Ο ±/·5~

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS
PATRONATO “RAIMUNDO LULTO” — INSTITUTO “FRANCISCO SUAREE"

DOMINGO BANEZ, O. P.

COMENTARIOS INEDITOS
A LA TERCERA PARTE
DE SANTO TOMAS
EDICION PREPARADA POR EL

R. P. MTRO. VICENTE BELTRAN DE HEREDIA, O. P.

ΤΟΜΟ II
DE

SACRAMENTIS
(QQ. 60.90; ADDITION. i.i4)

LIBRARY

Madrid
1 953

...

Β ,
7ω
ιη?ι
'J >

Nihil obstat
Fr. J. RamIrkz, O. P.

Fr. A. Bandera, O. P.

Imprimi poteat

FR. Axicmrs Fbrnândez, O. P.
Provincialis

Malriti 17 aprihs 1951

Imprimatur
g< Fr. Francisco, O. P.
Obispo de Salamanca

11 de junto 1951

Iniprenta de Aldecoa — Burgos

17308

INTRODUCTION

1.—Ia Teologia sacramentaria entre los Dominicos salinantinos
del siglo XVI. — El tratado de sacramentis era uno do los que los catedrâticos universitarios solian dilucidar con nuis amplitud y esmero, por
ser materia dogmâtica y ademâs neceearia para el ministerio do las
almas. El concilio de Trento llegô a fijar algunos puntos doctrinales
puestos en duda por los protestantes, y aun otros disentidos entre
catôlicos, y ello ofrecia base firme para el desonvolvimiento do este tra­
tado. De ahi que en Salamanca euantos ocuparon las câtedras principales
de la Univorsidad. que a partir de Vitoria se explicaban siguiendo el
texto de la Suma teolôgica, se esforzasen por desent rafiar su contenido.
Cada catedrâtico estaba perfcctamente informado de lo que ensefiaron
sobre el particular sus predecesores, sea de modo directo por haber
frecuentado sus aulas, sea a través de los cartapacioe magistrales o («co­
lares, que por abundar enfonces, eran de fâcil adquis-iciôn.
El fruto de estas elucubraciones, unas voces, las mas, por accidentes
de la vida, no llegaban a plena sazôn, y asi pronto se perdia en el olvido.
Pero la doctrina sembrada en las inteligencias de los oyentes y recogida
en sus cartapacios, continuaba su proccso, y enriquecida con nuevas
aportacioncs, volvia a reaparccer en este o en otros centres académicos,
logrando fijarse al fin en caractères impresos.
Séria interesante y sumamente instructive seguir el curso de esas
ideas desde que las expresaron sus autorcs de palabra o por cscrito. hasta
que, recogidas en algûn impreso comienzan a ser dei dominio pùblico.
Para faciliter la tarca al futuro historiador de la doctrina sacramen­
taria en nuestra Escuela, no estera de mâs indicar aqui las piezas dp
mayor relieve del material manuscrite o impreeo con que contamos dentro del sector dominicano, que es al propio tiempo el que influyo profcrentemente en cl comentario de Banez.

6

INTR0DUCC10N

Comenzando por Francisco de Vitoria, fundador do la Escucla, de él
se conserva un codice, el 44-XII-20 do la Bibliotcca do Ajuda (Lisboa),
ff. 463-696, con el comentario a las 15 primeras distinciones del Cuarto
do las Sentencias. Se trata de un manuscrito cxtraacadémico; mas por
no abundar otros que lo suplan convenientemente, no puede prescindirev
do 61.
De la doctrina expuesta por cl mismo Vitoria en la câtedra nos queda
un resumen en la Summa sacramentorum publicada por su discipulo
Tomâs de Chaves, O. P., y reeditada entre 1560 y 1629 ochenta veces (1).
Se trata de un manual para confcsores, al que a partir de Trento se
aûadieron en las edicioncs los decretos conciliares sobre esta materia, y
asf se explica su éxito editorial.
Entre los discipulos de Vitoria, quien mas ampliamente expuso esta
materia fuc Martin de· Ledesma, catedrâtico de la Univcrsidad do
Coimbra, en dos tomos en folio sobre el Cuarto de las Sentencias (Coim­
bra 1555 y 1560). Las muostras que hemos presentado en otra ocasiôn (2),
nos autorizan para aflrmar que en Ledesma tenemos reproducida gran
parte, no solo do la doctrina, sino de la let ta misma de Vitoria.
Melchor Cana, otro discipulo calificado do Vitoria, dcdicô una releccion a los sacramentos cn general (curso de 154647) y otra, dada cl
21 de junio de 1548 (3), al sacramento de la pcnitencia. Ambas andan
impresas, y la segunda forma época en la historia de la teologia moderna,
puesto que de ella arranca el atricionismo postridentino.
Del mismo Cano tenemos ademas cn cl codice ottob. lat. 1003 una
lectura bien trabajada cn 245 folios sobre casi toda la materia de sacra­
mentos. Corresponde a los cursos do 1546-48, los primeros que explico
en Salamanca ; y por ser inmediatamentc anterior a los decretos corré­
lât i vos de Trento, ofreco especial interes.
Durante osa exposicion estuvo présente Bâiiez, y a ella sin duda sc
refiere cl al citarla una vez en la q. 62, a. 4. otras dos cn la q. 74. a. 7,
nn. 2 y 6 y ultimamentc en la q. 89, a. 5, n. 14.
Domingo de Soto, companero de profesorado de Vitoria, nos ha dcdojado la mâs voluminosa de sus obras—dos tomos en folio—sobre el
Cuarto de las Sentencias. Publicada en 1557-58 y 1560, rccoge una
buena parte de los decretos anteriores de Trento. Sc rcimprimio du­
ci) Ci. Rubén C. GoxzAutz, Ο. P. Francisco de Vitoria. Estudio bibliogrd/ico (Buenos
Aires. 1946). pp. 119-185.
(2) BiltrAx de Hkkkdia: Las Rclecciones y Lecturas de Francisco de Vitoria en su
discipulo Martin de Ledesma, O. P. en "La Ciencla Tomlsta”. t. 49 (1934). p. 5-29.
(3) Cf. cod. ottob. lat. 1051. f. 255 v. donde anota el escolar: “Desde esta IccclOn.
que se leyô a 20 de junto (de 1548) cesaron las conferendas y conclusiones, y cl
slgulente dla repitiô el maestro Cano De poenitentia, y en la lectura comenzô la q. 55
De matrimonio".

iXTKÛDVCCIÔK

rante el siglo xvi treinta y dos vects, lo cual atcstigua el influjo inmenso ejercido por ella en la tcologia posterior.
Bânez en las présentes lecturas utilize abundantemcntc este comentario; pero con freeuencia se separa del parecer de Soto, para seguir cl
de su maestro Cano.
Para la evoluciôn del pensamicnto de Soto cn materia sacramentaria
pueden servir los manuscrites ottob. lat. 714 (cursos de 1533-35) y
333-166-1 de la Universidad de Sevilla (curso de 1533-34).
Juan de la Pciia. ■~ Este maestro, formado en San Gregorio de Va­
lladolid, de donde pasô a regentar la câtedra de visperas en Salamanca
(1560-65) représenta una aportaeiôn nueva y de alta calidad al acervo
doctrinal salmantino. De él se conservai! el cod. ottob. lat. 1027 con la
exposicion de las qq. 84-90 de la terccra parte, y el 1041 de la Angelica
con la de las qq. 84-89 (f. 199-299) de la misma.
De Pedro de Sotomayor, procedente también de Valladolid y catedrâtico de prima desde 1560 a 1564 en Salamanca, hay en la Bibliotcca
del Patriarca de Valencia, manuscrites 21 y 22, dos lecturas tomadas
por el fundador de la misma, Beato Juan de Ribera, sobre las qq.
60-90 de la tercera parte, 1-27 y 34-42 del Suplemento.
Pedro Fernandez, condiscipulo de Bânez en Salamanca, comisario y
visitador de las carmélites descalzas y teôlogo en la terccra etapa de
Trento, nas ha dejado en ottob. lat. 1040 el original de su lectura sobre
el Suplemento, dada en Segovia durante el curso de 1557-58. En el conmentario como en su actuaciôn conciliar se muestra fiel discipulo de
Cano.
Juan Gallo explico en el partido de teologia concedido por la Uni­
versidad para retenerlo en Salamanca durante cl curso de 1565-66 las
qq. 17-20 y 41-68 del Suplemento, lectura que se ha conservado en el
manuscrite 1041, f. 415-696 de la Angélica. y pareialmente también en
el 453 de la Universidad de Valencia.
Manda de Corpus Christi. — Explicô en Salamanca la materia de
sacramentis durante los cursos de 1568-70. Esta lectura se ha conservado
en cl manuscrito 123-2-23 de la Bibliotcca publica de Evora (3 p., qq.
60-90 y Suplemento qq. 1-24) y en otro sin eatalogar dei Seminario de
Valladolid.
Bartolomé de Medina. — Sôlo se han conservado algunos fragmentas
de sus lecturas sacramentarias: las qq. 60-69, 73-7S explicadas por él
durante cl curso de 1578-79 (ultimo afio de su actuaciôn universitaria),
en ottob. lat. 998, f. 1-221, y las qq. 60-62, en cl referido manuscrito
del Seminario de Valladolid. Al final de su vida publicô una Brève ins­
truction de cômo se ha de administror cl sacramento de let penitencia,
repeti damentc impress.

8

INTKODVCClÔN

Juan Vicente. — De este notable teôlogo se conservai! las lecturas sa­
cramentarias dadas en Salamanca durante el curso de 1588-89 en la
sustituciôn de la câtedra de visperas: en el côdice Γ20-Ζ-40, f. 307-53s
de la Universidad Central la exposiciôn de las qq. 60-67, y en el 13731
de la Biblioteca National la exposiciôn de las qq. 73-83 (4).
Bartolomé de Ledesma. — Formado en Salamanca, pasô luego a Méjico, de cuya Universidad fué catedrâtico île prima, asi como en la de
Lima. De él tenemos la Summa de septem Ecclesiae sacramentis, Méjico
1560, y segunda cdiciôn notablement^ aumentada en Salamanca 1585
en folio.
Pedro de Ledesma. compafiero y sustituto de Bânez en diversas ocasiones, tratô como él la materia de sacramentis con especial interés, scgùn
lo manifesta en la Suma de sacramentos, en dos tomos, y sobre todo en
el voluminoso estudio De magno matrimonii sacramento, Salamanca
1592, que en forma de lectura manuscrits y con fecha de 1580 aparecc
en cl ottob. lat. 998, junto con otras de Bâfiez de esc mismo ano.
Este material abundante y variado tuvo a su disposiciôn Bânez. asimilândosc lo mas ponderado del mismo.
Pero no se contenté con servisse de cl en la claboraeién de los comcntarios propice, sino que, acudiendo a las fuentes mismas, a los padres,
cscolâstieos y tratadistas que le precedieron, enriqueciô la teologia
sacramentaria salmantina con un caudal positivo e historico que dificilmente se encontrarâ en ningûn otro de aquella centuria.
Resaltaen Bâfiez la densidad de doctrina en armonia con la brevedad,
orden y claridad de exposiciôn, lo cual es serial manifesta dei dominio
con que se dcsenvuelvc su pensamiento. Rccomienda él en la Meditatio
in prooemium prologi divi Thomae que va al principio de la Suma, que e’
teôlogo debe procurai- que en sus disertaciones vayan hermanadas osa<
dos cualidades, recomendaciôn tanto mas necesaria, cuanto que comenzaba a notarse el olvido de las mismas en que incurrieron nuestros teôlogos del siglo χνιι (5).
Si a eso anadimos la penetration y fuei-Zxi constructiva que se advierten en los razonamientos de Bâüez, basados siempre en los principies
solidissimos de Santo Tomâs, tendremos una idea aproximada de la
riqueza que atesoran sus lecturas, aun aquellas que, faltas de la ultima
mano, han permanoeido inédites hasta hoy.
i4) Sobre casl todos estos teôlogos y en particular sobre su actuaclôn docente en
Salamanca, con especlficaciôn de las materias expuestas y manuscritos en que se
conscrvan hemos publtcado diversos articulos en La Ciencia Tomista desde el afio 1927
al 1937. Sobre el padre Juan Vicente véase nuestro estudio de conjunto en Xrchivum
Fratrum Praedicatorum, XI (19-11). p. 5-50.
(5) “Curet igitur praeceptor industrlosus verborum proprietate res gravissimas
dilucidare, et quod uno verbo dici potest, duobus uti superfluum est". Circa tertium
documentum divi Thomae. Nota quarto.

