in hac vita habere
libus sine quibus perfecta prudentia non
omnes virtutes,sed posse dici habere aliam,
subsistit, ut manet probatum. Tum etiam
et aliam non habere. Bernard, serm. 70
quia nequit virtus moralis perfecte attin­
in Cantic. loquens de virtutibus justorum
gere medium rationis in propria materia
inquit : J/agnus est qui tria tel quatuor li­
nisi possit facile rescindere omnia impedilia xdificare potest in tanta spinarum den­ i menta quæ tale medium possunt corrum­
sitate. Beda quem refert D. Thom. dist.
pere .· non enim ad prædictam virtutem
cit. q. 1, art. 2, ait : quod Sancti magis hu­
spectat attingere medium per recessum, ab
miliantur de virtutibus quas non habent,
his tantum vel illis impedimentis, sed ab­
quam de virtutibus quas habent glorientur :
solute recedendo ab omnibus quæ possunt a
ergo, etc.
tali medio abducere : alias mulier quæ cas­
Sotutkx
Respondetur satis constare ex dictis n. 3,
titatem violaret metu mortis, non pecca­
quomodo Patres et Doctores Ecclesiæ aperte
ret contra virtutem castitatis, sed solum
sint pro nobis. Et ideo ad locum Divi Iliecontra fortitudinem, atque adeo diceretur
ron. respondetur cum D. Thom. loco nu­
casta licet non/br/ii.-quod videtur absurdum:
per citato art. 1 ad 6, ibi solum negari
constat autem ea quæ possunt medium unius
prædiclam sententiam esse divinam, et in
virtutis corrumpere et ab eo abducere,spec­
tare non solum ad materiam i Ilius viriatis;
sacra Scriptura contentam, ita quod oppositasit error contra fidem : non autem nesed ad omnes alias atque adeo nisi omnes
aliæ virtutes habeantur nequibit illa
gariesseabsolute veram et conformem na­
prompte et firmiter prædictis corrumpen­
turali rationi ac Philosophorum dictis.
tibus obsistere, suumque medium illaesum
Dices, si esset vera, non rejiceret illam
conservare.
D. Hieronvm. sicut rejicit dum ait : Neque
enim mihi curr est quid Aristoteles, sed quid
1-1. Tertio arguit Scotus : quoties aliquod Arp '
subjectum habet esse perfectibile distinctis
Paulus doceat. — Respondetur Sanctum
perfectionibus partialibus, potest perfici
Doctorem non rejecisse absolute prædictam
secundum unam, etiamsi non perficiatur
sententiam, sed voluisse ostendere non sic
secundum alias; sed appetitus est perfeciiesse de ea Catholicis curandum, ac si esset
bilis per plures virtutes morales tanquam
Apostolorum doctrina : possequeeum ma­
per diversas partiales perfectiones : ergo
jori libertate verba Philosophorum ad nos­
potest quamlibet ex eis recipere aliis non
trum sensum accommodare non curandode·
receptis.
rigore littera». Videatur Montesinos ubi
Respondetur majorem non esse univer­ Dfe».
supr. qui sensum Hieronymi eo loco recte
saliter veram, quia possunt perfectiones
aperuit. Ad alia tria testimonia respondet
D.Tbom. Divus Thomas citato articul. 2 ad 1, quod
partiales habere inter se mutuam depen­
dentiam, vel immediate vel ratione alicu­
debent intelligi de « virtutibus quantum ad
« usus, et non quantum ad habitus. Diversi
jus tertii cui necessario omnesconnectantur,
U enim Sancti diversimode excedunt se in­
et tunc nequibit subjectum perfici secundum
a vicem
in usibus diversarum virtutum
unam et secundum alias. Hoc autem modo
a secundum quod de quolibet Confessore | virtutes morales in statu perfecto dependere
a dictum est : Non est inventus similis illi j ab
invicem saltem mediante prudentia
a qui conservaret legem Excelsi. » Propter . satis ostendimus.
— Diximus mediante
hujusmodi ergo excessum ex parte usus
prudentia, quia non negamus ipsasmet vir­
tribuimus cuilibet Sancto quasdam specia­
tutes habere immediatam connexionem
les virtutes, et alias negamus : non quia
inter se ratione materiarum, quæ invicem
istis careant ; sed quia in illis magis splen­
una in alteram redundant : nullaque vir­
dent.
tus potest in sua materia medium semper
13. Secundo. Diffinitio virtutis moralis
itïï
perfecte attingere, nisi ab aliis quarum
non importat connexionem unius cum
materiæ in illam redundare possunt ad­
’*·
alia, sed tantum attingere medium rationis I juvetur : verbi gratia, si mulier dicat
in propria materia : ergo potest haberi una
se habere castitatem, sit tamen avara,
sine aliis.
non erit perfecte casta : quia ex amore
pecnniæ

DISP. IV. DUB. 1.
pecunia) oblata occasione recedet a me­
dio castitatis, donne habeat liberalitalem quæ cupidinem moderetur. Et simili­
ter licet videatur habere castitatem et liberalitatem, non tamen sit foriis, recedet
a praedicto medio verberum aut mortis ti­
more, donec habeat fortitudinem, perquam
contra pericula hujusmodi firmetur, ac sic
de aliis. Neque hanc rationem redundanti®
unius materiæ in alteram excludimus, sed
consulendo brevitati eam tantum prosequuti sumus, quam adduxit in præsenti
Divus Thomas de connexione mediante
prudentia.
15. Quarto. Potest homo exercere actus
unius virtutis non excercendo actus aliarum:
ergo acquireret tunc unam virtutem sine
aliis. Antecedens videtur notum : nam ma­
teriæ virtutum non semper concurrunt, sed
multoties occurrit materia unius dumtaxat,
in qua proinde et non in aliis poterit homo
tunc se exercere. Consequentia vero pro­
batur, nam virtutes non acquiruntur nisi
per proprios actus : ergo dum non exercen­
tur nisi actus unius, nequibit plus quam
una virtus generari.
Confirmatur. Quia si una virtus non po­
test esse sine aliis, oportet omnes simul
acquiri, atque adeo omnium actus in eodem
instanti exerceri : hoc autem est contra
manifestam experientiam et forte impossi­
bile : ergo, etc. Confirmatur secundo. Nam
plures sunt virtutes quarum actus non pos­
sunt ab aliquibus exerceri : pauper enim
non potest exercere actus magnificentiæ :
neque dignus parvo honore actus magna­
nimitatis : neque conjugatus actus virgini­
tatis : qui tamen possunt habere alias vir­
tutes in statu perfecto : ergo, etc.
Confirmatur tertio. Siomnesvirtutessunl
connexæ, una erit ratio essendi alteri ; et
econverso, atque adeo utraque erit virtus
priusquam alia, et priusquam ipsamet. Si
enim temperantia non est virtus nisi ad­
veniat fortitudo : prius fortitudo est virtus
quam temperantia : et rursus si fortitudo
non est virtus nisi adveniat temperantia,
prius hæc erit virtus quam fortitudo, et per
consequens quam ipsamet, quæ non est
virtus nisi dependenter a fortitudine : hæc
autem inconvenientia videntur : ergo, etc.
Ad argumentum respondetur admisso antecedente, distinguendo consequens. Acqui­
ret unam virtutem quantum ad essentiam
et in statu imperfecto transeat : quod et
nihil amplius ex antecedenti colligitur ; in

383

statu perfecto negandum est, quoniam hu­
jusmodi status non dependet ex solisactibus
gignentibus essentiam virtutis, sed ex con­
sortio et comitatu aliarum, a quibus juvari
possit, ut nunquam sit ei difficile medium
rationis in propria materia attingere, non
solum per recessum ab his quæ ex eadem
materia occurrere possunt ab abducentibus
a tali medio, sed absolute per recessum ab
omnibus abducentibus cujuscumque mate­
riæ sint.
10. Ad primam confirmationem respon- Oanjri·
del primo Cajetanus virtutes in statu per-m»w&·
fecto simul acquiri, non simultate physica, flf*
hoc est in eodem instanti, sed morali, id est
brevi spatio temporis : quia postquam vir­
tutes habentur in statu imperfecto, brevi
tempore occurrere possunt omnium, vel
saltem principalium actus, quibus in esse
perfecto acquirantur. Secundo respondet,
non esse inconveniens ut unico actu in vir­
tute multorum præcedentium simul gene­
rentur omnes virtutes in esse perfecto. Nam
etsi talis actus elicitive et formaliter sit
unius tantum virtutis, potest esse virtualiter multarum, quarum actus præcesserunt :
sicut ultima gutta in virtute præcedentium
cavat lapidem. Imo actualiter potest idem
numero actus ab omnibus principalibus
virtutibus oriri. Ut si mulier eligat subire
mortem ne violet conjugalem castitatem, ille
actus simul est fortitudinis ratione objecti,
et temperanti® atque justitiæ ratione motivi : quia propter servandam fidem conjugi, quod pertinet ad justitiam, et sibi
castitatem, quod pertinet ad temperantiam,
amplectitur mortis periculum quod spectat
ad fortitudinem. Possentque eodem modo
aliæ virtutes ibi concurrere, haberetque
prædictus actus omnium bonitas et species.
Neque obest si dicas, posse quidem sed Kcplica.
non semper ita contingere etiam in viris
perfect® virtutis : sæpe enim fit ut occur­
rente unius virtutis materia, alterius licet
principalis non occurrat : ergo tunc ne­
queunt prædictæ virtutes simul acquiri.
Respondetur enim, in secunda solutioneEnerva.
solum intendi posse virtutes principales luf·
simul et eodem actu acquirere statum per­
fectum, quamvis non semper sic contingat,
sed aliquando opus sit diversis actibus suc­
cessive se habentibus. Quamvis autem tunc
non perficiantur prædictæ virtutes simul
simultate metaphysica, bene tamen simul­
tate morali juxta primam solutionem :quia
materiæ morales sunt valde connexæ, et

f

384

DE VIRTUTIBUS.

frequentissime aliæ aliis se immiscent, at­
que adeo fieri nequit moraliter loquendo,
ut ei qui virtutis exercitio incumbit, non
cito saltem principalium, materiæ occur­
rant. Quod si occurrentibus non exerceat
actus virtuosos, quibus prædictæ virtutes
perficiantur, eliciet utique vitiosos et habi­
tus pravosacquiret, cum quibus stare nequit
D.Ttwn. virtus perfecta. Quod explicuit Divus Tho­
mas quæstione 5 de virtutibus articulo 2
ad 9 his verbis : <r Quædam virtutes sunt
« quæ ordinant hominem in his quæ oc- curruntinvitahumanasicuttemperantia,
« justitia, mansuetudo, et hujusmodi. Et
in talibus necesse est quod homo dum
exercitatur in actu unius virtutis, vel si­
« mul etiam exerceatur in actibus aliarum
virtutum, et tunc acquiret omnes habitus
« virtutum simul : vel oportet quod bene
se habeat in uno, et male in aliis : et
tunc acquiret habitum contrarium alteri
« virtuti, et per consequens corruptionem
α prudentiæ, sine qua nec dispositio quam j
α acquisivit per actus alicujus virtutis ha- j
bel proprie rationem virtutis ut supra j
dictum est. Hujusmodi autem habitibus '
« acquisitis circa ea quæ communiter in !
ff vita occurrunt, virlualiter jam habentur !
« quasi in propinqua dispositione, si qui
« alii habitus virtutum sunt, quorum actus !
non occurrant frequenter in conversa- !
« tione humana, sicut de magnificentia et i
I
« magnanimitate dictum est. »
Si vero inquiras, quid recipiat de novo I
Qnæsitum.
virtus, quæ jam secundum essentiam præexistebat, ut fiat perfecta?Respondent non- ■
nulli solum recipere connotationem exis- |
tentiæ cæterarum, a quibus in suis actibus I
juvari possit, et relationemcoexistentiæ cum
illis. Non quasi hæc relatio perfectionem
det, sed quia ipsa virtus posita hac rela­
tione el connotatione a suamet essentia de­
nominatur perfecta, quam denominationem
sine illis non haberet. Et juxta hanc doc­
trinam facilius intelligitur, quomodo per
actum acquisitivumultimæ virtutis, cæteræ
sine novis actibus censeantur perfectæ, quia
per talem actum ponitur ultima conditio re­
quisita ad hanc denominationem. Secundo
potest dici recipere modum intrinsecumextensionis : nam virtutem esse perfectam est
esse habitualiter extensam ad omnes suos
actus et objecta : quod non habet per solam !
essentiam, sed per intrinsecum modum ex­
tensionis juxla id quod tangemus quaestione I
sequenti articulo 1. Tertio dici potest ac-

I cipere novum modum conjunctionis, et
subordinationis ad prudentiam perfectam :
! ita quod in ipsa prudentia esse perfectam
dicat intrinsecum modum extensionis habiI tualis ad omnia sua objecta : in virlutovero
morali intrinsecum ordinem ad ipsam pru
dentiam ut prædicto modo extensam. Et
I hic ordo seu modus ponitur in i mnibus
! virtutibus quasi per emanationem abullimo
i actu perfectivo prudentiæ quatenus talis
actus agit in virtute praecedentium.
17. Ad secundam confirmationem respon-Nzs
det Divus Thomas articulo 1 hujus quæstion is in solutione ad 1 et 2, ubi videri debet.—
Ad tertiam respondetur probare simultatem
virtutum moralium inesse perfecto, et mu­
tuam dependentiam a prudentia in diverso
genere causæ : nam prudentia perfecta de­
pendet a prædictis virtutibus in generecausæ materialis dispositivæ, necnon in genere
efficientis moventis quoad exercitium : illæ
vero dependent a prudentia in generecausæ
formalis et directivæ : et hoc modo una­
quaeque in diversis generibus est prior et
posterior, ut in aliis rebus sæpe contingit.
Hinc tamen non fit unam virtutem esse
priorem vel posteriorem seipsa, quia indistinctio impedit tales habitudines : neque
esse virtutem, priusquam sit virtus ; sed
non esse virtutem nisi dependenter ab aliis,
neque alias, nisi dependenter ab illa : sicut
materia non recipit nisi dependenter ab in­
formatione formæ, neque ista informat nisi
dependenter a receptione materiæ : et non
ideo aliqua earum in recipiendo vel in­
formando est prior seipsa.
18. Ultimo probatur. Prudentia est om- m
nino prior et independens a virtutibus mo-ariŒt
ralibus :ergo potest esse perfecta sine illis:
nulla igitur est ratio connexionis quam as­
signavimus. Ltraque consequentia liquet:
et antecedens probari potest, tum quia quae­
libet virtus moralis acquiritur per actus
prudentiæ : ergosuppomt prudentiam, quæ
est principium taliurn actuum. Tum etiam,
quiaeatenus prudentia dependeret a virtu­
tibus moralibus, quatenus istæ rectificant
intentionem finis, at hoc videlur falsum,
quoniam virtus moralis solum est rectificativa electionis, ob idque diffinitur habitus
electivus, etc.; intentio autem finis et pro­
cedit prudentiam, et virtutem moralem :
ejusque rectificativum ex parte rationis, est
synderesis, ex parte vero appetitus, natu­
ralis inclinatio ad bonum : ergo, etc.
^Confirmatur primo. Ita se habent virtutes
morales

DISP. IV, DUR. II.

385

(aim morales ad prudentiam, sicut scientiæ ad
deresis sufficienter rectificent primam illam
*· habitum principiorum : sed hic habitus a
intentionem, non tamen hanc secundam :
nulla scientia dependet : ergo neque pru­
sed ul sit perfecta opus est virtute morali
dentia ab aliqua virtute morali.
reclificanteappetitum ultimate et complete.
ihi Confirmatur secundo : nam sicut homo
Quia igitur prudentia non dependet a sola
•k per prudentiam disponitur circa agibilia,
prima intentione, sed maxime a secunda :
ita per artem circa factibilia : sed poleslesse
quippe judicium el imperium de re parti­
!
perfectus artifex circa aliqua factibilia etiam­
culari uli sunl aclus prudentiæ, intentionem
si non sil recte dispositus circa alia : ergo
etiam de fine particulari requirunt : fit ut
similiter poterit esse prudens circa aliqua
perfecta prudentia non solum dependeat a
agibilia, etiamsi non sit circa omnia, atque
naturali rectitudine rectificante priorem in­
adeo etiamsi virtutes morales rectificanles
tentionem, sed a virtutibus moralibus quæ
circa prædicta agibilia non habeat.
posteriorem reclificant.
sto Respondetur ad argumentum majorem
Neque obest, virtutem moralem diffiniri
solum esse veram de prudentia imperfecta:
habitum electivum, tum quia ad hoc sufficit
ad cujus actus sufficiunt principia naturalis
ut aliquis ejus actus sit electio, quamvis
rationis ; secus de prudentia perfecta : quia
alius sit intentio. Tum etiam quia prædicta
perfectum imperium et judicium dependent
intentio particularis frequentius dici solet
ab appetitu complete et perfecte recto qui
electio ; quam intentio propter similitudi­
non est sine virtutibus moralibus. Quod
nem quam habet cum electione proprie
aliis verbis explicat Cajetanus quæst. se­
dicta : nam sicut ista est præacceptio unius
quenti articul. 3 super responsionem ad
medii inter diversa extrema, ita illa con­
tertium dicens : Prudentiam in fieri non
sistit in attingentia medii rationis per ha­
dependere a virtutibus moralibus, sed esse
bitudinem ad diversas circumstantias cons­
omnino priorem et generativam illarum ;
tituentes tale medium, et per recessum ab
prudentiam vero in facto esse dependere a
extremis quæ ipsum corrumpunt. Sed circa
prædictis virtutibus et illas supponere. Ap­
materiam hujus argumenti et solutionis vi­
pellat enim prudentiam in fieri, quando in­
deri debent quæ habet Cajetanus super ar­
cipit et nondum ad statum perfectionis per­
ticulum 2 hujus quæstionis et super arti­
venit '.prudentiam vero in facto esse quæ
culum 3quæstionissequentis etsuper quæst.
habet prædictum statum. Per quod patet ad
58, super articul. 4, necnon 2, 2, quæst. 47,
primam probationem : nam actus pruden­
super articulum 7, in quibus locis multa
tiae generans virtutem moralem non est
tradit de prudentia secundum se et in colla­
actus perfectus, et ideo non supponit pru­
tione ad morales virtutes scitu dignissima,
dentiam perfectam, quæ sola a prædicta vir­
omninoque necessaria ad hujus rei compre­
tute dependet. Ad secundam respondetur
hensionem. Confirmationes hujus argu­
virtutem moralem esse primo ad eligen­
menti solvit Divus Thomas artic. 1 hujus
dum : sed quia electio claudit virtualiter
quæstionis ad tertium et quartum, cujus
intentionem eo ipso quod ad illam concur­
littera omnino videnda est.
rat, debet hanc quoque rectificare, confor­
mando et perficiendo ipsam naturalem rec­
DUBIUM II.
titudinem : et ita intentio finis quæ prius
i exsynderesi et inclinatione naturali tantum
Utrum virtutes morales habeant connexionem
erat recta, ex virtute morali a prudentia
cum charitate, et charitas cum illis?
, genita est recta recte (ut loquitur Cajetanus)
id est procedens a principio in sua rectitu­
Hic erit sermo tam de virtutibus morali­
dine ultimo completo.
bus infusis, quam de acquisitis, et hoc sub
û 19. Vel dicas duplicem esse intentionem,
quocumque statu : incipiemus vero a faci­
(4fe5· aliam finis abstracte et in communi : ut
lioribus.
cum quis vult temperate comedere, fortiter
dimicare, etc., non determinando ea quæ
§ Ihic et nunc occurrunt : aliam finis ut con­
tradi et determinati ad hanc determinatam
Connexio virtutum in fusarum cum charitate.
materiam, et cum his determinatis cir­
20. Dicendum est primp, omnes virtutes
cumstantiis : quando, quantum, ubi, etc.
I Quamvis autem naturalis rectitudo etsyn- , morales infusas ita esse connexas cum cha-

386

DE VIRTUTIBUS.

ritale, ut nec sine ea dari possint, nec cha­
rilas sine illis. Hæc assertio continet con­
clusiones D. Thomæ in 2 et 3 art. hujus
quæst. communiterque recipitur ab omni­
bus admittentibus praedictas virtutes, quos
Bjtl0 proinde superfluum est recensere. Probatur
pw i prima pars facili ratione in hunc modum,
ne. λ irtutes morales infusæ non possunt esse
sine prudentia infusa sicut virtutes acqui­
sita sine acquisita juxta doctrinam dub.
præced. at prudentia infusa non potest esse
sine charitate : ergo neque prædictæ virtu­
tes. Probatur minor (major enim et conse­
quentia constant) nam prudentia ex sua
communi ratione dependet a rectitudine
appetitus circa finem, maxime vero circa
ultimum, in proportione ad quem sumun­
tur omnia quæ prudentia diriguntur: ergo
prudentia supernaturalis et infusa depen­
det a rectitudine appetitus circa finem ulti­
mam supernaturalem. ac proinde a chari­
tate cujus est rectificare circa talem finem,
confirm. Confirmatur. Rectitudo circa ea quæ sunt
ad finem necessario supponit rectitudinem
circa ipsum finem : sed virtutes morales
infusæ rectificant appetitum circa ea quæ
sunt ad finem ultimum supernaturalem :
ergo debent supponere charitatem rectificantem circa prædictum finem.
Evasio.
21. Dices, non solam charitatem, sed
etiam spem rectificare voluntatem circa fi­
nem ultimum,sicut utraque habet illum pro
objecto : suflicit ergo ad prudentiam et vir­
tutes morales infusas rectificatio circa præ­
dictum finem per spem, quam constat dari
posse sinecharitate. — Sed el hoc facile re­
jicitur, tum quia rectitudo quam spes tribuit
circa ultimum finem, tantum est secundum
quid et imperfecta, ulpote quæ non respi­
cit illum ut summe bonum in seipso, neque
ut terminum amoris amicitiæ, sed ut bo­
num dunlaxat sperantis, terminumque amo­
ris concupiscentia?, qui est amor imperfec­
tus: constat autem prudentiam perfectissi­
mam qualis est infusa, supponere non
quamlibet rectitudinem circa finem ulti­
mum, sed absolutam et perfectam. Tum
etiam nam ealenus prudentia et virtutes
morales infusæ dependent a fine ultimo
supernaturali, et a virtute rectificanie circa
ipsum quatenus talis finis movet illas ad
agendum, imperatque earum actus media
prædicta virtute: atque adeo illius virtutis
rectitudinem prærequirunt, perquam finis
hujusmodi imperium et motionem exerceat :
sed hoc non fit per spem sine charitate :

ergo, etc. Probatur minor animadvertendo,
quod quia spes pertinet ad amorem concu­
piscentiae, respicitque Deum præcise ut con­
sequendum, ad eos dumtaxat actus habet
movere quibus possumus eum consequi, qui
sunt actus meritorii. Tum sic: spes non
movet ad actus virtutum nisi quatenus per
meritum tendunt in Dei consequutionem :
cum ergo meritorii non sint sine charitate,
fit ut ea seclusa neque spes neque finis ulti­
mus per ipsam moveat praxlictas virtutes
aut earum actus imperet, Et hæc est ratio
ut spes sine charitate dicatur mortua, quia
destruitur motu et operatione influxuque in
alias virtutes, per quæ vita manifestatur.
22. Secunda pars assertionis, videlicet .’p»
charitatem habere semper secum virtutes
morales infusas, sufficienter probata est dis­
putatione præcedenti, præserlim num. 17,
ubi ostendimus praedictas virtutes debitas
esse gratiæ ab instanti suæ infusionis, quo
eodem instanti charilas in cordibus nostris
diffunditur. Aliam rationem adducit Divus0^
Thomas in præsenti arlicnl. 3, ubi videri
debet, eamque magis explicat quæst. 4 de
virtutibus articul. 2, ubi inter alia ait:
« Quicumque habet charitatem,oportetquod
« habeat omnes alias virtutes. Charitas
« enim est in homine ex infusione divina
« secundum illud Rom. 5 : Charitas Dei
« diffusa est in cordibus nostris per Spin­
et tum Sanctum qui datus est nobis : Deus
autem ad quæcumque dat inclinationem,
« dat etiam formas aliquas, quæ sunt prin« cipia operationum et motuum, ad quæ
<r res inclinatur : sicut igni dat levitatem
« per quam prompte et faciliter sursum
« tendit : unde ut dicitur Sapient. 8, dispo« nit omnia suaviter : oportet igitur quod
« similiter cum charitate infundantur ha« bituales formæ expedite producentes acα tus, ad quos charitas inclinat. Inclinat
« autem charitas ad omnes actus virtutum,
« quia cum sit circa finem ultimum, im« perat omnes actus, virtutum : quælibet
« enim ars vel virtus ad quam pertinet
« finis, imperat his quæ sunt ad finem:
« sicut militaris equestri, et equestris fre­
te norum faclrici, ut dicitur in 1 Ethicor.
« unde secundum decentiam divinae sa« pientiæ et bonitatis ad infusionem chari'f talis simul habitus omnium virtutum in'f funduntur: et ideo dicitur 1 ad Corin« thios 13 : Charitas patiens est, benigna
« est, etc.
Sed objicies : aliquæ sunt virtutes mora­
les

DISP. IV, DUB. Π.

les quæ habent inter se oppositionem, ut
virginitas et castitas conjugalis, magnifi­
centia, et paupertas, patientia et felicitas,
innocentia et pœnitentia, quarum materiæ
et actus simul esse non possunt : ergo non
Odr».omnes infunduntur cum charitate. —Con­
firmatur. Ideo in Christo Domino non est
virtus pœnilentiæ, quia non possunt ineo
esso peccata, quæ sunt materia hujus vir­
tutis. Et similiter in Angelis non est tem­
perantia neque fortitudo, quia non habent
passiones quæ sunt carum materia : sed
justus conjugatus non habet materiam vir­
ginitatis, quæ est integritas carnis, nec pau­
per materiam magnificenliæ quæ sunt di­
vitiae: neque innocentes materiam poenitenliæ, quæ sunt peccata : ergo non habent
hujusmodi virtutes.
••ira 23. Ad objectionem respondetDivus Tho^;mas 2, 2, quæst. 152, articul. 3 ad 2, his
verbis : « Dicendum, quod connexio virtu« tum accipitur secundum illud quod est
« formale in virtutibus, id est secundum
« charitatem : vel secundum prudentiam ;
t non autem secundum id quod est mateT riale. Nihil enim prohibet alicui virtuoso
" suppetere materiam unius virtutis, non
’ autem materiam alterius. Sicut pauper
■j habet materiam temperantiæ, non autem
Q materiam
magnificentia?. El hoc medo
alicui habenti alias virtutes deest mate­
ria virginitatis, id est integritas carnis.
Tamen potest id quod est formale in vir­
ί ginitate habere, ut scilicet habeat in prae­
4 paratione mentis prædictæ integritatis
conservandæ propositum si hoc sibi com­
peteret. Sicut pauper potest in praepara­
tione animi habere propositum magnifi­
cos sumptus faciendi si sibi competeret.
Et similiter ille qui est in prosperitate
habet in praeparatione animi propositum
' adversa æquanimiter tolerandi : et sine
< hac præparatione animi non potest ali—
< quis esse virtuosus. » Legatur etiam so­
lutio ad tertium. Itaque aliud est materia
alicujus virtutis, et aliud ipsa virtus: nam
materia dicit passiones vel operationes aut
res externas quæ multoties justis deficiunt :
virtus autem solum dicit habitum seu pro­
positum habituale ad recte se gerendum in
prædicta materia, si occurrerit : quod pro­
positum omnibus justis adest, circa quam­
libet materiam : neque propositum recte se
habendi circa unam, opponitur proposito
recte se habendi circa aliam, quamvis ipsæ
materiæ incompossibiles sint, et una alte- 1

387

ram excludat. Et ideo ipsi habitus virtutum
omnes sunt simul.
Ad confirmationem ut respondeamus ob­ Ad
serva, materiam alicujus virtutis dupliciter'conflrm.
posse esse alicui impossibilem : vel absoluteet per se, quia subjectum natura sua est
incapax talis actus : sicut Angelus est inca­
pax passionum, quæ sunt materia tempe­
rantiæ et fortitudinis : el suppositum divi­
num est incapax peccati, quod est materia
pœnilentiæ. Vel per accidens ex aliqua ac­
cidentali suppositione : ut conjugatus ex
suppositione status non potest habere ma­
teriam virginitatis, cujus tamen erat capax
absolute et per se. Et pauper supposita
amissione divitiarum, non potest exercere
magnos sumptus, qui sunt materia magni­
ficentiae, quos tamen absolute et secundum
se non est impossibile exercere, et sic de
aliis. Dicimus ergo ad existentiam alicujus
virtutis, maxime infusae, sufficere ut ma­
teria talis virtutis non repugnet subjecto in
quo est absolute et secundum se : quo pacto
nulli ex puris hominibus repugnat materia
cujuslibet virtutis, quamvis ex aliqua acci­
dentali suppositione impossibilis ei redda­
tur : et ita contra contingit in exemplis
hujus confirmationis. Per quod patet ad
utramque probationem : nam Christo Do­
mino per se et absolute repugnat peccatum:
et Angelis materia temperantiæ et fortitu­
dinis, unde non mirum quod neque in illo
sit poenitentia, neque in istis temperantia
et fortitudo.
24. Secundo objicies. Si cum charitate in- Alia
funderentur omnes virtutes, quicumque jus- objectio,
tus denominaretur ab illis virtuosus: sed hoc
est falsum, ergo, etc. Minor probatur : nam
justus nuper conversus a peccato, non statim amittit priora vitia, sed possunt ma­
nere in illo per aliquod tempus, atque adeo
denominare ipsum vitiosum : igitur talis
justus non denominabitur simpliciter vir­
tuosos. — Ad hanc objectionem dicemus
tract, sequenti disput. 1, a num. 16, quo­
modo licet in recenter justificato maneant
per aliquod tempus priora vitia quantum ad
suas entitates, non denominant illum ab­
solute vitiosum, quia non manent in statu
vitii, quem prædicta denominatio requirit;
sed in viacorruptionis,revocataqueet retrac­
ta ta : unde nihil impedit quominus a vir­
tutibus noviter infusis denominetur simpli­
citer virtuosus ut ibi latius explicabitur.
Aliæ objectiones quæ contra existentiam
virtutum moralium infus.rum et earum

1

I

1 i i

M
à, «

r*

I

d

388

DE VIRTUTIBUS.

connexionem cum gratia et charitale fieri
possent, adducta? sunt etsolutæ disp. præ­
ced. dub. L

nulla datur ex acquisitis. Et similiter cam
virtuosus justificatur, recipit in illo instanti
charitatem, virtutes vero acquisitas non
nisi successu temporis per exercitium ac­
tuum acquirit.
§ H.
Secunda conclusio. Virtutes acquisitæswuà
Quid circa connexionem virtutum acquisita­
quantum ad essentiam, ac proinde quæ pro­
rum ei charitatis tenendum sit ?
prie el non metaphorice virtutes dicuntur,
possunt esse sine charitate. Hæc etiam con­
Duplex
Prolixior solet esse hæc difficultas quam
clusio certissima est et communis, potestauimad- praecedens : forte quia non est tam de re,
que facile probari : nam cum justus in quo
quam de modo loquendi : nostroque judicio
erant virtutes acquisitæ labiturin peccatum
non tam laboriosam discussionem, quam
mortale amittiique charitatem, non slalim
brevem et claram resolutionem postulat.
amittit prædictas virtutesquanlum ad essen­
Pro qua in primis nota, aliud esse an vir­
tias, usque dum multiplicatis actibus pectus acquisita possit manere amissacharitate,
caminosis acquirit vitia, sine quibus nul­
quæ tamen existente charitate acquisita
lum est contrarium, quod prædictasvirtutes
est. Aliud vero an charitate non existente, I expellat : igitur manent saltem per aliquod
possit acquiri. Deindealiud est aliquam esse
tempus amissa charitate.
1
proprie virtutem ; aliud esse virtutem sim­
Tertia conclusio. Non est impossibile il-Τβώ
pliciter; et aliud esse virtutem perfectam :
Ium qui non habet charitatem acquirere
stat enim primum sine secundo, et forte
aliquas virtutes quæ habeant virtutis essen­
utrumque sine tertio ; sicut accidens proprie
tiam, quamvis id raro contingat. Hæc as­
dicitur ens non tamen ens simpliciter : et
sertio videtur fere certa ; tum quia Aristo­
substantia sine accidentibus dicitur ens sim­
teles el alii Philosophi gentiles agnoverunt
pliciter, non autem perfectum. Dicetur ergo
prædictas virtutes, distinxeruntque inter
proprie virtus quæ habet prædicata quiddivirtutem quæ est habitus, atque adeo virtus
tativa virtutis : simpliciter autem dicetur
proprie dicta, et inter dispositionem quæ
'
virtus quæ absolute et sine addito praebet id
ad essentiam habitus el virtutis non attin­
quod est de ratione virtutis, nempe bonum
git : cumque illi non agnoverint gratiam,
facere habentem et opus ejus bonum red­
nec aliquando fuerint nisi in peccato, vide­
dere, quæ adhuc non erit virtus perfecta,
tur dicendum posse cum peccato prædictas
nisi sil habituali ter extensa ad omnia sua
virtutes aliquando saltem acquiri. Tum
objecta, potensque inter omnia extrema
etiam quia non repugnat peccatorem elicere
vitiosa medium rationis facile attingere
plures actus alicujus virtutis, cujus materia
ratione coexistentiæ etcomitatuscæterarum
non sit illi admodum difficilis : ergo neque
virtutum. Hæc autem perfectio potest esse
repugnat per prædiclos actus acquirere vir­
vel propria et ejusdem ordinis cum virtute,
tutem proprie dictam. — Esse autem hoc
j
vel accepta ab ordine superiori. — Secundo
difficile el raro contingens constat tum exI
notahominem posse considerari vel instatu
perientia quæ docet unum peccatum in aliud
.
naturæ sive puræ, sive inlegræ, in quo
trahere, nec sinere peccatores (regulariter
potuit a Deo condi sine elevatione ad finem
loquendo) tandiu a novis abstinere peccatis,
supernaluralem : vel in statu hujus eleva­
et in bonis actibus se exercere, quantum
tionis, qui modo dicitur status naturxlapsx.
opus est ad acquirendam virtutemquæ non
In quo adhuc potest considerari vel cum
sit solum dispositio, sed habitus difficile
gratia, vel sine illa, et per consequens in
mobilis a subjecto,
mortali peccato. Ex his facile erit veritatem
26. Quarta conclusio. In statu natura Qam
tradere tam quoad rem quam quoad modum
lapsae non potest homo sine gratia el chari­
loquendi per sequentes conclusiones.
tate aliquam virtutem in esse perfecto ac­
Conclu- 2">. Prima conclusio. Charilas ex parte
quirere. vel prius acquisitam in prædiclo
sioi. sua non habet connexionem cum virtutibus
statu perfecto conservare. Probatur hæc
acquisitis, sed potest sine ulla earum repeconclusio. Tum quia prudentia perfecta
riri, et mulloties reperitur. Hæc conclusio
etiam acquisita non potest esse cum peccato
omnibus est nota, nam in parvulis bapti­
mortali : quodcumque enim hujusmodi pec­
zatis invenitur charitas cum gratia, cætecatum perfectionem prudentiæ corrumpit,
risque infusis virtutibus, in quibus tamen
generando in appetitu aliquam pravam dis­
positionem :

DISP. IV, DUB. II.

j
?
L
B
i

i
!

I
I

I
■
I
I

I

389

positionem : de quo videndus est Divus
His de re explicatis superest videamus an
Thomas2, 2, quæstione 47, articulo 13, sed
et quomodo virtutes morales acquisitæ dici
sine prudentia perfecta neque acquiri neque ! debeant virtutes simpliciter, quod spectat
conservari potest perfecta virtus moralis :
ad modum loquendi. Pro quo sit.
ergo, etc. Tum etiam, nam qui labitur in
27. Sexta conclusio. In statu naturæ lapsæ sexu
peccatum niortale, dum non relevatur per
nulla dicenda est virtus absolute et simplh-s^“^
gratiam, manet facilis et proclivis ad reinciter, nisi sit conjuncta cum gratia et cha- modum
ritate. Hanc conclusionem suadent dicta,oqQendl
cidendum secundum illud Augustini : Peccatum suo pondere in peccatum trahit : sed
Sanctorum Patrum Augustini, Hieronymi,
perfecta virtus non stat cum prædicta faci­
Ambrosii, Divi Thomæ, et aliorum, qui
litate el inclinatione ad peccandum, pofrequenter absolute negant reperiri vir­
tins enim omne peccatum difficile reddit,
tutes in infidelibus aut peccatoribus : quod
et opus perfectum facile : ergo, etc. —Concum verum non sit de omni modo virtutis,
firmatur, nam de ratione virtutis moralis
intelligendum est de virtute simpliciter
est bonum facere habentem : quod simplidicta. Idem suadetur ex doctrina quartae
citer præslare debet virtus perfecta: sed
assertionis, quia virtus simpliciter non di­
sine gratia et charitate atque adeo cum mor­
citur nisi quæ est perfecta et habet statum
tali peccato nullus est simpliciter bonus :
virtutis, ob idque Divus Thomas quæstione
ergo neque habet perfectam virtutem.
sequenti articul. 1, docet virtutes morales
Quinta conclusio. In statu naturæ integræ
non admittere majorem vel minorem ex­
posset homo sine gratia et charitate acqui­
tensionem, quia de ratione talis virtutis est
rere virtutes morales perfectas secundum
ut ad omnia sua objecta se extendat, quod
totam perfectionem sui ordinis, scilicet or­
est munus virtutis perfectæ, atque adeo
dinis naturalis. Probatur etiam hæc con­
confundit virtutem absolute et simpliciter
clusio, quia in prædicto statu nullum esset
dictam, cum virtute in statu perfecto, ut
impedimentum prædictæ acquisitionis : pos­
ibi adnotabimus : cum igitur in natura lapsa
set enim homo tunc sine gratia longo tem­
nulla sit virtus perfecta sine gratia et cha­
pore omnia peccata mortalia vitare, totamritate, fit nullam sine eis dicendam esse
virtutem simpliciter. Confirmatur, nam de
que naturalem legem adimplere, omniumratione virtutis est ut bonum faciat habenque virtutum actus elicere ut supponimus
tum : ergo ut sit simpliciter virtus oportet
ex materia de gratia : ergo posset acquirere
prædictas virtutes in esse perfecto.
ut faciat bonum absolute et simpliciter :
Nisi forte dicas statum naturæ integræ
atqui sine gratia et charitate nemo esi sim­
etiam sola integritate naturali claudere in
pliciter bonus : ergo neque habet virtutem
se prædictas virtutes, atque adeo non posse
simpliciter dictam.
illas acquirere.—Sed hoc parum refert : tum
Septima conclusio. Virtutes perfectæ quæsepiimi.
qnia in hac assertione præcipue intendimus
sine charitate darentur in statu naturæ in­
posse in illo statu reperiri et conservari
tegræ essent virtutes simpliciter in illo
sine gratia prædictas virtutes, sive tempore
statu et more philosophico loquendo, non
acquirantur,sive supponantur per accidens
autem apud Theologos tales nominarentur.
infusæ. Tum etiam quia adhuc sine præIta Cajetanus, Medina, Martinez et alii in
dictisvirtutibus potest concipi status naturæ
præsenti. Ratio vero est, quia cum Theologi
cum integritate et perfectione sufficienti ad
considerent hominem in ordine ad finem
præcavenda peccata longo tempore, adimultimum supernaluralem, illas dumtaxat
plendaque legis naturalis præcepta, et exer­
appellant simpliciter virtutes quæ rectificendos sine magna difficultate omnium
cant hominem in ordine ad hujusmodi
virtutum actus, supplente Deo per auxilia
finem. Cum igitur virtutes sistentes in sola
naturalis ordinis id idipsum quod praestaret
naturali perfectione qiiantumcumque cres­
per morales virtutes : igitur posset tunc
cant, non aspiciant prædictum finem, inde
est ut apud Theologos non dicantur simpli­
homo non solum conservare, sed acquirere
citer virtutes, sed cum addito, virtutes in
tales virtutes in esse perfecto. Restabat di­
ordine natura. Cæterum Philosophi qui sola
cendum de facultate hominis ad acquirendas
naturali ratione ducuntur, præcise consi­
virtutes in statu puræ naturæ, sed hoc re­
derant hominem in ordine ad finem natu­
servandum est tractatui de gratia, ubi exa­
minabimus vires liberi arbitrii in illo statu I ralem, et ideo absolute et simpliciter vir­
ad bene operandum, et ad peccata cavenda. I tutes appellant quæ sufficienter reclificant

circa talem finem : quod sine dubio præstarent virtutes acquisitæ in statu naturæ
intégra? integritate naturali, ubi neque
esset gratia neque elevatio ad ordinem su­
per naturalem.
Uîtïffi». Ex quibus omnibus fit (et est ultima con­
clusio), de facto nullam virtutem neque
apud Theologos, neque etiam apud Philoso­
phos vera ratione ductos mereri simpliciter
hoc nomen, nisi sit conjuncta cum charitato
et ab ea informetur. Quippe de facto quando
jam omnes sumus in statu naturæ lapsæ,
nulla alia potest esse virtus perfecta etiam
perfectione ordinis naturæ, ut ex 4 con­
clusione constat. Virtutes vero etiam acqui­
sitæ comitantes charitatem, eo ipso quod
perveniant ad statum perfectum dicendæ
sunt simpliciter virtutes : cum a Philoso­
phis, eo quod circa naturalem finem homi­
nem rectificant : tum a Theologis, quia ex
participatione charitatis respiciunt super­
naturalem finem, el faciunt bonum sim­
pliciter habentem, neque earum rectitudo
sistit in solo ordine naturæ.
§ ΙΠ.

Diluuntur nonnullæ objectiones.
28. Contra 2 et 3, ex assertionibus præ­
ced. paragraph! potest objici, quod Sancti
Patres relati n. præced. frequenter negant
reperiri in peccatoribus veras virtutes :
ergo falso asserimus posse in illis reperiri
virtutes secundum essentiam : quippe illa
est vera virtus quæ habet essentiam virtu­
tis. Confirmatur : nam si in peccatore esset
vera virtus denominaret illum virtuosum :
hoc autem non est dicendum : ergo, etc.
Diluitur. Respondetur, Sanctos Patres loquutos
fuisse de virtutibus in esse perfecto, quæ
dumtaxat appellantur absolute et simplici­
ter virtutes; non autem peccatoribus nega­
runt virtutes imperfectas.—Secundo respondelur loquutos fuisse ut Theologos, apud quos
illæ dumtaxat vere et proprie virtutes di­
cuntur, quæ rectificant hominem in ordine
ad assequendum finem supernaturalem :
et quia ad hujusmodi finem virtutes acqui­
sitæ nihil conducunt deficiente gratia et
charitate. ideo apud illos pro nihilo repu­
tantur, et quasi non virtutes censentur.
Ad confirmationem respondetur, deno­
minationem virtuosi non tribui a virtute
considerata solum secundum essentiam,
nisi sit in statu perfecto : sicut ad denomii.objcct.

DISP. IV, DUB. IL

DE VIRTUTIBUS.

390

connexionem, oarumquestatum perfectum,
I nationem vitiosi non suflicit babere vitii
numquam tamen ad hujusmodi statum perI essentiam, nisi habeatur sub statu et com­
■
venerunt : neque illum sufficienter cogno­
plemento vitii, juxta id quod num. 24 te­
verunt, sed magna ex parte eorum cognitigimus.
£
tioni errores admiscebantur : in his præSecundo objicies contra quartam conclu'
cipue quæ dependebant ex cognitione
sionem, falsum esse quod virtutes cum gra­
peccati originalis et status lapsæ naturæ,
tia acquisitæ in esse perfecto non possint,
I
sicuti dependet perfecta cognitio virtutum.
amissa gratia, in eodem statu conservari.
30. Denique objicies, non recte dictum
Tum quia gratia amitti potest per unicum
' * esse in ultima conclusione virtutes acquisi­
actum et valde remissum : nulla autem
tas comitantes charitatem esse virtutes
virtus acquisita per unum actum remissum
simpliciter, nam Divus Thomas articul. 2
corrumpitur : sicut nullum vitium genera­
hüjusquæstionis expresse ait solas virtutes
tur, quod solum potest talem virtutem cor­
infusas dicendas esse simpliciter virtutes,
rumpere. Tum etiam quia juxta doctrinam
j
quia illæ dumtaxat ordinant hominem ad
Divi Thomæ infra q. 71, art. 4, unum vel
finem simpliciter ultimum, qui est finis
alterum peccatum mortale potest esse simul
'
supornaturalis, atque adeo illæ dumtaxat
cum virtute acquisita, quamvis non cum
faciunt simpliciter bonum habentem : nam
infusa. —Confirmatur : Philosophi gentiles
bonum simpliciter dicitur ex habitudine
cognoverunt connexionem virtutum .-igitur
cognoverunt statum earum perfectum : vir­
ad finem simpliciter ultimum : ergo, etc.
tutes namque imperfecto connexæ non sunt
Respondetur Divum Thomam exclusisse
ut diximus dubio præcedenti : atqui non
a ratione virtutis simpliciter virtutes ac­
quisitas, quia loquitur de illis præcise se­
; cognoverunt virtutes quæ non essent con­
juncto mortali peccato : ergo, etc.
cundum se, et secundum id quod habent
29. Respondetur ad objectionem, utram- ek&
intra ordinem naturæ, quo pacto possunt
que probationem procedere de virtute ac- ®esse sine charitate : non autem excludit illas
quisita quantum ad essentiam, non vero
a prædicta ratione si considerentur conquantum ad perfectionem et statum ; quia
1
junctæ cum charitate ex qua participant
ad hujusmodi statum destruendum satis est
formationem et vitam ipsius charitatis orunicum mortale peccatam quantumvis re­
dinomque ad finem ultimum supernatura­
missum : sicut satis est ad destruendam
lem: ac proinde habent quidquid requiritur
perfectionem prudentiæ. Neque Divus Tho­
ut reddant simpliciter bonum habentem,
mas insinuat prædictum peccatum conjungi
sintque simpliciter virtutes, sicut sunt mo­
posse cum virtute acquisita in sua perfec­
rales infusæ. Differunt autem, quia infusæ
tione. Potestque hoc instari exemplo vitio­
habent intra suum ordinem et quasi conI
naturaliter debitum id quo virtutes simplirum, quæ licet quantum ad substantiam
non destruantur unico actu contritionis
(
citer efficiuntur, et ideo nunquam ratio­
vel charitatis, destruuntur tamen quantum
nem talium amittunt. /Xcquisilis vero totum
ad statum vitii, ut docet Divus ThomasD.no
hoc est accidentale et indebitum, utpote
quæst. 1 de virtut. articul. 10 ad 16, his ver­
participatum ex alliori ordine, ad quem
bis : Dicendum, quod licet per actum unum
illæ accidentaliter elevantur. Omittimus
simplicem non corrumpatur habitus acquisitus
alias objectiones, quæ contra prædictas as­
(scilicet secundum substantiam), tamen ac­
sertiones possent afferri, quia facilem ha­
tus contritionis virtute gratiæ habet quod
bent solutionem.
corrumpat habitum vitii : unde in eo qui
habuit habitum intemperantiæ, cum conteri­
ARTICULUS IV.
tur, non remanet cum virtute temperantis
in fasse habitus intempérant™, in ratione
Virum fides et spes possint case sine charitate 1
habitus, sed in via corruptionis.
Ad quartum sic proceditur. Videtor, quod fides ct spes
Ad confirmationem dicendum est Philo­
i.anqttiin sint sine charitate. Cum enim sint virtutes theosophos cognovisse connexionem aliquarum
lûgieæ digniores esse videntur virtutibus moralibus etiam
Minis :sed virtutes morales etiam infusæ non possunt esse
naturalium virtutum ; non tamen omnium
sine charitate : ergo neque fides étapes.
etiam principalium, quia non cognoverunt
2. Prætcrea. Nullus credit nisi volens, ut August, dicit
«aper Joan, sed cburitas est in voluntate sicut perfectio ejus
veram poenitentiam naturalem, neque amo­
ut supra dictum est .-ergo fides non potest esse sine charem Dei super omnia etiam ut authoris na­
3. Prætêrca. August, dicit in Enchiridio» quod spes sine
turæ. I nde licet ore vocitarent virtutum
connexionem,

I

391

amore eve non potest:amor autem e<t charitas. de hoc
enim amore ibi loquitur : ergo spes non potest esse sine
charitate.
Sed contra e4|. quod Maith. I dicitur in glo<sa,quod Odes
generat spetn» spes vero claritatem : sed generans est prius
generate cl |Λΐί:4 esse sine en : ergo fides potest esse sine
spe. ct
charitate.
Respondeo dicendum, quod fides ct spes sicut et virtutes
morales dupliciter considerari possunt. Eno rnodo secundum
inchoationem quandam : alio modo secundam perfectum
esse virtutis. Cum enim virtus ordinetur ad bonum opus
agendum, virtus quidem perfecit dicitur ex hoc quod potest
In opus perfecte bonum : quod quidem est dum non solum
bonum est quod fit. sed etiam bene fit : alioqitin sl bonnrn
sit quod fit, non amem bene fiat, non erit perfecte bonum.
Unde nec habilus qui est talis operis principium habebit
perfecto rationem virtutis. Sicut si aliquis operetur justa,
bonum quidem facit, sed non eritopus perfedævirnitismsi
hoc bone faeiat, id est secundum electionem rectam, quod
est per prudentiam : ct ideo justitia sine prudentia non po­
test esse virtus perfecta, Sic igitur fides ct spes sine duri­
tate possunt quidem aliqualiter esse ; perfect® autem virtu­
tis rationem sine charitate non habent. Cum enim fidei
opus sit credere Deo. credere autem sit alicui propria vo­
luntate asscutire : sinon debito motio velit, non erit fidei
opus perfectum : quod autem debito modo velit hoc est per
charitatem quæ perficit voluntatem, omnis enim rectus EOtus voluntatis ex recto amore procedit ut August, dicit in 14
de Civit. Dei. Sic igitur fides est quidem sine charitate. sed
non perfecta virtus : sicut temperantia vel fortitudo sine
prodentia. El similiter dicendum est de spe : nam actus
spei est expectore f duram beatitudinem a Deo : qui quidem
actus perfectus est, si Dat ex meritis qu® quis lu bel, quod
non potest esse sine charitate. Si autem hoc cxpectet ex
meritis quæ nondum habet, sed proponit in futurum acqui­
rere, erit actus imperfectus, el hoc potest esse si ne charitate.
Et ideo fides et spes possunt esse sine charitate, sed sine
charitate proprie loquendo virtutes non sunt : nam ad ratio­
nem virtutis pertinet ut non solum secundum ipsam aliquod
bonum operemur, sed etiam bene ul dicitur in 2 Ethico­
rum.
Ad primum ergo dicendum, quod virtutes morales depen­
dent a prudentia : prudentia autem infusa nec rationem pru­
dentia? habere potest absque charitate, utpote deficiente
debita liabitudine ad primum principium, quod est ultimus
finis ; fides autem et spes secundum proprias rationes ncc a
prudentia nec a charitate dependent .-ct ideo sine charitate
esse possunt ; licet non sint virtutes sine diaritateut dictum
est.
Ad secundum dicendum, quod ratio illa procedit de fide
quæ habet perfectam rationem virtutis.
Ad tertium dicendum, quod August, loquitur ibi de spe
secundum quod aliquis expeclat futuram beatiludinem per
merita quæjam habet : quod non est sine charitate.

Prima conclusio : Fides ct spes possunt
esse sine charitate.
Secunda conclusio : Fides et spes sine
charitate non sunt proprie virtutes.
ANIMADVERSIONES.

1. Prima ex his conclusionibus est adeo
certa, ul oppositum ad minus sit error : ut
constat ex Concilio Trident, sess. 6, cap. 15 Couri|
et canon. 28, ubi sic habetur:Si t/uis dixerif amissa per peccatum f/ratia, simul et fidem
semper amitti, aut fidem qux remanet non
esse veram fidem, licet non sit viva : aut eum
qui fidem sine charitate habet non esse Chris·
tianum, anathema
quamvis in hoc ca-

392

DE VIRTUTIBUS.

none solum fiat mentio de fide, tamen
eadem ratio militat de spe. Nec locus Con­
cilii explicari valet desola fide actuali, hoc
est de actu credendi : nam verba illa : Fi­
dem semper amitti manifeste sonant habi­
tum, et multo magis illa:au/ eum qui fidem
sine charitate habet, non esse Christianum,
etc. Christianus enim non denominatur ab
actu credendi, sed ab habitu : sicut justus
dicitur a justitia seu gratia habituali, et
non a solo actu justitiae. Negari tamen non
potest esse magis certum posse sine chari­
tate reperiri fidem ut abstrahit ab habitu
vel actu, quam sumptam determinate pro
habitu, quia primo modo diffinitur directe
in Tridentino, et ideo oppositum non tan­
tum est erroneum, sed haereticum. Secundo
autem modo non diffinitur ita expresse, et
ideo solum diximus contrarium esse er­
rorem.
2.Ci rea secundam conclusionem nota, non
negari a Divo Thoma quod fides et spes sine
charitate habeant veram virtutis essentiam,
saltem eo modo quo virtutes intellectuales :
nam fides etiam in formis infallibiiiter in­
clinat ad verum, et spes ad actum bonum :
dicit tamen non esse proprie virtutes, quia
virtus non meretur proprie hoc nomen,
nisi sit perfecta : quam perfectionem fides
el spes recipiunt a charitate, per quam in
finem ultimum simpliciter ordinantur. Si­
cut enim hoc nomen vir significat homi­
nem, non utcumque sed habentem perfec­
tionem et statum hominis et ideo puer qui
non habet prædictum statum, non proprie
vir dicitur, quamvis habeat veram hominis
essentiam : sic nomen virtus absolute pro­
latum non designat solam essentiam virtu­
tis, sed cum statu et perfectione : et ideo
his deficientibus non dicitur proprie virtus
quamvis habeat prædicta quidditativa vir­
tutis; sed cum addito: Virtus intellectualis,
virtus informis, virtus imperfecta, etc.
Neque obest quod Divus Thom. comparat
fidem et spem sine charitate, cum tempe­
rantia vel fortitudine sine prudentia : sed
istæ sine prudentia non habent essentiam
virtutis etiam in statu imperfecto : ergo
neque illae sine charitate. — Respondetur
enim cum Cajetano D. Thom. nomine pru­
dent ix intellexisse prudentiam perfectam,
sine qua, cum prudentia tamen imperfecta
temperantia et fortitudo vere sunt virtutes
quantum ad essentiam, quamvis imper­
fecte : et eodem modo spes et fides sine
charitate. Nisi mavis dicere, similitudinem

D. Tho. non tenere in omnibus, sed in hoc
dumtaxat, quod sicut sine prudentia nulla
est perfecta virtus moralis, ita sino charit ite fides et spes non sunt perfeclæ virtu­
tes : nec curavit in prædicta similitudine
an deficiente omnino prudentia, manere
possit virtus moralis cum vera essentia
virtutis. Quam solutionem insinuat etiam
Cajetanus.
J
Circa rationem qua probat D. Thom. fidem
non esse perfectam sine charitate, videli- α
cet quia credere est propria voluntate assentire, et ideo ut sit perfectum, requirit
perfectionem voluntatis, quæ est per chari­
tatem, occurrit difficultas : quia sequitur
posse aliquem credere quodeumque volue­
rit, sicut, v. g. terram esse coelo aequalem
etiamsi evidenter, non sic esse, cognoscat;
hoc autem manifeste est falsum : ergo etiam
quod fides ex motione voluntatis dependeat.
3. Propter hoc Scotus in 3, dist. 1 et in 2,
dist. 25, tenet, actum fidei non dependere
a voluntate trahente intellectum ad rem
creditam, sed sufficere ut non moveat illum
in contrarium : quo pacto etiam omnes alii
actus intellectus, nisi sint necessarii, a vo­
luntate dependent, atque adeo nihil spe­
ciale quantum ad hoc fidei attribuit.—Sed
hic modus dicendi displicet fere omnibus
theologis : de quo agitur 2, 2, quæst. 2,
art 4, et quæst. 6, art. 1. Sententia vero
Divi Thomae ab omnibus recipitur et est
Divi Augustini tract. 20, in Joann, ad illa
verba cap. G : Nemo potest venire ad me,
nisi Pater qui misit me, traxerit eum ; ubi
sic ait : Intrare quisquam Ecclesiam potest
nolens, accedere ad altare potest nolens, ac­
cipere potest sacramentum nolens : credere
non potest nisi volens. Et confirmatur ex
illo ad Rom. 10 : Corde creditur ad justitiam.
Ubi Apostolus specialiter tribuit fidei, quod
ex cordis affectu, atque adeo ex voluntate et
pia affectione dependeat. Et 2 Corinth. 10,
dicit captivandum esse intellectum in obse­
quium Christi, utique per vim et motionem
voluntatis.
Ad rationem in oppositum ex Divo Thoma sote
respondetur motionem voluntatis quamvis
sit necessaria, non tamen esse causam adae­
quatam credendi, sed simul cum credibilitate ex parte objecti, ad quam saltem requi­
ritur ut quod credendum est non appareat
evidenter falsum : quia tamen dum cognos­
citur evidenter verum, non sufficit trahere
intellectum per solam suam virtutem, ad­
jungitur motio voluntatis. — Possemus hic
disputare

DISP. IV, DL’B. II.

disputare utrum charitas ponat aliquid in­
trinsecum in fide et spe cælertsque virtuti bus, per quod vivæ, formata», meritorireque
redduntur, et in ratione perfécUn virtutis
constituantur ? Sed hoc propriam sedem
habet in tract, do charitate 2, 2, circa
art. 8, quaestionis 23, ubi quærit Div. Tho.
Utrum cliarilassit forma virtutum?Dequo
prius nonnihil dicemus in tractat, de merito.
ARTICULUS V.

Utrum chnritus possit esse sine fide ei spe 1
Ad quintum sic proceditur. Videtur quod charitas possit
(sse sine tide ct spe. Charitas enim est amor Dei, sed Deus
ixaest a nobis amari naturaliter etiam non præsupposila fide
u’isfie futura.· bealitudinis : ergo charitas potest esse sine
fiile « spe.
2.1’ratcrea. Charitas est radix omnium virtutum sicut
illud Eccles. 3: Γη charitate radicati ct fundati : sed radix
aliquando est sine nimis : ergo charitas potestcsscaiiquando
sice fide et spe et aliis virtutibus.
3. Prx-terea. In Christo fuit perfecta charitas, ct ipse la­
rron non habuit fidem ct spem, quia fuit perfectus comprebensor, ut infra dicetur : ergo charitas potest esse sine tide
et spe.
Sed contra est, quod Apostolus dicit Hcbr. 11 .· Sine fide
impossibile est placere Deo, quod maxime pertinet ad chariWcm, ut patet secundum illud Proverb. 8,-Ego diligen­
tes me diligo : spes etiam est qua: introducit ad charitatem
ut supra dictum est : ergo charitas non potest haberi sine
fide et spe.
Bespondco dicendum, qund charitas non solum significat
amorem Dei, sed etiam amicitiam quandam ad ipsum .- quæ
qnidem super amorem addit mutuam rcdamalionem cum
quadam communicatione mutua, ut dicitur in 8 Ethicor. Et
quod hoc ad cliantatem pertineat, patet per id quod dicitur
1 Jean. 4.- Qui manet in charitate io Deo manet, et Deus in
eo. Et 1 ad Corinth. I dicitur : Fidelis Deus, per quem vocali
estr- io societatem Filii ejus : hæc autem societas hominis
ad Deum, quæ est quædam familiaris conversatio cum ipso,
iceboatur quidem hic in præsenti per gratiam, perficietur
autem in futuro per gloriam : quorum utrnmque fideetspe
tenetur. Unde sicut aliquis non posset cnm aliquo amicitiam
habere, si discrederet vel desperaret sc posse liabcrc ali­
quam societatem, vel familiarem conversationem cum ipso:
iü aliquis non potest habere amicitiam ad Deum, quæ est
charitas, nisi fidem habeat, per quam credat hujusmodi sorietaletn ct conversationem hominis cumDco.et sperclsead
hanc societatem pertinere : et sic charitas sine tide cl spe
nullo modo esse potest.
Ad primum ergo dicendum, quod charitas non est qualisatmquc amor Dei, sed amor Dei, quo dirigitur ut beatiludiuis objectum, ad quod ordinamur per fidem et spem.
Ad secundum dicendum, quod charitas est radix fidei ct
spei in quantum dat eis perfectionem virtutis : sed tides ct
spes secundum rationem propriam præsupponunlur ad cha­
ritatem, ut supra dictum est, cl sic charitas sine cis esse non
potes L
Ad tertium dicendum, quod Christo defuit fides ct spes
propter id quod est aliquid imperfectionis in cis sed loco
fidei habuit aperiam visionem, ct loco spei plenam compre­
hensionem : et sic fuit perfecta charitas in eo.

Conclusio est negativa.
Duplex adnotatio.

1. Circa rationem D.Thom. nota,quod cha­
ritas seu amicitia cum Deo dicitur impor­
tare mutuam redamationem, non quia ipsa
formaliter sit amor utriusque extremi quasi
eadem charitate Deus nos diligat, et nos
Deum: ut cum Magistro in 3, dist. 17,
Salmant. Curs. theolog. tom. I I.

393

aliqui existimarunt : sed quia trahit secum mutuum amorem : fieri enim non
potest ut si nos Deum diligimus per chari­
tatem creatam nobis inhaerentem, non dili­
gamur a Deo per charitatem increalam in
eo existentem, secundum illud Joan. I4;Joan.i4
Qui diligit me, diligetur a Patre mea.
2. Notasecundo, non esse ita necessariam
connexionem charitatis cum spe, atqueeum
fide: nam sine ista in viatoribus omnino
implicat reperiri charitatem, sicut implicat
amari bonum non apprehensum : cum illa
vero quamvis ex natura rei connexa sit
charitas propter rationem articuli, non vi­
detur repugnare ut in aliquo casu metaphysico sine ea reperiatur : ut si ponamus
Deum revelasse alicui suam damnationem,
eo ipso non posset beatitudinem sperare,
nec proinde maneret in illo virtus spei :
posset tamen adjutus divina gratia Deum
super omnia diligere dicens : Dominus est
quod bonum est in oculis suis faciat. De quo
ex professo agemus tract, de spe, et videri
potest Bannez 2, 2, q. 22, art. 1, dub. 3.
3. Quaeri autem potest, an sicut charitas
dependet a fide et spe, ita spes dependeat a
fide, et e converso. Et respondetur breviter
spem sine dubio pendere a fide propter ean­
dem rationem, qua dependet charitas, quia
cum utriusque objectum sit Deus ut finis
supernaturalis nequit aliter quam per fidem
in viacoghosci, neque non cognitum amari,
aut sperari. — Neque obest si dicas, quod
hereticus amittit fidem discredendo, et ta­
men non desperat consequi beatitudinem.
Respondetur enim in haeretico non manere
veram spem, sed inanem fiduciam qua sibi
videtur beatitudinem sperare : sicut amissa
fide videtur sibi Deo credere, quæ creduli­
tas non est vera fides, sed opinio humana,
quæ erroribus admiscetur: neque opus est
ut hæreticus ad amittendam spem habeat
actum desperationis, quia non amittit illam
per se, sicut illi qui desperant,sed per acci­
dens ad destructionem fidei in qua funda­
tur : sicut ad destructionem substantiæ pe­
reunt omnia accidentia, el destructa gratia,
destruuntur omnes virtutes morales infu­
sa». etiamsi nullum sit peccatum directe
contrarium hujusmodi virtutibus. — Cælerum fides sicut non dependet a charitate.
ita neque ab spe, sed potest uiraque amissa,
permanere, ut docet D. Tho. 2, 2, q. 20,
art. 2, ubi statuit peccatum desperationis
contingere posse sine infidelitate. De quo
ibidem agemus.
20

DE VIRTUTIBUS.

394

QUÆSTIO LXVJ.

QUÆSTIO LXV1
De æqualitate virtutum in se.r articulos divisa.

I

Deinde considerandum est de squalitate virtutum. Et circa hoc quxruntur sex.

f

AKTICVLÜS I.
rtr^n rirtx* ρο&ύ cm noyer. rtlwwr t
Ad prwun. sle prwvdziur. Videtur qtuui virtus ηοα pos­
ait r>M? uujt’r. vel minor, Dîcilor eriim ia Apocal. 21. quod
htera riviîiik Hiomsatan «uiH astutia : icr ta* autem
sigaifirafUur virtutes n: giossa dicit ibidem: ergo omnes
virtues saut a-quales ; acnergû joies! essa virtus major
virtuie.
2. PnHerea. Omne illud eujus ratio consistit in maximo
non potest esse tuajus vel minus : sed ratio virtutis consistit
iu maxif o : est enim vtrtas ulti itura potentia· ut Philoso­
phus dicit in 1 Cteto, etc. August, in S, <fe lib. arbitaît
quod virtutes sunt maxima bona, quibus nullus |m test male
uti : ergo ndetar quod virtus non possit esse major neque
minor.
3. Prælerra. Quantitas efferre* pensatur secandum virlntem agentis : sed virtutes perfecte quæ s * vir mesinfusse
sunt a Ite··. rujns virtus est imi formis et infinita -ergo vide­
tur quod virias non possit esse major virtute.
Sed centra Ubicumque potest esse augmentum ct supera­
bundantia potest esse inaequalitas .-sed in virtutibus invent­
if, r superabundantia et augmentas! : dicitur enim Matth. 5.
Nisi abaudaverdjustitia vestra plosqwm tritarum ct Ptarisæorutn nos intrabilis in Regnum ctttornm. Et Proverb.
10 dicitur : Iu abundanti justitia virtus maxima est : ergo
videtur quod virtus possit esse major vel minor.
Respondeo dicendum, quod cum qmeritnr utrum virtus
una possit esse major alia, dupliciter inteliigi pote*! qmestio.
Uno modn in virtutibus specie di flerent ibus, et sic manifes­
tum est quod uiu virtus est alia major : semper enîm e>!
potior cau<a suo efferta: et in effectibus tanto aliquid est
pGtius, quauto est cans» propinquius. Manifestam est antem
ex dictis quod caiKi ct radix humani boni est ratio : et ideo
prudentia quæ perficit rationem præfertor in bonitate aliis
virtutibus moralibus perficientibus vim appetitivam in quan­
tum participat rationem : et iu his etiam tanto est una al­
tera radior, quanto magis ad rationem accedit. Unde et jus­
titia qu · M in voluntate prefer! ur alii< virtutibus morali­
bus : et fortitudo quæ est in irascibili præfertur temperantiae
quæ est in concupiscibili quæ minus participat rationem :
ut putei in 7 Ethicorum. Alio modo potest inteiligi quastio
in virtute ejusdem speciei : ct sic secundum ea qu» dicta
sunt supra cum de intensionibus habituum ageretur : virtus
fMjtcst dupliciter dici major ct minor : uno modo secundum
seipsam : alio modo ex parte participantis subjecti. Si igitur
secundum seifisam consideretur, magnitudo vel parvitas ejus
attenditur secundum ea ad quæ se extendit : quicumque au­
tem tabet aliquam virtutem, puta temperantiam, tabet ipsatn quantum ad omnia ad quæ se temperantia extendit.
Quod de scientia et arte non contingit : non enim quirumque est Grammaticus scit omnia quæ ad Grammaticam per­
linent : ct secundum hoc bene dixerunt Stoici, ut Simpli­
cius dicit in commento Prædicamentnrurn, quod virtus non
recipit magis neque minus sicut scientia vel ars. eo quod
ratio virtutis consistit in maximo. Si vero consideretur vir­
tus ex parte subjecti participantis, sic contingit virtutem
esse majorem vel minorem : sive secundum diversa tempora
iu eodem, sive in diversis hominibus, quia ad attingendum
medium virtutis, quod est secundum rationem rectam.tinas
est melius dispositas qium alias: vel propter majorem as­
suetudinem, vel propter meliorem dispositionem naturæ.
vel propter j crspieacius judicium rationis, aut etiam prop­

ter majus gratiæ donum, quod unicuique doualur wrucdn
mensuram donationis Christi, ut dicitur ad Epbeà&lQ
in hoc deliciebant Stoici astiinautcs uullnin esse virtoom
dicendum nisi qui summo fuerit dlsrocstlus ad vlrtaeu:
non enlni exigitur ad ratioiicm virtutis quod attingat refit
rationis medium in indivisibili strut Stoici putabant, «.<
sufih it prope medium esse, ut in 2 Ethicorum dJe&sr.
Idem etmw indh isibile signum unus propinquius et proof
lilts attingit quam alius : sicut etiam ptci in sagillatorite
traheutibas ad certum signum.
Ad priminu ergo dicendum, quod a*qualila$illa xoas*·
lum est secundum quautilatODi absolutam, sed est dum se­
cundum proportionem iulelligenda : quia omues virtutes
proportional tier crescunt in homine ul infra dicetur.
Ad secundum dicendum, quod illud ultimum quoi perti­
net ad virtutem potest habere rationem magis vel ect
boni secuudnui prædictos modos, cum nou sil ullitonm iadivn hile, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod Deas non operatur seccisa
necessitatem iulum·, sed secundum ordinem sua? sapicntfr,
secundum qnura diversam mensuram virtutis diversi izminibus largitur, secundum illud ad Eplies.,4 : Unicul·^
no-irum data esi gratia secundum mensuram doMlioto
Christi.

Prima conclusio : In virtutibus quæ dif­
ferunt specie^ una est major alia.
Secunda conclusio : In virtutibus ejus­
dem speciei nulla est major vel minor secun­
dum seipsam.
Tertia conclusio : Datione participationis
subjecti potest eadem specifice virtus esse ma­
jor vel minor, vel in diversis subjectis, vd in
eodem secundum diversa tempora.
Λ
ELVCIDATIO ARTICCLI.

I. Recte post connexionem viriatum se­
quitur quaestio de earum aequalitate ve!
inaequalitate, quia ut docet D. Tho. in prae­
senti ari. 2, aequalitas virtutum est quae­
dam earum connexio secundum quantita­
tem. Et sane singulas consideranti virtutes
nulla seorsum accepta videbitur minor al­
tera, imo quaelibet secundum se spectata
ita sua pulchritudine et venustate animum
ad se trahit, quasi ipsa esset optima et per­
fectissima. Quod recte notavit D. Greg.Naz.S;.
orat.de pauperum amore, ubi sic ait : E$t
quidem haud admodum promptum et facile
inter virtutes eam qu-τ exteras vincat inve­
nire,

nire, cicjuc primas ac palmam dare : r/uemadmodum etiam in prato quodam plurimis cl
suavibus floribus referio, florem omnium
pulcherrimum et frat/ranlissimum reperire,
alio nimirum alias olfactum ad se trahente,
atque ad primuin cum decerpendum alli­
ciente, ole. Sed licet hoc ita appareat, dis­
tinguit I). Tho. in virtutibus 1res gradus
inaequalitatis secundum triplicem quanti­
tatem, quæ potest in illis considerari. Pri­
mus essentialis et specificus, qui attenditur
secundum objectum specificalivum, et ra­
tionem ejus formalem. Secundus gradus
est accidentalis, et attenditur secundum ex­
tensionem virtutis ad partes sui objecti :
ob idque dicitur in 2 conclus, convenire
virtuti secundum seipsam, quia sumitur
etiam per habitudinem ad objectum : hoc
autem modo virtutem esse majorem vel
minorem est esse magis vel minus exten­
sam. Tertius gradus etiam accidentalis at­
tenditur per ordinem ad subjectum : con­
sistit enim in eo quod virtus magis vel
minus subjecto inhaereat, et ab eo partici­
petur.
2. Deinde supponit virtutes speciei diffe­
rentis omnes esse inæquales inæqualitate
primi gradus : quia cum species sint sicut
numeri, quæcumque specie differunt im­
portant inæqualem perfectionem. Et quia
essentia virtutis respicientis materias mo­
rales consistit in attingendo ordinem ra­
tionis, oportet illam virtutum aliis praes­
tare, quæ immediatius prædictum ordinem
attingit. Et ideo prudentia quæ perficit im­
mediate rationem ipsam, præfertur omni­
bus aliis virtutibus moralibus perficienti­
bus appetitum, ubi prædictum bonum non
est quasi per essentiam sicut in ipsa ra­
tione, sed per participationem ab illa. Post
prudentiam proximius participat rationem
justitia quæ est in voluntate : deinde forti­
tudo quæ est in irascibili : et ultimo tem­
perantia quæ est in concupiscibili : et ideo
observant eundem ordinem in gradu per­
fectionis essentialis.
Inaequalitatem intensivam, quæ est per
radicationem in subjecto, nemo dubitat
posse convenire omnibus virtutibus etiam
ejusdem speciei saltem in diversis supposi­
tis, vel secundum diversa tempora, quia ut
docet D. Tho. sup. q. 52, art. 1, omnes ha­
bitus, et omnes qualitates primæ et lertiæ
speciei sunt intensibiles, maxime cum ha­
bent causas variabiliter influentes, sicut
habent virtutes acquisitae. Quomodo vero

395

fiat hujusmodi intensio, et quid addat su­
pra virtutis essentiam, optime et fuse ex­
plicant N. Complut, lib. 1 de Generat,
disp. 4, q. 9.
3. Tota difficultas hujus articuli consistitDitn.uicirca secundum gradum awjualitatis : an ''1s·
nimirum virtus moralis possit augeri se­
cundum extensionem, sicut augetur scien­
tia ; vel potius ex hac parte consistat in in­
divisibili? Hoc posterius docere videtur
Divus Thomas ; ait enim : Quicumque habet
aliquam virtutem, puta temperantiam, habet
ipsam quantum ad omnia ad qux se tempe­
rantia extendit; quod de scientia et arte non
contingit. Ex alio capite est efficax ratio
suadens prædictum augmentum : quia ul
recte probant nostri Complui, disp. citata,
q. G, ut qualitas aliqua recipiat augmentum
extensivum duo tantum requirit, nempe
quod respiciat aliquid extrinsecum, et quod
in eo quod respicit sit latitudo et diversitas
materialis, ratione cujus prædicta qualitas
possit magis vel minus ad illud accedere.
Constat autem utrumque hoc convenire vir­
tuti morali, v. g. temperantiae, siquidem
respicit objectum extrinsecum, ut cibum,
potum et hujusmodi : et in tali objecto da­
tur de materiali sufficiens distinctio et lati­
tudo, ut possit ad ipsum variabiliter ac­
cedi. Confirmatur : nam ideo charitas non
admittit prædictam extensionem, quia ob­
jectum ejus scilicet Deus consistit in indivi­
sibili, ita ut neque de materiali et in esse
rei dividi possit ; e contra vero scientia
ideo est extensibilis quia objectum ejus sal­
tem de materiali et in esse rei habet latitu­
dinem : cum igitur objectum temperantiæ
in esse rei et de materiali distinctionem et
latitudinem contineat, fit ipsam temperan­
tiam prædictum augmentum recipere.
Quare hanc viam, quam veriorem indi-^'θ!'^
camus, sequendo : ad testimonium D. Th. ciiii.ius.
respondetur cum Cajet. Martinez, Montes,
et aliis Thomistis S. Doctorem negasse vir­
tuti morali prædictum augmentum, quia
loquitur de virtute perfecta : talis autem
virtus ultra praedicata essentialia importat
extensionem ad omnia sua objecta, alque
adeo nequit ex hac parte rursus crescere.
Cum hoc vero stat, ut considerata ipsa vir­
tus præcise secundum suam essentiam et in
statu imperfecto non dicat prædictam ex­
tensionem, sed sit in potentia ad eam reci­
piendam, sicut ad recipiendam majorem
intensionem. Quapropter loquendo de vir­
tutibus moralibus in statu imperfecto, l( -

DE VIRTUTIBUS.

396

nendum est admittere inæqualitatem secun­
dum omnes tres gradus supra explicatos;
quamvis loquendo de eis in esse perfecto
ut D. Tho. loquitur, non admittat illam
nisi secundum primum et tertium.
■1. Neque obest si dicas, quod Angelicus
Doctor distinguit virtutem moralem a scien­
tia, penes recipere aut non recipere aug­
mentum extensivum : at scientia quæ reci­
pit tale augmentum non est nisi scientia
imperfecta, nam omnino perfecta ad omnes
·. suas conclusiones extenditur : igitur negat
idem augmentum non solum virtuti morali
perfect®, sed etiam imperfectae. Responde­
tur negando consequentiam. Ratio disparitatis est, quia nomen scient i.r absolute pro­
latum non supponit pro perfecta, sed etiam
imperfecta absolute et simpliciter scientia
vocatur ; nomen autem virtutis supponit
pro perfecta, imperfecta vero non dicitur
virtus simpliciter ut explicuimus disput.
præced. num. 27. Intendit ergo Divus Tho­
mas quod virtus absolute et simpliciter
dicta ad omnia se extendit, quia supponit
pro virtute perfecta; scientiam vero etiam
simpliciter dictam non necessario extendi
ad omnia, quia abstrahit a perfecta et im­
perfecta : et ideo illi absolute negat prædic­
tum augmentum extensivum, et huic abso­
lute illud concedit.

articulus

n.

Vtrm oauies rirtula simul in eodem existenles stnl
inaequales?
Ad secundam sic proceditur. Videtur, quod non omnes
virtutes in uuo et eodem sini a qualiter intensæ. Dicit enim
Apostolus 1 ad Cor. 7 : Unusquisque enim habet proprium
donum a Deo : alius quidem sic, aliusautem sic: uod esset
autem unum donum magis proprium alicui quam aliud, si
omnes virtutes dono Dei infusas quilibet a qualiter haberet :
ergo videtur quod nou omnes virtutes sint æquales iu uno
et eodem.
2. Præterca. Si omnes vi rtutes essent æque intende in uno
ct eodem, sequeretur quod quicumque excederet aliquem in
uua virtute, excederet ipsum in omnibus aliis virtutibus:
sed lioc patet esse falsum : quia diversi sancti de diversis
virtutibus pratipue laudantur : sirut Abraham de fide.
Moyses de mansuetudine. Job de patientia : unde ctdc quo­
libet Confessore cantatur in Ecclesia - Non est inventus si­
milis illi qui conservaret legem Excelsi : eo quod quilibet
habuit praerogativam alicujus virtutis : non ergo omnes
virtutes sunt aequales in uno el eodem.
3. Præterca. Quanto habitus est intensior, tanto homo se­
cundum ipsum delectabilius ct promptius operatur: sed
experimento patet, quod unus bomo delectabilius et promp­
tius operatur actum unius virtutis, quam alterius : non ergo
omnes virtutes sunt æquales in uno ct eodem.
Sed contra est. quod August, dicit in 6 de Trinii. quod
quicumque suut æquales iu fortitudine, æquales sunt in pru­
dentia ct temperantia, cl sic de aliis: hoc autem uon esset
nisi omnes virtutes unius hominis essent æquales:ergo om­
nes virtutes unius hominis sunt æquales.
Respondeo diceudum, quod quantitas virtutum sicut ex

-

< »

1

dictis palet potest attendi dupliciter. Uuo uiodo wcundwu
ratioiiriH speciei. Ct sic non esi dubium, quod ttya virtus
I
Ullius ImihiiiH sil major quam aha, sicut cluribs ι. !.; 1|
Alio modo potent jiieiulrcriiinlmnparlici^ttioucmsubjerii,
prout'lilicet iutellditur vel remittitur m subjecto: elseeundum hoc omuos virtutes unias hmuniK >
· .tûtes
quadam æqimliute proportionis. in quantum æqinlitrr cn>
eunt in homine sicut digiti manus sunt iiucquaUs^aiodm
quantitatem, sed sont æqualessecundum proportionem. cum
proportioiubilitcr augeantur. Hujusmodi autem squalitatis
oportet eodem modo rationem accipere sicutel coimevionk;
æqualiUS enim esi quædam connexio virtutum secundm
quantitatem Dictum est autem supra quod ratio connexio·
nis virtutum dupliciter assignari poh>t. Ciri u.udu svcuuJ
dum intellectum eorum qui intelligunt per Ius qualuc-r vir­
tutes quatuor conditiones generales virtutum, quarumum
simul invenitur cum aliis in qualibet materia : etsir virtes
in qualibet materia non potest æqualis did. nisi tabeat ma­
ms istas conditiones a'qutles. El hauc rationem æqualiutis
virtutum assignat Aug in G de Tnnit. dicens: Si dixeris
æquales esse istos fortitudine, sed illum prasiareprudedij.
sequitur quod hujus fortitudo minus prudens sit. aeperboe
nec fortitudine æquales sint, quando est illius fortitudo
pnidentior : atque idem de cæteris virtutibus iuveuies, si
omnes eadem consideratione percurras. Alio modo assi­
gnata est ratio connexionis virtutum secundum eos qui intelligunl hujusmodi virtutes habere materias deîermiüatas :
et secundum hoc ratio connexionis virtutum moralium acci­
pitur ex parte prudentiæ et ex parte duritatis quantam ad
v irtutes infusas, non autem ex parte inclinationis, qui* est
ex parte subjecti ut supra dictum usL Sic igitur et ratio
a qua litatis virtutum potest accipi ex parle prudentiæ qtaalum ad id quod est formale in omnibus virtutibus moralibus.·
existcole enim ratione æqualiter perfecta in uuo el eodeto.
oportet quod proporlionalitcr secundum rationem rec­
tam medium constitoaiur in qualibet materia virlulua.
Quantum yeroad id qûod est materiaie in virtutibus mora­
libus scilicet inclinationem ipsam ad actum virtutis, poles!
esse unos homo magis promptus ad actum uuius virtuti
quam ad actum alterius : vel ex natura vel consuetudine, rcl
etiam ex gratia· dono.
Ad primum ergo dicendum, quod verbum Apostoli potet
intelhgi de donis graliæ gratis dalæ, quæ non sunt comme­
nta omnibus, nec omnia æqualia in uno et eodem. Velpotesl
dici quod refertur ad mensuram graliæ gratum facientis:
secundum quam unus abundat in omnibus virtutibus pte
(piam alius propter majorem abundantiam prudentiæ, vel
etiam cliarilatis, in qua connectunlur omues virtutes in­
fusa·.
Ad secundum dicendum, quod unus Sanctus hudalurpra·
cipue de una virtute, et alius de alia propter excellentiorem
promptiiudinem ad actum unius virtutis, quam ad aclnm
alterius. Et secundum hoc etiam patet responsio ad ter­
tium.

Prima conclusio : Secundum rationem
speciei una virtus est major quam alia.

Secunda conclusio : Hationeparticipatio­
nis subjecti omnes virtutes unius hominis
sunt æquales quadam æqualitate proportion i.$.
\

Tertia conclusio : Quantum ad id quod
est formale in virtute morali, scilicet consti­
tutione medii rationis, in omnibus servatur
squalitas proportionis : quantum ad mate­
riale vero, videlicet quantum ad inclinatio­
nem ad actum virtutis potest esse i næqua li­
tas.

Animadv.

•'

QUÆSTIO LXVI.
animadversiones.

1. Kalio primae conclusionis habetur ex
art. præced. Ratio secundæ ex dictis de
connexione virtutum. Nam sicut connexio
dicit simultatem inter virtutes absolute, ita
æqualitas dicit simultatem el connexionem
intercarum incrementa et quantitates. Ob­
servat D. Thom. hanc æqualilatem non de­
bere esse absolutam et quasi arithmeticam:
ita ut si una est intensa ut quatuor, omnes
sint in eodem gradu : sed proportionalem
ita quod exislentes una intensa v. gr. ut
quatuor, cæteræ habeant intensionem suffi­
cientem ad juvandam illam ut conservet
prædictum gradum : quæ intensio in una
erit similiter ut quatuor, in alia ut tria, in
alia, ut duo, etc. juxta frequentiam et diffi­
cultatem materiæ uniuscujusque. Nam diffi­
cilior materia et quæ frequentius occurrit,
majorem intensionem ad sui et aliarum
perfectam allingeniiam requirit.
2. Advertendum esttamen hancdoctrinam
procedere de virtutibus moralibus acquisi­
tis : nam infusas probabilius est omnes
simul crescere in eadem omnino intensione
quam habet gralia aqua dimanant. Et ratio
est quia hujusmodi virtutes sicut non gene­
rantur effective nostris actibus, ita neque
augentur, sed utcumque habent per ema­
nationem a gratia. Unde sicut a gratia ab­
solute sumpta absolute dimanant, ita a
gratia sic vel sic intensa dimanant omnes
in eadem intensione : et quicumque actus
disponit pro intendenda gratia v. gr. ut
sex, disponit consequenter pro intendendis
omnibus virtutibus in eodem gradu. Quare
qui exercet intensum actum fortitudinis
infusæ, etiamsi non exerceat actum tem­
perantiæ ; vel e converso, utriusque virtutis
recipitæquale augmentum, ad augmentum
similiter æquale gratiæ. Et idem est si
-exerceat actum intensum charitatis, quam­
vis nullius virtutis moralis actum eliciat.
3. Circa tertiam conclusionem est diffi­
cultas quid appellet D. Thomas materiale
in virtute, et quid formale. Potest autem
tripliciter exponi : primo ut materiale sit
aliqua inclinatio distincta realiter ab ipso
habitu virtuoso,quæ solet etiam in absentia
■virtutum ad actum unius magis quam ad
actum alterius propendere : habetque origi­
nem vel ex naturæ complexione, vel ex
aliqua assuefactione sive remotione impe­
dimentorum, vel ex aliquo particulari Dei
privilegio : quo sæpe fit ut unus cum æquali

397

vel minori gratia et habitu virtutis, minus
sentiat molestias appetitus, minoremque
experiatur difficultatem in prosequendo bo­
num, quam alius cum gratia habituali et
virtutibus intensioribus: formale vero sit
ipse habitus virtutis, qui essentialiter ha­
bet dirigi et regulari per prudentiam. — Se­
cundo per materiale potest inlelligi ipse
habitus virtutis secundum id quod habet ex
appetitu, scilicet inclinare ad talem vel
talem materiam : per formale vero idem
habitus secundum id quod habet a pruden­
tia, nempe attingere medium per ipsam
prudentiam constitutum. Quamvis enim
utraque hæc ratio in virtute identificentur,
et sint de ejus essentia ; admittunt aliquod
genus distinctionis : vel victualis, vel ex
nostro modo concipiendi : et hæc sufficit ut
una censeatur materialis respectu alterius:
et ut in illa appareat differentia et inæqualitas sine habitudine proportionis ; cum ta­
men in formaliori semper splendeat pro­
portio cum aliis virtutibus .· licet reipsa
quidquid est una, sit alia. Et haec videtur
expositio Cajet, dum ait : Quod virtutes se- cajet.
eundum formale in habitu sunt æquales :
secundum vero materiale sunt inæquales :
quod est dicere habitus virtutum ut perficiunt
subjecta ut mota a prudentia vel charitate,
sunt æquales proportionaliter : ut vero perfi­
ciunt eadem ut tendentia in proprias mate­
rias, sunt inæquales.
Tertio nomine materialis in virtute po­
test intelligi ipse habitus virtutis adæquate
sumptus : et nomine formalis constitutio
medii facta a prudentia in materia talis vir­
tutis. Et quia hæc constitutio existente pru­
dentia æque perfecta aequaliter fit in omni­
bus materiis æqualilate proportionis, prout
unaquæque apta est magis vel minus rationi
appropinquare; ipse vero virtutis habitus
intenditur per proprios actus qui possunt
exerceri intonse, sine eo quod actus alterius
virtutis æque intense exerceantur,stat cum
prædicta æqualitate proportionis ex parte
ejus quod dicitur formale, inæqualitas sine
habitudine proportionis exparte materialis.
Videlurque hæc explicatio satis ad mentem
D. Thom. si attendantur verba illa circaD Thom.
finem corporis : « Ratio æqualitatis virtu« tum potest accipi ex parte prudentiæ
« quantum ad id quod est formale in om« nibus virtutibus moralibus : existente
« enim ratione æqualiter perfecta in uno
« et eodem, oportet quod proportionaliter
« secundum rationem rectam medium cons-

308

DE VIRTUTIBUS.

*· tituatur in qualibet materia virtutum :
■■ quantum vero ad id quod est materiale
« in virtutibus moralibus, scilicet inelina« tionem ipsam ad actam virtutis, potest
e esse unus homo magis promotus ad ae« tum unius virtutis, quam ad actum alle* rins. etc. »

virtU’es morales in eligendo ea quæ sunl adfluero,toi
etiam in præstituendü Ihiem. Est aulem finis iiniu*»ijc*qce
virtutis moralis attingere medium in propria m|ierb,qBod
quidem medium determinatur secuaduat rrrbui ntioM
prudentiæ ut diciiur in 2 et d Ktliicor.

Prima conclusio : Virtutes inlellecluaks
quia perficiunt rationem, sunt Mbftibrti,
quam morales qUiT perficiunt appetitum.
Secunda conclusio : Hat io virtutis magis
competit virtutibus moralibus (piam intellec­
tualibus.

AKTICCLUS ni.

I7rxj« r

writes pœtHÙwnit intellcehulibn-L

Α·1 îcrîin i >ic pnwUiiar. Videiur qwd virtutes montes
pm’.îiiacaiit intel hvtualibûs. Qaod eoiin magis est nceesSKùm et
est melius, sed unities morales
sunl ^naaoenhusetia » disripliuis quæ suul virtufcsiotellerttulcs. et'iunt rîLun
necexxiriA.· ad ûtaui humoam : ergo $4ini in’krcmh· MrtHhbus nHeliCcluaiibus.
2. Præterta. de ratione urtutis <st »|U<k1 bnaum facial
tabentem : sed sccgnifam urtutes morales diniur homo
bonus, son auiem secundam vînmes iaidlcciuales. nfel
forte sccaodam sobai prudentiam : ergo virus moralis esi
melius qmai vittas iuielkrîujlis.
3. Pr.i’tcrcx Finis c<t nobili jt his quæ sunt ad finem ·
sed sica: e.citur iu 6 Eihicor. virias moralis facit rectam
intealiooeui finis, prude ulla autem facit rectam electionem
eorum qux sut ad fiuctn : ergo virtus moralis esi nobilior
prudentia, quæ est vtrios ini» Ikctualis circa moralia.
Sed cnutra. Virtus moralis cs:ia rationali per participa­
tionem : virtus aniem inldlecutilis io rationali per esseotiim. sicut dicitor io I Etbicor, sed rationale j «er essentiam
·>’. i.obmas, tpum rationale
participatinoeu;
rgo vir­
tus inleilectmilis e»nobilior virtute morali.
Respondeo dicendum. quod aliquid potest dici n ajns vel
minus dupliciter. Uno modo simpliciter : alio modo secan­
dum quid. Nihil enim prohibet aliquid esse melius simpli­
citer, ui ptitasapturi. quam ditari : quod tamen non est
mellas secundum quid, ni est necessitatem patienti. Simpli­
citer autem considerator unumquodque, quando considera­
tor secmiduui propriam rationem speciei : tabet autem
virtus sjecie nex Objecto, ut ex dictis putei. Unde simpli­
citer loqoemlo illa urlus nobilior esi ijwl* tabet nobilius
objectam. Manifestam est autem quod objectum rationis
esi nobilius, quam objcrlem appetitus : ratio enim appre­
hendit aliquid in universali, sed appetitus teudii in res quæ
tabem esse particulare. Unde simpliciter loquendo virtutes
tute! lectuales qua· perficiunt ratioueui. sont nobiliores quam
morales quæ pêr&cîdut ap»eîitom. Sed si eoosideretor vir­
tus in ordine -d actu n. ste virtus moralis quæ perfide appe­
titum, cujus est movere alias potentias ad actum, ut supra
diclum est, nobilior est. Et quia virtus dicitur ex eo quod
est principio:» alicujus acias. cum sil perfectio potentiæ:
sequitur etiam quod ratio virtutis magis competiit virtutibus
(r.oraiibns. quam virtutibtts intellectualibus, quamvis vir­
tutes intellectuales sint nobiliores tabiiu* simplfcilcr.
Ad primum ergo dicendum, quod virtutes morales sunt
magis permanentes. quam inlelleciuutles propter exercitium
earum in bis quæ pertinent ad vilain communem:sed manifestuni est quod objecta disciplinarum quæ sunt necessa­
ria. ct semper eodem modo se tabentia ssul perna nenliora
quam objecta virtutum moralium, quæ sunt quædam parti­
cularia agibilia. Quod autem virtutes morales sunt magis
nècessariæ ad vitam humanam, non ostendit eas esse nobi­
liores simpliciter, sed quoad hoc -quiu iino virtutes intel­
lectuales speculative ex hoc ipso quod non ordinantur ad
aliud, sicut utile ordinatur ad finem sunt digniores : hoc
enim contingit quia secundum eas quodammodo inchoatur
in nobis beuliludo ·. quæ consistit in cognitione veritatis,
sicutsupra dictum est.
Ad secundum dicendum, quod secundum virtutes morales
dicitur homo bonus simpliciter, et non secundum inicllecmales virtutes, ea ratione, quia appetitus movet alias poten­
tias ad suum actum, ut supra dictum est. Unde per hoc
etiam non probatur nisi quod virtus moralis sil melior secundumquid.
Ad tertium dicendum, quod prudentia ·*ποη solum dirigit

ADNOTATIO PRO 1NTEL1JGENTIA UTRIUSQUE
CONCLUSIONIS.

i
|
I

'

Occasione utriusque conclusionis solet hie
dubilari qualis sit divisio virtutis in intel­
lectualem et moralem : univoca, vel analo­
ga : et quæ ex illissit membrum principalius
prædictæ divisionis? Prima enim conclusio
præstantiam dat virtuti intellectuali; se­
cunda morali. Neutra tamen satis explicat
an talis præstantia sit solum ex parte ra­
tionis differentialis servata aequalitate ra­
tionis communis, quomodo divisio erit uni­
voca : an vero ex parte ipsius rationis com­
munis, ita ut secundum se inaequaliter ad
inferiora descendat. Quo pacto erit divisio
analogi in analogata.
1. Pro intelligentia ergo notandum est,
saepe contingere ut aliquid absolute et sim­
pliciter sit alio perfectus; a quo tamen ex­
ceditur in aliqua peculiari ratione: sicut
substantia simpliciter excedit in perfectio­
ne quodeumque accidens naturalis ordinis,
et tamen· in ratione actus exceditur ab ac­
tuali operatione juxta valde probabilem
sententiam ; de qua N. Complut, in lib. de
Anima disp. 2, num. 7 et 8. Similiter jus­
titia hominis ad Deum, quæ est religio, ab­
solute el simpliciter excedit justitiam unius
hominis ad alium, quæ est justitia commiiiativa ; et tamen in rationejustitiæexcedilQr
ab ea : nam religio secundum quid tantum
est justitia : commutativa vero simpliciter.
Hoc autem modo se habent virtus intellec­
tualis et moralis: nam intellectualis abso­
lute et simpliciter esi perfectior et nobilior,
sicut intellectus est nobilior voluntate, et
hoc suadet efficaci 1er ratio articuli proprima
conclusione sumpta ex majori universalitateet abstractione objecti. At in aliquaspeciali ratione nempe in hoc quod est rectificare usum potentiæ, excedit virtus mora­
lis: quia cum sit in appetitu, cujus est uti,
per se convenit illi prædicta rectificatio :
virtuti autem intellectuali (excepta pruden­
tia

Ifc

■

QUÆSTIO LXVJ.
lia) non conveni t perse, quia solum hnbet
tribuero facultatem ad actum non curando
de usu,eo quod usus nonest actus i n tel lectus.
Secundo nota,ad dignoscendam qualitatem
alicujus divisionis, an nimirum sit univo­
ca vel analoga, et ad investigandum ex
aaalogatis quid sit principalius, maxime
debere attendi nomen sub quo proponitur
divisura : et quo pacto ratio per illud no- men significata conveniat inferioribus;
quidquid sit de aliis rationibus in diviso re­
pertis. Si enim prædicta ratio quantum est
exse æqualiler ad inferiora descendat, ita
ut simpliciter omnibus conveniat, divisio
erit univoca, quamvis divisum significa­
tum aliis nominibus exprimentibus alias
rationes admitt it divisionem analogam. Si
vero ratio significata descendat inæqualiter,
et uni conveniat simpliciter, alteri secun­
dum quid, erit divisio analoga, præcipuumque analogalum erit, cui convenit simpli­
citer; quamvis tale analogalum secundum
alias rationes et ut potest esse membrum
alterius divisionis, absolute et simpliciter
sit minus principale. Quod potest explicari
in exemplo adducto de justitia commulativaet religione in quas potest dividi duplex
superius, nempe virtus et justitia.Et prima
divisio est univoca, ejusque principalior
species est religio : quia ratio significata no­
mine virtutis simpliciter invenitur tam in
commulativa, quam in religione, et haec
est absolute nobilior propter altius et nobi­
lius objectum. Secunda vero est analoga,
ejusque principale analogalum est commu­
tative, quia ratio significata nomine jus­
titia, nempe aequale ad alterum, convenit
illi simpliciter; religioni autem solum se­
cundum quid, quamvis in aliis rationibus
quæ denotant majorem perfectionem, reli­
gio excedat simpliciter.
2. Ex his deducitur legitima inlelligenlia
hujus articuli. Cum enim D. Thom. ait in
prima conclusione virtutes intellectuales
esse nobiliores moralibus, loquitur de illis
absolute, atque adeo ut significari possunt
nominibus quæ admittunt majorem perfec­
tionem absolute loquendo, sicut est nomen
habitus: el ideo in fine corporis concludit :
Quod sunt nobiliores habitus simpliciter : et
eodem modo possunt dici nobiliores quali­
tates, nobiliores furmx, nobiliora entia sim­
pliciter. Quando autem in secunda conclu­
sione præfert virtutibus intellectualibus i
morales, loquitur de istis dumtaxat quoad
rationem significatam nomine virtutis: quæ |

399

est facere bonum habentem rectificando
usum : quod simpliciter solum præstant
virtutes morales et prudentia, ut explicui­
mus supra quæst. 56 in annotatione ad ar­
ticulum 3.
3. Habetur eliamsolutio difficultatis propositæ de qualitate divisionis virtutis in
intellectualem et moralem : ut enim his
terminis traditur, divisumque significatur
nomino virtutis, proculdubio est analoga,
principaleque analogatum est virtus mora­
lis. Quia ut diximus ratio significata nomi­
ne virtutis in moralibus invenitur simpli­
citer et in intellectualibus secundum quid.
Cujus rationem tradit D.Thom. sup. quæst.
56, citato art. 3, ibique expresse affirmat
habitus intellectuales non esse simpliciter
virtutes, sed secundum quid ; morales vero
et prudentiam esse virtutes simpliciter.
Cælerum si divisum significetur nomine
habitus, qualitatis, etc., est divisio univoca,
et species principalior virtus intellectualis ;
quia ratio significata illis nominibus sim­
pliciter convenit omnibus virtutibus; et in­
tellectuales ratione differentiæ simpliciter
sunt perfectiores.
Constat etiam ex dictis nullam esseobjectionem, qua aliqui in præsenti solent tor­
queri, nempe quomodo si virtutes intellec­
tuales in ratione habitus, qui est genus su­
perius, sunt nobiliores moralibus, ratione
differentiarum ab illis excedantur : aut si
morales in ratione generica virtutis exce­
dunt intellectuales, ratione differentiarum
ab illis superentur, cum nobilius genus no­
biliorem sibi adseribat differentiam; et econverso. — Hæc igitur objectio nulla est apud
nos: quia neque in ratione differentiali po­
nimus virtutes morales simpliciter perfec­
tiores intellectualibus. Sed dicimus, illud
quod est simpliciter minus perfectum, si­
gnificari posse aliquo nomine, quod simpli­
citer sibi soli conveniat,cum tamen rei sim­
pliciter perfectiori conveniat tantum se­
cundum quid. Unde illamet ratio sive
communis sive differentiatis ratione cujus
habitus intellectualis dicitur virtus secun­
dum quid est absolute et simpliciter perfec­
tior ratione sive communi, sive differentiali
secundum quam habitus moralis appellatur
virtus simpliciter.

400

DE VIRTUTIBUS.
ARTICULUS IV.

unde non coinimratur ad illas sicut ornatos curata t rt ψ
secundum quid est major omnibus aliis non tamen simplici·

T

Πηαη jvMia stl jv-au/w m/cr rrrMcs navales.

Ad quartot!) sic proceditor. Videtor qood justitia ttonsil
pwij u.i inter virtotos morales. Majus eulm esc dare alicui
de propria qaaui reddere alicui quod ci debetor : sed primoon pertinet ad librrahtatm, secundum autem ad justi­
tia®: ergo videtor quod liberaUUs sil major virtus quam
justitia.
2. Præterea. Iltad videtur esse maximum iti unoquoque
quod esi perfectissimum in ipsn ; sed sicut dicitur Jacobi 1:
Patienda opus perfectum habet: ergo videtor quod patientia
ât major qtuta justitia.
3. Pra-terva. Mnuaumtas operatur magnum in omnibus
virtutibus, m dicitor iu4 Ethic. ergo maguiàcjietiam ipsam
justitiam : cs: igitur major quam justitia.
Sed contra est, quod Philos·-ph. dicit in 5 Ethie. quod
justitia est præelarteiœa virtomm.
Respondeo dicendum, quod virtus aliqua secundum suam
speciem potest dici æajor ve! minor: vel simpliciter, velsecomlmu quid. Simplifier quidem dicitur major secaodmn
quod in ea majus bonum rationis relucet, ut supra dictam
est : el secundum boc justitia inter omnes virtutes morales
praecellit tanquam propinquior rationi : quod patet et ex
subjecto, et ex objecto. Ex subjecto quidem quia est in vo­
luntate sicui in subjecto : voluntas autem est appetitus ratio­
nalis ut ex didis patet Secunde.*» autem objectum sive
materiam. quia est circa operatives quibus homo ordinatur
uou solum in scipso. sed etiam ad alterum: unde justitia
est praeclarissima virtutum ut dicitur in 5 Ethic. inter alias
autem virtutes morales qûê ssntt circa passiones, tanto in
unaquaque magis relucet rationis bonum, quanto circa ma­
jora motus appetimus subditur rationi : maximum autem in
bis qtte ad homioem perlinent, est vita a qua omnia alia
dependent : et ideo fortitudo quæ appeliiivum motum subdit
rationi in his quæ ad œorteœ et vitam pertinent primum
locum tenet inter virtutes morales quæ <uni circa passiones,
tamen ordinatur infra justitia®. Unde Phifosopb. dicit
in 1 Rhetor, quod necesse est maximas esse virtutes, nux·
sunt aliis honoratis* imæ : si quidem est virias potentia betiefactiva : propter hoc fortes et justos maxime honorant :
hæc quidem Lu bello scilicet fortitudo : hæc auteai scilicet
justitia et Li bello et in face utilis esi. Post fortitudinem
autem ordinatur temperantia, quæ subjicit rationi appetitum
circa ea, qua· immediate ordinantor ad vitam, vel ia eodem
secundum numerum, vel iu eodem secundum speciem, sci­
licet in cibis et venereis : et sic iste tres virtutes simul cum
prudentia dicuntor esse principales etiam dignitate. Secun­
dum quid autem dicitur aliqua virtus esse major secundum
quod adminiculum vel ornamentum præbet principali vir­
tuti : sicut substantia est simplir ter dignior accidente, ali­
quod tamen accidens est secundum quid digniussubsiaiUia,
in quantum perQcit substantiam iu aliquo e^c acciden­
tait
Ad primum ergo dicendum, quod actus libera lita tis opor­
tet quod fundetur super actum justitiæ : non enim esset
liberalis datio, si non de proprio daret, ul in 2 Politic, di­
citor. Unde liberalius sine justitia esse non posset, quæ
secernit suum a non suo·, justitia autem potes: esse sine
iiberaliiate. Unde justitia simpliciter est major Hberalitate
Unquam communior el fundamentum ipsius ; liberalius
autem est secundum quid major. cum sit quidam ornatus
justitiæ el supplementum ejus.
Ad secandum diceudum, quod patientia dicitor habere
opus perfectum iu tolerantia malorum : in quibus non solum
excludit injustam vindictam, quam etiam excludit justitia,
neque solum odium, quod facit charitas. neque solum iram
quod facit mansuetudo : sed etiam excludit tristitiam inor­
dinatam, quæ est radix omnium prædictorum. et ideo in hoc
est perfectior et major : quia in hac materia extirpai radi­
cem ; nun autem est simpliciter perfectior omnibus aliis vir­
tutibus. quia fortitudo non solum sustinet molestias abqoe
perturbatione quod est patientis, sed cham ingerit se eis
cum opus fuerit. Unde quicumque esi fortis, est patiens; sed
non convertitur · est autem patientia quædam fortitudinis
tors.
Ad tertium dicendum, quod magnanimitas non potest
esse nisi aliis virtutibus pneexisteniibus.nl dicitur in 4 Eth.

Conclusio est affirmativa.
Circa hunc articulum solum se offert no­
tandum justitiam ut præfertur cæteris vir­
tutibus moralibus, non sumi stricte pro so­
la justitia simpliciter dicta, quæ dividitur
in commutativam, distribulivam, legalem,
et epiikeiam : sed largius ut comprehendi!
omnes virtutes quæ sunt ad alterum, residentque in voluntate, atque adeo partesjustitiæ potentiales, religionem, pietatem, etc.
nam rationes D. Th. æqualiter de omnibus
procedunt. I nde non contradicit conclusio­
ni articuli asserere religionem esse perfec­
tiorem justitia proprie dicta, v. gr. commutativa : quia ex una parte residet in volun­
tate, et est circa operationes sicut illa, el ex
alia respicit nobilius objectum. Inter ipsas
vero justitiæ proprie dictæ species infimum
locum tenet commutativa, deinde distribu­
ti va, tertio légalisât omnium perfectissima
est epikeia, ut docet D. Th. 2, 2, q. 120,
art. 2, ubi sic ait : Unde patet, quod epikeia
est pars subjectiva juslilix. et de ea justitia
dicitur prius quam de legali. Nam legalis
justitia dirigitur secundum epikeiam. unde
epikeia est quasi superior regula humano­
rum actuum, et in solut. ad 2 : Sicut Philosoph, dicit in 5 Ethic, epikeia est melior
quam justitia, scilicet legali, qux observat
verba legis.
articulus

v.

•
··
Utrum sapientia sit Maxima inter virtutes intellectuals I

Ad quintom sic proceditur. Videtur quod sapientia non
sit uaxiiiM inter virtutes iniellecluales. Imperans enim
majus est co cui imperatur : sed prudentia videtur imperare
sapientiæ: dicitur enim 1 Elhic. quod quale disciplinare
debitum est esse in civitatibus, ct qnale unumquodque
addiscere, et usquequo bæc praeordinat scilicet politica quæ
ad prudentiam pertinet ut dicitur in 6 Ethicor. Cum igitur
inter disciplinas etiam sapientia contineatur, videtur quod
prudentia sit major quam sapientia.
2. Præterea. De ratione virtutis est qnod ordinet hominem
ad félicita tern : est enim virtus dispositio perfecti ad opti­
mum ul dicitur in 7 Physic, sed prudentia est recta ratio
agibilium per qua? homo ad felicitatem perducitur: sapien­
tia autem non considerat humanos actos quibus ad lieatiludinem pervenitor : ergo prudentia est major viriis quam
sapientia.
3. Præterea. Quanto cognitio est perfectior, lauto videtur
esse major : sed perfectiorem cognitionem habere possumus
de rebus humanis de quibus est scientia, quam de rebus di­
vinis de quibus est sapientia, ut distinguit August, in 12 de
Trinit. Quia divina incomprehensibilia sunt secundum illud
Job 36: Ecce Deus magnus vincens scientiam nostram :
ergo scientia est major virtus quarn sapientia.
4. Praeterea. Cngnilio principiorum est dignior quam
cognitio conclusionum : sed sapientia concludit ex princi­
piis indemonstrabilibus, quorum est intellectus sicut d
aliæ

QUÆSTIO LXVL
alu* scient!» : crgo Intelleclns est major virtus quam wpicûiu.
Kespoodeo dicendum, quod sicut dictum est magnitudo
virtutis secundum suam speciem consideratur ex objecto :
objectum autem sapientia) pnecoUU luter objecta omnium
TirUiium intellectualium : considerat enim causam altisslnam, qua· Deus est, ut dicatur in principio Melaphysic. Et
quia per causam judicatur de effectu, ct per causam superio­
rem de causis inferior i bux : inde est quod sapientia habet
judicium de omnibus aliis virtutibus intellectualibus, et ejus
est ordinare omnes, et ipsa est quasi architectonica respectu
omnium.
Ad primum ergo dicendum, quod cum prudentia sil circa
res humanas, sapientia vero circa causam ditissimam, im­
possibile est quod prudentia sil major virtus quam sapien­
tia. nisi ut dicitur in 6 Elhic. maximum eorum quæ sunt in
oiuudo esset homo. Unde dicendum est sicut in eo libro di­
citor, quod prudentia non imperat ipsi sapienti», sed potius
e converso : quia spiritualis judicat omnia, el ipse a nemine
judicatur ut dicitur 1 ad Cor. 2, non enim prudentia habet
se intromittere de altissiinis, quæ considérai sapientia : sed
imperat de bis quæ ordinantur ad sapientiam, scilicet quo­
modo homines debeant ad sapientiam pet venire. Unde in
boc esi prodentia seu Politica ministra sapientiae» introdu­
cit emm ad eam præparans ei viam, sicut osliarius ad
üegem.
Ad secundum dicendum» quod prudentia considerat ea
quibus pervenitur ad felicitatem : sed sapientia considerat
ipsum objectum felicitatis, quod est allissiuium intelligibilc.
Etsi quidem esset perfecta consideratio sapientiæ respectu
sii objecti, esset perfecta felicitas in actu sapientiæ : sed
quia actus sapientiæ in hac vita est imperfectus respectu
principalis objecti quod est Deus, ideo actus sapientiæ est
qwedam inchoatio seu participatio futuræ felicitatis. Et sic
propinquius se habet ad felicitatem quam prudentia.
Ad tertium dicendum, quod sicut Philosoph. dicit in 1 de
Anima, una notitia præfertur alteri, aut ex eo quod est nobi­
liorum, aut propter certitudinem. Si igitur subjecta sint
iqualia in bonitate et nobilitate, illa quæ est certior, erit
major virtus, sed illa quæ est minus certa de altioribus ct
majoribus præfertur ei. quæ est magis certa de inferioribus
rebus. Unde Philosoph. dicit in 2 de coelo, quod magnum est
de rebus coelestibus aliquid posse cognoscere, etiam debili
tt lopica ralione^Et in 1 de partibus animal, dicit, quod
amabile est magis parvum aliquid cognoscere de rebus no­
bilioribus, quam multa cognoscere de rebus ignobilioribus.
Sapientia igitur ad quam perlinet Dei cognitio, homini
maxime in statu hujus vitæ non potest perfecte advenire, ut
iit quasi ejus possessio, sed hoc solius Dei esu ut in 1
Mctaph. sed tamen illa modica cognitio quæ per sapientiam
de Deo haberi potest, omni alii cognitioni præfertur.
Ad quartum dicendum, quod veritas et cognitio principio­
rem indemonstrabilium dependet ex ralione terminorum : |
cognito enim quid est lotum, ct quid est pars, statim cognos- I
alor quod omne totum est majus sua parte. Cognoscere au­
tem rationem entis, et non entis, cl totius, et partis, cl aiiorum quæ consequuntur ad ens, ex quibus sicut ex terminis
«nslituuntur principia indemoikstrabilia, pcrtinelad sapien­
tiam .· quia ens commune est proprius effectus causæ allissiEæ, scilicet Dei. El ideo sapientia non solum utitur princi­
piis indemonstrabilibus, quorum est intellectus,concludendo
ei cis: sicut etiam aliæscïenliæ, sed etiam judicando de eis,
etdisputando contra negantes.Unde sequitur,quod sapientia
sit major virtus quam intellectus.
I

401

tum cM, videtur qnod fides comparetur ad spem et charita­
tem sient virtus intellectualis ad moralem : sed virtus intel­
lectualis est major morali, ut ex dictis patet : ergo fides est
major speci charitate.
2. Præterea. Quod se habet ex additione ad aliud videtor
esse majus eo : sed spes ut videtur, se habet ex additione
ad charitatem : præstipponlt enim spes amorem nl Angnslin.
dicit in Enchirid. addit enim quemdam motum protensionis
in rem amatam : ergo spe< est major charitate.
8. Præterea. Causa est potior effectu : sed fides ct spes
sunt causa charilatls: dicit enim Matlh. 1 in Glos, quod
fides general spem, ct spes charitatem : ergo fides el spes
sunt majores charitate.
Sed contra est, quod Apostolus dicit 1 ad Corinth. 13:
Nunc autem manent spes, fides charitas, tria hæc: major
autem horum esi charitas»
Respondeo dicendum, quod sicut sop. diclom est. magni­
tudo virtutis secundum suam speciem consideratur ex
objecto. Cum autem 1res virtutes theologiae respiciant
Deum sicut proprium objectum, non potest una earum dici ·
major altera ex hoc quod sil circa majus objectum : sed ex
co quod una se habet propinquius ad objectum quam alia :
ct hoc modo charitas est major aliis, nam aliæ important in
sui ralione quandam distantiam ab objecto. Est enim fides
de non visis, spes autem de non habilis, sed amor charitalis
est de co quod jam habetur: est emm amatum quodammodo
io amante, ct etiam amans per affectum trahitur ad unionem
amati : propter quod dicitur 1 Joan. 4: Qui manet inchari­
tate, in Deo manet, ct Deus in co.
Ad primum ergo dicendum, quod hoc modo nonsc habent
fides ct spes ad charitatem, sicut prudentia ad virtutem mo­
ralem : et hoc propter duo, primo quidem quia virtutes theologicæ habent objectum, quod est supra animam humanam :
sed prudentia et virtutes morales sunt circa ea, quæ sunt
infra hominem : in his autem quæ sunt supra hominem no­
bilior est dilectio, quam cognitio : perficitur enim cognitio
secundum quod coguita sunt in cognoscente, dilectio vero
secundum quod diligens trahitur ad rem dilectam : id autem
quod est supra hominem nobilius est in seipso, quam sil in
homine, quia unumquodque est in altero per modum ejus in
quo est : e converso autem est in his quæ sunt infra homi­
nem. Secundo, quia prudentia moderatur motos appetilivos
ad morales virtutes pertinentes: sed fides non moderatur
motum appeliiivum tendentem in Deum, qui pertinet ad vir­
tutes theologicas, sed solum ostendit objectum. Motos au­
tem appetiti vus in objectum excedit cognitionem humanam,
secundum illud ad Ephcs. 3, supereminentem scientia? cha­
ritatem Christi.
Ad secundum dicendum, quod spes præsupponil amorem
ejus quod quis adipisci se sperat, qui est amor concupiscen­
tia? : quo quidem amore magis se amat qui concupiscit bo­
num, quam aliquid aliud. Charitas autem importat amorem
amicitia? ad quem pervenitur spe nt supra dictum est.
Ad tertium dicendum, quod causa perficiens est polior
suo effectu, non autem causa disponens : sic enim calor ignis
esset polior quam anima, ad quam disponit materiam, quod
palet esse falsum. Sic autem lides generat spem ct spes charilalcm: secundum scilicet quod una disponit ad alleram.

Conclusio est affirmativa.

Hæc conclusio est de fide, ut constat ex
testimonio Pauli adducto in argumento, serf
Conclusio est affirmativa.
contra. Fit autem comparatio solum cum
fide et spe, quæ sunt virtutes hujus status:
Circa hanc conclusionem videnda sunt
nam lumen gloriæ, quod est virtus theoloquæ supra circa articulum 2, quaestionis 57,
adnotavimus.
I galis patriæ, simpliciter excedit charitatem
saltem in esse rei: sicut intellectus excedit
voluntatem, et visio beatifica excedit amo­
ARTICULUS VI.
rem, ut sup. in tract, de beatitudine dis·
Ulrum charilni sit maxima inter virtutes theologicas 1
I
put. 1, dub. 4, explicuimus.

1 .

Ad sextum sic proceditur. Videtur, quod charitas non sit

I

raxima inter virtutes theologicas. Cum enim fides sit m mlellccUJ, spes autem et charitas in vi appctitiva.ut supra dic-

j

DE VIRTUTIBUS.

■102

QUÆSTIO LXV1I
De virtutum durations post hanc citam in sex articulos divisa.
[kinds considerandum est de durations virtutum post hanc vitam. Et circa hoc queruntur sex.
AfiTICULUS L

Utrem rtrtvla murata maaetud post ha:n ritau !

A4 primum sic proreitilur. Videtor. qnod virtutes mora­
les ma maneam post luar vium. Homines enim insutu
fuluræ gloriæ erum çimilesAagçlis ut dicitur Maiih.22 ; se J
ridiculum est ta Angelis poacre virtutes monies, ut dicitur
in to Eihic. ergo teque in bumiuibus post ianc vium erum
virtutes morales.
2. Prætereæ Virtutes morales perficiunt hominem iu vili
activa : sed vita attira boo manet post hanc vitam ; dicit
enim Greg. in 6 raoraL activæ vit® opera eum corpore
transeunt : ergo virtutes morales non maneat pusi hanc
vium.
3. Prxfcrea. Temperantia et fortitudo, qua· sunt virtutes
morales, sunl irrationalium partium, ul Philos, dicit in 8
Eihic. sed irrationales paries aniacu corrumpuntur corrupto
•rpore. eo quod suât aclus organorum corporalium : ergo
videtur quod virtutes morales non maneant post hanc
vitam.
Sed contra est. quod dicitur Sapient. 1, quod justitia per­
petua tsi. et immortalis.
Respondeo dicendum, quod sicut August. dicit in U de
Trini t. Tullius posuit post banc vium quatuor virtutes car­
dinales non esse : sed in alia viu homines esse beatus sola
cognitione natur® (in qua mbil e< melius, aut amabilius
ul August, dicit ibidenij ea scilicet natura, quæ creavit
omnes naturas ; ipse autem postea determinat hujusmodi
quatuor virtutes iu futuravita existera, tamen alio modo.Ati
cujus evidentiam -ciendum est, quod in hujusmodi virtuti­
bus aliquid e$l fonuale, et aliquid quasi materiale. Mate­
riale quidem est in eis virtutibus inclinatio qndam tertis
appelitiv® ad passiones vel operationes secandum modum
aliquem : sed quia iste modus determinatur a ratione, ideo
formale in omnibus virtutibus est ipse ordo rationis: sic
igitur dieeodum est, quod hujusmodi virtutes morales in
futura vita non maiicut quantum ad id quod est materiale in
eis : non enim lubebunt in futura vita locum concupiscenti®
et delectationes ciborum ct veuereoruiu, neque etiam timo­
res el audaci® circa pericula mortis, neque etiam distribu­
tiones et commutationes rerum quæ eveniunt i u usum præsenlis vilæ.Sed quantum ad id quod esi formale,remanebunt
iu beatis perfectissima· post nane vitam : in quantum ratio
uniuscujusque rectissima erit circa ea. quæ ad ipsum perti­
nent secundum statum illum, ct vis appetiti va omnino mo­
vebitur secundum ordinem rationis in his quæ ad statum
illum perlinent. Unde Augustin. ibidem dicit, quod pruden­
tia ibi erit sine ullo periculo erroris, fortitudo sue molestia
tolerandorum maturum, temperantia sine repugnatione libi­
dinum, ul prudenti® sit nullum bonum Deo pr.cponere. vel
square, fortitudinis ei firmissime inbærere, temperanti®
nullo defectu noxio delectar i. Dc justitia vero manifestius
est quem actum ibi habebit, scilicet esse subditum Deo,
quia etiam in hac vita ad justitiam pertinet esse subditum
superiori.
|
Ad primum ergo dicendum, quod Philosoph. loquitur ibi
de hujusmodi virtutibus moralibus, quantum ad id quod ma­
teriale esi iu eis. Sicut de justitia quantum ad commutatio­
nes et distributiones, de fortitudine quantum ad terribilia
et pericula, de temperantia quantum ad concupiscentias
pravas.

Et similiter dicendum est ad secundum t cacniwqsx
sunl activæ vitæ materiali 1er se habent ad virtutes.
Ad tertium dicendum, quod status post itine vitam esi
duplex. Unus quidem ante resurrectionem, quando amtra
erunt a corporibus separat® : alius autem post resurrecti·nem. quando auimæ tierato corporibus suis unkwtur. In illo
ergo resurrectionis statu erum vires irrationales in organs,
corporis, sicut el nunc sont .· uude cl poterit ia irasdtiir
esse fortitudo» el in concupiscibili temperantia, In quanta
utraque vis perfecte erit disposita ad obediendom rationi.
Sed in staiu ante resurrectionem partes irratioiules ixs
erunt jdu in anima, sed solum radicaliter in essentia ipitf:
ul in 1 dictum est. Unde nec hujusmodi virtutes crnnt ia
actu nisi iu radice, scilicet in rationed voluntate, in quita
sunt seminaria quædam harum virtutum ut dictum csL Sed
justitia quæ est in voluntate etiam actu remanebit. Ufift
specialiter de ea dictum est quod est perpetuacl immora­
tis ; tum ratione subjecti, quia voluntas incorruptibilis est:
tum etiam propter similitudinem actus, ut prius dictum.

Conclusio : Virtutes morales manent in
futura vita quantum ad id quod est eis for­
male; non autem quantum ad id quod esi
materiale.
ANIMADVERSIONES.

1. Circa istum articulum primo notan­
dum se offert quid appellet D.Th.materiale,
et quid formale in virtutibus moralibus:
non enim illa ita distinguit quasi utrumque
ad virtutis essentiam pertineat, sed so­
lum formale : materiale vero appellat pas­
siones appetitus, quæ sunt virtutis materia,
ut constat ex solut. ad I. Imo non omnes
passiones ita appellat, sed materialiores, ei
quæ habent objecta aliena ab statu beatitndinis, ut delectationes ciborum et Venereo­
rum, ira, metus, tristitia et hujusmodi. Et
quia tales passiones non remanent in pa­
tria, ait D. Th. deficere ibi virtutes mo­
rales quantum ad materiale. Revera tamen
manent secundum totam suam essentiam:
rectificando appetitum et conformando ip­
sum rationi.
Neque obest si dicas, quod ubi deest ob­
jectum alicujus virtutis non manet ipsa vir­
tus : sed objecta virtutum moralium aliena
sunt ab statu patriæ, nam objectum tempe­
rantiæ sunt delectationes ciborum et Vene­

reorum,

Qb'ÆSTIO i.xvii.
reorum, objectum fortitudinis pericula
mortis, objectum jusliliæ contractus el com­
mutationes, quorum nihil in patria reperitur: ergo neque prædictæ virtutes. Res­
pondetur enim ex D. Th. q. de virtutibus
card, ubi hæc habet : « Aliquid dicitur esso
■< objectum virtutis dupliciter. Lno modo
< sicut illud ad quod virtus ordinatur sicut
i ad finem : sicut summum bonum est obi jeclum charitatis, et boalitudo æterna
< objectum spei. Alio modo sicut materia
< circa quam operatur, ut ab ea in aliud
< tendens : et hoc modo delectationes coi■r tus sunl objectum temperantiæ : non
/ enim temperantia intendit hujusmodi de• lectationibus inhærere; sed istas delcc•f taliones compescendo, tendere in bonum
< rationis : similiter fortitudo non inten* dit inhærere periculis, superando pericula : sed consequi bonum rationis. Et
■( idem est de prudentia respectu dubitaj tionum, eide justitia respectu necessitaj tum hujus vitæ. Et ideo quanto longius
■j ab his fuerit recessum secundum profec< tum spiritualis vitæ, tanto erunt perfec■ tiores actus harum virtutum, quia præ« dicta verba magis se habent ad has vir•t tutes per modum termini a quo, quam
t per modum termini ad quem qui dat
t speciem. »
2. Secundo est notandum aliter conser­
vari in patria justitiam et prudentiam cum
suis partibus, et aliter temperantiam et
fortitudinem virtutesque eis annexas : nam
prudentia et justitia subjectantur in intel­
lectu et voluntate, et ideo destructo corpore
non pereunt, sed continue conservantur.
Fortitudo vero et temperantia quia subjec­
tantur in appetitu sensitivo et corporeo,
nequeunt formaliter permanere destructo
corpore, sed ad summum radicaliter, qua­
tenus in intellectu el voluntate manent se­
minaria harum virtutum juxta dicta q. 03, i
art. 1. Cæterum a die resurrectionis reassumpto corpore, restituentur quoque hujus­
modi virtutes secundum suas rationes for­
males, sicut aliæ perfectiones corporeæ,
quæ non dedecent statum beatificum ut di­
cit D. Th. in solut. ad 3 hujus articuli.
I
3. An vero restituantur eadem numero;
vel solum specie non est eadem omnium I
sententia : nam Conrad, (ut refert Greg. I
Mart.) solum vult restitui in unitate speci- I
fica, neque existimat derogari idenli- I
lati resurgentis. Quia ut resurgat idem I
homo numerice sufficit quod substantia sci- |

403

licet forma et materia sit eadem numero,
nec requiritur tanta unitas in accidentibus.
Capreolus autem (ul refert idem .Martinez)
omnia vult restitui in identitate numerica:
quod sine dubio magis congruit dignitati
resurrectionis: praesertim cum in hoc nulla
appareat repugnantia loquendo ul loquimur
de perfectionibus habitualibus el perma­
nentibus, quarum individuatio non pendet
essent i ali ter a tempore, sicut dependet indi­
viduatio rerum successivarum.
-I. Denique observandum est D. Thom.
hoc loco mutasse sententiam, quam sc-quuI tus est, in 3, dist. 33, q. 1, art. 4, q. de
virtutib. card. art. 4, ubi dixerat, virtutes
morales infusas manere quidem in patria
non tamen virtutes acquisitas. Quod autem
iu præsenti prædictam sententiam refor­
met, et non solum virtutes morales infusas,
sed etiam acquisitas beatis concedat, consI tat, tum quia loquitur universaliter absque
ulla inter prædictas virtutes distinctione :
quo modo in tota hac materia loqui non
consuevit, cum sermo est solum de infusis.
Tum etiam, quia in primo argumento obji­
cit sibi dixisse Philosophum esse ridiculum
ponere in beatis morales virtutes : et res­
pondet, Philosophum loqui de prædictis
virtutibus non quantum ad formale, sed
quantum ad materiale : atque adeo conce­
dit manere in beatis secundum rationem
formalem illas virtutes quas Aristolel.
agnovit, quæ sine dubio sunt acquisitæ. Et
sane nisi judicaret hujusmodi virtutes ma­
nere in patria, facillime solveret argumen­
tum dicendo Philosophum loqui de virtuti­
bus acquisitis.Tum præterea, nam in solut.
ad 3, concedit virtutes quæ post resurrectio­
nem sunt formaliter in beatis, ante illam
esse radicaliter mediis seminariis virtutum,
quæ sunt in ratione, et voluntate : virtutes
autem quæ radicaliter in hujusmodi semi­
nariis contineatur, non sunl infusæ, sed
acquisitæ : ergo non solum illæ, sed etiam
istæ erunt formaliter in beatis post resur­
rectionem. Tum denique hoc aperte suadet
communis sententia, quæ cum eodem D.Th.
3, j). q. 7, concedit Christo Domino omnes
virtutes tam infusas quam acquisitas : non
est autem major ratio quare tales virtutes
non deceant beatos, ac proinde quare illis
negentur. Præsertim cum eadem sit om­
nium materia, et tam infusæ, quam acquisilæ versentur circa passiones : unde hanc
sententiam tuentur Martinez, Montes. Va­
lent. Salas, et alii in præsenti.

DE VIRTUTIBUS.

404

5. Posset vero dubitari, an in damnatis
aliquæex praedictis virtutibus permaneant»
non quidem ex infusis, quia de his certis­
sima est pars negativa, sed de acquisitis
quæ minorem videntur habere oppositio­
nem cum illo statu.Huic diflicultati respon­
det Alvar, in præsenti, non esse inconve­
niens admittere in damnatis, quod per
aliquod breve tempus duret aliqua virtus
moralis in via acquisita, non in statu per­
fecto, sed in via corruptionis : quæ tamen
parum permanebit, nam per actus contra­
rios cito totaliter corrumpetur : nec un­
quam talis virtus in aliquem actum pro­
rumpet. Sed hoc intelligendum est de vir­
tutibus quarum subjectum est intellectus
vel voluntas : nam existontes in appetitu
sensitivo totaliter destruuntur per mortem,
corrupto tali appetitu : el eo in resurrec­
tione reparato, nulla est causa restituendi
aliquam virtutem.
ARTICULUS Π.
Utrum uirtutes luteiktMla maneant post hotte ritaml

Ad secmdnm sic proceditur. Videtur, quod virtutes in­
tellectuales non maneant post tunc vitem. Dicit enim AposL
1 ad Cor. 13. quod scientia destruetur. Et ratio est, quia ex
pane cognoscimus : sed steal cognitio scientiæ est ex parte,
id est imperfecta, ite etiam cognitio aliarum virtutum inteHeclcaliom quandiu hæc vita durat : ergo omnes virtutes
intellectuales post hanc vitam cessabunt.
2. Præterca. Philosophus dicit in praedicamentis, quod
scientia cum sit habites, cM qualius difficile mobilis : non
enim de facili amihitnr nisi ex aliqua forti transmutatione
vel acritudine : sed uulia est tanta transmutatio corporis
humani sicut per mortem : ergo scientia et aloe virtutes in­
tellectuales non manent post hanc vitam.
3. Prælcrca. Virtutes intellectuales perficiant intellectum
ad bene operandum proprium actum : sed actus intellectus
non videtur esse post banc vitem, eo quod nihil intelligit
anima sine pluutasmate ut dicitur in 3 de Anima : phantas­
mata autem post hanc vitam non manent, cum non sint nisi
in organis : ergo virtutes intellectuales non manent post
tanr \iidin.
Sed contra est, quod firmior est cognitio universalium ct
necessariorum, quam particularium et confingentium : sed
in homine remanet post hanc vium cognitio particularium
el contingentium, puta eorum quæ quis fecit. vel passus est.
secundum illud Luc. IGzKccnrdare quia recepisti bona in
vita tua, cl Lazarus similiter mala : ergo mulio magis rema­
net cognitio universalium et necessariorum, quæ pertinet
ad scientiam, ct ad alias virtutes intellectuales.
Respondeo dicendum, quod sicut in primo dictum est,
quidam posuerunt quod species intelligibles non permanent
in intellectu possibili nisiquamdiu actu intelligit: neque est
aliqua conservatio specicrum cessante consideratione actuali
nisi in viribus sensitivis, qua: sunt aclus corporalium orga­
norum, scilicet imaginativa et memorativa ·. hujusmodi au­
tem vires corrumpuntur corrupto corpore, cl ideo secundum
hoc scientia nullo modo post hanc vitam remanebit corpore
corrupto, neque aliqua alia intellectualis virtus. Sed hæc
opinio est contra sententiam Arist. qui in 3 de anima dicit
quod intellectus possibilis est in actu, cum fit singula sicut
sciens, cum tamen sil in potentia ad considerandum iu actu.
Est etiam contra rationem, quia species intelligibiles reci­
piuntur in intellectu possibili secundum modum recipientis:
unde cl intellectus possibilis dicitur locus spccierum, quasi
spectes intclligibilcs conservans : sed phantasmata ad quæ

J
i

respiciendo homo InlelUgit in lac vlu applicando ad Ιρα
species intelligihiles (ut In primo dictum oi) corrupto cor­
pore corrumpuntur. I nde quantam ad ipsa pluntoMMU.
qom sunt quasi materialia in virtutibus intellcdiMlibiH, vir
lutes linollecliwlos destruuntur dtsl ructo corporo, «dqtun·
tum ad species intclligibiles qtiæsunliu Intellectu po^ibill.
virtutes intellectuales nuntent : species autem se tabem in
virtutibus inltdlerlualibiis sicut formale*. Undo intellcrltu·
les virtutes nianenl post hanc vitam quantum ad Id quoi en
formule in eis, non autem quantam ad id quod est materiale,
sicut el ile moralibu> dictum esi.
Ad primum ergo dicendum, quod verbum Apostoli est
intvlligendum quantum ad id qnolcst materiale insriealu.
et quantum ad modum iutelligondi : quia scilicet ueqst
phantasmata remanebunt destructo corpore. neque erit usos
scientiæ per conversionem ad phantasmata.
Ad secundum dicendum, quid per ægri ludi nem comta·
pilur habitus aientia· quantum ad id quod esi matcnaleia
eo. scilicet quantum ad phantasmata, non autem quantumid
specie intelilgibtlcs, qu» sum in intellectu p^ibili.
Ad tertium diccndmu, quod anima separata posl mortem
habet aliam modum inlelligcndi.qujQipcrcoinersioncuia^
phantasmate, ut in 1 dictum est Ei sic scientia manet, μλ
tamen secundum eundem modum operandi, steal ctdcnr*
lulibas moralibus dictum est.

Conclusio : Virtutes intellectuales hic ac­
quisitæ non manent post hanc vitam quantum
ad modum intelliyendi, et secundum id quod
dicunt de materiali,scilicet phantasmata,bene
tamen quantum ad formale d species intelligibiles.

Ex doctrina hujus articuli sumpserunt
aliqui occasionem ad asserendum veritates
intellectuales apud D. Thom. non esse aliud
præter species inlelligibiles ordinatas : quia
dicit hujusmodi species esse formales in
praedictis virtutibus; phantasmata vero ha­
bere se de materiali. Sed contrariam esse
D. Thom. sententiam constat ex dictis in
hoc tract, disp. 2, num. 73. Unde cum in
præsenti ait species esse formales loquitur
de his quæ se tenent ex parte objecti : nam
species intelligibilis est forma actuans et
constituens objectum in esse inlelligibili ;
phantasma autem concurrit ut materia et
instrumentum ad talis speciei productio­
nem. Ipsa vero virtutis intellectualis es­
sentia est habitus judicativus, et simplex
qualitas tenens se ex parle potenliæ.Quia ta­
men non dependet essentialiter a materiali
objecti, quod est phantasma, sed a formali,
quod est species, probavit D. Th. ejus per­
manentium in futura vita ex permanentia
specierum.
ARTICULUS III.

Utrum Fides maneat post hanc vitam!

I

Ad tertiam sic proceditur. Videtur, quod fides nuotei
posi hanc vitem. Nobilior enim est fides quam scienlra: sed
scientia inanei post hanc vitam ul dictum est : ergo et
fides.
2. Praterea. I ad Corinth. 3, dicitor : Fundamentumalind

nemo

à

QUÆSTIO LXVII.
cm» l'oh-'l ponere porter til quod positiin CM, quoi! c*t
Chrulus Jest», Id est fides Clirîsü Jesu : sed sublato fuudaiciato non remanet id quod superaedificatur ; ergo κ|
Idfs non rviiuiiiet post hanc vitam, nulla alia virtus rcuia3, Pratleftu. Cognitio lidei cl cognitio gloria dificruiit
swunduui perfectum cl Imperfectum : scd cognitio imper­
fecta p lest esse simul cum cognitione perfecta, sicut in
Aoipelosimnl polesi esse cognitio vespertina cum cognitione
sruinlliu, ct aliquis homo polesi sitnul habere de cadem
coodihiouc scientiam per syllogismuni demoiistratbuni: et
Opinionem per syllogismum dialecticum : ergoctiam Udes
simul esse potest post haut vilain rum cognitione gloriæ.
ScJ contra est quod Apostolus dicit 2 ad Corinth. 5. quan*
•hu minus in hoc corpore peregrinamur a Domino r per lidem
enim ambulamus, el non per spCcicqt ? srd ill! qui Mint in
gloria. non peregrinantur a Domino, sed sunt ci præsenles : ergo tides non ma net post liane vilain in gloria.
Respondeo dicendum, quod oppositio est per se ci propria
causa quod mnirn oppositum excludatur ab alio : in quan­
tum scilicet hi omnibus oppositis includitur opposite ailirinMiomsci negationis. Invenitur autem in quibusdam oppo­
sitio secundum contrarias formas, sicut in coloribus album
et nigrum, io quibusdam autem secundum perfectum et
impcrfccluni : unde in allcrationibus magis Cl minus acci­
piuntur ut contraria : ul cum de minus calido fit magis cali­
dum, ul dicitur in 5 Physicorum. Et quia perfectum et Im­
perfectum opponuntur, impossibilecsl, quod simul secundum
idem sit perfectio ei imperfeclio. Est autem considerandum,
quod imperfectio quidem quandoque est de ratione rei, ct
pertinet ad speciem ipsius : sicut defectus rationis pertinet
ad rationem speciei equi vel bovis : el quia unum el idem
numero manens non potest transferri de una specie in
aliain, inde est, quod tali imperfectione sublata tollitur
species rei, sicut jam non esset bos vel equus si esset ratio­
nalis Quandoque vero imperfeclio non pertinet ad rationem
speciei, sed accidit individuo secundum aliquid aliud;sicut
alicui homini quandoque accidit defectus rationis, in quan­
tam impeditur in eo rationis usus propter somnum vel
ebrietatem, vel aliquid hujusmodi. Patet autem quod tali
impcrrcctione remota, nihilominus substantia rei remanet.
Manifestum est autem quod imperfeclio cognitionis esi de
ratione fidei, ponitur enim in ejus diOinitionc : fides enim
est substantia sperandarum rerum, argumentum non appa­
rentium ut dicitur ad Hebræos II. Et Augustinas dicit, quid
tel tides? credere quod non vides. Quod autem cognitio sit
sine apparitione, vel visione, hoc ad imperfectionem cogni­
tionis perline!. ct sic imperfeclio cognitionis esi de ratione
fidei- Unde manifestum est quod fides non potest esse per­
fecta cognitio eade n numero manens. Sed ulterius considenimlomcst, utrum simul possit esse eno cognitione per­
fecta : nihil enim prohibet aliquam cognitionem imperfectam
simul esse aliquando cum cognitione perfecta. Est igitur
considerandum, quod cognitio potest esse imperfecta tripli­
citer : uno modo ex parte objecti cognoscibilis : alio modo
ex parle medii : lerlio modo ex parle subjecti. Ex parte qui­
dem objecti cognoscibilis dificrunt secundum perfectum et
imperfectum cognitio matutina ct vespertina in Angelis:
tam cognitio matutina est de rebus secundum quod habent
esse in verbo : cognitio autem vespertina est de cis secun­
dum quod habent esse in propria natura .-quod est imper­
fectum respectu primi esse. Ex parte vero medii differunt
secundum perfectum ct imperfectum cognitio quæ est de
aliqua conclusione per medium demonstrativum el per me­
dium probabile. Ex parte vero subjecti differunt secundum
perfectum cl imperfectum opinio, fides cl scientia : nam de
ratione opinionis est, quod accipiatur unum eum forint dine
alterius oppositi .· unde non habet firmam inhæsionem. De
ratione vero scientia: est quod habeat firmam inhæsionem
cum visione intellectiva : habet enim certitudinem proce­
dentem ex intellectu principiorum : fldesautcin medio modo
se habet, excedit enim opinionem in hoc quod habet firmam
Wtasionem, deficit vero a scientia, in eo quod non habet
visionem. Manifestum est autem, quod perfectum ct imper­
fectum non possunt simul esse secundum idem, sedea quæ
differunt secundum perfectum cl imperfectum, secundum
aliquid idem possunt esse in aliquo alio eodem. Sic igitur
cognitio perfecta el imperfecta ex parie objecti nullo modo
possunt esse de eodem objecto : possunt tamen convenire
in eodem medio, ct in eodeui subjecto nihil enim prohibet.

•j

405

quod unus homo simul etsemel per umnn cl idem medium
habeat cognitionem de duobus, quorum unnm est perfectum :
et aliud imperfectum : Aient desaniute et ægritudinc et bono
et malo. Similiter etiam impossibile (M, qnod cognitio per­
fecta cl imperfecta ex iorlc medii conveniant in uno medio,
sed nihil prohibet quando conveniant in uno objecto, et in
uno subjecto : potest enim unus homo cognoscere eandem
conclusionem per medium probabile et demonstrativum.
Etsimililer est impossibile, qopd cognitio perfecta et im­
perfecta ex parte subjccli si nisi mu! in eodem subjecto : fides
autem In sui ratione liabet imperfectionem, quæ CM ex
parle subjecti, ut scilicet credens non videat id quod credit :
beatitudo autem de sui ratione habet perfectionem ex parte
subjecti, ni scilicet beatus videat id. quo beatificatur, ul
supra dictum est. Uffde tnaulfesuim est, quod impossibile
est, quod fides maneat siiuul cum bcaliludinc in eodem sub­
jecto.
Ad primum ergo dicendum, quod Udes est nobilior, quam
scientia cx parte objecti : quia ejus objectum est veritas
prima ;$cd scientia liabet perfectiorem modum cognoscendi
qui non repugnat perfectioni bealitudinis, scilicet visioni,
sicut repugnat ei modus fidei.
Ad secundum dicendum, quod fides est fundamentum
quantum ad id. quod habet de cognitione, et ideo quando
perficietur cognitio, erit perfection fundamentum.
Ad tertiam putet solutio ex his, quæ supra dicta sunt.

Conclusio est negativa.
ABTICULUS IV.

Utrum apes maneat pest morion m statu glorixl
Ad quartum sic proceditur. Videtur, quod spes maneat
post inoricm iu statu gloriæ. Spes euim nubiliori modo per­
ficit appetitum humanum, quam virtutes morales;sed vir­
tutes morales manent post hanc vitam, ul paid per August,
in 14 de Trinil. ergo inulto magis spvs_
2. Prælcrea. Spei opponitur limor .-sed timor manet post
hanc vitam, el in beatis quidem limor filialis, qui manet in
sæculum, ctin damnatis Limor pœnarum : ergu spes pari
ratione potest permanere.
3. Præterea. Sicut spes est futuri boni, ita el desiderium:
sed in beatis est desiderium futuri boni: et quantum ad
gloriam corporis, quam animæ beatorum desiderant, ul dicit
Aug. 12 super Genes, ad litteram, et etiam quantum ad glo­
riam animæ, secundum illud Eccles. 24.- Qui edunt me. ad­
huc esurieni. ct qui bibunt me adhuc silieni. Et 1 Petr. 1
dicitur, in quem desiderant Angeli prospicere : ergu videtur
quod possit esse spes post hanc vitam in beatis.
Sed contra est, quod Ajmslol. dicit Rom. 8, quod videt
quis, quid sperat ? sed beati vident id quod est objectum
spei, scilicet Deum : ergo non speraut.
Respondetur dicendum: quod sicut dictum est, id quod de
ratione sui importat imperfectionem subjccli, non potest
simul stare eum subjecto opposita perfectione perfecto. Si­
cut patet, quod motus in ratione sui importat imperfectionem
subjccli : est enim aclus existentis in potentia in quantum
hujusmodi : unde quando illa potentia reducitur ad actum,
cessat motus : non enim adhuc albalur postquam jam aliquid
facium est album Spes aulem importat motum quondam in
id quod non habetur : ut palet ex his quæ supra de pas­
sione spei diximus, el ideo quando habetur id quod spe­
ratur, scilicet divina fruitio, jam spes esse non poterit.
Ad primum ergo dicendum, quod spes est nobilior virtu­
tibus moralibus quantum ad objectum quod est Deus : sed
actus vidulum moralium non repugnant perfectioni bcalitudinls, sicut aclus spei nisi forte ratione materiæ secundum
quam non manent : non enim virtus moralis perficit appe­
titum solum in id quod nondum habetur, sed etiam circa id
quod præse.itialitcr habetur.
Ad secundum dicendum, quod limor est duplex : servilis
ct filialis, ut infra dicetur. Servilis quidem est timor perna?,
qui non poterii esse in gloria, nulla possibilitate ad pœnarn
remanente. Timor vero filialis habet duos actus, scilicet re­
vereri Deum, et quautum ad hunc actum manet, ct timere
separationem ab ipso : cl quantum ad hunc actum non ma­
net. Separari enim a Deo habet rationem mali,nullum aulem
inaium ibi timetur, secundum illud Proverb. 1: Abundantia

BE VIRTl ΠΒΙ S.

406

perftwtnr, maînntm limaro <uWabv Timor autem opponitur
spri ΚΓ «vp^liowm bant et mali, nt snpn diemu osi El
(doo timor qui remanet in gloria. non tywmilur spch in
dim His afttrin nugis potest esse timor |mu\ qmm in bet·
tis s|V'd n> : quia in (hmtalis erit snwssio pœtwum,
et sic n* auc* ibi ratio faturi, quad e$t objectum timeris :
sed glana WKlormn c«ab^w successione secandum quan·
dam Herdteti* ptftiripaliûeeio. In qui non est praderitum
et fate ru ..,«*<! solu ·: pratens. Et temen neque cliam in
est proprir Umor : nam sicut supra dleuuin est,
limer nunquam est siue aliqua spe euskms, quæ omnino
in damnatis non cr
inn<<r nisi communiter laqurwJ'X second u& quad qoodibei evpccutio o all fuiuri di·
cit or luMt.
A 1 tertium dioemtonK quod quantum ad gloriam animæ
non pole* esse in beatis desiderium. Sccundu n quod rosplei*.futurum nlkme jao: (He.U :dicilur autem ibi esse esu­
rie* e;silis ,^r ivmbtionem fastidii : el eadem ratione dici­
tor esse desiderium ui Aeolis. Respecta autem gloria*
rorpons in. !urnabth sanctarum, jwaesi quidem <ssse dcsiiterium, n · j Lunen s es proprie loquenda, neque secundum
quid spes eu virtus Thêûtvpca : sie enim ejus objectum est
Ucas, uàn auteu ili iuo ! bonu-a creatam : aeque secundum
qo^i eninmimiicr sa. ûîur. quia nbjeclmn spei estardtium.
ul sapra dutam est. Roniim autem cnjus jam inevitabilem
causam tabernas, mm compara ^r ad nos in rabone -ardui :
proprie dicitor aliquis qui tab·.1! araentun: s rrare tabituru.·. aJiqnid. qnod sutim tn potestate ejus esi,
ut emat : e: siuilizer illi qui tabent gloriam anin:ruoo
proprie d’ luitur sperare glorem corporis. sed solum desi­
dera re.

Conclusio est negativa.
ARTICULUS V.
Utnm aliquid fidei tel rpei remaneat in iloria 1
Ad quintum sic proceditur, Videlnr quod aliquid fidei vel
spei rêmaxM^l iuporia. RétDOto enim quod est proprinn,
remanei id quod csî commune, sicut dicilur in lib. dc causis,
quc»d remoto ntioiuli remanet vnurn. et remoto vivo, re­
manet ens : sed in Gde esuliquid quod tabet commune cum
beatitudine.scilioH ipsa cognitio : aliquid autem qnod c*t
sibi proprium, scilicet senigma : est enim fides crCTitio
ænigmaticu ergo remoto xnigmate fidei, adhuc remanet
cognitio fidei.
1 Præterea. Fides est qooddam spirituale lumen ani næ.
secuDdu n illwd Eplies. 1. Miami natos oculos cordis vestri in
agnitione:» Dei : sed hoc lumen est imperfectum respectu
luminis gloriæ : de quo dicilur in Ps.35 : In lumine tuo vi­
debimus lumen. Lumen autem imperfectum remand super·
veniente lumine perferto : non emm eamlela citinguitur
claritate solis superveniente : ergo videtur quod ipsam
lumen fidei maueil eam lumine gloriæ.
3. Prætrrea. Substantia tabitu< non tollitor per hoc quod
subtrahitur materia : pole·! ctiim homo habitum libcralitatis relinere etiam amissa pecunia, sed actum tabere non
potest ; nbjertum autem fidei est veritas prira non visa:
ergo hoc remoto, j>cr quoi videtur veritas prima, adhuc po­
test remanere igvse tabitus fidei.
Sed contra esi. quod fides est quidam habitas simplex :
simplex autem vel totum tollilur, vel totiun remanet : cum
igitur fides non totaliter maneaL sed evacuetur (ut dictum
est) videlnr qund totaliter lollatur.
Respondeo dicendum, quod quidam dixerunt, quod spes
totaliter tollitur, fides autem i^riim tollitor, scilicet quan­
tum ad ænigma. et purtlm manet, scilicet quantum ad subs­
tantiam coguilionis : quod quidem si sic iutellicator quod
maneat non idem numero, sed idem genere ;vcrl$simc dic­
tum esi. Fides enim cum visione patria* convenit in genere
qund est cognitio, spes autem non convenit cum beatiiudine
in geucre. comparatur enim spes ad beatimdinis fnntioncm,
sicul motus ad quietem in termino. Si aulcm intclligatur,
qnod eadem numero cognitio quæ est fidei, maneat in patria, hoc est omnino impossibile : non enim remota diffe­
rentia alicujus speciei remanet substantia genens eadem
numero : sica» remota differentia constitutiva albedinis, non

reniAnrt «··.··!«·*:> siilrtjiithi coloris nuiiicro, ut mc idc>ocolor
numero sit quandoque albedo, quandoque wo «Ipcda·
noneulmctuiiparaliir RcutBad ilhfercmhm. simi «uwrii
ad loruu ‘i m rciii.iiuMi >ηΙκ!ϋπΐ|.ι gcimri* radent ιιιτμγο
ilirtvrenlin remoto : slcm renunet rade n numero μΚ^βΙμ
materia* remota forma. 'tentis enim et diikremia non «λ!
partes speciei, a!kw|uiu nmi prædirareutur dc «pecie :ted
sicut <i<cie.$ signifiai min
id pst rompfrdlum e\ uqittii
cl fnrma in rebus materialibus. Ila diffcronlia significat toUiii (". μπιιΗΡ.γ gOUUS,· >itt genus den·· i.ut loiumabenqbüd
est sicut materia, diilcrcntia vero abcoqund estsicul iortaa.
species vero ab utroque. Sicut ia Immine insitiva nato
nmcrmtlterse tabcuil Intellectivam. ani alariem · · ·’· :
quod tahet naturam sensitivam, rationale quod tabet hid
leriivaui. homo voro quod tabet mrurnque : et qc idea la­
tum significatur per hw tria. se<l non abeodmUiufopileL
qfiod cum differentia non sit nisi dtsiguaiiva generis trmota differentia, nun potest substantia generis eadem re­
ma twn te. non emm remanet eadem anin*jhus,s( git olu
anima.constituens animal. Unde non potest osse, qnod «·
dem numero rafnUio. quæ prius fuit ænigmatita. pf«stca fin
visfoapçrto El sir tsitct, quod nihil idem nun^rn tel *;<·cie.qnod est iu Dde remanet in pjiria. sed soîuui idcoj ge­
nere.
Ad prifltu n ergo dicendum, qnod remoto rationali, wa
remanet vivum idem numero, sed idem genere, ut cxdieii*
patet.
Ad «'eundum dicendum, qnod imperfectio luminis nsdela* non opponitor perfectioni solaris Iu vinis, quia two
nspirinni idem subjectum : sed imperfectio fidei cl perfer*
tin jrioria* opponuntur ad invicem el respiciunt idem sub­
jectum : unde non possunt simul, sicul nec clarius acris
m obscnriîate ejis.
Ad tertium dicendum, quod i Ile qui amittit pecuniam, dos
amittit possibilir’oin habendi pecuniam :Cl ideo comenienler remanet habitus liheraliUdis, sed iu statu glori?
non «dum actu ’ollltur objectum lidei. quod esi non vm,
im secundum possibilitatem propter bcatiiudinissta­
bilitatem : et ideo frustra talis tabitus renancreL

Conclusio est negativa.
ARTICULUS VI.

Utrum maneat charitas past han· vitam in glana!
Ad sextum sic proceditur. Videtur quod charitas non ma­
neat post tanr vitam in gloria Quin ut dicitur l ad CoriotL
13 ; Cam venerit quod jcrfecluni est, evacuabitur qund et
parte est» id est quod est impcrfccium : sed chantas viæel .
imperfecta : ergocvacuab lur adveniente perfectione glo­
riae.
2. Præterea. Habitus Cl artus distinguuntur secundam objec’a : sed objectum amoris est bonum apprehensum : eam
ergo alia sil ap|»rchensio pncsenlis vitæ, et alia apprehensio
futnræ vitæ videlur quod non maneat eadem ctanUs olrobique.
3. Præterea. Eorum quæ sunt unius rationis imperfecto
polcsl venire ad irqunlitatcm perfectionis per continuai
augmentum : sed charitas vi® nunquam potest pervenire id
aqualitaiem ctaritalis putria*, quantnmcnmque augeatur:
ergo videtur quod charitas vî® non remaneat in patria.
Sed contra est, qund Apostolus dicit 1 ad Corinth 13:Cla­
ritas nunquam excidii.
Respondeo dicendum, qund sicut supra dictum est,qw
do imperfectio alicujus rei non est de ratione speciei φ&ζ
nihil prohibet idem numéro quod prius fuit imperfecto,
postea perfectam esse : sicul homo per augmentum perfici­
tur, et albedo per intensionem. Charitas autem estamor, dc
cujus ratione non est aliqua imperfectio : potest euimesse
et habili, ei non habili ·. ct visi ct non visi : unde charitas
non evacuatur per glori® perfectionem, sed eadem comem
rnaneL
Ad primum ergo dicendum, quod imperfectio cbaritalis
per accidens sc habet ad ipsam .-quia uon est de ratione
amoris imperfectio : remoto autem eo, quod est per accides,
nihilominus remanet substantia rei. Unde evacuata imper­
fectione charitatis. non evacuatur ipsa charitas.
Ad

QUÆSTIO LXVIÏ.
Ad vcondum diccndotn, quoi! rlurlta» non h;ibel pro oh·
jwioi^ain cognitionem i «le culm non ousel Cadeni in via,
ctinpalria. m'<I habet pro objflclo ipsam rem cognitam,
quæeM eadem, scilicet ipson: Deum.
Ad tertium dicendum, quod charitas viæ per augmentant
ιΛίι lydcst pervenire od a-qualilatem charitatis patria.· prop­
ter differentiam qua· c*t ex parte ratwn, ut dicilur in 0
Ethic. Deus autem quanto perfectius cognoscitur, tanto per­
fectius amatur.

Conclusio esi affirmativa.
Super istos quatuor articulos possent ex­
citari aliquae diflicultates circa compossibilitalem aut i ncom possibilitatem habituum
fidei et spei cum beatifica visione, et circa
permanentiam charitatis in alia vita, non
solum quantum ad habitum eundem nu­

407

mero, vel specie, sed etiam quantum ad
actum. Illis autem supersedemus, quia ha­
bent proprium locum 2, 2, in suis tractati­
bus de fide, spe, et charitate.
Tres sequentes quæstiones de bonis, beatitudinibus et fructibus spectant quoque ad
hanc materiam veluti appendix et comple­
mentum. Illas vero omittimus, quia ex una
parte littera Γ). Tho. valde abundans est:
et ex alia nihil nobis se offert disputandum.
Ne autem prædictarum perfectionum noti­
tia omnino deficiat huic tractatui, inseremus
illas cum sufficienti explicatione arbori prædicamentali, quam pro omnium virtutum
collectione, et eorum quæ hactenus dicta
sunt elucidalione, jam plantamus.

SYLLABUS

EORUM

QUORUM SEQUENS ARBOR DAT NOTITIAM

Abominatio
Abstinentia.
Acceptio personarum.
Acid ia passio.
Acidia vitium.
Actus bonus.
Actus elicitus.
Actus imperatus.
Actus credendi.
Adjuratio.
Adjuratio deprecativa.
Adjuratio praeceptiva.
Admiratio.
Adoratio>
Adulatio.
Adulterium.
Æqualitas arithmetica.
.Equalitas geometrica.
Æquitas.
ACromantia.
Affabilitas.
Affectus.
Agonia.
Aggredi.
Agrestitas.
Amarulentia.
Ambitio.
Amicitia.
Amor.
Andragathia.
Anxietas.
Angustia.
Aphilotimia.
Apostasia.
Apprehensio.
Apyrocalia.
Arithmetica.
Ars.
Ars servilis, seu mechanica.
Ars liberalis.
Artis utriusque species.
Arles malefîcæ.
Ars notoria.
Aruspicium.

N.

4
110
55
3
27
5
4
ibid.
14
68
ibid,
ibid.
3
6-1
87
123
51
ibid.
52
72
87 et 155
56
3
93
157
127
101
87 et 155
3
96
3
ibid.
149
17
ο
102
30 et 33
33
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
73
72

N. 32
46
88
3
95
170
71
ibid.
72

Astrologia.
Astutia.
Avaritia.
Audacia passio.
Audacia vitium.
Auditio prophetica.
Augurium.
Augurium speciale.
Adspicium.

Beatitudo.
Beatitudo doni intellectus.
Beatitudo doni seientiæ.
Beatitudo doni timoris.
Beatitudo doni pietatis.
Beatitudo doni sapientiæ.
Beatitudo doni consilii.
Beatitudo doni fortitudinis.
Bellum.
Beneficentia.
Benevolentia.
Benignitas.
Bestialitas.
Blanditio.
Blasphemia communiter dicta.
Blasphemia in Spiritum S.
Bona ordinatio.
Bona qualitas.
Bona commutatio.
Bonausia.
Bonitas.

11
16
ibid.
20
70
23
44
95
27
22
4
26
123
87
17
ibid.
155
7
56
162
26

C
Cæcitas mentis
Calliditas.
Castitas.
Castitas conjugalis.
Castitas vidualis.
Castitas juvenilis.
Cautio.
Character.
Charitas.

17
46
116
ibid,
ibid,
ibid.
29
10
21

SYLLABUS VIRTUTUM.

21
ibici,
ibid.
23
72
29
128
55
4
23 et 56
2
3
14
28
ibid.
4
ibid.
96
102
63
4
126
55
ibid.
26
32
14
ibid,
ibid.
130
153

x\.

Charitas incipiens.
Charitas proficiens.
Charilas perfecta.
Charitas fructus.
Chiroinantia.
Circunspectio.
Clementia.
Commissio.
Complacentia.
Concordia.
Concupiscentia.
Concupiscibilis.
Confessio fidei.
Conscientia.
Conscientiae actus.
Consensus.
Consilium.
Constantia.
Consumptio.
Contemplatio.
Contentio.
Continentia.
Contumelia.
Convicium.
Correctio fraterna.
Cosmographia.
Credere Deo.
Credere Deum.
Credere in Deum.
Crudelitas.
Curiositas.

D
Decimatio.
65
Declinare a malo.
49
Defensio naturalis.
84
Delectatio.
3
Democratia.
46
Deprecatio.
5
Derisio.
55
Desiderium.
3
Desperatio passio.
ibid.
Desperatio vitium.
20
Detractio.
55
Devotio.
62
Dialectica.
29 et 33
Dilectio.
4
25
Dilectio Dei.
56
Disciplina.
27
Discordia.
•
169
Discretio spirituum.
5
Discursus.
4
Displicentia.
7
Dispositio.
4
Dissensus.
Salmanl. Cur. theolog. lom. VI.

109

Divinatio.
Divinatio per somnia.
Divinatio per pythones.
Divinatio per sortes.
Docilitas.
Dolus.
Donum Spiritus sancti,
Donum intellectus.
Donum seientiæ.
Donum timoris
Donum sapientiae.
Donum fortitudinis.
Donum pietatis.
Donum linguarum.
Donum consilii.
Dulia.

71
72
ibid,
ibid.
40
46
7
15
ibid.
19 et 1-22
23
95
70
167
44
78
N.

E
Ebrietas.
Electio.
Eleemosyna.
Eleemosynae corporales.
Elemosynae spirituales.
Epikeia.
Erubescentia.
Eucharistia.
Eunomosyna.
Eusebia
Eustochia.
Eusychia.
Eutrapelia.
Excandescentia.
Extasis.

115
4
26
ibid,
ibid.
52
3 et 107
56
ibid,
ibid.
29
96
156
127
174

F
■

Facere bonum.
Fallacia.
Fel.
Feritas.
Fidelitas.
Fides theologica.
Fides vera seu formata.
Fides mortua, vel informis.
Fides fructus.
Fides humana.
Fiducia.
Fornicatio.
Fortitudo.
Fraus.
Fructus.
Fruitio.
Fuga.
Furor.

49
88
3 et 127
130
85
13
ibid,
ibid.
16
36
96
123
89
55
10
4
3
3 et 127
27

no

SYLLABI’S VIRTUTUM.

G
Gaudium passio.
Gaudium fructus.
Genethlia.
Geomantia signorum.
Geomantia punctorum.
Geometria.
Geometria naturalis.
. Gloria.
Gnome.
Gratiarum actio.
Gratia
data.
*· * * gratis
»»
Gratia fidei.
Gratia miraculorum.
Gratia sanitatum.
Gratitudo.
Gula.
Gulae species.

Habitus honestus.
Habitus stricte dictas.
Habitus completivus.
Habitus initiativus.
Habitas principiorum.
Hæresis.
Hebetudo sensus.
Hebetudo cordis.
Holocaustum.
Homicidium.
Honestas.
Honor.
Hostia pacifica.
Humanitas.
Humilitas ad alterum.
Humilitas ad se spiritualis.
Humilitas circa passiones.
Humilitas erga exteriorem appa­
ratum.
Hydromantia.
Hyperdulia.
Hypocrisis.

I
Idea.
Idololatria.
Ignorantia.
Illégalités.
Immanitas.
Immisericordia.
Immodestia.
Immolatio.
Immunditia.

SYLLABUS VIRTUTUM.

Impatientia.
N. 103
Impaviditas.
95
Imperium.
N. 3
Impertatio.
23
63
Impietas.
76
ibid.
Impoenitentia.
17
ibid.
Imprecatio.
Improperium.
30 et 33
ibid.
Imprudentia.
ibid.
46
Impudicitia.
124
.Impugnatio veritatis.
43
17
Inanis gloria.
63
101
Incestus.
162
122
Inconsideratio.
165
46
Inconstantia.
166
ibid.
Incontinentia.
ibid.
Inepta lætitia.
81
147
Inerubescentia.
113
109
Infidelitas absolute dicta.
ibid.
17
Infidelitas frangens votum.
74
Infidelitas in promissis.
Ingratitudo.
81
Inirascentia.
ibid.
Injustitia.
ibid. Innocentia.
56
ibid.
Inobedientia.
80
Inquietudo.
88
Inspiratio.
180
ibid.
Instinctus propheticus.
173
Insensibilitas contra temperantiam.
109
65
Insensibilitas contra virginitatem.
123
55
Insensibilitas contra communem
108
ibid.
castitatem.
59
155
Insolentia.
65
Intellectus potentia.
56
28
Intellectus habitus.
133
40
Intellectus pars prudentiae.
144
28
Intelligentia.
ibid.
109
Intemperantia.
Intentio.
158
169
Interpretatio sermonum.
5
72
Interrogatio.
109
78
Inverecundia.
86
Invidia passio.
Invidia vitium.
69
Invocatio Dei per laudem.
80
In urban itas.
3
Ira passio.
127
71
Ira vilium.
ibid,
Ira amara.
ibid,
Ira acula.
ibid,
130
Iracundia.
ibid.
•27
Ira difficilis.
2
Irascibilis.
86
65
Ironia.
123
Irreligiij. il is.

Jactantia

»

Jactantia.
Jejunium jejuni.
Jejunium jejunantis.
Judicare.
Judicium.
Judicium practicum.
Juramentum.
Juramentum contestatorium.
Juramentum execratorium.
Juramentum solemne.
Juramentum simplex.
Juramentum assertorium.
Juramentum promissorium.
Justitia.
Justitia commutative.
Justitia distributive.
Justitia legalis.
4

<

N.

86
112
ibid.
49
5
ibid.
67
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
47
50
ibid,
ibid.

411

Mendacium.
Mendacium jocosum.
Mendacium perniciosum.
Meritum.
Metaphysica.
Metoposcopia.
Metus.
Misericordia passio.
Misericordia virtus.
Misericordiæ opera.
Mitescere.
Mititas.
Modestia.
Modestia cultus.
Modestia morum.
Mollities contra perseverantiam.
Mollities luxuria.
Mollities contra modestiam.
Musica.

N.

86
ibid,
ibid.
63
29

3
ibid.

3

131
158
154
104
123
160

N.
Latria.
Laus.
Lema.
Lentitudo.
Levitas animi.
Lex.
Liberal itas.
Litigium.
Libertas peccandi
Locutio Dei.
longanimitas.
Laetus.
Ludus.
Luxuria.

59
ibid.
96
127
147
36
88 et 160
87
147
170
96
156
123

M
Machinativa.
Magia.
Magnanimitas virtus.
Magnanimitas pars integralis.
Magnificentia virtus.
Magnificentia pars integralis.
Maledictio.
Malevolentia.
Mania.
Mansuetudo.
Mansuetudo fructus.
Martyrium.
Mathematica.
Medicina cum suis partibus.
Memoria potentia.
Memoria pars prudentiae.

71
97
94
102
94
►r **
DO

3 et 127
ibid,
ibid.
98
30

2
40

Necromantia.
Neer os.
Negligentia.
Nemesis.
Nimia abstinentia.
Nimia lenitas.
Nimia demissio.
Nimia sollicitudo.
Nimius amor parentum.
Nolitio.
Noluntas

72
ibid.
46
3 et 22
113
130
145
46
76

»

ibid.

Ο.
79
Obedientia.
ibid,
Obedientia formalis.
ibid.
Obedientia materialis.
Obduratiocontradivinam misericordiam.88
65
Oblatio.
ibid.
Oblatio primitiarum.
63
Obsecratio.
Observantia regularis.
50
Observantia pars justitiae.
Observantia eventuum.
73
Observantia sanitatum.
ibid.
Obstinatio.
Odium.
3
Odium abominationis.
4
Odium inimicitiae.
ibid.
Odium Dei.
17
Odium proximi.
ibid.
Ollgarchia virtus.
41
46
Oligarchie vitium.

?r

SYLLABUS VIRTUTUM.

SYLLABUS VIRTUTUM.

412

71
Omen.
55
Omissio.
72
Onirocritica.
3
Operatio.
3-1
Opinio.
Opiniocircapropositionesimmediatas. ibid.
Opinio circa propositiones mediatas, ibid.
55
Opprobrium.
32
Optica.
5 et 63
Oratio.
155
Ornatus.
N.

P.
Paganismus.
Pars integralis.
Pars potentialis.
Pars objectiva.
Pars subjectiva.
Parsimonia.
Parvifîcentia.
Passio.
Patientia.
Paupertas
Pavor.
Perjurium.
Per se sufficientia.
Perseverantia donum.
Perseverantia virtus.
Perseverantia semivirtus.
Perspectiva.
Pertinacia.
Petulantia.
Philosophia naturalis.
Philosophia moralis.
Philotimia.
Pia affectio.
Pietas erga patres.
Pietas erga filios.
Poenitentia.
Poenitentia indiscreta.
Politica pars Philosophiæ.
Politica prudentia.
Postulatio.
Potestas præcipiendi.
Præcipitatio.
Præsagium.
Præsumptio.
Præstigium.
Prodigalitas.
Proditio.
Promissio.
Prophetia.
Prophetia prædestinationis.
Prophetia præscientiæ.
Prophetia comminationis.

17
39
ibid.
ibid.
ibid.
110
102
3
103
160
3
74
158
10-4
ibid.
ibid.
32
104
155
30
32
149
14
76
ibid.
75
ibid.
32
41
63
79
46
40
101
72
88
ibid.
o
170
173
ibid.
ibid. I

Providentia.
Prudentia.
Prudentia monastica.
Prudentia gubernatrix.
Prudentia politica.
Prudentia oeconomica.
Prudentia militaris.
Prudentia regnativa.
Prudentia monarchica.
Prudentia aristocratica,
Prudentia oligarchica.
Prudentia democratica.
Prudentia legis positiva.
Prudentia carnis.
Prudentia mundana.
Prudentia diabolica.
Prudentia terrena.
Pudicitia.
Pulchritudo.
Pusillanimitas.
Pyromantia.

j

j
j
I
I
i
I
I
I
I
I

N. -io
36
41
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
45
ibid,
ibid,
ibid.
122
108
101
72

I
,
ï

I

0
Qualitas de genere boni.
Qualitas de genere mali.
Qualitas habitualis.
Qualitas actualis.
Qualitas difficile mobilis.
Qualitas facile mobilis.
Qualitas sacramentalis.

7
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
10
ibid.

.
j

R.
Rapina.
Raptus propheticus.
Raptus vitium.
Ratio superior.
Ratio inferior.
Ratio pars prudentiæ.
Relaxatio.
Religio.
Remissio.
Reprobatio.
Rixa.
Rusticitas.

55
173
123
2
ibid.
40
μ er
aa
58
84
4
27
80

S.
Sacrificium.
Sacrificium pro
•
·peccato.
Sacrilegium.
Sævitia.
Sagacitas.
Sagire.
Sanctitas.

65
ibid.
74
81
40
ibid.
56
Sapientia.

j

,
I
t

’
I
i
I

i

Sapientia.
Satisfactio.
Scandalum.
Scientia.
Scientia speculativa.
Scientia practica.
Scientia subaltornans.
Scientia subalternata.
Scrupulus.
Scurrilitas.
Securitas.
Seditio.
Segnities,
Semivirtus.
Sensus internus.
Sermo sapientiæ.
Sermo scientiæ.
Severitas.
Silentium.
Simonia.
Simulatio.
Simplicitas.
Sinesis.
Sobrietas.
Sodomia.
Solertia speculativa.
Solertia practica.
Solicitudo.
Sortilegi um.
Spes virtus.
Spes passio.
Strenuitas.
Studiositas.
Studium.
Stultitia.
Stultiloquium.
Stupor.
Stuprum.
Superbia.
Superbiæ species.
Superfluitas.
Superstitio.
Superstitio cultus indebiti.
Superstitio cultus falsi.
Superstitio cultus superflui.
Superstitio observantiarum.
Suspicio.
Susurratio.
Sustinere.
Synderesis.

T.
Temperantia.
Tentalio Dei.
Theologia.
Theosebia.

29
03
27
29
ibid,
ibid.
31
ibid.
34
157
96
27
3

N.

2
165
ibid.
129
161
74
86
158
43
114
123
36
40
ibid.
72
18
3
96
152
ibid.
27
124
3
123
145
146
88
71
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
34

413

Timiditas.
Timor passio.
Timor donum.
Timor mundanus.
Timor servilis.
Timor initialis.
Timor filialis.
Timor reverentialis.
Tolerantia.
Tristitia.
Turpiloquium.
Tyrannis.

u

Urbanitas.
Usura.
Usus.

Verecundia.
Veritas, seu veracitas.
Victima.
Vindicatio, seu vindicativa.
Violentia.
Virginitas.
Virilitas.
Virtus.
Virtus naturalis.
Virtus acquisita.
Virtus infusa.
Virtus theologalis.
Virtus intellectualis.
Virtus moralis.
Virtus cardinalis.
Virtus minus pincipalis.
Virtus pure intellectualis.
Visio prophetica.
Vitium contra naturam.
Vocatio.
Volitio .
Voluntas potentia.
Voluntas actus.
Votum.
Votum solem ne.
Votum simplex.
Votum absolutum.
Votum conditionale.
Votum pœnale.
Votum tacitum.
73 I Votum expressum.
Votum perpetuum.
Votum temporale.
Votum personale.
Votum reale.
105
Votum mixtum..
5G

Zelus.

N.

95
3
19
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
96
3
124
46

78
55

3 et 107
85 et 155
65
82
88
117
96
7
12
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
170
123
5
4
2
4
66
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
3 et 26

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

1er ul contrariis habitibus vitii et erroris,
ad malum et falsum inclinetur. Residet
autem hæc capacitas non in parte vegetativa ; neque etiam in sensitiva sumpta se­
cundum se : nam istæ a natura accipiunt
quidquid perfectionis habere possunt, nec
differunt ex specie sua in homine et in
SIVE
brutis : sed in parte rationali : et etiam in
sensitiva, quatenus ex conjunctione ad ra­
tionem aliquid ejus participat, unde dici­
tur rationalis per participationem. Nec talis
participatio fit in tota parte sensitiva v. g.
in sensibus externis ; sed in ejus supremo,
juxta illud : Supremum infimi attingit infi­
mum supremi. Ad perficiendam ergo utram­
que istam partem, scilicet rationalem se­
I. Quoniam de omnibus virtutibus seor­
gnum quod plantatum est secus decursus
cundum se, et sensitivam ut rationis parti­
aquarum, quod fructum suum dabit in tem­
sum ex professo tractare, metas præsentis
cipem; ordinantur quotquot perfectiones
pore suo, et folium ejus non defluet, el am­
institutisuperexcederet.essetque in immen­
formæ et habitus animæ nostræ post crea­
sum abire,multiplicareprosingulis tractatus
nia quæcumque faciet prosperabuntur. El j
tionem superadduntur : exceptis speciebus
Apocal.
22
:
In
medio
platea
ejus,
et
vel disputationes : alias vero sine aliquali
intentionalibus , quæ necessariae sunt in
utraque
parte
fluminis
lignum
vitx
afflrm
uniuscujusque notitia Cursus noster imper­
omni sensu.
fructus duodecim, per menses singulos red­
fectus maneret : conveniens judicavimus in
Secundo nota ipsam animam secundum
dens
fructum
suum,
et
folia
ligni
ad
sanitafine hujus materiæ, quæ est de virtutibus
au-suam substantiam solum ordinari ad esse :
ΧΙΠ
·j
tem
gentium
:
ut
figura
inferius
statuenda
in communi, arborem sive generalem om­
K6S et ideo etiam ut exprimit gradum rationamonstrabit. Vitia contraria virtutibus ct
nium divisionem texere usque ad infimas
lis, non est immediate perfectibilis per
donis, ad complementum doctrinae, majospecies, quarum nomina potuimus repe•Δ aliquem habitum vel formam respicientem
remque arboris pulchritudinem ex compa­
lire : explicando breviter de unaquaque
immediate operationes ; et multo minus
ratione opposilæ deformitatis, dumtaxat
quid sit : quod ejus objectum et materia :
per operationes ipsas : sed horum omnium
indigitabimus.
Recurremus
pro
omnibas
qui actus, quæ munia, qui gradus : quam
subjectum sunt potentiæ ordinatæ per se ad
ad
Divum
Thomam
praesertim
in
2
part,
habeat cum aliis connexionem, quem lo­
agendum. Imo neque in ordine ad esse na­
summæ Theologiæ, quam huic labori de­
cum ordine dignitatis : quæ sint illi partes
turale potest substantia animæ perfici per
dicavit:
et
ideo
pro
locis
ex
hac
1,
2,
solum
intégrales, subjectiva?, potentiales et ob­
aliquid a se distinctum, quia seipsa est illi
addemus
ad
citationem
quaestionis
infla,
jectivas : ac tandem in qua potentia imme­
proportionata et indefectibiliter connexa.
vel
supra.
Quoties
vero
nulla
facta
libri
diate subjectetur. Atque circa virtutes pure
Potest autem per formam dantem esse su­
mentione
solam
quaestionem
notaverimus,
intellectuales , utpote notiores, minus ca­
pernaturale : quæ non est aliqua virtus :
debet
2,
2,
quæ
saepius
occurret,
subintel|
lamus se diffundet, cui tamen circa mora­
nam virtus proprie dicta ordinatur imme­
ligi.
Oportet
autem
antequam
ramos
arbo
­
les,quia minus notæ quoad quid esr,magisdiate ad operationem : sed est gratia sancti­
ris
explicemus
radices
delegere,
nec
non
que necessariae, et in usu obviæ sunt, plus
ficans, radix et origo omnium virtutum
subjectum et materiam ob cujus perfectio­
indulgebimus (nec circa inutilia, aut omni­
supernaturalium, et donorum. Reliquæ
nem virtutes quaeruntur : quod fiet aliqui­
bus comperta consulentes ubique, prout
perfectiones subjectari debent in potentiis
bus animadversionibus.
materia parietur, arboris brevitati). Prop­
operatives.
ter connexionem vero doctrinae, compleAtqui in parle rationali solum est du­
tamque hujus rei notitiam, inferemus alias
plex potentia : intellectus, et voluntas :
perfectiones virtutibus allines : qualia sunt
I
memoria enim secundum quod pertinet ad
Spiritus Sancti dona, beatitudines, fructus,
\nimadversiones pro debita arboris prépa­
i
partem intellectualem, non differt secun­
rai ione.
gratiaeque gratis datæ, et si quæ supersunt
dum rem ab ipso intellectu (1 part, quæst.
animi ornamenta : ut sic prædicta arbor
2. Sciendum igitur est animam nostram^ ί 79, art. 7). In supremo autem partis sensi­
non tantum virtutum ramis disposita, flo­
tiva? sunt quatuor potentiæ cognoscitivæ :
(quæ sola inter formas corporum queit esse
ribusque ornata; sed et donorum signis
sensus communis, imaginativa, rsstimaliva,
decora, onusta et venusta fructibus, beatisubjectum virtutum) nudam a Deo creari,
et memoria : et est duplex appetitiva, irastudinum seriis redimita, pulchra gratia­
hoc est, sine habitibus vel formis quibus
^f£cibilis et concupiscibilis. Potentiæ cognoscirum foliis, omnibus pergrata existât, om­
perfecte et complete bonum rationis, ve­
sqti-tivæ sensitivae licet possint recipere aliquos
nium animos ad se convertat : plantataque
rumque attingat. Habet tamen potentias et
1 habitus, excluduntur tamen a ratione sub­
hic in medio paradisi Theologiæ prope
capacitatem ut praedictos habitus, vel pro­
jecti virtutum ; quia verum ad quod ordi­
fluenta gratiæ, exprimat per omnia li­
prio labore temporis successu acquirat ; vel
nantur non completur in illis, sed in solo
a Deo recipiat per infusionem : et simili­
Tsal.1. gnum vitœ de quo Psalm. 1 : Tanquam liter

ARBOR PRÆDICAMENTALIS

GENERALIS DIVISIO OMNIUM VIRTUTUM USQUE AD INFIMAS SPECIES.

•i
»

415

intellectu : virtus autem debet esse in po­
tentia consummativa recti operis supr.
quæst. 56, art. 5. Manent itaque quatuor
potentiæ virtutum receptivae : intellectus,
voluntas, irascibilis et concupiscibilis. Et
quamvis in intellectu distinguamus practicum et speculativum, et in voluntate suo
modo irascibilem, et concupiscibilem ; utra­
que est una simplex potentia in specie ato­
ma propter unitatem objecti : prædictæque
distinctiones tantum sunt virluales. Idem
similiter dicendum est de ratione superiori
et inferiori, quæ reipsa non differunt ab
intellectu, sed important diversos in illo
respectus, vel munia, ut docet Divus Tho­
mas 1 part, quæst. 79, art. 9. Dicitur enim
ratio superior quatenus attendit rebus æternis : tum conspiciendis, eas in seipsis spe­
culando, tum etiam consulendis, sumendo
ab eis regulas agendorum. Inferior vero
ratio dicitur quatenus attendit rebus tem­
poralibus quæ debent per aeterna regulari.
Et proportione servata in appetitu distin­
guenda est pars superior, et pars inferior :
ita quidem ut pars inferior non solum di­
catur appetitus sensitivus, sed etiam volun­
tas prout corresponde! rationi inferiori :
eadem vero voluntas prout superiori cor­
responde!, pars superior dicitur. Videatur
Divus Thomas infr. quæst. 74, art. 7, ubi
docet peccatum consensus in actum perti­
nere semper ad rationem, seu partem su­
periorem, quia ejus est ferre ultimam sen­
tentiam de agendis.
3. Objectum intellectus est verum in
tota sua latitudine : et objectum voluntatis
bonum propositum ab intellectu etiam in
toto suo ambitu. Irascibilis et concupiscibi­
lis habent pro objecto bonum sensibile : id
est quod potest per sensum apprehendi.
Aliter tamen et aliter : nam si prædictum
bonum absolute consideretur ut pra?cise
habet delectare et perficere rem cujus est
bonum, est objectum concupiscibilis : si
vero ut induit rationem ardui et difficilis
ad sui assecutionem, est objectum irascibi­
lis. Ideoque hæc potentia est nobilior illa,
quia respicit prædictum bonum sub ra­
tione minus materiali, nam regitur ab
æstimativa, quæ rationes insensatas ap­
prehendit : concupiscibilis vero regitur ab
imaginativa, quæ solum apprehendit sen­
satas. Vide Divum Thomam quæst. 25 de
verit. artic. 2, et Complut, lib. 3 de Ani­
ma disput. 22, num. 24, et disput. 15,
quæst. 3. Igitur omnes virtutes perficientes

ί i

I·

416

DE VIRTUTIBUS.

in ordine ad verum subjectantur in intel­
lectu : omnes perficientes ad bonum per
intellectum propositum, in voluntate :
omnes vero quæ sunt ad bonum sensibile
absolute sumptum, in concupiscibili : quæ
autem ad idem bonum ut arduum, in iras­
cibili.
Ejusdem autem appetitus est prosequi
bonum sibi consonum ; et fugere opposi­
tum malum, ipseque amor boni parit fu­
gam mali contrarii : et ideo circa utrum­
que dantur in prædictis potentiis diversi
actus. Ad quorum cognitionem (pro eis
quippe virtutes in potentiis ponuntur, ideoque non erit abs re illos recensere) scien­
dum est aliquos appellari passiones, el alios
operationes. Passiones dicuntur omnes ac­
tus sensitivi appetitus : eo quod fiunt cum
corporali transmutatione supr. quæst. 22,
art. 3. Nomen vero operationis quamvis se­
cundum se commune sil omnibus actioni­
bus, præcipue immanentibus ; ex usu re­
linquitur actibus intellectus et voluntatis,
qui prædictam transmutationem directe
non important, eo quod sunt spirituales.
Numerus Numerantur communiter undecim passiones, amor, odium, desiderium, fuga, delec­
tatio, tristitia, spes, desperatio, timor,
audacia, ira. Sex priores pertinent ad con­
cupiscibilem, secundum tres combinationes boni et mali. Possunt enim bonum et
malum sensibilia considerari, vel secun­
dum se præcise, hoc est abstrahendo a ra­
tione praesentis et absentis : et sic bonum
terminat amorem, et malum odium proprie
dicta (nam in latiori significatione amor
comprehendit quemcumque actum prosequutionis, et odium, qaemcumque reces­
sum et fugam). Vel possunt considerari de­
terminate ut absentia : et sic bonum ter­
minat desiderium, dictum etiam concupis­
centia (licet hoc nomen usurpari soleat
pro quolibet actu prosequutivo boni sensi­
bilis, et non semel pro ipsa potentia talis
boni appetitiva), malum vero terminat
fugam stricte dictam (nam eadem in com­
muniori acceptione sumitur pro quocum­
que actu recessivo). Vel denique conside­
rari possunt ut praesentia : et ita bonum
terminat delectationem sive gaudium (ta­
metsi gaudium magis ad spiritualia spec­
tet) et malum terminat tristitiam seu dolo­
rem : inter quæ duo nomina eadem ferme
est distinctio, atque inter delectationem
et gaudium : quam vide supra tract. 9 in
observ. ad articulum 1 quaestionis 4. Quin-

I que aliæ passiones pertinent ad irascibilem : nam respectu boni ardui ut con­
sequi possibilis, est spes : respectu ejusdem
apprehensi ut impossibilis ad consequen­
dum, desperatio: respectu mali futuri ut
difficilis evitari timor sive metus : respectu
ejusdem ut superabilis, etsi cum difficul­
tate, audacia. Respectu boni praesentis
i nulla est passio in irascibili, quia bonum
possessum non dicit rationem ardui. Sol
respectu mali ponitur ira, quæ tendit non
I ad illud vitandum vel fugiendum, quippe
I quod præsens est, ex toto vitari non po­
test ; sed ad invadendum, resarciendumque illatum damnum ultione et vindicta.
Unde ex prædictis passionibus hæc sola
caret contrario : nam passiones concupis­
cibilis opponuntnr secundum contrarietatem boni et mali, quæ est inter objecta:
ut odio amor, desiderium fugæ, delecta­
tioni tristitia. Quatuor passiones irascibilis
contrariantur ; tum hoc modo : quo pacto
spes opponitur timori ; audacia vero des­
perationi. Tum etiam secundum accessum,
et recessum ad idem bonum, vel malum:
quomodo opponuntur spes et desperatio:
audacia et limor. At vero iræ solum oppo­
nitur hoc quod est mitescere, quod non est
contrarium, sed privatio vel negatio mo­
tus iræ. Supr. tota quæst. 23. Si quæ aliæ'
inveniuntur animæ passiones ; ad has re­
ducuntur, vel sub eis continentur, acidia,
anxietas, seu angustia, misericordia, invi­
dia, nemesis, et zelus, supr. quæst. 35, art.
8. Sub ira fel, mania et furor, supr. quæst.
46, art. 8. Timori etiam assignantur sex
species, nempe segnities, erubescentia, vere­
cundia, admiratio, stupor, et agonia, supr.
quæst. 41, art. 4. Addi turque etiam pavor,
qui quasi immobilitat animum, differlque
a timore secundum magis et minus. Unde
cum passiones ad undenarium numerum
reducimus, non intendimus omnes esse
species atomas. Quamvis autem nomina
prædicta prius designent passiones sensi­
tivi appetitus, consueverunt applicari acti­
bus voluntatis, qui tales passiones inferunt,
vel eis assimilantur, el ideo etiam in vo­
luntate separata ponimus amorem, odium,
tristitiam, desiderium, spem, etc.
4. Propria vero nomina actuum volunlatis sunt hæc : circa finem simplex mlitw*^*
dicta absolute voluntas, simplex complacen- ύ.
lia, benevolentia, dilectio, intentio et fruitio:
j circa media consensus, electio et usus: et
I omnes isti dicuntur actus proseguutionis.
Circa

a

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

417

Circa malum simplex nolitio (quæ proprius
catione. Sup. quæst. 16, art. 1. Et hinc su­
diceretur noluntas) displicentia, nolitio
mitur quædam divisio actuum voluntatis
stride dicta, malevolentia, abominatio, dis­
in elicitos et imperatos : nam eliciti dicuntur
sensus,icprubalio,trist ilia: qui omnes appel­
quotquot procedunt ab illa non mediante
lantur actus [ugx. Simplex volitio, sivo
alia potentia, ut sunt omnes huc usque nu­
voluntas dicit affectum, quo amatur finis ab­
merati præter usum passivum : imperati
solute sine respectu ad sui consequutionem,
vero, quos aliæ potentiæ movente voluntate
autad media, supr. quæst. 8. Complacentia
exercent. Actus circa malum non est itaDisiiunvel significat hunc eundem affectum; vel
facile distinguere, nisi ex oppositione ad
addit imperfectam quandam fruitionem
actus prosequutionis. Videntur autem talem fuga··
talis boni ; quatenus licet non in re, in ap­
habere correspondentiam. Simplex nolitio
prehensione tamen incipit possideri. Supr.
seu noluntas contrariatur voluntati sive
quæst. 11, art. 4. Quod si volitio simplex
volitioni simplici : displicentia complacen­
fuerit respeclu objecti amicabilis, dicitur
ti,'e : nolitio stricte dicta intentioni : male­
etiam benevolent ia. Dilectio addit unionem
volentia et abominatio dicunt duas species
amantis ad amatum, ut amans reputet
odii, secundum quod odium spectat ad vo­
amatum quasi idem sibi. Et hoc ipsum ad­
luntatem : nam dividitur in odium inimi­
dit amor prout pertinet ad voluntatem, nam
citia;, quod habetur ad personam ; et in
ut sic convertitur cum dilectione. Intentio
odium abominationis, quod habetur ad rem :
est affectus, quo voluntas tendit in finem
cont variantur vero benevolentiæet dilectio­
ut consequendum per media : et sic impor­
ni. Vide Cajet. 2, 2, quæst. 34, art. 2. Dis­
tatur in eo habitudo ad ipsa media. Supr.
sensus contrariatur consensui : et reproba­
quæst. 12. Fruitio est delectatio, seu quies
tio electioni : et denique tristitia fruitioni.
in fine adepto : vel secundum rem, et sic
5. Dicamus de actibus intellectus. Quo- Acuis
est fruitio perfecta : vel in apprehensione,
rum quidam spectant ad partem speculatiet sic est imperfecta. Quod si finis fuerit
vam : nempe simplex apprehensio, qua res
absolute ultimus, dicetur fruitio talis sim­
ad nos trahimus : judicium, quo unum de
pliciter ; si vero non sit ultimus absolute,
altero affirmamus, vel negamus : et discur­
sed intermedius, erit fruitiosecundum quid,
sus, per quem aliquid minus notura per
supr. quæst. 11, art. 1 et 3. Consensus est
aliud notius manifestatur et concluditur.
affectus immediate erga media, quibus con­
Alii autem spectant ad practicam, quæ res­
sequendus est finis : cum enim per ratio­
picit bonum, et directionem voluntatis erga
nem et consilium inventa fuerint plura
illud. Ex quibus versantes circa finem non
media ad finem opportuna, voluntas ea ap­
habentaliudnomen nisi judicium practicum.
probat sine alicujus discretione, et hoc est
Circa media vero primo est consilium, per
consentire. Supr. quæst. 15. A consensu
quod mediaipsaquæruntur.etinveniuntur.
vero differt electio, quia est determinate
Secundo sententia dijudicans inter plura
acceptatio unius dumtaxat medii : ejus ni­
media reperta, et dictans in particulari
mirum quod inspectis omnibus est execu­
quod sit hic et nuncdeterminateeligendum:
tion! mandandum : diciturque electio, quia
et iste est actus quem omnino proprie et
anum e multis illis approbatis quasi legit, I rigorose vocamus judicium practicum. Quod
ipsum aliis præferendo. Supr. quæst. 13.
si per consilium unum tantum medium reEx quo fit, quod si per consilium unicum
periatur, non erit opus alio judicio, præter
tantum medium adinventum fuerit, non
id quod in consilio clauditur, juxta nuper
erit opus distinctis realiter actibus ad con­
notata de indistinctione electionis et con­
sentiendum el eligendum, sed quælibet
sensus in predicto casu. Tertio est imperium,
ejus efficax approbatio erit simul consen­
quo dirigitur voluntas ad usum el exeeu­
sus, quatenus tale medium absolute placet
tionem operis : et hic est ultimus et per­
ad agendum ; et erit electio quatenus ante­
fectissimus actus rationis practicæ, ad
fertur his quæ non placent. Supr. quæst 15,
quem consilium et judicium ordinantur.
art. 3 ad 3. Usus denique est actus, quo
Ad hanc quoque partem spectant actus, per
voluntas applicat cæteras potentias ad ope­
quos interdum conceptum affectum vel
ris exeeutionem. Dividiturque in activum
propositum ad alios dirigimus : uti sunt
et passivum. Usus activus est ipse actus eli­
oratio, sive deprecatio, vocatio, interrogatio,
citus a voluntate : passivus vero qui eli­
el promissio (internas intellige : eisdem
citur ab aliis potentiis ex voluntatis appli­
enim nominibus appellantur etiam vocales

418

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

DE VIRTUTIBUS.