1XTRODCCCI0N

9

2. — Los manuscrites. — Las lecturas banecianas que subsistcn correspondientes al tratado de sacramentis, proccden de tres periodos. La
primera es do 1572-73, materia explicada en San Esteban y conservada
en el eôdiee ottob. lat. 1054. Las segundas proccden dei curso de 1579-80,
expuestas en la câtedra de prima, supliendo a Bartolomé de Medina, y
en la de Durando, y se conservai! en el codice 106 de la Universidad de
Oviedo, destruido en 1934; en el ottob. lat. 998, y parte en el 2474 de la
Biblioteca comnnal de Lucca. Las forceras son de los cursos de 1591-94,
dadas en la câtedra de prima, y se han conserved©, una parie en el ma­
nuscrit© 10 del cabildo de Palencia, y otra en cl 13731 de la Nacional de
Madrid.
Con estes sois manuscrites se puede récupérai· la exposiciôn de nuestro teôlogo a la mayor parte de la materia sacramentaria (6). Pero siendo
todos incompletos y correspondiendo a très eiclos o exposieiones distintas,
se impone haccr de ellos una selecciôn y acoplamiento, lo cual complica
extraordinariamente la labor editorial, si queremos sacar el mâximo partido de los mismos.
Para orientai· al lector accrca de nuestros esfuerzos y procedimientos.
comenccmos por describir cada uno de los codices.
Dos de los que hemos de utilizer en la materia de sacramentis, el
ottob. lat. 1054 (=0) y el de Palencia (=P), quedan ya present ados en
la introducciôn al tratado de incarnatione Verbi. Con todo, recordaremos
aqui en detallc su contenido sacramentario.
En O, fol. 119-162, se conserva la exposiciôn de las qq. 60-GG a. 9 de
la tercera parte dada por Bânez en San Esteban durante los primerai
meses del curso de 1572-73. Es lectura aeadémica tomada por cl mismo
escolar que lo anterior, de incarnatione (fray Juan Dimas?), y nos proporciona un texto bastante bueno, dentro de la concisiôn a que se acomodaba Bânez en esc primer eiclo.
P contione en los folios 222-415 la exposiciôn baiïeciana de las qq.
62 a. 2-80 a. 4, con varias lagunas debidas : sea a haber saltado el maestro
algunas cuestiones (q. 65, 68 a. 3-72, 77 y 78), sca a haber dejado el
escolar los folios en blanco (q. 67, aa. 6, 7. 8; q. 75, a. 2). Tcncmos
pues en P el cornent ario de Bânez a las qq. 62 a. 2-64 a. 8; 66 a. 1-67
a. 6; 68 aa. 1-2-, 73. a. 1-76 a. 8; 79 a. 1-80 a. 4. En la q. 68 se advierte
la presenci a del sustituto, como luego precisaremos. Los frecuentes descuidos que se observan en el texto estan conipcnsados en parle por el
earâcter académie© del manuscrit©.
Biblioteca Vaticana, cod. ottob. lat. 998 (=T). -Es un manuscrit©
en octavo de 539 folios numerados, y contione varias lecturas tomadas
<6)

De sacramentis in genere, de baptismo, de eucharistia et de poenitentia.

1Û

IXTltoDCCClÔK

por fray Jcrônimode Paredes, estudiante avcntajado de San Esteban (7).
Se trata por tanto de un côdicc académico de buena calidad.
He aqui su contenido segun las rubricas del mismo, interpretadas a
la luz del registre universitario de visitas de câtedras:
a) Fol. 1-221 v. Exposiciôn de las qq. 60-78 a. 6 de la tercera parte,
dada por Bartolomé de Medina en la câtedra primaria de Salamanca a
partir del lunes después de la dominica in Albis de 1578 durante lo
restante de «quel curso y en el siguiente de 1578-79.
b) Fol. 222-288. Exposiciôn de las qq. 79-83 de la tercera parte
dada por Bânez como sustituto de Medina en la câtedra de prima desde
el principio del curso de 1579 hasta el 26 de marzo de 1580.
c) Fol. 289-342. Exposiciôn de las qq. 84-90 de la tercera parte dada
por Bafiez en la câtedra de Durando desde cl 9 de febrero al 20 de julio
de 1579. Al principio en el folio 289 se lee esta rùbrica: “Quaestio 84,
de sacramento poenitentiae, dilucidat» et elegantissime explicata a fratre
Dominico Banes magistro moo anno 1579 dic februarii 9.’’ Al final de la
q. 90, en el fol. 342 sc lee: “Vispera de la Magdalena 1579”; lo cual
se conforma con lo que sabemos por el registre de visitas de câtedras, en
que se anota que el 20 de julio. o sea un dia antes, iba Baiiez en la q. 90.
d) Fol. 343-350. Contione una breve exposiciôn de las tres primeras
•cuestiones dei Suplemento, dada a partir del 22 de julio de 1579.
e) Fol. 351-444. Exposiciôn de las qq. 6-24 del Suplemento dada
por Bânez en la câtedra de Durando en el curso de 1579-80. En el fol.
401, principio de la q. 21. se anota: “Materia de censuris, en la. que
Bânez no siguiô el orden de Santo Tomâs ni en toda la demâs materia
de excommunicatione.” Fol. 444: “Finis lectionum anni 1580.”
f) Fol. 447-533. Pedro de Ledesma: Supplemento, qq. 41-68, de
matrimonio. Fol. 535 v: “Aeabô el padre fray Pedro de Ledesma, maes­
tro de estudiantes, leyendo la câtedra de prima (durante la primavera
y el verano) por cl maestro Medina, vispera de nuestra Senora de la
Natividad [7 de septiembre] ano 1580.”
Madrid.—Hihliotcca Nacional. Cod. 13731 (=M.)—Es un manuscri­
te en octavo (20 X 15 centimetros), y consta de 245 folios numerados.
algunos en blanco. A juzgar por algunas de sus caracterïsticas, porejemplo la numcraciôn de los cuadernos y la anotaciôn “M. Bafies” al frentc
de los mismos. puede clasificarse entre los académico
*.
Se trata desde
luego de una roproducciôn esmerada hecha por el mismo que escuchô la
(7· Fray Jerônimo de Paredes, natural de Granada, profesô en Salamanca a 12 de
noviembre de 1571 (cf. i/istortadore
*
de San Esteban de Salamanca, t. ΤΠ. p. 888).
Figura matrlculado en la Unlvcrsidad como arlista en los cursos de 1575-77. como
simple teôlogo en 1577-79 y como teôlogo presbltcro en 1579-83: o sea que al recoger
la exposiciôn de BàAez en el curso de 1579-80 estâ en cl tercer afto de teologla. de los
sels que siguiô esa disciplina en Salamanca.

(XTROPt'CClÔX

11

lectura, probablemente algûn dominico mallorquin, de dondc, segûn
parcce, procede el manuscrite.
a) Fol. 1-153: Juan Vicente, De eucharistia, qq. 73-78 y 83.
b) Fol. 156-245: Bânez. qq. 84-90 y Suplem. qq. 1-8 a. 4. Corres­
ponde al curso de 1593-94. segûn esta rubrica quo se lee en el fol. 156:
“Tractatus de poenitentia a sapientissimo magistro Banes anno 1593.”
La roproducciôn de la lectura de Bânez es excepcionalmente correcte
en este manuscrito, si la comparâmes con la de otros, aun acadcmicos.
Pocos son los lugarcs en que el sentido aparezea dudoso o cl texto incom­
pleto. Las citas suelen estar reproducidas también con cxactitud.
Universidad de Oviedo. Cod. 106 (~V).— Este manuscrito, que
pereciô en el incendio provocado por los mandatas en octubre de 1934.
contenta la exposiciôn de las qq. 79-83 de la tercera parte y q. 8-19 del
Suplemento, a las que seguia el tratado de censuris.
Es texto paralelo al de T, y por tanto del mismo ciclo (1579-80). En
los ûltimos folios aparecen frecuentes lagunas, por haber dejado el
eecolar las hojas en blanco.
Posecmos fotocopia del mismo obtenida en mayo de 1934, meses
antes de su destrucciôn.
El manuscrito debe clasificarse entre los académicos, si bien en punto
a calidad déjà algo que desear. Al margen superior de los folios se anota
con frecuencia Ivanes.
Biblioteca Gubernumentai de bucca (Italia). — Cod. 2474 i=L). En
8.°, 131 folios sin numerar. Es manuscrito formado a base de otro académico de buena calidad, probablemente por el mismo alumno.
Contienc: f. 1-2 de guardas, In 2. 2. q. 20 (de spe), anônimo.
f. 3-4 en blanco.
f. 5-65: Juan Vicente, in 2. 2. q. 100. de simonia. a. 1-6, lectura
terminada a 8 de febrero de 1583.
f. 66-70 en blanco.
f. 71-131 : Bânez, qq. 17-24 del Suplcmcnfo. Exposiciôn de la materia
de clavibus con esta indicaciôn al trente : “Q.® 17. De potestate clavium
per sapientissimum magistrum Dominicum Banes, 1580.” Luego viene
un tratado de censuris in communi y a continuaciôn otro de censu­
ris in particulari (de excommunicatione.) con esta indicaciôn en el texto
y al final del prologo de excommunicatione: “Hactenus Bânez 1580”:
y de nuevo al margen: “Bânez 1580". Al final del tratado: “Explicit
baec materia explicata a sapientissimo magistro fratre Dominico Bânez
1580 die 7 Septembris.”
El manuscrito, como se ve, es en esta parte paralelo a TV.
En el manuscrito 77 de la Colegiata de San Tsidoro de Leôn hay un
fragmento de Bânez (q. 79 a. 1-5) correspondiente, a juzgar por su parale-

12

INTRODUCCIÔN

lismo eon TV, al curso de 1579-80. Pero su cseasa extension no ha per­
mit ido sacar de cl nias que un partido insignificante. El manuscrito
contione ademâs varios fragmentas de lecturas : sobre cl principio de la
tcreera parte debidos a Sotomayor. Soto y Salazar (1558-59), otro de
sacramentis debido a Grajal (1559), otro de Ambrosio de Salazar sobre
la q. 34 del Suplemento (1557), a continuaciôn del cual viene cl frag­
mento de Bânez, y por ùltimo otro de Juan de Guevara sobre cl prin­
cipio de la primera parte.

3. — Nuestra ediciôn. — El carâcter fragmmtario de todos esto;
manuscritos es un obstâeulo para lograr mediante ollos un comentario
seguido y completo de Bânez a la materia de sacramentis. Si a eso se
aüade que corresponde!! a très cielos distintos, que en cllos se advierte
alguna vez—por fortuna muy rara—la preeencia del sustituto, que contienen lagunas imposables de llenar y que no siempre podemos fiarnos
de la fidelidad dei alumno nuestras i lusiones primeras parecen enfriarec.
Pero seria imperdonablc que ante las expresadas dificultades c incon­
venientes renunciâsemos a sacar cl partido posiblc de csos elementos, en
que se nos ha trasmitido, aunque en forma imperfecta, una buena parte
de la doctrina baneciana sobre la teologia sacramentaria.
El tratarse de lecturas pertenecicntes a très cielos separados entre si
por unos dicz anos, si por una parte perjudiea a la continuidad dei texto,
por otra nos suministra a voces materiales para eeguir la evolueiôn de
su pensamiento, dando mayor interés al comentario.
Procede por tanto redoblar el esfuerzo para lograr de csos fragmentes
de sus lecturas cl contenido aureo de las ideas emanadas de una de las
inteligencias mis penetrantes de «quel siglo.
En la utilizaciôn dei texto nos hemos atenido, salvo indieaciôn en
contrario, a las siguientes normas :
Cuando disponemos de lecturas pertenecicntes a dos cielos. damas la
prefcrencia a las del segundo. que rceogen las mejoras introducidas por
el autor.
Si de un mismo ciclo existe» varios manuscritos en bum estado de
conservation, adoptamos como base el que por su condiciôn de académico o por otras cualidades parère mejor, utilizando los demâs como
auxiliares.
En conformidad con ello para las qq. 60-62 a. 1 nos servîmes de O.
ùnico représentante de las mismas; para los qq. 62 a. 2-80 a. 4, de P.
que corresponde al ùltimo periodo; para las qq. 80 a. 5-83, de V; para
las qq. 84-90 y 1-8 a. 4 del Suplemento de M, del tercer periodo ; para
las qq. 8 a. 5-16 del Suplemento. de V. y para el tratado de po-