orali ones horum actuum significative )
quamvis interrogatio et vocatio possunt non
minus ad speculativam pertinere. Aide Di­
vum Thom. lib. 1 Periherm. lect. 6.
orJo
6. Numeratis utri usque potentiæ actibus,
eorum seriem texere, et ordinem
h-UK.n prioris et posterioris quem servant in hu­
mano processu. Erit autem sermo quoad
intellectum de solis practicis, quibus, non
vero speculativis, actus voluntatis per se
admiscentur (licet per accidens etiam spe­
culativis jungantur : ut cum voluntas ap­
plicat intellectum ad speculandum, vel
gaudet de speculatione). Praeterquam quod
in speculativis manifestus est ordo : nam
primo est apprehensio, deinde judicium, et
tertio discursus. Processus vero in practicis
fusior est, et ita se habet. Primo in intel­
lectu adest judicium, sive simplex propositio bonitatis finis : quæ propositio est ab
anthore naturæ. et necessaria quoad exer­
citium : ei hic est omnino primus actus
lineæ practicæ. Secundus est in voluntate
simplex volitio, sive benevolentia secundum
diversitatem finis, scilicet amicabilis vel
concupiscibilis : qui actus quandoque erit
liber quoad exercitium ; quandoque neces­
sarius juxta prædicti judicii adverlentiam.
Tertius in eadem voluntate potest esse
simplex complacentia. Quartus dilectio. Et
quintus imperfecta fruitio. ( Forte inter hos
actus mediant aliqua judicia.) Sextus in in­
tellectu est judicium de convenientia finis
ut consequibilis per media : et hunc sequi­
tur septimus in voluntate qui est intentio :
finiunturque actus erga finem secundum
ordinem intentionis. Diximus in aliquibus
ex his actibus, potest etc. quia non est neces­
sarium ut tot intercedant, sed primum
judicium potest esse de convenientia finis
ut efficaciter consequibilis : et tunc secun­
dus erit simul dilectio et intentio, et tertius
imperfecta fruitio. In ordine ad media se­
cundum habitudinem intentionis primus,
qui potest esse in hac numeratione octavus,
est consilium : nonus consensus : dicimus
judicium stricte dictum : undecimus electio :
in qua etiam fruitur habitudo ad media :
secundum ordinem intentionis. Duodeci­
mus, a quo incipit ordo exeeutionis, est
imperium : decimusquartus usus passivus,
quæ est ipsa medii exeeutio. Ex hac sequi­
tur immediate consequutio et possessio finis
per intellectum, vel aliam potentiam a-secutivam : est actus decimus quintus. Deci­
mus sextas et ultimus est fruitio perfecta,

qualitas de genere boni superaddita potentiis
I qua voluntas quiescit in fine secundum rem
vel actibus huc usque recensitis (qualitates
adepto.
enim de genere mali ut vitia et peccata nec
Est autem satis probabile inter intentio­
rami sunt nec fructus hujus arboris ; imo
nem et consilium mediare duos alios actus:
nec si quæ fuerint indifferentes, debent in
I alterum quo intellectus proponit voluntati
ea collocari). Partitur autem prædicta qua­
ut conveniens applicare illum ad consilian­
litas communissima divisione in habitua­
dum ; alterum quo voluntas applicat: silem et actualem. Sub primo membro com­
milesque duo actus (juxta hunc dicendi
prehenduntur omnes qualitates primæ
modum) cadere debent inter consensum et
speciei, quæ sunt principia actus determi­
judicium stricte dictum, quoties distinguun­
nate recti, saltem rectitudine suae potentiae,
tur : et similes duo alii inter electionem et
et ex specie sua : quas omnes ad præsens
imperium : juxta quam enumerationem
large habitus honestos nuncupabimus. Sub
erunt omnes 22. Licet communiter non tot
secundo vero continentur omnes formæ
numerentur : quia attenditur ad principa­
sive formalitates, a quibus actus secundi in
liores. Solent et hi quos diximus, præser­
genere causae formalis constituuntur recti :
tim judicium, consensus, electio, imperium
sive sint substantialiter ipsi actus, sive
et usus multiplicari virtualiter secundum
modi superadditi : ad præsens autem su­
quandam reflexionem, per quam in semel,
mendo concreta pro abstractis absolute eas
et in alios reflectuntur. Sed explicuimus
omnes nominabimus actus bonos.
brevitatis gratia solam lineam directam,
«risio 8. Subdividitur habitus honestusinhabine reflexis implicaremur. De quibus vide
tum stricte dictum, qui est difficile mobilis a
(si placet) quæ prædicta sunt tomo 2, in
subjecto : et in dispositionem, quæ est facile
tractatu de praedestinatione disput. 2, a
mobilis. Rursusque utrumque in habitum
num. 76.
:
completivum boni operis, qui residere debet
Hæc est tota materia, ad quam perficien­
in illa potentia, ubi opus consummatur : et
dam virtutes quæruntur : nam ponuntur
in habitum qui est· solum inchoativus, eo
in quatuor prædictis potentiis, ut inde
quod potentia ubi residet non dat actui
communicent rectitudinem actibus explica­
completam rectitudinem, sed initiat illam.
tis. Ipsi vero actus secundum se nec deter­
Habitus proprie dictus qui est completivus
minant rectitudinem nec defectam, sed
boni operis solet converti cum virtute : quadicunt substantiam operationis, quæ potest
drantque illi diffinitiones, nempe dispositio
recte, et prave exerceri. Et observandum Asiat­
perfecti ad optimum. Bona qualitas mentis,
es t in voluntate pro qualibet serie actuom
etc. Melius tamen subdividitur in alia duo:
tendentium ad eundem finem solum poni
nam virtus accepta hoc modo comprehen­
unicam virtutem : quia virtus debet esse
dit Spiritus Sancti dona, quæ etiam sunt
boni consummativa, et bonum voluntatis
habitus perfecti completivi redi operis.
non completur usque ad finis assecutionem:
Quemadmodum et donum si large accipia­
unde eadem justitia v. g. perficit intentio­
tur, continet sub se omnes virtutes infusas:
nem, consensum, electionem, usum, ipimo et omnes formas supernaturales, quia
samqueoperationem externam. In intellectu
fr&fon-omnes gratis a Deo nobis donantur. Sed
vero pro diversis actibus etiam in eadem
nirime flu’a esl a^a slrict*or doni acceptio, in qua
serie multiplicantur virtutes, et alia per­
differt a virtute omnino proprie dicta,
ficit primum judicium, alia consilium,
etiam infusa, ostendenda est eorum diffe­
alia judicium stricte dictum, et alia impe­
rentia. Etenim virtutes cum quibus dona
rium : quia rectitudo hujus potentiæ in
conveniunt in materia, quæ sunt virtutes
unoquoque ex istis actibus habet suum
morales et prudentia, solum inclinant ad
complementum, quamvis omnes ad ulti­
actus rectos rectitudine mensurata per com­
mum tendant. Vide supra in elucidatione
articuli 6 quæstionis 57, a num. 3.
I
munes regulas, quas potest ratio adipisci.
Et licet infusæ ex parte objecti et quantum
ad substantiam sint supernaturales ; adhuc
§- IL
j
tamen in modo regulandi mensurantur
Communiores aliqux divisiones.
I
mensura accommodata rationi, quam scili­
7. A materia et radicibus ad ea quæ forcet ipsa ratio illustrata luminesupernaturali
mant arborem ascendendo, primum genus^^T'
potest discurrendo assequi. Cæterum quia
unde inchoari debet divisio virtutis, est
aliquando convenit animam moveri a Deo I

qualitas

419

ad exercendos aliquos actus supra omnem
modum humans rationis, sequendo dum­
taxat instinctum Spiritus Sancti non coarctatum ad regulas prudentiæ infusæ, sed
supra hujusmodi regulas secundum men­
suram, qua mensus fuerit ipse Spiritus
Sanctus, opus fuit quibusdam habitibus supernaturalibus, quibus potentiæ disponan­
tur et habilitenlur ad prompte et faciliter
sequendum prædictam motionem et ins­
tinctum. Et hæc sunt dona : solentque dif­
finiri : Habitus supernaturales quibus homo
disponitur, ut sit prompte mobilis a Spiritu
Sancto. Unde Isaiæ 10, vocantur Spiritus,
quia non ex industria et modo humano ad­
huc per gratiam, sed ex peculiari motione
et instinctu SpiritusSancti speciali modo di­
rigentis et regulantis movetur mens per
illa : atque adeo diversa motio, non affec­
tiva tantum, sed dirediva et regulativa
discernit dona a virtutibus moralibus. In
quarum proinde diffinitionibus, ne donis
conveniant, subintelligendum estsecundum
regulas prudent iæ et rationis.Numerat Isaias
loco citato septem dona : donum sapientix,
donum intellectus, donum scientiæ, donum
pietatis, donum consilii, donum fortitudinis,
et donum timoris. Nec vidimus examinatum
an sint species atomae, vel subalternae.
Utrumque enim est verosimile : nam ex
una parte, cum dona quæ correspondent
virtutibus moralibus, attingant eadem ob­
jecta in esse rei, quæ ipsæ virtutes ;
videntur eodem fere modo multiplicanda
et distinguenda. Ex alia vero ipsa doni
eminentia postulare videtur perfectio­
rem unitatem, minoremque proinde mul­
tiplicationem. Quatuor ex illis nempe
sapientia, intellectus , scientia et timor
correspondent virtutibus Theologicis :
tres vero videlicet consilium, fortitudo et
pietas virtutibuscardinalibus.Omnia digni­
tate et perfectione superant virtutes mora­
les propter altiorem mensuram ; cedunt
vero Theologicis, quas una cum gratia tan­
quam fundamenta præsupponunt, eisque
necessario connectuntur. Infra quæst. 68,
artic. 8, nec earum objectum immediate
attingunt, licet ei valde appropinquent :
ipsæque theologicæ virtutes sunt supra
communem mensuram ; cum tamen dona
semper maneant sub mensura fidei et cha­
ritatis. Singulorum rationes explicabimus
agendo de virtutibus quibus correspondent.
9. Habitus non consummalivi recti ope-iübitus
ris deficiunt eo ipso a ratione virtutis supr.^twf

•120

DE VIRTUTIBUS.

quæst. 56, arlic. 5, ad cujus tamen genus ut
scniirir/utes reducuntur. Hujusmodi sunt
quotquot resident involuntate ia ordine ad
passiones appetitus ; quippe bonum passio­
num in ipso appetitu, et non in voluntate
completur. Nominantur communiter hujus
conditionis inter acquisitos tantum duo ha­
bitus continentia et perseverantia ; addunlque aliqui patientiam : quarum non est
passiones recti fica re : hoc enim praestant
temperantia et fortitudo : sed voluntatem
detinere, ne trahalur ab illis contra ratio­
nem. Supr. quæst. 58, art. 3 ad 2. Possetque aliquis suspicari an sint plures licet
innominati, juxta pluralitatem vel passio­
num saltem vehementiorum. vel virtutum
quibus passiones modificantur. Sed modus
loquendi Aristotelis et Divi Thomæ in op­
positum inclinat: quasispecificativum pr<ædictorum habituum non sint passiones aut
virtutes appetitus, earumve objecta, sed
modus inferendi vim voluntati : qui dividi­
tur in modum irascibilis, contra quam de­
tinet perseverantia : et modum concupisci­
bilis, contra quam detinet continentia. Ad
eligendum autem bonum naturale in ipsis
passionibus voluntas non eget habitu, sed
est sufficienter completa per suam rectitu­
dinem naturalem. Vide disput. 2, dub. 3.
Ex habitibus vero infusis esse ad hoc munus
ponendos aliquos in voluntate, ut valde pro­
babile ostendimus disput. 4, num. 42, quia
in ordine supernatural! non est voluntas
per se sufficiens ad eligendum ; sine qua
electione non potest appetitus moveri ad
actus temperantiæ, fortitudinis aut alterius
virtutis infusæ. El ideo quot sunt hujus­
modi virtutes in appetitu, tot sunt in vo­
luntate habitus infusi directivi passionum
ad rationem virtutis non pertingentes. Ca­
rent autem nominibus, nisi vocemus eos a
virtutibus appetitus quibus correspondent,
semifortitudinem, semitemperanliam, etc.
Divisio
10. Supersunt qualitates habituales facile
tjsüHÎ.· mordes a subjecto. Harum autem in potenmobiiis. tiis appetitivis tot sunt species loquendo de
acquisitis, quot aliorum habituum : nam
appetitus priusquam verum habitum acqui­
rat circa aliquod objectum, generat regula­
riter loquendo dispositionem circa illud.
Tales vero dispositiones reducuntur ad ip­
sos habitus, nec per se habent propria no­
mina : unde nec in præsenti earum amplius
mentio fiet : satisque innotescunt, explica­
tis virtutibus, a quibus solum differunt pe­
nes facile vel difficile mobile. Loquendo

vero desupornaturalibus non dantur simi­
les dispositiones circa objecta virtutum,
quia virtutes infusæ slatiin cum gratia in­
funduntur in esse habitus. Sed in urdinead
quosdam peculiares et extraordinarios actus
tendentes in aliorum utilitatem ; dantur
aliquæqualitates, quæ vocantur gralixgra­
tis dat3s, ex quibus saltem aliquæ conferun­
tur per modum dispositionis transeuntis,
neque habitus perfectionem attingunt. Ea­
rum rationes el numerum explicabimus
ad calcem arboris: quia non correspondent
alicui virtuti, nec sunt connexae cum gra­
tia, sed possunt reperiri in peccatoribus:
unde habent se sicut folia ligni. Qualitates
sacramentales, quæ dicuntur characteres,
reduci poterunt vel ad hoc, vel ad aliud ex
membris enumeratis a num. 8, dummodo
neque inter dona, neque inter virtutes col­
locentur.
Restat dicendum de actibus bonis, qui
sunt hujus arboris fructus, ut appellat Apos­
tolus ad Galat. 5. Et merito sic vocantur:
fructus enim et est ultimum quod expectatur : et cum suavitate percipitur : in utro­
que autem assimilatur illi quicumque actus
virtutis vel doni : nam est ultimum quod
ab illis procedit, seu ad quod intrinsece or­
dinantur ; el secum trahit suavitatem et
delectationem : quia quod fit ex habitu,
prompte et delectabiliter fit : unde est illud
Cant. 2: Fructus ejus dulcis gutturi meo. C3nLVerum quia actus eliciti in via ita sunt ul­
timum respectu suae virtutis, ut in ultimio­
rem finem, aeternam scilicet beatitudinem
adhuc tendant, ita sunt fructus, ut possint
simul dici flores, juxta illud Eccles. 24 : Ε«·β·
Flores mei fructus honoris et honestatis. Si­
cut autem virtutes sunt in duplici differen­
tia : aliæ acquisitæ, quæ procedunt ex prin­
cipiis humanæ rationis : aliæ infusæ, quæ
ab Spiritu Sancto conferuntur : ita duo sunt
fructuum genera : nam alii correspondent
virtutibus acquisitis, dicunturque fructus
rationis : alii virtutibus infusis et donis : et
hujusmodi appellat Apost. loc. cit. fructus
Spiritus. Numerantur ab illo solum duode­
cim : charitas, gaudium, pax, patientia, be­
nignitas, bonitas, longanimitas, mansuetudo,
fuies, modestia, continentia, castitas. Non
quia plures non sint, siquidem omnis actus
praedictarum virtutum et donorum vere est
fructus Spiritus : sed quia nominati princi­
paliores sunt, ad eosque sufficienter cæteri
reducuntur. \’ide Divum Thomam infra
quæst. 70, præcipue art. 3.
Porro

ARIIOR PR.EDICAMENTALIS.
H. Porro actuum donorum quidam ob
majorem eminentiam habent specialia no­
mina, scilicet beatitudines, infra quæst. 70,
art. 2. Nam quia per tales actus mens nos­
tra ælernæ beatiludini valde appropinquat,
non immerito beatitudines vocantur, quasi
in spe et inchoative incipiat jam illis beari,
i.s.8. secundum illud Rom. 8 : Spe salvi facti su­
mus. Infra quæst. 69, articul. 1, neque id­
circo a ratione fructuum excluduntur. No­
minantur Malth. 5, octo beatitudines :
nempe paupertas spiritus, cui promittitur
regnum caelorum : militas sive mansuetudo,
cui promittitur terrae possessio : luctus, cui
consolatio : fames el silis juslilix, cui satu­
ritas : misericordia, cui offertur misericor­
di® consequutio : cordis munditia, cui Dei
visio : pax, cui appellatio filiorum Dei : et
denique pali propter justitiam, cui rursus
promittitur regnum cœlorum. Hæc tamen
posterior beatitudo non ponit in numero,
sed est quædam confirmatio et manifestatio
praecedentium, ibidem art. 3 ad 5, et ideo
solum remanent septem omnino distinctae
pro septem donis, quibus correspondent.
Possent etiam appellari beatitudines actus
principalium virtutum, licet non ita per­
fecte. Et ideo Lucae 6, ponuntur quatuor
beatitudines, quas Divus Ambrosius tribuit
virtutibus cardinalibus, quia ibi sermo erat
ad turbas. In monte vero ubi Dominus lo­
quitur cum discipulis Malth. 5, ponuntur
septem vel octo, quas Augustinus donis ap­
propriât : ut istis, nempe Apostolis tan­
quam proficientibus perfectiora propone­
rentur opera ; illis vero quasi incipientibus
minus perfecta. Eodem art. ad 6. Actus
theologalium virtutum, licet omnium per­
fectissimi, non numerantur inter bealitndines : quia sunt radices meriti ex quo alii
actus beatitudines vocantur, et ideo non
recte illis annumerarentur, ulpote in qua­
libet beatitudino virtualiter inclusi. Inter
fructus vero possunt seorsum computari,
quia rationem ultimi respectu suæ virtutis
una cum delectabilitate, unde fructus dici­
tur, quilibet actus virtuosus habet ex seipso : et sic quantum ad hoc omnes ponunt
in numero. Quidquid vero sit an beatitudi­
nes aliter possint explicari vel distribui,
hærendum semper est Patrum expositioni.
In qualibet beatitudino ponitur aliquid tan­
quam meritum : in prima paupertas, in se­
cunda militas, etc., et hoc pertinet solum
ad hanc vitam. Aliud ponitur tanquam
præmium : ut in prima regnum cadorum, in |
Mila-

421

i secunda possessio terrx, etc. Et hoc in sua
perfectione spectat ad futuram vitam, sed
! in quadam inchoatione etiam in præsenti
obtinetur. Atque primum dicitur beatitudo
solum dispositive propter meritum et spem :
ut in arbore considerantur fructus cum in­
cipit frondibus virescere : secundum vero
inchoative et per participationem : ut cum
I fructuum primordia incipiunt apparere, artic. 2. Cui ex donis unaquaeque beatitudo
correspondent, et cui virtuti aliquis ex frucI tibus nominatis ab Apostolo, ex dicendis
constabit.
12. Sic recensitis potius quam explicatis prjfna
perfectionibus vir tu ti annexis, superest virtutem ipsam dividere, efformareque arbo­
rem. Quocirca diversimode potest procedi,
secundum diversas divisiones, quibus par­
tiri solet virtus in communi accepta. Primo
enim solet dividi in naturalem, acquisitam,
et infusam. Naturalis dicitur, quæ ab ipsa
natura quasi dimanat : ut est habitus prin­
cipiorum : non quia cum anima creetur,
sed quia posita terminorum notitia, statim
resultat in intellectu possibili virtute agen­
tis. Acquisita comprehendit omnes alias
quæ nostris actibus producuntur, sive intel­
lectuales sive morales; sub infusa continen­
tur omnes supernaturales, quas Deus in
nobis sine nobis efficientibus operatur. Se­
cunda divisio virtutis in communi, solet Alia
esse in theologicas, cardinales, et minus divisio.
principales. Theologicx vocantur quæ habent
Deum pro objecto, perficiuntque potentias
immediate circa ipsum, ut fides, spes, charitas. Cardinales dicuntur prudentia, justi­
tia, fortitudo et temperantia, quæ mores
perficiunt : sumpta etymologia, vel a cardi­
nibus cœli, quia sicut totum coelum super
suos polos et cardines perpetuo movetur,
sic tota vita humana volvitur super quatuor
prædictas virtutes : vel a cardine supra
quem ostium domus vertitur et fundatur :
sunt enim prædictæ virtutes fundamentum
humanæ vitæ, et quasi ostium per cujus
motum homines ad statum perfectionis in­
troducuntur. Quod quia non ita praestant
cæteræ virtutes, sive intellectuales, sive
morales, minus principales appellantur,
supr. quæst. Gl, art. 1. Tertia divisio virtu- Divisio
tis (omissis aliis) est in Theologicam, intellectualem, et moralem. Virtutem theologi­
cam jam descripsimus. Virtus intellectualis
est illa, quæ perficit intellectum in ordine
ad verum, sive practicum, sive speculati­
vum. Virtus moralis, est quæ perficit appe-

422

DE VIRTUTI BIS

litum sive sensitivum, sivo rationalem in
ordino ad bonum rationis. Et quia ha>c ter­
tia divisio cæteris compendiosior et clarior
est, deinceps eam sequemur. Cujus schema
hic statirn apponimus.
AninaJ. Animadvertimus autem, ne nominum
«aliquando indislinctio conceptuum pariat
æq a i vocationem, Sunt enim plura spectantia ad hanc materiam, quæ eisdem vocibus
appellantur, non propter convenientiam in
aliquo prædicato. sed ob penuriam nomi­
num .· sicut intellectus dicuntur ipsa poten­
tia intellectiva, habitus principiorum, unum
ex donis Spiritus Sancti, et quædam pars
integralis prudentiæ. Fules quoque
dicitur
LG
et virtus theologica, nec solus habitus, sed

etiam actuaot objectum : et
actus doni intellectu™ et u .?

quiw

gratia datis : et quædam virtu
* ,8r'""î
inter virtutes aHqS‘“„S“ ^

gnifieontia et hujusmodi qua, alU t',,?’’
appetitu sensitivo eirea passiones e|S!“
voluntate. Vide disp. 2, num. 54. αθ,7
ter voro omnia nomina virtutum moS
et partium prudentia, continent virtus
infusam ei acquisitam versantes circa «,,,
dem materiam sub diversio motivo · licet
ahqua, sunt infusa, in voluntate, qu£
nulla acquisita corresponde!, ut sui’ ÙÎ
notabitur. \ ide disp. 3, num. 30.

DIVISIO 1

(piiiiufdihirJ ^ΙοΙΙίαααίίΜη

1

\ Sfttiderfsim.

in-

'Usam

Safîuwtia

\ viatcur tju/m
/vil·jtrahens
j maferto tnlelli,

cut
x*rt<ia/tuS\
4*** Ml·

,

onifirta eta
\ subaltern Hur-

\

.

!

’p^'ea'*

I bi/bnarfitifa

Cïtanotmra
‘ Miktaris
—

\ démocratisa

€uhtha

10m t

Ctrcajparttrti
rta.Sufaua ccm
tineatur.

^afifi
JŸUfntrus
tynuj -Xyjuiuj
^iJtra
A'emus Arma
orruh'trf/
Faft5
\ cuius sjiretes Vulnera
J. ana
Faber

i y^t^.eta.
Λ L fiait a.
S 'jiislrihuhva .
Cotnmutoht'd

Jidïiliam
CWUS sunl·

nui
■—detur
-------inSOrtiheainem
. cuius sunt- ^wsjwriiiidl

fjPehai'c .
/ Fwftrtina
victa*'.
^ii/eeuanha.
I tfumtlttar ad aftt/tan
i Oheritantie. duiui narOssûr. Jauli a >S qrahtu.ie
'
<
‘ < 'l>inelicahc
7 Veritas.
Oroatenrea.
/ Αιηιαήα
Liberalita-

- - ZVJ” < -f ---- —· e * ·

Ÿ^TV'emba ^.a^cnei -Jn
Senjittua^j^antia-Ab'a of:. ^dlhta/r mmr.^eirui.

^^as^Cuii.

emejcrant'.im
cuius sunt

Cfc/litar eemtarj lemuenus.

. ^^uneruianennerrhievirtm.
Man/uetueio. *
flebietitia ■
ÿfumiliias e
philotimia

\Λ 5^^ s^thue.
apnctiiu scn/itma.
cratna/ie.

*

ARBOR PR/EDICAMENTAÏJS.
8 Hi-

De duabus primis virtutibus theologicis
fide ct spe.
13. Virtus theologalis, seu quæ Deum ha­
bet pro objecto, dividitur in fidem, spem, et
charitalem: quæ sunt atomic species propter
simplicitatem et indivisibilitatem objecti.
Deus enim solum potest considerari aut in
ratione summi et primi veri, quo pacto at­
tingitur per fidem : aut in ratione summi
boni nostri, hoc est a nobis divino auxilio
consequibi 1 is, qualiter attingitur per spem :
vel in ratione summi boni in seipso et
propter se amablis amore amicitiæ, quo­
modo respicitur a charitate : et sicut ratio­
nes ista objectivas sunt speci ficæ et atomae,
ita prædictæ virtutes. Fides autem ordine
generationis alias præcedit : nam ut, ait
Augustinus serm. 22, de verbis Apostoli :
aAnj. Domus
Dei credendo /U/CUUIU/
fundatur,, sperando
^dsil
. .
' fies, erigitur, et diligendo perficitur. Diffinitur ab
f®^·11·Apostolo Hebr. 11 : Sperandum substantia
rerum, argumentum non apparentium. In
qua diffinitione denotatur, tum fidem esse
initium, basim et fundamentum totius spi­
ritualis ædificii cui vita gratiae et spes glo­
INI riae innituntur, juxta illud Hebr. 10 : Sine
fine impossibile est placere Deo. Tum etiam
esse habitum, qui facit nos rebus obscuris
et non apparentibus firmiter assentiri prop­
ter testimonium Dei ita esse dicentis, 2, 2,
q. 4, art. 1.
•»jC€L
Objectum formale quod est solus Deus;
materiale vero sunt caetera omnia quae in
ordine ad illum creduntur. Ratio autem
sub qua est veritas prima ut loquens seu
revelans. Assignatur triplex conditio sine
qua non : prima quod res revelata non sit
visa vel evidenter cognita. Secunda quod
sit proposita per instrumentum sive orga­
num infallibile : cujusmodi est pro nobis
Ecclesia, sive ejus caput Romanus Ponti­
fex : pro primis autem fundatoribus fidei,
Patriarchis, Prophetis, Apostolis, etc. qui
nobis eam tradiderunt, fuit revelatio facta
immediate a Deo, vel Angelorum ministerio
tradita, quæst. 1, artic. 1, et let 10. Tertia
etiam pro nobis est sufficiens propositio
humana mysteriorum fidei ratione testium
vel signorum, etc. ita quod adhuc secun­
dum prudentiam humanam appareant evi­
denter credibilia, appareanlquemotiva suf­
ficientia, ut prudentis sil sine dubitatione

423

illis assentiri,—Solet fides dividi in vivam,
ct mortuam seu formatam et informem.
Quæ divisio solum est accidentalis : nam
idem numero habitus, qui sine gratia et
charitate dicitur fides mortua et informis;
illis advenientibus efficitur fides viva et
formata : solum enim ponit hæc informatio
ordinem ad ultimum finem participatum a
charitate, quæst. 4, art. 3et 4.
14. Ad. hanc virtutem reducitur ut pars
Pialio
afec<
I
quodammodo potentialis habitus pies af­
fectionis , qui juxta valde probabilem
sententiam debet poni in voluntate, ut .
intellectum moveat ad credendum : licet
enim credere essentialiter sit actus in­
tellectus, non tamen nisi ut moti a vo­
luntate, quia objectum obscure proposi­
tum non omnino determinat potentiam
cognoscitivam, nisi ex voluntatis applica­
tione. Quæ sane applicatio, quamvis in fide
viva possit fieri a charitate; ubi tamen non
est charitas, exigit aliud principium supernalurale : et hujusmodi principium est ha­
bitus piae affectionis. Deficit autem a ratione
virtutis, quia opus fidei ad quod ordinatur,
non consummatur involuntate, ubi is habi­
tus rosidet, sed in intellectu ubi est fides.
Et hac via salvatur quod aiunt communi­
ter theologi, scilicet amissa gratia, nullam
remanere virtutem infusam præter fidem
et spem : loquuntur enim de virtute quæ
proprie sit talis, atque adeo consummativa
recti operis.
Subjectum fidei est intellectus specula- subjec­
tivus, quamvis secundario extendatur ad Iumpracticum, quæst. 4, art. 2. Non potest esse
in comprehensoribus, ubi claritas luminis
evacuat fidei obscuritatem. — Assignatur acius.
illi duplex actus, nempe internus assensus,
qui est ipsum credere, diffiniturque, cum
assensu cogitare, quæst. 2, art. 1, et exte­
rior confessio, quæ fit operibus et verbis
secundum illud Rom. 10: Corde creditur ad bo®. 10
justitiam, ore autem confessio fit ad salutem.
Primus aclus solet dividi per hoc quod est
credere Deum, credere Deo, ct credere in
Deum, qui non sunt de necessitate diversi
actus, sed diversi respectus : in primo ad
objectum quod creditur : in secundo ad ra­
tionem formalem credendi : el isti duo res­
pectus conveniunt fidei secundum se, at­
que adeo sive formata, sive informi. In
tertio est respectus ad finem ultimum, qui
provenit ex informationecharitatis. Eadem
quæst. artic. 2.
' ' J
15. Fidei correspondet duplex donum

! 1/
♦

»

> 1
•i 1
’/ I

«.4

»

»

1

k

I

i

•i

4

124

DE VIRTUTIBUS.

Spiritus sancti, nempe intellectus et scientia.
Quid autem sint hæc dona, et quæ eorum
officia, constabit animadvertendo, quod ut
mens nostra perfecte assentiatur credibili­
bus a Deo revelatis, qui est proprius fidei
actus, oportet ut sane capiat, recteque per­
cipiat res credendas, illas quasi penetrando,
et credibilitatem earum velut tangendo :
rursusque oportet credibilia ipsa discernere
a non credibilibus, discernendo et judi­
cando per aliquam causam, quæ sint fide
inteikc- ^*?na’ ve^ non· ^rimum horum praestat
tus, donum intellectus : quod respectu rerum
supernaturalium ita quodammodo se habet,
sicut in naturalibus habitus qui dicitur in­
tellectus. Nam sicut ad hunc pertinet bene
apprehendere principia naturalia, et sine
discursu eorum veritatem penetrare : ita
illius.(pro statu viæ) munus est cuncta supernaturalia et quæ ad fidem spectant,
ipsamque testificationem et revelationem,
quantum fas est, callere et percipere : nec
non in ipsis credibilibus plures et plures
mysteriorum rationes detegere, latentiaque
in sacris verbis, figuris, similitudinibus,
accidentibus, causis et effectibus penetrare.
Unde quidquid est intelligentiæ, acuminis,
perspicacitatis, inventionis et ingenii in
percipiendis, perscrutandisque rebus divi­
nis supra id quod naturaliter cognosci po­
test, ad prædictum donum spectat. Tunc
autem talis intelligentia ex dono est, quando
fit non ex mera speculatione, sed ex qua­
dam conjunctione et veluti connaturalitate
ad res divinas, quæ fit per gratiam. Et ideo
i Cor.2. ajt Apostolus 1 Corinth. 2 : Animalis homo
non percipit ea quaesunt Spiritus Dei, quia
non afficitur ad illa, sed æstimat ut a se
aliena. Sicut cernitur in humanis : nam
qualis unusquisque est, talis finis videtur
ei : taliterque res illi apparent sicut est
affectus : et aliter percipit sibi conjuncta et
proxima ; aliter vero extranea. Diximus
hoc esse munus doni intellectus pro statu
viæ : nam in patria ubi etiam manet, de­
serviet ad capiendum et penetrandum re­
velationes, quæ fiunt extra verbum sine
ulla obscuritate, quæst. 8, per totam.
scitnüæ Secundum quod diximus, nempe discer­
nere credibilia, judicando de illis et eorum
credibilitale, si sit per causam altissimam,
pertinet ad donum sapientiæ ·. de quo dice­
mus infra agentes de charitate cui correspondet. Si vero per causas inferiores et
creatas, secundum quod invisibilia Dei per
ea quæ facta sunt intellecta conspiciuntur,

et creditu digna censentur, pertinet ad
donum scientiæ. Quod ideo simul cum dono
intellectus fidei corresponde!, quia utrum­
que illi potissimum deservit, disponilque
ad ejus assensum omnino perfectum.
'
10. Dono intellectus juxta doctrinam Divicns
Augustini lib. de serm. Domini in monte
corresponde! sexta beatitudo, scilicet Beati
mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt.
Nam etsi munditia cordis dispositiva ad
visionem Dei, quæ est per exclusionem
pravorum affectuum, pertineat ad virtutes
et dona partis affectiva; ; alia tamen magis
completivaquæ fit per depu talionem a phan­
tasmatibus et erroribus, pertinet ad bonum
intellectus : ex quo est ut illa quæ ad Deum
pertinent non per modum corporalium
phantasmatum, nec secundum haereticas
pravitates, sed secundum realem veritatem
accipiantur. Cujus munditiæ præmium in
patria est perfecta Dei visio, qua cognosci­
tur de illo quid est : in via autem cognitio
minus perfecta, qua saltem assequimur
illum esse, et quid non est. Tanto enim
perfectius cognoscimus Deum in hac vita,
quanto magis intelligimus ipsum excedere
quidquid ab intellectu nostro comprehen­
ditur, quæst. 8, art. 7. Ex fructibus Spiri-îra1
tus sancti corresponde! huic dono ille quem
;
Apostolus vocat fidem, consistilque in speI
ciali quadam certitudine, quam de rebus
fidei per prædictum donum consequimur,
ibid. art. 7.
j|
Dono scientiæ correspondet tertia beati- £<a.|
tudo : Beati qui lugent, quoniam ipsi constlabuntur.Sara quia per scientiam cognoscimus creaturas, indeque ad Deum ascendi- fe­
mus, cognoscimusque quam sit malum et
I
lacryrnabilefinem ultimum in illis peccan1
do, spreto Deo, constituere, per ipsam
scientiam assequimur luctum et tristitiam
i
hujus mali. Unde prædicta beatitudo triI
buitur scientiæ, non quasi ipse luctus sil
actus ab ea elicitus ; sed tanquam quidam
'
effectus existons in voluntate, designansque
proprium actum scientiæ existentem in in­
tellectu, q. 9, art. 4.
. jj
17. Restat, insinuemus vitia prædictisYu>
opposita. Fidei ergo quantum ad actum cre-(<a
dendi opponitur infidelitas: non pure nega­
tiva, eorum scilicet qui nihil audierunt de
fide (hæc enim non est vitium aut culpa,
sed magis pœna, quæst. 10, artic. 1), sed
privativa vel contraria, illorum nimirum
qui fidei sufficienter propositæ repugnant:
'
quæ dividitur in paganismum. Judaismum,
hzresim,
i

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
hxresim, et apostasiam, sub quibus varii
errores continentur, quaestione 10, et II,
et 12. Quantum ad confessionem fidei op­
ponitur illi blasphemia communiter dicta,
quæ est derogatio alicujus excellentis boni­
tatis quæst. 13. Et quædam alia blasphemia
quæ dicitur peccatum in Spiritum Sanctum,
eo quod per illud peccans ponit directe
obstaculum remissioni et gratiæ, quæ Spi­
ritui sancto appropriantur. Continet hæc
posterior blasphemia sub se desperationem,
prxsumplionem, impoenitentiam, obstinatio
nem, impugnationem veritatis cognilx, et
invidiam fraternx gratiæ. Dicuntur hujus­
modi peccata irremissibilia propter specia­
lem eorum difficultatem ut remittantur,
ratione prædicti obstaculi ; licet totum id
superare possit infinita virtus Spiritus
sancti : finalis autem impcenitentia simpli­
citer est irremissibilis tam in hac vita, quam
in futura, tota quæst. 14. Dono intellectus
opponuntur excitas mentis, et hebetudo sen­
sus:'dia. oritur ex luxuria, ista ex gula
quæst. 15, art. 3. Scientiæ vero opponitur
ignorantia, de qua infra quæslione76.
18. Secunda virtus theologalis est spes,
quæpotestsic describi : Spes est habitus infu­
sus, per quem voluntas firmiter tendit in Deum
ul in bonum arduum futurum, consequipossibile ipsius Dei auxilio. Omnes enim has
conditiones habere debet objectum spei, et
omnes reperiuntur in Deo secundum quod
potest a nobis adipisci. Quia vero possibili­
tas ad hanc consequutionem non innititur
naturæ viribus, sed meritis et operibus di­
vina gratia et auxilio factis, ideo spes non
utcumque respicit Deum, sed connotando
ejus auxilium. Redditur autem firma ex
duobus. Primo ex Dei promissione, qua
omnibus bene operantibus pollicitus est
gratiam et gloriam, atque ut bene ope­
rentur sufficientia auxilia, nisi in pcenam
alicujus peccati denegentur. Et ex hac
parte spes habet omnimodam firmitatem
ubicumque sit : certissime enim omnes
cognoscunt Deum fidelem esse, el seip­
sum suamque promissionem negare non
posse. Secundo habet firmitatem ex nostris
meritis divina gratia factis : ex hac vero
parte admittit hæsitationem et timorem :
quia nullus potest esse omnino certus de
suis meritis et perseverantia in illis : ma­
jorem tamen certitudinem habent justi, in
quibus merita jam existent, quam peccato­
res, ubi solum expeclantur :et ideo in illis
dicitur spes viva, formata et perfecta; in
Salmant. Curs, theolog. tom. VJ.

425

istis vero imperfecta, mortua et informis.
Quamvis autem objectum spei sit Deus nt objerr
beatificans ; extenditur secundario ad omne
id, quod potest ad æternam beatitudinem
pertinere, quæst. 17, art. 1 ad 2.
Subjectatur in voluntate (quæstione 18, i-’obje·
articulo primo) qua ratione est eminenter '"rn
irascibilis : nec reperitur in comprehensoribus : nam quod videt quis quid sperat?
(arlic. 2). Alia vero spes quæ residet in ap­
petitu sensitivo dicto irascibili non est virvirtus, sed quædam passio ad bonum, et
malum indifferens, quia objectum ejus,
nempe arduum sensibile, ex hoc præcise
non determinat aliquid honestum: sicut
neque id determinant objecta aliarum pas­
sionum, ut amoris, delectationis, iræ, tris­
titiae, etc. Et ideo nulla earum est virtus :
sed ponuntur in appetitu virtutes morales
pro rectificandis hujusmodi passionibus de­
terminando illis objectum honestum : sicut
magnanimitas recti ficat spera dt ærminando
ad magnum et arduum secundum ratio­
nem: fortitudo timorem et audaciam : tem­
perantia concupiscentiam, etc. Accedit, de
ratione virtutis esse ut attingat regulam
humani actus : unde quia spes theologica,
et similiter amor et fides theologica attin­
gunt Deum, qui est suprema regula, ex hoc
ipso sortiuntur rationem virtutis. Cæterum
spes sensitiva, amor, et reliquæ passiones
non habent præcise ex se. attingere regu­
lam; sed dumtaxat bonum sensibile alias
regulable : quod vero regulam attingant,
totum est ab habitibus exis tent i bus in ap­
petitu pro rectificandis prædictis passioni­
bus : quales sunt fortitudo, temperantia, magnagnimitas,ete. hujusmodi ergo habilibus,
non vero passionibus tribuenda est ratio et
nomenclatura virtutis.
19. Spei Theologiae corresponde! donum po(|U,u
timoris, qui proprie est limor filialis et nmons.
castus; distinguiturque a mundano et ser­
vili : ab illo quidem, ul a sibi contrario
quia timor mundanus præponil Deo crea­
turam, dum limet perdere res mundanas
etiam contra Deum : ab isto vero distingui­
tur, ut ab imperfecto :'quia limor servilis
potius est de pœna, quam de culpa; filialis
autem potius timet culpam, quam pœnam:
timet enim Deum, quia amat ipsum. Danturque in hoc timore diversi gradus : nam
limor initialis, qualis est in incipientibus,
limet magis ipsum malum culpæ, et aliquid
habet adjunctum de timore pcenæ: perfec­
tus autem limor filialis non tam limet ma28

426

Corresp^-ct

Correstempe-

.

DE VIRTUTIBUS

Ium sive culpæ, sive pœnæ, sed Deum ip­
sum reveretur, ul omnipotentem tum
præcise ad benefaciendum, sed ad infligen­
dum malum saltem annihilationis: et sic
generat in animo motum contracta*um re­
silientem in propriam pravitatem,omninoquesubjicientem voluntatem Deo,totaq. 19.
—Dicitur etiam hic timor reverent ia lis, quia
dum est in sua perfectione valde in eo splen­
det veneratio et reverentia divinae celsitu­
dinis modo statim explicando, ob idque
nitur in beatis, qui eo majoremconcipiunt
admirationem et pavorem, quo clarius divinamconspiciuntmagnitudinem. Et quam­
vis ex suppositione beatitudinis, nullum
malum eis possit accidere, sintque omnino
securi de sua felicitate; sufficit tamen ad
prædictum timorem, quod malum non re­
pugnet illis attenta conditione naturæ crea­
te, artic. 11. Timor ergo initialis, filialis,
seu castus et reverentialis præcise differunt
secundum majorem vel minorem perfec­
tionem. sicut infra dicetur de charitate in­
cipientium, proficientium, et perfectorum.
Ratio autem ob quam donum timoris
corresponde! spei est, tum quia subjectatur
sicut illa in voluntate qua ratione est iras­
cibilis et respiciens arduum : attingitque
tale donum Deum saltem in obliquo. Tum
etiam quiamodificat et disponit voluntatem,
ne dum conatur ad affectum spei, transeat
in contemptum vel praesumptionem : quod
præstatdumsperantisanimum comprimit et
tenet in sua parvitate. Differunt vero quia
spes est de ipso bono divino immediate, et
sic est virtus theologalis: sed timor est de
malo, saltem annihilationis, connotatque
in obliquo Deum ut potentem illud infligere:
atque adeo deficit a ratione virtutis Theo­
logicae, quia non specificatur immediate ab
ipso Deo. — Sed quamvis ob prædictas rationes tale donum primario correspondent
spei, corresponde! etiam secundario virtuti
temperanliæ: quia sicut ad hanc pertinet
recedere a pravis delectationibus propter
bonum rationis, sic pertinet ad illud rece­
dere ab eisdem delectationibus propter Dei
timorem, secundum illud Psalm. 118: Con­
fige timore tuo carnes meas. Infra quæst. 68,
articul. 4 ad 1. Superexcedit vero prædictus timor ipsam temperantiam et quamlibet moralem virtutem : quia licet descendat
ad illius materiam concupiscentias refraïnando, et a malo retrahendo, quod est mu­
nus temperanliæ, timor tamen id pra?slat
ex altiori molivo supra communem regu­

lam prudenliæ et rationis: nimirum ex
divinæ potestatis, magnitudinisque respectu
et admiratione. Et ideo remanet non vir­
tus, sed donum inferius virtute Theologica,
et superius morali. Neque ex his virtutibus
quæ communem regulam rationis sequun­
tur aliam quæras correspondentem prae­
dicto dono: comprehende tamen sub tem­
perantia humilitatem et alias ejus partes,
quarum estappelitum vel affectum cohibere
et a malo retrahere. \’ide infra quæstionem sexagesimal! octavam arlic. -1 ad 4.
20. Huic dono corresponde! prima beatitudo : Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est Begnum Caelorum. Cum enim ad
timorem filialem pertineat Deum admirari
et revereri,eique subditum esse, id quod ex
hac subjectione in nobis consequitur, spec­
tat ad prædictum donum : ex hoc autem
quod aliquis Deo se subjicit, desinit seipsum
magnificare et extollere, vel in se super­
biendo, vel in rebus externis, divitiis et
honoribus affluendo: totumque hoc maxime
pertinet ad paupertatem spiritus, quæst. 19,
articul. 12. Regnum Coelorum quod ponitur
ut præmium, potest intelligi in hac vita
ipse timor, quatenus est initium sapientia
et intelligentiæ, ipsaque sapientia cujus est
initium : secundum illud Psalm. 110: Ini- Ps-i
Hum sapient iæ timor Domini, intellectus„bo- m
nus omnibus facientibus eum. Infra qu. G9,
ari. 2 ad 3.
Ex fructibus Spiritussancti numeratis abFnœ
Apostolo, illi videntur prædicto donocorrespondere qui pertinent ad abstinentiam
et moderatum usum rerum temporalium :
sicut modestia, continentia et castitas, q. 19,
artic. 12 ad 4.
.
Dicamus de vitiis oppositis spei,
sunt duo: nempe per excessumprxsumptio,
qua quis vult consequi beatitudinem, vel
sine meritis, quasi sibi debitam ; vel sine
recursu ad Dei auxilium, quasi ad id pro­
pria natura et vires sufficiant. Per defectum
est desperatio, cum homo vel consequutionem beatitudinis reputat impossibilem :
vel non confidit Deum auxilium ad illius
consequulionem sibi in fide et humilitate
postulanti praebiturum. Eademque vitia
opponuntiirdonotimoris vice versa: nempe
præsumptio per defectum, et desperatio per
excessum. Prima oppositio, quæ scilicet
est ad spem, est magis immediata et direc­
ta, quia est sub genere magis propinquo:
quippe tam spes, quam dicta vilia habent
idem objectum, scilicet bonum arduum,
contrarietasque

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
conlrarietasquo sumitur ox opposito modo
illud respiciendi. Timori autem opponun­
tur, quia respiciunt objectum contrarium :
nain timor est de malo ; praesumptio vero,
et desperatio do bono, q. 21, arlic. 3.
Utrumque vilium inveniri potest sino in­
fidelitate, atque adeo fides sine spe, q. 20,
ari. 2.

§ IV.

De virtutum Regina charitate.
-1· Accedit jam charitas, quae sicut or­
dine generationis est ultima, sic ordine
dignitatis est omnino prima, Domina et
Regina omnium virtutum : quam sic possu­
mus describere : Est habitus supernaturalis
inclinans ad amandum Deum super omnia
amore amicilix. In quo tria includuntur.
Primum est benevolentia, quae ex sua prae­
cisa ratione solum dicit velle alicui bonum.
Secundum est amor sive dilectio, quae supra
benevolentiam addit unionem amantis ad
amatum, ut amans reputet amantem quasi
idem sibi, q. 27, art. 2. Tertium est amici­
tia, quæ supra prædicta addit, tum redamationem, seu quod sit amor mutuusjuxta
Pttr.l illud Proverb. 8 : Ego diligentes me diligo :
ubi enim quis amat, sed non amatur, non
est amicitia. Tum etiam quod fundetur su­
per alicujus boni communicatione : neque
enim mutuus amor subsisteret, ubi nulla
esset communicatio. Et quia charitas est
amicitia perfectissima, fundatur super com­
municatione perfectissimi boni, quod est
æterna beatitudo.
ObjeeL Objectum primarium est ipse Deus ut
summe bonus in se diligibilis super om­
nia : atque adeo tanquam finis omnino ul­
timus, in quem cætera ordinantur, et ob
quem diliguntur. Sub objecto vero secunda­
rio comprehenditur quidquid est in Deum
ordinabile, ac proinde omnes res creatæ
secundum totum quod exprimunt entitatis
et perfectionis. Sicut enim Deus omnia
hæc ordinat ad se, et diligit propter se, non
tanquam sibi utilia, atque adeo nec proprie
tanquam media, sed ut quasdam extensio­
nes et diffusiones passivas suæ bonitatis :
ita charitas omnia illa vult esse propter
Deum, ut extensiones et manifestationes
ejusdem bonitatis divinæ, juxta dicta su­
pra tract. 8, disp. 2, dub. 5. Unde illa ma­
gis esse vult, quæ magis prædictam boni­
tatem extendunt et manifestant. Hinc cha­

Qnriiis.

427

ritas dicitur forma aliarum virtutum, quia
omnes illas et earum actus informat, el
perficit, referendo in Deum sicut in ulti­
mum finem, q. 23, art. 8. Quid autem po­
nat hæc informatio tam in habitibus vir­
tutum quam in actibus, non est hujus loci
explicare. Cæterum licet hoc ita sit, com­
muniter non numerantur nisi quatuor di­
ligenda ex charitate : Deus, proximus, pro­
prium corpus, et nos ipsi: quia licet in
quantum amor est, ad omnia quæ diximus
se extendat, ut tamen est amicitia fundata
super beatitudinis communicatione, ea so­
lum affectu amabili respicit, quæ in hoc
bono communicant, quæ sunt prædicta
quatuor: Deus quidem ut beatitudinis causa
et principium, qui proinde primo loco et
super omnia debet amari : nos vero ut ejus­
dem beatitudinis directe participes. (Etsi
enim amicitia tanquam ad proprium spe­
cificativum sit ad alterum, et ideo charitas
principaliter respiciat Deum, potest esse
secundario ad ipsum diligentem, in quan­
tum ipse est aliquid Dei, q. 25, art. 4.)
Corpus autem ut participans indirecte per
redundantiam ex gloria animæ, quam su­
pra tr. 9, disp. 5, fuse explicuimus. Ac
denique proximi tanquam socii nubiscum
prædictæ participationis. Proximi vero di­
cuntur tam homines, quam angeli : tam
amici, quam inimici : tam justi, quam pec­
catores, quatenus et isti converti possunt :
solumque excluduntur dæmones et dam­
nati, quia jam non sunt capaces supernaturalium donorum.
Talis autem ordo in charitate observan- ordo,
dus est, ut ille magis diligatur, qui vel est
majoris perfectionis, vel magis conjunctus
diligenti. Et ideo sicut ante omnia debet
amari Deus, et post Deum (saltem cæleris
paribus) plus unusquisque debet amare seipsum, quam proximum: ita ex proximis
plus debet (exteris paribus) amare justos,
quam peccatores ; plus consanguineos,quam
extraneos: plus parentes, quam fratres :
plus amicum, quam inimicum, etc. Sed an
plus amare debeat meliores, quam sibi
conjunctiores : plus patrem, quam matrem:
plus parentes, quam filios: plus uxorem
quam parentes: plus beneficiatum, quam
benefactorem ? quæstionessunl satis curiosæ, quas decisas reperies tota quæst. 26.
22. Propter indivisibililatem objecti pri- Ditisfo
marii diximus numer. 13, charitatem esse
unam in specie atoma : consuevit tamen
dividi accidenlaliter in charitatem incipien-

428

DE VIRTUTIBUS.

teni, proficientem, el perfectam: non sicut in
diversas species propter rationem dictam,
sed sicut in diversos status: nam quemad­
modum in eodem motu naturali invenitur
primo discessus a termino a quo: deinde
appropinquatio ad terminum ail quem : et
tandem quies in hoc termino: ita in habente
charitatem primo consideratur studium
recedendi a peccato, resistendo ejus concu­
piscentiis quæ in contrarium charitatis
movent : et hoc pertinet ad incipientes: in
quibus proinde charitas potius est nutrienda
ne corrumpatur, quam tentationibus nimis
probanda, fecundo consideratur quod homo
principaliter studeat in bono proficere,
crescere et roborari. Et hoc pertinet ad pro­
ficientes, qui ad hoc principaliter intendunt
ut in eis charitas per augmentum robore­
tur, statumque quasi virilem accipiat. Ter­
ti consideratur quod homo principaliter
intendat Deo inhaerere et ipso frui. Et hoc
p. rtinet ad perfectos, quorum est illa vox
ai Philipp. 1 : Coa retor, desiderium habens
Ad Phi·
Jîp.l. dissolvi, et esse cum Christo.
Solent etiam assignari charitati quaedam
Taries
quasi quasi partes potentiales : scilicet benevolen­
potcnüales. tia, beneficentia, et misericordia. Sed prima
prout est in ordine ad supernaturalia non
distinguitur a charitate (nisi velis dari prae­
ter charitatem aliam speciem supernatu­
ralis amicitiae, de quo alibi). Beneficentia
dicit actum correspondentem benevolentiae,
proindeque a charitate elicitum, de quo
infra. Sola ergo misericordia est virtus dis­
tincta. Et huic quadrare potest nomen par­
tis potentialis, quatenus per se oritur ex
charitate, et adjungitur illi in ordine ad
quandam partem objecti secundarii, nempe
ad sublevandum malum proximi quæst.3O,
art. 1. Ex eo enim quod charitas gaudet de
bono proximi tanquam de proprio, sequitur
non modo ut tristetur de ejus malo, sed
ut ad illud sublevandum conetur, qui est
proprius affectus misericordia?. Et ideo
August. diffinitur ab Augustino 9 de Civit. Dei
cap. 5: Alienæ miseriæ in corde nostro com­
passio. Quod intelligendum est in ordine ad
sublevationem talis miseria?. Hoc enim
addit misericordia ad charitatem ; alias
non erit distincta virtus : quippe ad dulendum præcise de malo proximi ipsa charitas
sufficit.
Subjectum charitatis sinedubioeslvolunSubjec­
tum.
tas, q. 24, art. 1. Circa misericordiam vero
diversi diversimode discurrunt. Probabile
est significari hoc nomine duplicem habi-

! tum : alium ad benefaciendum miserabili,
eumque in voluntate residere: alium ad
I tollendum duritiam cordis, moderandaruque passionem nemesis (quæ idem est atque
tristitia de bono alieno indigne possessojet
istum subjectari in appetitu sensitivo con­
cupiscibili q. 30, art. 3, in corp, et ad 1,
I ubi videndus est Bannez dub. 2. Sunt etiam
I quædam alia? virtutes: ut pietas, liberalitas
i et similes ordinata? ad benefaciendum:quæ
! idcirco possent tanquam partes potentiates
ad charitatem reduci. Sed quia aut in illis
consideratur ratio debiti, sicut in pietate,
aut non procedunt ex amore ejuscui benefit,
sed ex moderatione affectus ad res exterio­
res quæ donantur, sicut contingit in liberalitale : convenientius reducte sunt ad
justitiam, de quibus proinde suo loco.
23. Donum respondens charitati utpote Dm
virtutum nobilissimæ, debet esse præstan-5,pifI1·
tissimum : nempe donum sapientiæ, quod
essentialiter residet in intellectu: nam im­
portat judicium de rebus divinis per altissimam causam ; sed habet in voluntate fun­
damentum et radicem, scilicet charitatem.
Ut enim numer. 15 diximus, circa credi­
bilia ultra eorum perceptionem et penetra­
tionem. quæ pertinet ad donum intellectus;
et præter assensum qui directe spectat ad
fidem, requiritur judicium discretivum,
quo ponderantur, judicanturque digna cre­
ditu, æstimatione et amore : potestque hoc
judicium fieri vel secundum causas infe­
riores et creatas : quo pacto diximus num.
citato pertinere ad donum scientiae. Vel se­
cundum causam altissimam, scilicet Deum,
in quo sunt eminentissimæ rationes om­
nium, quorum assequi possumus verum
judicium. Et hoc modo spectat ad sapien­
tiam, juxta distinctionem scientiæasapientia adducendum num. 29. Cæterum per
causam altissimam dupliciter contingit ju­
dicare : vel ratiocinando ex principiis ac­
quisitis aut illustratis in intellectu : et hoc
spectat ad sapientiam acquisitam, quæ est
nostra theologia, et est virtus intellectualis.
Vel sine discursu et ratiocinio ex quadam
unione et connaturalitate ad Deum, quam
facit divina charitas, et ex.gustu seu sapore
qui ex amore percipitur, secundum illud
Ps. 33 : Gustate et videte: ubi visus eteognitio oritur ex gustu et sapore. Unde Diony- Dj0^
sius 2 de divinis nomin. ait de Hieroteo
quod erat perfectus in divinis, non ut addis­
cens, sed ut patiens. Qui sane est altior mo­
dus cognoscendi et judicandi, dum affectus
et

A R BO R P R /EDICAM EN T ALIS.

el amor faciunt verissimas ct pulcherrimas I
apparere proprietates et perfectiones ob­
jecti amati. Sic ergo judicare de divinis per |
causam altissimam spectat ad donum sa­
pientiæ. Ob idque diximus fundari et radi­
cari in charitate; de quo tota quæst. 45.
Dm Ejus actus ponitur contemplari et attendere
aclu’· rebus ætern is et divinis ut conspiciendis et
consulendis. Dum conspicit, judicat omnia
quæ Dei sunt optima, pulcherrima, fide,
amore et æstimatione dignissima : dum vero
consulit, dirigit actus humanos, et ea quæ
sunt ad Deum secundum divinas regulas,
ut fiant sicut magis congruit divinæ bonitati
et dignitati.
Qiuo:
24. Quod vero diximus hanc sapientiam
$ierdo-" procedere sine discursu, commune est do«!»«?· nis scientiæ et intellectus, q. 9, art. 1 ad 1.
thariia-Cur autem donum sapientiæ potius quam
'donum scientiæ vel intellectus assignetur
charitati. cum illa etiam in eadem cha­
ritate et conjunctione, quam diximus, ad
Deum fundentur, ratio reddi potest : quia
sapientia directius excitat amorem : in­
tellectus enim solum est ad percipienda
divina : quam perceptionem non sequitur
immediate amor, sed assensus fidei, nam
amor sequitur ad judicium. Scientia vero
etsi judicet, quia tamen per creaturas, non
ita immediate affectum in Dei bonitatem
trahit, sicut sapientia quæ per ipsum Deum
judicat de ejus bonitate, pulchritudine et
amabilitate. Neque in donorum accommo­
datione quærenda est ratio metaphysica,
sed aliqualis convenientia, præcipue cum
adest Patrum et Theologorum consensio.
BeaiituTribuitur dono sapientiæ septima beati<to. tudo : Beati pacifici, quoniam filii Dei voca­
buntur. Apte quidem tam quoad meritum,
quam quoad præmium. Pacifici enim di­
cuntur quasi pacem facientes / quod contin­
git, dum ea inter quæ pax constituitur ad
debitum ordinem rediguntur : eo quod pax
est tranquillitas ordinis, ut diffinit Augus­
tinus : cum ergo ordinare sit proprium
sapientis ut dicitur in I Metaph. recte sa­
pientes pacifici vocantur : et hoc spectat ad
meritum. Ad præmium vero pertinet : Quo­
niam filii Dei vocabuntur. Dicuntur namque
justi filii Dei, in quantum participant simi­
litudinem filii naturalis, qui est sapientia
genita : unde quia per donum sapientiæ,
divinæ sapientiæ quæ filio appropriatur,
assimilanlur : ideo per illud ostenditur
quod ad Dei filiationem pertingant, quæsionequadragesimaquinla, articulo sexto.

429

25. Dicamus de frudibus, sive actibus Fnwtna
charitatis. Inter quos non nominabimus
illos qui solum imperative a charitate pro­
cedunt : quippe hoc modo omnium dono­
rum et virtutum, saltem infusarum, actus
fructus charitatis dici possent, cum omnes
ex illa originentur, omniumque illa mater,
forma et radix existât. Sed numerabimus
tantum actus a charitate elicitos, aut qui
speciali ralione ei tribuuntur. Igitur ex
duodecim fructibus recensitis ab Apostolo,
quinque pertinent ad charitatem : scilicet
charitas, gaudium, pax, bonitas et benigni­
tas. Char itas sumitur pro actu ejus primario,
et est idem atque dilectio Dei (ad quam pos-Dilectio,
set reduci amor proximi tanquam dilectio
secundaria : sed positus est ab Apostolo ut .
fructus distinctus, qui est bonitas, de qua
infra). Gaudium est delectatio de præsentia çaarei amatæ consequens dilectionem. Estque dinnu
dinnu
erga Deum duplex gaudium : aliud purae
amicitias, quo gaudemus de præsentia boni
divini ad ipsum Deum : ut quia possidet
infinitam perfectionem, infinitam beatitudinem, etc. Aliud declinans ad amorem
concupiscentia? : ut cum gaudemus, quia
Deus est nobis praesens per gratiam, et erit
per gloriam. De utroque vide supra tract. 9,
q. 4 in observat, ad artic. 1, num. 2. Ad
amorem proximi consequitur gaudium de
I ejus bono, quod non est gaudium concupis­
centiae, sed amicitiae.
De pace sic loquitur Divus Augustinus P1I^
19 de civitate Dei capite decimotertio : Pax
animx rationalis est ordinata cognitionis ac­
tion isque consensio. Pax vero corporis est
ordinata vita et salus animantis. Pax homi­
nis mortalis est Dei immortalis ordinata in
fide sub æterna lege obedimd ia. Pax den ique
omnium rerum est tranquillitas ordinis :
ordo autem est parium, dispariumque rerum
sua cuique loca tribuens dispositio. Est autem
1 de ratione pacis duplex unio, una quidem
secundum ordinationem propriorum appe­
tituum in unum. Alia vero secundum unio­
nem appetitus proprii cum appetitu alte­
rius, tam quoad corda, quam quoad opera,
aut verba. Et hæc vocatur concordia : ac
proindeconcordiaincluditur in pace.Vtramque autem unionem efficit charitas : nam
secundum quod Deus diligitur ex loto corde,
omnes appetitus nostri in unum, qui est
ipse Deus, feruniur. In quantum autem
diligimus proximos sicut nos ipsos, volu­
mus implere eorum voluntatem, sicut el
nostram : et sic omnium corda in unum

430

DE VIRTUTIBUS.

relie pacifico junguntur. Sed an pax proprie
et formaliter sit actus, vel in quo consistat
Cajet, conjice ex Cajetan. 2, 2, quaestione vigesimanona, articulo quarto, ubi hæc habet :
« Nota, quod cum dicitur quod pax est actus
« charitatis. potius causalis, quam formalis
propositio est. Pax namque significare
« formaliter videtur consequentem actum
« charitatis, quo Deus, proximusque ama« tur. Et quia perfectio illa non est res ab« soluta distincta ab actu charitatis, sed est
α vel ipse actus, ut uniens appetitiones in
« unum : vel proprietas relativa conse« quens ipsum, et hoc magis videtur verum :
« secundum hoc pax est actus charitatis
« causaliter, quia ab ipsa ut propria causa
< resultat. »
Itonius. 26. Bonitatem vocat Apostolus amorem
benevolentiae erga proximum : et benigniU1‘ talem actum benefaciendi : nam benigni
dicuntur quia bene igniti, id est. quos bonus
ignis charitatis ad benefaciendum inflam­
mat. Tuncque hujusmodi actus elicitur a
charitate, quando proccdit ex solo motivo
benefaciendi cum ordine ad finem charitaTxcm- tis. sive jn temporalibus, ut cum quis de
propriis divitiis donat proximis ut habeant
sicut ipse. Sive in spiritualibus, ut cum
bene operatur animo ædificandi et præbendi exemplum tanquam motivo proximo,
Matib.5. secundum illud Matth. 5 : Videant opera
vestra bona, etc. Si vero praedicti actus
exerceantur immediate ex motivo suble­
vandi alienam miseriam, errorem, vel
' culpam, spectant elicitive ad misericor­
diam. Quemadmodum cum opus quod assu­
mitur animo præberidi exemplum, fuerit
ex suo objecto primario alterius virtutis a
charitate: ut jejunare, orare, etc. erit a cha­
ritate solum imperative, et a tali virtute
elicitive. Inter actus charitatis debet etiam
Zelus, numerari zelus amicitia? : quia zelus quem
num. 3 recensuimus inter species tristitia?
est effectus amoris, facitque hominem mo­
veri contra omne illud quod repugnat bono
amati; sup. q. 28, art. 41
Actus virtutis misericordiæ est sublevatio
miseriae aliena?, sive temporalis, sive spiHccmo- ritualis, et vocatur eleemosyna. Numerans^na‘ lurque communiter quatuordecim : sep­
tem corporales, nempe pascere esurientem,
potare sitientem, vestire nudum, colligere
hospitem, visitare infirmum, redimere capti­
vum, et sepelire mortuum : quæ in hoc versu
continentur :
Visito, poto, cibo, redimo, tego, colligo, condo.

Septem aliæ sunt spirituales : scilicet do·
cere ignorantem, consulere dubitanti, censolari tristem, corrigere peccantem, remittere
offendenti, portare onerosos et graves, et pro
amnibus orare : quæ etiam continentur hoc
versu :
, *81

|
I
I

r
1

Consule, castiga, solare, remitte, fer, ora.
Ita quod sub primo intelligatur consilium
et doctrina. Numerantur solum hæ quatuordecim eleemosynas, quia si quæ sunt
aliæ, sufficienter ad eas reducuntur ; q. 32,
art. 1 et 2.
J
Inter spirituales celebrior est corrigere cor»·
peccantem : quod non est intelligendum se-1^
eundum terminos justitiæ denunciando vel
accusando, etc. ut sic enim ad ipsam justi­
tiam pertinet : sed secundum regulas fraternæ correctionis, per quam a malo culpæ
charitativeet com passive ad monendo proxi­
mum relevamus. Tribuit hunc actum Di­
vus Thom. charitati tota quæstione 33. Sed
non vult negare, quod dixerat quæstione
præced. ar tic, 1, de eleemosyna, nempe esse
actum charitatis misericordia mediante: nam
ipsa fraterna correctio est quædam spiri­
tualis eleemosyna. Cuicumque vero imme­
diatius tribuenda sit, Divus Thom. quæst,
33, art. 1 ad 2, denotat esse secundam
substantiam, seu elicitive actum prudentiæ,
siveeubuliæ, cujus consilium in correctione
et admonitione clauditur ·, formaliter vero
et imperative esse charitatis (intellige) et
misericordiæ : utraque enim est habitus
imperans : charitas ut benefaciat, miseri­
cordia ut miseriam auferat : illa principa­
lius, et ista sub illa.
27. Superest indigitemus vitia contraria vitiaupomnibus prædictis. Et quidem charitati pciiu'
quantum ad pricipalem actum, qui est Dei
dilectio, opponitur directe odium Dei, quod
est pessimum et maximum vitium. Et
quantum ad dilectionem proximi odium
ipsius proximi (sive sint idem vitium, sive
non); quæst. 3-1. Quantum ad gaudium de
Deo opponitur illi acidia, seu acedia, quæ
est tristitia generans tædium et fastidium
de rebus divinis, quæstione 35. Sed quan­
tum ad gaudium de bono proximi opponi­
tur invidia, quæ est tristitia de bono alieno,
quatenus excedit proprium, illudque dimi­
nuit, non effective tollendo aliquid de bono
nostro : ut sic enim potius timetur : sed
relative, quatenus ex eo quod unus crescit,
et fit altero superior, is comparatione illius
inferior apparet, quæstione 46. Aliter au­
tem

!

,
I
|
I
I

|
]
j
!

>

ARBOR PRÆD1CAMENTAI.IS.

431

inter théologales. Neque eliam prudentia
tem tristari de bono alieno, ut quia cedere
pure intellectualis dici debet, quando ita
potest in danimini ipsius habentis vel alte­
moralibus admiscetur, ut illarum actus di­
rius : sive quia nobis deesl : aut quia is
rigat, et cum omnibus ad operandum con­
qui illud habet indignus est tanto bono etc.
currat. Ob idque non semel Divus Thom.
non erit invidia : sed poterit esse charitas :
adjungit eam moralibus, quamvis in subs­
aut zelus laudabilis, vel vituperabilis se­
tantia intellectualis sit. Ad præsens ergo,
cundum diversitatem bonorum, aul neme­
ut omnis ambiguitas tollatur, illos tantum tuaiis
sis, quæ a Philosopho laudatur 2 Rhetoric,
habitus appellabimus virtutes intellectuales,^^'
cap. 9. In sacra vero Scriptura prohibetur,
qui sistunl in intellectu, nequese extendunt
eadem quæstione art. 2.
ad rectificandam voluntatem : vel (quod
Quantum ad pacem ut dicit tranquillita­
idem est) qui solum tribuunt facultatem
tem in corde, opponitur charitati discordia
recti operis, non autem rectum usum. Qui­
quæst. 37 ; ut vero dicit conformitatem
bus ut sup. quæst. 66, in annotat, ad aretiam in verbis, opponitur contentio quæs­
tic.4, vidimus, non ita proprie et absolute
tione 38. Ut denique importat tranquillita­
convenit ratio virtutis, sicut moralibus ;
tem in factis et operibus, opponuntur illi
quamvis absolute et in esse rei sint nobilio­
schisma, quod impugnat unitatem Ecclesiæ,
res. Ad illud vero denotandum addimus in
q. 39 ; bellum, quod tollit unionem inter
titulo pure intellectualibus, per quod manent
rempublicam et rempublicam; q. 40; rixa,
ab hoc § exclusse non modo fides, quæ rec­
quæ est contradictio in factis inter personas
titudinem voluntatis saltem per se exigit
particulares, quæ se invicem ex ira percu­
(licet possit ea privari,) sed etiam pruden­
tiunt, q. 41. Et seditio quæ est dissolutio
tia et ejus partes, quæ talem rectitudinem
pacis inter paries ejusdem reipublicæ : ut
indispensabiliter tribuunt. Habitum vero
cum una multitudo contra aliam tumultua­
synderesis, qui videtur eliam per prædic­
tur, q. 42. Quantum ad beneficentiam, aut
tam particulam excludi, annumerabimus
fraternam correctionem opponitur chari­
nihilominus virtutibus hujus § ob con­
tati vel misericordiæ scandalum, quando
nexionem cum intelligentia, cum qua simul
scilicet dictis vel factis ex intentione præbet
dividit habitum principiorum.
quis alteri occasionem spiritualis ruinæ,
Virtus ergo pure intellectualis dividitur Prura
q. 43. Vitium oppositum misericordiæ per
primo in eam quæ versatur circa uni versadefectum est immisericordia sive cordis du­
lia, et in eam quæ versatur circa singularia.
ritia : per excessum vero est innominatum.
Utraque attingit infallibiliter verum (ali­
Dono sapientia? opponitur stultitia, quæ im­
ter non esset virtus),sed prima per confor­
portat hebetudinem cordis, et obtusionem
mitatem ad rem : eo quod universalia pos­
sensuum, estqueluxuria? filia, q. 46.De virsunt esse necessariaet infallibilia.Secunda
lulib. theologicis ex professo tractabitur
vero per conformitatem ad appetitum finis
suo loco, nempe 2, 2, ubi propriam sedem
intenti. Quamvis enim in singularibus se­
habent, ibique lucem recipient plures quæscundum se, utpote contingentibus, non sit
liones, quæ circa unamquamque excitari
infallibilis certitudo, potest tamen esse in
possunt. Nonnullaque ex hucusque dictis,
quæ aliquis minus certa censebit, ad exa­ j adaequat ione illorum cum appetitu finis in­
tent i, et cum forma seu idea cui assimilari
men vocabuntur.
intenduntur.Videsup. ad arlic. 3, quæst.57.
Et hæc virtus circa singularia est ars.Prima
autem subdividitur in scientiam, sapien­
tiam, et intellectum, seu habitum principio­
De virtutibus pure intellectualibus.
rum. Atque ab hoc incipiendo, objectum Habito·;
ejus sunt prima principia necessaria: eXpJJjS·*
28. Etsi in latiori acceptione virtus intel­
lectualis converti possit cum ea, quæ sub­
quibus quædem nempe universalissima, ut
quodlibet est, vel non est. Quod tibi non vis,
jectatur in intellectu : quippe omnis habi­
etc. appellantur dignitates. .Minus vero uni­
tus in intellectu existens, secundum entitaversalia vocantur positiones. Non tamen per
tem et substantiam debet esse intellectualis :
hoc distinguunt prædictum habitum, quia
nihilominus rectius distinguuntur tanquam
in omnibus est eadem ratio cognoscibilitasuperior et inferior. Fides enim in intel­
tis formalis, nempe connexio immediata
lectu residet, et non ideo numeratur com­
muniter inter virtutes intellectuales, sed
praedicati cum subjecto : distinguunt vero

ιι<

4

«J <î
’ Jr
l· J
•. t Sü*

.I
.1

H

L·

rI

U

1 %
*11

L|

432

DE VIRTUTIBUS.

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

433

illum, quia quædam sive dignitates, sive
pientia (loquendo de virtutibus) nempe
nans. Modus continendi contingit triplici­
α materia singulari, sensibili et inlelligibili.
positiones sunt speculativa, et quædam pracTheologia, cujus objectum est ipsa causa al-Ti».^
ter . Primo ratione finis, quia finis unius
Materia singularis vocatur quidquid perti­
(il
tica : atque ita habitus illorum est specula­
tissima scilicet Deus ut cognoscibilis per
ordinatur ad finem alterius : sicut finis
net nd singularitatem rerum sensibilium :
lutclh· tivus, et appellatur intelligentia ; istorum
revelationem mediatam .-omnes enim theo­
logicæ, qui est cognitio entis rationis, ordi­
sensibilis vero omnes qualitates el motus
geittia·
Syntfe- autem est practicus vocatus synderesis .· estlogica? conclusiones procedunt ex principiis
natur ad cognoscenda entia realia, qui est
quæ externis sensibus percipiuntur : et inque uterque species atoma (nisi velis cum
revelatis cognitis per iidem, subsuniendo
finis aliarum scientiarum. Et inter artes
leUigibilis ipsa substantia corporea et mate­
aliquibus eundem habitum eminenter prac­
etiam alia principia naturaliter cognita.Est
illae quæ dicuntur ministry, subordinantur
ria prima, quæ solo intellectu capiuntur.
ticum et speculativum ad omnia principia
eminenter practica et speculativa propter
hoc modo dominabus ·. ut fræno factoria
In unoquoque autem ex prædictis generibus
se extendi.) Tam intelligentia quam syndereeminentiam objecti, quod simul est in se
differentiæ specific® sumuntur ex ordine ad ! equestri, equestris militari, militaris poli­
'itr dicuntur esse a natura : non quia imme­
scibile, el ipsa regula operandi. Secundum
tic®, etc. Non tamen ab hoc modo conti­
diversa principia illurainativa conclusio­
diate ab anima resultent, vel cum ea pro­
omnes suas partes est una in specie atoma
nenti® scienti® dicuntur suhaltematx, pronum. Tuncque in ratione illuminandi et
ducantur sicut potentiæ : sed quia post
propter unitatem rationis sub (pia, quæ est
priorque est artium servilium. Secundo
specificandi sunt diversa, quando neque ex
tractum temporis, quando jam sensus et in­
prædicta mediata revelatio, seu ordo ad il­
potest esse ratione aliquorum principio­
aliis neque ex alterutris intra illam abs­
tellectus agens operari valent, posita suffi­
lam. Quomodo autem sit vera scientia sine
rum : in quantum aliqua qu® in una scien­
tractionem derivantur.Scientia abstrahens
1
cienti terminorum explicatione et notitia,
evidentia conclusionum cura sola certitu­
tia sumuntur ut principia, in alia demons­
a materia intelligibili dividitur in 3/claconsequuntur, virtute vel actione ipsius in­
dine : quomodo fidei vel seientiæ beatorum
trantur. Ut hoc principium vulnera circu­
physicam, quæ ab antiquis dicta est prima
tellectus agentis, in intellectu possibili, nec
subalternetur : an sit habitus supernaluralaria difficilius curari, quod Medicina non
Philosophia : cujus objectum est ens reale
istius expectant assensus, ut per eos acqui­
lis; vel nostris actibus acquisitus, et alias
probat, sed sumit, demonstratur in Geo­
naturaliter cognoscibile inloto suo ambitu.
rantur, sicut acquiruntur cæteri habitus in­
similes quæstiones discussas reperies a dis­
metria per hoc, quod latera circuli magis
!
Et in Dialecticam sive Logicam, quæ vocatellectuales. Vide Complut, in Logica dis­
cipulis Divi Thom. Cajetano, Ban. Navarfia- tur scientia rationalis, quia habet pro-ob­
distant, et sic difficilius junguntur .Et neque
putat. 20, quæstione 1 et 2. Cur autem
rete, Joanne a S. Thom. et aliis ; 1 part,
ista est propria subalternatio, sed magis
jecto ens rationis logicum, sive secundam
potentia intellectiva non sit a principio suf­
quæst. 1. Et hæc quidem intelligenda sunt
quædam fraternitas et connexio scientia­
intentionem veritatis ostensivam. Et quia
ficienter determinata ad veritatem princi­ ; de Theologia quæ apud nos extat : præter
rum, qu® se mutuo juvant : neque est ali­
uniuscujusque principia intra illam abs­
piorum, sed indigeat prædictis habitibus ' quam ponenda est alia theologia citra con­
qua tam superior quænon mutuet ab altera
tractionem habent unitatem quam dixi­
ad praesentiam specierum productis-, cum
troversiam per se infusa, sicut fuit in
unum vel alterum principium : propria
mus, unaquæque est una in specie atoma
tamen voluntas ex suo initio oriatur rectiChristo Domino, in B. Virgine, etc. Et est
vero subalternatio requirit qu® statim disecundum omnia ad quæ se extendit.
ficata circa plura bona honesta. Vide dis­
in omnibus Beatis. Atque adeo sequendo
cemus.Tertio modo continetur una scientia
30. A materia sensibili abstrahit scientia
putatione 2, a numero 38. Ad synderesim
probabiliorem opinionem, quæ Theolo­
sub alia ratione objecti, eo quod objectum
quæ considerat quantitatem ; eo quod quan­
reduci potest conscientia, quæ ex vi nomi­
giam nostram ponit habitum acquisitum,
titas abstrahit a sensibilitate et motu, i unius continetur sub objecto alterius.Quod
nis dicit applicationem seientiæ vel cogni­
Theologia sive sapientia prout ab utraque
adhuc potest intelligi dupliciter. Vel essen­
quamvis connotel subjectum et materiam
tionis ad aliquid : unde proprie neque de­
abstrahit, dividenda erit in acquisitam, et
tialiter, ita ut contentum addat differenintelligibilem. Hæc est autem scientia masignat habitum, neque potentiam, sed
infusam. Non autem hujusmodi divisionem
tiam in esse rei essentialem : sicut homo
«aia. themalicalis : quæ dividitur in Arithmeti­
actum ipsius synderesis. Qui quidem actus
scientiis inferioribus adaptabimus : quia
continetur sub animali, et omnia sub ente.
cam, cujus objectum est quantitas discreta,
si sit in ordine ad jam facta, vel omissa,
licet omnes possint a Deo per accidens in­
Et hoc quidem sufficit ad aliquam subaltervel numerus : et in Geometriam, cujus ob­
ta.
considerata absolute, vocatur testificari : si
fundi, non tamen sic constat dari posse in­
nationem ·. quo pacto omnes scienti® pure
jectam est quantitas continua. Et propter
vero ut bene, vel male facta nuncupatur
ter illas habitus infusos perse. Unde in his
naturales dicuntur quodammodo subalterunitatem principiorum cujuslibet, quælibet
excusare, vel accusare, seu remordere : si
tantum sequemur ordinem acquisitarum.
nari Metaphysics : non tamen omnino
est species atoma. Scientia abstrahens a
autem sit in ordine ad aliquid faciendum,
Apud Philosophos nomen sapientix obti­
proprie, quia talis subalternatio non tollit
materia singulari potest dici scientia natu­
dicitur instigare, vel ligare, 1 p. quæst. 79,
nuit Metaphysica, quia versatur circa prima Jietjralis, quia considerat res ut subjectas sen- I quominus unaquæque scientia habeat intra
artic. 13.
rerum prædicata, ens, verum, bonum, etc. ph-Tau·
suam abstractionem principia naturaliter
sibilitati et motui, quorum principium est
Sapient. 29. Sapientia et scientia, si hæc in tota
Nos autem illam sub scientia comprehen­
nota, in qu® possit independenter a Meta­
natura. Partitur vero in Philosophiam na­
latitudine sumatur, non dividuntur ex op­
demus, sapientiæque nomenclaturam abso­
physica suas conclusiones, saltem plures re­
turalem, et in scientiam Mathematics su­
posito : nam scientia diffinitur cognitio rei
lute et simpliciter soli dabimus Theologia?
ducere : scientia autem proprie subalterbalter na tam. Objectum illius est ens mobile,
per causam, vel habitus acquisitus per de­
ob ejus celsitudinem, et quia reliqaæ om­
nata in reductione cujuslibet conclusionis
seu ens constans natura secundum quod
monstrationem, quod utrumque convenit
in principium immediatum et per se nones seientiæ etiam ipsa Metaphysica Theo­
natura diffinitur : Principium motus et
sapientiæ. Addit vero quod sit cognitio per
logize subordinantur at per eam illustran­
quietis, etc. Est una in specie atoma : et I tum, dependet a subalternante. Tunc ergo propria
datur hæc propria subalternatio, quandos“^cr'
causam altissimam, per quod determinatur
ideo cum assignantur illi'tanquam partes
tur secundum illud : Spiritualis judicat
ad perfectissimam speciem seientiæ. Dixiobjectum subalternat® addit differentiam
libri Physic, libri de generatione et corrup­
omnia.
Scieniix mus, λϊ scientia sumatur in sua latitudine,
in esse rei accidentalem : non quamcumque,
tione, de Anima, de Ccelo et Mundo, de
Dividitur ergo scientia, primo ratione fi-scieatu
etc. quia adaptando nomen genericum, ut
sed talis conditionis, ut ex ejus conjunc­
Meteoris, et si qui alii entia naturalia con­
nis in praeficam, quæ principaliter ordina-priCtifJ
solet, speciei minus perfectæ, nomen scientione cum objecto subalternantis resultent
siderant : non assignantur ut partes sub­
tur ad operis directionem : et in speculati­
tiæ solum denotabit cognitionem per cau­
speciales passiones, quas ipsa scientia sujects®, sed ut partes objectivæ, quæ sub
vam, quæ sistit in veri cognitione, juxta
sam inferiorem seu non altissimam.Et hoc
balternata demonstret, assumendo ad id
eadem ratione sub qua comprehenduntur.
illud 2 Metaphys. cap. 2 : Speculativx finis Steal*
pacto dividitur contra sapientiam, et eam
tanquam principia conclusiones subalter­
31. Scientia. subalternala vocatur,
quæ
veritas, practicx autem opus. Speculativa tin.
ilia
...
excludit. Videsup. quæstione 57, notat, ad
nantis. Diximus in esse rei accidentalem, etc.
Mter-sub alia scientia continetur : el icleoscienrursus partitur in tria genera secundum
artic. 2. Apud Theologos solum est una saquia eo ipso quod ex additione prædictæ
lia illa sub qua continetur diciiur subaltertriplicem a materia abstractionem : nempe
a materia

1 ·;.
1 i 'id

.. · η i
[4·χβ· ·:»

î>

π

f
i

I <
à ]
H

I

431

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

DE VIRTUTIBUS.

differenti» resultent speciales passiones,
debet talis differentia vel formaliter, vel
connotative esse essentialis objecto illi in
esse objecti, quia debet constituere objec­
tum specificativum distinct» scienti», atque
adeo saltem in esse objecti essentialiter dis­
tinctam.
Siieutiæ 32. Hoc autem modo in speculativis se
les ”ubqnædam scienti», qu» principia ex
jdièraa- Mathematicis desumpta applicant ad mate­
ia.· Ma­
thema­ rias naturales : ut ad sonos, ad astra, etc.
ticis. Et quia tales scienti» materiam habent na­
turalem et sensibilem, quamvis principia
mathematicalia sortiantur; sunt in eadem
abstractione cum Philosophia naturali,
nempe a materia singulari: cum qua proinde
in genere conveniunt, possuntque sicut illa
scientiæ naturales vocari. Est autem satis
probabile quod sicut duæ tantum sunt prin­
cipales Mathematic», ita duæ tantum sunt
scientiæ naturales illi subalternat», li&et
significentur pluribus nominibus. Una est
qu» principia sumpta ex Arithmetica ap­
plicat ad materias sensibiles, et ideo potest
appellari Arithmetica naturalis. Qu» dum
talia principia applicat ad sonos dicitur
Musica. Musica: et si quæsint aliæ materi» quibus
applicari possint, sortietur alia nomina.
Altera vero est qu» principia sumpta ex
Geometria applicat ad materias sensibiles,
Geome­ potestque communi nomine dici Geometria
tria.
rèr<\<c-naturalis.Qu3! dum talia principia applicat
noîô^a"11 visum, dicitur Optica, sive Perspectiva :
et^tis-dum ad cœlos et astra Astrologia : dum ad
ηΰΤιη'»- mundum et ejus partes Cosmographia . dum
icraiu
terram et ejus provincias Geographia :
dum ad singularem locum vel civitatem
Topographia .’dum ad aquam et maria Ilgdrographia : dum ad machinas et bellica
instrumenta, Mathematica, aliisque simili­
bus nominibus poterit facultas hæc appellari
juxta diversas materias, quibus prædicta
principia applicari possunt. Quæ nomina
non designant scientias specie differentes,
sed solum diversas partes objectivas unius,
quæ subalternatur Geometri». Scientia su­
balternata semper est vera scientia, quia
semper procedit per demonstrationem :
non tamen est per se sufficiens conclusiones
suas reducere in principia per se nota·, sed
sistit in conclusionibus subalternantis, sine
qua proinde manet imperfecta. De scientia­
rum subalternatione vide N. Complutenses
in Logica disp. 19, q. 1, 2 et 3, et q. 5, unde
hæc magna ex parte desumpsimus.
Scientia praclica tantum est duplex, nem-

I ^Milium, id est habitus disponens intel-

pe Medicina et Philosophia moralis. Illius.;
Return ad perficienda externa operata, quæ
objectum est corpus animale ut sanabile ;listius vero actus humani ul morales el ra-;Z * «antariis materia secundum forrnam excotione regiilabiles. I traque etiam est scion-' 1 «jutam et intentam ab artifice. Quomodo
&n-u hiem cum ipsa faclibilia singularia et contia subalternata respectu Philosophis na­
• tingentia sint, ars semper verum attingat?
turalis : addunt enim ejus objecto, quod est
I 'eligimus num. 28 el latius sup. ad art. 3,
ens naturale, accidentalem differentiam:
i qaæst. ;>7,
nempe Medicina rationem sanabilitai Dividitur ars in servilem sive mechanitem per artem : moralis vero Philosophia
' tiîi, el liberalem : numeranturque sub
addit moralitatem : quod utrumque acci­
i uaquaque septem species, content» omnes
dentale quid est respectu entitalis physics.
} paluordecim in hoc distico.
Philosophia moralis dividitur in ethicam,
quæ tractat de vitiis et virtutibus secun­
Lingua,tropus, ratio, numerus, tonus, andum quod ad determinatam personam
gulus, astra.
spectant: et in politicam, quæ tractat de
Rus, nemus, arma, rates, vulnera, lana,
his quæ pertinent ad regimen multitudi­
!
faber.
nis, et ceconomicam, quæ agit de perlinen­
tibus ad regimen domesticum : de quibus
L Primus versus complectitur liberales ;
omnibus scribit Aristot. per plures libros.
£linjiiu designat Grammaticam, tropus RheEt quælibet continet diversas paries, qua
' loricam, ratio Dialecticam, numerus Arithnon sunt diversæ species, sed partes objecmelicam, angulus Geometriam, tonus Mu­
tivæ, sicut diximus de Philosophia natu­
seam, el astra illam scientiam subalternarali. Imo neque inter prædictas facultates
'4m Geometri», quam nuper vocavimus
videtur esse distinctio essentialis, sed tan­
Gwmttriam naturalem. Ad Musicam redutum secundum diversas partes objecti con­
suda videtur Poôlica : et ad Grammaticam
tentas sub unica ratione formali : atque
us legendi, el ars scribendi, etc. ; ipsa
adeo tota scientia moralis videtur esse una
enim Grammatica cum præcisione sumpta
in specie atoma. Medicina quoque habet
, ælum est ars loquendi : et si quæ aliæ sunt
atomam unitatem juxta probabiliorem sen­
nies, quæ liberales dici possunt, debent ad
tentiam : unde cum communiter dividitur
enmneratas reduci. Ex illis vero quinque
in theoricam, quam Avicenna initio libri 1
posteriores, Dialectica, Arithmetica, Geoscientiam scientialem vocat : et in praefi­
'idria, Musica el Geometria naturalis sunt
cam, quam appellat scientiam operativam,
vers scientiæ versantes circa universalia,
solum est divisio accidentalis, denotans
m proinde artes solum secundum quid,
majorem vel minorem approximationem
b Secundus versus continet artes serviles.
medicinæ ad opus. .Similiter est divisio ac■Xam rus denotat agriculturam, nemus ar­
cidentalisseu partium solum objectivarum,
tem venatoriam et etiam piscatoriam ; arma
quæ habetur apud Galen, in lib. introduci,
militarem·aut etiam armifactricem ; rates
cap. 7, ubi medicinam dividit in physiolo­
navalem, vel etiam mercatoriam ; vulnera
gicam, quæ versatur circa naturas rerum :
chirurgicam, barbitonsoriam, et pharmasignificatricem, quæ agit de signis : causa­
wpoleam : quod si chirurgica scientifico
lem, quæ attendit morborum causas : pa­
modo procedat, numerabitur inter scientias
thologicam , quæ considerat ea quæ sunt
al pars Medicinæ, ut nuper vidimus. Lana
præter naturam : salubrem, quæ specialius
licii omnem artem acu et filo, siroilibusve
versatur circa conservationem sanitatis,
instrumentis utentem, aut præparantem
ejusque reductionem : el lerapeuticam, seu
materiam, in qua illorum usus assumitur,
curalivam, quæ magis accedit ad opus cu­
«proinde omnes quæ conficiunt vestimenta
rationis : subpartiturque in Didicem, Chi­
dparamenta, sive ad ornatum sive ad acrurgicam , et Pharmaceutricem : quarum
cabitum : quarum proinde materia facile
prima victus ratione, secunda manu, tertia
feclitur, distenditur, et pars nectitur parti :
pharmacis medetur.
ali est lana, linum, canabis, corium, seri­
33. Veniamus ad virtutem versantem
am el hujusmodi. Unde sub se continet
circa singularia, quæ (loquendo de pureinartem nendi, artes textoriam, sartoriam,
tellectualibus, quæ non rectificant volun­
ttriariam , sutoriam , plumariam seu acu
tatem, atque adeo exclusa prudentia) non
pictoriam, et similes. Faber dicit omnem
est nisi ars. Diffinitur autem recta ratio
/adibilium,

I
I
I

435

artem fabricatricem et utentem instru­
mentis dolantibus el expoliantibus : ut
ascia, serra, dolabro, celte sive cœlo, mal­
leo , lima et hujusmodi : cujus proinde
materia (saltem in sua naturali disposi­
tione) debet esse constans et per se figura- ·
bilis : sicut aurum, argentum, ebur, æs,
fertum , ligna, lapides et similia. Unde
comprehendit artes argentariam, deauratricem, ferrariam, carpentariam, sculplricern, cæmentariam, el hujusmodi. Videtur
etiam hic comprehendenda pictura seu ars
pingendi propter affinitatem cum sculptu­
ra. Et quæcumque aliæ artes serviles nu­
merari et distingui possunt, debent juxta
materiæ varietatem sub recensitis con­
tineri.
Est vero observandum, quod etsi in ri- Obsergore loquendo omnis ars quæ principaliter vall°*
per corpus exercetur, atque adeo omnes
quæ non sunt liberales, possint dici mecha­
nica: et serviles ; aliquas tamen ex eis quæ
majoris dignitatis speciem præ se ferunt,
ut navalem, militarem, etc., in communi
usu loquendi neque mechanicas, neque ser­
viles vocamus ; sed utrumque nomen relin­
quitur artibus inferioris notæ : ut textoriæ,
sartoriæ, sutoriæ, etc.
De artibus maleficis non oportet hic ali- Artes
qmd adjungere, quia ut super citatum ar- cæ.
ticulum 3, numer. 7 animadvertimus, in
quantum formaliter ad malum ordinantur
non sunt veræ artes : licet possit aliquis
veris artibus, quas modo recensuimus, ad
malum finem uti, sicut potest uti scientia
medicinæ et similibus, eo quod virtutes
pure intellectuales non dant rectum usum,
sed solam recti operis facultatem. Omnibus
his virtutibus, praeterquam habilibus prin­
cipiorum, contrariantur aliqui habitus vi­
tiosi et erronei, qui non habent propria
nomina, sed nominamus illos per materias
circa quas versantur. Subjectum omnium ■
virtutum intellectualium est intellectus
speculativus vel praclicus juxta illarum
differentias.
34.Ad virtutesquoqueintellectuales potest Opinio,
reduci opinio, quia etsi virtus non sit proptcrea quod non semper verum attingit, si
tamen est vere opinio probabilis potest dici
virtus dispositive, quia disponit ad scien­
tiam. Est autem opinio acceptio seu existi­
matio propositionis contingentis. Vel (quod
idem est) assensus non levi ratione determi­
natus unius partis cum formidine alterius.
Per hoc quod dicitur assensus determinatus

136

.ϊ-β

I

DE VIRTUTIBUS.

unius partis distinguitur opinio a dubio et
a suspicione ; dubitans enim nulli parti
assentitur, sed manet pendulus et in aequi­
librio : suspicans vero licet magis declinet
ad unam partem, non tamen illi assensum
præbet : imo potest habere judicium deter­
minatum circa alteram partem, licet non
omnino firmum, infirmatur enim ipsa sus­
picione. Per hoc vero quod additur non levi
ratione, differt etiam ab scrupulo : nam
scrupulus solum est quædam suspicio vel
existimatio ex levibus orta rationibus, et
aliquando sine ratione ulla ex sola subjecti
timiditate : qua existimatione anxie putat,
aut sibi vult persuadere esse aliquid pec­
catum, quod re vera non est. Denique per
illud cum formidine alterius distinguitur a
scientia, quæ nullam admittit formidinem ;
sed elicit suum assensum cum certitudine
omnimoda.
Duplex
Observat autem Aristoteles lib. I Poster,
habites
opinio­ c. 26, quod sicut circa propositiones neces­
nis.
sarias duplex est habitus certus : alter
circa immediatas et per se notas, qui est
intellectus, et alter circa mediatas, quae per
aliud notificantur, qui est scientia : ita
circa contingentes debet duplex habitus
opinativus assignari : alter quo cognoscan­
tur illæ propositiones, quæ per alias prio­
res probari possunt : in quo cum non pro­
cedatur in infinitum, nec deveniatur ad
propositiones necessarias, quia ex necessa­
rio non sequitur contingens, deveniendum
est ad alias contingentes primas seu imme­
diatas, quibus asscntialur intellectus sine
medio propter ipsam extremorum, licet
contingentem, immediatam connexionem :
et consequenter assignandus est alius ha­
bitus opinionis circa propositiones prædictas. Vide Divum Thom. eodem lib.
lect. 44.
35. Porro opinionem versari circa pro­
Duplex
niodus
positionem contingentem contingit dupli­
opinio­
nis
citer. Primo quando illa est ab intrinseco
contingens, ac proinde repugnat cognosci
per aliquam scientiam : sicut hæc proposi­
tio homo currit : et circa tales propositio­
nes versatur opinio omnino per se, quia
earum formido et contingentia non sumi­
tur ex parte cognoscentis, sed ex parte rei
cognitae, cui ab intrinseco certitudo repu­
gnat. Secundo potest id contingere quando
propositio ab intrinseco est necessaria, non
tamen hæc necessitas cognoscitur ab opi­
nante, quia non penetrat connexionem prae­
dicati cum subjecto : et quia tunc formido

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

non se tenet ex parte objecti, sed solumti perciperet id provenire ex eo quod luna
parte cognoscentis, generatur circa m adpial lucem usole. Hæc etiam dividi poopinio quasi per accidens. Unde contingere iwt iu speculativam , quæ reducitur ad
potest ut de eadem propositione, do qui Kwnfiaiu, el in prae!icam quæ ponitur pars
aliquis solum habet opinionem, quia iron integralis prudentiæ, de qua infra. Ulrasatis penetrat connexionem prædicaii ena que vero deficit a ratione virtutis : quia
subjecto ; alter habeat veram scientiam,
licet possit inveniri in propositionibus nequia prædictam connexionem sufficiente? a'ssiriis, non tamen earum necessitati in­
callet. Quod multoties accidere in doclrim
nititur, sed tantum signis ct conjecturis ex
Aristotelis et Divi Thom. non dubitaniu»: . repentino (ut loquitur Aristoteles), et ita
multæ enim propositiones ab intrinsece· potest fallere.
necessariae, quas illi scientifice cognove­
runt penetrantes illarum connexionem, J
apud alios qui eas non salis penetrarunt, f
solum putantur opiniones. Generatur an- I
De prudentia, et ejus partibus.
tem hæc posterior opinio variis modis. Pri- '
mo quando per medium probabile cognes- 2 37. Quamvis prudentia in intellectu sit,et
citur conclusio necessaria ab eo, qui non· fjroosequenter simpliciter virtus intellectuadum habet ejus scientiam. Secundo quando S contenta proinde sub secundo membro
cognoscitur per medium quod in rei veri- ^■generalis divisionis, quam numer. 12, ultateesl contingens, existimatur autem ne- -e limo loco posuimus : quia tamen non sistit
cessarium. Tertio quando cognoscitur per j** insolo intellectu, sed extenditur ad rectificahdum appetitum, merito a pure intellec­
medium, quod in se est necessarium; 2
tualibus secernitur, et post illas constitui­
nobis autem apprehenditur ut contingens:
tur hic ante morales velut istarum regula
aut si apprehenditur ut necessarium, id noa
certo et evidenter cognoscitur, sed proba­
eteaput. Quibus etiam annumeratur quæstione 47, art. 4. Tum propter convenien­
biliter et cum formidine.
tiam in materia: omnes enim versantur
Opinio illa quæ est circa propositione
contingentes immediatus, solum poterit di­
circa bonum quod cadit sub electione, licet
vidi in praclicam el speculativam : siedfa· ' diversimode. Tum etiam quia non solum
viditur habitus intellectus. Alia veroqns
dat facultatem recte operandi, in quo virtus
est circa propositiones mediatas, tot ad mi­
pure intellectualis sistit, sed et rectum
nus admittit species, quot sunt habito.’
usum, quod munus est virtutum moralium.
scientific! : nam in materia cujuslibet -' -Unde ait Divus Thom. loco cit. Prudentia
scientiæ potest sua opinio generari.
non solum habet rationem virtutis, quam ha­
36. Ad virtutes quoque intellectuales H bent ali.T virtutes intellectuales : sed etiam
possunt reduci duo alii habitus : nempe
habet rationem virtutis quam habent alias
fuies humana, etsolertia. Prima est perquam
virtutes morales, quibus etiam connumeratur.
quis assentitur uni parti propter testimo­
Ex quo fit, quod etsi cæteræ virtutes intel­
nium dicentis : et quia humanum testimo­
lectuales in ratione virtutis non adæquennium non est infallibile, ideo nec ipsa fi­
tur moralibus, ne0, istarum comparatione
des infallibiliter verum attingit, atque
vocentur simpliciter virtutes (quamvis in
adeo deficit a ratione virtutis. Et licet ali­
ratione habitus excedant) prudentia tamen
quando crescat usque ad moralem certitu­
utcumque illud habet, el insuper in ratione
dinem : ut dum credimus Neapolim esse;
habitus non recedit ab intellectualium per­
non tamen habere potest certitudinem mefectione. Est. prima et nobilissima virtu­
taphysicam, ita ut oppositum ejus quoi
tum cardinalium, et omnium moralium
creditur , metaphysice repugnet : quæ ta­
caput et initium, quia perficit rationem,
men certitudo est de ratione virtutis intel­
unde illæ formam et characterem virtutis
lectualis. Secunda nem pe solertia diffinitur* sortiuntur : in tantum quippe sunt virtu­
ab Arist. 1 Poster, cap. 27 : Est bona contes, in quantum rationi et prudentiæ con­
jectatio medii in tempore admodum brevi.
formantur, et ejus ordinem participant.
Vel ut habet translatio antiqua : Est subiiQuare non immerito diceremus bonum vir­
litas inveniendi medium in non perspecto
tutis quasi per essentiam reperiri in ipsa
tempore. Ut si quis videns lucidam illam
prudentia ; in aliis autem cardinalibus et
partem lunæ, quæ est versus solem, statim
moralibus quasi per participationem : ex
perciperet

437

quibus illa erit perfectior, quæ magis prudentiæ appropinquat.
Diffinitur autem prudentia reda ra/ioPrudenagibilium, nam ejus objectum est omne agi-llæ
bile, seu omne quod cadit sub electione et
libero arbitrio : agibile enim idem est at­
que eligibile. et arbitrabile. Et quamvis idem
sit objectum virtutum moralium; sub di­
versa tamen ratione : nempe prudentiae in
quantum estconsiliabile, ordinabile et imperabile, quæ sunt munia intellectus :
præd ictarum vero virtutum in quantum est
acceptabile et proséquibile, quod pertinet
ad appetitum. Quomodo autem in agibilibus, cum sint singularia et contingentia,
possit esse certitudo, quæ indispensabiliter
requiritur ad virtutem intellectualem, dic­
tum est supra ad articul. 3 quaestionis 57.
Ratio vero agibilium duplex est : alia quæ
se tenet ex parte potentiæ per modum ha­
bitus operative, et hæc est prudentia. Alia
quæ se habet per modum objecti inspecti et
considerati : et ista est lex, quæ non est
virtus, neque habitus operati vus ut suo loco
dicetur, sed comparatur ad prudentiam ut
idea artificis ad artem : nam sicut ars inspi­
ciendo ideam, perficit artefactum, sic pru­
dentia attendendo ad legem, dirigit actus
humanos et liberos, qui sunl ipsa agibilia.’
Differunt tamen, quoniam ars habet regu­
las certas el determinatas; prudentia vero
non, sed secundum diversas circumstantias
temporis, loci, personarum, etc. arbitrarie
disponit qualiter actus fieri debeat, ut legi
et ejus fini infallibiliter conformetur. Oriturque hoc discrimen ex eo quod ars non
curat de usu, sed dumtaxat de perfectione
artefact i, quæ semper est eadem, et ita po­
test certis regulis diffiniri: prudentia autem
maxime attendit usum voluntatis, præcipuaque ejus laus consistit in applicatione
ad opus, ubi rectitudo multiformiter varia­
tur ex circumstantiis loci, temporis, perso­
narum, etc. atque adeo nequit comprehendi
certis regulis, sed committitur discursui et
arbitrio prudentis.
38. Dicitur aliquando, prudentiam præs-Ouomolituere finem virtutibus moralibus supr.
quæst. 66, articul. 3 ad 3. Aliquando vero‘x-’1»'qdicitur non praestituere, sed supponere '"dnHpræstitutum per synderesim 2,2, quæst. 47, bus
articul. 6. ITrumque vero concordat Cajetanus citato articulo 3, quæslion. 66, dis­
tinguendo de fine virtutis moralis, qui po­
test sumi dupliciter : vel abstracte et quasi
in communi, vel concrelive ad hic et nunc.

>

-

fi ».

. ■

i

t:

*:-3
i
J

1

438

DE VIRTUTIBUS.

Verbi gratia finis temperantiæ abstracte
solum dicit temperate comedere, seu come­
dere secundum mensuram rationis, et in
illo medio quod ratio dictat. Idem vero finis
concretive acceptus, dicit comedere tantum,
tale, tali loco, tali tempore, servatisque
aliis quæ ratio dictat quia sic est comedere
temperatum, et secundum mensuram ratio­
nis. Prudentia ergo supponit prædictum fi­
nem praestitutum primo modo : ipsa enim
naturalis ratio ducta lumine svnderesis
to•Λ
tum illud dictat. Sed præstiluit secundo
modo quia determinare materiam et omnes
circumstantias hic et nunc requisitas, ut
comestio sit rationi adaequata, et ejus ob­
servet mensuram, est proprium munus
prudentiæ. Et quia prædicta materia et
circumstantiæ ordinantur sicul ad finem ad
mediocritatem el honestatem, quam in ea­
rum commensu ratione prudentia constituit,
dicitur hæc communiter versari circa ea
quæ sunt ad finem, et non circa ipsum fi­
nem : quia licet hunc quoque modo dicto
attingat, id tamen aliter non præstat, quam
determinando quæ ad finem sunt. Dicitur
etiam esse munus prudentiæ invenire et
prxscribere medium virtutibus moralibus
quæstione 47, articulo 7, non quasi hoc
medium sit aliud a fine virtutis; sed quia
bonum, quod est ipse finis, concretive ac­
ceptum consistit in attingendo medietatem
quam inter plus et minus materiæ et cir­
cumstantiarum prudentia constituit.
Animad- 39. Circa divisionem, cum prudentiæ,
duplex tam a^arum virtutum cardinalium primo
circa observandum est, omnes illas usque ad
nem. infimas species dividi in acquisitas et infu­
sas : ad hunc sensum ut nulla sit hujus­
modi virtus acquisita, cui non correspondeat alia infusa ejusdem nominis, et
respiciens eandem materiam sub alliori
motivo : et ideo de hac divisione admodum
generali et quasi transcendental! non am­
plius curabimus, sed sequemur dumtaxat
unum ejus membrum, in quo aliud subintelligitur. Sequemur autem membrum et
lineam virtutis infusæ : tum quia ad theo­
logicum institutum magis spectat. Tum
etiam quia prædicta linea habet majorem
latitudinem, eo quod sunt aliquæ virtutes
morales infusæ, quibus nullæ acquisitæ cor­
respondent : quod suis locis notabitur.
Secundo observa triplex esse genus par­
tium alicujus virtutis : nempe intégrales,
subjectivo et potentiates. Partes intégrales
dicuntur non aliqui habitus, aut actus par­

/\ R BOR l Ή. EDICA M ENT Λ US.

439

rand urn de prætorilis. Vol est recordatio ι pars integralis distincta realiter a pruden­
tiales, ex quibus ipsa virtutis essentia coa­
tia et ejus actu. Potest etiam dicere rectam
eorum quæ legimus, audivimus, vidimus
lescat (est enim quadibet virtus, sive pro
ordinationem eorum quæ sunt ad finem :
aut aliter experti sumus : ex quibus facile
habitu, sive pro actu sumatur, una simplex
el secundum hoc non differt ab ipso princi­
colligimus quid in præsenti negotio expe­
qualitas incomposita et indivisibilis, ut
pali actu prudentiæ, qui est præcipere et
diat : plurimum enim valent ad prudenalibi est ostensum),sed quædam conditiones
ordinare. Numeratur vero inter ejus partes
liam,cumexcmplaaliorum,tumexpcrienaut dispositiones, functiones vel actus, qua
intégrales, quia rectum prudentiæ opus
,..: tia ipsa et assidua variorum lectio.—Inadesse oportet, ut opus virtutis perfectum
quasi coalescit ex ejus actu substantiali, et
* idledus sive intelligent ia dicit praesentium
evadat. Partes subjectivo sunt species virtu­
ex aliis conditionibus quæ disponunt aut
■ notitiam : ut enim prudenter judices, netis, de quibus illa essentialiter prædicalur,
concurrunt ad talem actum, — Circunspec- Cirnmcessc est praesentem statum rei tibi esse
sicut animal de homine, equo el leone, ele.
tio dicit attentionem ad omnia quæ occur- spc<110·
probe perspectum. Specialiter vero impor­
Unde lotum id quod est de ratione virtutis
runt, et conferentium illius quod in finem
tatur eo nomine recta cognitio et æstimatio
divisæ, debet in singulis parlibus reperiri.
ordinatur, cum liis quæ circunstant : ne
define particulari, qui est particulare prin­
Partes denique potentiates vocantur quæ­
quid ex necessariis desit in opere.— Cautio Cauiio.
cipium syllogismi prudentiæ. Dilfertque a
dam virtutes minus principales, quæ alteri
denique importât attentionem ad præcacognitione habitus principiorum dicti etiam
principaliori adjunguntur, cujus rationem i intellectus, quia iste est de fine in univer- i venda mala quæ possunt bonis admisceri :
non perfecte attingunt, sicut attingunt sub- '
et sic curat ut quantum fieri potest vitentur
<··· sali. Docilitas est per quam aliquis fit disjectivæ : ac proinde nec talis virtus de eis
incommoda, quibus res exposite sunt, ne
ciplinæ bene susceptivus : et ita importat
quidditative prædicalur. Habent vero cum
forte incidat in Scyllam, cupiens vitare Chaaffectum et promptitudinem ad discendum.
illa connexionem : vel quia ordinantur ad
rybdim, quæst. 49, per totam.
•r-i — Solertia, a qua dicta est solicitudo, nam
actus minus principales in eadem materia:
41. Tanquam in species sive partes sub- pmes
solicitus dicitur quasi solers et citus, diffini­
vel quia in modo procedendi et moderandi
jectivas dividitur primo prudentia in eam,
tur sic : est habitus qui provenit ex repen­
passiones et actus appetitus, assimilantur
qua unusquisque regit seipsum suosque ac­
tino, inveniens quod congruit. Deservit au­
modo proprio talis virtutis. Et licet nun­
tus, intendens bonum proprii suppositi in
tem ut homo per seipsum inquirendo, cito
quam plene participent rationem virtutis
ordine ad finem humanæ vite : et in eam
n.:- assequatur rectam rei æstimationem. — Et
cardinalis cui attribuuntur ; aliquando ta­
qua dirigit aliquam multitudinem, vel se in
a accipitur pro eustochia cujus est pars : nam
men ex aliis capitibus perfectionem ejus
ordine ad illam, intendens commune bo­
eustochia est bene conjecturativade quibus­
absolute superant : ut de latria quæ ponitur
cumque : solertia autem ut ponitur ejus I num ipsius multitudinis. Prima vocatur
pars potentialis justitiæ diximus supra ad
prudentia monastica, idest solitaria sive PrU(lcn.
species, est facilis et prompta conjecturatio
articulum secundum quæstionis 61.
personalis: et pro ea stat nomen prudentiæ tiamocirca inventionem medii. Sed cum ponitur
Quod si præter has omnes partes memi­
quoties absolute et sine addito profertur.
pars prudentiæ sumitur latius et convertinimus aliquoties in hac arbore partium obj» tur cum eustochia. — Ad solerliam reduSecundam possumus appellare gubernatri­
jectivarum, istæ tamen non sunt proprie
cem, subdividiturque in quatuor species :
cenda videtur vel cum ea convertenda
partes virtutis, sed magis partes objecti in
sagacitas prout accipitur in bonum, tribui—
nempe regnativam sive politeumaticam, poesse rei sumpti : unde dividere aliquam
turque hominibus. Nam et solet accipi in I Uticam, oeconomicam el militarem : quæ dif­
virtutem secundum has partes solum est
malum ut est eadem cum astutia. Et secun­
ferunt juxta diversitatem multitudinum, et
assignare illi diversa nomina secundum
dum primam nominis impositionem, non
juxta diversos fines pro quibus congregan­
diversas partes objecti, in quas omnes ea­
hominibus, sed brutis acutioris sensus con­
tur. Quando enim multitudo congregatur
dem prorsus virtus in specie atoma incli­
venit : sagax enim et sagacitas dicuntur a
in perpetuum ad civiliter convivendum, si­
nat. Neque est ita frequens usus istarum
verbo sagio, quod proprie de canibus dici­
cut est multitudo Civitatis, Provinciae aut
partium in virtutibus moralibus sicut in
tur, qui odoris ductu ferarum vestigia per­
Regni, dicitur prudentia regnativa : non Regnapure intellectualibus præsertim in scien­
quia ad solum regnum se extendat, sed uva*
vestigant,
vulgo
rastrear,
o
sacar
de
rastro.
tiis.
Extenditur vero ad omne quod est callide et
sumpta appellatione a perfectissima specie
40. Partes igitur intégrales prudentiæ Ρ»ηβ
regiminis, quæ est Regni. Unde sub præ. · acute aliquid dignoscere et præsentiscere,
communiter assignantur octo : memoria,
indeque præsagire et prxsagium dicitur de I dicta prudentia continentur tot species atointellectus, vel intelligentia. docilitas, solerfuturorum cognitione, quasi illa antequam
mæ (si veræ sunt species, et non tantum
lia sive eustochia, ratio, providentia, cir'^· eveniant sentire. Batio dicit aptitudinem
partes objectivæ) quod sunt modi regiminis
cunspectio, et cautio, ex quibus quinque
ordinati ad bonum commune.Hi autem adratiocinandi, et aliud ex alio legitime col­
priores spectant ad prudentiam secundum
ligendi : unde non sumitur pro ipsa poten­
minus sunt tres : primus, cum unus tartum
quod est cognoscitiva, consiliando per eupræsidet toti multitudini : quod est regi­
tia ratiocinativa, sed magis pro bona ejus
buliam, et judicando per sinesim vel
>-·- dispositione et usu. — Providentia videtur
men regni et monarchiæ : illeque unus qui
gnome: nam omnes illae deserviunt per­
importare prospectum futurorum, nam ra­
gubernat vocatur Monarcha vel Rex, et Mcparfecto consilio et judicio. Tres vero poste­
monarchica ejus prudentia. Secundus est, chiCa·
tione illius teste Isidoro libr. 10 etymolog.
riores perlinent ad prudentiam secundum
cap. 15 : Prudens dicitur quasi porro sive
cum pauci et optimi gubernant : et hoc re­
principalem ejus actum, qui est prxcipereel
procul videns : perspicax enim est, el incer­
gimen vocatu r aristocratia, idest gubernatio
applicare ad opus. — Memoria ergo est recta
torum videt casus. Et hoc modo est quædam I opt imorum. Seu oligarchia, idest status reidispositio potentiæ cognoscilivæ ad memo- ™’
random

410

DE VIRTUTIBUS.

public# paucorum constans dignitate. Pru­
est prudentia militaris quæ dirigit in rebus ML·
r;<
dentia vero istius regiminis appellatur
bellicis multitudinem ad tempus collectam
cratira ar‘$iocraltea'seu oligarchial (quamvis inter I in ordine ad patriam ab hostibus tuendam,
’ aristocratiam et oligarehiam, atque adeo
eorumque repellendos insultus. Dehisominter earum prudentias forte sit discrimen I ilibus quæst. 50, per totam. — Addunt ali­
penes qualitatem aut numerum illorum
qui prædictis ut distinctam prudentiam le·
paucorum qui gubernant. Dicuntur enim
gislatricem seu legis positivam. Immeritotamen, quia leges condere non est aclus unius
aristocrat ici qui virtute dignitatem mesingularis specialis prudentiæ sed commu­
tientes, optimorum fovent statum (teste
nis omnibus contentis sub regnativa : et ita
Budæo in annet, ad Vi\nd.}. Oligarch ici vero
non requirit aliam virtutem prudentiam
vocantur, qui dignitatem partira in censu
specialem, quæst. 50, artic. 1 ad 3.
et facultatibus, partira in generis nobilitate
42. Non desunt qui omnibus his specie-^
ponentes, paucorum gaudent principatu.
rirtiUt
bus
prudentiæ
gubernatricis,
vel
saltem
re--!^
Tertius est in quo multi multitudinem dignalivæ negant rationem virtutis simplici­ lif.
rigunt, et appellatur ilemocratia, et ab Arister dicte : quia cum ordinentur ad aliorum
tot. respublica seu imperium populare, et
utilitatem, non videntur reclificare appeti­
ejus prudentia dicitur ilemocratica quæ
tum proprii suppositi, nec proinde facere
etiam dici potest politica : in alio tamen
absolute bonum habentem : sed hoc dicunt
sensu ab eo in quo politicam nuncupabimus
secundam speciem prudentiæ gubernatri­ j convenire soli prudentiæ monasticæ, quæ
consulit bono sui suppositi : proindeque
cis. Nomina illa Oligarchia, el Democrat ia
eam dumtaxat esse simpliciter virtutem, el
sumuntur quandoque pro vitiis contrariis
simpliciter prudentiam ; cæteras vero po­
ut videre est apud Aristotelem lib. 3 Poli­
tius esse quasdam artes: sicut ars nautica,
tic. cap. 5, de quo infra. Imo et nomen
ars negotiandi, etc. .Sed hoc admitti non
monarchic. quod ex consuetudine accom­
modatur ad rectura regimen unius, ex vi ! debet : nam et justitia semper intendit bovocabuli solum dicit regimen unius prout I num alienum, el non ideo amittit aliquid
indifferens ad rectum et tyrannicum : quo I de perfectione virtutis : quia adhuc in res­
piciendo tale bonum subordinatur pruden­
sensu accipit illud Philosophus eodem loco.
tiæ monasticæ, quæ omnia, etiam quæ sunt
Secunda species prudentiæ, quam reduxi­
ad alios, disponit ut conferunt ad rectitu­
mus ad gubernatricem, eo quod est ad altedinem proprii appetitus : ita ergo tenendum
Politica.rnm, appellatur a Divo Thoma politica:
est de prædictis speciebus prudentiæ: licel
quia per illam homo ut civis et politicus di­
enim in aliorum regimine, vel sui in ordi­
rigit proprios actus in ordine ad bonum
ne ad illos occupentur, totum id est cum
commune suæ reipublicæ: sicut per monas­
subjectione ad prudentiam monasticam,
ticam in ordine ad proprium suæ personæ.
nec aliter quam ex ipsius imperio operan­
Eslque hæc prudentia propria civium, et
tur: nunquamque obliviscuntur ejus finis,
subditorum in ordine ad obsequendum prinqui est rectitudo proprii appetitus, Hujus
cipantibus. Alia tamen ratione vocatur hæc
enim rectitudinis pars non modica est,quod
prudentia politica, atque illa quam modo
homo recte et ordinate se habeat in guber­
cum democratica convertimus. Quoniam
natione eorum, quorum curam assumpsit,
nomen politic#, commune est ad omne re­
vel sibi commissa est. Et ideo omnis defec­
gimen respiciens bonum multitudinis : et
tus contingens in hujusmodi gubernatione,
ideo potest applicari cuilibet speciei hujus
non modo est contra prudentiam guberna­
regiminis et ejus prudentiæ. Illis vero spe­
tricem, sed etiam contra monasticam, et
cialiter applicandum erit, quæ non habent
contra rectitudinem proprii appetitus:si­
nomina ita propria: uti est prudentia qua
cut qui contingunt in justitia et aliis virtu­
quis dirigit se ad bonum multitudinis: et
tibus moralibus. Fatemur autem reperiri
illa qua multi multitudinem regunt.
in materia prudentiæ gubernatricisaliquam
Tertia est prudentia oeconomica, perquam
(Econo­
mica. quis regit propriam domum et familiam,
vel aliquas artes, ut in militia ars ducendi
quæest multitudo adunata ad totam unius
exercitum, struendi aciem, etc. Non tamen
vitam, et est quasi media inter regnativam
hæc est quam vocamus prudentiam milita­
et monasticam : sicut domus medio modo se
rem, sed illi deservit.
habet inter unam singularem personam, et
Prudentiæ monasticæ non assignavimus
Civitatem vel Regnum. — Quarta denique
aliquas species, quia tenemus cum Angelico
Doct.

ARBOR PRÆDICAMENTALÏS
Doct. esso speciem atomam, propior unam
rationem formalem indivisibilem sui obI
jecti, quod est agibile in ordine ad finem hu1
man# vit#. Vide stipr. disputat.4, a numei
ro5, ubi rejecimus oppositam sententiam
constituentem pro unaquaque morali vir1
tute suam prudentiam partialem.
1
43. Sequuntur parles prudentiæ poten^‘liales, sive quæ ordinantur ad aclus minus
principales deservientes principalissimo.
!
Hujusmodi autem virtutes sunt tres : nempe
.
Eubulia, Sinesis et Gnome. Etenim in inI
lellectu praclico in ordine ad agibilia, præ.
ter universalia judicia circa finem, quærecI
tificat synderesis, tantum sunt 1res actus
i
versantes circa media: nempe consilium,
judicium stricte dictum et imperium : ex
quibus perfectissimus est imperium, ad
quod tam judicium, quam consilium ordi­
nantur, et ita debet immediate pertinere
ad ipsam prudentiam, quæ inter virtutes
inedia respicientes est perfectissima. Pro
Sta. rectificando vero consilio, ponitur Eubulia,
sic dicta ab eu, quod greceest bonum, et bule,
quod est consilium, quasi bona consiliatio
vel bene consiliativa. Ad reclificandum au­
tem judicium, ponuntur duæ virtutes : nemâss. pe Sinesis, quæ latine sonat bonam sensatio­
nem (et ideo qui græce seneti latine sensati
dicuntur, quia recte judicant de agendis,
indeque senes dicimus annosos et veteranos,
quia in eis ratione experientiæ vigere solet
-■ judicium), et Gnome, quæ importat quan­
dam perspicacitatem judicii altiorique via
et magis abscondita quam sinesis judicium
de rebus profert. Unde differunt duæ iste
virtutes : quiasinesisjudicat secundum com­
munes leges, et ideo est directive commu­
nis justitiæ legalis : gnome vero judicat se­
cundum rationem naturalem in his in qui­
bus deficit lex communis, a qua proinde di­
rigitur epikeia, quæ est altior justitia quam
legalis communiter dicta. Tota quæst. 51.
Vide etiam quæ diximus supra ad articu­
lum 6, quæstionis 37. Multiplicatio et sub­
divisio harum virtutum fieri debet juxta
multiplicationem et divisionem prudentiæ ;
ulrobique enim procedit eadem ratio dis­
tinctionis, nempe diversitas finis et modi
regiminis ad quod ordinantur. Unde quot
esse diximus prudentiæ species, totidem de­
bent esse species eubuliæ, et totidem sine­
sis, et gnome. —Omnes species prudentiæ
et omnes partes potentiales subjectantur in
intellectu practico, eo quod in ipso est con­
silium, judicium practicum et imperium, j
Salmant. Curs, theolog. tom. VI .

ill

44. Dicamus de dono prudentiæ corres- Doeam
pondenle, quod est donum consilii : ita ap-wnsi,ii*
pcllatum, non quia ad solos actus consilii,
et non ad judicium el imperium se exten­
dat : sed quia judicare et præcipere non tam
videntur aclus moti ab alio, quam se etalios
moventis.Et quia in donis mens nostra po­
tius se habet ut mota ab Spiritu Sancto,
quam ut movens, non fuit ita conveniens
prædictum donum a judicio vel præcepto
denominari; sed potius a consilio, per quod
aptius significatur motio mentis consiliate
a Deo consiliante ; quæst. 52, articul. 3ad 1.
Quod non est sic intelligendum quasi mens
ipsa mere passive se habeat : aut non vo­
luntarie eliciat actus doni consilii: sunt
enim prædicti actus vitales et liberi utpote
valde meritorii, atque adeo a principio effi­
ciente intrinseco : sed tantum datur intelligi adesse specialem quandam motionem,
qua filii Dei aguntur ab Spiritu Sancto, ut
ipsi agant supra regulas prudentiæ et supra
communiorem modum rationis, salva sem­
per arbitrii libertate. Necessitas hujus doni
hinc habetur : quia homo per virtutes pru­
dentiam, eubuliam, etc. sive acquisitas,si­
ve infusas tantum dirigitur ad inquiren­
dum consilium, determinandumquejudi­
cium et præceptum secundum modum,quem
comprehendere et assequi potest ratio èonsiliantis : unde quia humana ratio, adhuc
per lumen supernaturale consueto modo il­
luminans, comprehendere non valet singu­
laria omnia et contingentia, quæ occurrere
possunt, ob idque mortalium cogitationes
sunttimidæ, et providentiæ incerte,oportet
ut mulloties in prædictorum inquisitione
dirigatur specialiter a Deo, qui omnia.comprehendit. Et hoc fit per donum consilii,
per quod homo dirigitur quasi consilio ab .
ipso Deo excogitato et ex ipso accepto. Sicut
et in rebus humanis, qui sibi ipsis non suf­
ficiunt ad consilium investigandum, illud
a superioribus requirunt, accipiuntque ab
eis, quod illi majori lumine excogitarunt,
eadem quæstione, articulo 1 ad 1.
45. Huic dono respondet quinta beatitudo, Dea(jlu
scilicet Beati misericordes quonia m ipsimi- do.
sericordiam consequantur. Ratio est, quia
consilium ex sua ratione versatur circa uti­
lia quæ sunt ad finem, elideo supernatural!
dono consilii illa opera speciali titulo tri­
buenda erant, in quibus utilitas ad finem
supernaturalem consequendum maxime re­
lucet : qualia sunt opera misericordiæ se­
cundum illud 1 ad Timotheum 4 : Pietasad
23
I

I 5-

J
•I
I

4

I

η

I
I
>

h
1

:

•I ·
1

I

DE VIRTUTIBUS.
omnia utilis est. Neque hujusmodi opera et
beatitudo tribuuntur prædicto dono tan­
quam elicienti, sed tanquam specialiter in
eis dirigenti; eliciuntur autem a virtute mi­
sericordi®, quæst. 52. articul. 4. Non assi­
gnat Apostolus inter duodecim fructus ali­
quem pro dono consilii, aut virtute pruden­
ti®: quia fructus importat rationem ultimi,
et in practicis.uti sunt prædicti habitus, ul­
timum non est in intellectu vel cognitione,
sed in operatione alterius potentiæ, quæ co­
gnitione practica dirigitur. Quæ operatio
dabitur ut fructus, misericordiae, charitati,
aut alteri virtuti a qua eliciatur, non au­
tem prudentiæ vel dono consilii, ibidem
ad 3.
Vitia
46. Prudentiæ et virtutibus sibi annexis
opposita.opponitur per defectum vitium imprudentix,
quæ dividitur in quatuor species : nempe
précipitâtionem, quæadversatur rectitudini
consilii, atque adeo eubulix: inconsideratio­
nem quæ opponitur rectitudini judicii :
proindeque erit duplex, alia contra sinesim
el alia contra gnome: inconstantiam et negligentiam, quæ opponuntur rectitudini et
efficacitati imperii, et sic prudent ΐ.τ imme­
diate, quæst. 53 et 54. Per excessum oppo­
nuntur illa vitia, quæ falsam imaginem
prudentiæ et sagacitatis præseferunt, quæ
sunt sex : prudentia carnis, astutia dicta
etiam calliditas, et aliquando etiam sagaci­
tas, dolus, fraus, nimia sol icit udo tempora­
lium, et nimia solicitude futurorum, quæstione 55. Sub prudentia carnis intelligitur
etiam mundana, quia et ea quæ mundi sunt
appetimus propter carnem. Etsi velis etiam
distinguere prudentiam diabolicam : cujus fit
mentio Jacob. 3, ubi sapientia seu pru­
dentia prava dividitur in terrenam, anima­
lem et diabolicam : omnes autem ab apostolo
Paulo Rom. 8 sub prudentia carnis com­
prehenduntur, eadem quaestione, articulo I
ad 3. Nec videtur dubitandum omnia præ­
dicta vitia, sive quæ excedunt, sive quæ
deficiunt, multiplicari juxta multiplicatio­
nem specierum prudentiæ : siquidem con­
tra quamlibet prædictarum specierum con­
tingit omnibus istis modis peccare, Sed
deficiunt nobis plura nomina præsertim vi­
liorum quorum proinde multae species atomæ manent ignotæ. Nominat vero Aristo­
teles lib. 3 Politicorum, cap. 5, tria vitia
contra tres species prudentiæ regnalivæ :
nempe Tyrannidem, quæ opponitur pruden­
tiæ monarchic®,O/üjarcftiam,sive paucorum
potentiam, quæ opponitur Aristocratiæ : et

Democratiam seu popularem statum contra
prudentiam, quam supra diximus Demo­
crat icam, Hæcenim dim nomina Démocratie
ct Oligarchia aliquando pro prædictis vir­
tutibus, aliquando vero ut ab Aristotele loco
citato, pro contrariis vitiis usurpantur, ut
numero tl tetigimus. Tunc autem vitia ista
contingunt,quando regimen sive mullorum,
sive paucorum, sive unius, non ad com­
munem populi utilitatem, sed ad propriam
eorum qui gubernant ordinatur: unde vi­
dentur esse species prudentiæ carnis.

ARBOR P R /E DI CA M E N TA LIS.

residet justitia, el post voluntatem irasci■
bilis, in qua est fortitudo. Post irascibilem
■
vero concupiscibilis in qua residet tempei
ranlia. Vide Divum Thomam supr. quæst.
66, articul. I el 2, 2, quæst 58, arlicul. 12.
|
Animadvertimus autem, antequam ad sin­
gulas virtutes morales explicandas accedaI
mus, nos circaearum subjectum non aliam
<
secuturos viam, nisi quam dispulation.
j
2 el 3 hujus tractatus, ut Divi ThomæproI
priam elegimus. Ubi probavimus omnes
virtutes sive acquisitas, sivi infusas ver­
santes circa passiones ; uti sunt fortitudo
§ VIL
•
el temperantia, fereque omnes illarum
I
partes, collocandas esse in solo appetitu
De virtutibus moralibus: specialiter vero de
!
sensitivo, qui dividitur in irascibilem et
justitia, (jusque partibus integralibus, el
concupiscibilem tanquam in duas potentias
subjectivis.
realiter distinctas; solam vero justitiam
cum suis speciebus et partibus, et si quæ
47.Ultimum membrum generalis divisio- vi[1B
aliæ passiones non respiciunt, subjectari in
nis quam sequimur, est virtus moratis : siveni--r;LL-.
voluntate. Cæterum cui placuerit opposita
quæ residet in appetitu subjecto perse re­
opinio, vel quæ virtutes versantes circa
gulis prudentiæ. Dicitur enim moralisamore,
passiones duplicat aliasque in appetitu sen­
quod nomen significat inclinationem ad ali­
sitivo, et alias in voluntate collocat; vel
quid : unde quia inclinari proprium est po­
quæ negat ullas esse in prædicto appetitu,ac
tentiæ appetitivæ (cognoscitiva enim potius
proinde omnes jn sola voluntate constituit,
trahit ad se illa quæcognoscit, quamadipsa
non idcirco doctrina hujus nos.træ arboris
inclinetur) fit, eas dumtaxat virtutes debere
inutilis erit : sed facillimo omnium inve­
dici morales, quæ appetitum perficiunt.Imo
niet subjecta, distinguendo virtualiter vo­
non omnes perficientes appetitum sic ap­
luntatem in eminenter irascibilem, et emi­
pellantur, sed quæ habent pro materia et
nenter concupiscibilem juxta dicta numer.
objecto aliquid creatum, atque adeo per se
2. Omnes enim virtutes quas nos in sensi­
dependent a regulis prudentiæ determinan­
tiva irascibili constituimus, ponet præ­
tis el regulantis tale objectum. Quæ vero
dicta opinio in voluntate prout est eminen­
ipsum finem ultimum immediate attingunt,
ter irascibilis : et omnes quas ponimus in
sicut charitas et spes, sunt per se supra
concupiscibili sensitiva, constituet illa in
prudentiam constituuntque altius genus,
eadem voluntate prout est eminenter con­
nempe virtutis theologalis.
cupiscibilis. Sive in ipso sensitivo appetitu,
Dividitur primo moralis virtus in Jus­
Du»:·
simul concedantur aliæ similes virtutes ;
titiam, Fortitudinem et Temperantiam, quæ
sive non. Qua animadversione præmissa,
perficiunt tres potentias appetitivas, nempe
nemo doctrinam deinceps tradendam dimi­
justitia voluntatem, fortitudo irascibilem,
nutam judicabit, quia ad unum dicendi
et temperantia concupiscibilem. Estque
modum non omnino universalem restrin­
hæc divisio adæquata, quia nulla est virtus
gitur. Quippe idem fere ordo juxta alias
moralis, quæ vel sub aliqua ex prædictis
sententias proportioneservata est tenendus.
non contineatur tanquam species, vel ad
Circa justitiam vero et ejus partes vix est
eam ut pars potestativa non reducatur.
qui itinere nostro non gradiatur. Ad eam
Excedit quoad perfectionem duas alias jus­
itaque deveniamus.
titia : et ex illis fortitudo temperantiam :
Justitia ergo secunda cardinalium vir,tu­
nulla tamen adæquat prudentiam. Cum
tum prima est et præslantissima inter mo­
enim radix totius moralis boni sit ratio,
rales. De quibus loquens Philosophus 5
oporlet inter virtutes cardinales illam esse
W Ethic, cap. 1 : Prxclarissima virtutum (in­
præcipuam. quæ perficit immediate ipsam
quit) est justitia, et neque Hesperus neque
rationem, in eaqiie subjectatur, quæ perfi­
Lucifer ita admirabilis. Sumitur autem
cit potentiam appelitivam magis rationi
ejus nomen dupliciter. Primo large pro
propinquam, sicut est voluntas, in qua
collectione omnium virtutum. Nam quia
residet

443

justum dicitur quod est alicui adaequatum, Dopier
et in quolibet aclu virtutis esi adæquatio
cum rationis regula, simulque per omnes
illas appetitus prædictæ regulæ conforma­
tur, non irpmerito unaqüæque virtus dicta
est pars justitiæ, et collectio omnium ipsa
justitia. Quæ acceptio frequens est apud
scripturam et Patres. Imo quia radix vir­
tutum omnium est gratia el charitas, multoties istæ nomen Justilix sibi adsumunt,
ut patet per Augustin. lib. de natura etD.An?.
gratia cap. 38 et cap. ult. Charitas inchoata
inchoata justitia est, charitas magna magna
justitia est, charitas perfecta perfecla justitia
est. Et omnes in gratia constitutos vocamus
justos propter ipsam gratiam. Secunda ac­
cipitur determinate pro virtute quæ est ad
alterum, ponitque æqualitatem inter per­
sonas diversas aut inter personam et ali­
quid gerens munus personæ. Et ista est
proprior acceptio, quia justitia proprie non
dicitur ad se, sed ad alterum. Sicque acci­
pitur in præsenti dum cæteris virtutibus
annumeratur.
48.Diffinitur nutem: Justitia est constanset Difflniperpclua voluntas jus suum unicuique tri- jusiitia·
buens. Ac si diceretur, quod est habitus
existens in voluntate, eam firmiter et cons­
tanter inclinans ad tribuendum unicuique
quod suum est. Unde brevius Divus Am- D.Amb.
bros. lib. 1 de offic. cap. 24, sic diffinit :
Justitia est virtus, quxsua cuique distribuit.
Hoc est tribuit et reddit. Et licet utraque
diffinitio propria videatur justitiæ particu­
laris, quæ respicit determinatas personas,
nihil tamen est in illis quod non competat
legali, quæ attendit bonum commune. Imo
omnibus virtutibus justitiæ annexis, quæ
dicuntur partes ejus potentiates adaptari
potest, quamvis diminute et imperfecte,
sicut illæ rationem justitiæ participant.
Objectum justitiæ est jus. Quod nomen objccl
tripliciter sumitur. Primo pro lege deter­
minante quid ex justitia unicuique sit tri­
buendum : et ita distinguimus jura sicut
leges in jus positivum, jus naturale, divi­ Jus
num, humanum, civile, canonicum, etc. Se­ qnohi·
plex.
cundo pro legitima potestate, quæ ad ali­
quid nobis competit : quo pacto solet ita
descri bi : Jus est potestas legitima ad rem ali­
quam obtinendam, vel ad aliquam functio­
nem aut quasi functionem, cujus violatio
injuriam constituit. Tortio accipitur prout
est idem quod justum sive xqualc ad alte­
rum: in quo importatur ratio debiti. Om­
nibus ergo istis modis jus perlinet ad vir-

Ί '4
ni;

i

1

f

•j

»

■141

DE VIRTUTIBUS.

tutem justitiæ : aliter tamen et aliter : nam
primo modo est ejus regula, eo quini omnis
justitia regulatur lege determinante quid
unicuique debeatur, quidque illi sil red­
dendum. Secundo vero est conditio omnino
necessaria, quia cui nulla est legitima po­
testas ad aliquid, nihil potest esse debitum,
atque adeo nec reddi æqualiterex justitia :
quia aequalitas ista attendenda est respectu
prædictæ potestatis. Tertio autem modo est
objectum specificati vum justitiæ, circaquod
ipsa directe et immediate versatur. Directe
enim respicit hæc virtus hoc quod est dare
unicuique quod suum est, atque adeo tantum
Mniiom quantum sibi debetur, quæstione 57. Ob
hoc quippe medium justitiædicitur medium
rei ; medium vero aliarum virtutum me­
dium rationis : non quia ipsa justitia non
attendat etiam medium constitutum per
prudentiam, atque adeo medium rationis :
sed quia hæc in materia justitiæ non aliter
constituit medium quam per aequalitatem
secundum rem, ut tantum reddatur, quan­
tum reipsa debetur, seu quantum est reci­
pientis apud illum qui retribuit: cum ta­
men in materia temperantiæ et fortitudinis
medium non sit squalitas a rebus deter­
minata, sed quam prudentia attentis omni­
bus circumstantiis constituit : quæ proinde
modo erit plus, modo minus, modo sic,
modo aliter, secundum quod circumstantiae
temporis, loci, personarum, etc variantur,
ul vidimus supr. ad artic. let 2 quaestio­
nis 64.
Par(t.
49. Ponuntur duæ partes integrak-s jusntc^ra- titiæ : nempe facere bonum, et declinare a
malo, quæst. 69, articul. 1. Sed hæc pessunt accipi dupliciter; vel communiter pro
quomodolibet accedere ad bonum, et a
malo recedere : el hoc pacto non magis
spectant ad justitiam, quam ad alias virtu­
tes : nam quælibet exercendo suum actum
bonum, et accedendo ad illum, ab opposito
malo declinat, ipseque accessus boni est
mali recessus. Vel specialiter pro eo quod
est facere bonum debitum proximo, v. g.
restituere, et vitare ac repudiare malum,
quod est illi nocivum, puta non furari : et
hoc modo sunt partes intégrales justitiæ,
quia non nisi ex utraque completum munus
et finis justitiæ coalescit. Cum enim per­
fecti agentis sit et rem constituere, et cons­
titutam conservare, oportet ul ad eandem
justitiam, cujus est constituere aequalitatem
ad alterum tribuendo illi quod suum est,
pertineat etiam conservare aequalitatem

constitutam, vitando et removendo mala
justitiæ, per quæ destruitur. Primum dici­
lur facere bonum, secundum declinare a
malo: unde sine his duobus non est justi­
tia» opus integrum et perfectum. Prædicta
autem a malo declinatio non dicit solani
negationem, sed actum positivum volun­
tatis repudiantis malum, distinctumque a
prosecutione : ut velle non furari, velle non
occidere.
Præter utrumque vero istum actum, qui j»tj.
est a justitia elicitive, tribuitur illi actus d"Æ
judicandi : non elicitive (elicitur enim a
sinesi vel gnome) sed dispositive, quia vo­
luntate bene disposita per habitum justitiæ
circa ea quæ sunt ad alterum, recte intel­
lectus judicat do illis: judicat enim unus­
quisque, sicut est affectus. Et quamvis ex
aliis virtutibus quælibet etiam disponat pro
reclo judicio in sua materia, castus enim
bene judicat de castitate, humilis de humi­
litate, etc. potiori tamen ratione judicium
tribuitur justitiæ, quam illis : quia nomen
judicii éx prima impositione importat rec­
tam determinationem ejus quod est justum
et justitiæ materia (nam secundum rem
judicium a justo vel justitia derivatur ; non
e contra), per extensionem vero tractum est
ad significandam determinationem pruden­
tiae in aliis materiis quæst. 60, art. 1.
50. Dividitur autem justitia divisione Diri?»
generis in species in commutat iuam, dislri-^*'
butivam et legalem. Prima est justitia partis
ad parlom : secunda totius ad partes : tertia
partium ad suum totum. Cum enim munus
justitiæ sit æqualitatem inter aliqua cons­
tituere : ut scilicet unumquodque alteri
reddat, quod ipsi debetur, juxta diversas
habitudines illorum inter quæ ponitur
æqualitas, distinctæ species justitiæ consur­
gunt. Hujusmodi autem habitudo tantum
est triplex : nempe vel partis ad partem,
ut unaquaeque det alteri quod suum est : et
hæc est justitia commutaliva, ad quam per-coœa·
linent commutationes, emptiones, vendi- üüa
tiones et omnes contractus ex quibus con­
surgit obligatio unius partis ad aliam. Vel
potest esse habitudo totius ad suas partes,
ita quod ipsum totum unicuique parti tri­
buat, quod ei competit. Et hæc vocatur distributiva, ad quam spectat distributio præmiorum et bonorum communium. Utraque batin.
vero dicitur justitia particularis, quia atten­
dit bonum partium. Vel denique praedicta
habitudo potest esse partium ad suum to­
tum : ut scilicet unaquæque pars ita se
habeat

ARBOR PR /E Dl CA M ENTALIS.
habeat sicut bono totius expedii, tribuatque
communitati, quod debet. El ista appellatur
Unia, justitia legalis, quia potissimum curat ut
leges in suu robore conserventur, et obser­
ventur, quatenus media hac observatione
ipsum bonum commune conservatur. Et
licet obedienlia aspiciat etiam legis adim­
pletionem ; non tamen formalissime secun­
dum quod per eam conservatur prædiclum
bonum commune ; sed quatenus superiori
præcipienti debita tribuitur observantia et
subjectio. Dicitur etiam prædicta justitia
generalis quia per suum imperium omnium
aliarum virtutum actus ad bonum comOtar- mune ordinat quæst. 58, articul. 5 et 6, et
hæcest virtus, quam in religionibus dici­
n' mus observantiam regularem.
51. Justitia commutative, et justitia dis­
tributive sunt species alomæ propter unita­
tem suarum rationum formalium, quia
scilicet in unaquaque attenditur idem mo­
dus accipiendi medium, et constituendi
æqualitatem, ut statim explicabitur; licet
per materias satis diversas divagentur, et
praesertim commutative quæst. 61, artic. 3.
Dnplex Modus autem commutativæ est, ut servetur
u^ro inter partes æqualitas rei ad rem, prout
scilicet unaquæque pars tantum reddit allitir. teri, quantum ex ejus bonis ab ea accepit,
vel retinet apud se, verbi gratia, si Petrus
tibi commodavit decem, decem debes illi
reddere : si vero centum, centum, semperque debet esse absolute æqualis quantitas
dati et accepti. Modus vero distributivæ in
eo consistit, ut servetur in bis quæ distri­
buuntur æqualitas proportionum: ut scilicet
unicuique detur secundum sua merita,
principalitatem, vel necessitatem, etc. at­
que adeo quantum una persona excedit
aliam, in eo quod est ralio accipiendi, tanto
plus debet accipere, ut sit æqua distributio.
Ratio vero est, quia in commutativa justi­
tia, quæ est partis ad partem, non est alia
causa ut una det alteri, nisi quia ab ea ac­
cepit, vel quod illiusest possidet : ac proinde
tantundem reddere debet, quantum accepit
vel possidet, et non plus, aut minus. At
vero in distributiva, quæ est totius ad par­
tes, ratio dandi est habitudo uniuscujusque
partis ad totum, et uniuscujusque personæ
ad communitatem. Unde illa plus debet re­
cipere, quæ principalior est, et de toto plus
bene meruit : talisque debet esse excessus
retributionis ad retributionem, qualis est
partis ad partem, et personæ ad personam,
non in quibuslibet, sed in ea ratione quæ

445

est causa recipiendi. Prima vocatur xqualilas quantitative. et arithmetica, quia est
æqualitas inter duas quantitates absolute
consideratas, ut inter decem et decem, viginti et viginti.Secunda vero appellaturxqualitas proportionalis et geometrica, quia solum
est æqualitas inter proportiones inaequalium
quantitatum : ut si dicamus æqualiter se
habere sex ad quatuor, atque tria ad duo,
quia utrobique est proportio ejusdem spe­
ciei, nempe sesquialtera, in qua extremum
majus includit totum minus et ejus dimi­
dium : excessus tamen quantitatum sunt
inaequales, quia sex superant quatuor in
duobus ; tria vero non excedunt duo nisi
in uno, quæstion. 61, articul. 2. Si vero
petas quam æqualitatem servet justitia le­
galis ? Dicendum est magis observare
æqualitatem geometricam, quia unaquaeque
pars dat toti proportionale ad suam habi­
tudinem ct possibilitatem : et sic una plus,
alia minus. Quia tamen una pars in red­
dendo non debet attendere quid reddat alia,
sed quid ipsa possit, seu quid totum ab illa
exigat (considerare namque omnium pro­
portiones ne exactio iniqua sit, munus est
totius, non partis) ideo prædicta æqualitas
habet etiam aliquid arithmetic».
52. Justitia legalis dividitur in eam quæ pupfct
respicit bonum commune et legum obser-{^l£
vanliam attendendo ad verba legis, et non
nisi juxta illa, ad intentum legislatoris : et
in eam quæ prætermittendo verba legis, eo
quod lex ibi deficit, solum attendit legisla­
toris intentionem et animum, ut ita fiat si­
cut in hoc casu attentis omnibus circums­
tantiis fieri vellet. Prima retinens commane
nomen justitiæ legalis appellari potest jus­
tifia legalis specifica, et specialiter applica­
tur illi nomen regularis observantiv : diri—
turque a virtute judicativa secundum leges
et regulas communes, quæ est sgnesis. Se­
cunda autem vocatur græce Epikeia, sive Epjiepie ice ia ab epi, quod est supra, et eikeion, 013
quod est justum, quasi justitia suprema, vel
supra omnes alias justitias : est enim præstantissima justitiæ species, el dirigitur a
virtute judicativa supra omnes regulas,
scilicet gnome. Latine autem hæc justitia
vocatur equitas q. 120, art. I ; et difiinitur a
Cajetanohoc modo: Æquit as est directio le- Æquigis ubi deficit propter universale.
Dicitur directio propter adjunctam virtu­
tem judicativam nuper dictam, nam dirigere
ad intellectum pertinet. Vel sumpta direc­
tione pro rectificatione, quæ est etiam com-

446

DE VIRTUTIBUS.

munis voluntati, in qua residet epikeia.
Dicitur
ubi deficit sive positivae, sive
naturalis : utriusque enim praecepta quam­
vis dentur de singularibus, universaliter
traduntur, et pro iis quæ contingunt in
plu r i bus ; non tamen verba lim i tata et finita,
quibus nobis intimantur determinare pos­
sunt omnes casus particulares, quippe sunt
infiniti : in quorum aliquibus potest esse
diversa ratio omninoque contra rectitudi­
nem, si lex universalis ibi observaretur. Si
enim legem naturalem quæ pra?cipit redden­
dum esse sine mora depositum reposcenti,
vellemus applicare huic casui, quod amens
repetat repositum ensem, quo se prudenter
timetur occisurum, manifeste esset contra
rectitudinem et aequitatem prædictæ legis :
esset namque in perniciem deponentis, cu­
jus utilitati lex consulit : frequentiusque id
accidit in positivis: utsi statuta lege nequis
ascendat super urbis murum, et occurrat
casus quod hostes invadunt civitatem, et
per prædictum ascensum possit illorum in­
vasio impediri, non ascendere, volendo le­
gis verba observare, aperte esset contra
rectitudinem et bonum commune, atque
adeo conira intentum principale legislato­
ris. In hoc ergo et similibus ubi lex deficit,
dirigit epikeia, dictans non esse legis verba
observanda, sed praeter illa communi bono
consulendum. Verum est autem in lege na­
turali esse aliqua praecepta, maxime nega­
tiva ut non blasphemandi,non mentiendi, etc.
quorum adimpletio juxta verba legis in
nulle casu deficit a rectitudine: sicut neque
ex affirmativis per se deficere potest præ­
ceptum Deum diligendi, et alia hujusmodi.
In quibus proinde locum non habet epi­
keia.
Explica- 53. Denique ponitur in diffinitione, ubi
lgis dimdeficit propter universale, ad excludendos
nidoepi-alios defectus qui non perlinent ad epikeiam. Cujusmodi est cum lex deficit propter
ambiguitatem, vel obscuritatem verborum,
ex qua oritur dubium : tollere enim hoc
dubium, legitimumque sensum legis ape­
rire, non est munus epikeiæ, sed interpre­
tationis, quæ authoritative spectat ad Prin­
cipem conditorem legis, doctrinal iter vero
ad legisperitos. Similiter non pertinet ad
epikeiam, cum lex deficit propter privile­
gium alicui concessum a legislatore : quo
sublato nullatenus lex vim suam amitteret,
neque ex aliquo capite observatio ejus ini­
qua redderetur. Illi ergo casus proprie sunt
epikeiæ materia, quos manifeste lex non

comprehendit, et quos si legislator provi­
disset, ac de illis loqui vellet attentis om­
nibus quæ hic et nunc occurrunt,a tali lege
excepisset, decrovissetque oppositum : hoc
enim dicitur : deficere legem propter univer­
sale : quia si ad prædictos particulares ca­
sus descendisset, decrevisset in illis oppo­
situm, tuneque non esset in tali lege prae­
dictus defectus, quem epikeia corrigeret.
Notantor diximus, attentis omnibus qua hic
el nunc occurrunt : quia aliqui possunt esse
casus, quos legislator ab initio si providis­
set, eorumque meminisse vellet, excepisset
a lege universali ; et tamen hicel nunc post­
quam lex statuta est, non vult extrahi ab
illa, sed observari adhuc tunc verba legis :
ob majus bonum quod ex legis jam lake fir­
mitate et veneratione communitati accres­
cit : cui firmitati, dubium non est, ali­
qualiter derogari per exceptiones. Unde
epikeia utens, debet hoc totum considerare,
tuneque solum contra verba legis operari,
quando illorum observatio attentis omni­
bus, majus infert nocumentum bono com­
muni, quam legis praetermissio. Quocirca
caute procedere oportet, quia id non sæpe
continget. Observat etiam Cajetanus non
esse proprie epikeiam, quando lex deficit
solum negative, ex eo præcise quod cessat
ejus finis ; sed quando deficit contrarie,
propterea quod illius observatio manifeste
est nociva.
·
54. Latius aliquantulum prosecuti sumus pnatinhanc justitiæ partem. Tum quia ipsa nobilissima et summa justitia est, nec tantum
commulativam et distributivam superat,
quæ sunt circa bona particularia, sed etiam
aliam justitiam legalem quæ bonum com­
mune et legum custodiam respicit solum
secundum verba legis : quippe ipsa quoque
epikeia prædictum bonum attendit, alliorique via mentem consequitur legislatoris.
Imo sortitur altiorem finem proximum el
immediatum : nam finis proximus præ­
dictæ justitiæ legalis, v. g. in casu prohibi­
tionis ascensus supra murum, est vitare
aliquod inconveniens particulare et deter­
minatum : ut ne muri lædantur, ne merces
sine vectigali extrahantur, intromittantur,
etc., finis vero epikeiæ agentis contra legis
verba ad impediendum ne hostes civitatem
invaderent, est salus ipsius civitatis abso­
lute, qui est longe superior finis. Tum etiam
quia quo altior est hæc virtus, eo difficilius
illius bonum attingitur, eoque periculosius
erratur circa ejus usum. Et sæpe numero
dum

ARBOR PRÆD1CAMENTAUS.

i
i
1

I
I
.
!
I
I

i
!

dum non salis eaquædixirnus penetrantur,
putat quis se uti epikeia, cum revera epi­
keia non sit ; sed violatio et relaxatio le8is·
sib.tc- Omnes species justitiæ subjectantur in
“J®5’ appeti tu rationali, qui est voluntas q. 58,
arlic. 4. Cum enim omnis justitia sit ad alteram, debet esse in illa potentia quæ diri­
gitur cognitione ordinativa unius ad aliud.
Hujusmodi autem non eslappetitus sensiti­
vus, quia apprehensio sensitiva quam seqailur non attingit proportionem et habitudinem unius ad alterum, sed sola voluntas
quam dirigit intellectus, cujus est ordinare.
Hic inserendum videbatur donum pietatis,
quod respondet justitiæ. Sed quia prædicta
correspondentia potius est ad justitiam potentialem, quæ est in ordinead Deum, quam
ad justitiam stride dictam, quæ tantum
respicit homines, collocabimus illud § seîfwtai. quenli inter partes potentiales. — Ex fruc­
tibus numeralis ab Apostolo, potest tribui
justitiæ ille qui dicitur fides, sumptus non
pro assensu vel certitudine credendi, quo
pactocorrespondel fidei lheologicæ, vel dono
intellectus, sed pro actu fidelitatis, quo fit
ut neque per fraudem, neque per dolum
proximo noceatur.
nii»op- 55. Circa vitia opposita habet hoc speciale
justitia, quod nullum adversatur ei per ex­
cessum, sed tantum per defectum, quia per
hunc solum tollitur debitum, quod justitia
intendit. Peccat enim quiscontra justitiam,
quia non dat quod debet, aut quia minus
dat ; non autem quia plus tribuit quam de­
bet : et ideo quanlumcumque in dando ex­
cedat, non erit contra justitiam, licet possit
esse contra liberalitatem, vel alias virtutes.
Nisi forte tribuendo uni plus debito, noceat
alteri auferendo ab eo, vel non reddendo
quod suum est : tunc autem injustitia for­
maliter non consistit in eo quod supra de­
bitum illi datur, sed in eo quod hujus de­
bitum minuitur, et sic lota injustitia reduci­
tur ad defectum. Vide sup. in observat, ad
artic. 1, quæst. 64, num. 7. Porro vitium
deficiens a justitia vocatur injustitia, divi­
tato diturque in varias species. Illud ergo quod
•<en· contrahatur justitiæ legali vocari poterit
legalis injustitia, sive legum relaxatio, sub
quo comprehenditurquod opponitur justitiæ
legali specifice sumptæ, et quod opponitur
epikeiæ : hoc autem posterius congruentius
diceretur iniquitas, sicut epikeia dicitur
æquitas, nisi nomen iniquitas usu ad plura
alia esset extensum : et primum posset dici

447

illegalilas. Vitium oppositum justitiæ dis-Contra^
tribulivæ est acceptio personarum, quando'iivam.
scilicet distribuens bona communia parti­
bus communitatis, non attendit præcise me­
rita aut indigentiam uniuscujusque, sed
ipsam personæ rationem : ac proinde dis­
tribuit non secundum merita personarum ;
sed affectum ad ipsas personas accipit pro
mensura distributionis.
Justitiæ commutativæcontrariantur om- contra
nia illa vitia quæ inferunt proximo nocu-f^m.
rnentum, sive in vita, sive in honore, sive
in bonis externis. Hujusmodi sunt hornicidiurn(sumemusactus pro habitibus, quoties
hi nominibus carent) furtum, quod est ac­
ceptio rei alienx invito domino : rapina, quæ
addit supra furtum violentiam et injuriam
personæ, dum res coram oculis, et quasi e
manibus arripitur : injustitia judicis in ju­
dicando, actoris in accusando, rei in se de­
fendendo, testis in testificando, et quæ fit ex
parte advocatorum. Similiter vilia quæ in­
ferunt nocumentum verbis, scilicet contu­
melia, per quam læditur honor alicujus
objiciendo illi,autcorameopropalandosuos
defectus. (Ad eamque reducuntur co/iuifimn,
et improperium. Differunt vero, quia contu­
melia objicit defectus morales, ut quod sit
latro : convitium autem objicit naturales,
vel pœnales, utquodsit aecus: improperium
vero defectus 'fortunæ et minorationis, ut
quod servierit, quod vilia necessitate coac­
tus exercuerit). Detractio, quæ est alienæ
famæ denigratio, fitque in absentia, sicut
laesio honoris in praesentia. Susurratio, quæ
profert aliquid sive malum sit, sive non, ut
amicitiam separet. Derisio, quæest prolatio
verborum causantium pudorem el erubes­
centiam. Et maledictio, quæ est alicujus mali
alicui imprecatio. Opponuntur etiam prædictæjustitiæ/)-atw,quæcommittitur inemptionibus, venditionibus et aliis contractibus
commutalivis ; necnon et usura, per quam
lucrum ex mutuo accipitur. Sive omniahæc
sint vitia specie distincta, sivealiquasolum
importent diversos actus unius vitii, q. 64
usque ad 78. Partibus iniegralibus, scilicet
declinare a malo et facere bonum, opponun­
tur commissio et omissio, quæ non requi­
runt distincta vitia, sed uniuscujusque opus
quasi integrant : sicut illæ integrant opus
cujuslibet justitiæ, quæst. 79, artic. 2 et 3.

'rt

-

4/ ·

t
f<
IU? 3

’

» * z

•A

5 *·.

f
1

I ··
1

I
J:
i

·· <

1

>

448

DE VIRTUTIBUS.
§ VIH.

coincidit : et benignitas spectat ad amici­
tiam. Aliæ vero, nempe eugnomosina, legis
Ζλ· partibus potentialibus justitix: specialiter
positiva, et bona commutatio ut ad justitiam
cero de religione, el ejus actibus.
perlinent, non sunt partes potentiales, sed
subjectivæ: et prima coincidit cum epikeia,
56. Paries potentiates alicujus virtutis
nam dicitur eugnomosina (pinsi bona gnome:
illas esse diximus, quæ conveniant in aliquo
eo quod dirigitur a gnome virtute bene ju­
cum tali virtute, nec tamen ejus rationem
dicativa : secunda coincidit cum justitia le­
plene participant. Unde quia de ratione
gali specifice dicta : el tertia cum commu­
justitiæ est reddere alteri debitum ad aequa­
tative. Diximus u/justitiam pertinent:
litatem, quæcumque virtutes respicientes
quia eugnomosina potest etiam sumi pro ipsa
ad alterum, deficiunt vel ab aequalitate, vel
gnome, el legis positiva pro regnativa consti­
a rigore debili, inter partes potentiates
tutiva legum, quæ sunt partes prudentiae;
justitiæ numerari debent. Inveniuntur au­
hæc subjectiva, et illa potentialis. Ex cætetem hujusmodi virtutes diversimode assi­
ris quæ ab aliis Philosophis recensentur,
gnat® a diversis. Nam Tullius lib.2 de
obedient ia continetur sub observantia, fides
invent, ponit sex sequentes : Religionem,
includitur in veritate, xquitas autem potius
pietatem, gratiam sive gratitudinem, vindi­
est pars subjectiva eadem quæ epiikeia. Etsi
cationem, observantiam, et veritatem. Ma­
alicui ex potenlialibus nomen hoc accom­
crobius super somnium Scipionis ponit
modetur, non differt ab amicitia, ad quam
septem : Innocentiam, amicitiam, concor­
etiam disciplina spectat .· requirit'enim vera
diam, pielutem, religionem, affectum et hu­
et constans amicitia animum æqualem, do­
manitatem. Alii assignant quinque : Obecilem et bene morigeratum : ne cujuslibet
dientiam respective superioris, disciplinam
passionis vento agitetur : et in amicum mo­
respectu inferioris, xquitatem respectu
veatur.
æqualium, fidem el veritatem respectu om­
57. Ratio novenarii numeri a nobis in- Ealj0
sequendi, ita reddi potest. Nam virtus or-Prædieti
nium.Sed Andronicus Peripaleticusextendit
dinata ad alterum solum potest deficere a
partes justitiæ usque ad novem : quæ sunt
liberalitas, benignitas, vindicative, cugnoperfecta justitia : vel quia id quod alteri
reddit, deficit a ratione æqualis ; vel quia
mosina, eusebia, eucharistia, sanctitas, bona
commutatio, legis positiva. Quædam hujus­
deficit a ratione debiti. Primo modo defi­
modi partium solum nomine differunt ;
ciunt virtutes quæ sunt ad Deum : quid­
quædam ad alias reducuntur quæst. 80.
quid enim homo illi reddat, reddit minus
Nos autem illam partitionem sequemur
quam debet. Hujusmodi vero sunt : religio
quam statuit Divus Thomas qui sex nume­
quæ tribuit Deo reverentiam et cultum : et
ratis a Tullio addit (citata quæstione) ami­
virtus pomitentix, quæ tribuit pro offensa
citiam et liberalilatem : et 3 p. quæst. 85,
satisfactionem. Similiter deficit virtus res­
Nanie- arlic. 3, poenitentiam : ita ul omnes sint
piciens patriam et parentes, quia neque his
tium1 novem sub isto ordine : Religio, poenitentia,
a quibus naturale esse accepimus possumus
jjouÏ'-’ pietas, observantia, gratitudo, vindicative,
æquale recompensare et hæc est pietas.
tuliuiu. veritas, amicitia, et liberalitas. QuarumquæDeficit quoque virtus respiciens personas in
dam sunt species alomæ ; quædam in alias
dignitate constitutas, in quibus honoramus
virtutem aliquam, ob quam constitui de­
subdividuntur.
Continetquehicnumerus sufficienterombent : et quia nec virtus potest a nobis
nes virtutes justitiæ annexas, quæ ab auc­
sufficienter recompensari, ideo prædictis
toribus alicujus notæ ponuntur. Nam ex
personis nunquam tantum reddimus cultus
enumeratis a Macrobio, et non a nobis,
et honoris, quantum virtuti debetur : ad
quæ sunt concordia, affectus, humanitas, et
hoc autem ponitur observantia.
innocentia, tres priores includuntur in ami­
Secundo modo deficiunt virtutes, quarum
citia : posterior vero non ponitur ab illo ut
materia non cadit sub debito rigoroso, quod
pars potenlialis, sed ut integralis, et est
est debitum legale : illud nimirum ad cujus
idem ac declinare a malo. — Ex illis vero
adimpletionem vel compensationem po­
quas Andronicus ponit, sanet itas est eadem
test externus judex compellere : sed dicun­
cum religione, et similiter eusebia dicta
tur debiti earum actus ex sola honestate
etiam theosebia, quasi bonus Deicultus.euchavirtutis, quod appellatur debitum morale.
ristia, id est bona gratia cum gratitudine I In quo debito est duplex gradus : nam vel
potest

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
potest esso necessarium simpliciter, ita ul
sine illo honestas morum conservari non
possit, vel solum ad melius esse, sine quo
proinde recliludo morum potest consistere,
licet non perfecte. Et rursus necessarium
simpliciter potest attendi vel ex parte de­
bentis, et sic ponitur veritas : perlinet enim
ad prædictum debitum, ut qualis homo est,
talem se exhibeat alteri in factis et in ver­
bis, in quo consistit veritas. Vel potest at­
tendi ex parte ejus cui debetur, prout ali­
cui recompensalur secundum id quod fecit :
quandoque quidem in bonis, et ad hoc po'
nitur gratitudo; quandoque vero in malis
I
et ad hoc ponitur vindicatio. Pro debito ne1
cessariosolum ad melius ponuntur duæ vir­
tutes : nempe amicitia, perquam homo tam
verbis, quam factis convenienter se habet
ad alios quibus convivit : et liberalitas, per
quam convenienter dat, non alio titulo nisi
quia ipsum dantem decet esse bene pecuniæ
emissivum : unde in his duabus minimum
est de ratione debiti.
E;» 58. Religio ergo quæ primum locum te­
net inter justitias potentiales, imo et pri­
matum inter omnes morales virtutes (sal­
tem infra justitiam legalem) dicta est vel a
relegendo ul vult Cicero, quia religiosus debet ea quæ sunt divini cultas frequenter
I
legere, el in corde revolvere. Vel a redi­
gendo, ut tenet Divus Augustinus 10 de
Civitate Dei, capite quarto : quia Deum
reeligere debemus, quem amiseramus né­
gligentes. Vel ut vult idem Augustinus libro
de vera relig. capite quarto a religando, quia
nos uni vero Deo ligat et jungit; et quæs­
tione 81, articulo primo. Vocatur etiam
Mlatria, quæ vox etsi græca sit, valde tamen
“ή3 frequens in scriptoribus lalinis. Et licet
ntrumque nomen latria et religio præcise
ex vi sua posset ad alia extendi, fortasseque
in bonum et in malum accipi; ex usu ta­
men Patrum et Theologorum determina­
tum est jam ad significandum supremum
cultum, qui soli Deo debetur propter supre­
mam excellentiam primi principii, crea­
toris, et gubernatoris omnium rerum. Soletque difliniri : Religio sive latria est virtus
qux debitum cultum Deo tribuit tanquam
primo omnium principio. Sicut enim homi­
nibus ob potentiam, sapientiam, virtutem
elcujusvis perfectionis excellentiam debe­
tur quidam cultus vel honor, quo excellen­
tiam illam cum quadam nostri demissione
testamur : sic Deoob singularem el infini­
tam excellentiam in omni genere perfec-

449

I tionis, ex qua sibi competit esse primum
principium, supremumqueOmnium Domi­
num, debitus est a creatura rationali co­
gnoscente prædictas rationes singularis cul­
tus et honor, quo illius excellentiam, suamque subjectionem et perpetuam in omnibus
ab illo dependentiam protestetur : et ad
, hunc cultum Deo exhibendum ponitur reli­
gio. Itaque objectum hujus virtutis est omne
testimonium el signum, sive interius sive
exterius : sive reale, sive vocale, sivementale proteslativum divinæ excellentiæ.
59. Debetque protestatio hæc fieri cum
nostri submissione : quia non utcumque
debemus Deo testimonium suæ excellentiæ,
sed profitendo simul nostram subjectionem
et dependentiam ab illo. Quod importari
videtur ipsum nomine cultus, nam denotat Coitussubmissionem et recognitionem : etiam
nomine /oirij?deduclo a verbo græco latrevo, La,ria·
quod sonat tremere, metuere aut revereri.
Hancque subjectionem et reverentiam addit
cultus supra honorem : quia honor solum di- Honor,
cit testimonium de excellentia alicujus: et
ideo Deus sanctos suos honorat palam fa­
ciens eorum excellentiam ; non tamen pro­
prie colit, quia nullo modo tali excellentiæ
se subjicit. Et quamvis hoc quod est Deo se
submittere, videatur proprium humilitatis,
non tamen secundum eandem rationem,
secundum quam religioni tribuitur. Nam
humilitas respicit prædictam submissio­
nem præcise quia congruit nostræ vilitati,
ut nos intra limites conditionis nostræ con­
tineamus, pe per elationem extra eos fera­
mur : religio vero respicit illam præcise ut
declarativam et protestativam divinæ eminentiæ, et ut ipsam tali submissione ho­
noremus. Honor ergo exhibitus cum sub­
missione ad Deum idem est atque divinus
cultus et objectum adæquatum religionis.
Debet autem honor sumi in lota sua lati­
tudine, ut comprehendit laudem et gloriam:
nam honor stricte dictus distinguitur ab
utraque. A laude, quia honor proprie solum
tribuitur constitutis in aliqua excellenti
dignitate, quasi in fine exislentibus ; laus
vero datur hominibus propter actus virtu­
tum quibus tendunt ad finem : nam diffi­
nitur : Sermo dilucidans magnitudinem vir- ^aB'
tutis.Laudamus enim militem quia strejiue
pugnavit ; regem vero proprie non lauda­
mus, sed honoramus. A gloria etiam dis­
tinguitur, quia ista est effectus laudis et
honoris : dicitur enim gloria quasi claria et Gloria,
diffinitur clara cum laude notitia, quia ex

-150

DE VIRTUTIBUS.

quo aliquis vel ob egregia facinora lauda­
pietas, observantia, dulia, gratitudo, etc.
tur, vel ob suam excellentiam honorifieaq. 101, art. 3 ad 2, q. 103, art. 3 ad 1. For­
•
tur, clarescit apud alios ejus notitia. Sub
maliter vero hujusmodi virtutes prout dis­
honore autem ut convertitur cum Dei cultu,
tinguuntur a religione, solum versantur
omnia h.ec continentur. — Nisi velis Deum
erga personas creatas, bisque dumtaxat ho­
proprie non laudari, quia est major omni
norem deferunt.
laude secundum illud Psalmi 64, juxta HieDicamus vero de religionis actibus, qui a·^
ron. lectionem Tibi silet laus Deus in Sion.
sunt plures et diversi : nec numerabimus
Videsup. tract. 9, in animadvers. ad art. 2,
imperatos : hoc enim pacto omnium virtu­
quæst. 2.
tum actus possent illi attribui, sicuti omnes
SspnK- θθ* Hinc cognoscitur praestantia virtutis
possunt Deo in cultum et venerationem of­
t'aima, religionissupraaliasmorales : nulla quippe
ferri ; sed elicitos dumtaxat. Dicuntur au­
earum (excepta saltem legali justitia) habet
tem elici ab aliqua virtute omnes illi actus,
subjectum ita elevatum sicut est divinus
quorum specifica et primaria bonitas ex
cultus ratione cujus ipsa religio Deum quo­
tali virtute est : sive in eadem potentia,sive
dammodo attingit. Non tamen per hoc
in alia subjectetur. Vide sup. disp. 2, a
æqualur virtutibus theologicis, quæ habent
num. 8. Hujusmodi vero actus respectu re­
ipsum Deum pro objecto quod et immediato.
ligionis sunt devotio, oratio, adoratio, sa­
Nam objectum quod sive proximum religio­
crificium, oblatio, votum, juramentum, ad­
nis revera non est Deus vel ejus increata
juratio divini nominis, ejusque per laudem
excellentia; sed cultus creatus qui Deo of­
assumptio.
fertur ut termino et fini cui ; q. 81, art. 5.
62. Ex quibus devotio est in eadem ρο-^'ώ
Divina autem excellentia est ratio ob quam
tentia cum sua virtute, scilicet in volun­
Deo debetur talis cultus. Sicut enim objec­
tate, cujus est se tradere et in alia ferri :
tum justitiæ rigorosæ, quæ habetur ad proxi­
estque proinde actus religionis primarius et
in toto rigore elicitus, et veluti fons a quo
mum, non est ipse proximus, nec jus exis­
emanat quidquid in aliis est reverentke el
tons in illo : sed res quæ ex tali jure pro­
religionis. Est autem devotio actus quo vo­
ximo debetur : sic objectum religionis, quæ
luntas prompte tradit se ad ea quæ sunt Dei
est justitia hominis ad Deum, neque est ipse
cultus et famulatus. Devoveo enim (a quo
Deus, nec jus quod habet ratione summæ
excellentiae ut summe a creaturis colatur,
devotio) significat Deo se subdere, tradere,
sed ipse creatus cultus debitus propter ta­
dicare, offerre : indeque apud Gentiles, qui
lem excellentiam : sub quo continentur
se idolis immolabant, devoti, dicebantur,
sacrificia, oblationes, laudes, adorationes,
teste Livio libro 10, decade 1. Tribuitur
rota, juramenta, imagines, ritus, exremonix,
specialiter devotioni promptitudo : quia cum
etc. quibus divinitas honoratur : insimul et
munus ejus primarium sit hominem offerre
nos ipsi, noslrique honesti actus, et uni­
et subjicere ad Deo famulandum per omnes
versae res creatæ, quæ in signum ct tes­
actus bonos, non modo dat facilitatem ad
tificationem divinæ excellentiæ possunt
proprium actum (quod commune est aliis
Deo offerri.
virtutibus) sed reddit hominem promptum
Unitas. 61-Est religio formaliter unavirtus atoma
et paratum ad omnes, quatenus in Dei ser­
et specifica propter unam formalem ratio­
vitium et famulatum cedunt. Ipsaque de­
nem objecti, nempe cultus Deo ut primo et
votio est quidam fervor affectus expellens
universalissimo principio : nec circa divi­
omnia impedientia, omnemque tergiversa­
num cultum ponenda est alia virtus a re­
tionem voluntatis, ut nihil sit retardans a
ligione distincta. Licet enim in Deo plures
Dei servitio et famulatu. Nascitur vero ex C1B5J
contemplatione divinæ eminentiæ, nostro- fJ°5’
sint tituli ut a nobis honorificetur : ut quia
Pater, quem apud nos colit pietas : quia Do­
rumque defectuum et indigentiae recogni­
minus, cui servit dulia : quia benefactor, cui
tione, quæstione82, artic. 3. Quod intellige
retribuit gratitudo : qui Rex- et Princeps,
per se : nam per accidens in aliquibus ma­
quem veneratur observantia, etc. omnes ta­
joris scientiae, solet minor esse devotio :
men fundantur in unica illa ratione primi
quatenus ipsius scientiae aestimatio et major
et universalissimi principii, quam attendit
cura in causa est, ut non se Deo penitus
religio. Ideoque ipsa religio ob omnes præ­
tradanl. Sicut propter oppositam rationem
dictos titulos Deum honorat sub ratione
in mulieribus et simplicibus, ubi scientia
eminentiori : estque proinde eminenter
minus viget, solet major devotio abundare,
adeo

A RUOR PR /EDICAM ENTA LIS.
adeo ut Ecclesia fœmineum sexum devotum
appellet. Sed utrumque est per accidens, et
ex nostro abusu : nam per se loquendo ma·
I
jor Dei, noslrique cognitio nrdentiorem ge­
nerat devotionem : ut in Augustino, BerI
nardo, Thoma Bonaventura, aliisque Sanc■tis Doctoribus cernimus. Effectus devotionis
ponitur specialiter cordis Ixlitia art.4. Cum
ob promptitudinem quam diximus tollen­
tem omne retardans et contristans. Tum
quia ex ipsa divinæ eminentiæ cognitione,
I
noslrique subjectione fiducia magis consur.
git, unde oritur laetitia.
'
63. Secundus actus est oratio,quæ diffini—
’
lur:Petitiodccenliuma Deo.Subjectatur vero
!
iu intellectu, quia orare quantum ad subs­
tantiam actus nihil est aliud quam internum
nostrum conceptum ad Deum ordinare, ipsi
exprimere, intimare, ac notum facere :quod
est munus intellectus. Unde si quis sola vo­
luntate desideret, non tamen ordinet in
Deum desiderium suum inlellectualiter illi
loquendo, non erit ibi ratio orationis:sicut
in oratione externa non sufficit appetitus
boni nisi talis appetitus verbis et locutione
ei, cui oratio fit manifestetur. Unde alii sic
diffiniunt orationem : Oratio est desiderii
coram Deo explicatio, ut aliquid ab eo impe­
tremus. Prædicta autem explicatio seu ma­
nifestatio, quæ est ipsa intellectualis locutio
secundum id præcise, quod habet de linea
intellectus, non importat rectitudinem vir­
tutis, sed dumtaxat quoddam intellectuale
loqui ex se ad bonum et malum indifferens :
bonitas vero et rectitudo quæ in oratione
reperitur, consistit penes hoc quod fit cum
reverentia et submissione ad divinam ex­
cellentiam : et quia reverentia et submis­
sio tota est do linea voluntatis et devotionis,
non postulat distinctam virtutem ab ipsa
religione existente in voluntate. Requirit
tamen aliquem modum a religione partici­
patum, et in intellectu receptum, per quem
ipse intellectus moveatur ab illa ad oran- I
dum, communicetque orationi prædictam |
bonitatem. Cur autem talis modus cum sit ,
principium actus perfecti non sit proprie '
virtus, nec tollat quominus oratio tribuatur I
eliciti ve religioni, explicuimus disput. 2, a i
num. 7. Appellat Divus Thomas orationem I
actum religionis internum, quia licet oratio |
etiam verbis fiat, imo etymologia nominis
pro externa oratione sit; nam oratio dicitur
quasi oris ratio: præcipua tamen ratio ora­
tionis interius consistit, et in intellectu
consummatur, sicut de\otio in \oluntate. I

451

Numerat Apostolus 1 ad Timoth. 2,qualuor in oratione vel ut partes intégrales:"1^'
orationem, postulationem, obsecrationem et
j gratiarum actionem. Nam qui orat primoaccedit mente ad Deum, et hæc pars vocatur
ab Apostolo specialiter oratio, soletque pro
ea sumpta diffiniri : Jscen-su.? seu elevatio
■mentis in Deum. Deinde petit exprimendo
suum desiderium, et hæc dicitur postulatio,
vel supplicatio. Tertio proponit rationem
impetrandi ex parte Dei, quæ est ejus sanc­
titas et Christi merita, per quæ petimus
exaudiri, et hæc dicitur obsecratio. Tandem
adhibet rationem impetrandi ex parte nos­
tra, et hæc est gratiarum actio, quia de ac­
ceptis beneficiis gratias agentes impetramus
potiora, q. 86, artic. 17. Duo priora ut in­
trant essentiam orationis, solum differunt
sicut diversa munera unius actus ; ipsa
enim accessio et ascensio intellectus ad
Deum est locutio et postulatio. Præsupponit
tamen alia ascensionem mentis ad Deum,
quæ est per contemplationem sive medita­
tionem ; et in oratione infusa spectat ad
donum sapientiæ vel intellectus; in acqui­
sita vero potest ex naturali principio adju­
vante fide procedere : venitque multoties
apud mysticos oration is nomine ; licet re­
vera oratio non sit, sed prævia orationi.
Vide quæ tetigimus disputatione citata nu­
mero 12.
Praecipui orationis fructus sunt tres,.«ztisfactio, meritum, et impetratio. Duo priores
sequuntur eam infallibiliter ; non tamen
nisi injustis, qui fundantur in gratia. Tertiusest etiam communis peccatoribus, quia
innititur soli divinæ misericordiæ. Erit
vero infallibilis, si orans postulet, pro se,
pie, perseveranter cl conducentia ad ;cternam
salutem, quæst. 86, art. 16. Sunt et mulli
alii orationis fructus quasi secundarii, quos
Patres assignant : ut quod mentem illus­
trat, spem et fiduciam alit, charitatem in­
flammat, auget humilitatem et timorem,
facit contemptum rerum temporalium, de­
lectationem in Deo gignit parilque homini­
bus magnum honorem. Nam ut ait Divus ChryChrysostomus lib. de orando Deum: Ipsi SOSU
etiam Angeli animam illam honorant, quam
cernunt tam familiariter et crebro ad collo­
quium divin.v Majestatis admitti. Vide plura
apud eundem Sanctum Doctorem in duobus
libellis de oratione.
64. Tertius actus est adoratio, quæ diffi- Adon·
niri potest : Est honor externo corporis gestu do.
exhibitus. Relicta enim quæstione, an sit

452

DE VIRTUTIBUS.

vere et proprie adoratio illa quæ interius
in sola mente concluditur? (quam versat
Vasquez tom. 1. in 3 p. disp. 93), actio illa
cui nomen adorationis per prius accommo­
datum fuit, est quacumque actio exterior
per corpus exercita ad significandum inter­
nam reverentiam et venerationem :cujusmodi sunt genuflexio, discoopertio capitis,
corporis inclinatio, prostratio, manuum vel
pedum deosculatio, etc. Quamvis enim actus
isti externi secundum se præcise ad bonum
et malum sint indifferentes, ac proinde
non nisi ut respiciunt internam devotio­
nem, ad religionem pertineant, et possint
adoratio appellari ; ipsum tamen adurat ion is
nomen non tribuitur actui interno nisi in
ordine ad prædictos motus, et ut eos inclu­
dit. Sicut nomen restitutio non tribuitur
absolute voluntati resti luendi,nisi in ordine
ad exteriorem actum, vel potius ipsi ex­
terno actui ut stat sub prædicta voluntate.
Etenim adorare unde dicitur adoratio, com­
positum fuit ex ad, et orare: utique ad denotandm illud quod prævie se habet ora­
tioni et petitioni, seu illud quodisponimur,
præparamur et accedimus ad petendum :
quod facimus corpus reverenter dispo­
nendo, genu flectendo,caput inclinando, etc.
Mâtth. secundum illud Matlhæi *20 -.Accessit ad Je20.
sum mater filiorum Zebedxi adorans et pe­
tens. — Nisi velis cum Prisciano adorare
dictum ab hoc nomine ador, quod erat genus
frumenti sacrificiis destinatum : indeque
adoratio ad significandum prædicta signa
religionis transferri ; ac proinde potius ex
usu, quam ex vi nominis actum, quem
diximus, significare : quod nihil refert,
cum non semper idem fit, a quo nomen
imponitur, et quod significat. Sicut autem
cultus, honor et similia ex se indifferenter
accipi possunt pro honore delato Deo, vel
hominibus, ita adoratio : solumque ex in­
teriori intentione determinantur omnia
hæc ad Deum, et fiunt latriæ actus.
65. Quartus, et quintus actus sunt sacri­
Sacrififinm. ficium et oblatio, includuntque omnes ac­
tus quibus res externas Deo offerimus. Et
quamvis si oblatio largius sumatur, com­
prehendat sacrificium, nam et hoc quædam
oblatio est ; proprie tamen accepta differunt.
Nam sacrificium dicitur de re quæ offertur
cum sui immutatione : oblatio vero cum
offertur integra et immutata. Unde sacrifi­
cium potest ita describi : Est oblatio rei
sensibilis a legitimo ministro Deo facta per
rcalem immutationem ad testandum supre­

mum illius dominium, et nostram subjectio­
nem. Dicitur oblatio, quia hæc large sumpta
est genus sacrificii, ul nuper tetigimus. Ilei
sensibilis, ut excludatur interna oblatio,
qua mens se Deo offert, quæ non est proprie
sacrificium : licet interdum ita appelletur,
eo quod perfectius fructum sacrificii præstat. Dicitur a legitimo ministro, quia cum
sacrificium sit excellentissimus et publicus
Dei cultus, par est ut non fiat nisi a persona
publica authoritate ad id destinata, quæ esi
Sacerdos. Additur Deo facta, quia sacrifi­
cium unico Deo debetur, nec hujusmodi
cultum licet ulli creaturæ offerre. Per realm
immutationem, quia ea quæ sacrificantur,
in ipso sacrificio immutari debent : vel mac­
tatione, vel combustione, vel fractione, etc.
ut sic melius significet quod offertur Dei
ut primo principio totius entis, qui potest
suo supremo dominio creatas res destruere,
annihilare, convertere, et ex alia aliam
producere, et usque ad intimum immutare.
Dividebatur olim sacrificium ratione maleriæ in victimam, immolationem et liba­
men. Materia viclimæ erat animal quod
occidebatur, materia immolationis erat
aliquid inanime, solidum tamen, ul panis,
thus, spicarum manipulus, etc. quæ immu­
tabantur per fractionem , discretionem,
combustionem, etc. quamvis nomen immo­
lationis ad sacrificium quodeumque exten­
datur. Materia libaminis erant res fluidae,
ut aqua, vinum: etc. quæ effundebantur.
Rursus dividebatur sacrificium ratione for­
mæ vel finis in holocaustum, hostiam paci­
ficam, et sacrificium pro peccato. Holocaus­
tum erat, in quo tota res, comburebatur,
ut in fumum resoluta ad Deum ascenderet.
Eratque perfectissimum sacrificium : quia
in illo expressius significatur omnia ipsius
Dei esse. In aliis duobus sacrificiis partira
cremabatur ; partim voro Sacerdotibus aut
offerentibus reservabatur. Distinguebantur
vero, quia hostia pacifica offerebatur pro
beneficiis acceptis vel accipiendis, sacrifi­
cium autem pro peccato in ipsus expiatio­
nem. Cæterum in lege gratiæ omnia hæc
sacrificia cessarunt, essetquesuperstitiosum
aliquo ex illis uti : quia adest perfectissima
hoslia et sacrificium corporis et sanguinis
Christi Domini, quod in tot illis legalibus
sacrificiis figurabatur : atque ita debent
cessare figuræ existenle veritate. Unde di­
citur in collecta Ecclesiæ, Deus qui lega­
lium differentiam hostiarum unius sacri­
ficii perfectione sanxisti, etc.
Oblatio

ARBOR PR/EDlCAMENTALIS.
Oblatio ut distincta a sacrificio, est actus I
quo res extornas Deo offerimus, sine muta­
tione earum facta in ipsa oblatione, pro usi­
bus divino cultui convenientibus : uti est
ministrorum sustentatio, Ecclesiarum cons­
tructio, et reparatio, utensilium sacrorum
praeparatio, etc.l tautem cum omni proprie­
tate dicaturofi/utio, non debet fieri ex debito 1
rigoroso inducente obligationem restitutio­
nis; sed gratis, sponte ct quasi supererogatorie : hanc enim spontaneitatem obla­
tionis nomen importat. Quæ vero offeruntur
ex prædicto debito, dicuntur oblationes cum
addito : nempe oblatio primitiarum, qua
quis in recognitionem beneficii a Deo ac­
cepti, offert primitias fructuum juxta quan­
titatem lege vel consuetudine determinatam,
ad protestandum omnem terræ fructum
Dei esse beneficium. Et oblatio decimarum,
quæ specialiter est ad sustentationem mi­
nistrorum Ecclesiæ, ut sit aliquid certum
unde possint vivere. Debitum est enim, ut
iis,qui obspiritualem populi salutem divino
cultui ministrant, praebeat ipse populus
certo et secure necessaria ad sustentatio—•nem : secundum illud Pauli 1 ad Corinth.
9 : Si nos vobis spiritualia seminamus, ma­
gnum est si nos carnalia vestra metamus?
Ad hunc ergo effectum in lege veteri prae!
cepto divino, et in nova, Ecclesiastico de­
terminata est certa quædam pars fructuum
terræ et animalium, quæ dicuntur decimx,
et oblatio eorum decimatio, quæst. 87.
île. 66· Sextus actus est votum : quod nomen
aliquando denotat solum propositum vel
animum aliquid faciendi : proprie vero ac­
ceptum, ut est actus religionis, dicit pro­
missionem Deo factam, et hæc est ejus diffi­
nitio. Poniturque promissio loco generis,
quia omne hujusmodi votum est promissio;
non tamen omnis promissio votum, sedilia
quæ Deo fit. Cum vero in nostris votis Deiparæ aut sanctis promittimus, non intendi­
mus illis vovere, sed Deo coram ipsis tan­
quam testibus ad majorem voti firmitatem
et reverentiam : vel tanquam Patronis,
quibus cupimus ea cordi esse, ut graliam ad
exequenda promissa nobis impetrent. Quod
si et ipsis sanctis intendamus nos promis­
sione illa obligare, non erit ex hac parte
formaliter votum, sed tantum materialiter,
quatenus vovemus Dpo id servare, quod
sanctis promitiimus : sicut cum voto pro­
mittimus obedire Prælatis, non ipsis votum
facimus, sed vovemus Deo hunc actum, qui
est servare Prxlatis obedienliam. Lnde tales

453

actus solurn cadunt sub religione, quatenus
important promissionem Deo factam. In
quantum autern importare possunt promis­
sionem sanctis vel aliis hominibus, cadent
sub dulia, hyperdulia, justitia vel fideli­
tate.
Supponit votum propositum voluntatis se Ejns
obligandi ; non tamen in eo consistit, sed
in sponsione superaddita, quæ est actus in­
tellectus, per quem ille qui spondet et pro­
mittit, dirigit rem promissam ad promissarium, ut illius jus maneat apud ipsum :
quod totum spectat ad intellectum, nam est
quædam ordinatio et locutio practica:sicut
oratio, imperium, invocatio et hujusmodi,
de quibus diximus numero 5. Quia vero
rectitudo et bonitas primaria prædictæ pro­
missionis consistit in reverentia et sub­
missione ad Deum, pertinet elicitive ad
religionem existentem in voluntate, sicut
de oratione diximus. Verum ut prædicta
promissio obliget, et votum constituat, pri­
mo requirit ut fiat cum advertentia suffi­
cienti ad plenam deliberationem Secundo
ut sit libera, hoc est spontanea, non coacta,
aut vi vel metu gravi extorta. Tertio ut fiat
ex animo se obligandi, et ab illo qui habet
facultatem. Et quarto ut sit de re grata Deo:
i stultum enim esset, alicui promittere quod
illi non placet : unde non debet esse de actu
malo vel indifférente; sed de bono et me­
liori quam sit oppositum, quod per talem
actum hic et nunc practice impeditur. Ad
quod denotandum solet addi in diffinitione,
quod est promissio Deo facta de re meliori.
Esset longissime abire, omnes divisiones spcelcs.
et species voti explicare : debemus tamen
saltem nomina apponere. Dividitur ergo
primo in votum solemne, in quo fit perfecta
voventis traditio, habetque proinde an­
nexam susceptionem statas : et in votum
simplex, quod prædictam traditionem non
includit. Deinde votum simplex subdivilur
in absolutum, quod seipso statim obligat :
et in conditionale, quod fit dependenter a
conditione futura contingenti : neque obli­
gat priusquam talis conditio purificetur. Rur­
sus hujusmodi votum conditionale aliud
est tale simpliciter, aliud poenale : nempe
quod sit sub conditione delicti futuri, veluti, in poenam. Quarta divisio voti est in
tacitum et expressum. Quinta in perpetuum,
et temporale, quæ ex terminis constant.
Ultimo dividitur in personale, quo pro­
mittitur aliqua personalis actio : ut peregri­
natio, jejunium, etc. ac proinde obligatio

•J F!
’ ·

F

i <·A

.1

(

«

I

*

!

♦
i

I

ARBOR PRÆDICAMENTALJS.

DE VIRTFTIBI’S.

abscedant, homini busqué, animalibus, aut
non transit ad hæredes : et in reale, quo
in quibus divina perfectio manifestius elu­
lerræ fructibus non noceant. Non tamen
promittitur aliqua res externa, ut eleemo­
cet. Vel consideramus creaturas ut sunt
licet eos adjurare animo ab eis dicendi, aut
syna, transitque ad hæredem obligatiofnon
aliquid ad nos perlinens, quo i obligamus
auxilium ad aliquid consequendi : hoc
tamen sub titulo religionis, sed sub titulo
Deo : et hoc modo est cxecralorium : ut cum
quippe esset inire cum eis aliquam societa­
justitiæ commmativæ), si non impleta projuramus per vitam, animam, aut salutem
tem, quæ omnino est illicita. Sola autem
• missione obeat promittens : et in mixtum,
nostram, patris, filii, regis, etc. Tertio dii
natura rationalis, quæ adjurationem perci­
quo simul promittitur res extorna, et actio ; viditur in solemne, cui adhibetur aliqua no­
pit, potest per se adjurari. Cum vero res
personalis ut peregrinatio cum oblatione
tabilis circumstantia exterior : ut quod fiat
I
inanimatas, aut irrationales adjuramus,
eleemosynæ. De quibus late Theol-gi mo­ ' in tribunali, coram testibus, etc. Et in simlalisadjuratiodirigitur ad naturam rationarales.
1 pier, quod caret praxlicta solemnitate. De­
I
lem, quæ illis præsidcl : casque movere
Jura67 Hequittirjuramentum,sicdiclum quia
nique (omissis aliis divisionibus minoris
tncnluoi.
·
.
.··, . , .....
,,
,
potest, partimque ibi invocatur virtus diquasi pro jure et inviolabili lege habendum
notæ) dividiturjuramentum in assertorium,
■
vina, ut in his rebus vel earum usu assistat,
est. Potest vero ita describi : Juramentum
promissorium, et comminatorium. Primum
I
el diaboli vim coerceat: partim vero per
est attestatio divini numinis, vel invocatio
adhibetur solum ut credatur aliquid, quod
j divinam virtutem præcipitur diabolo ut
divini testimonii ad fidem faciendam, proalia via sufficienter probare non possumus.
; abscedat, el in illis rebus non noceat. Hic
missionemve firmandam. Vnde secundum
Secundum ad confirmandam aliquam pro­
etiam actus prout est actus immanens, per­
substantiam est actus intellectus , quædammissionem, qua volumus nos alteri obligare.
tinet secundum substantiam ad intellectum,
que locutio, qua Deum vocamus in testem
Quod si talis promissio Deo fiat, est votum
sicut juramentum, quia similiter est quæ­
ad confirmandam veritatem, fidelitatem­
juralum. seu juramentum cum voto:ac
dam locutio : ratione λόγο divinæ reveren­
que nostram in verbis et promissis. Et quia
proindeduplex peccatum contra religionem
tiae tribuitur elicitive religioni.
hujusmodi invocatione profitemur divinam
ejus transgressio. Si vero fiat creaturis, est
θθ· L ltimus actus est invocatio, sive asexcellentiam.spectatelicitiveadreligionem,
simpliciter juramentum promissorium.
sumpt io divini nominis per laudem. Qui actus
sicut de oratione et voto diximus. Debet
Tertium est,quo minamur alteri poenam, ut
solet poni pars orationis ; sed revera differt
autem juramentum ut religiosum sit tria
constricti juramenti reverentia non valea­
Jff,. <d> illa : nam oratio proprie dicta etiam
observare : nempe veritatem, justitiam et
mus condonare. Est vero inter prædicta ju­
vocalis solum est ad petendum et impetran­
Jcrcir.4. judicium, secundum illud Jeremiæ l: Jura­
ramenta hoc discrimen : quod in primo
dum ; hic vero actus de quo loquimur ; est
bis, vivit Dominus in veritate, et in judicio,
sufficit una veritas, ejus nimirum, quod ita
ad opera divinæ misericordiæ et beneficenet in justitia. Veritas requiritur, quia Deus
esse testamur : in aliis autem duplex requi­
liæerga nos laudanda et declaranda : non
non nisi verum potest testificari. Justitia,
ritur. Alia præsens, ut vere habeamus ani­
ut Deo, qui est inspector cordium, nostros
quia non vult suo testimonio alicui injuste
mum exequendi quod minamur, vel pro­
conceptus manifestemus, sed ut nos ipsos,
noceri. Et judicium quia Dei testificatio ir­
mittimus ; et alia futura, quæ verified
et alios audientes ad ejus reverentiam et
religiose adducitur super re admodum levi,
exeeutionem. Prima est omnino indispengratiarum actionem inducamus. Et quam­
vel ubi nulla est necessitas.
sabilis ; secunda vero potest ex causa licite
vis Deus ut est in seipso, utpote ineffabilis
Divisio.
Dividiturprimo juramentum in pure conomitti. De hoc actu tota quæst. 89.
et incomprehensibilis, proprie laudari non
testatorium, quo Deus præcise vocatur in
68. Juramento affinis est divini nominis Adjunvaleat, sed est major omni laude, secundum
testem : et in erecratarium, quo simul vo­ ' adjuratio, quæ fit quando Deum vel rem iw
""
effectus tamen qui ab illo in nos proveniunt,
catur in vindicem, ut puniendo tesletursi
sacram advocamus et quasi in rem praesen­
possumus ipsius laudem venerari et colere
falsum dicitur. Primum fit hac vel simili
tem adducimus, ut ejus timore vel reve­
juxta illud Isai. 63: Laudem Dominiannunforma : Testor Deum. Juro per Deum, Vivit
rentia alterum moveamus ad aliquid fa­
ciabo super omnibus qux reddidit nobis Do­
Dominus, etc. Secunda sub ista : Testem in­
ciendum, vel omittendum. Dum enim
minus, quæst. 91, art. 1. Vide sup. in an­
voco Deum in animam meam, ut 2 ad Coadjuramus aliquem, Deum ejusque numen
notat. ad art. 2, quæstionis 2. Hujusmodi
2Cor.l. rinth. 1 : Ita Deus me adjuvet, ita sit mihi
nobiscum quasi adducimus, ut ipsius reve­
vero actus completive consistit in ipsa ex­
propitius : hrc faciat mihi Deus,et hrec addat,
rentia, amore vel timore assequamur,quod
teriori locutione, supponit autem locutio­
etc. Rursus juramentum aliud fit imme­
nostris meritis non valemus : adeo ut si
nem intel lectualem,quæest actus intel lectus,
diate per Deum, aliud per ejus creaturas :
adjuratus possit, et nolit consentire, Deum
sicut oratio vocalis supponit mentalem.
non ut creaturæ præcise secundum se con­
ipsum velut nobiscum agentem parvipentais 70. Hic est proprius locus doni pietatis.
siderantur : sed vel ut sunt aliquid Dei, in
disse videatur. Fit autem adjuratio dupli-Du(4fL
;€1Us· cujus munus est offerre Deo venerationem
quo divinitas ejus splendet : et hoc pacto
citer : vel deprecando, ut cum pauper ex­
et reverentiam supra communem modum
est juramentum contestariorum, ut cum ju­
postulat eleemosynam a di vite propter Dei
virtutis religionis, sequendo potius inflam­
ramus percœlum, per Angelos, per rem
amorem : et hoc pacto adjuramus superiores
mationem et instinctum divini spiritus,
sacram : intelligimus quippe in his ipsum I quorum cupimus ope adjuvari. Vel prae­
quam regulas prudentiæ. Et quia prædicta
Deum eorum conditorem. Et si quis Deum
cipiendo, utcum Praelati adjurant sibi sub­
inflammatio valde explicatur per affectum
in omni creatura novit contemplari, per
ditos in virtute Spiritus sancti, etc. Et cum
erga Deum ut Patrem pientissimum, et
omnium esse jurare poterit. Non tamen id
Ecclesia inobedientes anathematizat. Hocmunificentissimum, accepit inde prædic­
fieri solet per res viles et sordidas ob spe­
que secundo modo licet dærnoncs adjurare,
tum donum nomen pietatis, quod est nomen
ciem indecentia? ; sed solum per nobiliores,
incutiendo terrorem ut obsessis corporibus
abscedant,

j

455

virtu lis versantis erga parentes. Sicut au­
tem hæc virtus extendit se ad parentes, et
ratione eorum ad omnes nobis sanguine
conjunctos, officium, et cultam illis exhi­
bendo : sic prædictum donum sub nomine
pietalii extenditur post Deam ad honoran­
dum et reverendum omnes homines, in
quantum sunt aliquid Dei, præcipue vero
justos et sanctos, quæst. 121, art. I. Huic
dono attribuit D. Aug. secundam beatitudinem, scilicet Beati mites etc. eo quod mili­
tas et mansuetudo valde disponunt ad di- Β““111'
vinam reverentiam, tolluntqae impedi­
menta actuum pietatis, q. 121, art. 2.
Secundum convenientiam vero ex parte
objecti respondet illi beatitudo quarta,
nempe Beati qui esuriunt,et sitiunt justi­
tiam, etc,
71. .Assignemus jam vitia opposita re­ villa.
ligioni, quorum alia opponuntur per de­
fectum : illa nimirum quæ irreverentia,
contemptu aut vi res sacras attingunt, quod
genus dicitur irreligiositas. Alia vero per
excessum ; non quia plus veri cultus Deo
tribuant, quam ipsi debetur ; sed quia cum
videantur speciem habere religionis, a vero
cultu exorbitant, falsumque vel superfluum
confingunt, aut illum tribuunt rebus indi­
gnis, et hoc vitii genus dictum est supersti­ Super­
tio : sive quia homines pimii erant in pre­ stitio.
cando et immolando,ut liberos relinquerent
sibi superstites, ut vult Cicero lib. 2 de Cicero,
natura Deor. sive quia relictis veteribus
Diis, colerent superstitem memoriam suo­
rum majorum, ut placet Lactantio lib. 4Lactant,
divin, instil, cap. 2. Aut denique ut vult
Servius in 8 Æneid. quia homines nimium Servius,
timerent iram Deorum superne impen­
dentem, et quasi superstantem. Quoad rem
vero superstitio idem est ac falsa religio.
Dividitur primo in superstitionem cultus Divisio
indebiti, qua verus Deus colitur, sed indebito
modo : et superstitionem ratione rei cultro,
quia cultus soli Deo debitus tribuitur crea­
turis, et dæmonum simulacris. Prima ex
his partitur in cultum falsum: utsi quis Deo
nunc offerret cultum Judaeorum, si falsis
miraculis et testimoniis aliquid confirmare
vellet,etc. incultum superfluum: ul dum præ­
ter Ecclesiæ morem ponitur cultus in ali­
quibus circumstantiis quæ ad rem non per­
tinent : ut in colore, vel situ candelarum,
in numero Missarum vel orationum, ut sint
tot et non plures (nisi cum aliquid ex his
attenditur propter ornatum). Ad quam spe­
ciem reducit Cajetanus usum novarum

Γί

D i

■

r
-

j

■·

*

v*

456

<

♦,

DE VIRTUTIBUS.