INTRODUCCIÔX

13

testate clavium et de censuris, de L que, aunquc no parece ser rigurosamentc académico, nos transmite un texto muy cuidado.
Tanto en las qq. 80 a. 5^83 como en las qq. 8 a. 5-16 del Suplemento,
en principio hubicramos prcferido reproducir el tcxto de T, que procedo
de mano conoeida, en lugar de V, cuyo autor, aunque probal) lemente
dominico, no podemos idcntificar. Pero cl estado borroso de la escritura,
muy frecuente en T por haberse corrido la tinta, no permite a voces
dcscifrar su contenido, sobre todo en la fotocopia, de que nos servîmes
casi siempre para estos trabajos. Tampoco la escritura de V es fâeilinente
asequible hasta que no se le ha tornado la marcha ; pero al menos sus
trazos se présentai! bien destacados. de modo que, en superando los primeros escollos, lo que parecia algarabia—pues de pronto da la impresiôn
de ser una escritura arâbiga—se puede leer sin csfuerz.o, pese a las arbitrariedades ortogrâfieas del anônimo cscolar.
Se trata ademâs de un manuscrito que ha dcsaparecido, y ello sôlo
justificaria su reproducciôn. T nos servira para suplir sus lagunas, muy
frecuentes on las ultimas cuestiones, y para eorregir algunos puntos,
manifiestamente cquivocados, y aclarar otros.
Para los tratados de clavibus y de censuris disponemos de esos dos
manuscritos y de L. Pero mientras V tiene muchas lagunas, y T nos
da un texto borroso, L nos lo proporciona claro y completo, sin mas
partieularidades que la inversion del orden en dos puntos, obra del
cscolar expresamentc indicada por él. En la ediciôn tomamos por tanto
como base este tcrcer manuscrito, sin mas modificaciôn que el restablecimiento del orden primitivo en esos dos puntos concretos, lo cual se
obtiene con plenas garanties mediante el auxilio de los dos côdices primeros.
Advertimos ademâs que el texto de las q. 62-68, 73-76 y 78-80 a. 4
que tomamos de P. manuscrito académico, pero claborado con manifiesto
doscuido, adolocc de muchas deficiencias. En primer lugar tiene varias
lagunas, las cualcs, por tratarsc de représentante ûnico a partir de la
q. 66 a. 10, no se pueden suplir, El orden de las palabras dent ιό de la
clâusula esta a voces alterado, de modo que para que haga sentido en
conformidad con el contexto es preciso cambiarlo. Las mismas clâusulas
quedan otras voces incompletas; algunas palabras no percibidas bien
por el cscolar figuran suplantadas por otros términos pareeidos (me­
dullis por in doliis, obiter por veraciter, llosius por Eckius, Miraculanus
por Mirandulanus, etc.). Las equivocaciones en las citas y referencias son
infinitas. Y aunquc muchas de esas deficiencias se han podido subsanar.
quedan otras de dificil e inseguro remedio, resultando asi el tcxto deslucido por ellas. Dcsde luego sc han eomprobado y corregido todas las
referencias del Corpus Juris Canonici, que constituyen uno de los capi-

14

INTRODUCClÔX

tulos ma.s frecuentcs de falloe, sea en el canon o capitulo, sea. en 1ns distincioncs o causas, sea en los titulas, labor relativamente fieil con el
auxilio de las modernas edici ones de esta obra clâsica. Otro tanto se ha
hccho con las citas bfblicax y aun con los textos de los Padres. En cam­
bio con las meras refercncias no siemprc ha sido posible llegar a la
dcseada perfecciôn, por tropezar con la falta de corrcspondencia entre
la cita y su contenido. Ante el trabajo inmenso de esta tarea y el cscaso
fruto que reporta, algunas de osas refercncias han quedado como esta·
ban, a sabiendas de que no son las que corresponde!!, para no detener
mis la publicaciôn de cstos comentarios, en que venimos ocupindonos,
con varias interrupciones, desde hace mas de veinte afios.

4. — Cronologia y procedenda baneciana de estas lecturas.—
Resta averiguar ahora en que medida estas lecturas proeeden de Binez,
y a que cursos corresponde cada una de ellas.
Las qq. 60-62 a. 1, (pic tomanios de O corresponden al curso de 157273. dado por Bâfiez en San Esteban, y son continuaciôn del tratado de
Incarnationi del mismo.
Las qq. 62 a. 2-66 a. 9 que vienen después en dicho manuscrite fueron
expuestas de nuevo por nuestro catedratico en cl curso de 1591-92 desde
octubre al 10 de abril, lectura que se conserva en P. Su procedenda
baneciana esta atestiguada primeramente por las indicaciones margi­
nales del côdice, donde con frccuencia se lee “M. Bancs”: «demis por el
estrecho paralelismo y frecuentes coincidencias textuales entre el comentario de ambos eidos; en tcrcer lugar por la referenda en primera
persona al comentario impreso del maestro Binez sobre la Secunda
secundae, q. 24, a. 6. dubio 2 y 5, que aparece en la q. 62. a. 5, nùm. 3
y ultimamente por las diversas «lusiones a lo dicho en cl comentario
de las qq. 60-61 (v. gr. q. 64, a. 2 y a. 3, num. 10), cuya corrcspondencia
es de fieil comprobaciôn.
El registre de visitas de citedras nos proporciona nuevos pormenores
acerca de la marcha de esta exposiciôn. Scgun él. Binez comenzô a cxplicar en el curso de 1591-92 la materia de sacramentis q. 60. A 19 de
dicicmbre, al hacerse la primera visita a su catedra, iba en la q. 62, a. 1.
Para el 10 de abril llegaba a la q. 66. a. 5. Comisionado luego por el
Claustro para que fuese a Madrid con el fin de asistir al plcito de la
Unîversidad con el colegio de Cuenca, partii cl 30 de abri), regresando
a 2 de Julio (S). Durante esos dos mescs la citedra estuvo a cargo del
sustituto.
En el registre de cucntas del curso de 1591-92 Ogura el slgulente ccrtlflcado
autôgrafo que presentô Bâftez al regresar de Madrid: “Dlgo yo el maestro fray Do­
mingo Bafies que por comislôn y mandato del Sefior Rector y Claustro de la Unlver-

INTRODI’CCIÔN

15

No es fâcil précisai· hasta dônde alcanzaba la expoeiciôn euando
Bâfiez saliô para Madrid. Entre cl 10 y el 29 de abril pudo quizâ ter­
minât las qq. 66-67 y comcnzar la 68. El comentario a partir de la 67 sôlo
se ha conservado en P, y esc con dos lagunas, una breve en el art. 5 de
la expresada q. 67. y otra de eineo folios que corresponde a los articu­
los 7-8. Las indicaciones marginales del manuscrite siguen atribuyendo a
Bâfiez csa expoeiciôn, lo mismo que el principio de la cuestiôn 68. Por
otra parte la remisiôn que se hace en el num. 9 de los art. 1-2 de esta
ultima expuestos per modum unius) a lo dicho en la q. 66, a. 2, y
en el num. 17 al art. 11, autorizan para suponer que proeeden de él los
nûmeros 1-25 de estos dos primeros articulos de la q. 68. Mas a partir
del final del num. 25 el texto aparecc dislocado y con varias lagunas,
indicio de haber sobrevenido alguna anomalia, sca por parte del profesor,
sea dei alumno, o quizâ de ambos. Del profesor, en este caso dei res­
tituto, por no haber aeertado a expresar con claridad cl orden de la
exposicion y la corrcspondencia de los argumentes con su respeetiva
soluciôn; dei alumno porque, al no darse cuenta de csa correlacion ni
del lugar que la soluciôn debia ocupar dentro dei dubio, distribuyô las
cosas a capricho, dejândonos esc rompecabezas de difieilisima soluciôn.
Ante elto, para no agravar mâs las cosas, en la prescntaciôn dei texto ]o
hemos reproducido tal como se encucntra en P, limitândonos a sefialar
el lugar que corresponde a algunos pârrafos que estân fuera de su
puesto.
La entrada del sustituto, scgûn algunos indicios, delx? corresponde
al numéro 32 de estos dos primeros articulos, dondo cl texto en dos par­
tes aparecc truncado. Ciertamente actùa en el num. 35; y de atenernos
a la indicaciôn marginal de P (fol. 299 r, “M. Mendoza”), poco de fiar,
scgûn queda indicado ya, se trata probablement del agustino padre
Alonso de Mendoza, catcdrâtico de Escoto, pues por entonces no se sabe
que en San Esteban hubiera ningûn Mendoza catedrâtico de teologia.
Ee extrafio que, dependiendo en tales easos del titular la designaeiôn
del sustituto, Bâfiez senalase en este a un agustino. Tal vcz con ello quiso
sidad de Salamanca fui a Madrid al pleito que !a Unîversidad tlcne con el colegio
de Cuenca, y parti de Salamanca ùltlmo de abril. y llcgué aqul a dos de Julio destc
afio de 1592. y estuve en Madrid clncuenta y cuatro dlas. y gasté dlez en Ir y venir.
De manera que se me deben 64.000 maravedis de salario de la Unîversidad. a cuya
cuenta me dlô el sefior rector don Pedro de Deza seteelentos reales y Bartolomé
Sànchez secretario me dlô quinientos reales, y asi me debe la Unîversidad lo restante,
que son 23.200 maravedis.
Item se me deben de portes y costas que hlce en sacar dos provisiones y otras
diligendas cuarenta y un reales y medlo.
Item se me deben très reales de vlsperas y misa de la fiesta de San Hicrônimo.
que fuê a 9 de mayo. y mâs dos reales de las honras de don Lope,
Todo lo dicho juro scr verdad In verbo sacerdotis y por esta sefial de la cruz >J<
Y asl lo firmo de ml nombre en Salamanca en dlez de Julio de 1592 - Fr. Domingo
Bares”.

JB

1XTR0DUCC10X

cancciar alguna dcuda pasada. Porque en efccto, pocos afios antes, en
1586 habfa surgido entre ambos un refiido pleito acerca del sustituto
de vorano en esta misma catedra, pretendiendo cl dominico sefialar per­
sona de su agrado, y alegando Mendoza tener cl derecho de preferencia,
segûn normas consuetudinarias. El pleito se llevô a la Chancilleria de
Valladolid, sin que se sepa el resultado (9).
Fuera o no ose cl curso de los hechos, Bâfiez, aima noble y caballcrosa,
debiô poncr a disposiciôn del sustituto su propia lectura original, segûn
lo sugiere la rcferencia en primera persona que figura al principio del
numero 36 a lo dicho en el numero 8 anterior.
El sustituto durante los dos meses que estuvo ausente el propietario
prosiguiô la cxposiciôn, llegando probablemente a la q. 72 inclusive, fin
de la materia de confirmatione. Pero en P el texto, tal vez por haberse
ausentado el alumno a fines de junio queda interrumpido en el art. 3
de la cuestiôn 68, pasando luego a la q. 73, de eucharistia, por dondo
comenzô Bâfiez sus leccioncs en el curso siguiente.
Los folios 304-318 de P, en que debia ir la cxposiciôn de las qq. 68
a. 4-72, aparecen cortados y probablemente estaban en blanco.
A continuation en el fol. '319 se lee esta rubrica: “Sequitur explican­
da materia de eucharistia a sapient issimo M. Banes anno Domini 1592.”
El registre de visitas de câtedras confirma esta atribuciôn y cronologia al indicar que Bâfiez comenzô cl curso de 1592-93 por la q. 73, que
a 19 de diciembre iba en la q. 75, por marzo de 1593 en la 76 y a 24 de
mayo en la 80, a. 7.
En conformidad con cllo, a través de la exposiciôn aparecen referencias en primera persona a publicationes anteriores de Bâfiez: en la q. 74,
a. 7, nûm. 3, a lo expuesto en sus Cornent arios a fa Secunda secundae
q. 1, a. 10 dub. 6 (in fusioribus commentariis) acerca de las traditiones
apostôlieas; en la q. 75, a. 2, nûm. 6, a lo dicho en la Primera Parte
q. 1, a. 2, dub. 1 ad 3 y a. 3 ad 7 sobre la pertencncia a la fe mediate
de las conclusiones inferidas per necessariam consequentiam de los prin­
ciples de fe; y en la misma q. 75. a. 4, nûm. 13, concl. 3. a lo expuesto
en la Secunda secundae q. 1, a. 4, dub. 3 para probar que las cosas do fe
“sunt evidenter credibilia”.
l’na razôn mas en corroboraciôn de la presencia de Bâfiez en el curso
de esta parte del comcntario son las referencias del mismo a lo dicho en
ouestiones anteriores, por ejemplo en la 76, a. 6, nûm. 4. a la q. 73,
a. 1. nûm. 7-8.
(9) Cf. A. Huartk, “El padre maestro Bâfiez y fray A. de Mendoza”, articulo publf•cado en “La Basilica tereslana", cnero-febrero de 1917. El P. G. de S. Vela resume este
articulo en “Ensayo de una btblioteca ibero-americana de la Orden de San Agustin”,
vol. V. p. 417. Madrid 1920.

INTR0DUCC1ÔN

17

En el mismo sentido cabe interpretar la menciôn de su preceptor
Cano que aparcce en la q. 74. a. 7, num. 2.
De las qq. 77-78, saltadas por Bâfiez en este curso, no qucda comentario. En cambio de la 79 y cuatro primcros articulos de la 80 tenemos
los manuscrites TV, del eido mcdio, y P del ûltimo. En ambos ciclos
el texto es casi igual, lo que atestigua su origen baneziano. Pues aunque
en P los art. 6-8 de la q. 79 se atribuyen en la indicaciôn marginal a
Mendoza, su coineidencia casi literal con TV deinucstra o que esa indi­
caciôn carece de valor, como ocurre tantas voces con P, o que Mendoza
utilizô en ello el cartapacio de Bâfiez. como sucedio tal vez, segûn hemos
indicado ya, en la q. 68, y lo volveremos a comproba r al final de este
comentario con relaciôn al P. Ledesma. En todo easo nos encontramos
ante una producciôn legitima de Bâfiez.
I>as qq. 80 a. 4-83 que tomamos de V corresponde!! al curso de 1579-80
(«ustituciôn de la câtedra de prima). Su autenticidad baneziana esta
atestiguada por TV y por el registro de visitas. El registro nos hace
saber ademâs que por marzo de 1580 habia comenzado la q. 83 ; en T,
fol. 288 v se dice que a 26 de dicho mes termino osa cuestiôn.
Las qq. 84-90 y 1-8 del Suplemento, que vienen a continuaciôn, las
expuso Bâfiez por tercera vez en 1593-94. En M tenemos un magnifico
représentante de ese ciclo. Al frente de la lectura se lee : “Tractatus de
poenitentia explicatus a sapientissime magistro Bafies anno 1593.” El
registro de visitas corrobora y précisa mis estos datos al indicar que
comenzô el curso por la q. 84 ; que en diciembre. al hacerse la primera
visita, iba en la q. 86. a 2 ; por marzo de 1594 en la segunda visita 11cgaba al Suplemento, q. 2, a. 6, y que en la tercera visita hecha hacia
mayo habia alcanzado a la q. 8, a. 7. O sca que la materia explicada por
Bâfiez en este curso se ha conservado casi integra en M.
La autenticidad bafieziana de la misma esta fuera de toda duda,
aparté de esos testimonies acordes de M y del registro de visitas de
câtedras, por su coineidencia con T. si bien en M.. que es 14 afies pos­
terior, tenemos una version mas amplia.
Por lo que se refiere a lectura sobre las qq. 8, a. 5-16 del Suplemento,
tanto los manuscrites TV como el registro de visitas se lo adjudican
integramente a Bâfiez: los manuscrites, aparté de algunas rubricas, por
la indicaciôn marginal con el sobrenombre de nuestro teôlogo; y cl re­
gistro. atestiguando que éste comenzô por San Lucas de 1579 en la
câtedra de Durando por la q. 6 de las Adiciones; que por onero de 1580
iba en la q. 9, a 22 de marzo en la q. 15, y en junio en la 21.
Como lectura procedente de la câtedra de Durando aparcce en ella
con mâs frecuencia que de ordinario el nombre del Doctor rcsolutisimo.
2

J$

IKTKODUCCIÔN

Ello ocurre todavia en mayor escala en los tratados de clavibus y de
censuris en comûn y de excommunicatione, los cuales desde el principio
al fin tanto los manuscrites TV como L se lo atribuyen también al Mondragonense.
Pero en el registro de visitas de catedras bay un atestado que pudiera
susciter dudas. La visita que se hizo a )a câtedra de Durando en très
de septembre de 1580 se anota en estes términos: “Maestro Bancs, leyendo fray Pedro de Ledesma. Testigo Francisco Gonzâlez, presbitero,
natural de Balbâs, diôcesis de Burgos. Rabiendo jurado dijo quel dicho
padre fray Pedro de Ledesma llega al présenté en (sic) a la ûltima
cuestiôn de excommunicatione, articulo ùltimo, y ha leido arreo y con­
secutive el dicho sustituto y el catedrâtico, y leen muy bien y a provecho
y da en scriptis lo nceesario leyendo en latin e con toda diligencia.”
Ante ese testimonio no hay duda que, a pesar de lo que indican los
manuscritos, en ese dia era Ledesma quien ocupaba la catedra, y probablemente continuô al frente de clla hasta el dia sicte, fin de curso.
El silencio de los manuscritos acerca de la intervenciôn de Ledesma
da a entender que su actuaciôn fué breve. Cuando a 6 de junio anterior
se hizo la tercera visita a esta catedra de Durando explicaba en alla
Bânez en persona la cuestiôn 21. En la visita siguiente, que tuvo lugar
en julio, no aparccc registrada dicha câtedra. Pero en el texto de la
lectura de excommunicatione hay numerosas referencias, mediante las
las cuales se hace patente que la intervenciôn de Ledesma fué cosa de
los ultimos dias de curso, o que si tuvo mayor duraeiôn, iba reproduciendo a la letra—como debiô suceder con las dos intcrvenciones anteriormente indicadas de Mendoza, y era al pareccr frecuente en semejantes casos—la anotaciôn preparaba por Bânez. Asi en la q. 1, a. 1.
num. 3 se remitc a lo dicho en la q. 1 de censuris in communi, a. 1-2 ; en
la misma q. 1 de excommunicatione, a. 3, num. 2, a lo expuesto en la
q. 83, a. 1. En la cuestiôn segunda de excommunicatione aparcccn cuatro
referencias en primera persona a lo dicho anteriormente : en el art. 7.
a la q. 8, a. 6 y q. 19, a. 6 del Suplcmento; en el art. 9, num. 3, a la
q. 9, a. 2: en el art. 10, num. 1. a la q. 82. a. 6-9. y en el art. 11, a la
q. 14, a. 3.
En vista de lo cual, podemos asegurar que, fueran pocos o muchos los
dias que ocupô Tædesma la câtedra, no solo siguiô el camino trazado
por Bânez. sino que ademâs se sirviô litcralmente de la lectura original
dei mismo. Por lo tanto la lectura que reproducimos del manuscrite L
debe adjudicârsele con derecho pleno.
Recapitulando todo lo dicho acerca de esta lectura de sacramentis
ofreccmos al lector el siguiente cuadro sinôptico:

1!)

INTRODUCCIÔN

MANUSCRITOS

CUESTIONES

60-62 a. 1..........................
62 a. 2-80 a. 4...................

0....................
P ..................

80 a. 5-83.........................

V....................

84-90 .................................

M...................

Suplem. 1-8 a. 4..............

M...................

8 a. 5-16.............................

V....................

De pot. clavium
De censuris in commnni....................................
De excommunicatione

CURSOS Y CÂTEDRAS

UTILIZADOS

1572-1573 en San Esteban
1591-1593 en la câtedra de
prima
1579-1580 en la sustituciôn de prima
1593-1594 en la câtedra do
prima
1593-1594 en la câtedra do
prima
1579-1580 en la câtedra de
Durando

1579-1580 en la câtedra de
Durando

QUAESTIO SEXAGESIMA ♦
Quid «it sacramentum

ARTICULUS PRIMUS

Utrum sacramentum sit m genere signi
1. — Conclusio est affirmativa.
Dubitatur quare potius sacramentum collocetur in genere signi.
Ratio dubitandi est quia videtur voluntarium dicere quod nunc lo­
quimur de sacramentis ut important habitudinem signi. Potest enim quis
asserere quod loquimur de sacramentis ut important habitudinem causa»·
efficientis. Omnia enim sacramenta efficiunt quod significant.
Secundo, divus Thomas in 4. d. 1, q. 1 inquit sacramentum dici a sa­
crando sicut medicamentum a medicando: ergo in genere causae vel
actionis debet collocari.
2. — Pro explicatione hujus nota quod, quamvis principaliter in ho?
tractatu investiget ur perfecta cognitio sacramentorum novae legis, tamen
de sacramentis veteris legis aliqua nobis necessario disputanda .sunt.
Quae sacramenta gratiam non conferebant, licet illam significarent;
tamen proprie erant sacramenta. Hinc ergo patet quod genus commune
ad omnia sacramenta est quod sacramentum est in genere signi, et non
causae.
Denique accedit quod divus Dionysius in c. 1 Ecclesiasticae hiérar­
chie ait: Ipsi multitudini fas non est ...vel ipsa mysteriorum contin­
gere... (1). Et divus Augustinus epist. 23 ad Bonifacium : Sacramentum
inquit, ejus similitudinem gerit cujus signum (2) : ut inferius latius
docemus. Sacramenta sunt signa data hominibus, v. g., Lue. 22: Haec
* Textus hujus commentarii usque ad quaest. 62. art. 1 Inclusive sumitur ex
codice ottob. iat. 1054.
(1) Pb-Diony61UB, De. eccïesi«$t. hierarchia, cap. 1. ΜΩ 3. 371.
(2) S. AU0U8T. rpist. 9S. ML 33. 364.

22

DOMINICUS BANKZ

quotiescumque feceritis in mei memoriam facietis. Item Rom. 6 (v. 4) :
Consepulti enim sumus in Christo per baptismum, ubi docemur baptismum
esse signum sepulturae et resurrectionis Christi. Et Rom. 4 (v. 11) de
circumcisione dicitur quod signaculum justitiae fidei accepit Abraham.
Ex his colligitur quod sacramentum univoce dicitur de sacramentis
novae legis et veteris legis. Diceretur autem acquivoce vel analogico
si de ratione sacramenti esset efficere gratiam, sicut sanum dicitur ana­
logice dc urina et medicina. Quare divus Thomas in 4, d. 1, q. 1 dixit
sacramenta veteris legis non esse proprie sacramenta, quia consideravit
sacramentum ut denominatur a sacrando, sicut medicamentum a medi­
cando.
Secundo sequitur quod sacramentum proprie et formaliter loquendo
non ponitur directe in aliquo predicamcnto, quia importat signum.
Signum autem semper importat relationem rationis, cum dicat ordinem
ad potentiam cognoscitivam, quem ordinem constat esse relationem ra­
tionis.
Tertio sequitur quod non ideo sunt parvifacienda sacramenta eo quod
nomen ipsum importet relationem rationis, quia est significatio divino­
rum beneficiorum Dei per quae efficimur nos consortes Dei, eo vel maximo
quia sacramenta novae legis id efficiunt quod significant. Huic facit illud
Ilebr. 10 'v. 28) : Irritam quis faciens legem Moysi, ...quanto magisf etc.
3. — Unde ad primum argumentum respondetur quod non est volun­
tarium ponere sacramentum in ratione signi.
Ad divum Thomam respondetur quod ibi secutus est opinionem Ma­
gistri, qui opinabatur sacramenta novae legis tantum esse proprie sacra­
menta.
4. — Dubitat aliquis an ista signa dicenda sint ad placitum, vel na­
turalia. Et videtur quod sint signa naturalia. Quia similitudo quam
habent sacramenta cum re significata est naturalis: ergo siuit signa
naturalia. Antecedens patet, nam naturale est ablutioni corporali gerere
similitudinem cum ablutione spirituali. Et confirmatur. Quia si ista
definitio esset tantum ad placitum, Christus non instituisset in his rebus
sacramenta nisi propter similitudinem quam habent istae res.
Respondetur quod simpliciter loquendo sunt dicenda sacramenta ad
placitum instituentis Christi. Ratio est aperta, quia illae res ante insti­
tutionem Christi non significabant determinate effectus quos modo signi­
ficant. Verum est tamen quod hujusmodi res aptitudinem quamdam
habent ut convenientius assumantur ad istam significationem quam
aliae res; est tamen confusa talis habitudo. Et ideo ad placitum Christi
instituentis fuit determinare istas res ad talem significationem, sicuti
alia quae ad placitum significant, etiamsi nullam habeant aptitudinem
neque habitudinem ad significandas illas ree quas significant.