à

a

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

74. Recensuimus magis vulgatassuperslicæremoniarum in horis canonicis dicendis,
species,quarum hæc nomina, genethliacum 8Ηάκ
lionis species : omnes enim vix certum
aut Missis celebrandis, relictis his quæ I ex syderum motu, aut situ cognitio quærf-seœ/l
habent numerum. Consule D. Thom. 2,2, a
Ecclesia approbavit. Superstitio ratione rei
tur. Augurium specialiter dictum, cum
quæst. 93usque ad 90 et præcipuequæsl. 95,
quæritur ex animalium vocibus, hominum
cultæ quadripartitur in idololatriam, divi­
elMnrtin. Delriurn in disquisitioni!). magic,
nationem, superstitionem observantiarum, et
sternutatione ot similibus. Auspicium, cum
per quatuor priores libros, qui inter junio­
magiam. Aut enim diabolus (huic enim in
ex avium volatu, aut quorumvis animalium
res circa hanc materiam plus omnibus la­
motu. Omen, cum ex hominum vocibus
creaturis cultus offertur) colitur præcise ut
boravit. Quando vero hæc quæ recensuimus
honoretur tanquam numen : et hæc est
præter intentionem dictis. Onirocrilica,cum
ex spatulæ signis ; Aletoposcopia, cum ex
sint peccata mortalia, et quando solum, ve­
WoloU- idololatria, id est latria exhibita idolo. Vel
tria.
fronte.Chirumanl ia ,cum ex manuum lineis.
nialia, imo quando aliqui actus significati
colitur ut aliquid occultum revelet : et hæc
Sub tertio genere numerantur solum duæ
vocatur divinatio, quasi dii ina actio : quia
similibus nominibus sine culpa exercean­
species, scilicet Geomantia (non illa quam
proprium divinitatis est futura omninoque
tur, explicant Theologi morales, ubi agunt
occulta cognoscere. Vel ut juvet et dirigat
sub primo genere recensuimus), cum ex
de virtute religionis.
punctorum protractione cognitio quæritur :
in operando, et sic est superstitio vanarum
Alterum vitium oppositum perdefectum,
observationum. Vel denique ut ejus opera
et divinatio per sortes, cum aliquis ex signis
.“£· scilicet irreligiositas continet hæc quinque :
resultantibus ex plumbo liquefacio projecmira et insolita ab hominibus fiant, et ista
A sacrilegium, quo vis aliqua et injuria infer­
loque in aquam : vel ex electione feslucæ
appellatur magia. Species idololatriæ om­
tur rebus aut personis Deo, ejusve cultui
duabus oblatis, aut similibus cognitionem
nium superstitionum pessimæ, si pro diver­
consecratis. Subdividitufque in varias spe­
quærit.
sitate modi cultus,aut rei cultæ distinguan­
cies juxta diversitatem sacrorum, quibus
tur. plurimæ erunt : anonymæ tamen, et
73. Superstitio observantiarum tunc acvis infertur quæst. 99. Tentationem Dei,
cidit, quando ad consequendum aliquem
ideo omittendæ.
quando quis absque justa causa aliquid fa­
effectum adhibentur illa, quæ neque a Deo, m.
Divi na­
72. Divinatio fieri potest vel expressis
cit, vel dicit ad capiendum experimentum
tionum
neque a natura vim habent ad talem effec­
tria dæmonis invocatione et pacto ; et hæc vodivinæ potentiæ, sapientiæ, justitiæ, mise­
geDtra. catur necromanlia. Vel cum invocatione et
tum. Item cum ex consideratione alicujus
ricordiæ, etc. quæst. 97. Perjurium quod
eventus fortuiti conjicit quis aliquid pros­
pacto implicitis : et hoc adhuc dupliciter.
ex nomine innotescit quæst. 98. Simoniam,
peri vel adversi, ot inde actiones suas mo­
Aut inspiciendo dispositiones aliquarum
per quam res sacræ sine vi indigne trac­
rerum : ut motus,situs, figuras, lineamenta
deratur. Possuntque hujusmodi supersti­
tantur, commutando illas rebus tempora­
tiones ad tres reduci species : prima est ars
etc. et sic nuncupatur augurium : vel spec­
libus quæst. 100. Infidelitatem, non illam
nolaria, quæ per inspectiones figurarum et
tando quid ex aliqua actione humana ad
quæopponitur fidei Theologicædequa num.
hoc directa provenit, et appellatur sortilealia vana adminicula consequi nititurscien17, sed aliam quæ frangit fidem Deo in
gium. Suntque hæc tria divinationum ge­
tiam quasi per infusionem. Secunda est
voto promissam. Et blasphemiam, perquam
nera, sub quibus plurimæ cadunt species,
observatio sanitatum, quando adhibentur
derogatur divinæ excellentiæ et sanctitati.
aliqua verba, signa, aut inanes cæremoniæ
quarum aliquæ eisdem nominibus ac ge­
Quamvis hoc vitium etiam opponatur con­
ad curandos morbos, sistendum sanguinem,
nera ipsa nuncupantur. Sub primo ergo
fessioni fidei, ut vidimus num. cit.
Species novem numerat D. Thom. Prima estpræsmitigandos dolores, etc. Tertia observan­
tia eventuum, quod scilicet aliquid fortuito
generis. tûpum, cum scilicet Dæmon variis appari­
§IX.
occurrit, ex quo homo aliquid adversi vel
tionibus superstitiosis oculos præstringit,
prosperi conjectat, et inde actiones suas
objiciens se aspectui ejus. Secunda divinatio
De pœnitentia, pietate, observantia et hujus
per somnia, cum ex tali modo cubandi,dor­
moderatur : ut si domo egrediens pedem
partibus.
miendi, etc. Dæmonis instructio speratur.
offendat, ideoque domum revertatur, pu­
Tertia necromanlia specialiter dicta, cum
tans iter infaustum futurum, etc.
75. Secunda, quam posuimus inter par­
adhibitis sanguine et certis carminibus vi­
Denique magia sive ars magica est Magia,
tes potentiates justitiae est pœnitentia, quæ
dentur mortui resurgere et loqui : necros
illa superstitionis species, perquam mira
etiam est in ordine ad Deum : aliter tamen
enim latine mortuum significat, mantia
quædam et insolita (at non vera miracula)
quam religio : hæc enim reddit Deo hono­
vero divinationem. Quarta est divinatio per
ab hominibus fiunt dæmonum opera mediis
rem, el secundum se et absolute debitum ob
pythones, cum Dæmon loquitur per homines
signis, quibus isti ex pacto alligantur. Est
rationem primi principii , supremique
arreptitios. Quinta est geomantia, quæ fit
et alia magia non superstitiosa, quæ inves­
excellentis : pœnitentia vero reddit satis­
per signa in corporibus terrestribus appa­
tigando et applicando causas naturales com­
factionem debitam non nisi pro offensa : et
rentia : ut in ligno, metallo, lapide etc.
muniter occultas, mira agit absque dæideo non absolute, sed ex suppositione ofSexta hydromantia, quæ per signa appa­
monis ope : unde non est vitium. Illa vero
fensæ restituit Deo debitum, scilicet hono­
rentia in aqua. Septima aêromantia, quæ
pessima arte utuntur ad suos effectus vene­
rem, qui fuit per offensam ablatus. Non
persigna acris. Octava pyromantia, scilicet
fici, seu malefici, incantatores el incantatriautem ita bene ab aliquibus pœnitentia
per signa apparentia in igne. Ultima arusces et quæ Hispane dicuntur bruxas, latine
diffinitur quod est dolor de peccatis propter
picium per signa apparentia in visceribus
vero sagx, striges, larniæ, mascæ, etc. Estque
Deum: quia ad hunc dolorem nisi aliquid
animalium sacrificatorum.
vitium hoc flagitiosissimum propter enor­
addatur, non requiritur specialis virtus
Secundum genus continet novem alias
mia mala in quæ ducit.
distincta a charitate : quippe eadem virtus
7-1. Recensuimus
Salmant. Curs. thcolog. tom. VI.

quæ inclinat ad diligendum bonum alicu­
jus, inclinat etiam ad odio habendum ejus
malum, et de illo dolendum. Sed melius
diffinitur sic : Pœnitentia est virtus tendens Poitentis
ad dislinctionern peccati in quantum est Dei diffini
­
offensa media satisfactione. Vel i la : Est tio.
virtus offerens Deo debitam satisfactionem et
dolorem pro peccatis, 3 part, quæst. 85, art.
2 et 3. Cum enim pœnitentia sil justitia ho­
minis ad Deum, oportet ut ejus objectum
sit aliquid Deo debitum, per cujus exhibi­
tionem et restitutionem inaequalitas et in­
juria quam offensa intulit, reparetur et
adæquelur, divinusque honor a peccatore
secundum affectum damniiicatus, restitua­
tur, et jus divinum damnificatum et læsum
integretur. Quod totum fit media satisfac­
tione, in qua includitur dolor de peccato
præleriro et propositum ulterius non pec­
candi : atque adeo ipsa satisfactio quam
pœnitentia offert, est proprium et formale
objectum quod hujus virtutis. Deus autem
potest dici objectum cui sicut respectu reli­
gionis, sed peccata habent se tanquam id
quod destruitur per pœnitentiam, quod di­
citur materia remota. Alateria vero proxi­
ma extenditur ad omne id in quo potest
reperiri aliqua ratio satisfactionis, proindeque comprehendit actus omnium vir­
tutum.
Habet pœnitentia nexum indispensabi- Ejns
lem cum gratia, non ea solum generali nexus
cum
ratione, qua reliquæ virtutes infusæ ; sed gratia
peculiari titulo : nam cum pœnitentia peret
eichart™‘
se tendat ad auferendam offensam irroga­
tam Deo, media satisfactione, el hujusmodi
satisfactio quantumvis magna ex se, inæqualis sit prædictæ offensæ, nequit suum
sortiri effectum, nisi ex Dei acceptatione,
supplente divina misericordia, quod non
valet hominis præstare justitia : hoc autem
esse non potest, nisi Deus pacetur homini,
reddaturque ipsi amicus : quod fit per gra­
tiam. Similiter habet nexum cum chari­
tate, quia dolor ablativus offensæ Dei non
est quicumque, sed dolor (ut sic dicamus),
super omnia : quia hic solus est prædictæ
offensæ proportionatus. Sicut autem omnis
dolor ex aliquo procedit amore, sic dolor
super omnia de divina offensa oriri debet
ex amore super omnia divini boni, qui est
amor charitatis. Subjectum pœnitentiæ si-Snbjcc.
cut aliarum partium justitiæ est voluntas ,U(n·
quæst. cit. art. 4. Et quia de hac virtute si­
mul atque de pœnitentiæ sacramento insti­
tuendus est ex professo tractatus, non est
30

j

14

k ,4
I»

»

<1

DE VIRTUTIBUS.
Vitia quare immoremur. Vitium oppositum pm0PIXK,ü nitentiæ per defectum est impoenitentia. Si
quod vero opponitur illi per excessum, erit
innominatum : vel dicetur pœnitenlia in­
discreta.
rieus
76. Tertia virtus justitia? annexa est pie­
tas quæst. 101. Quod nomen aliquando ac­
cipitur pro religione : et ideo personas
divino cultui deditas pias vocamus. Indeque omne opus bonum appellamus opus
pietatis, quia potest Deo in cultum offerri.
Aliquando etiam sumitur pro misericordia
et pro omni affectu com passivo et benigno.
Sed proprie pietas est virtus filiorum erga
parentes : quam ex Cicerone diffinit Aug.
lib. 83 quæstionum q. 3 hoc modo : Pietas
est per quam sanguine conjunctis, palri.rque
benevolis officium ct diligens tribuitur cultus.
Etenim pietas primo et principaliter respi­
cit parentes, quia hi post Deum sunt prin­
cipia ortus et educationis. Secundo respicit
patriam, quia hæc etiam aliquo modo est
ortus principium : et quia parentes fovet,
et quiaopportuna ad ortum et educationem
suggerit. In patria etiam intelliguntur om­
nes concives, et patriæ amici quæst. citat,
articul. 1. Tertio : respicit omnes consan­
guineos : quia licet non sint ortus princi­
pium, in eis quodammodo repræsenlantur
nobis parentes ipsique ex eisdem parenti­
bus processerunt articul. cit. et istis omni­
bus reddit pietas debitum cultum et obse­
quium. In ejus vero objecto sicut in aliis
parlibus justifia? potest considerari, et ob­
jectum quod, et objectum cui, et ratio forObjcft malis objectiva. Objectum quod est ipse
cultus qui parentibus exhibetur, sub quo
intellige omne obsequium, sive ad reveren­
tiam, sive ad sustentationem, quod filius
tenetur parentibus exhibere ·. nunquam au­
tem quantumcumque eis retribuat, reddet
omnino æquale. ita ut ab obligatione am­
plius retribuendi liberetur, quia semper
manet filius. Objectum cui sunt ipsi paren­
tes, patria, etc. quibus pietas cultum defert.
Ratio vero objectiva ex parte objecti quod
est ratio debiti : hæc enim non solum tenet
se ex parte subjecti, sed etiam objecti in
justitiae partibus. Ex parte vero objecti cui
est ratio principii ortus nostri : in hoc
quippe fundatur totum jus, quod parentes,
patria, etc. habent ut a nobis cultu afficianSubject. tur- Subjectum hujus virtutis est voluntas.
Residetque in filiis erga parentes, patriam,
etc. Videtur autem satis probabile ponen­
dam esse in ipsis parentibus aliam virtu-

tom ad providendum filiis correspondent
tem istorum pietati : quæ quidem virtus
quoniam proprio caret nomine, dicenda
quoque erit pietas sed parentum distribu­
tionis gratia. Nisi velis cum aliquibus ean­
dem virtutem pietatis existentcm in filiis,
quæ primario respicit parentes, extendi
etiam ad uxores et liberos ipsorum filio­
rum, quatenus et parentes in filiis filiorum
repraesentantur : et uxor est instrumentum
per quod natura a parentibus accepta in
posteros derivatur.
Ex dictis habetur pietatem collocandam eJI(
osse post religionem et pœnitentiam, quæ'11^·
sunt in ordine ad Deum, hisquoesse valde
affinem. Nam parentes sunt voluti secun­
darii quidam dii respectu filiorum tanquam
secundaria principia essentiæetvitæ : unde
représentant filiis quodammodo ipsum
Deum, qui est primarius et summus om­
nium Pater. Ob hancque rationem merito
post præcepta primæ tabula? quæ ad cultum
Dei pertinent, primum secundæ tabulæ
institutum fuit de honore parentibus exhi­
bendo. Intelligenda vero sunt quæ hactenus
diximusconsideratostatu hominis naturali:
nam in his quæ ad statum supernaturalem
pertinent, minor est parenti in filios au­
thor! las et potestas. Vitium contrarium huic vitia
virtuti per defectum est impietas, stricte
dicta (in lata enim acceptione impietas di­
citur quodeumque mortale peccatum, et
impius quicumque moraliter peccans). Vi­
tio e contrario per excessum non est pro­
prium nomen, sed potest appellari amor
nimius parentum, consanguineorum, etc.
77. Post pietatem sequitur observantia, Oh»·
quam diffinit Augustin, ex Tullio ubi supr. nfltu'
Observantia est per quam homines aliqua
dignitate auteccllentes cultu quodam et ho­
nore dignamur. Sicut enim parentibus et
patriæ quia sunt principia naturalis esse et
educationis, debemus peculiare obsequium
et cultum, pro quo exhibendo constituitur
pietas : ita superioribus quia authoressunl
nostræ gubernationis et directionis per le­
ges, per præcopta, per consilia, per doctri­
nam, etc. debemus specialem honorem, ad
quem præstandum ponitur observantia.
Nec solum personas in dignitate jam cons­
titutas, a quibus de facto gubernamur, observantiæ cultu prosequimur, sed etiam
omnes virtute, sapientia, aliavc perfectio­
ne insignes : quatenus ratione talis perfec­
tionis apti sunt nos dirigere, etsi de facto
nullam habeant in nos jurisdictionem. El
hinc

ARBOR PRÆDICAM ENTAI JS.
hinc fit ut nulla sit persona, cui non de­
beamus aliqualem observantiam, quia in
omnibus possumus considerare aliquam
perfectionem, quæ nobis saltem ex nobis
ipsis non competit : atque adeo conside­
rando in nobis id quod ex nobis est, et in
1
aliis quod habent ex Deo, nulla erit per­
sona, cui non nos aliqualiter submittere
debeamus ; secundum illud Apostoli, supe­
riores invicem arbitrantes, honore invicem
j
prxvenienles.
'
Ex quo patet objectum observantiae comI
prehendere omne obsequium, cultum, vel
I
honorem quæ possunt deberi alicui persoI
næ ratione officii, dignitatis, scientiæ, virtu­
tis, aut cujusvis perfectionis, ratione cujus,
l
vel nos actu gubernat, vel apta est instruere
et gubernare. Patet etiam observantiam
ordine dignitatis pietati succedere, quia be­
neficium generationis el primae educatio­
nis, quod pietas attendit, majus et intimius
est beneficio sequentis gubernationis, arctiusque debitum, cæteris paribus, inducit.
Quod si filius magis obligatur ad Princi­
pem, quam ad patrem, adeo ul existenlibus in vitae periculo potius illi, quam huic
subvenire debeat, non est ratione observantiæ, sed ratione pietatis et legalis justi­
tiae, quæ etiam ad principem se extendit.
Pietas quidem quia dum respicit bonum
patriæ, attendit ejus benefactores, inter
quos maximus est Princeps. Justitia vero
legalis quia attendit bonum commune, cu­
jus ratio in Principe potissimum contine­
tur ab eoque dependet.
iftties. 78. Est observantia species subalterna,
quæ juxta diversos gradus excellentiae aut
dignitatis eorum quos colit, dividitur in
varias species infimas ; alia enim observan­
tia servus colit dominum, alia miles du­
cem, alia subditus praelatum, alia juvenis
senem, alia discipulus magistrum, et alia
Principem vasallus. Nominantur vero soûiüi. Ium duæ partes observantiae, nempe dulia,
et obedient ia. (Cæteræenim quia anonyma?
sunt, retinent commune nomen generis, et
possunt non incongrue appellari Observan­
tia specialis, vel Urbanitas.) Nomen dulix
secundum primævam impositionem vide­
tur significare servitutem a græco verbo
du levo, quod est servire alicui, vel obse­
quium deferre : atque adeo dulia in hac
primæva acceptione dicit illam speciem ob­
servantia?, qua servus colit dominum suum.
In alia autem latiori et minus propriacomprehendit umnem virtutem, quæ honorem I

459

defert personis creatis : quo pacto ipsamet
observantia ponitur ejus species quæst. 103,
art, 4. Cælerum scholasticorum usu deter­
minatum est jam prædictum nomen ad il­
lam determinatam speciem observantia?,
qua colimus sanctos, et Deo conjunctos, aut
illi consecratos. Debemus enim hisquibeatitudinis gloria el majestate secure fruantur, veluti dominis nos submittere, el eis
honorariam et religiosam servitutem de­
ferre. Et pro hac virtute supponit jam in­
ter theologos nomen dulix, magis quam pro
illa qua servi honorant dominos tempora­
les. Dividitur autem prædicta dulia reli­
giosa in eam quæ colit sanctos communi
dignitate fulgentes : et in eam quæ colit
rem speciali nexu divinitati conjunctam :
uti est Virgo Beata, quæ relatione maternitalis Deum attingit : et humanitas Christi
Domini considerata secundum se (sed quo
pacto adoratio hæc fieri debeat, vide 3 part,
q. 25, art. 2). Hæc posterior vocatur hyper- Hypcr.
dulia, quasi excellens dulia : prima vero ‘lulta.
commune nomen dulix sibi specialiter adscribit, pro qua subinde stat absolute pro­
latum. Nec satis constat an sint duæ virtu­
tes, vel unamet ad utrumque cultum se
extendat. Sicut etiam non constat an pro
honorandis personis Deo consecratis, ut
sacerdotibus, religiosis et hujusmodi sit po­
nenda specialis virtus, vel sufiiciat ipsa
dulia quæ colit sanctos.
Porro dulia ut comprehendit omnem cul­
tum qui exhibetur sanctis, aut rebus Deo
valde conjunctis, ipsive consecratis, reduci
posset ad virtutem religionis, non ut spe­
cies, sed ut pars potentialis propter affini­
tatem cultus his creaturis exhibiti, et illius
qui Deo tribuitur. Nec desunt qui putent Nou
ipsam religionem ad utrumque cultum sufficere, sicut eadem charitas se extendit ad viiu»
diligendum Deum et proximum : adqueR^-|,°'
adeo duliam religiosam eUnjperduliam non
esse species observantia?, sed quasi partes
objectivas religionis. Contrarium tamen
tenendum est cum Divo Thom. citata qu.
103, art. 3, ubi in solut. ad 2, ostendit dis—
paritatem inter amorem Dei etamorem pro­
ximi ex una parte : et inter cultum religio­
nis et cultum duliae ex alia : quia nimirum
proximo non est alia formalis ratio ut di­
ligatur per charitalem, quam ipsa bonitas
divina: quæ primario diligitur. Indecum
non sint duo objecta formalia, non possunt
duas charitates distinguere. Cæterum sanc­
tis el Deo conjunctis inest propria excellen-

460

DE VIRTUTIBUS.

lia creata, ratione cujus petunt formaliter
honorari, adqueadeo per virtutem distinc­
tam ab iila, quæ ipsam divinam et increatam excellentiam honorat. Quod si in sanc­
tis solum consideres divinam excellentiam,
quæ in eis relucet, fatemur posse coli per
religionem, sicut coluntur aliquæ crealuræ
irrationales ut Crux, et imago Christi Do­
mini. Non autem consuevimus creaturas
rationales cultu latriæ adorare, non quia
prout Deum représentant, suntque ejus
imagines, hujusmodi cultum terminare non
possint ; sed ne videatur offerri illis secun­
dum se. Quod inconveniens quia non mili­
tat in rebus sensibilibus, uti est Crux, ima­
go, etc. sine scrupulo eis latriæ cultum
deferimus. Vide 3 part. q. 25, art. 3, corp,
et ad 3.
obe
79. Alia virtus nominata sub observantia
Obe-_
ûîcntia. est obedientia, potiusque videtur pars potentialis, quam subjectiva : quia ejus objec­
tum non est cultus vel honor, sed superio­
ris præceptum et voluntas. Dicitur enim
obedientia, quasi obaudientia, tanquam per
illam vox et præceptum superioris audia­
tur et admittatur. Sumitur vero dupliciter.
Primo large pro omni opere virtutis quo
impletur præceptum, etiamsi non ea in­
tentione fiat : et hæc dicitur obedientia ma­
terialis : neque est specialis virtus, sed ad
omnes se extendit, eo quod omnium actus
aliquando sunt vel possunt esse præcepti.
Secundo sumitur stricte pro virtute quæ per
se respicit præceptum ut præceptum est,
eaque intentione operatur ut illud adim­
pleat : et hæc dicitur obedientia formalis,
estque specialis virtus : quia etsi ad om­
nium materias se extendat, in omnibus ta­
men respicit unam formalem rationem,
quæ est superioris præceptum, in cujus
adimpletione formalissime ut tali splendet
specialis honestas præter honestatem ipsius
rei præceptæ.
Vis autem praecipiendi supponit jus et
llulliplcx potestatem regendi : quod quidem jus ex
poiesias triplici capite potest provenire. Primo ex
pneeipicndi. ratione causæ el effectus : nam causa natu­
raliter habet potestatem in suum effectum.
Et hac ratione Deus potest imperare omni
creaturæ rationali, quia est author illius,
ipsa vero opus suum et figmentum. Idemque suo modo competit parentibus in filios.
Secundo id convenit ratione totius et par­
tis : eo quod pars naturaliter subesi toti, et
regitur a toto. Et hoc modo respublica ha­
bet authoritatem et potestatem in singula

membra. Tertio ex ratione agentis et pa­
tientis vel instrumenti : agentis enim est
movere et dirigere patiens; et causæ prin­
cipalis suum instrumentum. Sic marito
competit potestas in uxorem, domine in
servum, hero in famulum, etc. Ab his
mediante commissione derivatur prædicta
potestas in alios, qui eam ex se non habent.
Ex primo enim capite descendit omnis po­
testas Ecclesiastica directe hoc ordine. Ab
ipsa divinitate (ubi primo residet plenitudo
potestatis in creaturas) plenissime descen­
dit ad humanitatem Christi Domini, juxta
illud .Malth. 28 : Data est mihi omnis poles- Miih.
tas in calo et in terra. Rursus a Christi hu­
manitate derivatur ad Summum Pontificem
sicut ab Ordinario in Vicarium : unde in
ipso Summo Pontifice adest omnis potestas
directe et immediate hominibus communi­
cata a Deo : diciturque hæc potestas Eccle­
siastica, sicut illa quæ in Deo est divina.
Ulterius a summo Pontifice descendit ad
omnes Prælatos et Rectores Ecclesiarum, et
religiosarum Congregationum secundum
varias restrictiones locorum, personarum,
actionum, etc. Nisi velis omnium Episcopo­
rum potestatem sicut et omnium Apostolo­
rum immediate descendere a Christo Do­
mino, licet cum subjectione ad Romanum
Pontificem, de quo alibi.
Ex secundo capite per commissionem
provenit omnis potestas quæ vocatur poli­
tica Imperatorum, Regum, Principum,
Magistratuum, et consequenter omnium
eorum qui ab his authoritatem recipiunt.
Respublica enim libera perse et ex natura
rei habet potestatem regendi se et omnia
sua membra : unde eam potest cui voluerit,
sive uni, sive pluribus committere, cum
his. aut illis conditionibus et limitationi­
bus prout ei expediens visum fuerit. Ex
tertio capite per commissionem potest deri­
vari potestas aliquid privalim operandi
privatasque functiones excquendi, quæ una
cum ea quæ parentibus convenit in filios,
dici potest potestas domestica. Generaliter
enim verum est eum saltem cui primario
aliqua potestas imperandi convenit posse
illam alteri committere, et tanquam vicario
delegare.
Nec huic doctrinæ contradicit quod ha­
betur Rom.9 : Non est potestas a Deo. QuiaR**® ?
licet Deus sit prima causa omnis potestatis,
non tamen eodem modo ab eo in homines
derivatur : sed ecclesiastica directe tanquam
per formalem commissionem : politica vero,

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
Γτ«ΐο· domestica quasi virtualiter medianto ipsa
4X rerum institutione. Hoc ipso enim quod fe­
cit singulos homines sui juris, deditque in­
clinationem ad vitam communem et politi­
cam, censetur etiam dedisse communitati,
quæ ex illis conflatur, potestatem regendi
se, el singula sua membra : qui naturali­
ter ex potestate singulorum sic in societa­
tem vitæ coeuntium resultat potestas com­
munitatis et facultas illam idoneis personis
committendi. Similiter potestas patris in
filium, el mariti in uxorem est a Deo me­
diante institutione procreationis liberorum,
et conjugii maris et fœminæ. Potestas do­
mini· in servum est aDeo mediante authoritale reipublicæ : ex qua est jus belli : vel
per cessionem ipsius servi, qui libertatem
suam sponte in jus alterius transfert, se illi
servum vel gratis, vel pretio constituendo.
Estobe- 80. Quamvis autem prædicta potestas
aaica imperandi sit adeo multiplex, ipsa tamen
^'virtus obedientiæ in omnibus est ejusdem
speciei : quia non respicit tanquam specificativum prædictam potestatem, dignitatemve, aut excellentiam personarum quibus
competit, sed dumtaxat præceptum, ex qua­
libet potestate, dummodo legitima sit, or­
tum ducat. El præsertim, quia in omnibus
humanis præceptis tota vis obligandi ex Dei
potestate et præcepto derivatur, ipsumque
divinum præceptum in omnium aliorum
adimpletione adimpletur, et in omnium
violatione violatur. Vide D. Thom. q. 104,
art. 2 ad 4 et quæ ibi Cajetanus adnotat.
Quod si subditus superioribus obtemperet,
non præcise ex motivo adimplendi præcep­
tum, quo obligatur ratione prædictæ potes­
tatis ipsorum superiorum; sed ut eis obse­
quium præstet, aut reverentiam et honorem
tribuat, spectabit jam hujusmodi actus ad
alias virtutes, ut ad pietatem, observan­
tiam, duliam, etc. quarum est similes per­
sonas colere et honorare. Diximus ratione
prxdictx potestatis, etc. quia si accedat ex
parte subditi votum, aut juramentum ob­
temperandi superiori, adimpletio præcepti
non sistit in linea obedientiæ, sed ascendit
ad religionem, cujus sunt actus, votum et
juramentum : ob idque in religiosis, quo­
ties frangitur obedientia, violatur etiam
religio ratione voti.
ObcAssignantur pro perfecta obedientia tres
ÎHiæ conditiones. Primo est quod sit cxca. Tum
tiones. ad conspiciendum defectus superioris : tum
etiam ad rationes præcepti scrutandas : sa­
tisque ei sit quidquid praecipiatur, dum illi­

Λλ·

4Ô1

citum esse non constat, praecipi ab eo qui
locum Dei tenet. Secunda ut sit prompta ad
exequendum, ut nec præceptum differat,
nec tcrgiversetur, neque excuset, nec lente
et curn torpore ad opus accedat. Quod intellige saltem dum non praecipiuntur, quæ
sunt nostri commodi vel honoris, ad quæ
regulariter loquendo, non est laudabile ita
promptum et alacrem se exhibere. Tertia
est ut sit fortis in opere præcepto aggre­
diendo, et perseverando in illo, ne propter
rei difficultatem ab obediendo resiliat :
exemplo Salvatoris et Redemptoris nos­
tri, qui factus est obediens usque ad mortem, ptiiipp.
mortem autem Crucis. Circa gradum perfec- tionis qui tribuendus est obedientiæ inter
mortales virtutes sic ail D. Thom. cit. q. 104, D.Thoni.
art. 3 : Perse loquendo laudabilior est obedientix virtus, qux propter Deum contemnit
propriam voluntatem, quam alix virtutes
morales qux propter Deum aliqua alia bona
contemnunt. Non videtur voluisse hicD.Th. Ejns
praeferreobedienliam religioniquamquæst. ^,jec'
81, art. 6, absolute omnibus virtutibus mo­
ralibus anteponit. Sed an prætulerit illam
pietati et observantiæ non omnino constat.
Ea est praestantia obedientiæ, ut solis vir­
tutibus theologicis et religioni videatur ce­
dere. De humilitate quid tenendum sit, di­
cetur num. 143. Ad observantiam etiam
reducenda videtur humilitas quæ residet in
voluntate in ordine ad alienam excellen­
tiam, de qua diximus disput. 2, n. 54, iterumque dicemus infra n. 144, ubi de humi­
litate prout est temperantiæ pars sermo
erit.
Obedientia? per defectum contrariatur vitia opinobedienlia : quæ potest etiam sumi, vel poala’
large pro qualibet præcepti violatione, et
hoc modo non est speciale vitium, sed generaliscircumstantia omnium peccatorum.
Vel stricte secundum quod procedit ex in­
tentione agendi contra præceptum, atque
adeo ex contemptu et vilipendentia illius :
et ista est vilium speciale prælictæ virtuti
contrarium. Si quod autem vitium opponi­
tur illi per excessum, non habet proprium
nomen. Sicut neque illud habent quæ aliis
speciebus observantiæ opponuntur. Possent
tamen omnia quæ opponuntur per defec­
tum, generali nomine vocari inurbanitas,
vel rusticitas.

DE VIRTUTIBUS.

462
§ X.

I)c reliquis partibus potentialibus just dix.

81. Hactenus de partibus quæ a ratione
perfectæ justitia?deficiunt propter inaequalitatem ejus quod redditur : supersunt illa?
quæ deficiunt propter imperfectionem debiti, quia non reddunt ex debito legali et
rigoroso. Harum prima, et in ordine quinta
est gratia, sive gratiludo, quæ respicit debitum ortum ex beneficio accepto : utque
illi satisfaciat, rependit aliquid benefactori,
sicut actionem gratiarum, obsequium, cultum, vel aliud beneficium. Potest autem
sumi dupliciter : vel ut generatim extendit
se ad omnes, Deum, parentes, superiores.
etc. a quibus beneficia accepimus : quo
pacto non est una specialis virtus, sed actus
ve} munus diversarum. Ut enim Deo gralias reddit, coincidit cum religione : ut parentil us. cum pietate, ut superioribus,cum
observantia, etc. Vel potest sumi ut specianter respicit beneficium acceptum ab illo,
in quo solum attenditur ratio benefactoris:
et hoc modo est virtus specialis distincta a
præcedentibus, quæ licet non inducat debitam rigorosum recompensandi beneficium,
bene tamen debitum decentiae et honestatis,
quæstione 10G.
Quinque autem sunt officia gratitudinis.
Primum beneficii accepti xslimalio, nempe
ut ostendamus nos illud aestimare ; si non
ex rei magnitudine, ex affectu et animo donantis, qui potissime ponderandus est in
gratuitis beneficiis. Secundum est benigna
acceptatio. Si enim repudies vel non significes tibi gratum esse, videris contemnere,
vel certe parvi facere beneficium et affectum donantis. Si autem benigne acceptes,
hoc ipso benefactorem honoras, et affectui
ejus quodammodo satisfacis, juxta illud
Senecæ lib. 2 de benef. cap. 35 : Qui (prate
beneficium accipit, primam ejus pensionem
solvit. Tertium est gratiarum actio, quæ est
benevola protestatio gratiæ accepta? cum
quadam accipientis subjectione et demissione ad ipsum benefactorem directa. Estque proinde quædam beneficii compensatio, quia per illam benefactor honore afficitur. Ut autem convenienter fiat, magis
accommodanda est ad affectum benefactoris, quam ad beneficii quantitatem (art. 5),
nam graLitudo respicit beneficium prout
gratis et absque intuitu mercedis impensum, debelque proinde superare in gratifi-

I cantio ipsum beneficium, ut prædictum af­
fectum possit adæquare. Quartum munas
est grata commemoratio, tum ut apud nos
simus memores beneficii accepti : tum etiam
ul cum occasio se offert, coram aliis libenter illud referamus : quia hoc pertinet ad
honorem et laudem benefactoris, estque
proinde quædam recompensatio. Postremum est redditio, seu repcnsio : quando vicissira re, vel obsequio redditur beneficium,
Quod si non suppetat quod rependas, saltem reddenda est bona imprecatio : ut Deus
| remuneret, compenset in centuplum, etc. vel
i piæ ad Deum preces pro salute benefactoris,
Si autem habeas quod reddas, non debet
esse nimis festina aut intempestiva redditio, sed cum fuerit magis opportuna benei factori. Ut enim aiebat Seneca lib. 4 de
benef. Qui festinat reddere, non animum ha­
M grati hominis, sed debitoris. Et rursus :
Qui nimis cito cupit solvere, invitus debet, el idea,
qui invitus debet, ingratus est. Hoc vero in­
tellige nisi benefactor statim expectet re­
| munerationem,vel occurrentes circumstan| tiæ aliud poscant. Hæc quinque ad tria
reduxit D. Thom. art. 2. Quæ sunt beneficium agnoscere, pro eo gratias agere, retri­
buere loco et tempore pro facultate recipicnlis.
Vitium gratitudini contrarium per ex-iogniicessum non est nominatum ; per defectum
vero est ingratitudo, cui assignantur sex
j gradus. Primus beneficium non retribuere.
Secundus dissimulare non agendo gratias.
Tertius oblivisci et nolle agnoscere. Quartus
, retribuere mala pro bonis. Quintus vituperare
beneficium. Sextus et summus beneficium
pro maleficio reputare; quæst. 107.
82. Sequitur sexto loco vindicatio, quæ vindiquodammodo se habet ad mala accepta, si- αϋ°·
I cut gratiludo ad beneficia : quatenus utriusI que est vicem rependere. Sicut enim gratitudo bonum reddit pro bono, ita vindicatio
I malum pro malo : scilicet malum pœnæ
pro malo culpæ : et Græce sonat idem quod
ultio injurix q. 108. Solet autem diffiniri ex
Tuli. Vindicatio est per quam vis aut inju-Tolliœ.
ria, et quidquid obscurum est defendendo aut
ulciscendo propulsatur. Quæ tamen diffini­
tio aliquantulum latior est, nam comprehendit defensionem, quæ non est proprie
vindicatio. Pro quo nota ex Div. Thom. et
I Cajet, ubi sup. malum pro malo reddere
non esse cx se opus virtutis, sed indifferens,
I vel potius male sonans : declinat enim in
| oppositum charitatis, cujus est velle et fa­
cere

«Αχέ.

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
core cuique bonum. Quia vero non includit
intrinsece malitiam, potest honestari ex
fine, sicut etiam vitiari. Si ergo malum pro
malu quis reddat animo nocendi, ita quod
principalis intentio in hoc sistat, manifeste
est peccatum odii. Neque excusatur dum
malum intendit ei, qui sibi injuste malum
intulit : sicut non excusatur dum odit se
odientem : debemus namque non vinci a
»
malo; sed vincere in bono malum. Si au:
tem intendatur aliquod bonum ad quod
;
pervenitur per pœnam inflictam peccanti,
(
erit aclus honestus hujus, vel illius speciei,
I
secundum diversitatem finis intenti.
» Milii- Potestque hujusmodi finis multiplex esse.
Primo bonum ipsius peccantis, ut quod re• Jsii· sipiscat et emendetur : sicut pater plectit
delicta filii, et magister discipuli : el sic
est aclus misericordia?, pietatis aut charitaREern. tis, qiae (ut Bernardus ait epislol. 2) pie so­
let sxvire, patienter irasci, humiliter indiMttr gnari. Secundo potest esse propria defensio,
;4rij Pro fiua ^caique licitum est quemcumque
injustum invasorem invadere, et vim re­
pellere cum moderamine inculpatx tutelx (ut
jura loquuntur), id est cum ea moderatione
sine qua malum (saltem æquale) declinare
non potest. Quod si majori vi utatur, non
erit pure defensio, sed ultio. Verum etsi hoc
licitum sit etiam usque ad occisionem in­
vasoris : praesertim pro vita, pro honore,
pro pudicitia el hujusmodi ; non tamen
semper erit in praecepto, sed multoties lau­
dabilius patienter sustinere ad exemplum
Christi Domini, qui sicut ovis ad occisionem
ductus est, et tanquam agnus coram tondente
se obmutuit. Hujusmodi autem defensio vel
spectat ad amorem naturalem honestum,
quem quisque habet ad se, vel ad charitatem,
vel ad aliquam aliam virtutem, quae respiciat bonum illud quod defenditur.
Qwpac- 83. Tertio prædictus finis potest esse illa
qitnat’ honestas, quæ splendet in punitione malefactoris : cui per se convenit et debetur
SMCld.
_1
· t i
lem pœna : sicut laus et gratitude benefactori ;
tem. id(Iue ut rectus ordo servetur, et quod extra
ordinem recti per culpam prolapsum est, ad
illum per poenam revocetur. Sic Deus pec­
catores qui ab ordine pulcherrimo justitiæ
et legum divinarum per culpam prolapsi
sunt peccando, ad ordinem ipsius justitiæ
reducit puniendo : ut nihil in mundo re­
maneat informe, sed omnia pulchre suis
locis el gradibus adaptentur. De quo lege
D. Augustin. 5 de Civitat. Dei cap. 9, et
lib. 11, cap. 17 el 18. Ad hunc finem redu­

463

citur cum intenditur reparare injuriam il­
lius in quem peccatur. In qua reparatione
etiam honestas splendet : quia dum peccans
punitur propter injuriam illatam, restitui­
tur honor parti læsæ, eique aliqua satisfac­
tio exhibetur : qui enim lædit plus justo,
affectui suo indulge!, sibique sumit, et al­
teri detrahit : dum autem punitur, illud
plus ei quodammodo adimitur, cum contra
propriam voluntatem patiatur. Et quia id
agitur in gratiam læsi, censetur ei donari,
atque ita fit nonnulla compensatio. Huc
etiam spectat cum intenditur, ut exemplo
puniti ipse et alii a peccatis cohibeantur, et
in posterum nonaudeantsimiliaperpetrare.
Igitur cum aliquid horum intenditur a per­
sona privata servatis debita mensura el cir­
cumstantiis spectat ad hanc peculiarem vir­
tutem, quam dicimus vindicationem. Idcirco
inter partes potentiates justitiæ computa­
tur, quia ex una parte est ad alterum res­
piciendo pœnam illi infligendam secundum
justitiæ æqualitatem : et ex alia non impor­
tat debitum rigorosum, sed solum morate :
nullus enim cogitur ad expetendam propriæ
injuriæ vindictam.
84. Sed observa primo, quod licet præ-vmdicdicta virtus ponatur in personis privatis ad’4^0
expetendam honeste vindictam, non tamen'tuendaad exequendam, quia executio solum debet
fieri a judice, cui est authoritas puniendi
malefactores. Nec licet cuilibet seipsum
vindicare, sicut licet se defendere. Cum
enim in vindicando se unicuique facillimum
sit excedere, valdeque difficillimum debi­
tam mensuram servare, voluit Deus hujus­
modi causas sibi advocare secundum illud :
Mihi vindicia, et ego retribuam: et non nisi
ab illis vindictam exerceri, quos ipse me­
diate vel immediate judex designaverit.
Unde ut bene notat Cajet, peculiare est in
virtute vindicationis, quod persona in qua
residet, non possit per seipsamconsummare
actionem propriam talis virtutis (intellige
de consummatione includente etiam actum
• externum : nam intrinseca bonitas in ipso
virtutis subjecto complete habetur) quia
materia ejus est malum pœnæ, quod coactivam potestatem exigit in authore : essetque proinde alienum jus usurpare, si vellet
unusquisque privata authoritate infligere *
talem pœnam. Stat itaque, et quod vindica­
tio sit virtus privatæ persons expetentis
vindictam ; et quod ipsa vindicta non possit
a privata persona consummari, nisi authorilas judicis accedat. Quod si jura humana

461

DE VIRTUTIBUS,

aliquando permittunt quempiam se vindi­
care, ul vitetur majus malum ; nulla tamen
legitima lex talem vindictam approbat, nisi
forte per modum naturalis defensionis. In
ipso autem judice pœnæ exeeutio non est
actus virtutis vindicationis, nisi forte cum
vel ob supremam authoritatem, vel ob spe­
cialem commissionem ad hoc acceptam, pro­
priam ulcisceretur injuriam, quam posset
condonare. Cum vero vindicat alienas, exer­
cet actum justitiae commutativæ, vel lega­
lis, vel utri usque simul.
LaofhSecundo observa, qeod licet appetere vinestlnjo- dictam modo explicato sit actus virtutis,
miuere" ^Onoe temen laudabilius est injurias condoguim^nare, et ultionem non quaerere exemplo
vindi­ Salvatoris nostri, qui cum malediceretur,
care. non maledicebat : cum pateretur, non commi­
nabatur. Sed ait : Pater ignosce illis, etc. Est
enim hoc misericordia* opus, et charitatis
officium, consilium evangelicum, proximo­
rum ædificalio, ac sæpe lucrum malefacto­
ris, semperque fiducia el spes propriorum
delictorum veniam impetrandi. Interdum
tamen erit actus perfectionis desiderare
vindictam, praesertim in injuriis Deo illa­
tis, ut divinus honor reparetur : quo pacto
Nome» illam sancti aliquando expetebant. Denique
prowran observa, proprium nomen virtutis de qua
DUjUS
vinofc
agimus prout communis omnibus personis
esse bonam vindicationem. Et in Deo erit
eadem quam dicimus justitiam vindicativam, si semel ad punienda peccata nequit
ex justitia proprie dicta obligari. At in per­
sonis creatis hoc nomen justitia vindicat iva
frequentius accipitur pro ea quæ residet in
judice ut tali ad vindictam exequendam, at­
que adeo pro justitia legali vel commuta­
tiva, secundum quod per pœnam inflictam
peccatori, restituit toti vel parti jus suum,
vitia np- Per excessum opponitur vindicationi crudeposilâ- litas, seu sævitia, quæ excedit mensuram
honesta* vindicationis : et per defectum vi­
tium innominatum, quod potest dici remis­
sio, art. 2 ad 3.
Veritas.
85. Septima pars potentialis justitiae est
veritas: non illa quæ ponitur passio entis,
et solet dici objectiva, vel radicatis : neque
illa quæ consistit in adæquatione objecti
cum intellectu, quae appellatur veritas for­
malis: sed aliam quam dicimus veracitatem,
et utentes illa veraces vocamus. Estque ha­
bitus existens in voluntate, qui nos facit
dicere verum : vel (quod idem est) qui veri­
tatem et notitiam intellectu conceptam facit
nos ad extra fideliter significare, recte

utendo verbis et signis quæ nobis data sunl
ad manifestandum alteri inter nos concep­
tus et judicia : ita ut his exteriora signa
conformentur : hoc enim vocatur dicere ve­
rum. In quo datur specialis honestas requi­
rens specialem virtutem affinem justitia*.
Est enim fidelis hæc manifestatio valde ne­
cessaria ad humanam societatem : atque
adeo multoties debita his, quibus convivi­
mus, non debito rigoroso (nisi ex alia vir­
tute accedat) sed debito honestatis. Actus
hujus virtutis est recta applicatio et usus
praedictorum signorum, ut non discrepent
ab interno conceptu quem manifestant : seu
electio hujus applicationis, qui usus et elec­
tio spectat ad voluntatem, quamvis concep­
tus significatus in intellectu sit. Objectum
sunt ipsa* voces et externa signa secundum
quod adaequantur conceptui interno.
Ad hanc virtutem tria spectant. Primo ^nu·
amare veritatem in dictis et factis : ipsa d”
enim virtus essentialiter est hujus veritatis
habitualis amor. Secundo cavere ne contra
judicium mentis aliquid dicatur vel signifi­
cetur; pro quo fundat praeceptum negati­
vum, obligans ad semper. Tertio patefacere
judicium mentis per verba aut alia signa :
hoc tamen non præcipit pro semper, quia
multoties expedit ea quæ in mente sunt oc­
cultare : et si loqui opus sit, licebit justa ex
causa æquivocatione uti, ita tamen quod in­
tentio loquentis interno conceptui semper
conformetur : neque intendat audientem
decipere, sed tantum secretum suum celare.
Imo oportet talibus verbis uti, ut saltem
junctis aliis quæ retinentur prædicto con­
ceptui sufficienter adæquentur.
Ad veritatem reducitur virtus illa quæ Fid.·!?
servat proximo fidem in promissis, et ap- Ιις
pellatur fides, seu fidelitas. Est enim quasi
veritatis pars, quod factum promissioni res­
pondeat. Plus autem participat hæc virtus
de ratione justitiae, quam simplex veracitas : quia majori debito adslringitur homo
ad observandum eaquæ promittit, suamque
promissionem verificandam, quam ad vi­
tandum simplex mendacium : adeo ut pro­
missio facta animo se obligandi et acceptata,
juxta valde probabilem sententiam obliget
sub mortali : quod de simplici veritate nul­
lus dixit.
86. Utraque est virtus specialis et atoma.
Et fidelitati per defectum opponitur vitium
quod vocatur infidelitas in promissis, vel fidei
datx violatio. Per excessum, si quod illi op­
ponitur, nominatum non est. Veritati au­
tem

ARBOR PRÆDICA MENTALIS.
. fin» lein opponitur vitium mentiendi; quæsliono
•χ1'110, cujus proprius el immediatus actus
non est ipsum mendacium, sed ejus electio
et volitio. Mentiri vero dicitur quasi contra
mentem ire, cum nliud intra sentimus, et
aliud extra significamus. Consistitque ejus
malitia in abusu illo signorum, quae cum
data nobis sint ad internum judicium patei
faciendum, utimur eis contra ipsum judi­
cium, ponimusque inter hoc et illa conlra!
dictionem, dum quæ mens negat, lingua
affirmat; vel e converso.
ρώ!) Dividitur primo mendacium in jac/anpiJ' tiam, cum quis majora de se prædicat, quam
[
insint, quæst. 1 Γ2.ΕΙ ironiam, cum minora
quam insint, affirmat, vel laudabilia quæ
insunt negat, quæst. 113, articul. 1. Hæc
opponitur veritati per defectum : el illa per
excessum. Secundo dividitur in mendacium
jocosum, quod dicitur causa voluptatis pro­
priæ, vel alienæ : officiosum, quod dicitur
causa propriæ vel alienæ utilitatis : et per­
niciosum quod alicui injuste nocet, sive al­
teri prosit, sive non, quæst. 110, art. 2. Se­
cundum est malum; pejus primum; pessi­
mum tertium. Rursus ratione signi quo quis
utitur, dividitur mendacium, quod consistit
in verbis (ad verba reducuntur nutus directe
instituti ad significandum). Et hoc retinet
sibi in communi locutione nomen mendacii.
Et in illud quod consistit in factis et actio­
nibus : ut cum habens in corde lælitiam,
tristitiam contra veritatem ostendit : appellalurque simulatio, quæst. Ill, art. 1, sub
qua comprehenditur hypocrisis, cum quis
revera peccator, justum se simulat, art. 2
et sequentibus.
n.:.- 87. Octava pars juslitiæ est amicitia, de
quaquæstione 111. Sumiturque hoc nomen
w dupliciter : primo omnino proprie, ul dicit
mutuam benevolentiam in aliqua speciali
communicatione fundatam : quæ communi­
catio causa est, ul unus amicus diligat alte­
ram sicut seipsum : et cum eo familiariter
tractet. Sic inter milites est amicitia ratione
societatis et communicationis militiæ : inter
eruditos ratione communicationis in doc­
trina : inter consanguineos propter com­
municationem sanguinis : inter Deum et I
homines ratione communicationis donorum
supernaturalium,praesertim gloriæ ad quam
gratia nos coaptat. Ilanc ultimam perspi- I
cuum est osse specialem virtutem, quia est I
charitas de qua satis §4. Aliæ enumeratæ et I
quæ enumerari possunt ut veræ amicitiæ I
cint, debent esse honeslæ et in virtute fun- I
o >

465

I dari, quia amicitia solius utilis vel delecta­
bilis, sicut non potest esse firma, sic non
est vera amicitia. Posset autem de prædiclis
dubitari an pro eis ponenda sit aliqua spe­
cialis virtus, quæ amicitia nominetur, vel
naturalis amor ad id sufficiat supposita
prædicta communicatione, quatenus natu­
raliter unusquisque per se diligit sibi simi­
lem : ut sapiens sapientem, humilis humi­
lem, religiosus religiosum, miles militem,
etc. Hoc tamen in præsenti examinare non
vacat, neque hujusmodi amicitia est quæ
ponitur inter paptes juslitiæ potentiates;
sed magis reducenda erit ad charitatem, de
qua proinde in ejus tractatu.
Secundo sumitur nomen amicitiæ proquadam virtute quæ procurat ul conversatio
nostra cum proximis sit grata, et talis,
qualem decet esse, spectata conditione nos­
tra, personarum quibuscum agimus, nego­
tiorum, etc. ut neque nimis blande, neque
nimis aspere in colloquiis et congressibus
ad illos nos habeamus, sed ut decet aliqua­
liter amicos et socios, saltem propter gene­
ralem communicationem naturæ rationalis.
Hæc vocatur amicitia non ita propria sicut
prima, sed quasi simililudinarie, in quan­
tum ostendit signa illius generalis amoris,
qui omnibus quantumvis extraneis et igno­
tis debetur propter convenientiam in na­
tura speciei, etsi alia strictior amicitia vel
communicatio non suppetat. Sufficit enim
generalis ille amor omnibus debitus ut prae­
dicta signa non tribuantur simulationi,
etiam cum extraneis vel alias inimicis ex­
hibentur; sed huic virtuti, quam minus
proprie dicimus amicitiam, proprie autem
vocatur affabilitas. Unde quod communiter Aiïabidicitur amicitiam esse ad paucos, non intel- ,i,asligiturde hac secunda, sed de illa priori,
quæ eo facilius remittitur et evanescit, quo
communicatio ad plures extenditur : quia
limitatus noster amor nequit ita arcte plu­
res complecti.
Objectum affabilitatis sive prædictæ ami- Eius
citiæ est tota conversatio unius hominis
cum altero in colloquiis, et convictu et hu­
jusmodi : quæ omnia ita nititur moderari
ut prudenter grata existant aptaque ad vi­
tam socialem. Ad quod licet non teneamur
debito rigoroso, bene tamen debito hones­
tatis, sicut tenemur verum dicere cum fue­
rit loquendum. Non tamen est contra præ­
dictam virtutem si interdum severius cum
proximo agatur, quando res id postulat :
quia non tenemur omni tempore affabiles

ARBOR l’RÆDICAMENTALIS.
466

467

DE VIRTUTIBUS.

nos cuivis præsiare, sed quando aliud ejus
vitia culpa vel alia causa non postulat. Per
exCt»ssum OppOni|Urhuic virtuti vilium adu­
landi : student enim adulatores nimis blan­
de in convictu se habere : omnia probant,
omnia laudant, et in omnibus se accommo­
dant voluntati eorum, quibus blandiuntur.
Cumque hoc faciunt alicujus utilitatis causa
dicuntur simpliciter adulari : cum vero so­
lum ut placeant et delectent, dicuntur blan­
diri, quæstione 115. Per defectum opponitur
litigium, quod perturbat vitam socialem,
paritque pugnas et contentiones quæst. 116.
88. Ultima pars potentialis justitiæ est
Liberalias. liberalitas, quæ versatur circa pecunias (sub
pecuniis intellige omnes divitias externas,
quarum pretium et ajstimatio pecunia me­
titur) illas ut decet expendendo : non ex
alio debito vel mercedis intuitu, nisi quia
decet expendentem liberalem et profusiDoptcx. vnm esse : liberales enim ex eo maxime di­
cuntur quia libenter et hilariter de rebus
suis aliis largiuntur. Est autem sub nomine
liberalitatis duplex virtus: alia quæ pri­
mario moderatur passionem appetitus con­
cupiscibilis, et solum consequenter disponit
ad congruam elargitionem : et hæc potius
est pars temperantiæ quam justitiæ, residetque in prædicto appetitu ut diximus
disp. 2, num. 55. Alia respicit primario ex­
teriorem elargitionem, ut fiat his quibus
oportet, et unicuique in ea mensura el quan­
titate quam oportet : et hæc cum sit ad alte- I
rum, spectatad justitiam ut parspotentialis
minimum participans de ratione debiti
quæst. 117, subjectaturque in voluntate ut
Magmfi- dictum est num. cil. Ad hanc quoque justi—
ccutia. liæ partem reducitur illa species magnificen­
tia, quam eodem num. posuimus in volun­
tate circa magnos sumptus in ordine ad |
alterum: nam magnificentia est velut quæ­
dam egregia liberalitas, sicut virginitas est
egregia castitas.
Liberalilati per defectum opponitur ava- |
Vilia
oppo­ rilia, seu nitnia cupiditas divitiarum quæ
sita.
radix est omnium malorum 1 ad Timot.
D.Grcg. 6, ejusque filias enumerat Gregor, lib. 31
moral, cap. 31, proditionem, fraudem, fal­
laciam, perjuria, inquietudinem, violentiam
et obdurationem contra misericordiam quæst.
118, artic. 8. Et per excessum prodigalitas,
quæ plus dat quam oportet, aut his quibus
non oportet, etc. quæst. 119. Magnificentiæ
per defectum contrariaturpurci/îce/itia,quæ
deficit a magnitudine el proportione debita
secundum rationem inter opus et sumptus.

!>3i ejus sequela avertant voluntatem. Ulriusque
El per excessum consumptio vel superfluitas
“^virtutis simul ac praecedentium necessitas
de quibus iterum nitmer. 102.
ostenditur quæst. 123, art. 1, ubi sicdiciCirca has très justitiæ partes, scilicet ve- Otar- K-tur: “ Ad virtutem humanam pertinet, ut
ritalem,amicitiam, liberalitatem, notaquod uia
* bonum faciat hominem, el opus ejus seDivus Thom. supr. quæst. 60, artic. 5, nu­
« eundum rationem esse. Quod quidem
merat illas inter virtutes versantes circa
« triplicilercontingil, uno modo secundum
passiones concupiscibilis : atque adeo vide­
i quod ipsa ratio rcclificalur, quod fit per
tur sentire quod sint paries temperantia
: virtutes intellectuales. Alio modo secunexistentes in ipsa concupiscentia. Cæteruni
. dumquodipsa rectitudo rationis in rebus
'2, 2, cujus ordinem sequuti sumus, ponit
< humanis constituitur, quod perlinet ad
eas partes justitiæ : sive ratio hujus rei sit,
. justitiam. Tertio modo secundum quod
quod sub quolibet ex illis nominibus con­
j ■ tolluntur impedimenta hujus rectitudinis
tinetur duplex virtus; ita ul non tantum
' < in rebus humanis ponendae. Dupliciter
liberalitas, ut nuper diximus, duplex sil,
■ ■ autem impeditur voluntas humana ne
sed etiam sit duplex affabilitas, et duplex
' « rectitudinem rationis sequatur : uno mo­
veritas: alia circa passiones residens in
do per hoc quod trahitur ab aliquo deappetitu sensitivo quæ erit pars temperan­
■· lectabili ad aliquid aliud quam rectitudo
tiæ·, et alia in ordine ad alterum residens
rationis requirat : et hoc impedimentum
in voluntate, atque pars justitiæ juxla dicta
tollit virtus temperantiæ. Alio modo per
disput. 2, num. 55. Sive quia licet tantum
» hoc quod repellitur ab eo quod est secunsit unica veritas, unica affabilitas, etc. ex‘ dum rationem propter aliquod difficile
tenditse ad utrumque, scilicet ad passiones,
« quod incumbit: et ad hoc impedimentum
et ad alterum ordine quodam, id est vel
< tollendum requiritur fortitudo mentis,
primario ad passiones, et secundario atque
» qua hujusmodi difficultatibus resistat : si­
indirecte ad alterum: quo pacto erit sub­
cut el homo per fortitudinem corporalem
jective in appetitu sensitivo, vel primario
impedimenta corporalia superat et read alterum,etsecundario ad passiones: quo
« pellit, etc. » Quod vero ordine perfectio­
pacto erit subjective in voluntate : et prop­
nis et dignitatis fortitudo præcedat tempe­
ter unum munus ponetur pars justitiæ, et
rantiam, debealque proinde collocari hic
propter aliud pars temperantiæ, de quo
immediate post justitiam, habetur ex nualibi.
mer. 47.
Purro fortitudinis nomen tripliciter su§ XI.
mitur : primo ut dicit firmitatem animi in
·· quolibet virtuoso opere : et sic non est vir­
De fortitudine, actibus illius, et partibus
tus specialis, sed generalis conditio omnes
integralibus.
illas transcendens : nam de ratione cujuslibet virtutis est firmrter inclinare ad suum
89. Virtutes quas usque modo (vel saltem
aclurn. Vide sup. quæst. G1, art. 4. Secundo
usque ad numerum 85; prosequuti sumus,
ut dicit firmitatem animi in sustinendis
perficiunt nobiliores et spirituales nostræ
vel superandis temporalibus periculis, quæ
animæ potentias : nempe intellectum et vo­
reddunt objectum sivesit malum sensibile,
luntatem: et ideo omnes illæ sunt habitus
sive bonum, difficile, et arduum : speclatspirituales. Quæ vero deinceps sequentur
queproinde illorum victoriaadirascibilem.
(paucis exceptis quas suis locis nolabinus)
Et hoc modo connumeratur prudentia?, jusperficiunt immediate potentias appétitives
litiæ, et temperantiæ. Adhuc tamen non
sensitivas : scilicet irascibilem et concupisest virtus omnino specialis, sed compre­
cibilem : ideoque sunt habitus corporei;
hendit fere omnes in prædicta irascibili
quamvis a materia satis elevati, sicut præ­
existentes : ul magnanimitatem, magnifi­
dictæ potentiæ. Sunt autem hujusmodi vir­
centiam, etc. quæ non attingunt perfecte
tutes fortitudo, quæ rectificat passiones
rationem fortitudinis, sed ponuntur paries
iraseibilis : timorem, audaciam, spem, elc.
ejus potentiales, de quibus § seq. Tertio su­
Et temperantia, quæ rectificat passiones con­
mitur prout dicit firmitatem animi in illa
cupiscibilis : amorem, odium, concupiscen­
materia ubi difficillimum est firmitatem ha­
tiam, delectationem, etc. etc. ne si tales
bere, qualia sunt mortis pericula. Contra
passiones eifrænes et immensuratæ relin­
quæ firmat animum ne illorum timore boquantur, bonum rationis impediant, et ab
ejus

nurn rationis deferat : vel detinet, ne ni­
mium audax in ea insiliat. Hoc modo est
virtus specialis importans specialem ho­
nestatem. Ubi enim est peculiaris difficul­
tas in retinendo rationis præscripto, ibi
nobis opus est peculiari virtute : at in pe­
riculis mortis adest specialissima difficultas
ut quis decenter etjuxta rationis praescrip­
tum tam interius quam exterius se gerat.
N’am vel excitatur ingens limor ad mali
fugam, quam difficillimum est ilacoercere,
ul non perturbet, et ad aliquid indecorum
compellat: vel excitatur motusaudaciæ ad
mali repulsam, qui etiam moderandus est,
ne temere in periculum præcipitet: vel
ulraque affectio alternantibus animi moti­
bus, et veluti inter se conlligentibus, exori­
tur: et tunc ulramque simul juxta rationis
regulam temperare oportet: opus igilar
erit peculiari virtute quæ has difficultates
superet, prædictosque motus secundum ra­
tionem moderetur : et hæc vocatur proprie
fortitudo ex analogia ad robur corporis :
quias icut incorpore magno robore opus est
ut immoti sustineamus, vel etiam repella­
mus id quod corpus valde impellit : ita in
animo magnum robur et fortitudo requi­
ritur, ut pericula mortis, quæ mediante
apprehensione animum concutiunt, susti­
neamus aut repellamus immoti et stabiles
in bono.
90. Diffinitur autem fortitudo ex Tullio Diffinihoc modo : Fortitudo est considerata pericu- Tunfris.
lorum susceptio et laborum perpessio. Vel
aptius ex Divo Thoma : Fortitudo est virtusDTb0lu
existens in irascibili coercitiva timoris, ct
audaci#. moderaliva instantibus periculis. Di­
citur existere in irascibili, ut non solum a
concupiscibili excludatur, ubi est tempe­
rantia, sed etiam a voluntate in qua nullam
ponimus virtutem, quæ sit primario ad
moderandas animæ passiones. Quia virtus
ibi dumtaxat ponenda est, ubi ejus bonum
consummatur : bonum autem prædictæmo­
derationis non consummatur in voluntate,
sed in appetitu sensitivo, cujus sunt actus
ipsæ passiones. Quod si petas per quem Notatio,
habitum voluntas eligat medium in passio­
nibus, seu passiones moderatas imperet, et
appetitum ad eas moveat? Respondetur,
quod attinet ad actus ordinis naturalis, nul­
lum habitum requiri, quia in ordine ad
bonum proporlionatum proprii suppositi
ipsa voluntas natura sua est sufficienter
rectificata, ut ostensum est disput. 2, toto
dub. 3. In ordine vero ad actus supernatu-

•108

K
H.

*

DE VIRTUTIDES.

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

rales, vol id spectat ad charitatem, quæ so
vero, ul ad iram, spem, desperationem,
lur Cajet. ) adest in ipso sustinere, vel aggrehabet tanquam voluntas, potestquc in or­
aut tristitiam extenditur secundario, quate­
Jispecialis honestas distincta a bonitate fi­
dine ad Deum quem primario respicit, se­
nus istarum moderatio necessaria est, ut illæ
nis præsuppositi propria el specificativa ipcundario el ex consequenti imperare et
in debita mensu ra conserventur. Sicut etiam
siusfurtiludinis.El quia hujusmodi honestas
eligere actas cælerarum virtutum. Quod si
extenditur ad actiones externas, aggres­
semper est unius speciei, quantumvis fines
charitas non sufficiat, recurrendum est ad
sionem, fugam, permanentium, etc. quatenus
exlrinseci sint diversi, ipsa quoque fortitu ­
aliquos infusos primarie institutos propter
in eas refundi potest modus prædtciarum
do semper est una in specie atoma in quo­
prædictum munus eligendi medium in
passionum.
passionibus : qui proinde distinguentur et
Ex his patet materiam proximam, in-^ cumque bono animum firmet.
Secundo debent esse pericula maxima,
multiplicabuntur secundum distinctionem I trinsecam et primariam hujus virtutisesse ta
souilla in quibus difficillimum est firmum
virtutum infusarum existentiam in appetimoreset audacias ; quia in istis intrinsece
permanere: quæ sunt pericula mortis.Quamtitusensitivo juxta dicti disput. 3 a num.
et primario ponit suam formam etsimili42. Cæterum tales habitus deficiunt a ra­
tudinem, scilicet modum et mensuram ra­ I vis enim fortitudo etiam minora pericula
tionis: ut quod fiant prout oportet, quomodo J I ejusdem lineæ sustineat, non tamen ab his
tione virtutis, quia non sunt consummativi
recti operis, ut ibi et num. 9 hujus arboris
oportet, etc. (forma enim et essentia virtutis I dicitur aliquis simpliciter fortis, nisi usque
ad mortem sustinere valeat quæst. 123, art.
observavimus. Universaliter itaque verum J moralis nihil aliud est nisi modus et com4. Etenim fortitudo ad hoc ponitur in iras­
est virtutes primario versantes circa passio­
mensuratio a ratione in appetitum derivata,
cibili, ut tueatur bonum rationis, ne scili­
nes non existere in voluntate, sed in appe­ I diximus disp. l,dub. 3), perquam formam
cet propter timorem mali corporalis volun­
titu sensitivo : fortitudinem quidem in i prædictæ passiones constituuntur actus virirascibili, et temperantiam in concupisci­ ! tuosi et honesti. Materia etiam intrinseca
tas a prædicto bono retrahatur: unde quia
bili.
hujusmodi bonum potissimum conservari
sed secundaria sunt cæteræ passiones, quæ
91. Deinde dicitur quod est coerciiiva
oportet in maximis periculis, ubi difficilior
mediante audacia et timore modificantur.
timoris, et audacis moderaliva : quia sicut I Materia extrinseca sunt actiones extern®,
est ejus conservatio, debet fortitudo in his
pericula non aliter separant voluntatem a ; ut fuga, permansio, aggressio, etc. quæ ex
praecipue animum firmare : quia qui stat
bono rationis, nisi vel incutiendo nimium • praedictarum passionum moderatione mo­
firmus contra majora mala, stabit etiam
timorem, quo plus aequo formidantur, vel
derantur et componuntur, ut fiant decenter
contra minora; sed non convertitur, art.4.
nimiam audaciam, qua immoderate et im­ J et consentanee ad virum fortem. Dicuntur
Tertio debent esse pericula bellica jart. 5,
prudenter invaduntur : sic fortitudo non
autem hæc materia fortitudinis, quia ex illis
comprehendendo sub his non solum quæ
aliter firmat animum in illis, quam redu­
et ex prædicta forma integer actus fortitu­
imminent in bello communi, sed in qua­
cendo utramque passionem ad debitam
dinis coalescit: qui est non quidem timere
cumque particulari impugnatione : quæ lar­
mensuram. Nec de ratione prædictæ virtu­
absolute, vel audere absolute, etc., sed timere
ge etiam bellum dicitur. Cum enim fortitu­
tis est auferre omnem timorem, sed dum­ I prout oportet, audere prout oportet, irasci
do per se sit ad tuendum et defendendum
taxat immoderatum : timorem vero pru­
ut oportet., sustinere, vel fugere secundum
bonum rationis, ibi directe locum habet ubi
dentem quem dicimus cadentem in virum | quod oportet. Denique pericula quæ per for­
prædictum bonum impugnatur, atque adeo
constantem ad fugienda pericula, quæ ag­
titudinem debent sustineri, timeri, aut in­
in iliis periculis quæ directe imminent con­
gredi vel sustinere non oportet (cujus ti­
vadi possunt dici materia omnino remota,
tra illud et ejus defensionem : qualia sunt
quia licet non informentur a fortitudine
moris conditiones adduximus sup. quæst. 6,
pericula belli publici vel privati, ubi fortis
adhuc extrinsece.lerminantejus respectam;
circa articulum Gi, potius conservat : sicut
patitur vel pugnat pro defensione justitiæ,
et ideo se habent tanquam objectum vel ma­
conservat moderatam audaciam, et mode­
fidei aut alterius boni impugnati juxta id
teria circa quam.
ratam iram ad aggrediendum prout opor­
quod de Martyribus prædical Apostolus ad
92. In his periculis tria debent concur- qo
tet. Magis tamen spectat ad fortitudinem
Hebr. Fortes facti sunt in bello. Alia autem
rere ut directe ad fortitudinem pertineant.’^
diminuere timorem, quam audaciam, quia
pericula etiam mortis : utquæ sunt e.xægriPrimo quod sint honesta ex aliquo fine præ- dirs·
magis est ad stimulandum et roborandum,
tudine, ex tempestate, ex occursu latronum,
supposito dislinctoa fine proximo ipsius forquam ad detinendum : sicut temperantia
etc. non directe imminent contra bonum
titudinis : qui est fortiter sustinere, fortiter
e converso magis est ad detinendum et rehonestum, sicut neque ad deterrendum vel
aggredi, etc., non enim hæc fortiter et vir­
frænandum, quam ad firmandum et sti­
removendum ab illo urgentur; sed indetuose fient, nisi supponatur justa causasusmulandum : ob idque (ut diximus) ista
pendenter ab illius defensione forluito acci­
tinentiæ et pugnæ : ut propter veritatem,
ponitur in concupiscibili, quæ maxime indunt : et ideo in eis constanter permanere, ,
propter justitiam, etc. Et enim dicitnrquæst.
digit fræno propter vim et allicientium
non est directe pro bono pati vel pugnare.
124, art. 3 : Tolerare mortem non est lauda-i>n>
boni concupiscibilis : illa vero in irascibili,
Verumest tamen eandem fortitudinem quæ
bile secundum se, sed solum secundum quod
cui propter difficultatem objecti ardui potis­
primario firmat contra belli pericula, ex- I
ordinatur ad aliquod bonum, quod consistit
simum calcaribus opus est. Neque idcirco
tendi secundario ad alia ejusdem lineæ,
in actu virtutis, puta ad fidem, et ad dilectio­
in diffinitione fortitudinis solius timoris et
quatenus undecunque immineant, poterit I
audaciæ mentio fit, quasi has tamen pas­
nem Dei, etc. Præsupposito autem fine illo
homo honeste et secundum virtutem illa
siones moderetur: sol quia moderatur ip­
extrinseco tanquam conditione honestante
subire.
......
sas primario et ratione sui : ad cæteras
93. Assignatur fortitudini duplex actus,
pericula, et bonificante materiam(ul loqui­
scilicet aggredi et sustinere. Quia aliquando |
tur

409

ralio dictat pugnandum esse pro boni de­
fensione, ut impugnalores arceantur et ex­
terminentur : et tunc opus est aggressione
forti et prudenti, quæ fit per audaciam
moderatam. Aliquando el frequentius dic­
tat esse patienter sustinendum, ut manifes­
tetur affectus voluntatis erga bonum vir­
tutis, qui tantus est, tantique prædictum
bonum æstimat, ut quantumvis impugna­
tus ab illo non recedat, articul. 3. Sed quis
actus difficilior et principalior sit, dicitur
art. 6, bis verbis: « Sicut Philosophus di-D.Thom.
« cit in 3 Ethic, fortitudo est magis circa
a timores reprimendos, quam circa auda­
a cias moderandas : difficilius enim est
a timorem reprimere,
quam audaciam
a moderare, eo quod ipsum periculum
a quod est objectum audaciæ et timoris, de
a se confert aliquid ad repressionem au­
« daciæ, sed operatur ad augmentum timo­
« ris. Aggredi autem perlinet ad fortitudi­
(C nem secundum quod moderatur audacias :
« sed
sustinere sequitur repressionem
a timoris : et ideo principalior actus forti­
a tudinis est sustinere, id est immobiliter
a sistere in periculis, quam aggredi. » —
I Quod si timor multolies debitam aggres­
sionem impedit, ideo est quia apprehendi­
tur in illa sustinentia et passio: his vero
seclusis solus excessus vel defectus audaciæ
auferre potest bonum aggressionis. —Adde
ex solutione ad primum, quod sustinere est
inferioris respectu fortioris invadentis :
■ qui autem aggreditur, invadit per modum
fortioris : difficilius autem et gloriosius est
pugnare cum fortiore, quam cum debiliore.
— Præterea, ille qui sustinet, sentit jam pe­
ricula imminentia ; qui vero aggreditur,
habet ea ut futura : difficilius autem est,
majusque proinde fortitudinis signum, non
moveri apraesentibns, quam afuturis.
Hinc est, ut actus principalissimus forti- Martytudinis qui est Martyrium, non sil in aggre- riam*
diendo, sed in sustinendo consistat q. 124,
art. 2, de quo aliqua diximus sup. tract. 9,
disp. 3, dub. 2, ubi conditiones ad prome­
rendam martyrii aureolam explicuimus.
Hic tamen nota, martyrium, ut hoc nomine
significatur, non dicere qualemcumque ac­
tum fortitudinis, sed illum qui imperatur
a charitate propter fidei testificationem :
quo imperio vel causa seclusis, licet mane­
ret ita fortis et constans sustinentia, defi­
ceret a ratione martyrii.
Nota rursus, ex prædictis duobus actibus
fortitudinis aggredi saltem ut est actus im-

·-

ARBOR PRÆDÎCAMENTALIS.
470

471

DE VIRTUTIBUS,

manens.importare in recto passionem sen­
sitivi appetitus, scilicet audaciam modera­
tam, vel etiam moderatam iram q. 23 art.
10 ; sustinere vero quamvis supponat in
appetitu timorem esse moderatum, qui
timor elicitur a fortitudine, non tamen
prout explicatur nomine sustinentiæ, in eo
consistit : sed prout sic importat ex parte
corporis permanentiam et durationem sub
periculis, passionibus, ictibus, etc. et ex
parte animæ electionem, imperium, et
usum talis permanentia», dum et ratio
præcipit corpus sub prædictis permanere,
ei voluntas hoc eligit, et ad hoc utitur ipso
corpore. Sustinere igitur active sumptum,
et secundum quod ex parte animæ se tenet,
vel includit tres istos actus, vel consistit
in ultimo ; nequaquam tamen in actu ap­
petitus sensitivi. Vide Cajet, cit. art. 6.
Quomodo autem si actus sustinentiæ sub­
jective est in voluntate vel ratione, tribua­
tur fortitudini existent! in irascibili, et
quomodo fortitudo ad illum concurrat, vide j
supr. disp. 2, num. 22.
94. Ex dictis habetur, adaequatum forti­
Tartes
inté­ tudinis opus duo prædicta includere : scili­
grales.
cet sustinere, d aggredi, ct ita non esse per­
fectam fortitudinem, quæ ad utrumque non
valeat extendi. Meritoque dici possent par- I
tes ejus intégrales, sicut declinare a malo, j
et facere bonum respectu justitiæ. Sed quia I
uterque actus requirit aliquas conditiones,
maluerunt Philosophi et Theologi explicare
partes intégrales fortitudinis per illas con­
ditiones, quam per ipsos actus. Sunt igitur .
prædictæ partes sive conditiones quatuor :
scilicet magnanimitas, magnificentia, pa­
tientia,et perseverant ia, binæ ex parte utrius­
que actus. Ex parte enim aggressionis primo ■
requiritur, quod fortis dilatatum animum
habeat ad secure aggrediendum : ei hæc est
magnanimitas. Secundo, quod non deficiat
in exeeutione illorum quæ fiducialiter in­
choavit : et ita est magnificentia. Ex parte
sustinentiæ requiritur primo, ut animus dif­
ficultate præsentium malorum non franga­
tur per tristitiam, decidatque a sua magni­
tudine : et hæc est patientia. Deinde, ut ex
diuturna difficilium passione non fatigetur
usque ad hoc quod desistat : et ita est perse­
verantia. I t autem prcdictæ sint partes in­
tégrales, debent restringi ad propriam for­
titudinis materiam, scilicet mortis porticula
q. 128. Nam si referantur ad alias materias
minus difficiles, potius sunt partes poten­
tiates, de quibus § sequenti.
|

1

95. Virtuti fortitudinis respondet quar- fct»
tum donum eodem nomine nuncupatum,
per quod animus roboratur contra pericula
alliori modoquam per virtutem quatenus
per illud infunditur ab Spiritu sancto quae­
dam singularis fiducia et magna securitas
evadendi quæcumque temporalia mala per·
veniendique sine animæ detrimento ad
finem certaminis : qua securitate in animo
existente, evanescit timor : et mina», passiones.cruciatus.aliaque id genusquantumvis gravia parvipenduntur , quæst. 139.
Videtur etiam actus hujus doni illa animo­
sitas et fortitudo, qua aliqui martyres ad
tyranni praesentiam, illiusque carnificium

Ex

Exparte audaciæ solum assignat D. Thom.
vitium per excessum, quod retinet sibi ip­
sum nomon audaciæ, quæst. 127 ; frequens
namque est nomina passionum, earum
præcipue quæ sunt circa malum, viitis ex­
cedentibus applicare. Sed an reipsa detur
vitium per audaciæ defectum distinctum ab
eo quod est per excessum timoris : et quare
Div. Thom. illud tacuerit, invenies apud
Cajet.quæst. proxime citata.

§ xn.
De partibus potentialibus fortitudinis.

96. Non assignantur fortitudini aliquae
species sive partes subjectivae, quia propter
specialitatem materiae (ut diximus) est una
in specie atoma ; attribuuntur tamen illi
aliquæ virtutes, quæ circa materias, ubi
non est adeo difficile firmitatem habere, id
ipsum suo modo observant, quod fortitudo
circa mortis pericula : et ideo vocantur
partes ejus potentiates propter affinitatem
cum ipsa, vel in materia, vel in modo per­
puto ficiendi. Assignantur autem hujusmodi virtutes diversimode a diversis Philosophis
i^s-q. 128. Tullius enim ponit quatuor : fidu­
ciam, magnificentiam, patientiam, et per­
severantiam. Macrobius vero ponit septem :
magnanimitatem, fiduciam, securitatem,
magnificentiam, constantiam, tolerantiam et
firmitatem. Similiter Andronicus ponit
septem : quæ sunt eudychia, lema (in ali­
quibus D. Thom. codicibus mendose legitur
lenia) magnanimitas, virilitas, perseveran­
tia, magnificentia et andragalhia, seu andragathenia, quibus adde etiam longanimi­
tatem.
Sed Divus Thom. omnes eas reducit ad
quatuor a Tullio assignatas ; nisi quod loco
fiduciæ ponit magnanimitatem. Fiducia enim
et securitas sub magnanimitate continen­
tur : quia dum hæc animum ad magna ex­
tendit, certam facit spem consequendi illa;
in quo consistit fiducia : aufertque limorem,
per cujus ablationem manet animus secu­
rus. Ad eandem reducitur eupsychia, nam
est idem ac bona animositas : quæ animosi­
tas in ipsa magnanimitate includitur. Sicut
etiam includitur virilitas, quæ videtur idem
esse atque fiducia. Ad magnificentiam re­
ducitur andragalhia, quæ alio nomine dici
potest strenuitas: nam pertinet ad magni­
ficum ut ea quæ aggreditur, strenue et soli­
cite exequatur. Ad eandem reduci potest

constantia, quia valde expedit in his quæ
aliquis magnifice facit constantem animum
habere. Vel potest reduci ad perseveran­
tiam, ut perseverans dicatur aliquis, exeo
quod non desistit a bono propter diuturni­
tatem : constans autem ex eo quod jion de­
sistit propter quæcumque alia exteriora
impedimenta. Quandoque etiam reducitur
ad patientiam quatenus labor qui est ex
continuatione operis, natus est causare tris­
titiam, circa quam est patientia. Tolerantia
est eadem atque patientia, quia utraque
firmat in adversis citra mortis pericula. Et
si mi 1 i 1er lema, quæ d i ffi nitu r habitus promp­
tus tribuens ad conari qualia oportet, et susti­
nere quæ ratio dictat. Nisi velis attendendo
ad nomen, quod sonare videtur confiden­
tiam animi et promptam audaciam, reducere
illam ad magnanimitatem vel magnificen­
tiam. Longanimitas potest reduci ad ma­
gnanimitatem : quia utraque extendit ani­
mum ab bonum sub ratione ardui : cum
hac diversitate, quod magnanimitas respi­
cit arduitatem quæ est ex magnitudine ope­
ris : longanimitas vero respicit illam quæ
est ex dilatione boni desiderati. Et potest
etiam reduci ad patientiam, quatenus dila­
tio boni habet rationem mali affligentis et
contristantis : sustinere autem hujusmodi
afflictiones et tristitias munus est patientiæ. Manent ergo ut omnino distinctae et
inserendæ nostrae arbori quatuor virtutes
fortitudini annexæ : scilicet magnanimitas,
magnificentia, patientia et perseverantia.
97. Et quidem magnanimitas ex nomine Maçnase explicat: nam denotat animi magnitu- numtas·
dinem, seu extensionem ejus ad magna et
ardua, quæst. 129 ; potestque sic describi :
Est virtus inclinans ad opera magna et he­
roica in omni genere virtutum. Animus
enim ex eo dicitur magnus, quia ad magna
aspirat, eaque solum æstimat et cogitat,
parva vero tanquam sua generositate in­
digna despicit, aut tanquam minus digna
obliviscitur. Et quia in rebus humanis nihil
revera magnum est præter virtutem, quæ
est proprium hominis bonum ad æternum
et summum bonum aspirans et ducens :
cætera, ut divitiæ, voluptates, mundi ho­
nores, aliaque id genus bona, quæ soli vi­
tæ temporali deserviunt , revera parva
sunt, parvique æstimanda : inde est ut ma­
gnanimitas solum illa procuret, in eaque
efferat animum ; ista vero despiciat el con­
temnat. Verum licet omnia virtutum opera
in comparatione ad res temporales m igna

DE VIRTUTIBUS.

J

sint, non tamen absolute dicimus magna I virtutem magnam consequitur : non quasiQ^
nisi quæ in ipso virtutum genere alia me­
ipsum honorem primario intendat, sed indiocria excedunt, arduaque et egregia re­
tendit facere opera magna reduplicative ut'jw*
putantur : ut sunt magnorum hostium
magna : ei quia hujusmodi magnitudinem m
aggressio, magna? abstinentia?, magna vite
consequitur magnus honor, intendit hono­
austeritas, magna et profunda humilitas,
rem ipsum secundario in ordine ad ipsam
magna regulæ observantia, eximium ora­
virtutem : post quem etiam intendit glo­
tionis studium, magna patientia, cæteraque
riam, quæ est honoris effectus. Et quia ho­
hujusmodi. Magnanimitas ergo, quæ quasi
nores parvi vel mediocres improportionati
per excellentiam habet magnum facere ani­
sunt prædictis operibus, non eos appetit,
mum, solum hæc posteriora respicit : nam
sed contemnit ; magnos vero admittit se­
ad opera virtutis absolute sumpta, hoc est
cundum mensuram rationis consistitque
non attenta prædicta magnitudine, suffi­
hæc mensura in eo quod non appetantur
I
cerent reliquæ virtutes, quarum unaquæpropter se, sed præcise propter virtutem,
’
que respicit proprium actum absolu te sump­
quatenus ad eam conducunt : neque ita
|
tum : neque opus esset hac speciali virtute,
anxie desiderentur, ut si deficiant, animus
cujus officium est intendere magnum in
languescat, et a virtute desistat. Materia
omni genere virtutum.
intrinseca magnanimitatis sunt passiones
vel actus irasci bilis, scilicet spes et despe­
object,
θ5· Ex ^10C patet, quod licet objectum
magnanimitatis in esse rei adeo sit exten­
ratio : nam his imprimit intrinsece suam
sum, ul omnium virtutum actus compre­
formam, dum spem stimulat et erigit ad
hendat, formaliler tamen in esse objecti est
magna sibi proportionata, firmatque ut us­
aliquid speciale, scilicet ratio magni: ut est
que ad consequutionem non deficiat, et
ratio motiva per se attacta et inspecta : ob
etiam detinet ne ad improportionataascen­
idque ipsa magnanimitas est specialis vir­
dat : desperationem vero comprimit, ne
tus a reliquis distincta, quia ad prædictam
propter rei difficultatem a virtutis proserationem sic acceptam de materiali se ha­
quutione deterreat ; et ne etiam honoris
bet distinctio illorum in quibus reperitur,
magnitudinem contra id quod dictat ratio
art. 4. El quamvis reliquæ virtutes cum
recuset, pusillanimesque efficiat.
perveniunt ad statum virtutis perfecte
99. In gratiam hujus virtutis, ut ejus
et heroicæ (supposita magnanimitate) effi­
dignitas magis elucescat, libet apponere tiooes
nonnullas ex pluribus conditionibus quas “tj1
ciant unaquaeque in sua materia opera
magna et egregia ; ita quod non solum
Philosoph. lib. 4 Ethic, cap. 3, magnanimo
speciem actus eliciant, sed etiam magnitu­
attribuit. Prima conditio est dignum se
dinem ·. nunquam tamen respiciunt opera
magno honore existimare : non quidem
formaliter ut magna seu per se primo ob
propter se, sed propter dona et virtutes quæ
magnitudinem, ita quod hæc sit ratio mo­
ex Deo accepit. Cum quo optime stat ut at­
tiva, sed propter speciem actus: puta quia
tendendo ad illa quæ ex seipso habet ma­
est religionis, pietatis, pœnitentiæ, etc.
gnanimus, sit humilis, reputetque se vilem
Magnitudo vero solum se habet ut conditio
et contemnendum. Imo quia magnanimus
et modus : et quia species habitus non ab
est, humillimus erit : nam magnanimitas
eo quod est conditio objecti, sed a ratione
intendit magnum in omni virtute, et sic
motiva desumitur, oportet prædictas virtu­
magnum in humilitate. Vide infra num.
tes distingui a magnanimitate, quæ respicit
141. Secunda conditio est magnis honoribus,
ipsam magnitudinem per se primo tan­
et qui a viris probis deferuntur modice delec­
tari (quia cum non reputet eos superexcequam rationem motivam. Diximus, suppo­
sita magnanimitate, etc. quia licet hæc non
dentes ad suam virtutem, non magni facit,
nec ab ipsis nimium movetur), illos vero qui
efficiat (sallem immediate et elicitive) alia­
rum virtutum opera, neque eorum magni­
a vulgo ct ob res parvas tribuuntur contem­
tudinem ·. dum tamen per spem et fiduciam
nere : tanquam sua virtute indignos. —
erigit appetitum ad illa ut magna, juvat et
Tertia, in prosperis ct adversis xquanimem
disponit ad hoc ul ipsæ virtutes quasi ma­
et moderatum se exhibere, quia utramquo
gnanimitati obsequentes, magnaoperenlur.
fortunam sibi reputat inferiorem, neque ad
Ex eo autem quod magnanimitas prima­
res humanas fortunæ subjectas ita affici­
rio est circa magnitudinem virtutis, habet
tur, ul earum prosperitate vel adversitate
etiam esse circa magnum honorem, qui
notabiliter moveatur. — Ex hac oritur
quarta

ARBOR PR/ED1CAMENTALIS,
quarta, scilicet queribundum non esse aut
supplicem : quia hoc est animi nimium re­
bus humanis dediti. Quinta, acceptum bene­
ficium in plus recumpensare. Unde fit ul non
multum acceptorum beneficiorum memi­
nerit, quia majoribus illa obruit. Hoc ta­
men inlellige de beneficiis temporalibus ab
hominibus acceptis, quæ ipse magnanimus
potest facile vincere. Sexta, vix quemquam
rogare. Vel enim parva sunt quæ ab aliis
hominibus potest accipere, et de istis non
curat : vel sua industria potest sibi neces­
saria consequi, et ita non vult ab aliis mul­
tum dependere, neque illis molestus esse.
Quod inlellige in ordine ad bona tempora­
lia et humana : quia in ordine adsupernaturalia et cœlestia semper se magnanimus
egentem agnoscit, et ea libentissime postu­
lat.—-Septima, ad homines (pii in dignitate
sunt constituti, prosperilatibusque fortunæ
utuntur, magnum esse. Nimirum illis non
adulando, nec sinendo libertatem suam
eorum opprimi authoritate : ad mediocres
vero et infimos moderatum se præstare. Ut
ita Deum imitetur, qui excelsus est, et hu­
milia respicit.
Octava conditio est, illa quæ amore digna
sunt, aperte amare, et quæ odio, aperte
odisse .· timentis enim est latere velle (ait
Arist.), aut fronte occultare sententiam. —
Cui conditioni affinis est nona, aperte omnia
dicere et agere : inlellige intra limites pru­
dentiæ. — Decima, uti dissimulatione præcipue ad vulgus : sua enim in corde retinet,
nec patefacit omnibus, quia non quærit
vulgi approbationem vel laudem. — Unde­
cima, non facile admirari : quia in rebus
humanis vix aliquid ei magnum est. —
Duodecima non meminisse malorum et inju­
riarum , sed potius ea despicere : adeo se
magnum el superiorem magnanimus repu­
tat, ut existimet a nemine posse notabiliter
lædi quia virtute, quam solam magni du­
cit, a seipso dumtaxat potest privari. De­
nique magnanimi signum est, non multis
se ingerere : ulpote qui solum attendit ma­
gnis, quæ pauca sunt : habere motum tar­
dum, vocem gravem el orationem stabilem.
Velocitas enim in motu, acuitas vocis, et
hujusmodi his competunt, qui multis dis­
trahuntur, et de quibuslibet contendunt:
quod alienum est a magnanimo : magna
enim, quibus solum attendit, pauca sunt.
Plures alias magnanimi conditiones de­
promere poteris ex Philos, cap. cit. et ex
Divo Thoma lect. 9 et 10. Plures tamen ex
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.

473

illis oportet caute intedligi ut fiant secun­
dum virtutem ; aliter facile in superbiam
vel preesumptionem declinabunt.Videetiam
2, 2, q. 129, art. 3 ad 5.
100. Circa subjectum hujus virtutis pos- sobjccsumus quærere, et suppositum, el polen- tnm·
tiam. Suppositum quidem oportet esse alie­
num a vitiis, saltem sub statu vitiorum,
optimis moribus imbutum, cæterisque vir­
tutibus præditum. Cujus optimas rationes
accipe ex Phil, loco cit. « Atqui (ait ille) ArisL
« magnanimus ipse cum sit maximis diσ gnus, fuerit optimus sane : melior enim
« majora semper meretur : et optimus
« maxima. Eum vero qui magni estanimi,
«bonum esse oportet : atque magnanimi
« videbitur id esse quod est in unaquaque
« virtute magnum. Nulloque modo conve« nil magnanimo pericula fugere ob timo« rem, aut injusta facere : grhtia namque
« cujus is aget turpia, cui nihil est ma« gnum? singula vero conside ranti magna« nimus, si non sit bonus, ridiculus omni« no videbitur. Nec etiam dignus erit
« honore, si pravus sit : quippe cum honor
« præmium sit virtutis, ac bonis hominibus
« tribuatur. Videtur igitur magnanimitas
« ornamentum esse virtutum : nam majo« res efficit ipsas, et sine illis ipsa non Gl.
« Quamobrem difficile est vere magnani« mum esse : non enim esse potest, si non
« omnis probitas adsit. »
Quantum ad potentiam, si loquamur de Potentia
magnanimitate acquisita, subjectatur insolo
appetitu sensitivo irascibili, quia hujus­
modi virtutes non habere locum in volun­
tate constat ex dictis disp. 2, dub. 3 ; lo­
quendo vero de infusis, putamus duas esse
magnanimitates : aliam circa passiones, et
circa honores qui possunt viribus sensitivis
attingi : cujus proinde subjectum erit prae­
dictus appetitus irascibilis juxta dicta disp.
.3, n. .30, et aliorum circa honores spiritua­
les, qui solo intellectu agnosci possunt, el
sola voluntate diliguntur. Hæc autem sub­
jectabitur in voluntate, qua ratione est emi­
nenter irascibilis : quia bonum quod est in
diligendo ordinate hujusmodi honores, non
dicit ordinem ad passiones, sed in ipsa vo­
luntate completur. Et quia voluntas natura
sua ad illud non sufficit, oportet poni in ea
virtutem infusam, quam dicemus magna­
nimitatem spiritualem. Vide disp. .3, n 30.
101. Vitia opposita magnanimitati sunt vjl(a
quatuor. Nam ex parte objecti primarii, pwifc.
quod est opus magnum, opponitur illi præ-

31

DE VIRTUTIBUS.

swnplio, quæ tondit ad magna improportionata et supra vires agentis : prrsumens
enim inde dicitur, quia ad agendum assu­
mit quæsuæ virtuti praeferuntur. Non ta­
men est praesumptio, quod homo ad ea quæ
supra vires naturæ sunt tendat ut confi­
cienda Dei auxilio : quia ut Phil, ait 3
Ethic, cap. 3, çu.r per amicos possumus,
aliqualiter per nos possumus, et nemo est ita
amicus sicut Deus, q. 130. Alia autem est
hæc præsumplio ab illa quam num. 20 po­
suimus contrariam virtuti spei, ut ex
utriusque subjecto et materia facile consta­
bit. — Ex parte objecti secundarii, scilicet
honoris, opponitur magnanimitati ambitio:
quæ est appetitus honoris inordinatus. Contingiique hæc inordinatio tripliciter : vel
quia homo appetit honorem quem non me­
retur : vel quia honorem quem ob virtutes
meretur, sibi secundum se attribuit : vel
quia ejus appetitus in ipso honore quiescit ;
cum potius debeat referri ad Dei gloriam
et proximorum utilitatem quæst. 131. Ter­
tio ex parte gloriæ quæ est honoris effectus,
opponitur inordinatus ipsius gloriæ appe­
titus, qui sumpto nomine ab objecto dici­
tur inanis, seu vana gloria .-cujus vanitas
etiam ex tribus provenire potest. Primo ex
parte rei de qua quis gloriari quærit : ul si
de re mala, quæ potius vituperanda est, aut
de re vili, quæ non est gloriæ digna. Se­
cundo ex parte ejus apud quem gloria quæritur : ut si solum apud homines, qui ne­
queunt suo testimonio vel judicio solide
glorificare. Tertio ex parte ipsius quærentis
gloriam, quia non refert illam ad Dei ho­
norem, et ædificationem proximorum. Est
inanis gloria vitium capitale (quod nomine
superbiæ in septenario numero refertur,
q. 132, art. 4) cui Div. Greg. lib. 31 roor.
cap. 31, septem filias assignat : inobedieni ia in, jactantiam, hypocrisim, contentionem,
pertinaciam, discordiam et novitatum prxsumptionem. Tria prædicta vitia opponun­
tur magnanimitati per excessum. Per de­
fectum vero opponitur illi pusillanimitas,
quæ animum inordinate retrahit a magnis
suæ virtuti congruentibus quasst. 133.
Magnin- 102.Secunda pars potentialis fortitudinis
ccntia. est magnificentia, quæ est virtus magnorum
operum factiva in ordine ad bonum ipsius
magnifici (si namque prædicta opera in or­
dine ad alienum bonum intendantur, erit
alia magnificentia quam nu.88 posuimus
inter partes potentiates justitiæ juxta dicta
Tuli. disp. 2, nu. 55). Diffinitur autem a Tullio ;

ARBOR PRÆDICAMENTAMS.