QUA EST. LX, ART. 2

23

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum omne signum rei sacrae sit sacramentum

1. — Conclusio est: Omne signum rei sacrae sanctificantis hominee est sacramentum.
Arguitur contra conclusionem. Sacra scriptura est signum rei sacrae
sanctificantis homines; et tamen non est sacramentum: ergo. Probatur
major ad Rom. 1 (16) : Virtus Dei est in salutem omni credenti.
Secundo arguitur. Matrimonium protoparentis erat rei sacrae si­
gnum. id est conjuntionis Christi et Ecclesiae; tamen non erat sacra­
mentum: ergo.
Tertio. Arca Noe erat signum baptismi novae legis per quem sanctifleamur, juxta illud I Petris 3 (v. 21) : Quod vos similis formae salvos
faciet baptismus. Similiter transitus maris Rubri et manna et serpens
aeneus significabant Christum crucifixum quatenus per illum nos sancti­
ficamur. Et denique plurima illa sacrificia veteris legis signum erant
unici sacrificii Christi per quod sanctificamur. Tamen non erant sacra­
menta. Ergo.
Quarto arguitur. Columba quae descendit super Christum in baptis­
mo significabat Spiritum Sanctum, quatenus per gratiam nos facit
filios adoptionis. Et similiter videtur de linguis igneis quae apparuerunt
Apostolis; sed non erant sacramenta: ergo.
Quinto arguitur. Aqua benedicta, de qua dicitur de consecratione,
dist. 3, ca. Aquam, sale conspersam et divinis precibus consecratam,
populum sanctificare. Ergo.
Et denique, corpus Christi sub speciebus panis solet dici sacramentum ;
et tamen non est signum rei sacrae, quia signum est quod praeter speciem
quam ingerit sensibus, ete.
2. — Pro solutione nota quod illa definitio sacramenti semper fuit
recepta a patribus antiquis, ut docet Thomas Waldensis lib. 2 De sacra­
mentis cap. 20. Et praeterea divus Thomas illa usus est explicando
illam.
Secundo nota quod sacramenta sunt signa data hominibus non quomodolibct, sed vehit religionis suae caeremoniae potissimae, quarum usu
homines profiteantur se a Deo sanctitatem consequi. Unde et peccata
quae committuntur in administratione sacramentorum sunt sacrilegia,
vel superstitiones: ergo pertinet ad cultum Dei. Hinc est quod cum in
definitione illa dicitur signum rei sacrae, oportet intelligere signum da­
tum hominibus non semel, sed quo utantur ut protestativo religionis suae.

24

DOMINICUS BA NEZ

Tertio nota quod illa particula rei sacrae, id est, sanctificantis homi­
nes, est intelligcnda in actu exercito, et non tantum in actu signato; hoc
est. quod res illa sacra quatenus significatur per tale signum, nccesse
est ut actu sanctificet homines. Quare sacramenta dicuntur signa
practica, et non solum speculativa. Alioquin hoc nomen sacramentum.
esset sacramentum quia est signum speculativum rei sacrae sanctificantis
homines. Nota tamen quod non ideo dicuntur sacramenta signa practica
quia nccesse sit omne sacramentum efficere quod significat ; alias sacra­
menta veteris legis non essent sacramenta. Sed dicuntur signa practica
quia in usu talium signorum homines gratiam consequuntur. Aliqui
addunt quod sit signum habens occultam significationem. Sed tamen ista
proprietas consequens est definitionem sacramenti explicatam. Quia si
sacramentum est signum sanctitatis quam homines recipiunt, occultam
habet significationem.
3. — Unde ad primum respondetur sacra.s .itteras esse signa specula­
tiva ; ideo non esse sacramenta.
Ad secundum respondetur quod matrimonium nec in statu innocen­
tiae nec legis naturalis aut scriptae fuit sacramentum sicut modo loqui­
mur de sacramento,, quia non fuit signum religionis cujus exercitio
homines sanctitatem consequerentur. In nova vero lege est sacramentum
proprie. Dicebatur autem olim sacramentum quia erat quoddam specu­
lativum sanctitatem significans, scilicet conjunctionem Christi cum
Ecclesia.
Ad tertium respondetur quod nihil eorum quae in argumento refe­
runtur est signum religiosum, cujus exercitio homines protestarentur
se consequi sanctitatem a Deo. Sed nota quod cx doctrina divi Thomae
solus agnus paschalis et circumcisio fuerunt sacramenta proprie in
veteri lege. De agno quidem paschali patet ad secundum in hoc art. et
q. 73, a. 5; de circumcisione vero. q. 70, a. 1 ad secundum. Hujus ratio
est quia omnia alia sacrificia significabant Christi sanctitatem secundum
quod in se sanctus erat; ista vero secundum quod per Deum ho­
mines sanctitatem consequebantur. Quod ita videtur intelligendum,
scilicet quod alia sacrificia, tametsi orant signa sancita illius reli­
gionis et Christum significabant ejusque mortem, tamen non habe­
bant ut in eorum exercitio homines gratiam reciperent sicut sancti­
ficabantur in circumcisione., et etiam in esu agni paschalis. At vero in
aliis sacrificiis consequebantur homines munditiam quamdam carnalem
ab irregularitatibus corporis. Ratio vero quae me movet ut ita intclligatur est quia, si ob id solum esus paschalis agni esset sacramentum quia
significabat Christum, quatenus per cum homines erant sanctificandi in
nova lege, tunc vero homines non sanctificarentur, non est ratio quare
etiam non essent sacramenta oblationes hircorum, quia etiam illae obla-

QUAEST. LX, ABT. 3

25

tionce [significabant] universam Christi passionem secundum quod
homines erant sanctificandi per illam, sicut tunc illi mundabantur secun­
dum munditiam carnis.
Quaeret aliquis: nonne placebat Deo qui in veteri lege per illa sacrifi­
cia colebat Deum? Ergo erat sanctitas in illo exercitio. Respondetur quod
nos non negamus ex opere operantis homines illos consequi sanctitatem
et augmentum gratiae; sed dicimus illam sanctitatem provenire ex me­
rito dilectionis divinae. At vero in circumcisione et in esu agni confere­
batur gratia major quam conferebatur propter meritum operantis.
Ad quartum respondetur quod nihil illorum fuit signum collatum in
usum religionis Christianae, sed fuerunt quaedam specialia signa miraculosa ad significandos effectus sanctitatis speciales.
Ad quintum respondetur quod Alexander pontifex loquitur illic de
aqua baptismal) quae prius sale conspergitur ct precibus consecratur;
et vult docere majorem dignitatem inesse elementis quibus utitur reli­
gio Christiana, quam in illis quibus utebatur religio veteris legis. Ceterum
de aqua benedicta lustrali negamus esse sacramentum, sed esse sacra­
ment ale. Ratio est quia in usu illius non infunditur gratia. Sed dicitur
sacramentale quia disponit animam ad sanctitatem per hoc quod dimittit
culpas veniales, ct etiam fugat daemonem. Sed de hoc q. 65.
Ad sextum respondetur nego corpus Christi esse sacramentum sim­
pliciter loquendo; sed est res sacramenti, quamvis interdum nominetur
«aeramentum ad eum modum quo accipitur nomen continentis pro con­
tento. Haec solutio est divi Augustini in Epistola 23 ad Bonifacium.

4. — Dubitatur pro quo supponit nomen sacramenti: an pro ma­
teria, vel pro forma, an vero pro aggregato. Respondetur quod supponit
pro ipsa materia proxima, connotando quod sit signum rei sacrae. Ad
quam tamen significationem perficiendam in nova lege accedunt verba.
Itaque baptismus, v. gr., est ablutio corporalis significans ex adjunctis
verbis ablutionem animae spiritualem, ita ut materia ct forma habeant
rationem unius signi perfecti, ut divus Thomas docet a. 6 infra.
Alias quaestiones metaphysicas disputat Scotus. Habentur apud
magistrum Soto in 4. d. 1. a. 2.
ARTICULUS TERTIUS

Utrum sacramentum sit signum unius rei tantum
1. — Conclusio est: Sacramentum est signum trium rerum, rememorativum scilicet, et demonstrativum et etiam prognosticum.
Ista conclusio divi Thomae fundatur in doctrina sanctorum, in usu
Ecclesiae ct etiam in scriptura. Et de sacramento baptismi patet ad

26

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

Rom. 6 (v. 3) : Quicumque in Christo baptizati sumus, in morte ipsius
baptizati sumus. Ecco memoriam passionis. Deinde: ut quemadmo­
dum, etc., ita et nos in novitate vitae ambulemus. Ecce demonstrationem
gratiae. Deinde: «t enim complantati facti sumus etc., simul ct resurre­
ctionis erimus. Ecce gloriae prognosticum. De sacramento vero eucha­
ristiae patet Luc. 22 (v. 19): Hoc facite in meam commemorationem:
et I Cor. 11 (v. 26) : Quotiescumque etc. Ecce commemorationem. At vero
demonstratio gratiae praesentis habetur Joan. 6 (v. 57) : Qui mandu­
cat... tn me manet et ego in illo. Ceterum de futuro dicitur ibidem
vivet in aeternum. Et Luc. 22 (v. 16) : Dico vobis, ex hoc non manducabo
donec impleatur in regno Dei etc., ubi significat Christus Dominus quod
hoc convivium est figura convivii aeterni. Ecclesia vero in officio sacra­
menti horum trium memoriam facit tam in antiphona 0 sacrum convi­
vium, quam in tribus orationibus missae. Et divus Augustinus (habetur
argumento Sed contra) et divus Dionysius lib. De ecclesiastica hicrarchia, cap. 2 et Damascenus lib. 4, cap. 10 ajunt baptismum esse typum
mortis et sepulturae Christi, et trinam immersionem significare tres
divinas personas et triduum sepulturae.

2. — Dubitatur quodnam istorum trium sit principalius signifi­
catum sacramentorum.
Respondetur sacramentum principaliter significare gratiam per quam
formaliter sanctificamur. Et ratio est quia sacramentum est signum
sanctitatis per quam formaliter sanctificantur homines. Hoc autem fit
per gratiam. Item ratio divi Thomae in art. id concludit, et ita tenet
divus Thomas in principio 4 Sent.
Verum est tamen quod in sacramento eucharistiae videtur principa­
lius significari corpus et sanguis Christi quatenus continentur sub spe­
ciebus cibi et potus. Et probatur. Quia quando conficitur illud sacra­
mentum significatur corpus ct sanguis per verba consecrationis: ergo
illa principaliter significant. Nam sacramenta ex sua forma determinan­
tur ad significationem consequenter vero significant gratiam.
Nihilominus possumus ad hoc respondere quod hoc convenit sacra­
mento eucharistiae inquantum tale sacramentum, quia datur per modum
cibi ; at vero inquantum sacramentum, principalius significat gratiam.
Sicut animal principalius significat animam sensitivam, sed tamen tale
animal, scilicet homo, principalius significat animam rationalem.

3. — Dubium aliud est: an omnia sacramenta habeant significa­
tionem illorum trium.
Respondetur primo quod sacramenta veteris legis non fuerunt com­
memorat i va, sed praenuntiativa passionis Christi. Fuerunt tamen de­
monstrativa gratiae imperfecte quae tunc conferebatur per fidem Christi
venturi. Sed nihilominus esus agni paschalis erat commemorativus

QL'AEST. LX, ART. 4

27

liberationis ab Aegypto. Sed ista commemoratione praefigurabatur quod
sacramentum eucharistiae erat futurum in memoriam passionis Christi
per quem eripimur a tenebris. Secundo dicimus quod in omnibus sacra­
mentis novae legis est triplex significatum, quamvis non ita expresse in
omnibus sicut in baptismo ct in eucharistia, sed suo modo in unoquoque
illorum. V. gr., sacramenta quae perficiuntur per unctionem significant
Christum, qui fuit unctus a Spiritu Sancto; signifiennt etiam gratiam
qua anima ungitur, et etiam significant gaudium gloriae futurae, nam
unctiones ad laetitiam solent adhiberi, juxta illud: Tu autem cum jeju­
nas unge caput tuum et faciem tuam lava etc. (Mat. 6, 17). Et denique
omnia sacramenta, eo quod gratiam demonstrant, quae ex natura sua
pendet a Christo capite et eet vehiti semen fructus gloriae, juxta illud
Rom. 6 (v. 23Ί : Gratia Dei rita aeterna, ex consequenti significant illam.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum sacramentum semper sit aliqua res sensibilis
1. — Conclusio est affirmativa.
Nota quod conclusio divi Thomae, si loquamur (sic), certa est secun­
dum fidem, ut patet discurrendo per singula sacramenta. Et etiam patet
ex concilio Florentino. Sed possumus addere ad rationem divi Thomae
alias duas rationes. Prima est, ut Deus ostenderet potentiam suam,
voluit rebus sensibilibus tantam virtutem conferre. Altera est, ut homo
humiliaretur, dum propter fidem subjicit se rebus sensibilibus. Ceterum
an fuerit possibile quod Deus institueret sacramenta in signis spiritua­
libus, ut in contemplatione v. gr., disputant doctorcs scholastici. Occam
in 4, d. 1 opinatur contemplationem potuisse esse sacramentum, si Deus
ita disposuisset ut illa posita sequeretur justificatio. Sed tamen responde­
tur quod nos loquimur de sacramentis datis hominibus quatenus sunt
signa sensibilia ad divinum cultum. Unde si Deus instituisset contempla­
tionem ut illa posita sequeretur justificatio, non esset sacramentum uni­
voco, ut modo loquimur de sacramentis.
2. — Arguitur tamen contra conclusionem divi Thomae. Primo, in
Sacramento poenitejitiao non videtur esse aliqua res sensibilis: ergo.
Respondetur quod actus poenitentis exterior quo confitetur peccata
habet rationem rei sensibilis, ut dicitur in concilio Fiorentino.
3. — Secund/) arguitur. Character qui imprimitur in baptismo ct in
aliis sacramentis dicitur sacramentum. Similiter vinculum matrimonii
dicitur sacramentum. Tamen non sunt signa sensibilia. Ergo.

28

DOMINICUS BASEZ

Respondetur ex divo Thoma in 4, d. 1. q. 1 quod character dicitur
sacramentum non per se, sed quatenus conjungitur rei sensibili. Atque
idem dicimus dc vinculo matrimonii. Sed nota quod aliud est sacramen­
tum tantum, et aliud l'es sacramenti et sacramentum simul. Nam sacra­
mentum tantum est signum ipsum sensibile per se, ut ablutio; et illud di­
citur simpliciter sacramentum. Res autem sacramenti et sacramentum
simul non est signum per se sensibile, sed effectus aliquis spiritualis
ipsius sacramenti tantum, quo effectu rursus significatur aliquid aliud.
Et hoc non dicitur sacramentum simpliciter, sed cum addito, scilicet res
sacramenti et sacramentum. Et tamen hoc modo quo dicitur sacramentum
habet ex eo quod conjungitur rei sensibili.
4. — Tertio arguitur ex Nicolao pontifice 27, q. 2, c. Sufficiat, et ex
Alexandro tertio cap. Cum locum, de sponsalibus, ubi dicitur solum
consensum sufficere ad matrimonium. Sed consensus est aliquid spiri­
tuale. Ergo aliquid spirituale solum sufficit ad sacramentum.
Respondetur quod cum dicitur solus consensus, non excludit expres­
sionem consensus, sed copulam carnalem vel consensum parentum, quem­
admodum si dicas, solus homo generat hominem, ubi excluduntur aliae
species animalium, non tamen excluduntur accidentia neque causae
universales. Ita dicimus in hymno, “Sola fides sufficit”, id est, nulla alia
cognitio requiritur.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum requirantur determinatae re® ad sacramenta
Conclusio est: In sacramentis oportet uti rebus ex divina insti­
tutione determinatis.
Conclusio est certa secundum fidem. Patet ex concilio Florentino et
ex consensu Ecclesiae. At vero de singulis sacramentis agendum est in
particularibus materiis.
Sed circa solutionem ad tertium advertit Cajetanus quam perperam
faciunt ct sacrilege qui suas imaginationes aut poetarum, moralitcr
mystice explicant populo. Sed tamen nota circa hoc, quod dupliciter
potest quis adaptare ad praedicandum similitudines aut facta gentilium
vel suas imaginationes. Uno modo per comparationem quamdam gratia
exempli. V. gr., si quis asserat quod ita se habet avarus sicut ille Tan­
talus quem fingunt poetae fabulose, hoc. non est temerarium vel irreli­
giosum. sed aliquando prudentia ita adducit quamdam fabulam. Divus
Hieronymus in epistola ad Paulinum quae habetur in prologo bibliae.
et divus Basiliue in epistola ad nepotes suos dc legendis libris gentilium.

QUASST. I.X. ART. 6-7

29

dicunt fabulas hominum constructas fuisse ad depingendos mores ho­
minum. Alio modo possunt hujusmodi fabulae adaptari mystico modo
ad explicandum res spirituales quas habemus per fidem, ut si quis dicat
quod labores Herculis significabant Christi labores, qui mundum eripuit
a tot monstris. Iloc sacrilegum est et contemptibiles facere alegorias
sacrae scripturae.
ARTICULUS SEXTUS

Utrum in significatione sacramentorum requirantur verba

Conclusio est affirmativa.
Conclusio ista est definita in concilio Florentino in haec verba: “Haec
[omnia] sacramenta tribus perficiuntur: rebus tamquam materia, verbis
tamquam forma ct persona ministrans; ...quod si horum aliquod defue­
rit non perficitur sacramentum.”
Chrysostomus et Theophylactus super illud ad Ephes. 5 (v. 26) de
verbo vitae, (explicant) de verbo sacramental»; sed divus Hieronymus
explicat de verbo scripturae. Sed tamen hoc non est contrarium alteri
explicationi, quia verbum sacramentale verbum est sacrae scripturae.
Posset disputari hic de sacramento matrimonii, quaenam sint verba
necessaria ad hoc sacramentum perficiendum, quia potest contrahi inter
multos. Respondetur pro nunc quod nomine verborum intelligitur, vel
aliquid quod se habeat vice verborum exprimens consensum. Et hoc est
peculiare in sacramento matrimonii, quia est contractus quidam natu­
ralis simul. Unde quibus modis potest fieri contractus, potest etiam
fieri matrimonium. Et haec est communior opinio. Sed tamen in matrimo­
nii materia ostendemus esse probabilem opinionem quod sacramentum
matrimonii non est sacramentum novae legis, nisi ad consensum accedant
verba sacerdotis dicentis: Ego vos conjungo in n&niine Patris et Filii etc.
Quae opinio juvatur auctoritate concilii Trident in i praecipientis quod
sacerdos proferat illa verba vel aliqua alia verba similia, secundum con­
suetudinem patriae.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum requirantur determinata verba in sacramentis
1. — Prima conclusio affirmativa.
Secunda conclusio, ad primum: Ista determinatio verborum con­
sistit in significatione, non in exteriori strepitu verborum.

30

DOMINICUS BANEZ

Tercia conclusio, ad secundum : In unaquaque lingua ilia vox
debet assumi in significatione sacramenti, qua communiter utuntur
homines ad significandum quod in sacramento efficitur.
Quarta conclusio, ad tertium : Qui corrupte profert verba sacra­
menti, si hoc ex industria faciat non videtur facere quod Ecclesia
intendit, et ita non videtur perfici sacramentum.
Quinta conclusio, ibidem : Si autem hoc facit ex errore vel lapsu
linguae, si sit tanta corruptio quae auferat sensum locutionis, non
videtur perfici sacramentum. Quod quidem frequenter contingit quan­
do fit corruptio in principio dictionis, ut si loco Patris dicat matris.
Si autem non sit tanta corruptio quod auferat sensum locutionis, perfi­
citur sacramentum ; v. gr., si dicat, in nomine Patria et Filia et Spiritu
Sancta.
2. — Circa primam conclusionem et circa totam materiam de sacra­
mentis est firmissimum fundamentum, quod multa sunt in Ecclesia
receptissima secundum fidem catholicam quae tamen in sacris litteris
non habentur, sed solum habentur ex antiquissima traditione Apostolo­
rum, quibus illa tradidit Spiritus Sanctus. Quod patet ex II ad Thes. 2
(v. 14) : Servate traditiones quas accepistis, sive per epistolas, sive per
sermonem. Et I Cor. 11 (v. 34) : Celera cum venero disponam. Quae vero
fuerint illa quae disposuit Apostolus apud Corinthios, non habentur in
sacra scriptura, sed est traditio. Vide Dionysium De caelesti hiérarchie,
cap. 1 asserentem hujusmodi traditiones, et Originem Horni). 6 super
Numeros et ad Rom. 3 super illud: Credita, sunt illis eloquia Dei, et di­
vum Hieronymum Adversus Luciferianum, et Augustinum lib. 4 Contra
Donatistas, cap. 26, et Cyprianum, Sermo de ablutione pedum, et Da­
mascenum lib. 4, cap. 4, et Hilarium super Psalm. 2, et extra, de cele­
bratione missarum, cap. Cum Marthae. Vide Eckium lib. De locis com­
munibus contra lutheranos (1), et magistrum Cano.
3. — Dubitatur unde habetur prima conclusio certa secundum fidem,
an habeatur ex sacris litteris.
Respondetur quod de quibusdam sacramentis fundamentum habetur
expressum in sacris litteris, unde ab Ecclesia colligitur talis vel talis
forma. V. gr., de baptismo Matth. ultimo: Baptizantes cos in nomine
Patris et Filii etc. De eucharistia Mattii. 26 (v. 26) : Hoc est corpus
meum. De sacramento poenitentiae colligitur: Quorum remiseritis pec­
cata etc. Joan. 20. At vero quod in istis locis docuerit Christus vel Spi­
ritus Sanctus quod sit utendum his verbis determinate ad perficiendum
sacramentum, et quod in baptismo non satis sit actu baptizare et dicere,
<1)
1525.

J. Eckivs. A'nchiridiox locorum communium «twrm lutkcrano». Landshutl.

QUAEST. LX, ART. 7

31

in nemine Patris ft Pilii etc., sed quod sit necessarium dicere, ego te
baptizo etc., hoc non colligitur expresse ex sacris litteris, nisi accessisset
Ecclesiae auctoritas ita intelligcntis. Nam quemadmodum ad Ecclesiam
spectat determinare quae sit canonica scriptura, ita etiam explicare sen­
sum ipsius sacrae scripturae infallibiliter.
Haeretici vero lutherani dicunt nihil esse credendum nisi quod ex­
presse est in sacra scriptura. Contra quos Hosius scripsit De oppresso
verbo Dei.
Et ratio convincit esse necessariam auctoritatem Ecclesiae in exposi­
tione sacrae scripturae. Alias non posset servari unitas fidei, quia nihil
esse potest ita firmum, quod non sit diversitas opinionum.
5. — Respondetur ergo ad dubium quod prima conclusio habetur ex
auctoritate Ecclesiae, quae ex traditionibus Apostolorum ita accepit.
Unde in concilio Florentino unicuique sacramento sua forma et materia
determinatur, etiamsi in sacra scriptura expresse non habeatur; v. gr.,
forma confirmationis et unctionis et ordinis.
Nota cum divo Thoma in 4, d. 14, q. 1, a. 1, qla. 1 ad 2 quod non
aeque determinantur formae singulis sacramentis. Ea enim sacramenta
quae sunt necessaria toti populo, testimonium habent in sacris litteris
quantum ad formas, v. gr., baptismus, eucharistia et poenitentia. Haec
enim erant praedicanda simul cum evangelio. At vero forma verborum
pro aliis sacramentis, traditioni apostolicae commissa est.
4. — Circa secundam conclusionem nota quod sensus illius est, quod
nihil refert, ut perficiantur sacramenta, quod verba sint graeca vel lati­
na vel vulgari sermone prolata, dummodo habeant eamdem signifi­
cationem.
Circa tertiam conclusionem notat dominus Cajetanus quomodo latina
Ecclesia utitur quodam verbo inusitato in forma baptismi in suo idiomate, et dicit quod propter accommodationem istius consuetudinis ita di­
cendum est. Sed advertit quod non temere acceptavit verbum illud,
scilicet baptizo. Sed quia illud verbum graecum baptizo habet communem
significationem ad haec tria, abluo, tingo, et mergo, quibus tribus modis
potest perfici istud sacramentum, ideo voluit Ecclesia latina uti illo·
verbo, ut semper significatio formae conveniret cum re exercita.
Secundo nota quod non satis est quod verba significent ex voluntate
alicujus hominis, sed quod sint verba significantia in aliqua lingua.
Circa quartam conclusionem nota quod divus Thomas non dixit abso­
lute. non perficitur sacramentum, sed “non videtur perfici sacramentum.”*
Ratio est quia praesumitur ille homo non habere intentionem quam
habet Ecclesia, si dc industria facit. At vero si ille habet intentionem
faciendi quod Ecclesia facit, vere perficit sacramentum, quamvis peccet

ΜΗ

32

DOMINICUS BASEZ

corrumpendo formam verborum, dummodo non sit tanta corruptio ut
tollat sensum verborum.
Circa quintam conclusionem nota quod in ca. Retulerunt, de conse­
cratione, d. 4 definivit Zacharias pontifex vere fuisse baptizatum quem­
dam hominem qui propter ignorantiam baptizatus est in nomine Patria et
Filia et Spiritu Sancta. Unde nota quod, quamvis sit ibi tanta corruptio
quod mutata sit significatio quorumdam verborum, nam Patria significat
locum nativitatis etc., tamen, quia erat pars orationis cujusdam corru­
ptae, non est mutatus sensus totius, et ideo ex accommodatione quadam
intelligitur significatio.
Utrum vero sit peccatum mortale si quis do industria permutet ali­
qua verba formae sacramentorum, dicemus art. sequenti.