475
hoc modo : Magnificentia est rerum magna­
rum et excelsarum cum animi ampla qua­
Fiat- describitur : Patientia est honestatis aul utitium contrarium patienliæ per defectum est
dam et splendida propositione cogitatio ahpu
u litatis causa rerum arduarum aut difficilium
impatientia. Per excessum, si quod est non
administratio, q. 134. Differt hæc virtus a
voluntaria ac diuturna perpessio. Et licet
nominatur.
præcedenti, quia magnanimitas intendit
mullotiesaccipiatur pro illa quæ firmat ani­
101, Ultima pars fortitudinis est perse-perseveper se primo magnum in ipsis actibus vir­
mum contra tristitias in periculis mortis,
verantia. Sumiturque hoc nomen tripliciter t”u’^
tutum intrinsecis et immanentibus, ubi bo­
q. 137. Primo pro continuatione justitiæ elacAw.
quo pacto diximus esse partem integralem
nitas moralis primario consistit : sed ma­
fortitudinis : ut tamen est pars potentialis,
gratiæ collate usque ad mortem : non quasi
gnificentia primario intendit magnitudinem
de qua modo agimus, sumitur pro virtute
necesse sit per totam vitam, vel aliquam
in operibus arte ad extra factis: ut magnam
quæ firmat animum ad præsentiam aliorum
ejus notabilem partem in gratia perma­
domum, templum sumptuosum, splendi­
malorum : ut in morbis, in exilio, in con­
nere : sufficit enim (hocque ad minus re­
dum convivium, etc., quod vero ipse actus
tumeliis, in amissione parentum, filiorum,
quiritur) ul saltem in postremo vite gra­
interior a magnificentia elicitus magnussit
bonorum forlunæ, aliisque id genus malis,
tiam respiciat, et cum ea decedat : hoc
ea magnitudine quæ supervenit speciei ac­
quæ inferunt mœrores et tristitias : et per
namque dicitur perseverare in gratia, et
tus, spectat ad magnanimitatem. Et quo­
hoc ab arce rationis et virtutis ofiicio homi­
continuare illam usque ad mortem, nimirum
niam difficultas in operibus magnificis
nem non patientia armatum deturbant.
vitam in gratia cum morte conjungere. Hoc
construendis potissimum oritur ex sumpti­
Est igitur munus patienliæ hujusmodi tris­
autem modo perseverantia non est aliquis
bus ad illa necessariis, ipsa magnificentia
titias comprimere vel moderare secundum
habitus aut virtus, sed quoddam specialissi­
versatur etiam circa magnos sumptus, et
mensuram rationis, ut prædicta mala æquamum Dei beneficium proprium prædesticirca pecunias quibus præparantur.
nimiter tolerentur, mentemque sui compo­
natorum, quod sancti Patres et Theologi
Unde praecipuum ejus munus est rectifitem relinquant, nec cæleras virtutes a pro­
donum perseverantia: appellant : quodque
care et confortare passionem spei, neobruapriis officiis impediant. Et ideo prædictæ
licet impetrare possimus, non tamen pro­
tur a prædictorum magnitudine et difficul­
tristitiae sunt materia intrinseca patientiæ,
prie mereri. Secundo pro quodam habitu
tate : vel si opus sit detinere illam ut non
quibus suum modum et formam imprimit.
existenle in voluntate ad firmandum illam
aggrediatur quæ non oportet. Comprimit
Materia extrinseca possunt dici ipsæextcrin bono contra passiones irascibilis, spem,
etiam desperationem eUtimorem, neamanæ actiones, motus et verba, quatenus in
desperationem, timorem, etc. nec tamen
gnissumptibusinordinate retrahant:et ideo
his interior moderatio elucet, dum omnia
passiones ipsas moderante. Et neque hoc
istæ passiones ponuntur ejus intrinseca
fiunt convenienter ad rationem, et consen­
modo est simpliciter virtus, sed habitus non
materia : sed principalior spes. Objectum
tanee viro probo et patienti. Mala veroquæ
consummativus neque perfectivus redi ope­
vel materia circa quam sunt ipsi sumptus,
sustinentur habent se sicut objectum vel
ris : quia quamdiu ex parte appelilitus sen­
et externa operata in quantum magna.
materia remota.
sitivi per passiones immoderatas adest re­
Subjectum est appetitus irascibilis. sup. «bja. 3éi«- Hæc virtus subjectatur in appetitu concu­
pugnantia habitualis ad bonum rationis,
q. 60, art. 5 et 2, 2, q 134, art. 4 ad J. ”“·
piscibili : quia ut dictum est versatur im­
sicut adest in eo qui hoc dumtaxat modo
Cur autem magnanimitas et magnificentia
mediate circa tristitiam, quæ est passio
perseverat, nondum est perfecta virtus.
quæ respiciunt magnum in honoribus et
istius appetitus. Neque hoc impedit (ait D.
Vide sup. num. 9, et disp. 2, a num. 56,
sumptibus, non etiam per se respiciant me­
•\Thaa.Tho. q. 136, art. 4 ad 2), quin patientia sit
ubi hæc explicuimus.
diocria horum generum, sed opus sit ad ea
pars fortitudinis : quia adjunctio virtutis ad
Tertio sumitur pro habitu existente in
distinctis virtutibus scilicet philotimia et
virtutem non attenditur secundum subjectum,
appetitu irascibili ad firmandum illum,
liberal itate ediscentibus in diversa potentia,
sedsecundum materiam vel formam. Unde qui a
moderandasque ejus passiones, ne propter
dicetur η. 150.
patientia servat formam et modum fortitu­
difficultatem quæ sentitur ex continuatione
Magnificenliæ per defectum opponitur Ans.
dinis, quia perficit firmando in bono con­
et diuturnitate virtuosorum actuum, rece­
parvificentia q. 135, art. 1. De quo vitio sic
tra malum, merito illi adjungitur ut pars
dat a bono rationis, et ab illo retrahat vo- .
ait Arist. 4 Eth. c. 2 : Parvificus autem circa
potentialis.
luntatem. Et hæc perseverantia est proprie
omnia deficit, et maxima consumens inparvo
lallo. Est autem satis probabile (et a Divo Tho.
et simpliciter virtus, et ponitur pars po­
bonum perdet : ct quodeumque facit tardans
insinuatur paulo inferius in prædicta solu­
tentialis fortitudinis. Convenit enim cum
et intendens qualiter minimum consumat uti­
tione) præter hanc patientiam existentem
illa, lum in subjecto et materia, nam utra­
que : et hoc tristatur. Et omnia existimans
in concupiscibili, quæest simpliciter virtus,
que est in irascibili, q. cit. art. 2 ad 2.
majora facere quam oportet. Vitium opposi­
dari alium habitum ejusdem nominis in
Tum etiam in modo perficiendi, qui est
tum per excessum nuncupatur ab eodem
voluntate, non ad tristitias moderandas,
firmando et roborando ad sustinendum :
Aristot. bonausia, quæ Latine sonat furnum
sed ad firmandam illam, ne propter tristi­
fortitudo quidem sustinet difficultatem pro­
vel fornacem : quia, sicut ignis in fornace,
tias quantumvis magnas deducatur et defi­
venientem ex periculis mortis, quæ est om­
omnia consumit. Dicitur etiam apgrocalia,
ciat a præscripto rationis. Hic tamen habi­
nium maxima: perseverantia vero sustinet
id est sine bono igne, quia tanquam ignis
tus non erit simpliciter virtus, quia non
illam quæ provenit ex operis continuatione
omnia consumit non profiter bonum. Latine
reddit opus perfectum, sed admittit habiet diuturnitate, vel ex ejus repetitione :
hocvitium vocatur consumptio q. cit. art. 2.
tualiterin appetitu passiones immoderatas:
quæ licet minor sit. est tamen salis magna
103. Sequitur patientia, quæ ex Tullio ita
ut de quodam habitu perseveranti® slatim
ct gravis. Unde objectum istius virtutis (,>j ··’■
describitu
dicemus, et de continentia nu. 126. —Vi- , comprehendit omnes actus aliarum; \el

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.
476

DE VIRTUTIBUS.

confabulationes, etc. comprehenduntur α
saltem illos qui mensurantur nostro tem­
Philos. 3 Ethic, cap. 10, sub delectationibus
pore : non prax'ise secundum se ut sunt
spiritualibus, quia sunt a materia satis ele­
talis vel talis speciei,sed rationedurationis,
vata', quamvis absoluto ab illa dependeant.
vel repetitionis : in quantum ex hac duca­
Temperantia ergo non est proprie circa
tione vel repetitione difficiliores et ardui
hujusmodi spirituales delectationes : neque
redduntur, inferuntque timorem defatiga­
propter earum moderationem vel excessum
tionis et defectus. Et hic timor, aliæque
dicitur aliquis simpliciter temperatus aut
passiones irascibilis, quæ vel per excessum,
intemperatus : sed circa delectationes cor­
vel per defectum impediunt bonum consis­
porales, quæ vohementiores sunt, et earum
tens in prædicta continuatione, sunt mate­
excessus magis rationi repugnat.
ria intrinseca perseverantia).
Imo neque circa delectationes omnium
Vitiaop- Vitium oppositum huic virtuti per defecexternorum sensuum primario est tempe­
^‘Ιβ· tum dicitur mollities: non illa quæ est luxu­
rantia, sed circa delectationes tactus, et gus­
riae species (de qua infra num. 123), sed
tus. Ab aliis enim, ut a delectatione aspec­
alia per quam facile quis recedit a bono
tus cœlorum et figurarum, a delectatione
inchoato propter timorem deficiendi, vel
cantus vel odorum nemo dicitur absolute
propter tristitiam provenientem ex defectu
temi>eratus vel intemperatus: nisi forte qua­
delectationis. Et dicitur mollities, quia cedit
debili moventi, scilicet prædicto timori aut
tenus in delectationes tactus vel gustus re­
tristitia? q. 138, art. 1. Per excessum oppo­
dundant : unde pro solis delectationibus
nitur pertinacia, qua quis nimium propriae
horum duorum sensuum instituta est pri­
seientiæ adhærens, non desistit ab incepto,
mario temperantia. Tum quia hujusmodi
cum oportet. Et ita dicitur pertinax, quasi
delectationes, et earum concupiscentia) veper tenax, seu tenax, vel tenens per omnia.
hementissimæ sunt, utpote quia versantur
Philosophus 7. Ethic, cap. 9, pertinaces ap­
circa operationes maxime connaturales,
pellat ischyrognomones, id est, foriis sentenquibus natura suam conservationem et pro­
lix, vel idiognomones, id est propriæsentenpagationem intendit. Tum etiam, quia sunt
tiæ : quia permanent in propria sententia
nobis brutisque communes, obidque a ra­
plus quam oportet.
tione longissime abscedunt, maxime quæ
turpitudinem et dedecus conjunctum ha­
bent : aliorum enim sensuum objectisbruta
§ ΧΠΙ.
non delectantur, nisi in quantum excitare
De temperantia, el ejus partibus tarn
habent tactum vel gustum. Pro istorum
ergo delectationibus et eorum concupiscen­
integralibus quam subjectivis.
tiis opus fuit speciali virtute : cujus sit mu­
nus illas temperare et refrænare ut non
Ttmr’eP°slrema cardinalium virtutum est
ranjîæ temperantia : exeo sic dicta, quia excessum
excedant mensuram rationis : et hæc est
accepto, θΐ nimiam vim nostrarum passionum vel
temperantia. Cæteræ autem passiones con­
cupiscibilis quæ facilius moderantur, vel
affectuum refrænat et moderatur, atque ad
debitam temperiem reducit. Sumitur autem
erunt materia secundaria temperantiæ,vel
primaria aliarum virtutum, quæ ab ipsa
dupliciter : vel prout in qualibet materia
temperantia deficiunt, dicunturque paries
constituit actus humanos in debita men­
ejus potentiates.
sura : quo pacto non est habitus specialis,
106. Advertendum tamen delectationesobsernsed generalis conditio omnium virtutum.
gustus nun ex eo primario ad temperan­ tic.
Vide sup. q. 61, art. 4. Vel prout determi­
tiam pertinere, quia gustus sunt, sed quia
nate habet refrænare appetitum sensitivum
tactus. Tum quia ut sunt præcise delecta­
in concupiscentiis et delectationibus corpo­
tiones, non magni æstimantur, neque ma­
ralibus, quæ maximam vim habent dedu­
gnam difficultatem allerunt : ut patet iniis
cendi a bono rationis ·. et hoc modo est spe­
cialis virtus una ex cardinalibus. Nomine
qui vina, aut obsonia probandi experienvero corporalis delectationis non intelligundique saporem causa degustant. Neque ex
tur omnes quæ a corpore dependent, sed quæ
eo quod aliquis in deliciis ciborum et sapo­
a sensibus externis percipiuntur, vel ex illorum oblectamentis excedat, servata debita
Ejus rum sensationibus proveniunt. Quæ enim
quantitate, tam dicitur in temperat usquam de­
nuicria.sequuntur operationes sensuum interno­
licatus. Tum etiam quia præcipua delecta­
rum : ut quæ sunt circa honores, divitias,
tio cibi, aut potus non est in gustando, sed
in

477

in fruondo el utendo, quæ fruitio et usus
neslas. Prima ex eo solum dicitur pars tem­
per contactum fit : nam omnis usus (ut
perantiæ, quia est dispositio ad illam quasi
philos, dicit) est in tangendo, q. 141, art. 5
antecedens, seu (ut loquitur D. Ambros. lib.
ad 1, ibi : Dicendum quod etiam ipse usus
de officiis, c. 45.) quia jacit temperantiæ
ciborum el delectatio essentialiter ipsum con­
fundamenta. Nec tamen ipsa virtus est, sed
sequens, ad tactum pertinent. Unde Philoso­
quædam laudabilis passio timoris, quo quis
phus dicit in 2 de anima, quod tactus est
horret propriam turpitudinem propter con­
sensus alimenti : nutrimur enim calido et
fusionem et opprobrium, quæ illam conse­
frigido, humido el sicco. Sed ad gustum per­
quuntur. Indeque laudatur prædictus timor,
tinet discretio saporum, qux conferunt ad
quia dum opprobrium et confusionem fu­
delectationem alimenti, in quantum sunt signa
git, facit exprobabilia el turpia vitare. Sed
i
convenientis nutrimenti. Quia tamen gustus
deficit a virtutis ratione ex motivo, quod
propinquior est tactui, quam alii sensus,
non est insequutio boni honesti, ut ad vir­
I
nec modica est voluptas quæ ex gustu percitutem requiritur, sed tantum fuga hujus
.
pitur, magis ponitur temperantia, post demali, quod est confundi et exprobrari. Nec
I
lectationes tactus, ad delectationes gustus,
verecundia primario timet culpam, sed
quam ad quascumque alias; maxime cum
limet primario vituperationem, et culpam
gustatio per contactum fiat, et Aristoles di­
secundario. Contingitque hoc dupliciter :
cat gustum esse quondam lactum.
vel ut aliquis desinat vitiosa agere propter
Ex his habetur materiam intrinsecam et
timorem vituperii, et hæc non tam dicitur
primariam temperantiæ esse concupiscen­
verecundia, quam erubescentia. Vel ut in
tias et delectationes tactus, prout iste se ex­
turpibus quæ agit, vitet conspectus publicos
tendit ad cibum et potum et quodammodo
propter prædictum timorem, et hæc voca­
comprehendit gustum, atque adeo delecta­
tur stricte verecundia quæst. 144.
tiones ci rca venerea, esculenta et poculenta :
Aliam rationem ob quam verecundia de­
aliæ passiones concupiscibilis possunt dici
ficiat a ratione virtutis, assignat D. Thom. o.Tho
materia secundaria. Sicut etiam dicitur
3 p. quaist. 85, art. 1 ad 2, reddens discri­
materia extrinseca, exterior usus ciborum,
men inter illam et poenitentiam, quæ
venereorum, etc. Et denique ipsa objecta
etiamsi sit de malo, sicut verecundia, est
delectabilia, cibus, potus, etc. possunt dici
tamen proprie virtus. Nam verecundia (ait)
materia remota.
respicit turpe factum ut prxsens (intellige,
Mtmia
Sed quæ sint munia hujus virtutis explivel physice quia jam adest, vel moraliter
nciiæ’ cat optime Divus Prosper lib. 3 de vita
quia in promptu est,aut saltem præsumitur,
D.Prosp. contemplat, cap. 19, ubi sic ait: Temperan­
vel imputatur) pro quo timet confundi ; poe­
tia temperantem facit, abstinentem, parcum,
nitentia vero ut pr.vteritum.Est autem contra
sobrium, moderatum, pudicum, tacitum, se­
perfectionem virtutis, quod aliquis in præ­
rium, verecundum. Ilxc virtus si in animo
senti habeat turpe factum, de quo oporteat
habitat, libidines frxnal, affectus temperat,
cum verecundari : non est autem contra per­
desideria sancta multiplicat, vitiosa castigat,
fectionem virtutis,quod aliquis prius commise­
omnia intra nos confusa ordinat, ordinata
rit turpia facta, de quibus oporteat eum poe­
corroborat, cogitationes pravas removet, in­
nitere, cum ex vitioso fiat aliquis virtuosus.
serit sanctas, ignem libidinosx voluptatis
Vide 2, 2, quæst. cit. ari. 4, ubi docet vere­
exlinguil, animi teporem desiderio futurx
cundiam non competere virtuosis ; quia
remunerationis accendii, mentem placida
neque apprehendunt illam ut possibilem sibi,
tranquillitate componit, et totam semper ab
vel quasi non facile vitabilem. Sunt tamen sic
omni vitiorum tempestate defendit. Hæc
dispositi, ut si in eis esset aliquid turpe de hoc
Prosper. Neque intendit omnes hujusmodi
verecundarentur. Quod non ita inlelligeneffectus ab ipsa lemperantia immediate et
dum est, quasi virtuosus nullo modo vere­
elicitive præstari ; sed aliquos hoc modo,
cundiam pati possit : nam si turpe factum,
alios vero dispositive vel imperative.
quod non commisit, objiciatur sibi, sæpe
Partes
107. Assignantur temperantiæ partes in- i verecundabitur ; sed quia hæc tantum est
ime- tegrales, subjection et potentiates : de his
verecundia secundum quid : simpliciter au­
graeS’ postremis dicitur § seq. et deinceps. Partes
tem verecundia respicit turpe factum revera
intégrales dicunlur quæ ad opus temperan­
commissum, aut quod potest facile com­
tiæ concurrunt et illud quasi integrant. | mitti.
Sunt autem duæ, nempe verecundia et ho- I
108. Secunda, scilicet honestas magis in-

478

DE VIRTUTIBUS.

nones· trinsecese habet ad temperantiam,imo videUs· tar cum ipsa vel ejus actu identiQcafi. Pro
quo nota, honestum dici aliquid, quia est
honore dignum : nam honestas sonat quasi
honoris statum. Et quia honore nihil vere
dignum eslj præter virtutem : idcirco ho­
neslum generatim sumptum cum virtute
coincidit et convertitur. Neque hoc modo
ponitur pars temperantiæ aut alicujus par­
ticularis virtutis, sed genus ad omnes, vel
quid eas transcendens, quæst. 145.
Deinde nola honestatem converti cum
spirituali seu morali pulchritudine atque
decore: nam sicut pulchritudo corporis in eo
consistit, ut membra ejus sint proportionata
cum quadam debiti coloris claritate : ita
moralis pulchritudo et decor in eo sita sunt,
ut voluntaria actiones sint bene commea·
suratæet ordinatæ secundum rationis cla­
ritatem ct lumen : in quo ipso ratio virtuosi
et honestas consistit, quæst. cit. art. 2.
Idem igitur est in moralibus pulchrum sive
decorum, atque honestum. Cum autem pul­
chro turpe contrarietur, el unum opposito­
rum comparatione alterius magis eluceat :
oportet moralem pulchritudinem si ve hones­
tatem in illa virtute potissimum elucere,
quæ id quod turpissimum est, tanquam sibi
contrarium repellit, et ejus materiam ad
ordinem et pulchritudinem rationis reducit.
Hujusmodi vero est temperantia excludens
ab homine carnales et brutales concupis­
centias et delectationes, quæ sicut longis­
sime a ratione abscedunt, sic turpissimae
sunt, ipsumque hominem maxime dedeco­
rant et brutis assimilant. Oportet igitur ut
in ipsa temperantia honestas potissime
splendeat, ipsique peculiari titulo tribuatur
et pars ejus dicatur : non ut quid reipsa dis­
tinctum sicut verecundia, sed ut ratio inadæquata talis virtutis, vel ut ipsamet virtus
inadæquate concepta,in quantum inclinat ad
honestum sui generis. Non enim est de ra­
tione partis integratis distingui realiter a
virtute cujus dicitur pars,ut de providentia
respectu prudentiæ diximus, n. 40.
vnia op- 109. Temperantiæ opponitur duplex vi1'osita. tium, scilicet intemperantia,et insensibilitas :
et in utroque est aliquid excessus, et aliquid
defectus. Intemperantia dicit excessum ex
parle materiæ, quia in materia ciborum el
venereorum excedit utendo illis plus quam
oportet : dicit vero defectum ex parte formæ,
quia non refrænat delectationes et concu­
piscentias prædictorum quantum oportet,
et refrænare illas prout oportet, est furma

temperantiæ, quæst. 142. Insensibilitas au­
tem deficit ex parte materiæ, quia non uti·
tur materia temperantiæ quantum oportet,
sed minus quam oportet : excedit tamen ex
parte furmæ, quia cohibet et delinet ap­
petitum plus quam oportet. Quod vi­
tium, etsi raro, potest tamen contingere :
ut si quis in tantum delectationes prædictas
refugeret, quod prætermitteret ea quæ di\inalex praeciperet ad naturæ conservatio­
nem vel propagationem. U Irumque vitium
est quid genericum et habet diversas species
juxta diversitatem specierum temperantiæ,
quas inferius assignabimus. Ex parte verecundiæopponitur temperantiæ inverecundia,
qua quis etiam de turpibus quæ agit, non
timet exprobrari et confundi. Et licet illa
non sit virtus simpliciter, hæc tamen sim­
pliciter est vitium, quia ad malum sufficit
quilibet defectus, quæst. 144, art. 1 ad 4.
Sub inverecundia comprehenditur etiam
ine rubesce nt ia, sicut erubescentia sub vere­
cundia.
110. Partes subjectivæ temperantiæsunt Partes
ejus species : ipsa enim potius est genus et
species subalterna, sicut justitia. Numeranturque a D. Thom. quatuor sub illa : scili-D.Tto.
cet abstinent ia,sobrietas, castitas et pudicitia,
quas quæst. 143, ita distinguit : Oportet
(inquit) diversificari species virtutum secun­
dum diversitatem materia) vel objecti. Est au­
tem temperantia circa delectationes tactus,
qu.r dividuntur in duo genera. Nam quidam
ordinantur ad nutrimentum, et in his quan­
tum ad cibum est abstinentia, quantum ad
polum proprie sobrietas. Quidam vero ordi­
nantur ad vim generativam : el in his quan­
tum ad delectationem principalem ipsius
coitus est castitas : quantum autem ad delec­
tationes circumstantes, pula qux sunt in os­
culis, tactibus et amplexibus, attenditur pu­
dicitia.
Abstinentia ergo, quæ est prima species, Absta­
in plus se extendit juxta acceptionem DiviDentiaThom. quam ex vi nominis importat. Hoc
enim denotat substractionem alimentorum
majorem quam postulat temperantia com­
muniter dicta circa cibos (solet temperantia)
nomen ad alias materias extendi, sed cum
addito : ut cum dicitur abstinentia a potu,
abstinentia a venereis etc.) nam qui mode­
rate vescitur carnibus per diem sumpto
mane jentaculo, et hora cœnæ sufficientem
capit refectionem, potest dici temperatus,
sed non dicitur abstinens : quasi hoc nomen
designet majorem aliam temperantiam et
parcimoniam

ARBOR PRÆDICAMENTAL1S.
parcimoniam circa cibos’: vel eandem vir­
tutem ut se extendit ad insigniorem actum,
quo etiam ex cibis temperatis aliquid sub­
trahitur ad corporis castigationem, vel
alium honestum finem. Caelorum juxta ac­
ceptionem Divi Thom. quæst. 146, abstinen­
tia nomon aliquantulum latius sumitur
prout dicit adaequatam virtutem tempe­
rantiæ versantem circa cibos. (Sive sit una
atome ot specifice continens distinctos gra­
dus majoris et minoris abstinentiæ : sive
sit duplex, alia quæ solum excessum mo­
deratur, tribuens sufficientia et necessaria
ad congruam corporis sustentationem et
dispositionem : alia vero quæ ex convenien­
tibus prædicto fini aliquid substrahit prop­
ter finem altiorem, qui est salus animæ :
huicque nomen abstinentiæ et parcimonia;
et illi commune nomen temperantia appli­
cetur : quod ad præsens examinare non
vacat.) Abstinentia igitur secundum quod
utrumque munus complectitur, est virtus
cupiditates et delectationes esculentorum
inordinatas refrænans, et in ipso usu debi­
tam moderationem constituens.
itai- 111. Et si petas, quæ mensura in cibis
^tenenda sit, ut temperate sumantur ? respondet Divus Aug. lib. de morib. Eccles,
cap. 21 his verbis : 1labet vir temperans in
hujusmodi rebus vita regulam in utroque
testamento /innatam : ut eorum nihil diligat,
nihil per se appetendum putet, sed ad vita
hujus atque officiorum necessitatem quantum
satis est usurpet, utentis modestia,non aman­
tis affectu. Et lib. 10 Confess, cap. 31, sic
ait : Jloc me docuisti, ut quemadmodum me­
dicamenta, sic alimenta sumpturus accedam.
•Juxta quam doctrinam duo cavenda sunt
in usu ciborum : primo ne propter se ap­
petantur, vel sumantur, quasi eorum de­
lectatio finis sit ; sed propter corporis sus­
tentationem, vi tæque necessitatem.Secundo,
ut in ea quantitate et non majori sumantur,
quæ saluti necessaria est, et ut corpus offi­
ciis animæ, mentisque functionibus apte
inserviat. Unde nequaquam ab abstinentiæ
mensura deficit, qui propter animæbonum,
et ut spiritus salvus fiat, vel divinis expe­
ditior attendat, etiam plus substrahit cor­
pori (adhibita semper prudentia) quam ut
robur ejus, salus et vires diu atque in toto
suo vigore conserventur, congruat. Cum
enim corpus propler animam sit, ea cen­
senda est optima illiustfispositioet valetudo,
qua menti plus servit.
112. Principalis abstinentiæ actus est

479

jejunium: quo etiam ex alimento non im- «T.ejumoderato aliquid substrahitur corpori :tum ninm*
ad concupiscentias carnis reprimendas :
tum etiam, ut mens elevetur ad sublimia
contemplanda, liberiusque Deo vacet : tum
præterca, ut per voluntariam corporis cas­
tigationem peccata purgentur : aliosxpte
ob honestos fines.
Sed nota quod est duplex jejunium : aliud
naturale dicens præcise negationem sump­
tionis cibi : aliud vero morale importans
mentis propositum abstinendi a multiplici
comestione, necnon ab esu carnium et si­
milium propter pœnitentiam el mortifica­
tionem. A primo dicitur aliquis jejunus,
ipsumque consuevit appellari jejunium je­
juni : neque est actus alicujus virtutis, sed
pura negatio. A secundo dicitur jejunans et
ipsum vocatur jejunium jejunantis, quæst,
147, art. 1 ad 3, el hoc posterius est princi­
palis actus virtutis abstinentiæ,quem Sancti
Patres ob plurimas ejus utilitates valde
commendaat : August, apud Divum Thom.^1^1·
sic ait : Jejunium purgat animam, mentem
sublevat, propriam carnem spiritui subjicit,
cor facit contritum el humiliatum, concupis­
centia: nebulas dispergit, libidinum ardores
extinguit, castitatis vero lumen accendit.
Lege Cyprianum serm. de jejunio,ubi interCyprian,
alia hæc inquit : Jejunio vitiorum sentina
siccatur, petulantia marcescit, concupiscenlix
languent, fugitive abeunt voluptates, extinguitur ardentis Etnx incendium, et flam­
mivomi fornax Vulcani extinda intrinsecus,
montes conterminos non adurit. Jejunium si
discretione regitur, omnem carnis rebellionem
edomat, et tyrannidem gulx spoliat et exar­
mat. Jejunium extraordinarios motus in
cippo claudit et arctat, et appetitus vagos dis­
pergit et ligat, etc. Neque huc spectat oxplicareessentiam aut legem jejunii ecclesiastici,
de quo plura Theologi morales.
113. Vitium contrarium abstinenliæ per vitia opexcessumex parte materiæ, et per defectum p,s
ex parte formæ est gula, quæst. 148. Cui
assignantur quinque species secundum to­
tidem conditiones, ex quibus comestio et
usus ciborum possunt reddi immoderata.·
quæ continentur hoc versiculo :
Prxpropere, laute, nimis, ardenter, studiose,
quæst. citat, artic. 3. Prxpropere dicit inor­
dinationem comestionis ex parte temporis,
cum hoc nimis prævenitur. Laute dicit in­
ordinationem ex parte substantia?ciborum,
quiasunt nimis pretiosi autdelicati .Vi mis di-

480

DE VIRTUTIBUS.

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

modo, etc. homo illis utatur aut delectetur,
cit indebitam quantitatem, cum plussumitur
per modum medicinæ tantum prædicti polus
quam recta ratio dictat. Regula vero in hac
cibi, quam oportet. Ardenter dicit inordina­
sumere, ut inebriet? Lege Divum Thom.
re observanda hæc est : extra matrimonium
tionem ex parte modi comedendi ; ut nimio
q. 150, art. 2 ad 1, et ibi Cajetanum.
omnino a prædictis abstinere : in matri­
affectu, nimis intente. Studiose dicit exces­
115. Quærit Angelic. Doctor, quæst. 119,
monio autem non aliter eis uti, quam ut
sum ex parte qualitatis cibi, ut quod sit
art. 4, quibus personis magis necessaria
congruit human® generationi,nequaquamnimis accurate praeparatus. Præter has
sit sobrietatis virtus? Et repondet ita: Di­
que in ipsa delectatione sistendum est.
species assignantur gulæ quinque fili® quæ
cendum, quod virtus habet habitudinem ad
Dividitur castitas in eam qu® solum
ex illa originantur : scilicet inepta Lrlitia,
duo : uno quidem modo ad contraria vitia qui
abstinet a delectationibus illicitis, pro qua
scurrilitas, immunditia, multiloquium, et
excludit et concupiscentias quas refrznat;
stare solet castitatis nomen absolute prola­
hebetudo mentis, art. 6. Vitium gulæ con­
alio modo ad finem in quem perducit, Sic
tum : et in eam qu® abstinet perpetuo ab
trarium, oppositumque abstinenti® per de­
ergo aliqua virtus magis requiritur in aliqui­
I
omnibus etiam licitis : qu® vocatur virginifectum ex parte materiæ, et per excessum
bus duplici ratione. Uno modo quia in eis est
,
tas. Ex quibus illa prima potest rursus diex parte form®, non habet nomen incommajor pronitas ad concupiscent ia*, quas opor­
*
vidi in castitatem conjugalem, per quam
plexum ; sed potest dici nimia vel indiscreta
tet per virtutem refrænare, et ad vitia qui
I
conjuges servant regulam a ratione præsabstinentia.
per virtutem tolluntur. Et secundum hoc so­
criptam in usu illius materi®. Et in casti­
Sobrie114. Secunda species temperantiæ est sobrietas maxime requiritur in juvenibus et
tatem vidualem, qua totaliter quis abstinet
brietas. Quod nomen sumptum est ab obser­
mulieribus : quia in juvenibus urget concu­
a venereis : non quidem pro omni tempore
vatione mensurae, nam quod Latini men­
piscentia delectabilis propter fervorem retatis :
sed post transactum matrimonium. Et in
suram, Græci briam appellant : et ita sobrius
in mulieribus autem non est sufficiens robur
aliam qua juvenes eo tempore quod matri­
idem est atque servans mensuram. Quamvis
mentis ad hoc ut concupiscentiis resistant.
monium præcedit, caste vivunt, quam
autemin latiori acceptioneomnis temperan(Adde fœminarum judicium utpote debile,
proinde vocare possumus castitatem juveniSap.8. tia sobrietas dicatur secundum illud Sap.8:
facilius vini virtute perturbari.) Unde
lem.In his autem tribus nolumus immorari,
Sobrietatem et prudentiam docet, justitiam
secundum Va 1er. Max. mulieres apud Roma­
examinando an sint distinctæ species intra
et virtutem etc. quo loco numerantur qua­
nos antiquitus non bibebant vinum. Alio
genus castitatis ; vel solum distincti gradus
tuor virtutes cardinales; et in acceptione
modo vero sobrietas magis requiritur in ali­
aut quasi partes objeclivæ ejusdem atom®
minus lata saltem comprehendit species
quibus utpote magis necessaria ad propriam
speciei. Legatur D. Thom. citata q. 152,
tem pera nlia? q uæ su n t ci rca ci bum et pot u m :
operationem ipsorum : vinum autem immo­
art. 3 ad 5, ubi hoc posterius quod est com­
at omnino proprie loquendo, sola illa tem­
derate sumptum præcipue impedit usum ra­
muniter receptum, aperte insinuat. Id au­
perantiæ species sobrietas appellatur, quæ
tionis : et ideo senibus in quibus ratio debet
tem habeatur pr® oculis quod nuper teti­
versatur circa potum, non quemcunque,sed
vigere ad aliorum eruditionem, et episcopis,
gimus : nempe castitatis nomen absolute
inebriare valentem, et cerebrum pertur­
seu quibuslibet Ecclesix ministris, qui mente
prolatum in communi locutione potius sup­
bare, uti est vinum : in quo oportet maxime
devota debent spiritualibus officiis insistere;
ponere pro castitate abstinente solum ab
observare debitam mensuram, eo quod qui­
et regibus qui per sapientiam debent populum
illicitis, cui assignavimus prædictas tres
libet excessus etiam modicus valde lædit,
subditum gubernare, specialiter sobrietas in­
partes, quam pro prædicalo superiori am­
et vituperatur pius quam excessus cibi
dicitur. Vitium oppositum sobrietati pervituejbiente etiam virginitatem : et ideo quoties
etiam major, quæst. 149. Diximus, circa
excessum ex parte materiæ, et per defectam
deinceps nominaverimus castitatem sub hoc
potum inebriare valentem, etc. quia hunc
ex parte formæ dicitur ebrietas, quasi extra
nomine castitatis communis, vel castitas
solum moderatur sobrietas : eo quod spe­
briam seu mensuram q. 150. Oppositum
communiter dicta, sumimus illam prout
ciali modo nimirum perturbando mentem,
contrario modo si quod est, caret nomine.
excludit virginitatem, et continet solum
impedit bonum rationis. Potus vero non
116. Sequitur castitas, sic dicta a casti-(Mu·
alias 1res partes enumeratas. Veniamus jam
inebrians, ut aqua, non est materia istius
gando.eoquod per ipsam ratiovenereorum U5'
ad ipsam virginitatem, cujus excellentia et
virtutis, neque ejus excessus dici potest
concupiscentias coercet et castigat : ut enim
pulchritudo cogit in explicatione ejus ali­
ebrietas, quæ est vitium oppositum sobrie­
Philos. 4 Ethic, ait, prædictæ concupiscenquantulum detineri.
tati : sed magis contrariatur abstinenti®,
tiæ assimilantur puero, qui si su® volun­
virgini- 117. Igitur virginitatis nomen a virore
reducendusque est ad gulam. Vide q. cit.
tati relinquatur, magis in nequitia crescit;
**' deducitur q. 152, art. 1. Nam sicut illud
art. 2 ad 1.
castigatione non corrigitur. Ita ergo carna­
dicitur virens, quod non est ex abundantia
Ex quibus potest colligi diffinitio hujus
les concupiscenti® indigent castigari et
caloeis adustum : ita qu® concupiscenti®
virtutis in hunc modum : Sobrietas est vir­
coerceri per aliquam virtutem, ne crescant
adustionem per veneream delectationem et
tus, quæ affectum et usum potus inebriare ra­
et indomitæ fiant : et talis virtus vocatar
operationem cxpertænon sunt, virgines vo­
lentis debite moderatur. Spectat namque ad
castitas. Significatque quandam puritatem
cantur, quasi in suo nativo virore persisillam non solum interiorem delectationem
et alienationem a delectationibus et tactibus
Asbros.tentes. Unde Div. Ambr. lib. de virginit.
et appetitum potus refrænare, sed etiam
venereis, in quibus maxima est turpitudo
diffiniens illam, inquit : quod est expers
ipso potu ea moderatione uti, quæ saluti
et impuritas. Et sicut abstinentia modera­
contagionis integritas. Solet vero distingui
proficiat, et mentis serenitati congruat,
tur affectum simul et usum in esculentis,
duplex virginitas : alia naturalis, quæ præ­
neque eam lædat vel obtenebret.Circa illam
et sobrietas in poculentis, ita castitas in
cise dicit ipsam carnis integritatem, quam
vero quæstionem, an aliquando licitum sit
venereis : ne plus, alio tempore, loco,
modo,

48!

a natura accepimus opposita experientia
non violatam, sed prorsus ab injuria imrnunem : et hæc cum sit totaliter a natura
non est virtus, est tamen materia a virgini­
tate virtute observanda. Alia dicitur Virgi­
nitas moralis, qu® supra naturalem addit
electionem et animum illam conservandi.
Et hæc est proprie virtus : designatque id
quod excellentissimum est in suo genere :
nam et castitatem conjugalem el vidualem,
et juvenilem superat : et dum a corporeis
et carnalibus delectationibus prorsus rece­
dit, possessores suos Angelicis spiritibus
quodammodo æquat, ipsique Deo assimilât.
Et quoniam temperanti® et castitati antonomastice attribuitur decor, ut vidimus
num. 108, ideo ipsi virginitati qu® perfec­
tissimum castitatis gradum tenet, attribui­
tur excellentissimapulchritudo, juxta illud
Ambrosii lib. citato : Pulchritudinem quis Idem.
potest majorem æstimare decore virginis, qux
amatura rege, probatur a judice, dedicatur
Domino, consecratur Deo ?
Quid vero ad hanc moralem virginitatem
tam ex parte animi, quam ex parte corporis virghiirequiralur et sufficiat, recte per comparationem ad oppositam delectationem carna- lem.
lem explicat Ang. Doct. art. cit. cujus ver-θ τ[θ
bis utemur : « In delectatione venereorum
« (inquit) tria est considerare. Unum qui<i dem quod est ex parte corporis, scilicet
« violatio signaculi virginalis : aliud autem
« est in quo conjungitur id quod est anim®
« cum eo quod est corporis, scilicet ipsa
« resolutio seminis delectationem sensibi« lem causans. Tertium autem est solum
« ex parte anim®, scilicet propositum per­
ci veniendi ad talem delectationem. Inqui­
et bus tribus id quod primo positum est,per
α accidens se habet ad moralem actum, qui
« non consideratur per se nisi secundum ea
« quæ sunt anim®. Secundum vero mateα rialiter » (intellige, sed perse) « se habet
α ad actum moralem : nam sensibiles pas« siones sunt materia moralium actuum.
« Tertium vero se habet formaliter et com­
et pletive, quia ratio moralium in eo quod
« est rationis completur. Quia ergo virgi« nitas dicitur per remotionem prædictæ
« corruptionis,consequens est quodinlegri« tas membri corporalis per accidens se
α habet ad virginitatem. Ipsa autem immu« nitas a delectatione, quæ consistit in vo« luntaria seminis resolutione se habet
« materialiter » (utique per se) « ipsum
« autem propositum perpetuo abstinendi a

482

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

DE VIRTUTIBUS,

1Cîf.;. dum illud 1 Corinth. 7 : Mulier innupta ct
virgo cogitat qux Domini sunt, ut sil sancta,
isfüL etc. Unde dixit Divus Augustin, lib. de virginit. capit. 8 : Nec nos huc in virginibus
prxdicamus, quod virgines sunt (hoc est
nudam sterilitatem et infecunditatem), «ecl
(juul Deo dicalx pia continentia virgines sunt,
idest in ordine ad finem religionis et con­
templationis.
Quod adeo verum est, ut in statu justitia?
originalis, si permansisset, omnimoda con;
linentia a venereis non esset virluosa aut
■
laudabilis : quia non esset necessaria ad
I
prædictum finem : eo quod usus illorum
■
nullum contemplationi impedi mentum præI
beret (ut ait D. Thom. I p. quæst. 98, art.
I
2 ad 3). Hoc autem non ita intelligendum
est, quasi status ille delectationem sensibi­
lem excluderet : fuisset enim tanto major,
quanto esset purior natura, et corpus magis
sensibile : sed quia excluderet ardorem li­
bidinis prae se ferentem mentis vagationem
et inquietudinem animi, excluderelque cu­
ras et solicitudines, sine quibus nunc non
valet homo filiorum procreationi et educa­
tioni consulere. Cælerum in hoc statu ubi
omnia hæc matrimonium consequuntur,
magnumque divinæ contemplationi præstant impedimentum, virtuosissimum est et
eximia laude dignum, ob consequendum
hujusmodi finem a venereis delectationibus
prorsus abstinere, etiam cum carentia fecandilatis, quam natura ita anxie expetit.
Eo quod finis ille allior est, et majus bo­
num quam sit ipsa fcecunditas, prout ex hoc
vel illosupposito particulari dependet. Lege
D. Thom. loco cit. ex 1 p. et 2, 2, citata
quæst. 152, art. 2.
:&■ 120. Hæc sunt in hac re ferecommuniter
'*· recepta. Non tamen dissimulare possumus
quæstionem cujus adhuc sub judice lis est :
an nimirum virginitas sit virtus specifice
el essentialiter distincta a castitate com­
muniter dicta ; vel solum differant accidenlaliter penes majorem vel minorem perfec­
tionem intra eandem spseiem ? Quamvis
enim nullus ambigat virginitatem sive voto,
sive solo proposito firmatam esse veram
virtutem, idque Div. Thom. ubique procla­
met ; non tamen ita certo constat de prae­
dicta distinctione illius a communi casti­
tate. Nam licet plures cum Cajet, videantur
tenere pariem affirmativam : quia tamen
loquuntur de virginitate, non utcumque,
sed reduplicative ut voto affecta, quo pacto
egreditur lineam temperantiæ, spectatque I

« tali delectatione, se habet formaliter et
4, dist. 49, quæst. 5, artic. 4, quæsliunc. I,
« completive in virginitate. » Ex quibus
Virgines quand actum, quia conservant aclu
liquet, ad virginitatem moralem, seu quæ
integritatem, quæ est virginitatis materia,
est virtus, duo indispensabiliter debere
sed deficit animus in ea permanendi. Hæc
concurrere, et sufficere : nempe ex parte
tamen solum est virginitas secundum quid
voluntatis propositum conservandi illam
contenta sub communi castitate, ut vidi­
in perpetnum : et ex parte corporis i nex pemus nnm. 116. Utrum autem sufficiat ad
rientia et immunitas ab ea delectatione vo­
meritum aureola), diximus sup. tract, 9,
luntarie capta sive licite, sive illicite, quæ
disputat. 3, numer. 27.— In aliquibus vero
consequitur aut secum trahit (saltem quan­
invenitur prædictum propositum, non
tum est ex se) seminis resolutionem. Vide
utcumque,sed volo firmatum : et has appel­
Cajet, hoc loco. Ipsa vero materialis inte­
lat Sanctus Doct. Virgines quoad statum,
gritas signaculi virginei, quamvis ut pluri­
quia per ipsum votum constituuntur instatu
mum duo pra?dicta comitetur, absolute
securius conservandi virginitatem.—Deni­
tamen præcise secundum se spectata, neces­
que potest inveniri propositum sine voto:
saria non est : et ideo potest sine praejudicio
quia etiam si quis habeat efficax propositum
virtutis virginitatis amitti : ut per infirmi­
continentia? pprpetuæ,non est necessequod
tatem, vel violentiam.
ad illum voto se adstringat. Utroque isto
Auimad- 118. Nota vero propositum voluntatis
modo denominatur virgo talis simpliciter :
versio. semej amissum, posse iterum reparari,
promerebiturque virginitatis aureolam si
sicut aliæ virtutes infusæ, quæ per pecca­
in gratia decesserit, ut vidimus disp. cit.
tum deperduntur, restaurantur per poeni­
numer. 3Û. .Atque adeo virginitas distincta
tentiam : et ideo praeterita interruptio
a communi castitate, de qua ad praesens,
istius propositi nonobslat virginitati, dum­
utramque hanc complectitur.
modo saltem in hora mortis firmum et
119. Sed ulterius observa, quod licet cas- ife
constans interveniatur. At vero immunitas
titas communiter dicta sit virtus per sevel inexperientia a delectatione carnali vo- ( ipsam, hoc est independenter ab aliquo
luntaria semel deperdita per contrariam ' fine extrinseco, ex eo dumtaxat quod illici­
experientiam, non est reparabilis etiam de
tas delectationes comprimit, el licitas juxta
potentia absoluta : quia impossibile est, I rationis praescriptum moderatur : virginitas
eum qui expertus fuit prædictam delecta­
tamen ut virtuosa sit,requirit finem extrin­
tionem, fieri inexpertum : sicut quod ea quæ | secum ipsa, aut saltem communi castitate
facta jam sunt, non fuerint facta. Unde est
præstantiorem : (quæst. 152, artic. 5 et
Hicron. illud Divi Hieron. in epist. ad Eustoch. | artic. 3 et artic. 2, corp, et ad 2), quo præQuod cum extera Deus possit, non potest vir- I supposito tanquam connotalo, omnimoda
(jinem post ruinam reparare. Scilicet quan­
abstinentia a venereis, quæ virginitatis est
tum ad prædictam immunitatem, sine qua I materia, licita et honesta reddatur : sicut
non salvatur absolute simpliciter virgini- [ num. 92, agentes de fortitudine diximus
tas : et ideo quæsemel eam amisit nunquam | similem finem requiri, ut sustinentia mor­
poterit virgo simpliciter denominari : quia
tis quæ est illius materia,honesta efficiatur.
ut ab aliqua virtute simpliciter quis deno­
Et ratio est, quia usus Venereorum mode­
minetur, non sufficit habere illud quod est i ratus per seipsum abstrahendo a quocum­
in ea formale, scilicet mentis propositum,
que fine extrinseco, est bonus et honestus,
si desit propria et per se talis virtutis ma­
utpote intentus a natura, deserviensque
teria.
magno ejus bono, quod est conservatio et
Gradus Ex quo fit.quod licet in virginitate possint
propagatio : et ideo castitas respiciens talem
'mi’s".1 esse gradus majoris et minoris perfectionis,
usum.exipsoindependentem, ab alio extrin­
seco fine habet, quod sit virtus. At «vero
illorum tamen distinctio non sumitur per
ordinem ad immunitatem corporalem,quia
omnimoda abstinentia a venereis spectata
hæc consistit in indivisibili, et tota unico
secundum se et sistendo in illa,nullam im­
actu irreparabiliter amittitur : sedsumilur | portat honestatem : quia nec secundum se
per ordinem ad propositum voluntatis.Quod
ratione, ut sic dicamus, solius sterilitatis
sane propositum in aliquibus, durante
naturæ proficit, vel commodum affert : ho­
adhuc corporis immunitate, non invenitur:
nestatur autem ex fine cui deservit, qui est
ut in puellisquæ habent voluntatem nuben­
vacare Deo et rebus divinis, pro quo necesse
di : et hujusmodi appellat Divus Thom. in
esta terrenis et temporalibus feriari,secan­
dam

I

483

ad religionem, relinquunt adhuc prædic­
tam quæstionem indecisam, quæ procedit
j de distinctione essentiali intra ipsum genus
temperantiæ et castitatis. Dicere namque
virginitatem reduplicative ut affectam voto
distingui essentialiter a castitate ratione
bonitatis quarn accipit ex religione, non est
aliquid peculiare asserere : quia id com­
mune est omnibus virtutibus etiam ipsi
castitati conjugali, quoties voto firmantur.
Igitur juxta alium sensum propriam hu­
jus quaîslionis, quamvis sit valde probabilis
sententia negativa (de qua valde Cajet,
sup. q. 64, art. 1, circa solutionem ad 3 et
citata q.
* 152, art. 3, circa solut.
* ad 4).f tff*No- Decidi
bis tamen (saltem loquendo de virginitate
quam votum comitatur) affirmativa semper
magis arrisit. Cui magnopere favet D. Th. D.iho.
quæst. sæpius cit. 152, art. 3 in corp, ubi
sic ait : « Manifestum est, quod ubi est spe« cialis materia boni, habens specialem
« excellentiam, ibi invenitur specialis ratio
« virtutis. Sicut patet in magnificentia, quæ
α est circa magnos sumptus, et ex hoc est
u specialis virtus a liberalitate distincta,
« quæ communiter se habet circa omnem
« pecuniarum usum. Hoc autem quod est
« conservare se immunem ab experimento
« venereæ voluptatis, habetquandam excel­
le lentiam laudis supra hoc quod est con« servare se immunem ab inordinatione
« venereæ voluptatis. Et ideo virginitas est
« quædam specialis virtus, habens se ad
« castitatem, sicut magnificentia ad libera« litatem. n Ubi nota, Divum Thom. non
utcumque distinguere virginitatem a casti­
tate communiter dicta, sed sicut aliam vir­
tutem specialem ac novam, atque adeo dis­
tinctione specifica. Deinde nota, quod non
desumit prædictam distinctionem ex aliquo
spectante ad religionem, vel ad aliam vir­
tutem extra genus castitatis, sed ex propria
virginitatis materia intra prædictum ge­
nus, quæ est omnimoda continentia a ve­
nereis : in qua sicut invenilurspecialissima
quædam difficultas in superando vehementissimam inclinationem naturæ ad sui pro­
pagationem, alterius rationis ab ea quam
vincit communis castitas : sic dari necesse
est (supposito tamen fine extrinseco) specia­
lem atque egregiam bonitatem et hones­
tatem propriam talis materiæ, dislinctamque essentialiter ab ipsa communi castitate,
quæ prædictam inclinationem non superat;
sed magis eam insequitur, et juxta illam,
non vero supra passiones moderatur. Quod

DE VIRTUTIBUS.

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.
totum confirmat exemplum de magnificen­
cum enim tale propositum semper sit ab
tia respectu liberali tatis. Quo etiam utitur
intrinseco licite variabile, semper relin­
in solut. ad 5 ubi facta collatione ad casti­
quit locum (etiam attenta communi lege)
tatem conjugalem et vidualem concludit :
spei conjugii, saltem sub hac conditione, »i
idcœ l>ola virginitas ponitur vir tus specialis supra
ratio id postulet : quæ spes omnino tollitur
castitatem, sicut magnificentia supra liberaliaccedente voto, reddenteque matrimonium
tatem. Magnificentiam autem et liberalita(saltem secundum legem ordinariam)quo­
tem distingui essentialiter in via D. Thom.
libet tempore, qualibetque existenle ra­
secundum propriam materiam, nemo est
tione, illicitum : videtur autem maxime
qui dubitet.
proprium esse virginitatis prout a commu­
Amtiud- 1*^· Vvtimus.luquendosaltem de virginitani castitate distincta?, auferre totaliter præ­
«rsio. te,quam cotum comitatur, etc. quia Angelic.
dictam spem perquandam veluti despera­
Doct. in solutione ad 4 ejusdem articuli
tionem et moralem impotentiam unquam
expresse dicit : quod virginitas secundum
experiendi veneream delectationem : nec
quod est virtus importat propositum voto
non superare arduitatem, quæ in amplecfirmatum integritatis perpetuo servandx. In- I tendo hujusmodi impotentiam et despera­
aqjusi. ducitque ad hoc auctoritatem Divi August.
tionem consistit. Verum, ut diximus, hoc
libr. de virginit. cap. 8 dicentis : quod per
plus examinare non vacat : sat enim pro
virginitatem integritas carnis ipsi Creatori
præsenti virtute calamo indulsimus.
animat et carnis vovetur, consecratur, serva­ j
122. Sequitur pudicitia, ultimo loco potur. Et quia votum nequit sine peccato vio- j sita inter species temperantiæ. Pro qua |χ
Anselic. lari, concludit Div. Thom. Virginitatem se- , sufficiet adjicere quæ tradit Divus Thom. D.ife.
n· eundum quod est virtus, nunquam amitti 1 q. 151, art. 4 ibi : «Nomen pudicitiæapunisi per peccatum.
·< dore sumitur, in quo verecundia signifiNota.
Et obiter nota, quam consone ad mentem
o catur: et ideo oportet quod pudicitia? pro­
Divi Thom. nostri alibi scripserint, virgi­
ci prie sit circa illa de quibus homines
nitatem, ut sit virtus specialis distincta a
α maxime verecundantur, v (Aliter tamen
communi castitate, postulare votum : depudicitia hæc respicit, quam verecundia :
duxerintque existentiam istius voti in ' quia illa tollit aut moderatur verecundabiParente Elia, Elisæo, et multis familiæ ' lia propter bonum honestum ; ista vero so­
lum fugit ea vel occultat propter timorem
Propheticæ, exexistentia prædictæ virtutis,
opprobrii). « Maxime autem verecnndanquam Patres frequenter eis tribuunt juxta
< tur homines de actibus venereis, ut Aug.
njçroD illud Hieronymi ad Eustocbium : Virgo
« dicit in 14 de Civit. Dei : in tantum quod
Elias, Elisxus virgo, virgines multi filii
Prophetarum. Deprehendesque quantum
α etiam concubitus conjugalis, qui honesThomisticam doctrinam ignoraverit neote­
a tate nuptiarum decoratur, verecundia non
ricus quidam, qui nostris illud asserenti« careat. Et hoc ideo quia motus genitabus, recessum a vestigiis Angelici Doct.
« lium membrorum non subjicitur imperio
objecit.
« rationis, sicut motus aliorum exteriorum
pubintn Nec modo examinare vacat an Divus
« membrorum » (quamvis hujus rei alia
‘fcsohV Th°m- votum ad prædictam distinctionem ( etiam sit ratio ex peccato originali, ej usque
tur. requirat tanquam conditionem omnino in- I traductione descendens). « Verecundatur
dispensation? : vel solum loquatur de ne­
« autem homo non solum de illa commixcessitate morali : ita ut licet firmum pro­
« tione venerea, sed etiam de quibuscunpositum durans per totam vitam, si dare­
a que signis ejus, ut Philosoph. dicit in 2
tur, etiam sine voto sufficeret ad intentum,
« lib. Rhetoric, et ideo pudicitia attenditur
moraliter tamen loquendo propositum om- I « proprie circa venerea, et praecipue circa
nimodæ continentiæ non erit constans, et
λ signa Venereorum : sicut sunt aspectus
perpetuo duraturum, nisi voto afficiatur.
« impudici, oscula et tactus. Et quia hæc
Quamvis autem hoc posterius non sit im­
« magis solent deprehendi, ideo pudicitia
probabile : prius illud videtur efficacius hac
a magis respicit hujusmodi exteriora signa :
ratione persuaderi. Quia nullum proposi­
« castitas autem magis ipsam veneream
tum quantumvis firmum videatur, potest
a commixtionem. Et ideo pudicitia ad casappetitum et affectum in perpetua conti­
« titatem ordinatur, non quasi virtus ab
nentia adeo firmiter statuere, ut difficultas
« ipsa distincta, sed sicut exprimens castiilla, quam diximus, omnino superetur:
« tatiscircumstantiam quamdam. Interdum
tamen

« tamen et unum pro alio ponitur. » Quod
si pudicitia reipsa a castitate non distingui­
tur, dividetur utique cum illa in virgina­
lem, conjugalem, etc.
frern Circa donum correspondons temperan***b tiæ sic ait Divus Thom. sup. q. 68, art.
4 ad 1 : « Temperantiæ autem respondet
« quodammodo donum timoris. Sicut enim
« ad virtutem temperantiæ perlinet secun« dum ejus propriam rationem, ut aliquis
« recedat a delectationibus pravis propter
I
« bonum rationis : ita ad donum timoris
1
« pertinet, quod aliquis recedat a cogitaI
« tionibus pravis propter Dei timorem. »
Dicit quodammodo, quia donum timoris pri­
mario et simpliciter corresponde! virtuti
spei, ut vidimus num. 19, secundario au­
tem extenditur ad materiam temperantiæ:
Ut explicat idem Angelic. Doct. 2,2, quæst.
141, art. 1 ad 3 ibi : « Dicendum, quod
« temperantiæ etiam respondet aliquod do« num, scilicet timoris, quo aliquis refræ« natur a delectationibus carnis secundum
« illud Psalm. 118: Confige timore tuo car« nes meas. Donum autem timoris princi« paliter quidem respicit Deum, cujus
« offensam vitat : et secundum hoccorres« pondet virtuti spei, ut supra dictum est.
« Secundario autem potest respicere quæu cumque aliquis fugit ad vitandum Dei
« offensam. Maxime autem homo indiget
« timore divino ad fugiendum ea quæ
« maxime alliciunt, circa quæ est tempe« rantia. Et ideo temperantiæ etiam cor« respondet donum timoris. » Vid. n. 19.
Fiuetus. Quæ autem béatitude huic dono respon­
deat, explicuimus n. 20. — Inter duodecim
fructus numeratos ab Apostolo ponuntur
castitas et continentia : et est salis probabile
primam supponere pro actu castitatis com­
muniter dictæ, et secundam pro actu vir­
ginitatis. — Omnes species temperantiæ
subjectantur in appetitu concupiscibili, ubi
sunt delectationes et concupiscentiæ quas
refrænant. Vide num. 89.
Vitia
123. Superest dicendum de vitiiscontrariis.
Quoruin aliud opponitur per defectum ex
parte materiæ, et per excessum ex parte
formæ : huic vero nomen non est, nisi no­
men sui generis, scilicet insensibilitas, de
quan. 109. Dividitur autem in insensibili­
tatem contra virginitatem : qualis esset si
quis absque fine exlrinseco quem diximus,
solumque ex horrore ad ea quæ generatio
humana per se requirit, matrimonium per­
petuo recusaret. Et in insensibilitatem con­

485

tra communem castitatem ; ul si conjugatus
ex prædicto horrore conjugale debitum non
solveret, cum oporteret : quod sine alio
peccato, scilicet injustitia?, esse non poterit.
Aliud vitium per contrarium extremum
est luxuria : quod nomen significat proflu­
xionem et excessum : nam luxuriosus se­
cundum Isidorum dicitur quasi luxatus, et
solutus in voluptate : elquiavenereæ maxi­
me animum dissolvunt, ideo luxuriæ no­
men specialiter ipsis applicatur quæst. 153.
Numerat D. Thom. sex luxuriæ species ab
antiquioribus assignatas : scilicet fornica­
tionem, quæ est soluti cum soluta : adulte­
rium, quod committitur cum conjugata, vel
conjugato: incestum, qui est cum consan­
guinea, vel affine (tribuitur huic vitio quasi
antonomastice privatio et corruptio castita­
tis : nam incestus dictus est quasi incastitas :
et hoc ideo quia sanguinis conjunctio ardere plus facit libidinem q. 154, art. 9 ad
1) stuprum, quod est cum Virgine : raptus,
quo infertur vis non consentienti : et vi­
tium contra naturam, quod est circa illos
actus luxuriosos, ex quibus sequi non po­
test generatio : subdiviturque in immundi­
tiam seu mollitiem, sodomiam, et bestialitatem. Sed nola quod etsi mollitiei, et bestialitatis nomina loquendo in hac materia,
prædictis duobus vitiis applicentur; ex se
tamen quasi generica sunt, et ad alia vitia
extenduntur : ul de mollitie vidimus num.
101, rursusque videbimus num. 160 et de
bestialitale num. 130.
124. Sacrilegum concubitum, qui est cum
persona Deo consacrata, reducit D. Thom.
ad adulterium : nam similes personæ cen­
sentur quodam spirituali matrimonio Deo
conjunctæ. Impudicitia vero, quod est vitium
pudicitiæ contrarium, reducitur ad illam
luxuriæ speciem, ad cujus peccatum dispo­
nit : eo quod impudici aspectus, tactus, am­
plexus, et hujusmodi, circa quæ est impu­
dicitia, eatenussunt luxuriosa, quatenusad
illicitam copulam vel mollitiem disponunt,
estque in illis quædam istarum inchoatio.
Pro explicatione prædictorum vitiorum,
eorumque distinctione, plura essent dicenda
quæ aliena sunt a nostra arbore. Videatur
Angelic. D. q. 154, et ibi Cajetanus. Vide
etiam quæ diximus tract, præced. circa art.
7, q. 18, ubi innuimus quo pacto adulte­
rium, incestus, raptus el sacrilegium dican­
tur luxuriæ species, cum revera illorum
differentiæ extra genus luxuriæ sint. — El
quia luxuria vitium capitale est, assignan-

DE VIRTUTIBUS.

486

tiir illi a D. Grog. lib. 31 moral, cap. 31,
octofiliæ: videlicet 'reiiOS mentis, inconsideratio, précipitai ίο, inconstantia, amor sui,
odium Dei, affectusprésenlis séculi, et hor­
ror futuri. Addunturque ex D. Isid. quatuor
aliæ : nempe turpiloquium, scurrilitas, lu­
dicra loquutio, stultiloquium, q. 153, art. 5.
§- XIV.
De partibus polcntialibus temperantia : ubi
specialiter de continentia, mansuetudine
et clementia: et de modestia in genere.

125. Ex dictis num. 39 et 96, constat
satis, eas appellari partes potentiates ali­
cujus virtutis cardinalis, quæ modum,
quem ipsa virtus ponit circa materiam
principalem et difficiliorem, observant in
aliis materiis, quæ minus habent difficul­
tatis. Quia igitur proprius temperantiæ
modus ex quo praecipue laudatur, est refrænare et reprimere impetus passionis circa
delectationes tactus quæ difficilius compes­
cuntur : ideo omnes virtutes per se primo
refrænantes impetus nostrarum passionum
et affectionum circa alias materias, vel ac­
tiones externas moderantes, possunt illi
tanquam virtutes secundari® adjungi, et
partes temperantiæ potentiates nuncupari.
Numerum vero hujusmodi partium prout
a D. Tho. diversis in locis, ex Arist. Tuli.
Macrob. et aliis collectum, possumus sic
statuere. Prima est continentia, secunda
mansuetudo seu mititas, tertia clementia,
quarta modestia (sub qua continentur quæ
sequuntur), quinta humilitas, sextaphilotimia, septima sludiositas, octava modestia
morum, nona eutrapelia, decima modestia
cultus. Sub his continentur, vel ad eas re­
ducuntur quædam aliæ, quas suis locis
successive nominabimus.
126. Nomen continentia, quæ primo loco
Conti­
nentia. posita est, tripliciter sumitur. Primo large
pro qualibet abstinentia et retractione ab
eo in quod appetitus fertur. Et hoc modo
non est habitus specialis : nam per
omnes virtutes continet se virtuosus ab
illis, quæ ipsis virtutibus repugnant. —
Secundo magis proprie sumitur pro virtute
refrænante passiones quæ sunt circa vene­
rea -. quo pacto convertitur cum castitate.
Spccialiterque continenti® nomen in hac
acceptione tribuitur castitati viduali, et
etiam juvenili, ipsaque virginitas dicitur
perfectissima continentia. Neutro tamen

ex his modis continentia accipitur, cum
ponitur pars potentials temperanti® ; sed
pro quodam habitu per quem voluntas re­
sistit passionibus concupiscibilis, taliterque
in bono firmatur, ut quantumvis·praedicta
passiones intumescant, non trahatur ab
illis contra rectum judicium ralionis. Itaque
munus hujus habitus est, non passiones refrænare aut compescere sicut facit tempe­
rantia, sed dumtaxat firmare et detinere
voluntatem, ut illarum impetus non sequa­
tur. q. 155, art. I el supra quæst. "0,
art. 3.
Ex quo fit, hujusmodi continentiam non
esse simpliciter virtutem, quamvis ad ge­
nus virtutis reducatur, ut aliquid imper­
fectum. Est enim do ratione virtutis facere
opus perfectum, atque adeo rectifîcare adæquatum ejus principium : quod sane prin­
cipium in actibus qui sunt circa passionum
objecta, non est sola voluntas, sed etiam
appetitus sensitivus : unde quia continentia
non perficit hujusmodi appetitum ad recte
appetendum, sed relinquit in eo passiones
immoderatas ; licet voluntatem detineat,
ne sequatur ipsas passiones, deficit a ratione
virtutis. Vide sup. nu. 9, et disp. 2, num.
56, necnon quæ circa artic. 3 quaestionis
58, adnotavimus, ipsamque litteram Divi
Tho. in solution, ad 2. —Subjectum conti­
nenti® est voluntas, quam firmat et deti­
net, quæst. 155, articul. 3.
126. Opponitur illi incontinentia, quælKe,K1j.
potest accipi dupliciter: vel formaliter ut d«iu
est in voluntate, quo pacto non videtur im­
portare aliquem habitum < quia voluntas
circa malum proprii suppositi nequit per
habitum assuefieri. Vide sup. disp. 2, n.
49, sed est privatio habitus continentia»,
qui in voluntate ad munus prædictum existere debebat. Vel potest sumi materialiter
ut se tenet ex parte appetitus sensitivi : et
sic nihil dicit distinctum ab habitu vel dis­
positione intemperantiæ, nisi passionem
inordinatam deducentem et trahentem ad
se voluntatem.
127. .Mansuetudo, quæ etiam mititas vo-Jiatwcatur, virtus est irarum moderatrix. Et 18,10
ideo quamvis propler modum perficiendi,
qui est refrænando, adjungatur temperan­
tiæ, exlstit tamen in appetitu irascibili :
quem rationi ita subjicit, ut oblatis irritan­
tibus, in motum iræ non prorumpat : vel
si irasci opus sit, debitam mensuram obser­
vet, juxta illud I’s. 4 ’.Irascimini, et nolite
i
I peccare. Unde proxima et intrinseca mate­
ria

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

ria istius virtutis est passio iræ, quam ita
componit et moderatur, ut non exurgat
nisi eum oportet : el in ea mensura in qua
fuerit necessaria : aliquando enim mode­
rate irasci, debitum et honestum est ; et ad
serviendum justitiæ, et pro juvanda forti­
tudine, quæ utitur ira in suo actu aggresionisq. 123, art. 10. Nunquam tamen ita iræ
dandus est locus, ut judicium ralionis per­
turbet. Aclus mansuetudinis numeratur ab
Apostolo inter duodecim fructus.
Opponitur huic virtuti duplex vitium :
aliud per defectum (inlellige ex parte for­
mae) ct aliud per excessum. Primum dici­
tur iracundia, vel ira, a passione circa
quam versatur quæst. 158. Dividiturque in
tres species secundum hæc tria, acutum,
amarum et difficile. Acuti in ira dicuntur,qui
nimis cito ex qualibet occasione irascuntur:
quæspecies dici solet excandescentia. Amari
vocantur, qui diu conservantes in memoria
injuriam sibi illatam, indeque longam tris­
titiam concipientes, sibi et aliis graves et
amari efficiuntur : potestque dici hæcspecies
amarulentia. Difficiles autem sunt, qui
propter obstinatum vindictæ appetitum
non deponunt iram, quousque vicem re­
pendant, quæst. cit. artic. 5. Vide etiam
supra quæst. 46, artic. 8, ubi iræ passionis
similes tres species distinguuntur, appellanturque fel, mania, et furor. Et quoniam
vitium iræ capitale est, adseribit ei Gregor,
lib. 31 moral, cap. 31, sex filias: nempe
rixam, tumorem mentis, contumeliam, cla­
morem , indignationem, et blasphemiam,
quæst. 158 cit. articul. 7. — Vilium con­
trarium mansuetudini per excessum potest
dici inirascentia, sive lentitudo: quia per
illud nimis lente homo se habet circa ma­
lum irritans, nec debitam iram assumit ad
illud repellendum, vel superandum, aut
ulciscendum.
128. Mansuetudini affinis est clementia,
Caneo·
tii. ob idque ab aliquibus non distinguuntur.
Sed revera differunt quæst. 157, articul. 1.
Nam mansuetudo directe versatur circa
iram, ipsam moderando : clementia vero
respicit pœnam et vindictam, mitigando
externam punitionem quantum justitia el
communis boni ratio permittit. Et ideo illa
communisestomnibuspersonis; hæcautem
propria et superiorum et judicum, quibus
determinatio et exeeutio vindictæ imeumbit. Specialiterque spectat ad principem,
quem valde decet pœnas et supplicia in sibi
subjectos benigne mitigare. Inde Seneca

487

lib, 2 de clementia diffiniens illam sic ait : seocca.
Clementia est temperantia animi in potestate
ulciscendi. Et inferius: Clementia est. mode­
ratio, aliquid ex debita penna remittens. Per
pœnam debitam intellige, non quam judex
irremissibi liter applicare tenetur, sed quam
moretur culpa ; est tamen in potestate ju­
dicis eam remittere, vel minorem taxare.
Verum est tamen aliquando esse locum cle­
mentiæ, etiam cum verba legis sonant ut
tota poena quam meretur culpa irremissibi liter applicitur : ut si ex tali applicatione
immineret bono communi aliquod majus
malum, quam esset opposita remissio:
verbi gratia, si judex prudenter timeret
populi seditionem. Sed in hoc casu et simi­
libus non fieret remissio ex vi solius clementiæ ; sed adjuncta epikeia, quæ pros­
picit bono communi etiam contra verba
legis. Quid autem in prædicta remissione
correspondent clementiæ, et quid epikeiæ
explicuit Div. Thom, quæst. cit. articul. 3d.ti».
ad 1, ibi : a In diminutione pœnarum duo
« sunt consideranda: quorum unum est,
α quod diminutio pœnarum fiat secundum
« intentionem legislatoris, licet non se­
« cundum verba legis: et secundum hoc
« pertinet ad epikeiam. Aliud autem est
α quædam moderatio affectus, ut homo non
α utatur sua potestate » (hoc est tota) « in
α inflictione pœnarum : et hoc proprie per­
« tinet ad clementiam. Propter quod Se­
« neca dicit, quod clementia est temperan­
« tia animi in potestate ulciscendi. Et hæc
α quidem moderatio animi provenit ex
« quadam dulcedine affectus, qua quis ab­
« horret omne illud quod potest alium
« contristare. Et ideo dicit Seneca, quod
« clementia est quædam lenitas animi ;
« nam e converso austeritas animi videtur
« esse in eo, qui non veretur alios contris­
α tare.
Quamvis autem tam clementia, quamQuomomansueludo sæpe in eundem effectum, qui
aC'
est diminuere prenam concurrant, non ta-mansucmen eodem modo, neque sub eodem mo­
tive. Pro quo nota dupliciter contingere
posse quod aliquis incitetur ad sumendam
vindictam majorem, quam clementiæ con­
veniat. Vel ex impetu iræ : et hoc modo
diminuit vindictam mansuetudo, mino­
rando ipsam iram, quæ ad vindiciam inten­
dit : imminuta enim vindictæ cupiditate,
sequitur minoratio vindictæ. Vel ex consi­
deratione inclinatura potestate ipsa quan­
tum potest, vel juste, vel etiam immode-

488

DE VIRTUTIBUS,

rate utendum, delectatus ejus ostensione.
Et hoc modo pœnam mitigat clementia :
quia detinet animum, ne tota sua potestate
in illo munere utatur : sed cum ea modera­
tione, quæ decet animum lenem, non rigi­
dum, crudum, atrocem, vel austerum. Sicut
enim in præmiis conferendis honestum est
supra condignum retribuere, ut benignitas
præmio aliquid adjiciat : ita e converso in
malis, pœnisque inferendis, sæpe decet non
uti tota potestate, sed aliquid remittere, et
infra condignum punire : ut ita humani ju­
dices Deum imitentur, qui præmiat ultra
condignum, ad idque tendit ex propria bo­
nitate et quasi primaria inclinatione : punit
autem citra condignum, et non nisi provo­
catus nostris demeritis, ac veluti coactus.
129. Diximus, sxpe decet, etc. non vero
semper . quia aliquando magis expedit se­
vere agere, nihil justæ pœnæ remittendo ;
præsertim illis, qui non ex ignorantia vel
infirmitate, sed ex malitia et habitu delin­
quunt, nec tam virtutis amore, quam sup­
plicii timore moventur. Commendatur
etiam severitas in ipsos superiores et jus­
titiæ ministros, qui Dei potestate, qua mo­
destissime, et non nisi in ordine ad com­
mune bonum uti deberent ; ad proprium
commodum, et innocentium oppressionem
Severi- abutuntur. Unde nequaquam clementiæ
us· adversatur justa severitas, quæ spectat ve­
luti pars intcgralis ad justitiam vindicativam, de qua n. 82. Et est inflexibilis animi
rigor, nihil de statuta pœna remittens, ubi
justitia et prudentia non dant locum remis­
sioni. Indeque dictus est severus, quasi sxvus, et verus, vel sxvuscirca veritatem, quia
intuendo veritatem et justitiam punitivam
non flectitur, q. 159, art. 2 ad 2. Vide q.
157, art. 2 ad 1.
ciemcn- Circa clementiæ subjectum, non ita nosDbfcc- ^1S constat. Videtur autem satis probabile,
'tum. eam in voluntate esse : quia non sic appa­
ret circa quam passionem appetitus verse­
tur : nec potest negari quod sit directe circa
externam punitionem, quæ est ad alterum :
et ita quantum ad materiam et subjectum
convenit cum justitia, possetque inter par­
tes ejus potentiales scribi : sed propter mo­
dum, qui est moderando, et diminuendo,
adjungitur temperantiæ. Probabile etiam
est dari clementiam in appetitu sensitivo
ad emolliendam ejus duritiem et asperita­
tem erga delinquentes : sicut de misericor­
dia numero vigesimosecundo tetigimus.
Insinuat Divus Thomas quæst. 157, art. 1

ARBOR PR.EDIGAMENTAL1S.

aliud vitium, quod potest dici nimia lenitas :
ad 2, prædiclum appetitum esso concupisci­
per quod judex pœnam quam infligi opor­
bilem, ubi sunt amor el odium : sed non
tet, imprudenter rernilit, vel mitigat plus
clare id constat.
quam oportet. Estque hbc vitium Reipublicæ
130. Vitium oppositum clementiæ pervia»
valde nocivum : plus fortasse quam crude­
defectum ex parte forma», et per excessum 1<eil
litas, propter magnum periculum quod
ex parte materiæ est crudelitas, quæ majo­
imminet bono communi ex nimia poenarum
rem pœnam constituit, quam culpa mere­
remissione. Verus igitur et pius judex ab
tur. Supponit autem ipsam culpam juxta
utroque isto vitioso extremo debet recedere,
illud Seneca» (apud Divum Thomara quæst. Sa«|
et clementiæ admiscere, cum oportet, jus­
nuper citat, articulo primo ad tertium).
tam severitatem ; ipsamque severitatem,
Crudeles vocantur, qui puniendi causam ha­
i
cum oportet, clementia temperare : juxta
bent, modum tamen non habent. Diximus,
|'^'r illud Greg. lib. 20 moral, c. 8 : Sil amor,
majorem pœnam, quam culpa meretur, etc.
sed non emolliens : sil rigor, sed non exas­
Dummodo enim judex non puniat supra
perans ; sil zelus, sed non immoderate sxviens:
condignum, quamvis pœna culpam omnino
sit pietas, sed non plus quam expediat
adæquet, non ideo committet vilium cru­
parcens.
delitatis : quamvis nec tunc ex clementia
iï«ksi.
131. Sequitur modestia, quam posuimus
operetur : sed poterit operari ex vora justi­
quarto loco : non ut unam virtutem specia­
tia : quæ licet ex parle materiæ videatur
lem et atomam, sed ut genus ad omnes sub­
clementiæ opponi, formaliter tamen non
séquentes. Voluimusque illius seorsum
ei contradicit : quia virtutes pro formali
mentionem facere, et non tantum suarum
omnes sunt germanæ et connexæ, eo quod
specierum (quod et præstitit Divus Thomas
omnes operantur secundum quod oportet,
quæst. 160), ut ipsam communem modestia
et juxta regulas prudentiæ. Quod si aliquis
rationem, in qua sequentes virtutes conve­
culpa non præsupposita, vel non attenta,
niunt, satis vulgatam explicaremus. Quoad
pœnam irroget, quasi solo patientis malo
nomen ergo modestia a modo dicta est : vel
delectatus, est novum et pejus vitium, quod
quasi modum sciens, qui in humanis affec­
appellatur feritas vel sxvilia, aut immani­
tionibus, et actionibus servari debet ; vel
tas : differtque a crudelitate, sicut affectio­
quasi prædiclum modum statuens. Qua­
nes bestiales differunt a malitia humana,
propter illos consuevimus modestos appel­
ut habes in prædicta solutione ad tertium
lare, qui intra modum et limites sui status,
et quæstion. 159, articulo secundo, excludit
iugenii, forlunæ, etc. se continent, sua
enim omnem humanitatis affectum, belluinamque demonstrat feritatem, quod ex
sorte, suoque modulo contenti. Est itaque
modestia illa virtus, qua quis prædictam
proximi afflictionibus et cruciatibus delec­
tationem aliquis capiat. Nam talis delectatio
moderationem in se amat, motusque suos
internos aut externos, ipsumque exteriorem
(ait Divus Thomas) non est humana sed besapparatum juxta mensuram sibi consonam
tialis proveniens ex mala consuetudine, vel
componit.
ex corruptione naturx, sicut et alix hujus­
Et ex hoc constat, quod sil pars potentia­
modi bestialitatis affectiones.
lis temperantiæ : quia servat ejus modum,
Sed cui virtuti aut principio honesto hoc
qui est detinere etrefrxnare. Deficit tamen a
pessimum vitium directe contrarietur, non
perfecta illius ratione : quia temperantia
ita facile repertos : accipe verba D. Thomæ
versatur circa illa quæ propter elongatio­
artic. 2 cit. ad 1. «Dicendum» (inquit)
nem et distantiam a ratione, valde difficile
« quod clementia est virtus humana : unde
refrænantur : quales sunt delectationes et
« directe sibi opponitur crudelitas, quæ est
concupiscentiae tactus, quæ sunt nobis, bru« malitia humana. Sed saevitia vel feritas
lisque communes, et judicium rationis valde
« continetur sub bestialitale : unde non diobtenebrant et perturbant. Modestia vero
« recte opponitur clementiæ, sed superexstatuit modum in aliis affectionibus, et
« cellentiori virtuti, quam Philosophus vooperationibus quæ minus a ratione distant,
« cat heroicam vel divinam, quæ secundum
neque ita obscurant intellectum : el ex hac
« nos videtur pertinere ad dona Spiritus
parte facilius refrænantur. Habent tamen·
« sancti. Unde potest dici, quodsævitia opsufficientem difficultatem, ut virtute opus
« ponitur dono pietatis. »
sit : el forte ex aliis capitibus majorem vir­
Per excessum ex parte formæ, et defec­
tutem exposcunt. Hanc distinctionem motum ex parte materiæ opponitur clementiæ
Salmant. Cur. theolog. torn. VI.
aliud

489

destiæ a temperantia indicant ipsa nomina,
ut notat Div. Thomas quæstione citata ar­
ticulo 1 ad 3 ; nam temperari non dicuntur,
nisi quæ magnam vim et vehementiam ha­
bent : temperamus enim vinum,quia forte ;
qua temperie alius potus remissus et debilis
non indiget. Modificari autem convenit
etiam mediocribus et debilibus, quia omnia
quæ fiunt, requirunt suum modum el men­
suram. Congruit igitur nomen temperantiæ
virtuti refrænanti vehementiores el obscu­
riores animi passiones : nomen vero mcdestixapie relinquitur virtuti, quæ reliquis
affectibus el actionibus modum imponit. .
132. Ob eandem fere rationem subtra­
huntur a modestia continent ia et mansuetudo,
cui adjungitur clementia, de quibus hacte­
nus diximus : quia etiam motus voluntatis
concilatæ a prædictis passionibus, et motus
iræ, quos illæ refrænant, satis vehementes
sunt, et rationem obnubilant. Rcliquæ par­
tes potentiales temperantiæ sub modestia
continentur, debentque ad has reduci : hu­
militatem, philotimiam, studiositatem, mo­
destiam morum, eulrapeliam et modestiam
cultus. Ratio vero est quia præter passiones
et affectus, quæ posuimus materiam alia­
rum virtutum,quinque dumtaxat supersunt
a virtute moderanda : nempe affectus spei
tendentis in excelsa, et hunc moderatur
humilitas. Concupiscentia mediocris hono­
ris, et hanc moderatur philotimia. Studium
sive appetitum cognoscendi, ad hujusque
moderationem ponitur studiositas. Motus
et gestus corporales pertinentes ad externam
conversationem, tam in factis, quam in
dictis : pro quibus in rebus seriis ponitur
modestia morum ; in ludicris autem eulrapelia. Et denique exterior apparatus vestium,
utensilium, et divitiarum el hujusmodi :
quorum moderatio spectat ad modestiam cul­
tus, quæst. citat, artic. 2. Scimus, aliquos
strictius sumere modestiam, prout solas 1res
ultimas species comprehendit : quia his
specialiter in communi usum nomen modestix tribui solet. Sed Divus Thomas cujus
ordinem sequimur, comprehendit sub ea
humilitatem, et studiositatem : el nos ex
doctrina ipsius sup. q. GO, art. 5, addimus
philotimiam. An vero omnes hujusmodi
species sint atomæ ; vel aliquæ ulterius di­
vidantur constabit ex dicendis.

490

DE VIRTUTIBUS.

Déprima specie modestir, qux est humilitas.
KomeB
133. Humilitatis excellentia, paritor et
âitun omor cogit nos seorsum, et aliquantulum
latius de ea tractare. Atque a nomine inci­
piendo, humilitas dicta est ab humo quia
per illam quis ad ima et velnti ad humum’
usque deprimitur. Et secundum Isidorum,
quem Divus Thomas refert quaestione 161,
articulo primo. Humilis dicitur quasi humi
aclivis, id est, imis hrrens. Quod potest intelligi dupliciter: vel cum talis depressio
sit ab alio contra patientis voluntatem : et
haec humilitas non est virtus, sed magis
pœna : quae specialiter superbis applicatur,
Lne.is. juxta illud Lucae IS : Omnis qui se exaltat,
humiliabitur. \‘el cum homo ipse ex consi­
deratione proprii defectus sponte se depri­
mit, dejectusque ab aliis, id voluntarie am­
plectitur : et hæc est virtus humilitatis,
Bern, quam diffiniens D. Bernardus lib. degradib.
humilit. inquit : Humilitas est virtus, qua
quis verissima sui cognitione sibi ipsi vilescit.
d.tlo. Et DivusThom. quassi. 161,articulo I ad 1:
Humilitas (inquit)est virtus, qua quis consi­
derans suum defectum tenet se in infimis se­
cundum modum tuum. Et ad 2 : Humilitas
secundum quod est virtus, in sui ratione im­
portat laudabilem dejectionem in ima.
Ex quibus habetur humilitatem funda­
Etmdamentuin mentaliter et præsuppositive importare
hoinilîtaiis. cognitionem, qua quis defectus suos consi­
derans reputat se indignum aestimatione et
honore ; dignumque abjectione et despectu.
Formaliter vero dicit habituale propositum,
quo vis affectiva sequens intellectus judi­
cium, amplectitur talem abjectionem tan­
quam sibi condignam. — Diximus sequens
intellectus judicium, etc. quia vera humili­
tas semper innititur veritati : neque enim
humilis aliquid fingit ; imo omnem fictio­
nem et hypocrisim exeeratur : neque aliter
exterius se gerit amplectendo vilia et abjecta,
verbis aut factis, quam intus recognoscit.
Diva Quocirca Seraphica Magistra et Matriarcha
Mat. N. nostra Teresia Virgo æque humilis ac sa­
Teres.
piens solita erat dicere, idque in suis libris
reliquit non semel exaratnm, idem esse hu­
militatem, atque veritatem : quia vere hu­
milis ideo se dejicit et contemnit, quia se
contemptu dignum in animo agnoscit.
134. Comparatur autem prædict i cogni­
tio, dum homo coram Deo, ad ipsumqiie
veritatis lumen constitutus (ut ait Bernard.

I serm. 42, in Cant.) seipsum sine dissimu­
latione inspicit,et sino palpatione dijudicat:
considerans attente qualis sit, tum animo,
tum corpore, quam ignorans, quam ad ma­
lum pronus : ad bonum quam difficilis et
infirmus, quantis peccatis obnoxius,quantis
miseriis subjectus, quam in Deum ingratus,
etc Praecipue vero considerare debet quoI modo ex seipso nihil est, nihil potest, nihil
habet, nisi miseriam, vanitatem,defectum:
quidquid autem bonitatis, virtutis, scientiae,
et cujuslibet perfectionis ineo est, aut esse
potest, omnino gratis sibi a Deo donari, ab
ipsiusque voluntate in esse, fieri et conser­
vari prorsus dependere : ita ut suspendente
illo suum concursum, in nihilum omnia
redigantur. Perficiturque tota haec consi­
deratio ex Dei cognitione : nam quo plus
bonitatis, perfectionis ct majestatis in eo
cognoscimus, eo nostra vilitas et defectus
ex comparatione sui contrarii magis splen­
det, juxta vulgatum illud D. August, cum Anpg.
Deo loquentis : Noverim te, et noverim me.
Hanc considerationem efficacem et prac-^de,
ticam, uti esse debet, sequuntur plures uwes.
affectus et motus, qui sunt actus et functio­
nes humilitatis. Primo enim in illo qui se
ita cognoscit, sequitur vilipensio et con­
temptus sui, quem videt quantum ex se est,
ad omnia insufficientem et inutilem, ipsisque Dei muneribus indignum.
Sequitur secundo,quod humilis veritatis,
quam cognoscit, amore impulsus, talem
velit ab aliis judicari, æstimari et haberi,
qualem se in Deo in oculis esse recognoscit,
et qualem ipse se judicat, et æstimat. Unde
neque honorari ab aliquo, neque laudari
cupit ; sed quantum in ipso est, despectu et
vilipensione haberi. — Diximus, quantum
in ipso est : quia non semper expedit ut
nostros defectus alii noverint, aut nos des­
pectui habeant : oportet enim aliquando
præsertim eos, qui in dignitate sunt consti­
tuti, curam habere de bono nomine, non
tantum coram Deo (quod expedit omnibus),
sed etiam coram hominibus, quatenus ex
hoc aliorum profectus etædificatiodependet.
Ob quam etiam rationem humilis, urgente
necessitate, sinit se aliquando honorari et
aestimatione haberi, totum hoc in Dei glo­
riam referendo : neque adhuc tunc prædic­
tum honorem sibi in animo attrahit, sed
‘tantum permittit. Secluso vero prædicto
fine, vero humilis dolet, cum se videt magnifieri : neque honorem admittit quantum­
vis ultro oblatum.________________
Tertio

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

135. Tertio sequitur, quod humilis dum
aliis se confert, censet se omnibus deterionem el viliorem, neque ulli se præferre
audet, sed potius in ordine ad Deum, et
propter dona quæ ex ipso habent, omnibus
ΐΡεί-3- so subjicit : secundum illud 1. Pet. 2: Sub­
jecti estote omni humanto creaturv propter
Deum. Quod qualiter fiat sine præjudicio
D.n». veritatis, optime declarat Divus Thomas
quæslione citata articulo tertio et ideo no­
lumus verba ejus lectori debere : « In ho­
σ mine » (inquit) « duo possunt conside­
« rari : scilicet id quod est Dei, et id quod
« est hominis. Hominis autem est quidquid
« pertinet ad defectum ; sed Dei est quid­
α quid pertinet ad salutem et perfectionem,
« secundum illud Oseæ 13 : Perditio tua
« Israël ex te est : ex me tantum auxilium
α tuum. Humilitas autem sicut dictum est,
α proprie respicit reverentiam, qua homo
α Deo subjicitur : et ideo quilibet homo
« secundum id quod suum est, debet se
« cuilibet proximo subjicere quantum ad
« id quod est Dei in ipso. Non autem hoc
« requirit humilitas, ut aliquis id quod est
« Dei in seipso subjiciat ei, quod apparet
« esse Dei in altero : nam illi qui dona Dei
« participant, cognoscunt ea se habere se­
α cundum illud 1 ad Corinth. 2: L't scia­
« mus quæ a Deo donata sunt nobis. Et
« ideo absque præjudicio humilitatis pos­
« sunt dona quæ ipsi acceperunt præferre
α donis Dei, quæ aliis apparent collala.
« Sicut Apostolus ad Ephes. 3, dicit : Aliis
α generationibus non est agnitum filiis ho­
« minum, sicut nunc revelatum est sanctis
« Apostolis ejus. Similiter etiam non hoc
« requirit humilitas, ut aliquis id quod est
α suum in seipso, subjiciat ei quod est ho­
« minis in proximo. Alioquin oporteret ut
« quilibet reputaret se magis peccatorem
κ quolibet alio : cum tamen Apostolus abs­
« que præjudicio humilitatis dicat Galat. 2:
« Nos natura Judæi ; cl non ex gentibus
« peccatores. Potest tamen aliquis reputare i
a aliquid boni esse in proximo, quod ipse
<* non habet; vel aliquid mali in se esse,
σ quod in alio nun est : ex quo se potest ei
« subjicere per humilitatem. »
Hæc cum ita sint, mirandum est humiHomiliuiis litatis ingenium : ut enim suppositum in
S quo est absolute deprimat, et cæteris qüantumvis peccatoribus subjiciat, illa solum in
eo intuetur quæ ex seipso habet, atque adeo
imperfectiones ct defectus : a virtutibus au­
tem el cæteris Dei donis, quæ æstimatione

491

i digna orant, quasi oculos avertit. E contra
vero in aliis defectus licet magnos non at­
tendit, sed si quid perfectionis et virtutis,
dignumque æstimatione ex Deo habeant,
hac attente considerat, hacque ingeniosa
praecisione nihil falso aflirmansvel negans,
cum veritate illos sibi praefert, et se illis
postponit.
130.1 mo, quo praeclariores virtutes secum
habet humilitas, eo humilis magis se depri­
mit. Tum quia clarius cernit proprium
nihil, et proprios defectus, ob quæ dignus
est secundum se vilipensione : nam crescit
hujusmodi cognitio cum ipsis virtutibus,
velut earum pars et fundamentum. Tum
etiam, quia considerat ipsa Dei dona quasi
nævum contrahere ex conjunctione ad nos­
tram defectibilitatem, quam quodammodo
participant : quatenus ratione prædictæ
conjunctionis fit, ut perfectiones quæ in Deo
omnino sunt indefectibiles tam in essendo,
quam in operando ; in nobis utroque defectibilitatis modo maculentur,saltem respectu
defectus negativi : nam quia nos sumus ex
nihilo, et capacitatem manendi sub nihilo,
ubi fuimus ab æterno, exuere non possu­
mus; ideo dona Dei et virtutes quæ in illo
aeternaliter el indefectibililer sunt, quando
in nobis existant, participant ex nobis ipsis
similem capacitatem sub nihilo manendi.
Ex qua habent posse saltem negative defi­
cere : tum in essendo, quia si a Deo non con­
serventur, statim redigentur in nihilum :
sicut lux recedente sole. Tum in operando,
quia non semper habent esse in actu secundo
operationis ; vel saltem non sine admixtione
potentialitatis. Dum ergo humilis plures
excellentiores virtutes in se quam in aliis
videt, ex hoc ipso accipit motivum se magis
I dejiciendi, considerans plures naevos juxta
numerum virtutum ex proprio marte se eis
injecisse, pluraque Dei donaelpræstantiora,
in quibus proinde labes turpior est, propria
defeclibilitate velut maculasse : et hac via
defectibilitatem ipsam esse in eo magis di­
latatam, quam in alio, cui praedicta dona
deficerent. Ad quæ attendens Sanctissima
Mater nostra Theresia lib. suæ vitæ cap. 18,
sic Deum alloquitur : Λο ponya is Giador
mio tan precioso liquor futi sunt caeles­
tia dona) en vaso tan quebrado, pues areis
ya visio utras vcz-s, quo lo torna aderra­
mur : no pungais Iesuro semejante donde
no esta como ha de eslar (cum ea scili ·
cet aclualilate, indefeclibilitate, et pulchri­
tudine quam in Deo sortitur). Xo pongais

492

DE VIRTUTIBUS.

en aventura joins tan preciosas (exposita
Non tamen quælibet humilitas ad omniaee
niminim amissioni et defectu) paiwe
extendit ; sed quæ est perfecta,et secundum
Senor mio se da ocasion dura que se tengan
affectum. Distinguit enim Divus Bernardus
en poco, pues las jwneis en poder de
serm. 42 in Cant, duplicem humilitatem ;
casa tan ruin, tan baja, tan /laça, y mise­
aliam imperfectam, quam appellat humili­
rable : partee que no solo se esconden
tatem judicii : aliam perfectam, quam humi­
los talrntos, si no que se entierran en
litatem affectus vocat. Humilitas judicii est ;
ponerlos en tierra tan astrosa. Ecce quoi
qua quisseipsum ad lumen veritatis intuens
nævos et imperfectiones ingeniosa Ma­
agnoscit suam vilitatem, ct se apud se, aut
tris nostra humilitas in Dei muneribus
etiam coram Deo demittit; non tamen vult
deprehendit ex conjunctione ad propriam
ab ali is contemn i aut vilis haberi ; sed potius
nihilitatem : quatenus inde defeetibiIitatem
æstimari et honorari : el sic talis humilitas
et periculum abeundi in nihilum partici­
potissimum in judicio remanet. Humilitas
pant : haud secus atque liquor missus in
affectus est, qua quis etiam ab aliis talis
vas ejus contrahit odorem, et ipsum vas
haberi cupit, qualem se coram Deo cognos­
commissum terra robigine tangitur. Recte
cit. Audi Bernardum loco citato : « Est huigitur hac via ille qui sanctior est potest
« militas (inquit) quam nobis veritas parit,
sine veritatis prajudicio se viliorem repu­
i et non habet calorem : et est humilitas,
tare, dum quo ampliora dona ex Deo acce­
« quam charitas format et inflammat :
pit, eo propriam defectibilitatem quodam­
« atque hæc quidem in affectu,illa in cognimodo magis dilatatam videt. Diximus, hac
« tione consistit. Etenim tu si temetipsum
via, etc. quia ex aliis capitibus defectibili tas
« ad lumen veritatis et sine dissimulatione
peccatoris absolute et simpliciter multo
« inspicias,et sine palpatione dijudices,non
magis illum deturpat, magisque in eo dila­
« dubito quin humilieris et tu in oculis tuis,
tata est dum per plura vitia extenditur; vir­
σ factus vilior tibi ex hac vera cognitione
tutes ab ipso excludit, et in actualia peccata
α tui : quamvis necdum fortasse id esse pa­
prorumpit. Sed ut diximus, humilis hæc
ct tiaris in oculis aliorum.Eris igitur huminon attendit; sed tantum illa unde sibi de­
« Iis, sed de opere inierim veritatis, et mi­
jectio et despectus ; aliis vero honor et
ff nime adhuc de amoris infusione. Nam si
excellentia competunt.
« veritatis ipsius, quæ te tibi veraciter
137.Denique ex eodem principio sequitur,
« atque salubriter demonstravit sicut splenquod humilis sicut habet interius, ita in
a dore illuminatus,ita amore affectus fuisexternis rebus et functionibus se gerat,
<r ses, voluisses proculdubio, quod in te est,
amans ubique veritatem : et ita quantum
« eandem de te omnes tenere, sententiam,
in se est semper amplectitur quod abjectius
« quam ipsam apud te veritatem habere
est et vilius : ut locum inferiorem in con­
« cognoscis. > Et infra : «Pondus et pondus
sessibus, latus sinistrum in congressibus, , « abominatio est apud Deum. Quid enim?
humiliora officia, viliores vestes, supellecti­
a tu te depretiaris in secreto veritatis trulem, etc. Sed quamvis horum affectus
« tina ponderatus; et foris alterius pretii
omnibus cordi esse debeat, pracipueque
« mentions,majori te pondere vendis nobis,
ipsis Superioribus et Prælatis secundum
a quam ab ipsa accepisti? Time Deum, et
illud D. August, in 3 regula : Timore coram
« noli hanc rem pessimam facere, ut
Deo Praelatus substratus sil pedibus vestris. ! σ quem humiliat veritas, extollat volnnIn usu tamen externo habenda est ratio
<t tas. »
officii et dignitatis : ne (ut idem Augustinus
138. Ex dictis habetur,materiam intrin-Hamiii·
ait : Dum nimium servatur humilitas.regendi
secam humilitatis esse internum animi
motum et affectum quem refrænat, ne ten-«Φ
frangatur author i tas. Sed in hoc non nimia
dat in sui celsitudinem supra id quod opor­
cura adhibenda est : quia multoties plus
proficiet Pralatus humilitatis exemplo,
tet; sed intra mensuram ex propriis meriseipsum aliqualiter despici permittens,
tissibi debitam,se contineat. Objectum vero
quam majestatis verbo, nihil indecorum
erit quidquid nobis advenire potest vile,
sustinens. Nec circa hoc potest certa regula
probrosum et abjectum. Vel (ut melius di­
statui, sed committendum prudentiæ, ut
camus) est proprium suppositum affectum
medium teneat inter utrumque extremum
prædictis : ita quod ipsa persona quæ res­
pectu aliarum virtutum solum est subjec­
vitiosum.
Hæc sunt pracipua officia humilitatis.
tum, aut etiam terminus in proportione ad
quem

ARBOR PRÆDICAMENTALIS,
quem objectum metitur, respectu humilita­
tis habet etiam rationem objecti. Nam quod
humilis revera amat, non tam est ipsa vilipensio et contemptus quasi per se sumpta,
quam seipsum contemni et vilipendio haberi.amat enim continere se intra proprios
limites suænihilitalis,subjectum per omnia
divinæ Majestati et excellentiæ, usque ad
ima demissus : hancque omnimodam sub­
jectionem assumit ul propriæ excellentiæ
mensuram. De quo lege Cajetanum super
articulo primo et secundo quaestionis 102,
et quæ diximus in tractatu de Angelis
disp. 10 a num. 195.
Neque intelligas humilitatem inclinaro
ad faciendum aliquid dignum reipsa con­
temptu et probro : hoc enim esset inclinare
ad malum : sed inclinat ad tenendam pro­
priam personam dejectam sub contemptu et
probro, quæ possunt sibi provenire. Imo
non amplectitur ista præcise secundum se :
quia contemni et despici non est secundum
se laudabile, sicut debet esse objectum vir­
tutis; sed quatenus induere possunt ratio­
nem honesti. Honestantur autem si consi­
derentur ut congruunt nostræ vilitati : quia
honestum est amplecti unumquemque quod
sibi congruit,et continere se intra propriam
mensuram. Accedit, hoc ipsum esse quan­
dam testificationem, qua profitemur nos ex
nobis nihil esse, nihil posse, nihil habere :
et consequenter omne bonam nostrum ex
Deo provenire, in quem proinde quidquid
laudis et honoris nobis tribuitur, est refe­
rendum. Sub hac igitur ratione despici et
contemni, quod est objectum humilitatis,
honestissime appetitur, tanquam signum
quo nostram sortem, et subjectionem ad di­
vinam excellent iam,i psiusque divinæ excel­
lentiæ potestatem atque eminentiam super
nos testificamur.
139.1n quo humilitas valde appropinquat
Ilamilitts'dif- religioni, cujus actus et objectum ut
religio- num. 58 et deinceps vidimus, continet proω’ fessionem divinæ excellentiæ,et etiam nos­
træ erga Deum subjectionis. Differunt
tamen hujusmodi virtutes, quia quod res­
pectu unius est formale et primarium; res­
pectu alterius est quasi materiale et conse­
quens. Actus enim religionis primario
continet testificationem divinæexcellentiæ,
et secundario nostræ vilitatis, quatenus hæc
arguitur ex omnimoda dependentia a su­
premo illo principio. E contra vero actus
humilitatis primario dicit confessionem
nostræ vilitatis et inferioritatis; implicite

autem et ex consequenti testamur illo
excellentiam primi principii,cui nos om­
nino submittimus, tanquam sine cujus
influxu sub nihilo maneremus. Itaque hu­
milis submittit se Deo, el ejus excellentiæ,
ut seipsum deprimat, et intra mensuram
propriam contineat : religiosus autem hu­
miliat et deprimit se corarn Deo, ut ejus
excellentiam exaltet, et cultu illo divinam
influentiam in omnes creaturas profiteatur.
Difficilius est distinguere humilitatem aQQomo'Jo
magnanimitate: quia si humilitatis officium, nimiuic
ut diximus, est cohibere affectum hominis,
ne inordinate tendat in excelsa (quod enim
tendat ordinate humilitas non prohibet) hoc
etiam præstat magnanimitas, dum perficit
appetitum erga magna et excelsa, et vitat
praesumptionem.
1 -10. Hanc rationem solvit Divus Thomas D.Thn.
quæst. 129, art. 3 ad 4 et quæst. 161,art. 1,
ubi ostendit necessitatem et munia utriusque istius virtutis : et qualiter, licet circa
idem aliquo modo versentur, inter se dis­
tinguantur : ita enim inquit: « Bonum ar­
duum » (sub isto enim continetur propria
excellentia) « habet aliquid unde attrahit ap« petitum.scilicet ipsam rationem boni : et
« habet aliquid retrahens,scilicet ipsam dif­
« ficultatem adipiscendi: secundum quorum
« primum insurgit motus spei, secundum
« aliud motus desperationis. Dictum est
« autem supra, quod circa motus appetiti—
« vos, qui se habent per modum impulsio­
« nis oportet esse virtutem moralem mode­
α rantem et refrænantem. Circa illos
« autem qui se habent per modum retrac­
« tionis et resilitionis ex parte appetitus,
α oportet osse virtutem moralem firman­
« tem et impellentem. Et ideo circa appe­
« titum boni ardui necessaria est duplex
α virtus : una quidem quæ temperet et
α refrænet animum, ne immoderate tendat
a in excelsa : et hoc perlinet ad virtutem
(( humilitatis. Alia veroquæ firmet animum
« contra desperationem, et impellat ipsum
α ad prose |uulionem magnorum, secun­
α dum rationem rectam : et hæc est
« magnanimitas. «
Super quem locum multa dicit ad rem
Cajetanus, quæ videri debent. Sed præcipue
ex eo notandum est, virtutes non ex qui­
buslibet functionibus, sed ex primariis specificari : quamvis autem utraque hæc virtus
perficiat appetitum tendentem in excelsa :
aliter tamen, et aliter : nam magnanimitas
primario id facit impellendo eleonfortando

494

DE VIRTUTIBUS.