ARTICULUS OCTAVOS

Utrum aliquid liceat addere verb» in quibus consistit forma
sacramentorum
1. — Prima conclusio: Si quis per additionem vel diminutionexn
verborum intendat inducere alium ritum qui non sit ab Ecclesia
receptus, non videtur perfici sacramentum.
Secunda conclusio: Si per additionem vel dimmutionem verbo­
rum tollitur sensus formae, non perficitur sacramentum ; si autem
non tollitur sensus, perficitur sacramentum; ut si quis auferat illam
particulam enim in eucharistia.

Tertia conclusio : Peccat qui ex negligentia vel contemptu aliter
profert verba sacramentorum quam habet usus Ecclesiae.
Quarta conclusio, ad tertium : Si sit tanta Interpolatio in prola­
tione verborum ut interrumpatur intentio ministrantis, interrum­
pitur etiam forma, et ideo non perficitur sacramentum.
Idem est de transmutatione verborum.
2. — Contra primam conclusionem arguitur. Graeci, qui in pane fer­
mentato conficiunt sacramentum eucharistiae, intendunt confirmare suum
errorem, quo existimant quod Christus confecit hoc sacramentum in
pane fermentato. Nihilominus vere conficiunt sacramentum. Ergo etiam­
si quis in prolatione formae intendit inducere aliquem errorem, dummodo
utatur verbis legitimum sensum significantibus, perficiet sacramentum.
Secundo arguitur. Omnes haeretici aestimant suam congregationem
esse veram Ecclesiam, atque adeo eamdem intentionem habent quam sua
congregatio in administration».' sacramentorum. Tamen vere baptizant,
si utantur verbis legitimis. Ergo. Probatur minor. Arriani vere bapti-

QL'AEST. I.X. ART. 8

33

zabant, etiamsi haberent errorem quod Pater erat major Filio, ut patet
in concilio Arelatense secundo, et in epistola Innoccntii primi ad Alexan­
drum, et ex divo Gregorio epistola 61 (habetur de consecratione d. 4,
ca. Ab antiqua), ubi habetur non esse rebaptizandos baptizatos semel
ab arrianis.
S. — Ad haec argumenta respondetur quod dupliciter potest se habe­
re minister volens perficere sacramentum. Uno modo ut ejus intentio sit
perficere sacramentum non secundum intentionem Ecclesiae Romanae,
sed contrariam intentionem habens. Et tunc dicimus quod non perficiet
sacramentum, etiamsi proferat verba incorruptissima. Alio modo ut
intendat perficere sacramentum quod Christus perfecit. Putat autem
ipse alias quod Christus intendit idem quod sua congregatio haeretica
habet, sed tamen hunc errorem non facit esse objectum suae intentionis
expressum. Tunc vere perficiet sacramentum, si utatur forma et materia
incorrupte. Et ita definivit Zacharias pontifex supra citatus quod, si
ille qui dixit, in nomine Patria et Filia etc., si noluit explicare aliquem
errorem, quod scilicet Pater haberet filiam, vere baptizavit.
4. — Unde ad primum respondetur quod [si] graeci conficientes in
pane illo fermentato non habent hanc intentionem, scilicet: si Christus
non confecit in pane fermentato, nolo conficere, vel si confecit in azimis.
sed habet hanc intentionem : volo facere quod Christus fecit, et putat
alias quod Christus ita confecit, vere conficit isto modo sacramentum.
Ad secundum respondetur quod etiamsi haeretici aestimant suam
congregationem esse veram ecclesiam, tamen dum ipsa sacramenta mi­
nistrant cum intentione faciendi quod Christus fecit, et adhibent legiti­
mam materiam et formam, vere conficiunt sacramentum. Quod vero
attinet ad arrianos, notandum quosdam illorum suum errorem solitos
explicare in ipsis verbis formae, ita ut dicant: ego tc baptizo in nomine
Patris majoris et Filii minoris. Alii vero non exprimebant suum errorem
in ipsa forma, sed habebant intentionem conferendi quod Christus fe­
cit. Et de hujusmodi agit divus Augustinus Contra donatistas, maxime
lib. 6, et habetur de consecratione d. 4, ca. Si non sanctificatur ; inquit
baptismum Christi verbis evangelicis consecratum, ubique cumdem esse,
etiam apud haereticos.
Circa secundam et tertiam conclusionem nota quod judicio sapientum et p rudentum judicandum est quando per additionem vel diminutionem vel interpolationem verborum variatur sensus necessarius ut
sacramentum conficiatur.

5. — Dubitatur an sit peccatum mortale vel veniale facere ali­
quam variationem in formis sacramentorum.
Ad hoc est prima conclusio: Si quis de industrio notabilem corru­
ptionem faciat in prolatione formae, vel notabiliter quomodolibet faciat
3

34

DOMINICUS BANKS

variationem extra morem Ecclesiae, etiamsi servetur sensus aequivalens,
peccat mortaliter. V. gr., si quis de industria conferat sacramentum
baptismi hoc modo: in nomine Patria et Filia ctc. mortaliter peccat,
etiamsi perficiat sacramentum, si habeat intentionem Ecclesiae, nam in
re gravi est irrisio sacramenti. Quando vero sit notabilis defectus, judi­
cio prudentum est judicandum.
Secunda conclusio: Tam levis potest esse defectus, ut etiam de in­
dustria commissus sit veniale peccatum, gravius tamen quam in alia
materia. V. gr., si quis de industria dimittat illam particulam enim in
consecratione sacramenti. Ratio hujus est quia judicatur a sapientibus
quod etiam in specie sacrilegii potest contingere aliqua materia levis,
sicut in aliis peccatis, et talis videtur illa particula enim. At vero ei de
industria dimitteret novi et aeterni testamenti, non est levis materia,
quia propter mysticam significationem illorum verborum est de integri­
tate formae, quamvis non de essentia.
Sed quid si ex contemptu praetermittat illam particulam cnimf
Respondetur quod etiam tunc erit materia levis ex contemptu, dummodo
contemptus non habeat pro objecto auctoritatem Ecclesiae.
Tertia conclusio: Si ex ignorantia vd negligentia vel oblivione ali­
quis defectus committatur in prolatione formae vel administrations
sacramenti, jam tunc- judicandum est secundum regulas quas theologi
ponunt de peccatis commissis ex ignorantia vel omissione. Tn qua re
judicanda, habenda est ratio personae et ministri et necessitatis ipsius
sacramenti. Potest esse ignorantia quae excuset mulierem baptizantem
in casu necessitatis, quae non excusaret illam extra casum necessitatis,
et quae non excusaret parochialem presbyterum, etiam in casu neces­
sitatis. quia tenetur scire.
6. — Sed dubitatur quid sit faciendum quando cx ignorantia vel
oblivione culpabili vel non culpabili praetermittitur integritas necessaria
formae sacramenti ; v. gr., si quis oblitus cet se consecrasse.
Respondetur quod, si evidenter illi constet, tunc si adhuc est in altare,
consecrandum est. Ceterum si adhuc est in dubio an consecraverit vel
baptizaverit, respondet magister Soto in 4, d. 1, q. 1, a. 8 quod, si
dubium est rationabile, iterandum est sacramentum sub conditione. Sed
dicit quod minus dubium sufficit ut iteretur forma eucharistiae et poeni­
tentiae quam baptismi. Ratio ejus est quia baptismus non est sacra­
mentum iterabile ex natura sua.
Ceterum nobis non satisfacit haec solutio. Nam forma sacramenti
eucharistiae non est iterabilis supra camdem materiam, sicut nec
baptismus supra eumdem hominem; immo neque forma poenitentiae
potest iterari supra eamdem materiam proximam, scilicet supra eamdem
confessionem. Secundo, quia quanto minus est iterabile sacramentum

QUAEST. LX, ART. 8

I

35

aliquod necessarium ad salutem, tanto debet esse certius jam susceptum
esse quam alia sacramenta quae possunt iterari. Igitur minus dubium
sufficiet ut iteretur baptismus quam alia sacramenta. Et ego ita teneo
tamquam res certa. Kalio est quia majora inconvenientia sequuntur in
Ecclesia Dei ex eo quod aliquis non sit baptizatus, quia ille non est
capax aliorum sacramentorum, et si ordinatur, non erit presbyter. Dici­
mus ergo quod in sacramento poenitentiae remedium est in promptu,
scilicet ut sacerdos dicat poenitenti: accusa tc iterum de eisdem pecca­
tis. Quod in uno verbo potest fieri si dicat : ego me accuso de omnibus.
Et tunc sine conditione potest sacerdos dicere, ego tc absolvo. Si vero
poonitens non velit aut non potest loqui, tunc si dubium e.st rationabile,
sub conditione debet absolvi.
At vero in missa est major scrupulus, si sacerdos v. gr.. invenit se
dicentem Pater noster et non meminit se consecrasse. Respondetur
quod si non constat ei se non consecrasse, non debet iterum reverti ad
proferendam formam consecrationis. Ratio est quia illud dubium non
est rationabile practice loquendo, quia ille merito credit ex habitu ct
consuetudine se consecrasse. At vero si talis est vir qui alias solet sc
deprehendere sc omisisse, maxime si aliquoties ei contingit, tunc consi­
lium est quod reiteret formam sub conditione: v. gr., si non consecravi,
mea intentio est consecrare; si autem consecravi, nolo iterum consecrare.
Et tunc dicat. Qui pridie quam pateretur etc. Et tunc non erit opus ele­
vare corpus et sanguinem, propter scandalum.

QUAESTIO SEXAGESIMAPRIMA
De necessitate sacramentorum

ARTICULUS PRIMUS

Utrum sacramenta fuerint necessaria ad humanam salutem
Conclusio est affirmativa.
Nota quod dupliciter potest intelligi ista conclusio divi Thomae. Uno
modo ut sacramenta sint necessaria, supposita divina ordinatione et
providentia ; altero modo an fuerit necessarium quod Deus ita ordina­
verit ut homines sanctificarentur per ista sacramenta. Si priori modo
intelligitur, quaedam sacramenta sunt necessaria ad hominum salutem,
dc quibus suo loco. Sed secundo modo loquitur divus Thomas in isto
articulo. Et in hoc secundo modo quaerimus an sacramenta sint neces­
saria.
Gabriel in 4, d. 1. q. 2 respondet nullam esse necessitatem in sacra­
mentis nisi ex suppositione, supposito quod Deus ita ordinavit. Sed se­
cundum istam doctrinam, pari modo est necessarium me modo loqui.
Quare nota quod, etsi divina voluntas sit prima causa omnium rerum,
et ipsius nulla sit causa, tamen cum res ita disponat ut aliae, aliarum
sint causa et ratio, theologus bene potest investigare hunc ordinem in
ipsis rebus. Rationes ergo divi Thomae in isto art. hoc ostendunt, scilicet
necessaria esse sacramenta non simpliciter, sed de bene esse, id est convenientissima secundum conditionem humanae naturae, sicut etiam fuit
necessarium Deum incarnari.
Nota quod istae rationes divi Thomae desumptae sunt ex Hugono
lib. 1 De sacramentis, parte 9. cap. 3. Aliam rationem assignat Scotus
in 4. d. 1, scilicet ut essemus certiores dc nostra justificatione susceptis
sacramentis quam ante susceptionem, quia cum minori dispositione justi­
ficamur susceptis sacramentis.

QUAKST. UX1, ABT. 2

37

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum ante peecatum fuerint homini necessaria sacramenta

Conclusio negativa.
Arguitur contra conclusionem divi Thomae. In statu innocentiae erat
eadem natura hominis, scilicet composita ex corpore et anima. Ergo ad
cultum divinum necesse erat ut uteretur homo rebus sensibilibus ut
protestaretur fidem in Deum. Confirmatur. Quia homines in illo statu
haberent rempublicam : ergo necesse erat ut haberent sacramenta.
Arguitur secundo contra rationem divi Thomae. Nam ipse divus
Thomas 1 p.. q. 101 dicit quod filii Adae in statu innocentiae adquisituri
erant scientiam ex rebus sensibilibus. Ergo non erat contra ordinem et
dignitatem illius status ut homo perficeretur in anima a rebus sensibi­
libus quantum ad scientiam.
Ad primum respondetur concedo in illo statu futura fuisse aliqua
signa sensibilia quibus uteretur ad protestandam suam fidem; sed tamen
illa non essent proprie sacramenta, ut opinatur Alexander Halensis in 4
p. et Durandus in 4, d. 1, q. 2. Dicunt enim quod fuissent sacramenta
illa signa, non tamen essent ut medicinae. At vero divus Thomas in 4.
d. 1, q. 1, a. 1 rejicit illam opinionem. Ratio est quia illa signa in illo
statu non essent talia ut in eorum usu homines justificarentur, nisi forte
ex opere operantis.
Ad secundum respondet Cajetanus quod divus Thomas loquitur de
statu innocentiae ut de facto fuit in Adam et E va, non ut fuit in filiis,
de quibus habet verum quod loquitur in 1 p. Tamen adhuc non fuissent
illis sacramenta, quia sacramenta potissime instituuntur ut in illis ho­
mines recipiant gratiam et ex consequenti homines illuminentur circa
supcrnaturalia. in quorum neutro homines dependerent in illo statu a
rebus sensibilibus. Secundo respondetur quod divus Thomas loquitur in
isto art. de statu innocentiae ut etiam fuisset in filiis Adae. Quod autem
dicit de ratione illius status esse quod anima non perficeretur quantum
ad scientiam a rebus sensibilibus, intelligendum est de scientia superna­
tural!. Modo autem post peccatum non solum recipiunt homines gratiam,
sed etiam scientiam, scilicet fidem etc. Et in quibusdam etiam sacra­
mentis augentur dona quae pertinent ad intellectum.