ipsum appetitum, ut per vires a Deo recep­
tas vel promissas tendat ad magna : secun­
dario vero illum delinet, ne in iraproportionata extollatur. E contrario humilitas
primario refrænat appetitum ne tendat in
ardua et excelsa,quaerens propriam exalta­
tionem : secundario autem confirmat ipsum
ne dum videt propriam insufficientiam, a
magnorum prosequutione divini immemor auxilii nimis deficiat. Unde magnani­
mitati magis adversatur pusillanimitas,
quæ est vitium per defectum, quam præsumptio quæ est per excessum. Humilitati
autem magis opponitur superbia, quæ est
vitium per excessum ex parte materiæ,
quam contrarium extremum infra assi­
gnandum.
Aliud
141. Differunt etiam prædictæ virtutes
penes rationes motivas et regulativas: nam
magnanimitas sumit motivum et regulam
operandi ab eo, quod est Dei in nobis : vi­
dens enim in se magnanimus magna Dei
dona, aut saltem magna auxilia sibi pro­
missa, sumit inde motivum et regulam
operandi magna, eorum arduitati non
succumbens, quia scit non superexcedere prædicta dona vel auxilia : dumque
magna agit, reputat se, non propter se,sed
propter illa quæ ex Deo accepit, magno ho­
nore dignum, et quidquid minus est hono­
ris et laudis (uti est quidquid potest ab
homine retribui) tanquam illis inadæquatum contemnit. Cæterum humilitas sumit
motivum et regulam sua? operationis ab eo,
quod in nobis est ex nobis ipsis : vidensque
nos ex nobis solum habere defectum, im­
perfectionem et culpam, quibus non excel­
lentia et honor; sed vilipensio et contemp­
tus debetur, cohibet animum ne ad illa
tanquam ad aliquid sibi secundum se debi­
tum tendat ; et ne ista tanquam se indigna
refugiat.
Unde nulla ex his virtutibus alteri con­
tradicit, licet videantur contrario modo
procedere : quia optime stat, ut idem homo
ex Dei donis ad magna tendat, quod est esse
magnanimum ; et ex sibi propriis ad ima
se dejiciat, quod est esse humilem. Et ideo
Philipp. Apostolus, qui ut magnanimus aiebat : Oinnia possum in eo qui me conforta!; ut humi­
lis prædicabat : Non quasi sufficientes si­
mus cogitare aliquid ex nobis, quasi ex nobis,
2Cor.3.etc. 2 Corinth. 3.— Imo ipsa magnanimitasmajorem facit humilitatem : nam quia
magnanimi est ad magna tendere in omni
opere virtuoso et ex Deo proveniente,

etiam in hoc quod est se humiliare, cum sit
opus virtutis, eminere vult : et sicut vult esso
eminenter fortem, eminenter justum, etc,
ita esse eminenter humilem, eminenter de­
primentem seipsum : sicut etiam eminenter
obedientem, eminenter modestum, etc. ut
omnia in illo sint magna. Accedit quod
dum magnanimus plures in se ex beneficio
Dei agnoscit virtutes ob quas ad magna sit
aptus, magnoque honore dignus, pariter
considerat plura Dei dona, sua defeciibilitate velut maculasse, et pluribus perfectio­
nibus,ex se pulcris.nævum imposuisse juxta
dicta numero 136, ex quo majorem sumit
ansamseipsum deprimendi et contemnendi.
Ipsaetiam humilitas magnanimitatem exal­
tat : quia dum propriam insufficientiam et
inhabilitalem ad omne genus boni reco­
gnoscit, facit magnanimum propriis viribus
difiidere, et omnem suam fiduciam atque
spem in Deo por quem omnia potest, collo­
care. Quo fit, ut nec propria insufficientia,
neque aliquid aliud illum retardet a ma­
gnorum prosequutione, dicentem cum Pau­
lo : Omnia possum in eo qui me confortat. Et
iterum : Sufficientia nostra ex Deo est.
142. Assignant Patres et Theologi humilitati plures gradus, quasi hæc virtus sit ·»&·
mystica illa scala, quam vidit Jacob Ge­
nes. 28, Angelosque pariter ascendentes et
descendentes : pari enim gradu ascendit
humilis in Dei appretiatione, et in virtutum
omnium progressu, atque in sui æstimatione descendit. Prædicti vero gradus tri­
pliciter assignari possunt. Primo, exparte
ejus, cui humilis se subdit : et hoc modo
ponuntur tres. Primus, subdere se majori­
bus, et non prxferrese xqualibus. Secundus,
subdere se æqualibus, et non se prxferre mi­
noribus. Tertius, non modo nulli se prxferre,
sed omnibus etiam minoribus se subjicere.
Vide Glossam super 3 capite Mallhæi ad
illa verba : Oportet nos implere omnem justi­
tiam.
Secundo possunt assignari juxta ordinem
actionum, quibusa l perfectissimum humi­
litatis actum pervenitur. Et hoc pacto Divus
Anselmus lib. de similitudine ponit septem
gradus : quorum primus est, peccatorem et
contemptibilem se esse cognoscere. Secundus,
de suis peccatis et imperfectionibus dolere.
Tertius, illa confiteri, non tantum insacramentali confessione,sed etiam extra. Quar­
tus, velle ut etiam alii defectus nostros co­
gnoscant, et in nobis esse credant. Quinius,
patienter sustinere, quod nobis objiciantur ab
aliis,

ARBOR PRÆDICA MENTA LIS.
iiliis, et divulgentur. Quidam enim ait Anselmus sometipsos satis judicant ct culpam
fatentur; sed ferre nequeunt, ut tale quid
ab aliis dicatur. Sextus est, ferre patienter
$e pro sua culpa contemptibiliter tractari.
Septimus, de hoc gaudere : ille enim perfec­
tissime se humiliat, qui non solum culpa­
bilem et dignum dejectione se fatetur, idque sine murmuratione sustinet, sed etiam
ipsam dejectionem amat.
Tertio prædicti gradus statui possunt se­
cundum comparationem actuum interno­
rum ad exteriores in quo redundant : vel
»
externorum ad interiores pro quibus dis­
ponunt : hoc modo Beatus Benedictus in sua
regula duodecim assignat, quos hic omitti­
mus, referendos infra una cum duodecim
gradibus superbiæ. Vide Divum Thomam
quaestione 161, articulo 6, ubi explicatio­
nem el rationem illorum reperies. Et ob­
serva ex solutione ad 1, aliquas operationes
in prædictis gradibus denotari, quæ imme­
diatius spectant ad alias virtutes : sed adscribuntur humilitati propter aliquam spe­
cialem connexionem ; vel quia ex ejus
proprio actu originantur.
Eaili- 143. Postulabis quem gradum et locum
ûwÎs‘Psa humilitas teneat in collatione ad alias
' pi virtutes? Respondet Divus Thomas quæstione citata articulo 5, his verbis : Post virI
tutes theologicas, et virtutes intellectuales
qux respiciunt ipsam rationem, et post justitiamprxsertim legalem potior exteris est hu­
militas. Sed dubitat Cajetanus, an his ver­
bis præferal Divus Thomas humilitatem
omnibus aliis virtutibus tanquam perfec­
tiorem absolute et simpliciter; vel solum
quantum ad aliquid? Quod enim non sim­
pliciter praeferatur virtuti religionis, su­
mitur ex eodem Angelico Doctore quæst.
81, art. 5, ubi hanc virtutem praeponit om­
nibus moralibus. Et rationem reddit : Quia
religio magis de propinquo accedit ad Deum,
in quantum operatur ea, qux immediate or­
dinantur in honorem divinum. Quæ ratio
convincere videtur etiam respectu humili­
tatis, cujus actus et objectum non ita imme­
diate accedit ad Deum, sicut ipse Dei cul­
tus, qui est objectum religionis. Huic ergo
virtuti non audemus præferre simpliciter
humilitatem.
Sed quid dicendum de obedientia? De qua
Divus Thomas quaestione 101, articulo 3,
inquit : Laudabilior est obedientix virtus,
qux propter Deum contemnit propriam volun­
tatem; quam alix virtutes morales qux prop­

495

ter Deum aliqua alia bona contemnunt.
Certe si inter amicos judicare (ut dicere
solebat Augustinus), amico odiosum est :
nobis qui unam et aliam virtutem amicabili
fœdere conjunctissimas, summeque ger­
manas pro viribus diligimus, gratum esse
non poterit inter eas judicium ferre : aut
minus aliquid alicui tribuere. Et forte ita se
mutuo excedunt, et exceduntur sécundum
diversas rationes, ut neutram possis sim­
pliciter inferiorem vocare. Aliis vero vir­
tutibus moralibusquæ sunt circa passiones,
imo et justitiæ particulari, præsertim commutativæ.non dubitamus humilitatem esse
simpliciter praeferendam.
144. Superest assignemus humilitatis sub- Hqœiiijectum: quod non potest esse unicum : nam
ex dictis disputatione secunda num. 54, ha­
betur, duos esse habitus humilitatis : alium
qui refrænat passionem spei circa propriam
excellentiam sumptam absolute sine res­
pectu ad alterum : et hujus subjectum est
appetitus sensitivus irascibilis, in quo re­
sidet prædicta passio : alium vero mode­
rantem affectum voluntatis circa propriam
excellentiam, secundum quod hæc primario
metiri debet ex subjectione ad Deum tan­
quam ad supremum excellentem : et secun­
dario ex subjectione ad alios secandum id
quod ex Deo habent. Et hæc esset præslantissima humilitas, quam diximus valde ac­
cedere ad religionem, et quam Divus Tho­
mas tot aliis virtutibus præfert. Convenit
autem cum justitia, in eo quod est ad alte­
rum, possetque proinde poni inter poten­
tiates illius partes, ut num. 80 tetigimus :
sed propter modum perficiendi, qui est refrænando, adjungitur potius temperantias.
Subjectum istius humilitatis, sicut et cælerarum virtutum, quæ sunt ad alterum, est
voluntas prout eminenter irascibilis,ut con­
stat ex dictis disputatione et numero citatis.
Et quidem loquendo de habitibus acqui­
sitis, nullum alium cognoscimus præterhos
duos, cui humilitatis nomen absolute con­
gruat : voluntas enim inordinead propriam
excellentiam absolute consideratam, omninoque sistendo in bono proprii suppositi,
non eget virtute acquisita, ut ostensum est
citata disputatione dubio 3. Sed loquendo
de virtutibus infusis (quarum potius quam
acquisitarum lineam sequimur) valde pro­
babile censemus ultra duos prædjq|ps dari
in voluntate alium habitumPfffiTnilitatis in
ordine ad excellentiam jjfrout consideratur
in spiritualibus sine c qine ad passiones,

496

DE VIRTUTIBUS.

cepisse. Tertia, cum jactat se habere, quod
et etiam sine respectu ad alterum. Vide
non habet : et quarta, cum exteris despectis,
disp. 3, num. 30.
Viti» op- 145.Superesl assignemus vitia humilitati
singulariter videri appetit habere, quod habet,
***
directe opposita : quæ sunt duo. .Altorum
quæstione 162, art. 4. — Non numeratur
per excessum ex parte materiæ; et per de­
hoc vitium a D. Greg, inter septem capitalia
fectum ex parte formæ : quia videlicet ex­
(nomine enim superbixin communi capita­
lium calculatione intelligitur inanis gloria,
cedit in appetendo propriam excellentiam;
et in hujusmodi appetitu moderando deficit.
ut habes quæst. 132, artic. 4), neque illi
specialiter filias assignat : non quia minus
Alterum per contrarium extremum, in ap­
aliquid quam capitalia habeat, sed potius
petendo prædictam excellentiam, deficit ; et
immoderando talem appetitum excedit. Hoc
quia est omnium caput ei Regina, et ideo
non debuit illis connumerari ; sed potius
secundum vitium caret proprio nomine,
nisi dicatur nimia demissio. Ei multoties
omnia vitia debent ei velat Reginæ attri­
bui. Ipsa vitiorum Ilegina superbia (ait
confunditur cum pusillanimitate, quæ est
Gregorius) cum devictum plene cor ceperit, Greg
vitium magnanimitati
contrarium ·. sed rew
7
mox illud septem principalibus vitiis, quasi
vera distinguitur ab illa : quia pusillani­
quibusdam suis ducibus devastandum tradit :
mitas directe magnanimitati opposita, im­
ex quibus vitiorum multitudines oriuntur,
portat defectum aprosequutione magnorum
apud D. Thom. q. 162, art. 8.
operum, atque adeo primario est in ordine
ad ipsa opera : prædictum autem vitium
147. Superbiæ gradus possent facile ex
oppositum humilitati, primario est in or­
oppositione ad gradus humilitatis cognosci.
dine ad personam, quam nimium deprimit . Verum,ut notitia hujus perversi etexeerandi
vitii ab illo deterreat, referemus breviter
applicando ad viliora, quam oportet, et
quam hominem decent. Sed quia ulrumque ! duodecim illius gradus, quos Divus Bernar- Bern,
vitium ex animi parvitate procedit, non ! dus tract, de grad, humilit. et superb, assi­
gnat. — Primus est curiositas, qua quis poodeinconvcnit si utrumque pusillanimitatis
vocetur q. 17?, art. 1 ad 3.
huc. illucque vago aspectu circumspicit,
cupidus omnia videndi et audiendi. Se-C™**·
Primum vitium vocatursuperbia, et diffi­
nitur Appetitus immoderatus proprix excel­
eundus levitas animi, quæ est facilitas ad Levius
judicandum de aliorum factis, et ad suam animi'
lentia. Nam secundum Isidorum, quem re­
fert Divus Thomas : Superbus dicitur, quia
sententiam de illis proferendam : aliaque
super vult videri, quam est : seu quia vult
id genus. Tertius, inepta Ixlitia, cujus pos- inepta
sessorem ita describit Divus Bernardus : 'æ11113,
supergredi illud quod est, atque taxatam suo
esse mensuram. Habet autem pro objecto
« Illum qui hujusmodi est, aut nunquam,
excellentiam propriam, non ad hanc vel
« aut raro gementem audies, aut lacrymanillam materiam determinatam : puta ad
« tem videbis : putes si attendas aut sui
opera, ad honorem, vel laudem : quo modo
•i oblitum, aut ablutum a culpis. In signis
« scurrilitas, in fronte hilaritas, vanitas
respicitur a præsumptiune, ambitione, aut
o apparet in incessu. Pronus ad jocum,
inani gloria : sed simpliciter ut directe affi­
α facilis ac promptus in risu, etc. » Quarcit personam, eamque sublimat et exaltat,
tas est jactantia. Ad hunc gradum « qui
ponitque extra congruam mensuram et sub­
« conscendit, (ait mellifluus Doctor) plenus
lia,
jectionem : superbus enim hoc directe amat,
ut scilicet superexcellat, ima deserat, nul­
a est sermonibus, et coarctat eum spiritus
lique subdatur; neque alicujus etiam ipsius
« uteri sui : esurit ct sitit auditores, qui­
n bus suas jactitet vanitates, quibus omne
Dei jugo cervicem vult inflectere. De hoc
plura diximus in tractatu de Angelis, dis­
a quod sentit,
effundat, quibus qualis et
« quantus sit, innotescat.
putatione 10, dubio primo : ubi fuse ex­
Inventa autem
« occasione loquendi, si de
plicuimus, quo pacto non subjectio ad Deam
litteris sermo
a exoritur,
fuerit volita ab Angelo in suo primo pec­
vetera proferuntur et nova,
cato, quod fuit superbiæ : ibique plura de
ct volant sententiæ, verba resonant ampulhoc vitio reperies.
« losa. Prævenit interrogantem, non quae­
146. Assignat illi Divus Thomas ex Gre­
« renti respondet : ipse solvit, et verba
Quatuor
speries gorio lib. 23 moral, capite 7, quatuor spe­
σ colloquutoris imperfecta præscindit. Cum
super­
« autem pulsato signo necesse est inter­
biæ. cies. Prinjfl est, cuin aliquis bonum a seipso
habere existimat- Secunda, cum etsi datum
« rumpi colloquium, horam longam breve
« qaæritur intervallum, etc. »
desuper credat, r 'at tamen suis meritis ac­
Quintus

ARBOR i’R/EDICAMENTALIS.
Quintus est singularitas, cum aliquis a
communi via discedit, ut præ cæterisæslimetur : de quo sic Bernardus: « Ad omnia
α sua strenuus; ad communia piger. Vigi­
tf lat in lecto ; dormit in Choro. Cumque
« aliis psallentibus ad vigilias tota nocte
« dormitet; post vigilias aliis quiescentibus,
« solus in oratorio remanet : excreat et
σ tussit, gemitibus ac suspiriis aures foris
em* α sedentium do angulo implet, etc. » Sexpsai. tus arrogantia, qua quis plus bonitatis,
scientiæ, virtutis, nobilitatis, etc. sibi tri­
buens-, quam habet, ostendit se aliis præs' ta’·. tantiorem. Septimus pr.vsumptio, qua quis
9B!>ll0'ad omnia se parem aestimat, et multa sui
pra viros audet. « Primus (ait Bernard.) in
σ conventibus residet, in conciliis primus
α respondet, non vocatus accedit : non mis­
« sus se intromittit, reordinat ordinata,
« reficit facta. Quidquid ipse non fecerit,
« aut ordinaverit, nec recte factum, nec
Defensio<( pulchre existimat ordinatum. » Octavus
^rmn0 oradus est defensio peccatorum, quæ multas
frivolas excusationes comprehendit. « Aut
« enim dicit qui se excusat (inquit Sanctus
« Doctor) non feci : aut feci quidem, sed
« bene feci : aut si male, non mullum
« male : aut si multum male, non mala
« intentione, etc. »
Nonus, simulata confessio, cum quis vi­
Smulala
tonfes- dens excusationi locum non esse, fatetur
sio.
quidem delictum, et præ se ferens signa do­
loris et emendationis, in corde retinet con­
Rebel­ trarium. Decimus est rebellio, cum subditus
lio.
patenter inobediens etiam magistrum conLibcrüs temnit. Undecimus, libertas peccandi. Et
duodecimus, peccandi consuetudo : «PostSKtado « quam enim (ait mellifluus Pater)terribili
« Dei judicio prima flagilia impunitas se­
tt quitur ; experta voluptas libenter repeti« tur, repetita blanditur : concupiscentia
«■ reviviscente sopitur ratio, ligat consue­
a tudo, trahitur miser in profundum ma­
« lorum, traditur captivus tyrannidi vitio­
« rum : ita ut carnalium voragine deside­
« riorum absorptus, suæ rationis, divini­
u que timoris oblitus dicat insipiens in
a cordo suo, non est Deus, etc. » Hæc ex
Bernardo : apud quem plura alia non mi­
nus pulchra, quam mellita roperies.
148. Qualiter autem hujusmodi super­
Opposi­
tio a <1 biæ gradus totidem illis gradibus humili­
gradus
hnmili- tatis assignatis a Beato Benedicto, quos
tatis. num. 142 referre omisimus, corresponD.Tho.
deant explicat Divus Thomas quæst. 162,
articul. 4 ad 4, ubi sic ait : « Illa autem
èWQ·
UriUS

497

<1 duodecim quæ ponit Bernardus sumun« lur per oppositum ad duodecim gradus
« humilitatis, de quibus supra habitum est.
« Nam primus gradus humilitatis est corde
« et corpore semper humilitatem osten« dere defixis in terram aspectibus : cui
u opponitur curiositas, per quam aliquis
« curiose ubique et inordinate circumspicit.
« Secundus gradus humilitatis est, ut pauca
« verba et rationabilialoquatur aliquis non
« clamosa voce : contra quem opponitur
« levitas mentis, per quam scilicet homo
« superbe se habet in verbo. Tertius gra­
ti dus humilitatis est, ut non sit facilis et
<r promptus in risu : cui opponitur inepta
a laetitia. Quartus gradus humilitatis est
« taciturnitas usque ad interrogationem :
« cui opponitur jactantia. Quintus gradus
« humilitatis est, tenere quod communis
« regula monasterii habet : cui opponitur
« singularitas, per quam scilicet aliquis
« sanctior vult apparere. Sextus gradus
« humilitatis est, credere et pronuntiare se
« omnibus viliorem : cui opponitur arro« gantia, per quam scilicet homo sese aliis
a præfert. Septimus gradus humilitatis est
« ad omnia inutilem et indignum se confi­
ce teri et credere : cui opponitur præsump« tio, per quam scilicet aliquis se reputat
« sufficientem ad majora. Octavus gradus
« humilitatis est confessio peccatorum : cui
« opponitur defensio eorumdem. Nonus
« gradus humilitatis est, in duris et asperis
« patientiam amplecti : cui opponitur si« mulata confessio, per quam scilicet ali—
« quis non vult subire pœnam pro peccatis,
« quæ simulate confitetur. Decimus gradus
« humilitatis est obedientia, cui opponitur
α rebellio. Undecimus gradus humilitatis
« est, ut homo non delectetur facere pro­
« priam voluntatem cui opponitur libertas,
« per quam scilicet homo delectatur libere
« facere quod vult. Ultimus autem gradus
« humilitatis est timor Dei : cui opponitur
« peccandi consuetudo, quæ implicat Dei
« contemptum. Inhis autem duodecim gra­
ti dibus tanguntur non solum superbiæspe« cies, sed eliam quædam antecedentia et
« consequentia, sicut etiam supra de humi« litato dictum est. » Nota hæc ultima
verba : plura enim ex his, quibus Ber­
nardus componit scalam superbiæ, sunt
vitia directe opposita aliis virtutibus :
sed quia ex superbia majori vel minori
originantur, ponuntur gradus illius, qui­
bus demonstratur incrementum ipsius

498

DE VIRTUTIBUS.

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

superbiæ a posteriori, el tanquam per I tudinis habet esse objectum distinct# po« fieri potest. Circa magnos autem honores
I tentiæ : quia distinctio potentiarum nceesefihdtis.
« est magnanimitas, etc. " Videatur CajeI sario infert distinctionem virtutum, ut
tanus.
I ostendimus disput. 2, dub. 1. Undo quia
151. Ex dictis perspicue habetur subjecI honor (idem est de sumptibus et divitiis)
tum philolimiæ esso appetitum sensitivum
De reliquis partibus potent ialibus temperan­ ' ratione magnitudinis induit conditionem
concupiscibilem. Quod docet Divus Thomas
tur, el modest ix speciebus.
ardui, quod est objectum irascibilis; eam
sup. citata quæst. 60, articulo 5. Nec sicut
tamen honor absolute sumptus potius sil
posuimus in voluntate quandam magnani­
Philoti- 149. Secundam modestiæ speciem posuibonum delectabile el objectum concupisci­
mitatem infusam circa magnos honores
m,,a' mus Philotimiam. Quod nomen ex primæva
bilis : idcirco ad sui attingentium secun­
spirituales, quos appetitus sensitivus non
impositione potius est vitii, quam virtutis:
dum utramque rationem distinctas virtutes
attingit : ponendam esse putamus circa eos­
sicut etiam aphilotimia. Nam illa dicitur
postulat.
dem honores ut abstrahunt a magnitudine
Sed aliam profundiorem rationem præ­
quasi tonor honoris, et ideo proprie signifi­
et arduitate, aliam virtutem distinctam a
diclæ distinctionis, nec non ejus quæ est
cat vitium excedens circa honorem : hæc
magnanimitate, quæ sit philotimia spiri­
inter magnificentiam et liberalitatemaccipe
vero dicit absque honore, atque adeo vili um
tualis infusa ; sed sufficit pro omnibus unica
ex Divo Thoma quæst. 129, articul. 2:d. n».
circa honorem per defectam. Sed quia vir­
virtus infusa, quæ convenientius appella­
a Considerandum est (inquit) quod quædam
tus quæ medium inter utcumque tenet,
tur magnanimitas spiritualis. Et si velimus
« passiones sunt, quæ habent magnamvim
proprio nomine caret, consuevit nominari
vocarephilotimiam prout ad honores me­
per ipsa extrema : quatenus vitat defectum
α resistendi rationi principaliter ex parte
diocres extenditur,quæstio erit de nomine :
aphilotimiæ. philotimia : et quatenus vitat
passionis : quædam vero principaliter ex
nec de ea curandum, dummodo sciatur ex
excessum philotimiæ, aphilotimia. Objec- j a parte rerum quæ sunt objecta passionum.
parte rei significatae eundem prorsus habi tamejus est honor : non prout consequitur i Ί Passiones autem non habent magnam
tum esse. Ratio vero est, quia respectu ob­
magna opera, induitque rationem ardui :
α vim repugnandi rationi, nisi fuerintvejecti voluntatis magnum, et non magnum,
quo pacto est objectum irascibilis, spectat·< hementes : eo quod appetitus sensitivus,
seu arduum, et non arduum non sunt diffe­
que ad magnanimitatem juxta dicta num.
a in quo sunt passiones, naturaliter subdirentiæ per se, sed pure materiales (sic
98, sed absolute secundum se ut est quod­ I « tur rationi : et ideo virtutes quæ sunt
habet 1 part, quæst. 82 articul. 5); et ideo
dam bonum amabile et delectans, qua ra- i « circa hujusmodi passiones, non ponuntur
non oportet ut habitus voluntatis penes illa
tione attingitur a concupiscibili. Et quia
« nisi circa id quod est magnum in ipsis
distinguatur : secus respectu appetitus sen­
subista consideratione a magnitudine præs« passionibus. Sicut fortitudo est circa mat
sitivi. — Vitia philolimiæ opposita tam per
cindit, solet dici philotimiam versari circa
« ximos timores et audacias. Temperantia
excessum, quam per defectum assignata
honores mediocres ; revera tamen non res­
- autem circa maximarum delectationum
jam sunt.
picit illos reduplicative ut mediocres : alias
α concupiscentias : et similiter mansuetudo
Mo­
152. Sequitur studiositas, sic dicta ab
llis.
opus esset alia virtute, a qua respicerentur
« est circa maximas iras. Passiones autem
studio circa quod versatur (quaestione 166).
ut parvi :sed respicit eos absolute modo
a quædam habent magnam vim repugnandi
Studium autem proprie dicit usum, appli­
explicato, ut sumitur ex Divo Thoma sup.
« rationi ex ipsis rebus exterioribus, quæ
cationem et conatum potentiæ cognoscitivæ
quæst. 60, articul. 5. Materia intrinseca
« sunt passionum objecta : sicut amor, vel
ad cognoscendum : ut imaginationis ad
prædiclæ virtutis sunt passiones concupis­
c cupiditas pecuniæ vel honoris. Et in his
imaginandum, memoriæ ad memorandum,
cibilis, amor, desiderium, etc. quas refræ« oportel esse virtutem, non solum circa id
intellectus ad discurrendum, oculorum ad
nat, ne immoderate ad honorem ferantur :
« quod est maximum in eis, sed etiam circa
videndum, etc. In qua applicatione duo
et etiam perficit, ne nimium ab illo retra­
« mediocria, vel minora : quia res exterius
sunt : nempe usus passivus, qui non dif­
hantur, sed mensuram rationis observent.
« exis ten les etiamsi sint parvæ, sunt mulfert ab actu potentiæ applicatae, ut habes
Dlfficui150. Si vero petas, cur circa appetitum
« tum appetibiles, utpote necessariæ ad
sup. numero 4, atque adeo ab ipsa cogni­
tos· honoris ponenda sit duplex virtus, altera
« vitam hominis: et ideo circa appetitum
tione. Et usus activus, qui est actus volun­
quæ respiciat honorem absolute, nempe
1
« pecuniarum sunt duæ virtutes : una quitatis applicantis. Uterque autem usus venit
hæc de qua agimus : et altera respiciens
« dem circa mediocres vel moderatas, sciin præsenti nomine studii : et primus se
illum ut magnum, scilicet magnanimitas
« licet liberalitas : alia autem circa pecuhabet ad studiositatem ut objectum, secun­
(militatque eadem difficultas in magnificen­
« nias magnas , scilicet magnificentia.
dus vero ut actus, vel quem elicit, licet non
tia et liberalitate : hæc enim versatur circa
« Similiter etiam et circa honores sunt duæ
omnino immediate, vel ad quem disponit.
divitias etsumptus absolute ; illa vero circa
« virtutes : una quidem circa mediocres
EjosacProprius vero et immediatus illius actus
sumptus magnos) cum tamen in aliis gene­
α honores, quæ innominata est: nominatur
IQS est amor el affectus erga studium : huneque
ribus virtutes non multiplicentur penes
« autem ex suis extremis, quæ sunt philoperficit, tum moderando ne plura aut al­
magis, vel minus, aut penes magnum, et non
« timia, id est amor honoris, et aphilotitiora scire velit, quam scientis conditioni et
magnum? — Facile respondebimus, tunc
« mia, id est sine amore honoris. Laudatur
capacitati conveniat : ne dum altiora quam
saltem multiplicandas esse virtutes circa
« autem quandoque qui amat honorem :
oportet, aut aliter quam oportet quærit,
eandem maleriam penes magnum el non
« quandoque autem qui non curat de hopotius in errorem labatur. Et rursus, ne
magnum, cum materia illa ratione magni« nore ; prout scilicet utrumque moderate
pluris facat scientiam quam oportet, præfieri

499

ponendo illam aliis virtutibus ad salutem
necessariis, vel magis conducentibus ; sed
eam aestimet et amet in suo gradu. Quo
affectu moderato, modum etiam recipit
ipsum studium el conatus ad discendum, ut
fiat sicut oportet. Tum etiam impellendoet
incitando appetitum, ne propter laborem
et fatigationem quæ studio admiscentur, ab
illo retrahatur, aut sufficientem diligentiam
non adhibeat. Et quia hoc posterius pleris·
que accidit, nominata fuit prædicta virtus
ab officio impellendi, potius quam ab offi­
cio refrænandi. Unde quantum ad illud
quod nomon ex vi sua denotat, imitatur
fortitudinem, posselque inter partes ejus
potenliales referri. Sed adjungitur potius
temperantiæ, quia difficultas, quæ est in
moderando studii appetitum, magis per sese
habet ad virtutem , utpote tenens se ex
parte animæ, in qua est inclinatio et pro­
pensio ad cognoscendum, quam illa quæ
est in impellendo, quæ provenit ex impe­
dimentis se tenentibus ex parte corporis.
Vide Divum Thomam quæst. citat, artic. 2
ad 3.
153. Subjectum studiositatis, quod atli- Subjecnet ad acquisitam, diximus disput. 2, num.
55, non esse voluntatem propter generalem
rationem ibidem a num. 30 explicatam,
videlicet quia voluntas in ordine ad bonum
proprii suppositi nulla eget viriute acqui­
sita. Unde talis studiositas solum est in ap­
petitu sensitivo concupiscibili, ut etiam est
studiositas infusa, illi in materia corres­
pondons. Sed præterca concedenda est alia
virtus studiositatis infusa existens in vo­
luntate, perficiensque illam erga studium,
quod passiones appetitus non attingunt.
Vide citato num. 55.
Opponitur studiositati duplex vitium : Vitia opaliud per excessum, quod vocatur cmoWis p0S1,a·
quæst. 1G7, denotatque nimiam et super­
linam curam vel diligentiam circa res inu­
tiles : et specialiter applicatur ad materiam
studiositatis : cum quis superfluam diligen­
tiam adhibet ut aliquid sciat, quod nihil ad
ipsum scire attinet, vel quod ejus captum
superat, aliaque id genus, quæ Divus Tho­
mas quæst. 167, art. 1 explicat. — Aliud
per defectum, quod vocatur negligent ia, et
est quædam omissio vel remissio animi in
ordine ad addiscendum illa, quæ unusquis­
que scire tenetur, cl quæ sibi incumbunt.
154. Quarta species modestiæ est quam Modesappellavimus modestiam morum soletquo uiorum.
stare pro illa nomen modestiæ absolute pro-

•'i

rjl

i.r. ·

»,l■ *
I

I

ΛA

I

0

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.
500

DE VIRTUTIBUS

positum contrario modo non est nomiu temet rusticum. Naturam imitetur, ejus
latum. Est autem hæc modestia virtus qaæ
.
natum.
externos motus et gestas corporis in seriis
« effigies formula disciplina), forma hones156. Sequitur quinta scilicet Eulrapelia,
ex rationis præscripto componit el tempe­
σ latis est. » Prosequitur cap. 22, qualis
quæ in ludicris et jocosis tenet medium:
rat, servatque in illis decorum. Unde ejus
debeat esse oratio, sive in colloquiis, sive
sicut modestia nuper dicta in rebus seriis :
objectum est exterior gestus et omnes ac­
in concione, aut tractatu : « Oratio sit
notestque sic diffinire : Eulrapelia est virtus
tiones corporales sensibus obviæ : puta in­
α pura, simplex, dilucida atque manifesta,
qux in ludicris decorum servat. Vel : Est vir­
cessus, statio, sessio, motus capitis, con­
« plena gravitatis el ponderis : non affectus qux jocis et ludis modum rationis impo­
tractio et explanatio vultus, membrorum
« tata elegantia, sed non intermissa gratia.
nit, quæst. 158, artic. 2. Ejus enim objec­
Et
iterum
:
«
Disceptatio
sine
ira,
suavitas
jactatio, vox, risus, aspectus, aliaque id
tum sunt actiones ludicra» : sive consistant
«
sine
amaritudine,
monitio
sine
asperigenus, quæ internam animi dispositionem
in factis, quibus proprie convenit nomen
a late, hortatio sine offensione. »
velut index demonstrant. Ut enim aiebat
ludus, sive in verbis, ad quæ proprio per­
Ambros-p. Ambrosius lib. 1 de offic. cap. 18: ; Vox
155. Subdividit hanc modestiæ partem (to.
linet jocus. Diximus, proprie: nam in comAndronicus apud Divum Thomam quæs« quædamest animi, corporis motus n juxta
L muni locutione, quam nos etiam sequemur
illud Eccles. 19: t Ex visu cognoscitur vir,
tione citata, articulo 1. Alia enim attendit
« utrumque nomen promiscue sumitur.
et aboccursQ faciei cognoscitur sensatus, o
decentiam ad personam, et hanc appellat
ns*- Necessitatem hujus virtutis ostendit Di­
Quod inter Philosophos maxime Stoici as­
ornatum : alia vero convenientiam ad ne­
vus Thomas articulo citato animadvertens
ciro. seqiluti sunt. Unde Cicero lib. 1 de offic.
gotia, et istam vocat bonam ordinationem.
primo, quod sicut homo indiget corporali
E-'U
' Ex oculorum obtutu (inquit) supercilioNec satis constat an duæ istæsint proprie orJiœquiete ad corporis refocillationem, quia non
« rum aut contractione, aut remissione,ex
species distinctæ essentialiter, vel solum lio.
1
potest continuo laborare propter limitatio­
partes objectivæ unius atomæ virtutis :
a mœstitia, ex hilaritate, ex risu, ex locunem suæ virtutis: ita ex parle animæ
utrumque enim potest probabiliter defendi.
« tione, ex reticentia, ex contentione vocis
quiete et rcfocillatione quandoque eget :
Sub hac etiam virtute contineri debent, vel
« et submissione, ex cæteris similibus faquia etiam virtus animæ limitata est, dead eam reduci veritas,et affabilitas,seu ami­
« cile judicamus quid apte Eat, quid ab ofterminalisque actionibus proportionata :
citia. quas Divus Thomas sup. qua?st. 60,
u ficio naturaque discrepet. » Hæc igitur
et ideo quando extra modum suum in ali­
articul.
1,
ponit
circa
passiones
concupisci
­
omnia prædicta modestia componit ut ho­
quas operationes se extendit, laborat et fa­
bilis : nam respiciunt exteriorem hominis
neste fiant, et juxta rationis praescriptum :
tigatur. Præserlim quia cum ad operationes
conversationem el externam interni con­
habita ratione personae, loci, temporis, ne­
etiam intellectuales necesse habeat uti vi­
ceptus manifestationem. Imo citata quaes­
gotiorum, etc. Cum enim omnes prædicti
ribus sensitivis per corporalia organa ope­
tione 168, articul. 1 ad 3, videtur con­
motus sint per rationem ordinabiles, ct in
rantibus (neque enim pro hoc statu natura­
verti cum his duabus virtutibus modestia
hac ordinatione sua reperiatur difficultas,
liter elicere valet operationem omnino a
de qua loquimur. Confer utrumque locum
oportet ad istam devincendam dari aliquam
sensibus independentem) corpus quoque
nuper citatum cum his quæ habentur2, 2,
virtutem moralem. El hæc est quam absosimul cum anima laborat : et ita ex utra­
quæst. 109 et quæst. 114, forte reperies
lutedicimus?zv>fZes//>/»n,aul modestia morum.
que parte incidit defatigatio. Secundo notat,
quod nos scire satis non valuimus : an ni­
Ejus materia intrinseca sunt passiones
quod bona sensibilia sunt homini pro hoc
mirum veritas et affabilitas quas numero
concupiscibilis, prout circa prædictos mo­
statu magis connaturalia, quam ea quæ ad
85 et 87, inter partes justitiæ recensuimus,
tus, qui sunl materia extrinseca, versan­
intellectualem ordinem spectant propter
specie differant in via Divi Thomæ ab istis
tur : nam ex illarum moderatione isti
dependentiam quam diximus a sensibus in
quas modestiae et temperantiæ adjungimus,
Modes- m°dum recipiunt quaestione 168. Circa for­
operando : et ita eo ipso quod ultra præ­
tia; for- mam vero in hujusmodi observandam
eo quod versantur circa praedictas passio­
dicta sensibilia anima elevetur, intellectuanes. Ratio enim stare videtur pro distinc­
materia, multa docet Ambrosius lib. 1 de officiis a
libusque operationibus nimium intendat,
Ami>ros.capjte jg, incipiensque ab incessu sic ait :
tione non inefficax : nam partes justitiæ
sequitur animalis defatigatio : tanto major,
cum sint ad alterum, debent esse in volun­
« Est etiam gressus probabilis, in quo sit
quanto fuerit major attentio, el circa magis
tate juxta dicta numero 54. Virtutes vero
α species auctoritatis, gravitatisque ροή­
elevata a sensibilibus, uti sunt opera con­
quæ sunt circa passiones debent esse in ap­
ν dus, tranquillitatis vestigium, ita tamen
templationis et speculationis. Oportet ergo
petitu sensitivo ubi sunt passiones: neque
« ut studium desit atque affectatio : sed mone virtus animæ extinguatur aut deficiat,
eadem specie virtus potest esse in utraque
« tussit purus ac simplex; nihil enim fu­
hujusmodi laborem et fatigationem per ali­
potentia.
ti catum placet, motum natura informet.
quid solvi. Observat tertio, quod sicut cor­
Subjectatur hæc modestia cum suis par-sobjet« Si quid sane in natura vitii est, indus­
poris fatigatiosolviturpercorporalem quie­
tibus in appetitu concupiscibili, circa cujus 1αα
ii tria commendet : ut ars desit, non desit
tem : ita fatigatio animi, per quietem anima­
α correctio. » Deinde cap. 19, de voce sic ' passiones immediate versatur. — Vitium vitiieplem . quæ est sensibilis delectatio : nam
ait : « Vox ipsa non remissa, non fracta, ! oppositum per excessum ex parte materiæ,
sicut concupiscentia dicit lendentiam ad
<r nihil fœmineum sonans, sed formam
et per defectum ex parte formæ vix habet
bonum sensibile, ita delectatio sensibilis
« quandam ct regulam, ad succum virilem ; aliud nomen quam immodestia. Nisi cum
dicit quietem in hujusmodi bono. Unde
σ reservans. » Et infra : « Ut molliculum
aliquibus appelles illud insolentiam vel pe­
necesse est, ut remissa aliquando cura circa
« et fractum aut vocis sonum, aut gestum
tulantiam. Verum hæc duo nomina in
spiritualia, et circa ea quæ magnam requiσ corporis non probamus : ita neque agrescommuni usu majora vitia designant. Op­
positum

501

runt attentionem, homo ad quædam bona
sensibilia, quæ majorem causant delecta­
tionem, ie convertat : qualia sunt ludicra
el jocosa, sive verba, sive facta.
157. Hinc necessitas Eulrapeliæ constat:
qu ia si homo aliquando necesse habet ludicris
el jocosis vacare, ut inde convenientem su­
mat delectationem : necessaria erit aliqua
virtus moralis, quæ in illis modum ratio­
nis observet : præserlim cum in ea materia perfacilis sitexcessus ; et mensura difficilis.
Hanc virtutem vocat Aristoteles EutrapeI liam quasi bonam conversionem: quia per
illam homo bene et cum dexteritate aliqua
dicta vel facta ad honestum solatium con­
vertit : latine vero dici potest jucunditas,
articulo citato.
Tria autem potissimum eutrapelusobser- obser­
vare debet. Primo ul verba vel facta in
quibus quaeritur delectatio, neque obscœna latc·
vel turpia sint, neque proximis nociva :
tale enim jocandi genus appellat Tullius
I apud Divum Thomam illiberale, petulans,
I flagitiosum, obscanum : et est maxime con­
demnandum. Quod si verba et actus perse
honesta sint, adhuc curandum est, ne ob
majorem dignitatem sint ad intentum improportionata, ipsoque ludo vel joco inju­
rientur : ut si quis verbis sacris ad jocos et
facetias uteretur. Hac enim ratione Conci­
lium Tridentinum sess. 4, in fine:.Mandat. Trident.
et prxeipit, ne de extero quisquam ullis Sacrx Scripfurx locis utatur, ad scurrilia,
fabulosa, vana, etc. — Secundo cavendum
est : ne totaliter gravitas animi solvatur
I juxta illud Ambros. apud Divum Thomam:Ambros.
Caveamus nedumrelaxareanimum volumus,
solvamus omnem harmoniam ct quasi con­
centum quondam bonorum operum. Et Tui- Tullius
lius apud eundem, ut pueris (inquit) non
omnem licentiam ludendi damus, sed eam
qux ab honestatis actionibus non sit aliena :
sic ut in ipso joco aliquod probi ingenii lu­
men eluceat. —.Tertio attendendum est, ut
ea quæ in ludum vel jocum assumuntur,
i competant personæ attenta ejus dignitate,
sexu, statu, etc. congruantque tempori,
loco, et cæteris circumstantiis. Etsi enim
hæc conditio in omnibus moralibus actibus
observari debeat, sed potissimum in materiahujus virtutis,quæex prædicliscircums­
tantiis valde dependet : facillimeque ad
illarum variationem, ex materia virtutis
in vitium transit.
Eutrapeliæ subjectum est appetitus con- subjcccupiscibilis, cujus passiones sunl maleria lum·

Ί

Ô02

DE VIRTUTIBUS,

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

503

el amore pecuniarum, reddoreque animum
fidentia, quam ille diffinit: Est habifuscon- fu»!
recti ficata circa illos ct ideo neque indiget
vitia op·intrinseca illius sup. q. 60, art. 5. —ûpab eis liborum et expeditum. Diximus prout
habitu virtutis rectificante, neque cum illa
tentus quibus oportet, et determinatwus tuj
‘ ponitur illi duplex vitium: alterum per
est virtus : quia illa sublimior paupertas
rectitudine naturali, quam amittere nequit
excessum materiæ, et defectum formæ :
eorum qux ad vivere conveniunt. Tertius
spiritus, quam Evangelium adeo commen­
stare potest contrarius habitus vitii, ut ci­
quod appellatur scurrilitas ; ad ipsumque
est, secundum quod in cultu et ornatu ni­
dat, et inter bealitudines collocat, potius
tata disp. 2, num. 49 explicuimus. Quare
spectat inepta Iztilia, quam inter filiasgulæ
mia cura adhibetur ob solam curiositatem
attribuenda est donis Spiritus Sancti, redunon multum fatigeris quaerendo pro quoli­
habes ex Divo Gregorio supr. num. 113, et
sine alio pravo fine : et hunc aufert simpli-sit#cendaquo ad donum timoris, quam inter
bet actu honesto novam et distinctam vir­
ex Bernardo inter gradus superbiæ num.
citas, quæ ab illo diffinitur : simplicitas est
tutem : sed si quis ad aliquam ex hucusque
virtutes connumeranda. Diximus etiam forte
147. Alterum contrario modo oppositum
habitus contentus his qu* contingunt
enumeratis reduci non valeat, intelligas non
quia satis probabiliter dici potest, quod si­
potest appellari duritia, vel agrestitas ex
159. Et nota, ex duobus capitibus posseobwj
exigere aliud principium, quam ipsam na­
cut circa honores ponuntur tres virtutes
Philosopho apud D. Thomam quæst. 168,
contingere quemlibet ex prædictis excessi­ w.
turalem rectitudinem voluntatis : a quo
distinct® : nempe circa magnos magnani­
articul. 4. Et nota, quod licet utrumque ex­
bus : vel ratione quantitatis, quia plus ex­
sunt isti et similes actus,volo honeste vivere,
tremum sit vitiosum, excessus tamen ex
mitas, circa mediocres philotimia, et pro
penditur quam oporteat. Vel ratione (ut ita
volo non otiose agere, volo operari ex fine
parte materiæ pejor est, quia humanæ vitæ
eorum totali abjectione humilitas : ita circa
dicamus) insolentiæ quia præter consuetum
honesto et ex molivo virtutis, etc. Pro quibus
officia magis impedit superfluus ludus,
divitias triplex estvirtus, videlicet magnifi­
patriæ morem, receptamque proborum con­
quam delectationis ex ludo capiendæ defec­
subinde non est quaerenda specialis virtus:
suetudinem, novi usus a peregrinis natio­
centia circa magnas, liberalitas circa mo­
sicut neque pro oppositis volo turpiter vi­
tus. Et ideo ait Philosophus apud Divum
nibus, alienovesexu mutuantur. Quod sane
deratas, et circa earum totalem renuntia­
Aristot. Thomam citato articulo 4, quod pauci
vere, volo operari contra rationem, volo otiose
dolendtim est hac nostra tempestate : ubi
tionem paupertas. Quidquid vero horum
amid propter delectationem sunt habendi :
agere, aut loqui, quaerendum est vitium spe­
quotidie novas cernimus vestium prodire
teneas, erit paupertas in hoc loco collocanda.
quia parum de delectatione, sufficit ad vitam,
formas (melius hispane diceremus figuras)·.
ciale. Miraberis forte cur silentium virtu­
^«•Subjectum hujus speciei modestiæ prout
quasi pro condimento : sicut parum de sale
cernimusque viros sexu, mundum usurpare
tem admodum, in claustris præcipue cele­
complectitur partes nuper assignatas, est
sufficit in cibo.
muliebrem, nutrientes comam, intorquen­
bratam, silentio præterivimus? Sed et nos
appetitus concupiscibilis, cujus passiones
tes capillos, atque more foeminarum se co­
Yia’fBi
D*®’ 1
Pars pûtentialis temperan­
miramur D. Thomam nullibi (quod videri­
τώφ-habent esse proxima illius materia. — Vite. tiæ, et modestiæ species est modestia cultus,
lentes. Quod et Ethnici exprobrarunt, juxta
mus) talis virtutis fecisse sermonem, nus"■ ‘ tia contraria per excessum ex parte mate­
quam ex Divo Thoma , quæst. 169, possuillud : sint procul a nobis juvenes ut fxmina
quamque ei locum assignasse. Ipsumque
riæ sunt innominata. Per defectum vero
musdiffinire .- Modestia cultus est virtus qua
compti. Haec igitur omnia modestia cultus
silentii nomen raro in ejus scriptis offendes.
nominat Aristot. apud Divum Thomam
in corporis cultu, rerumque. externarum apmoderatur ratione prædictarum specierum:
Nam quod in 4, dist. 3, art. 2, quæstiunc.
mollitiem, ad quam dicit pertinere quod ali­
paratu mensuram rationis ac decorum ser­
sive sint proprie species essentialiter dis­
4 ad 1, silentii meminit, non sumit illud
quis trahat vestimentum per terram, ut non
vat. Sicut enim motus et gestus corporis
tinctae ; sive partes objectivæ ejusdem atolaboret elevando ipsum. Per quod confirma­
pro virtute, sed pro quadam interruptione
possunt bene et male disponi, ob idque opus
mæ speciei : utrumque enim potest non im­
verborum : de qua examinat an officiat uni­
tur id quod diximus num. 123, videlicet
fuit virtute, quæ in illis modum rationis
probabiliter sustineri. — Quod si primum
tati formæ baptismi. Alibi etiam, nempe
mollitiem esse nomen gonericum, quod ex­
constitueret : ita in externo rerum usu
tenere velis : scias distinctivum formale
lect. 2, in cap. 1 Joann, silentii meminit,
tenditur ad plura vitia ct in diversis ma­
prout ad cultum et ornatum corporis,exter­
humilitatis a per se. sufficientia, et a simpli­
teriis.
referens hæresim Valentini, qui ponebat
numque apparatum domus, lecti, famulo­
citate non esse moderationem cultus præcise
sex principia rerum, unumque ex illis siEn virtutes quas apud D. Thom. Aristo­
rum, etc. spectat, pote*st esse excessus et
quia in isto quæritur æstimatio et gloria :
lentium nominabat : sed hic etiam constat
telem ot alios potuit nostra cura reperire.
defectus : ad cujus proinde debitam mode­
nam hic finis potius opponitur magnanimi­
non loqui de silentii virtute. Solum 2, 2,
Nec dubitamus latuisse nos aliquas, quas
rationem necessaria est aliqua virtus, quæ
tati, vel humilitati de qua § præced. qua­
quæst. 185, art. 8, mentionem facit silentii
majori studio alius deprehendet. Nulla ta­
omnia prædicta juxta præscriplum rationis
rum proinde est conferre tales excessus.
virtuosi inter aliquas regulares observan­
men erit quæ ad praedictas non valeat re­
disponat : et hanc nominamus Modestiam
Sed est moderatio cultus excessi vi in pre­
tias, ad quas monachus Episcopus factus
duci.Neque erit sufficiens signum contrabocultus.
tiositate majori, quam personam deceat :
non tenetur. Verum neque ibi aliud quam
nitatem nostræenumerationis, si pluresdeDividitur secundum Andronicum apud
et quia hic excessus ordinari solet ad glo­
silentii vocem reperies. Hoc autem mysteprehendantur actus virtuosi etiam distincti
Divum Thomam in tres species, nempe hu­
riam tanquam ad finem extrinsecum, ex­
specie, quam sint virtutes in ea recensitae.
riosum Angel. Doctoris silentium in hac re
militatem (non illam de qua § præced.
plicatur per illam ; revera tamen spectat
nobis persuadet, silentium ipsum virtuosum
Tum quia non semel duo vel plures actus
quam ut ait Cajet, nemo principum hujus
ad materiam hujus modestiae.
non dicere aliquem habitum singularem,
in eandem virtutem reducuntur : sive quia
sæculi vidit, nec Philosophi cognoverunt)
1G0. Ad hanc modestiæ partem redu­ Litensed multarum officia virtutum : ob idque a
neuter est illi adæquatus, sive quia unus
lius.
per se sufficientiam et simplicitatem. Sumicenda, vel sub ea collocanda liberalitas illa
Patribus, ct spiritualis vitæ magistris tot
est primarius, et alii secundarii .•quemad­
turque earum distinctio penes triplicem ex­
quam D. Thom. sup. quæst. GO, art. 5, ponit
laudibus efferri, quia silentium custodiens
modum ad eandem justitiam spectat facere
cessum, quem in externo apparatu et cultu
in appetitu concupiscibili circa pecbniaset
plurimarum virtutum munia præstat.
bonum, et declinare a malo : et ad eandem
oportet moderari. Primus est, cum aliquis
sumptus, quatenus hæc deserviunt ad exter­
1(51. Pro quo nota, silentium ut ad virtu- silen­
fortitudinem aggredi, et sustinere, etc. Tum
intuitu æstimationis etgloriæ majorem ad­
num apparatum, suntque ejus materia et
tem spectare potest, non consistere in eo1jus
’,™.^;
etiam quia ad plures actus bonos sufficit
vir­
hibet ornatum, aut pretiosiorem , quam
velut pars. Vide num. 88, ubi diximus de
quod est præcise non loqui : hoc enim pacto tutis
ipse amor boni honesti a natura congenitus,
oportet : et hunc excessum reformat hæc
liberalifato, quæ ponitur inter paries po­
etiam lapides silent : sed in eo quod est actus
ut habetur ex dictis in hoc tract, præsertim
Humili- humilitas : quam Andronicus diffinit, est
tentiates justitiæ. Reducenda etiam videtur
verba metiri, et reticere propter aliquod
disp. 2, dub. 3, et tract, præced. disput. 3,
,a5· habitus non superabundans in sumptibus et
paupertas voluntaria, quæ prout est virtus,
honestum motivum : unde ejus virtutis de­
dub. 2. Unde neque tales actus, quamvis
prxparationibus. Secundus est, cum aliquis
forte non differt ab hac liberalitate : vide­
repetiti, generant habitum virtutis ; neque
bet esse immediate actus, cujus fuerit mo­
per superfluum ornatum quærit corporis
tur enim utriusque esse idem munus :
actus contrarii habitum vitii : quia poten- I tivum silendi. Hoc autem potest esse, vel
delicias : huneque excessum tollit perse suftia a qua eliciuntur est a natura complote i justitia: : ut si ideo taceas, ne proximo verbi
nempe refrenare appetitum a cupiditate,
ct

DE VIRTUTIBUS.

50-1

nocumentum inferas. Et hoc silentium erit
alicujus justitiæ actus, ideoque num. 55,
inter vitia eommutativæ opposita numera­
vimus detractionem. susurrationem, etc. quæ
sunt immediate circa verba. — Vel potest
esse silendi motivum, vitare mendacia, aut
verba otiosa, în quæ multiloqui frequenter
labuntur. Et primo modo erit actus vora­
citatis, cui immediate opponitur menda­
cium. Secundo vero spectat ad idem princi­
pium: ad quod perlinet vitare actus otiosos,
opponereque omnibus honestum finem.quod
non est aliqua specialis virtus, sed ipsa
naturalis rectitudo altior qnalibet virtute
acquisita. Potest etiam esse observatio ex­
terioris modestiæ, cui loquacitas, et multi­
loquium valde contradicit. Et hoc in rebus
seriis spectat ad modestiam morum, quæ
sicut habet temperare tonum vocis, ita ver­
borum numerum. In ludicris autem et
jocosis pertinet ad eutrapeliam. — Ulterius
prædictum motivum potest esse ne multum
loquendo interior devotio evacuetur : et
hoc spectabit ad religionem, cujus devotio
est actus. Atque hoc pacto per alia discur­
rendo. sicut nullum reperies honestum
silendi motivum quod ad aliquam ex vir­
tutibus in arbore enumeratis immediate non
pertineat : ita nullus est silentii actus, pro
quo oporteat novam virtutem quærere. Me­
rito ergo Angelic. Doct. silentio inter vir­
tutes specialem locum non assignavit : quia
censuit non esse specialem virtutem, et ab
aliis distinctam.
Si autem contendas reperiri peculiarem
honestatem in hoc quod est silere, vel parce
logii i propter solum motivum tacendi, aut
reticendi in corde, quæ appetitus proferre
vult : et hoc modo silentium facias virlutem
specialem : annumeranda erit talis virtus
partibus potentialibus temperantiæ, et mo­
destiæ speciebus.

§ xvn/
De gratiis gratis datis.

162. Plus aliquantulum quam credidimus
arbor nostra per virtutum ramos diffusa
est. Sed speramus nullum ex illis futurum
legenti infructuosum. Ut ergo quæ tot vir­
tutum, atque donorum flores et fructus at­
tulit, placidis quoque frondibus virescat,
omnigenaque pulchritudine decoretur :
oportet inferamus illi, sicut promisimus,
gratias gratis datas, quæ sunt ad aliorum

utilitatem, el Apocal. 22, folia vitalis lignis
nuncupatur. El folia ligni ad sanitatem * i
gentium. A nomino itaque incipiendogra1
tia in communi accepta comprehendit quodcumque donum supra natur® vires hominiI
bus concessum in ordino ad assequendam
aeternam beatitudinem, et ut in Deum finem
supernaturalem reducantur. El quoniam
hoc (ait D. Thom. infra quæst. Ill, art. I), D.ïte.
ordine quadam fit : ut scilicet (piidam per
i
alius in Deum revocentur, du plex est gratia.
Alia per quam ipse a qua possidetur, Deo
conjungitur. Alia vero per quam coopera­
tur aliis ad prædictam conjunctionem Ex
quibus prima illa ordinatur primario ad
bonum suppositi in quo est, diciturque
gratia gratum faciens, quia reddit subjectum
simpliciter Deo gratum, et objectam con­
gruum divinæ dilectionis. Secunda autem
ordinatur primario ad aliorum utilitatem,
i
et dicitur//ra/ùi gratisdata. Non quia altera
gratis etiam non conferatur, sed quia hæc
·
posterior minus addit perfectionis supra
communem gratiæ rationem, frequensque
est nomen generis speciei imperfectiori
l
applicari, ut observat D. Thomas loco cit.
ad 3. Accedit, gratiam gratum facientem
esse omnibus promissam : quæ promissio
faciente homine quod in se est, inducit ex
parte Dei debitum fidelitatis. At vero gratia
gratis data nulli in particulari promissa
est etiam in ordine ad vitam aeternam, ne­
que homo propria sua dispositione illam
certo consequi aut retinere valet; sed om­
nibus modis gratis et sine ullo genere de­
biti respectu accipientis, a Deo exhibetur,
ac proinde pluribus titulis nomen gratis
datx sibi competit.
163. Numerum earum quæ gratiæ gratis Nmnëdatæ dicuntur, assignat Apost. I ad Cor. thrum"
12. vocans illas manifestationes spiritus ad
utilitatem : quia, ut diximus, non tam in
bonum habentis, quam in aliorum, et com­
munem Ecclesiae utilitatem ordinantur:
« Unicuique(inquit)datur manifestatio spi-jcor.12.
« ritus ad utilitatem. Alii quidem per έρι­
α ritum datur sermo sapientiae : alii autem
« sermo scientiae secundum eundem spiri<r tum : alteri fides in eodem spiritu : alii
α gratia sanitatum in uno spiritu : alii
α operatio virtutum, alii prophetia, alii
« discretio spirituum, alii genera lingua« rum, alii interpretatio sermonum. Hæc
« autem omnia operatur unus atque idem
» spiritus, dividens singulis prout vult,
a etc. e Sunt igitur novem prædictæ gratiæ,
et

ARBOR PR/EDICAAIENTALIS.

riTbn

otad eas reduci possunt si quæ aliæreperiuntur. Rationemque prædicti numeri tra­
dit D. Thomas quæst. cil. artio. 4, cujus
verbis utemur.
« Sicut supra dictum est, gratia gratis
II data ordinatur ad hoc, quod homo alteri
11 cooperatur ut reducatur ad Deum : homo
tf autem ad hoc operari non potest interius
« movendo (hoc enim solius Dei est), sed
tf solum exterius docendo vel persuadendo.
« Et ideo gratia gratisdata illa sub se con­
tf tinet quibus homo indiget ad hoc quod
<( alterum instruat in rebus divinis, quæ
tf sunt supra rationem. Ad hoc autem tria
tf requiruntur. Primo quidem quod homo
tf sit sortitus plenitudinem cognitionis di­
« vinorum, ut ex hoc instruere alios possit.
tf Secundo ut possit confirmare vel probare
tf ea quæ dicit, alias non esset efficax ejus
« doctrina. Tertio, ut ea quæ concipit pos­
tf sit convenienter auditoribus proferre.
« Quantum igitur ad primum tria sunt
α necessaria, sicut .etiam apparet in magis­
et terio humano. Oportet enim quod “ille qui
« debet alium instruere in aliqua scientia,
« primo quidem ut principia illius scientiæ
tf sint ei certissima : et quantum ad hoc
tf ponitur fides, quæ est certitudo de rebus
« invisibilibus, quæ supponuntur ut prin­
« cipia in catholica doctrina. Secundo opor­
« tet quod Doctor recte se habeat circa
« principales conclusiones scientiæ : et sic
tf ponitur sermosapientiæ, quæ est cognitio
tf divinorum. Tertio oportet ut abundet
w exemplis el cognitione effectuum, per
« quos interdum oportet manifestare cau­
tf sas : quantum ad hoc ponilursermo scien­
« tiæ. quæ est cognitio rerum humanarum,
tf quia invisibilia Dei per ea quæ facta sunt
« intellecta conspiciuntur. Confirmatio au­
tf tem in his quæ subduntur rationi-est
tf per argumenta : in his autem quæ sunt
« supra rationem divinitus revelata, con­
tf firmatio est per ea quæ sunt divinæ vir­
« tuti propria : et hoc dupliciter. L’no qui­
tf dem modo ut Doctor sacræ doctrinæ faciat
« quod solus Deus facere potest in operibus
tf miraculosis, sive sint ad salutem corpo­
« rum : et quantum ad hoc ponitur gratia
« sanitatum. Sive ordinentur ad solam di­
« vinæ potestatis manifestationem : sicut
tf quod sol stet, aut tenebrescat, quod mare
tf dividatur : el quantum ad hoc ponitur
tf operatiovirtutum. Secundo ut possit ma­
tf nifestare ea quæ solus Dei est scire : et
(f hæc sunt contingentia futura, pro quibus
Salmant. Curs. theolog. tom. VI.

505

ponitur prophetia : el etiam occulta
tf cordium
pro quibus ponitur discretio
a spirituum. Facultas autem pronuntiandi
potest attendi, vel quantum ad idiod ma in quo aliquis possit intelligi
: et
tf secundum hoc ponuntur genera lingua­
« rum. Vel quantum ad sensum eorum
tf quæ sunt proferenda : el quantum ad
hoc ponitur interpretatio sermonum. »
164. Commune est omnibus istis gratiis, Comma­
tum quod non sunt simpliciter virtutes, n'ncPüT
quoniam virtus simpliciter dicta facit bo- eniiis.
num habentem, ut dicitur in ejus diffini­
tione; hoc autem non convenit gratiis gra­
tis datis, quia potius ordinantur ad aliorum
utilitatem, nec ratione illarum dicitur ali­
quis simpliciter bonus aut perfectus. Tum
etiam quod neque inter se, neque cum gra­
tia aut virtutibus-moralibiis habent neces­
sariam connexionem, et ideo possunt reperiri in peccatoribus, et multoties aliqua vel
aliquæ sine aliis inveniuntur. Et licet Eclesiæ communi omnessinl promissæ, numquamque a mystico ejus corpore defece­
rint ; nulli tamen determinato supposito
necessariæ sunt ad beatiludinem conse­
quendam. Diximus, necessariam connexio­
nem, etc. quia negari non potest virtutes
valde disponere el juvare ad collationem
prædictarum gratiarum : el ideo ut pluri­
mum non peccatoribus, sed justis conferun­
tur : et in Sanctorum canonizalione habent
secundum locum post virtutes. Sed quia ad
beatitudinem consequendam necessariæ nen
sunt : idcirco neque illarum defectus defec­
tum sanctitatis ostendit, neque earum existenlia sufficiens signum est perfectioni?.
Imo ut ait Augustin, apud Div. Thom. quæs-Ausust.
tione 178, art. 2 ad 5 : Ideo non omnibus
sanctis ista attribuuntur, ne perniciosissimo
errore decipiantur infirmi existimantes in
talibus factis esse majora dona, quam in ope­
ribus justitiæ, quibus vita xterna compara­
tur. Sed ut melius constet quid sit unaquae­
que ex prædictis gratiis, singulas breviter
perstringamus.
165. Prima juxta ordinem a Divo Thoma
assignatum est fides, quæ non sumitur pro
virtute theologica, qua unusquisque iis quæ
Deus revelavit obscure assenlitur, sed pro
quadam supereminenti certitudine, pe?
quam homo fit idoneus ad alios in fide
erudiendos : ad quod valde juvat ut Doctor
certitudinem illorum quæ docenda sunt.
λ-elut tangat et contrectet. Differtque hæc
certitudo de rebus fidei ab illa quam numer.
33
((

((

i
I

506

DE VIRTUTIBUS.

16, posuimus fructum doni intellectus :
quia prædictus fructus certificat et firmat
habentem in ordine ad se, et in ordine ad
operandum illa quæ fides docet. Certitudo
vero quæ ponitur inter gratias, est in or­
dine ad instruendum alios, neque movet
primario ad propriam operationem.
Cfj.Sa
Secunda gratia est sermo sapient i.r, et
tertia sermo scientiæ: quæcommuni nomine
vocantur gratia sermonis quæst. 177, artic.
1. Designant autem, non ipsos habitus
scientiæ et sapientia?, quæ sunt dona vel
virtutes, sed peculiarem gratiam quam ha­
bent aliqui in loquendo et sermocinando,
juxta id quod de Deo et rebus ad salutem
conducentibus, per sapientiam et scientiam
assequuntur. Prædicta autem gratia sermop t. .. «« tria importat (ait Div. Thom. artic.
citat.). Primo quod sermo loquentissit apte
dispositus ad instruendum intellectum :
quod munus requirit claritatem in verbis,
facundiam in dicendo, abundantiam in
exemplis, in sententiis proprietatem, etc.
Secundo, ut verborum suavitate et dulce­
dine auditorum affectum moveat, trahatque
ad audiendum libenter Dei verbum. Tertio
quod sit persuasivus el efficax ad inflecten­
dos animos auscultantium, ut ea ament, et
implere velint quæ verbis significantur: - Ad
« quod quidem efficiendum « (concludit
Div. Thom.) « Spiritus sanctus utitur line gua hominis quasi quodam instrumento;
« ipse autem est qui perficit operationem
« interius. Unde Gregor, dicit in homil.
« Pentec. Nisi corda auditorum Spiritus
« sanctus repleat, ad aures corporis vox
« docentium incassum sonat, d In quo au­
tem differant sermo scientiæ, et sermo sa­
pientiae colliges ex dictis numero 23 et
num. 29, ubi discrimen inter ipsam scien­
tiam et sapientiam explicuimus.
166. Ad hanc etiam gratiam spectare vide­
tur,cum Deusaliquibusscientiam,sive natu­
ralem, sive supernaluralem, distinctam ta­
men a donis Spiritus sancti ad erudiendos
alios, infundit : quia talis scientia non est
per se connexa cum gratia gratum faciente :
et sic referenda est ad gratias gratis datas.
Sed quare inter has nominetur sermo sapientix, et sermo scientiæ, non tamen sermo
fidei, cum principalia quæ docenda sunt,
sint fidei mysteria, explicat Div. Thom.
art. cit. ad 4, ibi : « Dicendum quod gratia
« sermonis ordinatur ad utilitatem^alio• rum : quod autem aliquis fidem suam
aliis communicet, fit per sermonem scien-

ARBOR PRÆDICAMENTALIS.

idiomatum notitia, qua tali dono fruentes
tiæ, sivo sapienliæ. Unde Augustin, dicit,
varias linguas intelligunt, et cis loquuntur.
quod scire quemadmodum fides et piis
|
Quod donum in lota sua plenitudine con­
opituletur, et contra impios defendatur,
'
cessum fuit Apostolis : nam cum mitteren­
videtur Apostolus scientiam appellaro :
tur ad erudiendas in fide omnes gentes,
et ideo non oportel ponere sermonem
conveniens fuit ut omnium linguarum no­
fidei, sed sufficit ponere sermonem scientitiam haberent : ne qui Magistri ad omnes
tiæ et sapientiae. »
mittebantur, indigerent ab aliquo institui,
Post gratiam sermonis est gratia miracu- finta
qualiter eis loquerentur : vel qualiter quæ
lorum, quæ data fuit Apostolis cl datur ali-.
quando aliis prædicatoribus, ut mysteria
|
ab illis dicebantur, intelligerent. « Illi
quæ docent, possint signis et miraculis con­
p.Tho « etiam qui mittebantur » (ait Div. Thom.)
firmare,juxta illud Marci 16: Prædicaverunt^·^
« pauperes et impotentes erant, nec de
ubique Domino coopérante, et sermonem
« facili a principio reperissent, qui eorum
confirmante sequentibus signis. Dupliciter
« verba aliis fideliter interpretarentur, vel
autem potest aliquis concurrere ad miracu­
« verba aliorum eis exponerent ; maxime
lum : vel solum imperative aut meritorie:
« quia ad infideles mittebantur. Et ideonequia propter merita ipsius sine aliquo ejus
« cessarium fuit, ut super hoc eis divinitus
influxu physico miraculum a Deo fit : et
« provideretur per donum linguarum. »
hæc non est proprie gratia gratis data, sed
168. Dupliciter autem hoc fieri potuit :
spectat ad gratiam gratum facientem, ex
vel ita quod loquente Apostolo unico idioqua est vis merendi et impetrandi. Vel
mate, ab omnibus verba intelligerentur, ac
effective, ut cum Deus ad miraculum fa­
si in uniuscujusque lingua loqueretur. Vel
ciendum utitur alicujus contactu, motu, vel
ita quod diversis linguis juxta gentium di­
actione sive interna, sive externa tanquam
versitatem loqueretur,, et sic auditores non
instrumento physico (causa enim principa­
alienam linguam intelligerent ; sed unus­
lis omnium miraculorum solus Dens est).
quisque propriam audiret. Quid vero reipsa
Et hoc adhuc dupliciter : nam vel res quæ
actum sit docet Divus Thom. quæst. citat,
sumitur ut instrumentum est aliquid ina­
artic. 1 ad 2 his verbis: « Quamvis utrumnime : ut reliquiæ vel imagines Sanctorum,
« que fieri potuisset, scilicet quod per unam
qui a nobis invocantur : et neque ista pro­
« linguam loquentes, ab omnibus intelliprie est gratia de qua. loquimur, sed redu­
« gerentur ; aut quod omnibus linguis locitur ad vim impetrativaqp, quæ competit
,
« querentur : tamen convenientius fuit,
Sanctis ratione amicitiæ cum Deo. Vel talis
j
« quod ipsi omnibus linguis loquerentur :
res est aliquod suppositum humanum, ad
·
« quia hoc pertinebat ad perfectionem sciencujus imperium vel designationem, me« tiæ ipsorum, per quam non solum loqui,
dianteque aliquo ejus actu sive interno, sive
1
« sed intelligere poterant quæ ab aliis diceexterno tanquam instrumento, Deus mira­
« bantur. Si autem omnes unam eorum
culum efficit : sive cooperentur simul illius
i
« linguam intellexissent : hoc vel fuisset
merita ; sive absque meritis ob solam di­
« per scientiam illorum qui eos loquentes
vinam liberalitatem et fidei confirmatio­
« intelligerent, » (ac proinde non in Apos­
nem : et hæc proprie gratia miraculorum.
tolis, sed in auditoribus fuisset prædictum
Quæ nulli datur per modum habitus, sed
donum) « vel fuisset quasi quædam illusio
per modum qualitatis fluentis ; quæstione
'
« dum aliorum verba aliter ad eorum au178, art. 1 ad 1. — Dividitur autem in
;
« res proferrentur, quam ipsi ea proferrent.
gratiam sanitatum: ut cum miracula fiunt
« Et ideo Glossa dicit Actor. 2, quod majori
ad remedium nostræ corporalis salutis et
« miraculo factum est, quod ipsi omnium
vitæ: et in operationem virtutum, ut cum soI
« linguarum generibus loquerentur. Et
lum manifestant divinam omnipotentiam,
■
«Paulus dicit 1 ad Corinth. 14: Gratias
eaque manifestatione fidem confirmant.
|
« ago Deo, quod omnium vestrum lingua
167. Post hanc ponenda erat gratia pro- Dodob i
« loquor. » Sed an aliquando oppositum
phetiæ, quæ est aliud ejusdem confirmatioj
acciderit,præserlim cum in eodem auditorio
nis testimonium. Sed quia in ejus explica,
aderant diversarum nationumetlinguarum
iione plus aliquid immorabimur, dicemus
I
gentes, quas simul oportebat intelligere
prius de duabus aliis, quæ sunt donum linquæ ab Apostolis eadem pronuntiatione,
guarumet interpretatio sermonum,-quæstione
}
ac proinde unico idiomale enuntiabantur;
176. Donum linguarum est diversorum
.
non enim videtur verosimile, quod unica
idiomatum

«
α
«
«
«
«
α

507

pronuntiatione distincta verba, diverso­
rumque idiomatum formarent). Angelic.
Doctor neque affirmat, neque negat. Vide
Lirinum, et Cornel, super cap. 2 in Act.
Apost.
169. Verum quia donum linguarum, so- jnter.
lum idiomatum et verborum dat notitiam, pretatio
postquam remanere adhuc poterat difficul- nom.
tas et obscuritas circa sensum, superad­
denda fuit nova gratia interpretationis, qua
mens illustratur ad intelligenda et expo­
nenda quæ in sermonibus et scripturis
obscuritatem habent: sive propter res si­
gnificatas, sive propter methodum, et mo­
dum dicendi : sive propter metaphoras et
figuratas locutiones, etc. et hæc dicitur
interpretatio sermonum, quæst; cit. art. 2
ad 4.
Supersunt Prophetia, et discretio spirituum, pisere-.
Ex quibus hæc ad illam reducitur velut”^^'
pars Propheticæcognitionis: in qua proinde
immorari non oportet. — De illa vero Prnpt.e*.
multa docet D. Th. 2, 2, a quæst. 171, us- ,l3*
que ad 175. Sed nos breviter ejus essen­
tiam, objectum et partes explicare curabi­
mus. A nomine autem incipiendo Prophetia
dicta est a pro, quod est procul, et fanos,
quod est apparitio : quia per illam quæ
procul et distantia a nobis sunt, videntur
et apparent. Ideoque Prophetæ dicti etiam
sunt vates propter vim mentis, qua ignota
penetrant et percipiunt. Alia quoque est
prædicti nominis etymologia, nempe a
verbo fari quod est loqui: quasi ex eo ali­
quis Propheta nominetur, quia quæ procul
et futura sunt fatur. Et hoc ideo, quia Pro­
phetis ad hoc munus revelabantur futura,
ut annuntiarent populo, antequam eveni­
rent. Prima tamen etymologia magis os­
tendit Prophetiæ essentiam,quæut dicemus,
consistit incognitione. Secundavero sumpta
est ab illo quod Prophetiam consequitur,
nempe loqui adexira, quæ intus revelantur.
Et quia utrovis modo Prophetiæ nomen
importat distantiam illorum quæ Propheta
cognoscendo aut loquendo attingit : scien­
dum est talem distantiam non esse atten­
dendam præcise respectu illorum quibus
Propheta loquitur, sed etiam respectu status
ipsius Prophetæ. Unde etsi Beati in verbo
vel extra tot videant, quæ a nobis longe
sunt, quamvis illa nobis renuntiarent, non
ideo essent Prophetæ : quia ab ipsis secun­
dum proprium statum revera non distant,
sed sunt omnibus præsenles per æternitntem participatam; quæst. 174, art. 5.

*

£08

J

DE VIRTUTI DÛS.

usdif- 170. Solet Prophetia sic ox Cassiodoro
nll°’ diffiniri : Prophetia est inspiratio vd reve­
latio divina rerum eventus immobili veritate
denuntians. Sed ex D. Thom. potest aptius
describi : Prophetia est supernaturalis cogni­
tio et intelligent ia per divinam inspirationem
et revelationem habita de rebus distantibus,
seu ignotis. Ad hanc autem cognitionem
primo requiritur, quod mens Prophetae ex­
citetur a Spiritu sancto ad percipiendam
veritatem, quam vult illi manifestare : et
hæc dicitur inspiratio. Secundo requiritur,
quod manifestata percipiat, el cognoscat
non solum vera esse, sed etiam sibi a Deo
manifestari : et in hac cognitione seu re­
velatione consistit essentialiter actualis
Prophetia : nam prima actio solum se ha­
bet dispositive.
Prædicta vero revelatio duo requirit :
unum ex parte principii, nempe lumen
infusum a Deo, per quod intellectus Pro­
phète constituitur in actu primo ad attin­
gendum ea quæ sunt supra naturalem
cognitionem : neque hoc lumen datur
permanenter et per modum habitus : quam­
vis revera aliquid habituale sit, prout ha­
bituale distinguitur ab actu secundo : sed
datur per modum qualitatis fluentis, transitque, abeunte actuali revelatione : cujus
proinde existentia et usus non subest domi­
nio Prophète, sed divinæ tantum voluntati.
Neque est ita abundans et clarum, ut divi­
nam essentiam in se manifestet vel attingat;
sed habet ad mixtam imperfectionem et
aliquid obscuritatis, ratione cujus in patria
evacuabitur; q. 173, art. 1 etq. 171, art. 5.
(Non negamus manere permanenter in
Propheta aliquam dispositionem distinctam
a prædicto lumine, quasi habilitatem quandam ut iterum illuminetur : a qua disposi- j
tione, el nedum a depulatione Dei habitualiter Propheta denominatur. Vide quæst.
171, art. 2 ad 2 et quæst. 12, deverit. ad 1.)
Aliud requiritur ex parte termini,nimirum
species intentionales, quibus res cognoscendæ repræsentantur. Ipsa autem Prophe­
talis cognitio el revelatio est quædam actio
vitalis supernaturalis, elicita ab intellectu
Prophète mediante prædicto lumine, terminataque ad rem repræsentatam in spe­
ciebus, non præcise per modum apprehen­
sionis, quamvis apprehensio omnino ne- |
cessaria sit) sed per modum judicii
discernentis et enunciantis veritatem ibi
contentam.
Et nota,hujusmodi Prophetalem cognitio­

nem posse considerari, vel ul tenet se ex
parte Dei, involvitque quodammodo divi­
nam et increatam actionem, cujus una cum
Prophetico lumine et speciebus est terminus
el effectus. Vel ut tenet se ex parte Prophè­
te : hoc est, quatenus reduplicative ab ejus
intellectu medio prædicto lumine vitaliter
elicitur, ibique manet. Primo modo appel­
latur revelatio et loquulio Dei: revelatio qui­
dem quatenus Deus per illam pandit et de­
monstrat quæ in mente velata et celata
habebat : locutio vero, quatenus ea ad Pro­
phetam dirigit ut percipiantur ab ipso: sicut
vox corporalis dirigitur ad aures, ut perci­
piatur. Secundo autem modo dicitur visio et
auditio Prophète penes diversam correspondentiam ad Deum ut revelantem et ut
loquentem. Quod si fiat per prophetiam
imaginariam, vel externam sensationem,
facilius prædicta distinguemus : quia tunc
formatur in imaginatione, aut extra species
repræsentativa vel alicujus figuræ : et sic
dicetur revelatio et visio : vel alicujus vocis,
et ita erit locutio et auditio : sæpe tamen in
usu loquendi non attenditur hæc distinctio,
prædictaque nomina promiscue accipimus.
171. Porro repræsentatio ad prophetiam Triplos
necessaria tripliciter fieri potest. Primo se- rèpræcundum exteriorem sensationem : ut si ocu-50^1'0,
lis corporal ibus aliqua spectacula appareant,
vel auribus voces percipiantur, indeque ad
imaginationem et intellectum species tran­
seant. Secundo per sensationem internam,
quando etsi foris nihil apparuerit, repræsentantur aliqua in imaginatione, indeque
ad intellectum transeunt : sive hoc contingat
infundente Deo imaginationi novas omnino
species ,quarum objecta neque oculus vidit,
neque auris audivit : sive novo modo ordi­
nando quæ in ea habitualiter existunt a sen­
sibilibus accepta. Tertio secundum repræsentationem omnino intellectualem : cum
Deus sine dependentia a sensibus internis,
vel externis novas species intelligibiles in
intellectu producit, vel antiquas a sensibus
acceptas ita modificat et disponit, ut sine
recursu ad phantasmata veritatem intelligibilem repra>sentet. Et quia cognitio eo est
perfectior, quo magis a sensibilibus abstra­
hitur : idcirco perfectissimus gradus prophe<iæ est hic tertius, in quo cum sensus
non communicent, nequeunt dæmones ali­
quid ingerere. .Medius est qui fit secundum
repræsentationem imaginariam : et infi­
mus qui fit secundum exteriorem sensatio­
nem. Neque hujusmodi gradus ita distin­
guendi
I

ARBOR PR/EDICAMENTALIS.

guondi sunt,quasi secundum aliquem eorum
ipsa prophetalis cognitio in sola sensatione
externa vel interna sistat : semper enim
pertingere debet usque ad judicium intellec­
tus : sed distinguuntur, quia in supremo
cognitio intellectualis non inducit originem
a sensibus, neque ab illis dependet, sed
magis ab ipso intellectu ad sensus redundat.
In aliis vero duobus cognitio prophetalis
quæ in intellectu est, et repræsentatio qua
ibi utitur, trahunt originem a sensibus : vel
solum internis, vel simul externis, a
quibus proijide dependent, et denomi­
nantur.
172. Sub prophetiae subjecto continetur
quidquid Deus potest hominibus viatoribus
revelare,superans naturalem eorum cogni­
tionem : nam totum hoc potest lumine pro­
phetico attingi. Cæterum quia prophetia est
de his quæ procul sunt, tanto aliqua proprius
ad eam pertinent,quanto a cognitione nostra
longius existunt. In quo est triplex gradus :
nam quædam procul sunt a cognitione
unius vel plurium hominum, quæ tamen
aliis sunt præsentia : ut cogitationes cordium, vel quæ in loco distanti fiunt. Alia
sunt quæ propter sui eminentiam superant
omnium creaturarum cognitionem, licet
secundum se sint maxime cognoscibilia, et
ubique præsentia : ut mysterium Trinitatis
et similia supernaluralia. Alia denique ideo
ab humana cognitione distant, quia neque
habent esse in rerum natura neque in se
sunt cognoscibilia, spectata propria men­
sura : cujusmodi sunt omnia futura contin­
gentia. Et hæc propriissime sub prophetia
cadunt : quæ autem in secundo gradu distant
non ita proprie : et adhuc minus proprie
quæ distant in primo.
173. Circa prophetiae divisionem nota,
quod potest attendi vel ex parte luminis,
vel ex parte objecti, sive rei cognite : vel
ex parte medii, scilicet specierum quibus fit
repræsentatio : vel ex parte modi cognitio­
nis. Ex parte luminis dividi potest per perPrima fidam, et imperfectam. Prima est, per
quam certo cognoscitur non modo res reve‘æio/’ lata, sed ipsa revelatio, et quod Deus est
qui revelat : et hæc sola dicitur absolute et
simpliciter prophetia : eaque potiti sunt
omnes sacræ paginæ scriptores. Per secun­
dam voro quamvis notificctur aliqua veri­
tas, non tamen ita certo neque satis perci­
pitur a quo revelatio fiat : quive spiritus,
divinus, an proprius loquatur. Et hæc vo­
catur instinctus propheticus : cui ex modo

509

quo fit, non repugnat subesse falsum ;
quamvis dum a Deo fit, nunquam fallat;
q. 173, art. 4.
Exparto objecti cogniti dividitur in pro­ Swanda
divisio.
phetiam comminationis, præscientix, et prxdestinationis q. 174, art. 1. Prima est per
quam Deus revelat aliqua futura, quæ
cognoscit non in seipsis, vel in aliquo de­
creto absoluto; sed in ordine suarum causa­
rum, et in decretis conditionalibus, quæ
possunt per alia decreta absoluta impediri.
Unde sensus revelationis non est quod talia
absolute erunt, sed solum quod erunt quan­
tum est ex vi causarum ad ea determinata­
rum : in quo clauditur hæc conditional is,
nisi desuper impediantur : quamvis Prophè­
te sæpe prædictam conditionalem non
explicent, sed videantur loqui absolute.
Quare non praejudicat veritati prophetiæ,
quod revelata absolute non fiant, quia ma­
net impurificata conditio. — Secunda est
per quam Deus revelat futura dependentia
a libero arbitrio creato, quæ videt præsen­
tia in aeternitate ex vi decreti efficacis, quo
absolute illa prædiffinivit, prædeterminavitque ipsum creatum arbitrium ad illorum
productionem. — Tertia est per quam re­
velat, quæ ipse dumtaxat facturus est, cernitque præsentia in aeternitate, et in decre­
tis absolutis.
Ex
174.
parte medii,seu specierum quibus TcriU.
revelata repraesentantur,dividitur prophetia
in intellectualem, imaginariam, et corpora­
lem secundum tres illos gradus quos expli­
cuimus, num. 171.
Denique ex parte modi cognitionis di vi- uitiuja.
ditur in eam quæ fit absque alienatione a
sensibus : quæ retinet commune nomen
Prophetiæ : et in eam quæ fit cum tali alie­
natione, quæ vocatur raptus: de quo tota
q. 175. Extasis autem, quæ cum raptu affi­
nitatem habet,non tribuitorspecialiter pro­
phetiæ : quia magis spectat ad affectum,
quam ad cognitionem : et ideo sup. q. 28,
art. 3, ponitur inter effectus amoris. Nisi
velis raptum sub extasi contineri, et illi
addere : nam extasis dicitur excessus qui­
dam quo aliquis ponitur extra se, quod fieri
potest, et per amorem, et per cognitionem,
raptus vero addit quod hoc fiat cum aliqua
violentia : quæ cum in amore locum non
habeat determinat prædictum excessum ad
solam cognitionem : et sic raptus solum
pertinet ad intellectum ; extasis vero ad in­
tellectum et voluntatem. Vide citat, q. 175,
art. 2 adi. '
:

510

DE VIRTUTIBUS.

Diximus, de aliquibus ex praedictis gra­
tiis non dari permanenter et per modum
habitus : scilicet de gratia miraculorum, et
de Prophetia; de aliis vero id subticuimus,
quia non ita constat apud D. Thom. quam­
vis donum linguarum datum fuisse Apos­
tolis permanenter, aperte concedit, q. 176,
art. 2 ad 3, ubi constituit discrimen inter
hoc donum, et Prophetiam his verbis :
« Dicendum quod revelatio Prophetica se
« extendit ad omnia supernaturaliacognos« cenda.Undeexejus perfectione contingit,
α quod in statu imperfectionis hujus vitæ
« non potest haberi perfecte per modum
* habitus; sed imperfecte per modum cun jusdam passionis. Sed donum linguarum
« se extendit ad cognitionem quandam par« ticularem, scilicet vocum humanarum :
« et ideo non repugnat imperfectioni hujus
i vitæ, quod perfecte et habitualiter ha« beatur, etc. » Vide an ex hoc loco venari
possis regulam pro aliis gratiis gratis datis:
ad quod juvabit alia solutio ad 3,a. 2,q. 171,
ubi cum esset argumentum ad probandum
quod Prophetia est habitus, quia est gratia,
et gratia est habitualiter in anima, respon­
det : « Ad tertium dicendum quod omne
·< donum gratiæ hominem elevat al aliquid
« quod est supra naturam humanam. Quod
« quidem potest esse dupliciter : uno modo
« quantum ad substantiam actus : sicut
« miracula facere, et cognoscere incerta et
a occulta divinæ sapientiæ. Et ad hos actus
« non datur homini donum gratiæ habi« tuale. Alio modo est aliquid supra natu-

« ram humanam quantum ad modum
« actus; nonautemquantumadsubstantiam
« ipsius : sicut diligere Doum, et cognoscere
« eum in speculo creaturarum : et ad hoc
« datur donum gratiæ habituale. » Quo
pacto vero « diligere Deum » dicatur esse
supra naturam solum quantum ad modum;
cum revera actus charitatis etiam secundum
substantiam supernaturalis sit, alibi expli­
cabimus.
Omittimus plura alia quæ hic possent
observari : videnda apud Divum Thom. et
Cajet, locis citatis : quia arbor .nostra majo­
rem dilatationem in foliis praxdpue non
patitur. Statuamus jam figuram prædictæ
arboris quam promisimus.
Loca in quibus declarantur omnia quæ
in lota hac figura continentur, facillimo
reperies consulendo brevem syllabum su­
perius ante faciem totius arboris constitu­
tam.
Et hæc sint satis pro tractatu isto de vir­
tutibus. U tinam ad Ecclesiæ sanctae utilita­
tem et fidelium ædificationem, atque in
via virtutis instructionem . Praecipue vero
cedant cuncta quæ in hoc septo nostri Cur­
sus tomo diximus in laudem Omnipotentis
Dei, Beatissimae Virginis Mariae de Monte
Carmeli, Parentum Eliæ, et Teresiæ a Jesu:
necnon Angelici Doct.ac Praeceptoris nostri
D. Thom. Si quid autem doctrinae Sancta?
Romanae Ecclesiæ aliquo modo dissonum,
vel Thomisticæ adversum dixerimus, ite­
rum, et iterum libenter retractamus.

LAUS DEO.

J

LIGNVM.QVOD PI
X—-

Vu’^VTA.â

- ΐ·
—

_^~ -

■ — ~~*

ttlts
^Fr'/tJ

,*13

iu

z/ L< ?>v ?k

aj ?

- l·

V->

:*.S
V

ΒηΡ

J®

K --·

to *W-^· \\

Λζ1?/?λ

.

i

îïCS*

■3l2^·

£/d
fr^Ægf
w

**

λ_—
È 1*· '

J*

’—1

ililu

P^V

r ·/->-T~Z-' ' 1 _ toB
».

’’Ji

,

X

? 11

’: £
M

”

KU l

iiv^lïr$J
xi isy^T

VkW
>4θ3^Κ,> <

I
ii
*
mx
B' .^1

1 J

mrrx

±Ή D VI lAbwXWA

VI NIWD Xl 1ΉΛΊ i.l(l Z

INDEX RERUM ET VERBORUM.
LITTERA T.

D.

DISPUTATIONEM ;

DESIGNAT

Λ.

TRACTATUM ;

ARBOREM PRÆDICAMENTALEM.

A.
ABOMINATIO. Abominatio quis actus sit.
A. num. 4. Abominationis odium quod di­
catur. Ibid.
ABSTINENTIA. Abstinentia est species
temperantiæ. A. n. 101. Ejus materia el ob­
jectum. Ibid. Quam mensuram debeat ob­
servare, n. 111. Vitia abstinentias contraria
n. 113.
ACEDIA. Acedia quod vilium, et cui
virtuti opponatur. A. num. 27. Acedia
passio est species tristitiae. A. num. 3.
ACTIO. Actio distinguitur formaliter a
passione, non tamen entitative, tr. XI, D.
1, n. 20.
Dupliciter potest aliqua actio dici elicita,
proprie, et minus proprie, t. XII, D. 2,
num. 8.
Constituit moraliter unum numero actum
cum imperio, t. XI, D. 6, n. 70.
ACTUS. Actus liber requirit specialem
directionem, quæ est per regulas morum,
tr. XI, D. 1, n. 5. Non est moralis per subs­
tantiam, neque per libertatem, sed per ali­
quid superadditum, num. 29 et 33. Vide
Libertas.
Actus moralis. Vide Moralitas.
Omnis actus otiosus est malus, t. XI, D.
7, n. 21. Actus carens honesto fine, et aliun­
de non habens malitiam est otiosus. Ibid.
Vide Otiosum.
Actus indifferens. Vide Indifferentia.
Actus bene, vel male sonans quid dica­
tur, t. XI, D. 2, n. 7, et D. 7, n. 11 et 12.
Non egreditur lineam indifferentium. Ib.
Actus deliberatus, et indeliberatus res­
pectu ejusdem objecti sunt unius speciei,
t. XI, D. l,n. 29.
Actus bonus. Nullus est actus humanus,
qui non possit habere bonitatem, vel mali­
tiam ex fine operantis, t. XI, D. 5, n. 43.
Quid de actu charitatis. Ibid. De facto non
omnis actus habet ex prædicto fine bonita-

tem vel malitiam, num. 44. Actus aliqua
parte malus, ex nulla potest esse formaliler
bonus, t. XI, D. 6, num. 1, etsequentib.
Actus habens bonum objectum et malum fi­
nem, quo pacto adimpleat legem, n. 23.
Potest idem actus non tantum exterior, sed
etiam interior transire de bono in malum,
n. 30 et 37. Potest idem actus procedere a
diversis virtutibus, ab una elicitive, et ab
aliis imperative, n. 46 et sequentib. Cnr
sæpe plures virtutes ad eundem actum re­
quirantur, n. 49. Hic actus colo honeste ci­
vere, et similes cur non requirant habitum,
tr. XI, D. 3, n. 26. Quid si determinetur ad
materiam specialem ut volo servare justi­
tiam. n. 27. Quid si fiat ex motivo super­
natural!, num. 29. Omnis actus procedens
a ratione petit finem consonum rationi, tr.
XI, D. 7, n. 17, et sequentib. An si aliquis
actus bonus fuisset ab æterno, haberet ex
duratione infinitam bonitatem, t. XI, D. 4,
n. 41.
ADMIRATIO. Admiratio est species ti­
moris. A. n. 3.
ADORATIO. Adoratio, et adorare quis
actus, et unde dictus. A. n. 64.
ADJURATIO. Adjuratio divini nominis
est actus religionis. A. n. 68. Quot modis
fiat. Ib. Quibus rebus conveniat adjurari.
Ibid.
ADULATIO. Adulatio quod vitium. A.
n. 87.
ADULTERIUM. Adulterium quod vitium.
A. η. 123. Non est species luxuriæ rigorosa,
sed habet duas malitias realiter distinctas,
t. XI, D. 3, n. 23, et q. 18, a. 7.
ÆQUALITAS; Æqualitas quæ dicatur
arithmetica, et quæ geometrica. A. n. 51.
Æquitas quæ virtus. A. n. 52.
ÆTICA. Ætica est pars Philosophiæ mo­
ralis. A. n. 32.
AEROMANTIA. Aôromantia quod vitium.
A. n. 72.

512

INDEX RERUM ET VERBORUM.

Affabilitas. Vide Amicitia.
AFFECTUS. Affectas quæ virtus. A.
* nam. 56.
AGENS. Agens liberum positis omnibus
requisitis ad agendum, potest agere, et non
agere, tr. XI, D. 1, η. 4.
AGGREDI. Aggredi est actus fortitudinis,
non tamen principalior. A. n. 93.
AGONIA. Agonia quæ passio. A. n. 3.
AGRESTITAS. Agrestitas qaod vitium.
A. n. 157.
AMARULENTIA. Amarulentia estspecies
iracundiæ. A. n. 127.
AMBITIO. Ambitioquod vitium. A.n. 101.
AMICITIA. Amicitia qua ratione sit vir­
tus moralis. A, n. 87. Dicitur etiam affabi­
litas. Ib. Ejus objectum el officia. Ibid. Quæ
vitia illi opponantur. Ibid. Ansituna, vel
duplex, n. 88 et 155.
AMOR. Quæ passio. A. n. 3. Sumitur
dupliciter, q. -1, a. num. 1. Amor stricte
quis dicatur. Ibid. Abstrahit a praesentia
vel absentia objecti amati, et in quocum­
que ejus statu perseverat, num. 2.
Amor patriæ etiam ut necessarius est ho­
nestus, non tamen moralis, t. XI, D. 1,
n. 11 et 12. Qua ratione sit dignus laude,
ib. Contrariatnr odio Dei secundum esse
physicum, n. 13. Sitne quoad aliquid mo­
ralis, ib. et n. 10.
Amor Dei an possit aliquando prohiberi
saltem ad obedieatiæ exercitium , t. XI,
D.4, n. 18.
ANDRAGATHIA. Andragathia quæ vir­
tus. A. n.90.
ANGELUS. Primum peccatum Angeli
habuit circumstantiam malam ex parte ob­
jecti, t. XI, D. 4, n. 20. Quæ fuerit illa cir­
cumstantia, ibid. Non fuit volita nisi ex
modo volendi, ibid.
Angelus habet non solum virtutes infu­
sas, sed etiam naturales tam in voluntate
quam in intellectu, t. XII, D. 2, n. GO et 01.
Non sunt habitus propriis actibus acquisiti,
ibid., semper eas habuit, ibid. Sunt habitus
ab intellectu et voluntate distincti, n. 63 et
sequentibus.
Intellectus Angeli medio modo se habet
inter humanum et divinum, n. 65. Non est
sua rectitudo, neque sua regula etiam in or­
dine naturali, ibid. Lumen rectificans in­
tellectum Angeli, est superius ipso intel­
lectu, n. 66. Habet rationem regulæ, ibid.
Est peculiari modo participatio divini lu­
minis, ibid. Virtutes intellectuales Angeli
ncn sunt ipsæ species intelligibiles, n. 67.

Quo pacto species intelligibiles Angeli di­
cantur exemplatæ a divinis ideis, num. 68.
Scientia Angelorum est una simplex quali­
tas, et non collectio specierum, n. 69.
Tam in intellectu, quam in voluntate
Angeli ponenda» sunt aliqua» perfectiones
vel habitus, qui sint ejus virtutes in ordine
naturali, n. 67 In voluntate Angeli non
datur temperantia, fortitudo, neque alia ex
virtutibus quæ in nobis sunt circa passio­
nes, num. 70. Dantur justitia et ejus partes,
ibid. Sitne in illis virtus circa proprium
bonum naturale distincta a voluntate, n.71.
Qu o virtutes intellectuales existant in An­
gelis, n. 72. Non datur in eis discursus for­
malis, sed uno intuitu vident principia et
conclusiones, n. 76. Diversis tamen habi­
tibus ad id utuntur, ib.
ANXIETAS. Anxietas quæ passio. A. n.3.
APHILOTIMIA.Aphilotimia quod vitium.
A. n. 149. Sumitur etiam pro virtute, ibid.
APPETITUS. Appetitus sensitivus se­
cundum se cur non sit liber, Quid ex par­
ticipatione voluntatis, t. XII, D. 2, n. 24.
Quo pacto a voluntate moneatur quantum
ad exercitium tract. XII, D. 1, numero 55.
Acquirat ne aliquid per hanc motionem, ib.
Appetitus sensitivusest subjectum aliqua­
rum virtutum, t. XII, D. 2, n. 16. Sunt in
illo omnes virtutes versantes circa passio­
nes, n. 29 et 30. Quo pacto attingat in ob­
jecto rationem boni honesti, n. 25 et 26.
Non est hoc bonum extra illius commensuralionem essentialem, ib. Quæ cognitio
sit necessaria, ut bonumsub ratione honesta
attingat, ib.
APOSTASIA. Apostasia quod vitium. A.
n. 17.
APYROCALIA. Apvrocalia quod vitium.
A. n. 102.
ARITHMETICA. Arithmetica est virtus
intellectualis contentasubscientia. A. n.30.
Est ars liberalis, num. 33.
ARS. Differentia a prudentia. A. n. 37.
Ars notoria quod vitium. A. num. 73.
ARUSPICIUM. Aruspicium quod vitium.
A. n. 72.
ASTROLOGIA. Astrologia est virtus in­
tellectualis suballernata Geometricæ. A.
n. 32. Est ars liberalis, n. 33.
ASTUTIA. Astutia quod vitium. A. n. 46.
AVARITIA. Avaritia quod vitium. A.
n. 88. Avaritia» mala, q. 2, a. 1, n. 3.
AUDACIA. Audacia est passio irascibilis.
A. n. 3. Audacia vitium opponitur forti­
tudini. A. n. 55.

INDEX RERUM ET VERBORUM.

AUDITIO PROPHETICA. Auditio pro­
phetica in quo consistat. A. n. 170.
AUGURIUM. Augurium est genus supers­
titionis. Λ. n. 71.
Augurium speciale quod vitium, ib.
AUSPICIUM. Auspicium quod vitium.
A. n. 72.
B.

BAPTISMUS. Baptismus quam intentio­
nem requirat tam in recipiente, quam in
conferente, t. XI, D. 5, num. 37 et 38. An
et quomodo intentio praecedens maneat in
eo, qui amens vel dormiens baptizatur. Ib.
Quæ dispositio necessaria sit, ut baptismus
conferat gratiam, t. XI, D. 6, n. 33. Con­
sensus in adulto requisitus non est necesse
quod sit bonus moraliter. Ibid.
BELLUM. Bellum quid sit, et cui virtuti
opponatur. A. num. 27.
BENEFICENTIA. Beneficentia cujus vir­
tutis actus. A. n. 22,
BENEVOLENTIA. Benevolentiae quis ac­
tus. A. n. 4.
BENIGNITAS. Benignitas unde dicta, et
cujus virtutis sit actus. A. n. 26. Numeratur
inter fructus ib. Sumitur etiam pro virtute,
num. 56.
BESTIALITAS. Bestialitas quod vitium.
A. n. 123.
BLANDITIO. Blandilio quod vilium. A.
n. 87.
BLASPHEMIA. Blasphemia opponitur
confessioni fidei. A. n. 17. Quæ sit blas­
phemia in Spiritum sanctum, et quas spe­
cies contineat. Ib.
BONA ORDINATIO. Bona ordinatio quæ
virtus. A. n. 155.
BONA COMMUTATIO. Bona commutatio
quæ virtus. A. n. 56.
BONA ANIMOSITAS. Bona animositas
quæ pars fortitudinis. A. n. 96.
BONAUSIA. Bonausia quod vitium. A.
n. 102.
BONITAS. Moralis bonitas in quo consis­
tat, t. XI, D. 2, n. 19. Quo pacto requirat
plenitudinem essendi, n. 20. Inquoconveniat cum bonitate physica, et in quo distin­
guatur. Ibid. Bonitas ex objecto est prima
et essentialis in actu, tr. XI, D. 3, n. 1. An
et quomodo præcedal illam quæ sumitur ex
fine, num. 3. A quo sumatur prima bonitas
vel malitia quando non ab objecto, n. 7 et
8. Bonitas et malitia formalis prius est in

k

513

actu voluntatis, quam in actibus externis,
secus objectiva, n. 10. Bonitas ex objecto
est atoma et specifica, n. 19, et sequentib.
Non contrahitur per illam quae provenit ex
circumstantiis, n. 21 et 23.
Bonitas actus voluntatis a solo objecto
dependet, tr. XI, D. 4, n. 11, et sequentib.
Quid de bonitate actus exterioris, n. 12.
Idem numero actus non potest simul habere
bonitatem et malitiam, t. XI, D. 6, n. 1, et
sequentib. bene tamen successive, num. 36
et 37. An et quomodo bonitas moralis con­
sistat in indivisibili, n. 11.
Bonitas voluntatis dependet a ratione ut
a proponente objectum, et ut a regulante
q. 19, art. 3. Quid si ralio erret, el volun­
tas illi conformetur, vel ab ea discordet, art.
5 et 6. Dependet a lege ælerna, a. 4. De­
pendet ex conformitate cum voluntate di­
vina, art. 9. In quo debeat esse ista confor­
mités, art. 10.
An bonitas et malitia prius sit in actu
interiori, vel in exteriori, q. 20, art. 1.
Qup pacto bonitas actus exterioris ab inte­
riori dependeat, art. 2. Sitne eadem boni­
tas uiriusque actus art. 3. Quid bonitatis
addat exterior actus ad interiorem, art. 4.
Quid eventus sequens. Ib. 5.
Ad bonitatem vel malitiam actus sequi­
tur ratio rectitudinis, vel peccati, quasst.
21, art. 1. Sequitur quod sit laudabilis vel
culpabilis, ari. 2. Qua ratione consequatur
meritum vel demeritum, art. 3 et 4.
Bonitas moralis est proprius effectus ad
quem virtus concurrit, tr. XII. D. 1, n. 48.
An, et quomodo possit produci sine habitu,
n. 59 et sequentib.
Bonitas et malitia objectiva, qua ratione
possint esse in eodem actu, tr. XI, D. 6, n.
20, et sequentib. Actus habens malum ob­
jectum, etiamsi habeat bonum finem, ad­
huc objective non est bonus, n. 22. Qualiter
debeat cognosci bonitas objecti, ut actus sit
bonus, n. 39.

CÆCITAS MENTIS. Caecitas mentis quod
vitum. A. n. 17.
CALLIDITAS. Calliditas quod vitium A.
n. 46.
CASTITAS. Castitas unde dicta, ejusque
objectum, et materia, A. η. 116. Ejus par­
tes sive species, ib. Quo pacto dividatur in

4 <

1

1

r

i

514

INDEX RERUM ET VERBORUM.

conjugalem, vidualem, et juvenilem, ib.
Quæ vitia illi opponantur, n. 1'23.
CAUSA. Causa ex vi promotionis libera?
operantur libere, et necessariæ necessario,
An et quomodo in causis æquivocis delur
reciprocatio in causando, tract. XII, D. 1,
num. 25.
CHARITAS. Charitatis diffinitio. A. n. 21.
Quatuor diligenda ex charitate,et ordo inter
illa observandus, A. n. 4, et tr. XII, D. 3,
nnm. 14.
Non elicit actus in materiis aliarum vir­
tutum, sed tantum imperat, tract; XI, D.
6, num. 50 et sequentib. et tract. XII, D. 3,
num. 11. Non attingit immediate objectum
regulatum per prudentiam, num. 13.
Habitus charitatis nequit influere in ac­
tam aliqua parte vitiosum, tract. XI, D. 6,
n. 31.
Quæ sit divisio charitatis in incipientem,
proficientem et perfectam. A. n. 22. Partes
potentiates et fructus, n. 25. Quæ vitia illi
opponantur, n. 27.
CH1R0MANTIA. Chiromantia quod vi­
tium, A. n. 72.
CIRCUMSPECTIO.Circumspectioest pars
integralis prudenliæ, A. num. 29.
CIRCUMSTANTIA. Unde dicta,tract. XI,
D. 4, num. 1. Circumstantiarum numeras
num. 2. Quod pacto debeat esse volita ut
det moralitatem, tract. XI, D. 6, n. 42. Ali­
quae videntur circumstantiæ, quæ tamen
sunt differentiae essentiales objecti, tract.
XI, D. 3, n. 23 et 24. An et quomodo cir­
cumstantia transeat in conditionem objecti,
q. 8, art. 5, et a. 11. Quibas circumstantiis
id competat, ibid. Quæ circumstantiæ mu­
tent speciem, ib. n. 2.
Omnis actus moralis habet bonitatem vel
malitiam ex circumstantiis, t. XI, D. 4, numer. 4. Quæ dicuntur circumstantiæ objectivæ, num. 10. Dare actui bonitatem vel
malitiam eslde conceptu circumstantiæ mo­
ralis, num. 23. Eliam si circumstantia sit
extrincreca, dat intrinsecam moralitatem,
numer. 22. Accidentia quæ solum dimi­
nuunt moralitatem actus, non sunt proprie
circumstantiæ, num. 29.
CLEMENTIA. Clementia quæ virtus, A.
num. 128; distinguitur a mansuetudine,
ibid. Ex quo motivo pœnam diminuat, ib.
Quod sit ejus subjectum, n. 129. Vitia clementiæ opposita, n. 130.
COMMISSIO. Commissio quod peccatum,
A. n. 55.
COMMUTATIVA JUSTITIA. Commuta-

tiva justitia quæ virtus, A. num. 50 et 51.
CONCORDIA. Concordia quid importet,
A. n. 25. Quæ virtus hoc nomino appelle­
tur, n. 56.
CONCUPISCIBILIS. Concupiscibilis quæ
potentia, A. n. 2. Ejus passiones, n. 3.
Quæ virtutes in illa subjectentur, t. XII, D.
2, n. 28.
CONFESSIO FIDEI. Confessio fidei quis
actus, A. n. 14.
CONSCIENTIA. Conscientia quid impor­
tet, A. n. 28. Conscientia? actus, ibid.
CONSENSUS. Consensus est actus virtu­
tis appetitivæ, q. 15, a. 1. Et A. num. 4.
Non convenit brutis, quæst. 15, a. 2. Non
est nisi de mediis, art. 3. Consensus in ac­
tum convenit ad rationem superiorem, a.
4. Et A. num. 2
CONSILIUM. Consilium quis actus, A.
n.4. Est inquisitio rationis q. 14, a. 1.
Non est de fine sed de mediis, a. 2. Solum
est de his quæ per nos aguntur, a. 3. Do
rebus parvis, vel quæ petunt determinato
modo fieri, non est consilium, a. 4. Quo
pacto consilium a judicio distinguatur,
quæst. 57, a. 7, num. 8. In quo consistat
rectitudo consilii, a. 9. Actus consilii an et
quomodo semper cadat sublege,tr. XI,
D.
1, num. 76.
CONSTANTIA. Constantia quæ virtus.
A. n. 96.
CONSUMPTIO.Consumptio quod vitium,
A. n. 102.
CONTEMPLATIO. Contemplatio qualiter se habeat ad orationem, t. XII, D. 2, n.
12. Et A. n. 63.
CONTENTIO. Contentio quod vitium, A.
n. 27.
CONTINENTIA. Continentia quæ est in
voluntate, quare non sit virtus, t. XII, D. 6,
n. 56, et A. η. 126. Triplex hujus nominis
acceptio, n. 125.
CONTUMELIA. Contumelia quod vitium,
A. n. 55.
CORRECTIO FRATERNA. Correctio fra­
terna ad quam virtutem pertineat. A. n. 26.
COSMOGRAPHIA. Cosmographia est
scientia subalternata Geometria?. A. n. 32.
CRUDELITAS. Crudelitas quod vitium.
A. n. 130.
CURIOSITAS. Curiositas quod vitium.
A. n. 153. Est gradus superbiæ, n. 147.

1

‘
·

|
i
I

I
I
*

I

,

1
.]
i

1

’ I

INDEX RERUM ET VERBORUM.
1).
DECIMATIO. Decimatio est actus religio­
nis. A. ii.05. Ad quid inslitutæ sint decimae.
Ibid.
DECLINARE A MALO. Declinatio a malo
quæ pars justitiæ. A. n. 49.
DEFENSIO. Defensio naturalis quae dica­
tur. A. n. 84.
DELECTATIO. Delectatio quis actus. A.
n. 3 Qualiter differat a fruitione et gau­
dio. Ib.
DELICATUS. Delicatus quis sit. A. n. 106.
DEMOCRAT! A. Democrat ia quæ pars pru­
dentiæ. A. n. 46.
DEPRECATIO. Deprecatio quis actus. A.
n. 5. Est pars orationis, num. 63.
DERISIO. Derisio quod vitium. A. n. 55.
DESIDERIUM. Desiderium quis actus, A.
num. 3.
DESPERATIO. Desperatio quæ passio. A.
n. 3. Desperatio vitium opponitur spei, et
dono timoris, n. 20.
DETRACTIO. Detractio quod vitium. A.
num. 55.
DEVOTIO. Devotio est principalis actus
religionis. A. n. 62. Subjectatur in volun­
tate. Ibid. Unde nomen accipiat. Ib. Quare
Ecclesia specialiter appellet devotum fœmineum sexum. Ib.
DEUS. An aliquomodo possit dici malum
objectum, tr. XI, D. 1, n. 84.
DIALECTICA. Dialectica quæ scientia. A.
n. 29. Ponitur inter artes liberales, n. 33.
DIETETICA. Dietetica quæ pars medicinæ. A. n. 32.
DIFFERENTIA. Differentia an sit sem­
per perfectior genere, t. XI, D. 2, n. 18. An
differentia constitutiva malitiæ addat actualitatem vel perfectionem supra moralita­
tem. Ib.
DIFFICULTAS. Difficultas aha est per se,
et alia per accidens, t. XII, D. 1, n. 2. Qui
actus sint per se difficiles, ib., et num. 3.
Respectu proprii et naturalis boni non est
difficultas in voluntate, tr. XII, D. 2, num.
30, et sequentibus. Difficultas quæ est ex
passionibus, non est voluntati omnino ex­
trinseca, n. 58. Requirit in ea aliquem ha­
bitum, sed non virtutem. Ib.
DILECTIO. Dilectio quis actus. A. n. 4.
Quem locum habeat inter actus charitatis,
num. 23.
DISCIPLINA. Disciplina quæ virtus. A.
num. 56.

515

DISCORDIA. Discordia quod vitium. A.
num. 27.
DISCRETIO. Discretio spirituum quæ
gratia sit. A. num. 169. Reducitur ad Pro­
phetiam. Ibid.
DISCURSUS.Discursus quis actus. A. n.5.
DISPLICENTIA. Displicentia quis actus.
A. n. 4.
DISPOSITIO. Dispositio in quo differat
ab habitu, tr. XII, D. 1, n. 11, et A. n. 7.
Non differunt in ratione principii, tr. XII,
D. I, n. 61. Sitne idem actus qui ab utroque
successive procedit. Ib. An et quomodo qui
producit ultimam dispositionem ad aliquam
formam, producat ipsam formam, tr. XII,
D. 3, n. 50. Quo pacto ultima dispositio ad
gratiam, sit effective ab homine. Ib.
DISSENSUS. Dissensus quis actus. A.
num. 4.
DISTINCTIO. Distinctio realis unde pro­
betur, tract. XII, D. 1, num. 20.
DIVINATIO. Divinatio quid sit, et unde
dicta. A. n. 71. Ejus species, n. 72.
DOCILITAS. Docilitas quæ virtus. A.
num. 40.
DÆM0N. Num conservet virtutes mo­
rales naturalis ordinis, tractat. XII, D. 2,
num. 75.
DOLOR. Dolor quæ passio. A. num. 3.
DOLUS. Dolus quod vitium. A. n. 46.
DONUM. Dona Spiritus sancti differunt
a virtutibus etiam infusis. A. n. 7. Supe­
rant virtutes morales, et cedunt theologi­
cis. Ibid.
Donum intellectus quid sit. A. n. 15.
Corresponde! illi sexta beatitudo. Ib.
Donum scientiæ quid sit. Ibid. Corres­
ponde! illi tertia beatitudo. Ib.
Donum timoris quid sit. A. n. 19. Correspondet primario spei, et secundario tem­
perantiae. Ib. Ejus gradus beatitudo et fruc­
tus. Ib., et n. 20.
Donum sapientiæ corresponde! charitati.
A. num. 23. Ejus natura, actus, conditiones,
et ab aliis distinctio. Ibid. Respondet illi
septima beatitudo, num. 24.
Donum pietatis corresponde! religioni.
A. numero 70. Quid sit. Ib. Ejus beatitudo.
Ibid.
Donum fortitudinis quid sit. A. n. 95.
Quæ ejus beatitudo et fructus. Ib.
Donum consilii correspondel prudentiæ.
A. n. 44. Quid sit. Ib. Quæ ejus beatitudo,
num. 45.
DULIA. Dulia quæ virtus. A. n. 78. Dis-

INDEX RERUM ET VERBORUM.

516

tinguitur a religione, et est pars obsorvan·
tiæ. Ibid.
kl

A

E.

EBRIETAS. Ebrietas quod vitium. A.
n. 115. In quibus personis magis expro­
branda. Ibid.
ELECTIO. An idem actus possit esse in­
tentio et electio, tr. XI, d. 6, n. 55. In ge­
nere moris specificata r a fine nec differt
specie ab intentione, tr. XI, d. G, num. 77
et 78.
Cur dicatur pertinere formaliter ad in­
tellectum, et materialiter ad voluntatem,
ib. a. 6. An et quomodo in appetitu sensi­
tivo detur electio, t. XII, d. 2, n. 20 el 21.
ELEEMOSYNA. Eleemosyna cujus vir­
tutis sit actus. A. num. 26. Eleemosynae
corporales et spirituales explicantur. Ibid.
ELIAS. S. P. N. Elias servavit perpe­
tuam virginitatem, eamque voto sancivit.
A. num. 121.
EPIKEIA. Epikcia quæ virtus. A. n. 52.
Explicatur 'diffinitio. Ib. Ejus excellentia
et difficultas, n. 54.
ERUBESCENTIA. Erubescentia quæ pas­
sio. A. n. 3. In quo differat a verecundia,
n. 107.
EUBULIA. Eubulia quæ virtus, et quis
ejus actus. A. n. 43. Quo pacto differat a
prudentia, synesi, el gnome. Ib.
EUCHARISTIA. Eucharistia quæ virtus.
A. n. 56.
EUGNOMOSYNA. Eugnomosyna quæ
virtus. Ib.
EUSEBIA. Eusebia quæ virtus. Ib.
EUSTOCHIA. Eustochia quid sit. A.
n. 40.
EUSYCHIA. Eusychia quæ virtus,
n. 96.
EUTRAPELIA. Eutrapelia quæ virtus.
A. n. 156. Ejus diffinitio, objectum, et ne­
cessitas. Ib. Quæ debeant observari in ludis
el jocis, quæ sunt ejus materia, num. 157.
Ejus subjectam et vilia opposita. Ib.
EXCA N DESCENTI A.
Excandescen t ia
quod vitium. A. η. 127.
EXCITATIO. Excitationes Dei quæ liber­
tatem nostram praecedunt, non sunt pro­
prie morales, tr. XI, d. 1, n. 13. Qua ra­
tione dicantur honestæ. Ib.
EXTAS1S. Extasis quid. A. n. 74.

FACERE BONUM. Facere bonum quæ
pars justitiæ. A. numéro 49.
FACILITAS. Alia est per se, et alia per
accidens, tract. XII, d. I, n. 23. Secunda
non requirit habitum. Ibid. Imo potest
provenire ab habitu contrario, n. 19el24.
Facilitas in actu interno est modus intrin­
secus, n. 31 et 32. In quo consistat. Ib. An
differat ab entitate et moralitate, n. 33.
Plura officia et denominationes praedicti
modi, num. 34. Quid de facilitate actuum
externorum, n. 33. Quo pacto facilitas ac­
tus meritum augeat vel minuat, n. 35.
FALLACIA. Fallacia quod vilium. A.
n. 88.
FEL. Fel est species iræ. A. n. 3.
FERITAS. Feritas quod vitium. A. n. 130.
FIDES. Fidei diffinitio quatenus virias
theologalis. A. n. 13. Ejus objectum. Ib.
Dividitur per formatam et informem, et
quæ sil hæc divisio. Ibid. Subjectatur in
intellectu speculativo, num. 14. Possit ne
influere in actum moraliter vitiosum, trac­
tat. XI, d. 6, num. 32. Fidei actus. A. num.
14. Vitia opposita, num. 17.
Fides virtus moralis eadem est atque fi­
delitas. A. n. 87. Est pars justitiæ. Ibid.
Reducitur ad veritatem. Ibid.
Fides humana quare deficiat a ratione
virtutis. A. n. 30.
FIDUCIA. Fiducia quæ virtus. A. n. 96.
FINIS. Quis sit finis proximus, quis remo­
tus, quis operis, quis operantis : quis ulti­
mus, quis non ultimus, tractat. XI, disp. 2,
numer. 54.
Triplex modus subordinationis unius fi­
nis respectu alterius, tr. XI, D. 6, num. 56.
Finis operantis est circumstantia moralis,
tr. XI, disp. 4, num. 1 et 2. An semper
mutet speciem actus, num. 25. An et quo­
modo det actibus speciem, tract. XI, disp.
6, num. 62 etsequentib. et num. 75. Stat
pro eo nomen finis absolute prolatum,
tract. XI, disp. 5, num. 2. Est causa totius
bonitatis in actu existentis, num. 5. Ut det
malitiam debet esse malus objective, n. 6.
Potest esse bonus in esse rei, dummodo sit
improportionatusappetenti, num. 7. Quan­
do sit improportionatus. Ibid. Res indiffe­
rens semper est improportionata in ratione
finis principalis, num. 8.
Ut finis det bonitatem, debet esse in se
bonus, et proportionatus, et connotarequod

I
INDEX RERUM ET VERBORUM.

5J7

FURTUM. Furtum quod vitium. Λ. nu­
aclus malus alittndo non sit, num. 9. Bonus
mero 55.
linis etiamsi aliquando non det bonitatem,
non ideo dat malitiam, sed potius diminuit,
num. 10 et 11. An finis melior magis dimi­
G
nuat, num. 13. An aliquando omnem ma­
litiam auferat, num. 15. Finis malus dimi­
GAUDIUM. Quis actus? A. num. 25; re­
nuit malitiam ex objecto, num. 22. Quid
quirit aliquam præsentiam rei amatæ, ibid.
de fine bono sive ultimo sive non ultimo
GENETLIA. Genethlia quod vitium. A.
respectu bonitatis ex objecto, n. 23 et seq.
num. 72.
Ut finis det moralitatem, non sufficit re­
GEOMANTIA. Geomanlia signorum quod
latio habitualis in ipsum, num. 27, et se­
vitium. A. numero 72.
quentibus. Nec semper requiritur formalis,
Geomanlia punctorum quod vilium, ib.
num. 30. Omnis actus potest habere finem
GEOMETRIA. Geometria quæ virtus, A.
exirinsecum, et ex eo moralitatem, num.
num. 30.
43. Non tamen de facto ita contingit, num.
GLORIA. Gloria unde dicta, el quid sit.
44. Quid si objectum sit ipse finis ultimus,
A. num. 59.
num. 45. Qui simul appetit bonum et ma­
GRATIA. Quare non sit virtus, tract.XI.
lum finem, neutrum appetit sub ratione
d. 1, n. 65.
boni, tr. XI, disp. 6, num. 12 et sequen­
Gratia gratis data, quæ et quotuplex sit.
tibus.
A. numero 162. Singulaé gratiæ gratis data
FORNICATIO. Fornicatio quod vitium.
explicantur, num. 165, et seq.
A. n. 123.
Gratiarum actio quæ pars orationis. A,
FORTITUDO. Est virtus perficiens irasnumero 63.
cibilem. A. num. 89. Ejus necessitas, et
GRATITUDO. Gratiludo quæ virtus. A.
triplex nominis acceptio. Ibid. Explicatur
num. 81. Ejus officia et gradus, ibid.
diffinitio, num. 91. Quæ sit ejus materia
GULA. Gula quod vitium. A. num. 113.
intrinseca. Ibid. Contra quæ pericula fir­
Ejus species, ibid.
met animum, num. 92. Ejus actus sunt ag­
gredi et sustinere, num. 93. Quis sit nobi­
H
lior. Ibid.
Habet primam bonitatem a proprio ob­
HABITUS. In quo ejus essentia consistat,
jecto, non tamen sine dependentia a fine
tract. XII, disp. J, num. 8. Qualiter differat
extrinseco, tract. XI, d. 3, num. 15. Quo
a dispositione numero 11 et 12.
pacto hujusmodi finis concurrat, num. 16. ,
Non ponitur in potentiis, nisi in ordine
Actus, qui exercetur in materia fortitudinis
ad actum per se difficilem, tract. XII, d. 1,
ex motivo charilatis, elicitur a fortitudine,
num. 2.
et non a charitate, tr. XI, d. 6, num. 47 et
Non ponitur in intellectu agente neque
48, et 53.
in viribus præcise naturalibus, num. 4.
Quæ sint partes fortitudinis intégrales.
Non inclinat per se ad entitatem physicam
A. n. 94. Quæ potentiales, n. 96. Est una
actus, numero 3 et 17. Ponendi sunt habi­
in specie atoma, ib. Explicatur ejus donum,
tus per se primo inclinantes ad bonitatem
n. 95. Vitia opposita fortitudini, ib.
moralem, num. 5. In habitu viriatis non
FRAUS. Fraus cui' virtuti opponatur. A.
differt bonitas ab entitate sicut differt in
numoro 46 et 55.
actu, num. 17. Quo pacto speciet ad ge
FRUCTUS. Fructus quid et quotuplex sit.
nus moris, tractat. XI, disp. 1, num. 31.
A. numero 10.
Habitus et actus circa idem objectum, an
FRUITIO. Fruitio quis aclus. A. num. 4.
sint ejusdem speciei. Quo pacto se exce­
Alia est perfecta, alia imperfecta : alia sim­
dant, tract. XII, d. I, num. 25.
pliciter, alia secundum quid, ibid, et quæst.
Habitus acquisitus supponit actus imper­
Il, per totam. An el quomodo conveniat
fectos el supponitur ad perfectos, num. 26.
brutis, quæst. XI, art. 2. An sit solius finis
Concurrit effective cum potentia, et non
ultim. A. n. 3. An solius finis habiti. A. | tantum dispositive, num. 21. Habitus et
potentia non sunt duæ causæ totales neque
num. 4.
partiales, sed una completa et adæquata,
FUGA. Fuga quis actus? A. n. 3.
num. 28. In quam actus rationem habitus
FUROR. Furor est species iræ, ib.

I

4
U

5IS

INDEX RERUM ET VERBORUM,

per se influai, num. 47, et sequentibus. Ad
quid præstet facilitatem, num, 2et 3, el 53.
Quo pacto tollat potentiæ indifferentiam,
num. 54. Detur ne ad solam facilitatem,
num, 60. Actus qui procedit ab habitu an
possit fieri sine illo, num. 59.
Habitus completivus quis dicatur. A.
num. 7. Quis initiativus, ibid. Habitus
completivus comprehendit virtutes et dona,
ibid. Habitus initiativus deficit a ratione
virtutis, el potest dici semivietus, num. 9.
Habitus principiorum quæ virtus. A.
num. 28. Esi aliquid præter species intelligibiles, tract. Nil, disp. 2, num. 39. Differt
realiter a potentia intellectiva, ibid. Quare
non conferatur animæ ante specierum pro­
ductionem num. 40. Discrimen inter præ­
dictum habitum, et rectitudinem naturalem
voluntatis, ibid, et num. 42.
HÆRESIS. Hæresis quod vitium. A. num.
17. Sive Deo tribuat quod non habet, sive
neget quod habet, semper peccat per defec­
tum. quæst. 6-1, artic. 4, num. 3.
HEBETUDO. Hebetudo sensus quod vi­
tium, ibid.
Hebetudo cordis quod vitium. A. nume­
ro 17.
HOLOCAUSTUM. Holocaustum quæ sa­
crificii species. A. num. 65.
HOMICIDIUM. Homicidium quod pecca­
tum. A. num. 55. An habeat duplicem, vel
unicam malitiam, tract. 11, d. 3, num. 2-1.
HONESTAS. Honestas est pars integralis
temperantiæ. A. num. 108. Unde dicatur,
ibid.
HONESTUM. Honestum dicitur duplici­
ter, tract. XI, disp. 1, num. 11 et 12. Amor
beatificus etiamsi non sit moralis, potest
dici honestus, ibid. Honestum, pulchrum,
et decorum in moralibus convertuntur. A.
num. 108.
HUMANITAS. Humanitas quæ virtus.
A. num. 56.
HUMILITAS, Humilitas duplex acceptio.
A. num. 133. Ejus diffinitio, ibid. Quo
pacto acquiratur cognitio requisita ad hu­
militatem, num. 13-1. Humilitatis officia,
et affectus, ibid. Ejus ingenium ut magis
humiliet sanctiorem, ibid, et n. 135.
Alia est humilitas affectus, et alia judicii,
num. 137. Ejus materia et objectum, num.
138. Qualiter ad contemptum inclinet,
ibid. Valde appropinquat religioni, num.
139. Haud facile distinguitur a magnitu­
dine, num. 140. Nulla ex his virtutibus
alteri contradicit, num. 141.

Humilitatis gradus, num. 113. Quem lo­
cum teneat in collatione ad alias virtutes,
ibi. Ubi sit tanquam in subjecto, tract. 12,
disp. 2, num. 54, et A. num. 1 11. Quotuplex sit concedendus humilitatis habitus,ib.
Quæ vitia illi opponantur. A. num. 145.
Humilitas circa exteriorem apparatum
quæ virtus, num. 158.
HYDROMANTIA. Hydromanlia quod vi­
tium. A. num. 72.
HYPERDULIA. Hvperdulia quæ virtus,
et quo pacto comparetur ad duliam,otad
religionem. A. num. 78. Quibus competat
adoratio hyperduliæ, ibid.
HYPOCRISIS. Hypocrisis est species
mendacii, et continetur sub ironia. A. nu­
mero 86.

I

IDEA. Idea comparatur ad artem sicut
lex ad prudentiam. A. num. 37.
IDOLOLATRIA. Idololatria quod vitium,
ejus divisiones et plurimæ species. A. nu­
mero 72.
IGNORANTLA. Ignorantia invincibilis ex­
cusat malitiam actus, tract. XI,disp.7,n.26.
Non tamen eo ipso dat illi bonitatem, n.29.
Ignorantia contrariatur dono scientiæ. A.
num. 17.
ILLEGALITAS. Illegalitas quod vilium.
A. num. 55.
IMMANITAS. Immanitas quod vitium.
A. num. 27.
IMMODESTIA. Immodestia quod vitium.
A. num. 155.
IMMOLATIO. Immolatio quæ species sa­
crificii. A. num. 65:
IMMUNDITIA. Immunditia quod vitium,
A. n. 123.
_
IMPATIENTIA. Impatientia quod vi­
tium, A. η. 103.
'
t.’
IMPAVIDITAS. Impaviditas quod vi­
tium, A. n. 95.
IMPERIUM. Ex imperio et actu impe­
rato qualiter fiat unus actus, t XI,D.6.n.7O.
Imperati actus qui dicantur, A. n. 5.
Vide actus imperatus.
IMPETRATIO. Impetratio quæ pars ora­
tionis, A. n. 63.
IMPIETAS. Impietas quod vitium, A.
n. 76.
IMPiENITENTTA. Impoenitentia est pec­
catum in Spiritum sanctum, A. n. 17. So-

INDEX RERUM ET VERBORUM.

lum hoc peccatum est omninoirremissibilo,
ibid.
IMPRECATIO. Imprecatio mali est idem
quod maledictio, A. num. 55.
IMPROPERIUM. Improperium quid sit,
ibid.
IMPRUDENTIA. Imprudentia quod vi­
lium, et quæ ejus species, A. n. 46.
IMPUDICITIA. Impudicitia quod vitium,
A. n. 121.
IMPUGNATIO. Impugnatio veritatis
agnitæ est peccatum in Spiritum sanctum,
A. n. 17.
IMPUTABILITAS. An et quomodo sit
proprietas moralitatis, tract. XI, D. 1, n. 35.
INANIS GLORIA. Inanis gloria quod vi­
tium, A. n. 101.
INCESTUS. Incestus quæ luxuriæ spe­
cies, A. n. 123.
INCLINATIO. Quotuplex sit in homine
inclinatio naturalis, t. XI, D. n. 90. Incli­
natio completa ad aliquid, impedit genera­
tionem habitus, tract.XII, D. 2, num. 49.
INCONSIDERATIO. Inconsideratio quod
vitium, A. n. 46.
INCONSTANTIA. Inconstantia quod vi­
tium, ib.
INCONTINENTIA. Incontinentia quid
importet, trac. XII, D. 59. Et A. n. 126.
INDIFFERENTIA. Duplex alius modus
indifferentiae, dominii et perfectibilitatis,
tract. XII, D. 1, num. 54, Et D. 2, num. 50.
Indifferentia actus alia est ad bonum et
ad malum, alia ad meritum, et demeritum,
t. XI, D. 7, num. 1.
Indifferentia ad meritum et demeritum,
an et quomodo debeat admitti, ibid. Actus
indifferens prout sic non est moralis, t. XI,
D. 2, num. 7. Non cadit actu sub lege, n. 3.
Non omnis actus ex sua specie est indif­
ferens ad bonum et ad malum, t. XI, D. 7,
n. 2. Aliqui actus sunt ex specie indifferen­
tes, n. 3. Quid de actibus et habilibus supernaturalibus, num. 4 et 5. An in actibus ,
intellectus, delur indifferentia ad verum et
falsum, n. 8. Indifferentia ad bonum et ma­
lum non est species moralitatis, n. 10. Cur
objecta dicenda sint ex se indifferentia, t.
XI, I). 1, num 90. Quare in his objectis
nulla sit moralitas objectiva, ibid.
Actus indifferens in individuo quis di­
catur, t. XT, D. 7, n. 15. Non datur per se
loquendo, n. 16 el sequentibus. Potest dari
per accidens, num. 26. Possitne dari omis­
sio in individuo indifferens, num. 34. Quo
præcepto teneamur non operari indifferen- |

519

! ter, num. 35 et sequentib. Actus indiffe­
rens cur non generet habitum, t. XI, D. 1,
n. 10. Ad quam speciem qualitatis perti­
neat, ibid.
INEPTA LÆT1TIA. Inepta lætitia quis
superbiæ gradus, A.’ η. 157.
IN ER U DESCENT ΙΑ. I ner ubescentia quod
vitium, A. n. 109.
INFIDELITAS. Infidelitas absolute dicta
quod vitium, A. n. 17. Quatuor ejus spe­
cies, ibid.
Infidelitas frangens votum quod vitium,
A. num. 74.
Infidelitas in promissis, quod vitium,
num. 85.
INGRATITUDO. Ingratitudo quod vi­
tium, A. η. 81. Ejus gradus, ibid.
INJUSTITIA. Injustitia quod vitium, et
quae ejus species, A. num. 55.
INIRASCENTIA. Inirascentia quod vi­
tium, A. n. 127.
INNOCENTIA. Innocentia quæ virtus,
A. num. 56.
INOBEDIENTIA. Inobedientia quod vi­
tium, A. n. 80. Alia est formalis, et alia
materialis, ib.
Inquietudo quod vitium, A. n. 88.
INSENSIBILITAS. Insensibilitas quod vi­
tium, A. n. 109 et 123.
INSOLENTIA. Insolentia quod vitium,
A. n. 155.
INSPIRATIO. Inspiratio Dei in quo conI- sistat, A. n. 180.
INSTINCTUS. Instinctus propheticus
quid sit, A. n. 173.
INTELLECTUS. Quæ potentia? A. n. 2.
Movet voluntatem dupliciter, et ut regu­
lans objectum, et ul proponens, t.XII, D. 1,
num. 54. Et D. 2, num. 31.
Intellectus possibilis quid recipiat ab
agente, t. XII, D. 1, num. 56. Quod ab in­
tellectu derivatur ad actum voluntatis eo
ipso fit de linea boni : non autem quod a
voluntate derivatur ad actum intellectus fit
delinea veri, tractatu XII, D. 2, num. 14.
Intellectus speculativus mensuratur a re­
bus, sed practicus est earum mensura, q.
67, a. 3, num. 4. Non dicitur practicus,
nisi quia extenditur ad opus extra ipsum, ib.
Quæ sit regula veritatis utriusque intellec­
tus, ibid.
Intellectus principiorum quis habitus, q.
57, a. 2, num. 1, et sequentib. et A. n. 28.
Intellectus pars prudenliæ quid importet,
A. n.40.
INTELLIGENTLY. Intclligentiæ habitus

ί

520

INDEX RERUM ET VERBORUM.

JUDICIUM. Quis actus. A. n. 5. Quare
quæ virtus, A. n. 28. Non se extendit ad I
specialiter tribuatur justitiæ. A. n. 49.
principia practice, ib.
JURAMENTUM. Juramentum est actus
Intelligentia prudentiæ pars quid impor­
I religionis. A. n. 67. Ejus species, ib.
tet, A. num. 40.
JUS. Jus quid sit. A. num. 48. In qua
INTEMPERANTIA. Intemperantia quod
acceptione sit objectum justitiæ, ib. Ali­
vitium. A. num. 109.
quando jus præsumit interiorem consensum,
INTENSIO. Intensio actus semper est cir­
qui re vera non datur, t. 10, D. 4, n. 21.
cumstantia moralis, t, XI, D. 4, n. 7. Auget
Imo supplet aliquando interiorem consen­
difficultatem ex parte operis, ib. An et quo­
sum, ib.
modo unus actus intensior possit per plures
JUSTITIA. Justitia est præstantissima
minoris intensionis superari, n. 38.
virtutum moralium. A. n. 47. Multiplex
INTENTIO. An et quomodo voluntas possit
nominis acceptio, ib. Ejus diffinitio et ob­
plura simul intendere, t. XI, D. 2, n. 18,
jectum, n. 48. Medium juslitiæ quare sit
.et sequentibus.
medium rei. Q. 64, a. 2 et A. n. 48.
Bona intentio influit in actum malum,
Quæ sint partes justitiæ intégrales, η. 49.
tra. XI, D. 5, n. 16 et sequentib. Neque erit
Ejus species, num. 5. Justitia commutativa
recta intentio, si aliqua parte sit vitiosus,
et distributive quo pacto differant, num.51.
n. 17.
Quam servent æqualitatem, ib. Omnes spe­
Qualis intentio requiratur,ut finis influat
cies justitiæ subjectantur in voluntate,n.54.
in operationem, n. 27 et sequentib. Qualis
Quæ vitia illis adversentur, num. 55. Par­
requiratur et sufficiat ad effectum Sacramen­
tes justitiæ potentiates quæ et quot sint,
torum, num. 37 et 38. Transacta inten­
n. 56.
tione formali, an et quomodo maneat vir­
tualis, num. 39. Quid si prima intentio
L.
omnino interrumpatur, ut in eo qui dormit,
n. 40 el 41.
LATRIA. Latria est idem quod religio.
INTERPRETATIO. Interpretatio sermo­
A. n. 58. Quid latriæ nomine importetur,
num quæ gratia sit? A. num. 169.
et unde dicatur? n. 59. Quare non sit vir­
INTERROGATIO. Inter rogatio quis actus?
tus cardinalis. Q. 6, a. 2, n. 3.
A. n. 5.
LAUS. Laus quid importet. A. n. 59,
INVERECUNDIA. Inverecundia quod vi­
quæst. 2, a. 7, num. 1. In quo ab honore
tium ?A. n. 109.
differat?ibidem. Quibus debeatur, ibidem.
INVIDIA. Invidia quod vitium. A. n. 27.
Quo pacto Deo conveniat, ibidem.
INVOCATIO. Invocatio Dei per laudem
LEGALIS JUSTITIA. Legalis justitia quæ
quis religionis actus. A. n. 69.
virtus. A. num. 52. Quam servet æqualita­
INURBANITAS.lnurbanitasquodvitium?
tem, num. 51. An et quomodo sub se con­
A. n. 80.
tineat Epiikeiam, numero 52.
IRA. Ira passio quid sit. A. n. 30. Ejus
LE5LA. Lema quæ virtus. A. n. 96.
species, ib.
LENITUDO. Lenitudo quod vitium. A.
IRACUNDIA. Iracundia quod vitium.
n. 127.
A. n. 127. Ejus species, ib.
LEVITAS ANIMI. Levitas animi quis
IRASCIB1LIS. Irascibilis quæ potentia.
gradussuperbiæ. A. n. 117.
V. n. 2. Quæ virtutes in illa subjectentur,
LEX. Quid importet? A. n. 37. Quomodo
t. 12, D. 2, n. 28.
comparetur ad prudentiam, ibid.
IRONIA. Ironia quod vitium. A. n. 86.
Lex æterna est prima regula moralitatis,
IRRELIGIOSITAS. Irreligiositas quod
tr. XI, D. 1, n. 65. Ut relucet in dictamine
vitium, et quæ ejus species. A. n. 71.
prudentiæ, regula proxima, n. 70. Nullus
actus ante legem est bonus, vel malus mo­
raliter, n. 71. Si homo non haberet legem,
J.
non operaretur ut agens morale, n. 75. Nul­
JACTANTIA. Jactantia quod vitium. A.
lus ejus actus vituperium vel laudem mere­
retur, n. 76. Nullus est actus moralis, qui
num, 86.
JEJUNIUM. Jejunium cujus virtutis ac­
aliquo modo non cadat sub obligatione legis,
tus. A. num. 112. Aliud dicitur jejunium
n. 77. Quo pacto actus consilii cadat sub
jejuni, et aliud jejunium jejunantis, ibid.
obligatione, ib. et seq. Lex non specifica!

INDEX RERUM ET VERBORUM.

521

actus morales, n. 55. Neque illos sufficienter
MALE VOLENTIA. Malevolentia quis ac­
tus. A. n.4.
distinguit, n. 93.
Subjectio objecti ad legem alia est activa,
MALITIA. Malitia moralis objectiva in
et alia formalis, n. 97. Quæconstituat mo­
quo consistat. Vide Moralitas objectiva.
ralitatem objectorum, ib. Quo pacto omnia
Nequii in Deum reduci, t. XI, D. 1, n. 103.
cadant sub lege ©terna, tr. XI, D. 2, n.4.
An habeat causam efficientem, n. 104. In
Quomodo cadat permissio, ibid. Quæ leges
quo consistat malitia formalis, t. XI, D. 2,
obligent ad solum substantiam actus,et quæ
n. 22. Quælibet malitia destruit totam boni­
ad modum, tr. XI, D. G, n. 23 et sequentib.
tatem actus, t. XI, D. G, n. 1 et sequentib.
Quo pacto possint adimpleri per actum ma­
An et quomodo malitia actus excedat pro­
lum ex fine, ib. An melius faciat, qui adim­
positionem voluntatis, atque adeo requirat
plet legem ob malum finem, quam qui non
habitum? tr. XII, D. 1, n.58. Quomodo tota
adimplet, n. 25.
malitia actus et habitus contineatur in po­
tentia, et tamen eam superet, ibid.
LIBERALITAS. Liberalitas quæ virtus.
A. num. 88. Alia est pars justitiæ, alia tem­
MANIA. Mania quæ passio. A. n. 3. Est
perantiæ, ibid, et numer. 159 et tract. XII,
etiam species iracundiæ, n. 127.
D.2, num. 155. Ubi sit tanquam insubjecto?
MANSUETUDO. Mansuetudo quæ virtus
ibid. Quæ vitia illi opponantur. A. num. 88
sit. A. 127. Ejus materia, subjectum, et
et 159.
actus. Numeratur inter duodecim fructus,
LIBERTAS. An operari præcise ob exer­ i ib. Quæ vitia illi opponantur, ib.
cendam libertatem, sit honestum, tract. XI,
MANTIA. Manlia quid. An. 27.
D. 7, n. 30.
MARTYR. Martyrii actus a qua virtute
LITIGIUM. Litigium quod vitium. A.
eliciatur, t. XI, D. 6, n. 48. Sitne verus
n. 87.
Martyr qui ex inani gloria vitam poneret
LOCUS. Locus est circumstantia moralis,
in testimonium fidei, n. 33 et 34. An talis
tr. XI, D. 4, n. 1. Quare non semper munus
passio saltem ex opere operato conferat ali­
circumstantiæ exerceat? n. 32.
quam gratiam, ib.
LOCUTIO. Locutio Dei in quo consistat.
MATHEMATICA. Mathematicæ scientiæ
A. n. 170.
quæ dicantur. A. η. 30.
MEDICINA. Medicina est virtus intellec­
LONGANIMITAS. Longanimitas quæ vir- I
tus. A. n. 97.
tualis contenta sub scientia practica. A. n.
32. Quæ sint ejus partes, ib.
LUCTUS. Luctus quæ beatitudo ? A.
n.U.
MEMORIA. Memoria ut est potentia in­
tellectualis, non distinguitur ab intellectu.
LUDUS. Ludus, et jocus in quo differant.
A. n. 2. Quid importet ut est pars integra156. Sunt materia Eutrapeliæ, ib.
lis prudentiæ, n. 40.
MENDACIUM. Mendacium quod vitium.
Μ.
A. n. 86. Ejus species, ib.
METAPHYSICA. Metaphysica est præsMACHINATIVA. Machinativa sub qua
tantissima scientia : et apud Philosophos
virtute contineatur. A. n. 32.
sapientia. A. n. 29. Appellatur prima Phi­
MAGIA. Magia quod vitium. A. n. 71.
losophia, ib. Quod sit ejus objectum, ib.
Datur etiam magia naturalis, ib.
METOPOSCOPI A. Metoposcopiaquod vi­
MAGNANIMITAS. Magnanimitas quæ
tium. A. n. 72.
virtus. A. num. 97 et sequentibus. Ejus
METUS. Metus quæ passio. A. n. 3.
conditiones et munia, ibid. Quid importet
MISERICORDIA. Misericordia passio quid
ut est pars integralis fortitudinis. A. n. 94.
sit. A. n. 3. Misericordia virtus est pars
MAGNIFICENTIA. Magnificentia alia est
potentialis charitatis, n. 22. Ubi sit tan­
pars integralis fortitudinis. A. n. 94. Alia
quam in subjecto, et an sit duplex habitus,
potentialis. n. 96. Hujus diffinitio, officia,
ib. Misericordiæ opera, n. 26.
et subjectum. A.n. 102. Quæ vitia illi oppo­
MITESCERE. Mitescere quid sit. A. n.30.
nantur. ib.
MITITAS. Militas beatitudo. A. n. 11.
MALEDICTIO. Maledictio quod vitium.
MODESTIA. Modestia in communi non
A. n. 55.
Salmant. Curs, theolog. tom. VI.
34

I

■ϊ

i

INDEX HERUM ET VERHtiRl Μ.

est species atoma, sed subalterna. A. η.
131. Untie nomen habeat, ib. Est pars po­
tentialis temperanti®, ib. Ejus partes, vol
species. A. n. 132. Ubi sit tanquam in sub­
jecto. A. n. 155. Vitia quæ illi opponuntur.
Ibid.
Modestia morum quæ virtus. A. n. 15-1.
Ejus objectum et materia, ib. Sta» pro ea
nomen modestiæ absolute prolatum, ib.
Qaæ virtutes sub illa contineantur, n. 115.
Modestia cultus quæ virtus. A. n. 158.
Ejus partes, ib. Ex quibus capitibus contin­
gat excessus circa ejus materiam. A. n. 159.
Subjectum hujus modestiæ, et vitia oppo­
sita. A. n. 160.
MŒCHARL Moechari lucri gratia an sil
potius moechia, vel avaritia, t XI. D. 6, n.
80 et 81. Quare qui ita moechatur potius sit
avarus quam moechus, ib.
MOLLITIES. Mollities quædam opponi­
tur perseverantiae. A. n. 101. Quædam cas­
titati. A. n. 123. Quædam modestiæ cultus.
A.n. 160.
MORALITAS. Dicitur a more, t. XI. Di­
versae acceptiones, ib. Quæ dicantur mora­
lia, ib. Ad moralitatem actus necessaria est
libertas, t. XI, D. 1, n. 1. Sufficit quoad
exercitium, num. 6. Non tamen sufficit li­
bertas in potentia, n. 9. Genus moris cons­
tituit novum ordinem supra physicam, n.
3. Provisum est in istius supplementum, n.
4 et 5. Morale, voluntarium, et humanum
an convertantur, n. 10. Amor beatificus an
sit morale, ib. et n. 13. Quid de divinis
excitationibus libertatem prævenientibus ?
Ib. Moralitas actus semper distinguitur ab
entitate physica, n. 16. Potest variari illa
immutata , num. 18. Etiam distinguitur
a libertate, num. 23. Potest dari actus li­
ber non moralis, num. 36. Potest variari
moralitas invariata libertate num. 24.
Unde sumatur distinctio inter illas ? num.
26 et 27.
Moralitas actus voluntatis non est ens
rationis, neque denominatio extrinseca, sed
forma intrinseca et realis, t. XI, D. 1, n.
37 et sequentib. Non est relatio prædicamentalis, n- 42. Est modus transcendentaLiter respectivusde prædicamento qualitatis
num. 43 et 44. In quo consistat, et quare
dicatur modus , num. 45 et sequentib.
Quam denominationem tribuat objecto, n.
30.
Moralitas habitus quare non differat ab
entitate, num. 30 et 31. An sit moralitas

formalis, vel solum causalis, ib. Etiamsi
sil formalis, non debet supponere enlilalem physicam, num. 31. Quid de moralitate virtutum Theologicarum, num. 32.
Quid de moralibus infusis, I. XII, Disp. 3,
num. 37 et 38.
Quod sit moralitatis speciflcativum, l.XI,
D. 1, n. 54 el sequentib. Moralis actus non
respicit legem, nisi mediante objecto,num.
58. Idem actus cadit sub diversis legibus et
plures sub eadem lege. Ibid. Prius est ac­
tum moralem respicere bonum objectum,
quam esse convenientem naturæ, n. 61 el
62. Actus moralis non debet dici bonus per
essentiam, bene tamen per suam differen­
tiam essentialem, t. XI, D. 2, n. 15.
Adæquate dividitur moralitas in bonita­
tem el malitiam, t. XI, D. 2, n.l. Est divi­
sio essentialis, n. 9. Non est analoga, sed
univoca, num. 19. Quæ sint proprietates
moralitatis, n. 5. Moralitas formalis fun­
datur in ratione voluntarii, t. XI, D. 4, n.
29. Quod voluntarium sit illi essentiale per
modum fundamenti, et quod accidentale.
Ibid.
Quando in eodem actu concurrant plures
moralitatis species, omnes debent subordi­
nari illi, quæ est ex fine, t. XI, D. 6, num.
15 et sequent. Idem numero actus potest
simul habere plures species moralitatis, n.
44. De facto habet illas quoties habet bo­
num objectum et finem, ib. Speciessumpta
ex fine, an et quomodo sil actus essentialis,
n. 62. Quid de specie sumpta ab objecto n.
63 et 65, quæ ex illis sit formaliter, n. 69
et seq. Actus habentes diversa objecta et
eundem finem, an sint ejusdem, vel diver­
sae speciei in esse moris, n. 73. Quid si ob­
jecta non attingantur ut moralia, num. 74.
Quid dicendum de speciebus moralibus ac­
tus externi, n. 76.
Moralitas objectiva quare sit in objecto
modus ? t. XI, D. >, n. 7 et sequentibus.
Quo pacto sit volita, n. 49. Convenientia
vel disconvenientia objecti ad rationem
rectene dicatur moralitas objectiva, n. 84.
Quomodo spectet ad genus moris, num. 85
et 86. Moralitas objectiva alia est funda­
mentalis, et alia proxima, n. 87. Unde
fundamentalis conveniat rebus? n. 89 et
sequentib. In quo consistat moralitas ob­
jectiva proxima, n. 93 usque ad 105. Quo
pacto aliquid debeat esse volitum, ut det
actibus moralitatem, tractatu XI. D. 5,
num. 21.

la

INDEX REREM ET VERBORUM.

MOTIO, MOTUS, MOVERE. Motus sen­
sualitatis omnino necessarii non sunt mo­
rales, t. XI, I). I, n. 14. Quare non admit­
tantur in Christo Domino. Ib. Omnes illius
motus sensitiva? partis rationi obediebant.
Ibid.
MUSICA. Musica est ars liberalis. Λ.
n. 33. Est scientia suballernata Arithmeticæ, n. 32.
N.
NECROS. Necrosquid. ?.. n. 72.
NECROMANTIA. Necromantia quod vi­
tium. ib.
NEGLIGENTLY. Negligentia cui virtuti
opponatur. A. num. 46, et 153.
NEMESIS. Nemesis quæ passio. A. n. 3
■et 27.
NIMIETAS. Nimia abstinentia quod vi­
tium. A. numero 113.
Nimia lenitas quod vitium. A. n. 130.
Nimia demissio quod vitium. A. n. 145.
Nimia sollicitudo quod vitium. A. n. 46.
Nimius amor parentum quod vitium. A.
numero 76.
NOLITIO. Nolilio quis actus? A. n. 4.
NOLENTAS. Noluntas quis actus? ibid.
0

OBDURATIO. Obduratio contra divinam
misericordiam est filia avaritiae. A. n. 88.
OBEDIENTIA. Obedientia quæ pars ob­
servantiae. A. num. 79. Est virtus specialis,
ibid. Est una in specie atoma respectu om­
nium. A. numer. 80. Ejus conditiones,
perfectio et dignitas, ibid. Quæ vitia illi
adversentur, ibid.
OBJECTUM. Objectum commune in esse
rei potest esse speciale in esse objecti, trac­
tat. XI, disput. 3, numer. 25. Manente
eadem propositione objecti in esse physico,
potest variari in esse morali, tractat. XI,
disputat. 6, numer. 41.
OBLATIO. Oblatio est actus religionis. A.
num. 65. In quo a sacrificio differat, ib.
Non debet fieri ex alias debito, ibid.
Oblatio primitiarum et decimatio quo
pacto dicantur oblationes, ibid.
OBSECRATIO. Obsecratio quæ pars ora•tionis. A. n. 63.

523

OBSERVANTIA. Observantia quæ virtns. A. n. 77. Ejus diffinitio, objectum, et
dignitas, ibid. Est species subalterna, num.
78. Ejus partes, ibid.
Observantia specialis quas virtutes com­
plectatur, ibid.
Observantia regularis quæ virtus, A.
n. 50.
Observantia vanitatum quod vitium. A.
numero 72.
OBSERVATIO. Observatio eventuum
quod vitium, ibid.
OBSTINATIO. Obstinatio quod vitium.
A. n. 17.
ODIUM. Odium quæ passio? A. numer.3.
Aliud est obstinationis, et aliud inimici­
tia?. A. n. 4.
Odium Dei, et odium proximi opponun­
tur diversis actibus charitatis. A. num. 27.
OLIGARCHIA. Oligarchia virtus quid
sit? A. num. 41. Sumitur etiam pro vitio
contrario, num. 46.
OMEN. Omen quod vilium sit. A. n. 72.
ONIROCRITICA. Onirocritica quod vi­
tium. A. n. 72.
OPINIO. Opinio quis habitus sit. A. nu­
mer. 31. Alia est ci rea propositiones media­
tas, et alia circa immediatas, ibid. Quot
modis generari contingat, numer. 35. Opi­
nio probabilis excusat actum otiosum a
culpa, non tamen eo ipso bonum efficit,
t. XI, D.7, n. 29.
OPPROBRIUM. Opprobrium quid sit. A.
n. 55.
OPTICA. Optica subalternatur Geome­
tria?. A. numero 32.
ORATIO. Est actus intellectus, tractat.
XII, Disput. 2, n. 9. Elicitur a religione
existente in voluntate, numero 8. Quæ sit
hæc elicientia, ibid. Quæ sit orationis
essentia? numer. 9. Prima ejus rectitudo
an sit de linea voluntatis vel intellectus,
ibid, et numer. 11. In quo ab imperio dif­
ferat, ibid. Quo pacto inter contemplationis
partes numeretur, numer. 12. Quo sensu
dicatur ascensus et elevatio mentis in
Deum? ibid. Intellectus non efficit actum
orationis nisi recipiendo aliquid a volun­
tate, numer. 13. Quare hoc non sit virtus?
numero 14 el sequentibus. Quæ sint partes
orationis. A. num. 63.
OTIOSUM. Otiosum quid dicatur, tract.
XI, Disput. 7, numer. 22 et sequentibus.

INDEX KERI M ET VERBORUM.

524

Omnis aclus oliosus est malus, num. 21.
Quicumque actus caret honesto line, et
aliunde non habet malitiam, est otiosus,
ibid. Operari ob solam commoditatem na­
turæ, non excusat ab otiositate, tract. XI,
D. 7, n. 23. Nisi talis commoditas sit ho­
nesta, num 33.

P.

PAGANISMUS. Paganismus quæ infide­
litatis species. A. numero 17.
PARENTES. Parentum mores qua via
traducantur ad filios, t. XII, D. 1, n. 24.
PARCIMONIA. Parcimonia est eadem
virtus cum abstinentia. A. num. 110.
PARV1FICENT1A. Parvificentia quod
vitium. A. n. 102.
PASSIO. Passio quot modis dicatur.
Quæst. 59, art. 1, η. 2. Propria ejus accep­
tio, ibid. Quare soli actus sensitivi appetitus
passiones animx dicantur, num. 2. Nume­
rus prædictarum passionum, et earum
differentia?, num. 3, et A. num. 3. An et
quomodo passiones immoderata? possint
esse cum virtutibus moralibus sive acqui­
sitis, sive infusis, q. 59, artic. 2, num. 1.
PATIENTIA. Patientia alia est pars in­
tegralis fortitudinis. A. numer. 94. Alia
potentialis, num. 103. Hujus diffinitio, ob­
jectum, materia, et subjectum, ibid. An
sit aliqua patientia in voluntate, quæ defi­
ciat a ratione virtutis, ibid. Vitia contra
patientiam, ibid.
PAVOR. Pavor quæ passio. A. n. 3.
PAX. Pax quid sit. A. n. 25.
PECCATUM-PECCATOR. Peccata ex in­
firmitate, vel ex surreptione, cur minuan­
tur in illo qui est majoris virtutis, Iract.XI,
D. 4, n. 31. Capitalia peccata quare non di­
cantur cardinalia. Q. 61, a. 1, n. 4.
PERICULUM. Pericula qualia sint ma­
teria fortitudinis. .A. numero 92.
PERJURIUM. Perjurium quod vitium.
A. n. 74.
PERMISSIO. Permissio in Deo non datur
respectu indifferentium,sed tantum respectu
malorum, tract. XI, Disp. 2, num. 4. Quod
sit objectum divina? permissionis, ibid.
Permittere non est proprie actus legis,
num. 3.
PER SE SUFFICIENTIA. Per se sufficien­
tia quæ virtus. A. n. 58.

PERSEVERANTIA. Perseverantia quæ­
dam est donum speciale. A. num. 104.Quæ­
dam est pars integralis fortitudinis, η. ίΜ.
Quædam est pars potentialis. n. 104, Oflicium, objectum, et subjectum, ibid. Perse­
verantia existons in voluntate, non est
simpliciter virtus, ib. et t. XII, D. 2, n. 50
et 67. Vitia perseverantiæ opposita. A.
n. 104.
PERSPECTIVA. Perspectiva quæ virtus.
A. n. 32.
PERTINACIA. Pertinacia quod vitium.
A. n. 104.
PERTINAX. Pertinax quis dicatur, ibid.
PETULANTIA. Petulantia quod vitium.
A. n. 155.
PHILOSOPHIA. Philosophia naturalis
quæ virtus. A. n. 30.
Philosophia moralis quæ virtus. A.n.33.
PH1LOTIMIA. Philotimia sitne vitium,
an virtus. A. n. 149.
PIA AFFECTIO. Pia affectio quare defi­
ciat a ratione virtutis, t. XII, D. 3, n. 42 et
A. n. 14.
PIETAS. Pietas solet multipliciter accipi.
A. n. 76. Ejus diffinitio, objectum, subjec­
tum, et dignitas, ib. An sit eadem filiorum
ad parentes, et parentum ad filios, ibid.
PŒNITENTIA. Pœnitentia est pars po­
tentialis justitiæ. A. numéro 75. Ejus con­
grua diffinitio, objectum et materia, ib. In
quo différai a religione, ib. Habet specialem
nexum cum gratia et charitale. Qua ratione
dicatur expellere peccatum effective, t. XII,
D. 2, num. 37.
POLITICA. Politica alia est pars philoso­
phia? moralis. A. n. 32. Alia est species
prudentia?. A. n. 41.
POTENTIA. Quæ potentiæ sint receptiva?
virtutum, tract. XII, Disput. 1, num. 43. An
et quomodo actus virtuosos superet vires
potentiæ a qua elicitur, ob idque requirat
habitum, numer. 44 et sequentibus.
Potentia inferior dupliciter movetur a
superiori, transeunter et permanenter, nu­
mer. 45. Prima motio non fit per habitum,
bene tamen posterior, ibid. Potentia potest
perfici, et intra latitudinem commensurationis essentialis, et extra illam, tractat.
XII, Disput. 2, numer. 2. Prima perfectio
fit per habitum, sed non posterior, ibid.
Qua ratione idem aclus possit procedere a
diversis potentiis, num. 6.
Potentiæ immanentes non specificant

.. --.

rœ X»---À*

Ί
INDEX RERUM, ET VERBORUM.
I

I
<
I
;
;
1
I
j
‘

I

suos aclus, sed specificanlur ab eis; secus
potentia) transeuntes, t. XI, D. 1, n. 58 et
03. Potentia transiens est pure activa, po­
tentia vero immanens simul est passiva,
ibid.
Potentia executive quare in Deo distinguatur ab intellectu virtualiter, et in nobis
non distinguatur realiter, tr. XII, Disp. 2,
n. 64.
PRÆCEPTUM.Præceptum non operandi
otiose, ad quod ex præceptis decalogi perti—
neat, tract. XI, Disputat. 7, numer. 36.
Præceptum non diligendi Deum, nullo fine
potest honestari, neque ab ipso Deo imponi, tr. XI, D.4, numer. 19. Præceptorum
distinctio an et quomodo distinguat actus
morales, t. XI, D. I, n. 94 et 95.
PRÆCIPITATIO. Præcipitalio quod vi­
tium. A. n. 46.
PRINCIPIA. Tam in ratione praclica,
quam in speculativa dantur principia per
se nota, t, XI, D. 7, num. 18.
PRIVATIO. Privatio alia consistit in
privato esse, et alia in privari, t. XI, D. 7,
num. 6. Hæc posterior non aufert totum
contrarium, ibid.
PRODIGALITAS. Prodigalitas quod vi­
tium. A. n. 88.
PRODITIO. Proditio est avaritiae filia,
ibid.
PROMISSIO. Promissio quis actus. A.
n. 5.
PROPHETIA. Unde dicta. A. numer. 169.
Ejus diffinitio, numero 170. Quid ad eam
requiratur, et in quo directe consistat,ibid.
Quo pacto Prophetiæ gradus distinguantur.
A. num. 171. Quæ cadant sub objecto Pro­
phetiæ, num. 172. Quadruplex Prophetia,
n. 137 et 147.
Prophetia alia est prædeslinationis, alia
præscientiæ, alia comminationis, alia cor­
poralis, alia imaginaria, alia intellectualis,
ibid. Lumen Propheticum non datur per
modum permanentis, num. 170.
PROVIDENTIA. Providentia quæ pars
prudentiæ, A. n. 40.
PRUDENTIA. Habet nexum cum omni­
bus virtutibus moralibus, tract. XII, D. 4,
num. 3. Non multiplicatur ad earum mul­
tiplicationem , neque dantur prudentiæ
partiales, num. 5 et 6. Nequit esse vera
prudentia, nisi ad omnia se extendat,
quæ occurrere possunt in qualibet materia,
num. 7.

525

Etiamsi darentur prudentiæ partiales,
nulla sine reliquis esset perfecta, n. 8.
Rectitudo aclus prudentiæ omnino de­
pendet a rectitudine appetitus, n. 9.
Quare inordinate affectiones corrumpant
judicium prudentiæ, n. 10.
Non sufficit ad rectitudinem prudentiæ
naturalis rectitudo voluntatis, si virtutes
morales deficiant, n. 11.
An el quomodo prudentia virtutes mo­
rales præcedat, et eas subsequatur, n. 18
et 19.
Prudentia licet sit in intellectu, annumeratur virtutibus moralibus. A. numer.
37. Excedit illas in perfectione, ibid. Ejus
diffinitio et objectum, ibid. Quomodo dis­
tinguatur ab arte et a lege, ibid. Quo pacto
præstituat finem virtutibus moralibus, vel
supponat praestitutum, num. 38.
Est proxima regula moralitatis, tr. XI,
disp. 11, numer. 69 et disp. 6, numer. 5.
Quas conditiones requirat, ibid. Ex quo­
cumque capite actus vitietur, non est con­
formis prudentiæ, ib. Vera prudentia non
potest influere in actum ex aliqua parte
malum, n. 3. Quo pacto dirigat appetitum
sensitivum in attingentia boni honesti, tr.
XII, D.2, n. 18. Qua ratione dicatur esse in
sensu interiori, cum re vera sit in intel­
lectu, n. 48.
An et quomodo semper verum attingat,
q. 57, ari. 5, num. 1, et sequentibus. Pro­
prius actus prudentiæ, non est judicium,
sed imperium, numer. 2. Supponit judi­
cium practicum omnino verum et judicium speculativum saltem probabiliter verum, num. 5. Prudentia infusa, cui certitudini innitatur, ibid. Quæ sint partes
prudentiæ intégrales, A. η. 40. Quæ subjectivæ, η. 41. Istæ sunt simpliciter virtutes,
n. 42. Quæ sint partes ejus potentiates,
num. 43. Quæ vitia prudentiæ; et ejus
partibus adversentur, num. 46.
Prudentia monastica quæ virtus, A.
num. 41.
Prudentia gubernatrix quæ virtus, ibid.
Prudentia politica quæ virtus, ibid.
Prudentia œconomica quæ virtus, ibid.
Prudentia militaris quæ virtus, ibid.
Prudentia regnativa quæ virtus, ibid.
Prudentia monarchica quæ virtus, ibid.
Prudentia aristocratica quæ virtus, ibid.
Prudentia oligarchica quæ virtus, ibid.
Prudentia democratica quæ virtus, ibid.

j

I
t
P
H

'I
|

fl

·;
J
,i
.·
HI
J
p
IJ
p
Ij
1"
I
;

?
il
iu
n
|

INDEX RERUM ET VERBORUM.
Prudentia legis positiva» quæ virtus, ib.
Prudentia carnis quod vilium, A. n. 46.
Prudentia mundana quæ dicatur, ibid.
Prudentia diabolica quæ dicatur, ibid.
Prudentia terrena quæ dicatur, ibid.
PUDICITIA. Pudicitia qua? virtus sit, et
qualiter se habeat ad castitatem, A. n. 122.
PULCHRITUDO. Pulchritudo spiritualis
non distinguitur ab honestate. A. n. 108.
PUSILLANIMITAS. Pusillanimitas qnod
vitium, A. n. 101.
PYROMANTIA. Pyromantia quod vi­
tium, A. n. 72.

Q.
QUALITAS. Qualitas primæ speciei non
comprehendit nisi qualitates quæ afficiunt
bene vel male, t. XII, D. 1, n. 8, et sequentib. Prima ejus divisio non est per facile, et
difficile, mobile ; sed per bene, vel male, n.
II. Qualitas facile mobilis, et qualitas dif­
ficile mobilis quas species comprehendat,
num. 12.
Quand-) est circumstantia moralis, t. XI,
D. 4, n. 2. Qualiter augeat bonitatem, vel
malitiam actuS, num. 39. Cur non augeat
in infinitum, numer. 40. Quid si aliquis
actus ab æterno durasset, π. 41, et sequen­
tibus.
Quibus auxiliis est circumstantia moralis,
dicens instrumenta, quibus actio exercetur,
num. 2.
Quis est circumstantia moralis, t. XI, I).
4, num. 2. Quæ conditio person.® sit hæc
circumstantia? η.32 et 33.
Quid est circumstantia moralis, tenens se
ex parte objecti, tr. XI, D. 4, num. 2. Dici­
tur etiam circa quid, ibid. Quare non au­
geat infinite moralitatem actus, etiamsi in
infinitum crescat, numer. 34, et sequen­
tibus.
Quaties non est species circumstanliæ mo­
ralis, num. 2.
Quomodo est moralis circumstantia dicens
intentionem, et modum actus, n. 2. Quo
pacto moralitatem augeat, n. 38.

R.

RAPINA. Rapina quod vitium, A. n. ."5.
Raptus Propheticus quid sil, A. n. 173.
RAPTUS VITIUM. Raptus vilium cui
virtuti opponatur, A. num. 123.
RATIO. Ratio superior, et ratio inferior
quomodo di (Terant ab intellectu el inter se,
A. n.2. Ratio pars prudenti® quid sit, n.
•10. Ratio non debet providere parti sensi­
li væ propter se, sed propter rationalem, t.
Rationalis pars debet gubernare sensiti­
vam, ibid.
REBELLIO. Rebellio quis gradus super­
bi®, A. n. 117.
REGULA. Moralis regula distinguit ge­
nus moris a genere physico, tr.XI, D. l,n.3.
Dirigit per leges et præcepta, ib. Non re­
gulat nisi contingentia et libera, ib. Nihil
est morale nisi respiciat regulas morum,
n. 5. Eadem regula mensuratur actus bonus
et actus malus, t. XI, D. I, n. 64.
Prima regula moralitatis est lex aeterna,
n. 65. Proxima est dictamen rationis se­
cundum quod praedictam legem participat,
ib. Prima regula debet esse a se indefectibilis, n. 66. Secunda debet regulare in vir­
tute prim®, n. 67. Quod rationis dictamen
sit regula proxima moralitatis ? num. 69.
Habeat ne tale dictamen rationem legis,
num. 70. Unde habeat quod sit verum im­
mobiliter, n. 73. An et quomodo natura
rationalis sit regula, n. 71. Totus ordo mo­
ralis regulatur secundum proportionem ad
finem ultimum, num. 76. Nihil est actu sub
regula morali, nisi ut præceptum, vel pro­
hibitum, lr. XI, D. 2, num. 2. An et quo­
modo cadant sub prædicta regula indiffe­
rentia, vel quæ tantum permittuntur, n. 3.
Intellectus creatus non est regula volunta­
tis. nisi ex participatione intellectus divini,
t. XII, D.2, n. 31.
I
Regula artis est finis particularis inten­
tus ab artifice, q. 57, a. 3, n. 4. Quæ sit
regula veri practici, et quæ speculativi, ib.
REGULABIL1TAS. Regulabilitas actus
quid sit, t. XI, D. 1, n. 35. Supponitur ad
moralitatem, ib.
RELATIO. Prædicamentalis non expriI mit perfectionem, secus transcendenlalis,
■tr.XI, D. 1. n. 24.
Relatio virtualis aliquando dicitur habi­
tualis, t. XL D. 5, n. 37.

INDEX RERUM ET VERBORUM.
Relatio solum habitualis non dat actibus
moralitatem, t. XI, D. 5, n. 27. Non est
semper necessaria relatio formalis, sed
sutlicit victualis, n. 30. Quid de relatione
interpretaliva? n. 31 et 33. Quare in ordine
ad bonum non detur hæc relatio? ibid.
Relatio objecti virtutis infusæ ad finem
ultimum alia est actualis, et alia radicatis,
tr. ΧΠ, D. 3, n. 21.
RELAXATIO. Relaxatio quod vitium, A.
num. 55.
RELIGIO. Unde dicta, A. n. 3. Ejus dif­
finitio et objectum, n. 60. Excedit omnes
virtutes morales, ib. Est formaliter una
virtus atoma, n. Gl. Est eminenter pietas,
gratitudo, observantia, et dulia erga Deum,
ib. Explicantur ejus actus, n. 62 et sequentib. Corresponde! illi donum pietatis, na.
70. Vitia opposita religioni, n. 71, et sequentib. Quare virtus religionis non sit in
intellectu, et tamen ibi eliciat actus, t. XII,
D. 2, n. 8, usque ad 15.
REMISSIO. Remissio quod vilium, A.
num. 84.
REPROBATIO. - Reprobatio quis actus,
A. num. 4.
RIXA. Rixa quod vitium ? A. n. 27.
RUSTICITAS. Rusticitas quod vitium
A. num. 80.

s.
SACRAMENTUM. Sacramenta ad suum
effectum quam intentionem requirunt tam
in conferente, quam in suscipiente, tr. XI,
D. 5, n. 38.
SACRIFICIUM. Sacrificium quid sit, A.
n.65. Explicalurejusdiflinilio, ib. Sacrificii
species, ib.
SACRILEGIUM. Sacrilegium quid sit, A.
n. 71. Opponitur religioni, ib. et n. 123.
SÆVITIA. Sævitia quod vitium, A.
num. 84.
SAG.ACITAS. Sagacitas quid sit, et unde
dicta, A. num. 40.
SANCTITAS. Sanctitas quæ virtus, A.
num. 56.
SAPIENTIA. Sapientia quomodo a scien­
tia distinguatur, A. n.'29 et q. 57, a. 2, n.
I et sequentib. Est habitus acquisitus per
demonstrationem, ibid. Sitne superior ha­
bitu principiorum, q. 57, a. 2, n. 4.

527

SATISFACTIO. Satisfactio est proprius
actus prenileirtiæ, A. n. G3.
SCANDALUM. Scandalum quid sit, et
cui virtuti opponatur, A. num. 27.
SCRUPULUS. Scrupulus quid sit, A.
num. 31.
SCURRILITAS. Scurrilitas quod vitium,
A. num. 157.
SECURITAS. Securitas ut virtus comprehenditursub magnanimitate. A. n. 96.
SEDITIO. Seditio quod vilium, A, n. 27.
SEGNITIES. Segnities quæ paséio, η. 3.
SEMIVIRTUS. Semivietas quos habitus
comprehendat, num. 7.
SENSUS. Sensus interni ex participatione intellectus possunt elevari ad proponendum bonum honestum, tr. XII, D. 2,
num. 27.
SERMO. Sermo sapientia? quæ gratia sit.
A. num. 1G5. Quid sit sermo scientia?, ib.
SEVERITAS. Severitas quid sil. A. num.
129. Non conlratrialur clementia?, ib. Se­
verus unde dictus, ib.
SILENTIUM. Silentium an et quomodo
sit virtus. A. num.* 161.
SLMONIA. Simonia quod vitium. A. numero 74.
SIMPLICITAS. Simplicitas quæ virtus.
A. num. 158.
SIMULATIO. Simulatio quod vitium. A.
num. 86.
SINESIS. Sinesis quæ virtus, et quis ejus
actus? quæst. 57, art. 6, num. 1 et 2, et A.
num. 43.
SINGULARITAS. Singularitas quis gra­
dus superbiae, n. 147.
SOBRIETAS. Sobrietas quæ virtus. A.
n. 114.
SODOMIA. Sodomia quod vitium. A. nu­
mero 123.
SOLERTIA. Solertia quid sit. A. n. 36.
Dividitur in practicam, et speculativam,
ibid. Est pars integralis prudentiæ, n. 40.
SOLLICITUDO. Sollicitudo unde dicta.
A. n. 40. Nimia sollicitudo cui virtuti op­
ponatur, n. 46.
SORTILEGIUM.Sortilegiumquod vitium.

SPECIES. Species intelligibilis non est
per se determinata ad unum sicut virtus
intellectualis, t. XII, d. 2, n. 66. Differunt
ab hujusmodi virtutibus, num 67. In quo

;

;

·

I
1
I
I
·
I
!
|

Μ
H
·
j
I
I
:

i.

528

INDEX RERUM ET VERBORUM.

sensu appellet D. Thom. species intentionales habitum scienliæ, n. 73 et 74.
SPES. Spes passio quis aclus sit. A. n. 3.
Quare spes residens in appetitu sensitivo,
non sit virtus, num. 18.
Spes virtus lheologalis. A.num. 18. Con­
ditiones ad illam requisitae, ibid. Quid sit
objectum ejus primarium, et quæ secunda­
ria? ibid. Subjectatur in voluntate prout
eminenter irascibili. Correspondet ilii do­
num timoris, num. 18. Quæ vilia illi op­
ponantur, num. 20.
Spe theologica nemo potest male uti, tr.
XI, d. 6, n. 32. Supponit aliquem amorem
boni sperati, q. 62, a. 4. A quo principio
oriatur talis amor ? ib. n. 4 et 5.
STRENUITAS. Strenuitas quæ virtus.
STUDIOSITAS. Studiositas quæ virtus.
A. num. 152. Quis ejus proprius actus, ibid.
Quod subjectum, tractat. XII, disp. 2, num.
55, ei A. num. 152. An sit duplex habitus,
ibid.
STUDIUM. Studium quis actus, A. nam.
STULTITIA. Stultitia opponitur dono sa­
pientiae. A. num. 27.
STUPOR. Stupor quæ passio. A. n. 3.
STUPRUM. Stuprum quod vilium. A.
n. 123.
SUPERBIA. Superbia quod vitium. A.
n. 145. Quatuor ejus species, n. 146. Superbiæ gradus ex D. Bernardo, n. 147.
Qualiter humilitatis gradibus respondeat,
num. 148.
SUPERFLUITAS. Superfluitas quod vi­
tium. A. n. 88.
SUPERSTITIO. Superstitio unde dicta.
A. num. 71. Opponitur religioni, ibidem.
Multiplex erit divisio et species, ibid. Quæ
dicatur superstitio cultus indebiti, quæ cul­
tus superflui, et quæ superstitio observan­
tiarum? ibid. et num. 73.
SUSPICIO. Suspicio quid sit? A. n. 34.
SUSTINERE. Sustinere est principalis
actus fortitudinis. A. n. 93. Quid hoc actu
importetur, ib.
SUSURRATIO. Susurratio quod vitium.
A. n. 55.
SYNDERESIS. Quis habitus sit, et quis
ejus actus? A. n. 28. Solum dictat de rebus
in universali, t. XI, d. 6, num. 8. Non po­
test esse juxta synderesim, quod est pru­

dentia? contrarium, n. 9. Quicumquo libere
operatur, tenetur uti judicio synderesi»,
t. XI, d.7, n. 19. Non potest hoc judicium
omnino deteri, dum ratio non esi totaliter
ligata, n. 20. Quare synderesis non sil in­
dita intellectui in ipsa animæ creatione.
t.Nll, d. 2, n.38. Supponit necessario rec­
titudinem naturalem voluntatis, ib.

TEMPERANTIA. Temperantia unde sic
vocetur. A. num. 105. Accipitur dupliciter,
ibid. Quæ delectationes sint ejus materia,
ibid. Delectationes gustus non sunt mate­
ria temperantiæ nisi in quantum sunt de­
lectationes tactus, num. 100. Quæsintpar­
les intégrales temperantiæ? num. 107.Quæ
subjectivae, num. 110. Quæ vitia illi oppo­
nantur? n. 109. Quod donum illi correspondeat?n. 122.
Temperantiæ subjectum, ib. Paries ejus
potentiates, n. 124. .
TENTATIO. Tentatio Dei opponitur re­
ligioni. A. n. 74.
THEOLOGIA. Theologia est simpliciter
sapientia. A. num. 29. Alia est acquisita, et
alia infusa, ibid.
THEOSEBIA. Theosebia quæ virtus. A.

TIMIDITAS. Timiditas quod vitium. A.
n. 95.
TIMOR. Timor quæpassio? A. n. 3.
TIMOR DONUM. Timor donum Spiritus
sancti quid sit. A. n. 19. Quæ sit ejus divi­
sio in initialem, filialem, et reverentialem,
ibid.
TIMOR MUNDANUS. Timor mundanus
quis dicatur? ib. Quis timor servilis, ibid.
TOLERANTIA. Tolerantia quæ virtus?
A. n. 96.
TRISTITIA. Tristitia quæ passio? A.
num. 3.
TURPILOQUIUM. Turpiloquium nume­
ratur inter filias luxuriæ. A. num 124.
TYRANNIS. Tyrannis quod vitium ? A.
num. 46.

INDEX RERUM ET VERBORUM.

U
UBI. I bi est circumstantia moralis,t. XI,
d. 4, num. I et 2. Quare non semper mu­
nus circumstantiae exerceat? n. 82.
URBANITAS. Urbanitas quæ virtus, A.
num. 78.
USURA. Usura quod vitium, A. n. 55.
USUS. Usus quis aclus, A. n. 4.

V

VERECUNDIA. Verecundia quæ passio.
A. num. 3. Est pars integralis temperan­
tiæ, num. 107. Quare deficiat a ratione vir­
tutis, ibid. Virtuosos quare non verecundetur, ibid.
VERITAS. Veritas, seu veracitas quæ
virtus. A. num. 85et 155. Existit in volun­
tate, num. 85. Ejus officia, ibid.
VICTIMA. Victima quæ sacrificii species.
A. num. 65.
VINDICATIO. Vindicatio, sive vindica­
tive quæ virtus. A. num. 82.
VIOLENTIA. Violentia est filia avaritiæ. A. n. 88;
VIRILITAS; Virilitas quæ virtus. A. nu­
mero 93.
VIRTUS. Virtutis nomen, et etymologia,
tractat-.XII. Variae acceptiones, ibidem. Vir­
tus humana est essentialiter habitus, tract.
XII, disputat. 1, hum. 1, et sequentibus.
Quælibet relatio prædicamentalis supponit
virtutem constitutam, num. 6 et 7. Virtus
et vitium dividunt per se habitum, num. 8.
Non conveniunt nisi in genere remoto,
num. 14. Quod sit genus proximum virtu­
tis; et quæ genera remota, num. 13.
Concurrit ad actum effective, num. 21, et
sequentib. An ut causa principalis, vel instrumentalis, univoca, vel æquivoca, num.
25 et 26. Quid in actu per se producat,
num. 47 et sequentib. Non concurrit per se
ad entitatem physicam, ib. Neque per se
primo ad modum facilitatis, η. 48. Concur­
rit per se moralitatem ut facilitati conjunc­
tam, num. 48 et 49. Quo ordine utramque
attingat, ib. Quo pacto concurrat ad inten­
sionem num. 51.
Diffinitio virtutis ex Augustino, tr. XII,
d. 1, num. 62. Quid sit diffinitum prædic­
tæ diffinitionis, num. 63. An et quomodo

529

omni virtuti conveniat, num. 64. Car non
conveniat actibus, sed tantum habitibus, n.
65. An conveniat donis Spiritus sancti, n.
66. Quid de habitibus intelligentiæ, synde­
resis, perseveranti», et continenti» ? ibid.
Explicatur prima diffinitio Aristot. Habi­
tus, qui bonum facit habentem, etc., num.
67. Explicatur secunda Habitus electivus,
etc., n. 68. Explicatur tertia Dispositio per­
fecti ad optimum, num. 69. Quid dicatur
perfectum, et quid optimum, ib. Quo pacto
virtus diffiniatur ab Arist. esse ultimum
potentiæ, num. 70.
Virtutes quædam dant solam facultatem
recte operandi,quædam etiam rectum usum,
q. 56 a 3, num. 3. Quid postulet hic rectus
usus, ibid, num. 4. Quæ virtutes usum rectificent, num. 6. Quid sit reddere opus bo­
num in potentia, et quid in actu, num. 5.
Quare participatio rationis in appetitu
habeat proprie rationem virtutis ; non vero
participatio voluntatis in intellectu, tr. 12,
d. 2, num. 14 et 15. Quare plures actus in­
tellectus requirant plures virtutes ; non
vero plures actus voluntatis, q. 57, art. 6,
n. 4 et 5.
Licet omnes virtutes sint juxta naturam,
non tamen a natura, quæst. 63, a. 1, num.
1. Quid sit virtutes esse a natura secundum
inchoationem, et non secundum consum­
mationem, ibid. Quæ sint in natura prin­
cipia respectu virtutum, n. 2. Sitne aliqua
virtus a natura, et quantum ad consum­
mationem, num. 3. Quo pacto principia
naturalia sint sufficiens causa virtutum sine
recursu ad extrinsecum agens, quaast. 63,
a. 2.
Omnes virtutes debent distingui secan­
dum actus et objecta, tr. XII, d. 3, num. 9.
Virtus simpliciter perfecta quæ dicatur, tr.
XII, d. 4, η. I. Triplex modus imperfectio­
nis virtutis, ib. Quid requirat virtus per­
fecta ? num. 2. Quid addat perfectio supra
essentiam virtutis, num. 17.
Virtus intellectualisquæ sit. A. num. 12.
Virtus pure intellectualis potest influere in
actum moraliter vitiosum, t. XI, d. 6, n.
29. An et quomodo voluntas possit illa male
uti, ibid., et tr. XII, d. 1, num. 64. Quo
pacto illi conveniant particulæ diffinitio­
nis : Qua recte vivitur, et qua nemo male
utitur, ib. Non dat potentiæ rectum usum,
neque reddit perfectam operationem in ac­
tu, sed tantum in potentia, quæst. 56 a. 3,
num. 5 et sequentibus.

530

INDEX RERUM ET VERBORUM.

INDEX RERUM ET VERBORUM.

Virtus intellectualis speculativa qua ra­
tione dividatur in scientiam, sapientiam et
intellectum, quæst. 57, a. 2, num. 5. Quare
virtutes pure intellectuales non numeren­
tur inter Cardinales, q. 61, a. 1, num. 4.
Qualis sit divisio virtutis in intellectualem,
et moralem, q. 65, a. 3, n. 3.
Virtus moralis quæ dicatur q. 58, a. 1.
Et A. num. 12. Non concurrit nisi adactus
regulates per prudentiam, t. XI, d. 6, n.
28. Non influit in actum aliqua parte vitio­
sum, ibid. Neque voluntas potest ea male
uti, num. 29. Quare dicatur habitus electi­
vus, et an ejus aclussit intentio, vel electio?
tr. XI, d. 6, num. 82. Actus virtutis mora­
lis non potest immediate attingi a chari­
tate per modum actus, bene tamen per mo­
dum objecti. tract. XII, d. 3, num. 13. Inesse
objecti non dependet per se a prudentia,
sed solum inesse actus. Ib. Quo pacto ob­
jecta moralium virtulum comparentur ad
objectum charitatis ? n. 25.
Virtus cardinalis unde dicta, q. 61, a.
I, num. 1. Duplex nominis etymologia.
Ibid. Quæ virtutes Cardinales dicantur, q.
61, a. 2, num. 1. Quare ab earum numero
excludantur latria, humilitas et patientia,
num. 3. Quo pacto virtutes cardinales in­
ter se differant, a. 4.
Quæ sil divisio virtutum cardinalium in
politicas, purgatorias, purgati animi, et
exemplares, a. 5. Virtus politica quæ di­
catur. Ibid. Quæ sit virtus purgatoria, quæ
purgati animi, et quæ exemplares. Ibid.
Virtutes exemplares an et quomodo sint in
Deo? ib. num. 1. Virtutes Christi Do­
mini possunt dici exemplares, num. 2.
Virtutes purgatori® et purgati animi quo
sensu dicantur auferre passiones, vel eas
ignorare, n. 7. An sub virtute politica non
tantum virtutes acquisitæ, sed etiam infu­
sa contineantur? n. 3.
Virtus theologalis an possit influere in
actum aliqua parte vitiosum, t. XI, d. 6, n.
31 et 32. Quare théologales virtutes non I
dicantur cardinales, q. 62, a. 1, num. 4.
Negare virtutes lheologicas,qua sit censura
dignum, q. 62, a. I. Possitne earum influ­
xus a Deo suppleri saltem per auxilium in­
trinsecum, ibid. Quare sit ponenda in vo­
luntate duplex virtus theologica, q. 62, a.
3, num. 2. Rectene aliæ virtutes præter fi­
dem, spem et charitatem a theologalium
numero excludantur, ibid., num. 3.
An et quomodo virtutes theologicæ pe­
tant simul infundi, quæst. 64, a. 4, num. |

2. Qualiter detur prioritas ot postériorités
inter earum actus? num. 3. Quæ sil con­
venientia, et disconvenientia inter virtutes
theologicas et principia naturalia, tract.
XII,d. 3, num. 10. Quare virtutes theologi­
cæ sine moralibus infusis non sufficiant ad
omnes actus super naturales, ibid. Anetquomodo virtutes theologicæ a prudentia de­
pendeant ?q. 64, a. 4, n. 1. Possintne de­
pendere a prudentia acquisita ? ib.
Virtus moralis per se infusa est impossi­
bilis, t. XII,d. 3, num. 1. Habet distinctum
formaliter objectum ab objecto acquisitæ,
num. 2. Unde sumatur ha?c distinctio, ibid.
Quo pacto quærat medium in passionibus
et operationibus, ibid. Ejus existentia de
facto probatur, num. 3 et sequentibus. .Ma­
neret imperfectus ordosupernaluralis,sine
virtutibus moralibus infusis, n. 6.
Virtutes morales infusæ differunt specie
ab acquisitis, num. 16. Unde sumatur hæc
distinctio, ib. el num. 1 et 2. Omnes vir­
tutes morales infusæ conferuntur in instanti
justificationis, n. 17. Circa omnem mate­
riam moralem est aliqua virtus infusa, n.
18. An debeant multiplicari sicut acquisi­
tæ. Ibid. An sit aliqua virtus moralis in­
fusa, cui nulla acquisita correspondeat. Ib.
Virtutes morales acquisitæ non imperan­
tur a charitate nisi mediis infusis, num.
22. Quo pacto virtutes infusæ dent poten­
tiæ facilitatem, num. 23 et 24. An et quo­
modo influant effective in facilitatem actus,
ibid. Virtutes morales infusæ versantes
circa passiones, non sunt in voluntate, sed
in appetitu sensitivo, t. XII, d. 3, n. 26, et
sequentibus. Aliquæ virtutes infusæ respi­
cientes bonum proprii suppositi sunt in
voluntate, num. 30. Non est contra ratio­
nem virtutis infusæ, quod sit corporea, n.
31. An et quomodo virtutes morales infu­
sæ passiones moderentur, n. 34. Quo pacto
earum actus sint supernaturales, num. 35
et sequentibus.
Qua virtute vel habitu voluntas moveat
appetitum ad eliciendos actus virtutum in­
fusarum, num. 41, et sequentibus. Sufficiat
ne habitus charitatis, num. 43. Nulla vir­
tus infusa potest produci nostris actibus, n.
44 et sequent. Omnes sunt proprietates
gratiæ, et debent ab ea dimanare, ib. Ille
solus potest esse causa virtutis infusæ, qui
potest causare gratiam, num. 50. Nequit
Deus conferre creaturæ virtutem, ut per
modum causæ principalis prædictam pro­
ductionem attingat, 52. Concurrant ne de

I
'■
i
J

.

1

I

i
1
I

j
;

i
>
I
I

facto actus nostri per modum causæ inslruinentalis, n. 53. Quod dictum esi de pro­
ductione prædiclarum virtutum, intelligendum est de intensione, ib. et sequentib. An
actus virtutum infusarum aliquem alium
habitum producant, num. 55. Virtus acqui­
sita quare non sil proprietas naturæ, sicut
infusa est proprietas gratiæ, tr. XII, d. 3,
num. 47.
Subjectum virtutis non potest esse cor­
pus, neque anima secundum substantiam,
sed sola potentia operativa, tr. XII, d. 2.
Talis potentia an et quomodo debeat esse
indifferens, t. XII, d. 1, n. 54. Et d. 2, n.
50. Non ponitur virtus nisi in potentia,
quæ habet aliam superiorem, t. XII, d. 1,
num. 3 et n. 42. Non ponitur in intellectu
agente, neque in viribus omnino naturali­
bus, num. 43. Neque in membris el sensibus externis, t. XII,d. 2. Neque in sensibus
internis, q. 56, a. 5. Ponitur in intellectu
possibili et in voluntate, t. XII, d. 1, n. 4,
3, et d. 2. Tres conditiones potentiæ receptivæ virtutis, d. 2, num. 17.
Eadem virtus numero vel specie non potest esse simpliciter in duabus potentiis, n.
1. Duplex modus participationis virtutis in
aliqua potentia, num. 2. Virtus complete
residens in aliqua potentia, perficit illam
intra latitudinem commensurationisessentialis et objecti specificativi, ibid. Perficit
ut forma propria, num. 3. Virtus non est
nisi in potentia, ubi actus consummatur,
n. 6. Virtus ad aliquem actum semper est
in illa potentia, cujus objectum respicit,
num. 9. Participatio rationis in appetitu
habet proprie rationem virtutis, non autem
participatio voluntatis in intellectu, n. 14.
Propter unicum actum non ponitur duplex
virtus, num. 6.
Habitus existons in appetitu sensitivo,
vere et proprie sunt virtutes, t. XII, d. 2,
n. 16. Qua ratione opus virtutis in prædicto
appetitu consummetur , n. 18. Quo paclo virtus ibi existons, dicatur habitus elec­
tivus , n. 20 et sequentib. Quæ virtutes
in prædicto appetitu resideant ? n. 28. Vir­
tutes respicientes bonum alienum, omnes
subjectantur in voluntate, num. 29. Quæ
respiciunt bonum proprium ordinis natu­
ralis, non sunt in voluntate, num. 57. Cur
non sint virtutes. Ib.
Connexio virtutum attenditur secundum
statum perfectum, tr.XII, d. 4, n. 3 etseq.
()mnes virtutes morales sunt connexæ inter
se et cum prudentia. Ibid. An et quomodo

531

omnes simul in statu perfecto acquirantur,
num, 16. Omnes morales infusæ sunt connexæ eum charitate, et charitas cum illis,
num. 20 et sequent. Cur non possint esse
cum sola spe sine charitate, num. 21.
Connexio virtutum non est accipienda
quantum ad materiale, sed quantum ad for­
male, n. 23. Quid de virtutibus, quarum
materia aliquibus personis repugnat, ibid.
Charitas ex parte sua non habet connexio­
nem cum virtutibus acquisitis, num. 25.
Virtutes acquisitæ secundum essentiam pos­
sunt esse sine charitate, ibid. Sed non in
statu perfecto, num. 26.
In statu naturæ lapsæ nulla est dicenda
absolute et simpliciter virtus sine gratia et
charitate, num. 27. Quid de virtutibus ac­
quisitis in statu naturæ integræ ? ibid. De
facto nulla est dicenda a theologis absolute
et simpliciter virtus, nisi sit conjuncta charitati, ibid. Quid tenendum de connexione
fidei et spei cum charitate, q. 64, a. 4, n. 1
et seq., et a 5, n. 1 et sequentib. Quo pacto
Philosophi gentiles connexionem virtutum
cognoverint ? t. ΧΠ, D. 4, n. 29.
Virtutis medium dupliciter assignatur,
nempe essentialiter, et causaliter, q. 64, a.
1, num. 4. Primo modo convenit solis vir­
tutibus quæ versantur circa passiones, nu.
7. Posteriori modo convenit omnibus mo­
ralibus, n. 4.
An et quomodo actus justitiæ possit vi­
tiari per excessum, num. 8 et 9. Excessus
non est contra justitiam nisi rationi defec­
tus, num. 10. Medium virtutis semper de­
bet esse medium rationis, q. 64, a. 2, n. 1.
Respectu justitiæ etiam est medium rei,
n. 2 et 3. An et quomodo virtutes intellec­
tuales consistant in medio, q. 64, a. 3. An
et quomodo virtutes theologicæ, a. 4. Non
habent medium ex parte objecti, sed ex
parte nostra, ib. n. 1 et 2. Quicumque circa
Deum errat, contra fidem peccat per defectum, num. 3.
.
Virtutum æqualitas estquædam connexio
secundum quantitatem, quæst. 65, a. 1, n.
l. Triplex .gradus secundum quem potest
æqualitas, vel inæqualitas attendi, ib. Omnes virtutes specie differentes, sunt inæquales, num. 2. Illa est major, quæ proximius accedit ad rationem, ib. Omnes virtutes admittunt inæqualitatem intensivam,
ibidem. Quid de extensiva, num. 3. Discrimen quantum ad hoc inter virtutes morales, et intellectuales, num. 4. An et quomodovirtules in eodem supposito existentes

I
j|
]
j
J
|
|
I
i
·;
j
4
1
|

532

INDEX RERUM ET VERBDRUM.

simul crescant, q. 75, a. 2, n. 1 et 2. Quid
sit virtutem augeri quantum ad materiale,
vel quantum ad formale, num. 3. An vir­
tutes morales praeemineant intellectuali­
bus ; vel e converso, q. 65, a. 3, n. 1, et
sequentib.
Duratio virtutum quo pacto eis conve­
niat, q. 66, a. 1. An et quomodo virtutes
morales perseverent in patria, ibid. nu. 1
et 2 et 3. Omnes erunt formaliter in beatis
a die resurrectionis, ibid. Nec solum mo­
rales infusæ, sed etiam acquisitæ, num. 4.
An saltem per aliquod breve tempus per­
manere possint cum damnatis, numer. 5.
Quid de duratione virtutum intellectua­
lium, q. 66, a. 4.
VOLUNTAS. Voluntas ad attingendum
bonum proprium ordinis naturalis, non in­
diget virtute superaddita,tract. XII, disp.2,
num. 30, et sequentibus. Quare sit a natura
sufficienter rectificala circa illud, ib. et n.
34, et sequentibus. Ista rectitudo non est
voluntati essentialis, num. 32. Differatne
realiterab illa, num. 41. Non esset firmum
naturale judicium intellectus, nisi suppo­
neret rectitudinem naturalem voluntatis,
numer. 35. Quare ista rectitudo non sit
proprie virtus, numero 42 et 43.
Ex quibus capitibus voluntas patiatur
difficultatem circa bonum honestum, LXII,
D. 2, n. 36. Difficultas quæ est ex passioni­

bus appetitus, non requirit virtutem in vo­
luntate, sed in ipso appetitu, numer. 37.
Cur voluntas oriatur complete rectificala
circa bonum proprium, et non circa alie­
num, numer. 44 el 45. Circa malum con­
trarium bono proprio non acquirit vitium,
num. 49. An in amplectendo propriam
mortem, sit voluntas per se difficilis, num,
51. In ordino ad passiones indiget habili­
bus continentiae et perseveranti®, quæ non
sunt simpliciter virtutes, numeroquinquagesimooctavo.
In elicientia proprii actus nequit voluntas
violentiam pati, tractatu decimo, disputa­
tione quinta, numero trigesimo. Quid in
carentia omnium actuum, numero trigesimoquinto. Quid in recipiendo ab extrinseco
aliquam formam, numero trigesimooctavo.
Quid in respiciendo proprium esse, num.
quadragesimosecundo. Quid si necessitelur
ad amandum quod petit amari libere, nu­
mer. 43.
VOTUM. \'otum quis actus religionis, A.
numer. 66. Voti species, ibid.

Z.
ZELUS. Zelus quæ passio, A. n. 3. Est
offectus charitatis, num. 26.

FINIS.

BRCXELLIS. — TTPK Λ VROMkXT