38

DOMINICUS RANEZ

ARTICULUS TERTIUS

Utrum post peccatum, ante Christum sacramenta debuerint esse

1. — Prima conclusio affirmativa.
Secunda, ad primum: Passio Christi fuit causa finalis veterum
sacramentorum.
Tertia conclusio, ad secundum: Ah initio peccati usque ad Chri­
stum semper fuit imus status humani generis quantum ad rationem
fidei, sed non fuit idem status quantum ad intensionem et remis­
sionem peccati et expressae cognitionis de Christo.
Quarta conclusio, ad tertium : Sacramentum Melchisedech magis
assimilatur sacramentis novae legis in materia quam sacramenta
veteris legis; sed quantum ad rem significatam magis assimilabantur sacramenta legis scriptae, scilicet ipsi Christo qui passurus erat
pro gente.
2. — Nota circa primam conclusionem esse rem certam ex sacris lit­
teris quod post peccatum in lege Moysi fuerunt determinata quaedam
saerificia et sacramenta, v. gr. circumcisio etc. Sed quaestio est an in
statu legis naturae ante Abraham fuerit aliquod sacrificium vel sacra­
mentum in cujus exercitio et usu remitterentur peccata hominibus, prae­
sertim peccatum originale.
3. — Et arguitur quod non. Primo, tunc fuit, status legis naturae:
ergo non erant instituta per legem positivam aliqua sacrificia vel sacra­
menta. Patet consequentia, quia propterea dicebatur lex naturae quia
non erant alia praecepta praeter naturalia.
Secundo arguitur. Non constat ex aliqua auctoritate certa neque
ratione concluditur fuisse tunc sacramenta: ergo non est asserendum.
Tertio ex divo Gregorio lib. 4 Moralium, cap. 2, habetur de consecra­
tione, d. 4 ea. Quod autem: “Quod autem apud nos valet aqua baptismi,
hoc egit apud veteres vel pro parvulis sola fides, vel pro majoribus
virtus sacrificii, vel pro his qui dc Abrahae stirpe prodierunt mysterium
circumcisionis.” Ergo si pro parvulis sufficiebat sola fides parentum,
non exigebatur sacramentum aliquod ad remissionem peccati originalis.
4. — Ad hoc dico primo quod ex sacris litteris etiam patet in lege
naturae fuisse aliqua sacrificia post peccatum, ut sacrificium Abel etc.
et Noe et Abraham et Melchisedech.
Secundo dico quod versatur in opinione apud doctores an pro peccato
originali essent aliqua remedia specialia in lege naturae, an vero suffi­
ceret fides sola parentum pro parvulis ne perirent. Durandus in 4. d. 1.
q. 2 negat fuisse ante Abraham aliquod sacramentum proprie. Ait ta-

QÜAEST. IA I, ART. 3

39

men necessaria fuisse sacrificia ad protestationem fidoi. Non tamen
fuerunt determinata a Deo, sed pro voto offerentium varia. Scotus
ibidem q. 3 ait fuisse determinatum sacramentum et sacrificium in re­
medium peccati originalis in lege naturae. Hugo lib. 1 De sacramentis,
ρ. 11, c. 3 negat sacramenta legis naturae fuisse necessaria ex praecepto,
sed ait ex voto celebrabantur ut unicuique mens sua dictabat (1). Quam
sententiam approbavit divus Thomas in 4, d. 1, q. 2, a. 6, qla. 3.
Dico tertio, magis consona est rationi et dictis sanctorum sententia
divi Thomae, quod fuerint sacramenta in lege naturae. Probatur. Primo
ex divo Dionysio cap. 1 De ecclesiastica hierarchia et Chrysostomo Ilomil.
83 in Matth. dicentibus, cam esse hominis naturam ut ad spiritualia ca­
pessenda non nisi corporeis rebus possit adaptari. Ergo ut homo sancti­
ficetur a Deo necesse est uti sacramentis visibilibus.
Secundo arguitur. Originale peccatum notum erat filiis Adae docente
parente: ergo et remedium illius debuit esse notum illis. Hoc autem
remedium non esse solam fidem interiorem nec pro adultis nec pro
parvulis probatur, quia cum homo constet ex corpore et anima, necesse
est ut protestetur secundum utrumque suam fidem, ut patet cx illo ad
Rom. (10, 10) : Corde creditur ad justitiam. Et etiam patet ex illo Au­
gustini quod habetur argumento Sed contra, art. 1.
Tertio ex Gregorio ubi supra, ubi dicit, “pro majoribus virtus sa­
crificii”. Unde arguitur: ergo pro parvulis etiam erat necessarium vel
aliquod sacrificium fidei, vel aliqua protestatio exterior fidei ut remitte­
retur illis peccatum originale. Patet consequentia, quia adulti poterant
alias justificari per actum interiorem, quamvis etiam opportuno tempore
oportebat cos aliquod signum exterius. At vero si reipsa non accommoda­
retur aliquod signum, non erat eis aliquod remedium. Quod patet, quia
fides interior parentum non sufficiebat: alias omnes filii fidelium salva­
rentur in fide parentum. Ergo necessarium erat quod parentes protesta­
rentur exterius ipsam fidem pro parvulis. Ttcm fides parentum non po­
terat per modum meriti efficere sanctificationem filiorum, quia solum
meritum Christi capitis habet quod sanctificet nos. Si autem proficiebat
parvulis per modum protestationis ipsius fidei in Christum, necesse erat
hoc ipsum aliquo signo exteriori patefacere.
Quarto dico quod illa signa in quibus justificabantur homines a pec­
cato non erant determinata a Deo in particulari, sed homines instinctu
fidei et rationis naturalis adinveniebant illa signa quibus Deum colerent
et suam fidem protestarentur et justificarentur. Ratio hujus est quam
facit divus Thomas infra q. 70, a. 2 ad 3, quia statim post peccatum
primi parentis, propter doctrinam ipsius Adae. qui plene instructus
(1)

H. os S. VlCTOB·, De sacramentis, lib. 1. p. 11. cap. 3. ML 176. 344.

40

DOMINICUS BASEZ

fuerat, adhuc fides et ratio naturalis vigebat, ita quoti non opus esset
determinari hominibus aliqua signa in singulari quibus assequerentur
salutem, sed unusquisque pro suo libito fidem suam aliquibus signis pro­
testabatur. Sed nihilominus huic non contrariatur quoti in communi esset
Adam instructus a Deo ut doceret filios suos, quod per sacrificia occiso­
rum animalium colerent Deum et protestarentur suam fidem. Alias quo­
modo posset venire in mentem hominibus quod per talia sacrificia pla­
cerent ?
5. — I nde ad primum argumentum respondetur non ideo dictum
fuisse statum legis naturae, quod homines nulla alia lege praeter natu­
ralem obligarentur, quia omni tempore fuit in praecepto fides, spes,
caritas in Deum ; sed quia nullum praeceptum exterius fuit datum vel
scriptum divina auctoritate, sed solo instinctu naturali movebantur
homines ad colendum Deum, ut dicit divus Thomas q. praecedenti, a. 5
ad 3.
Ad secundum respondetur quod ratio et auctoritas doctorum ostendit
fuisse necessarium quod homines uterentur signo aliquo visibili ad co­
lendum Deum.
Ad tertium respondetur divum Gregorium, cum dixit quod “sola fides
sufficiebat pro parvulis”, non condistinguere illic interiorem fidem ab
actu exteriori protestante ipsam fidem, sed distinguit fidem a sacrificio
actuali quod pro actuali peccato adultorum offerebatur. At vero pro
originali peccato quod sine actuali in solis parvulis inveniebatur, reme­
dium erat sola fides, explicata tamen per professionem ext rinsecam.
licet non per sacrificia. Itaque quemadmodum diximus in praecedentibus
[q. 60, a. 4, n. 4] circa illud capitulum Sufficiat. 27, q. 2. ubi dicitur
quod solus consensus sufficit ad matrimonium non intelligcbatur solus
interior actus, sed exterius explicatus, ita similiter in hoc proposito.
Secundo respondetur quod fides accipitur aliquando pro ipsa pro­
testatione fidei, sicut dicit divus Augustinus epistola 23, quae est ad
Bonifacium. “sacramentum fidei fides est” (1). Ac propter hoc dicimus
parvulum credere qui fidei non habet affectum quia fidei habet sacra­
mentum.
6. — Circa secundam conclusionem notat magister Soto in 4, d. 1,
q. 2, a. 3 quod non inquit divus Thomas passionem Christi fuisse causam
finalem tantum gratiae quae dabatur in sacramentis veteris legis, sed
ipsorum sacramentorum. Etenim, ut in 3 p.. q. 49, a. 1 docet divus
Thomas, passio Christi est causa efficiens et meritoria salutis omnium
hominum: ergo fuit causa efficiens gratiae antiquitus datae.
(1)

S. AUOUST. Eplst. M ML 33. 364.

ÇUAEST. LXI, ART. 3

41

At vero inagister Cano in Helectionc de sacramentis in conununi,
p. 4 in fine docet quod humanitas Christi ejusque sanguis, priusquam
in rerum natura esset, non potuerunt esse causa efficiens salutis. Ilaec
autem dicta contraria non sunt quia, cum passio Christi asseritur causa
efficiens, intelligitur quando exhibita fuit in actu ipsa passio. Antea
vero non fuit causa efficiens.
Sed rogat aliquis quomodo passio Christi quando fuit exhibita potuit
esse causa efficiens gratiae, quae jam olim data fuerat antiquis patribus.
Respondetur quod passio Christi non ita fuit causa efficiens quod tunc
faceret gratos ex non gratis; sed ejus efficientia consistit in hoc quod
gratiam illam perfecit ut pertingeret in vitam aeternam, et sic fuit causa
efficiens salutis omnium ad vitam aeternam.
Alio modo respondetur quod causa efficiens dici solet illa quae con­
servat effectum. V. gr.. si lucidus aër factus ab aliqua lucerna, illa extincta, in eodem instanti altera accendatur, haec secunda dicitur causa
efficiens illius luminis aëris, cum tamen non fecerit ex non lucido luci­
dum ; ita Christus, qui est lux hominum, illa ipsa dona spiritualia quae
olim data fuerunt patribus, conservat et perficit virtute suae passionis,
et ita dicitur causa efficiens.
Ceterum dc modo quo ista sacramenta sunt causa gratiae in quaesi,
sequenti dicemus.
7. — Circa tertiani conclusionem solet disputari ab aliquibus an fides
Christi explicita fuerit omni tempore ad salutem necessaria. De qua
quaestione vide magistrum Cano ubi supra, p. 2. Vide etiam magistrum
Soto, d. 2, q, 2, a. 3, et De natura et gratia, lib. 2, cap. 11. Sed tamen
haec disputatio locum habet in Secunda secundae in materia de fide.
Quod vero attinet ad praesentem locum, supponendum nobis est, se­
cundum fidem catholicam, neminem post lapsum Adae justificari sine
fide expressa Dei et implicita Jesu Christi. Prima pars probatur. Nam
cognitio naturalis non sufficit ad justificationem, ut patet ex illo ad
Hcb. 11 (v. 6) : Sine fine impossibile est placere Deo. Et loquitur de fide
supernatural!. Ergo necessaria est cognitio expressa Dei ut est objectum
supcrnaturale. Altera vero pars patet ad Rom. 3 (vv. 23-25) : Omnes enim
peccaverunt et egent gloria Dei. Justificati gratis per gratiam ipsius, per
redemptionem quae est- in Christo Jesu. quem proposuit propitiatorem
per fidem in sanguine ipsius. Quod autem non fuerit necessaria semper
fides Christi expressa ad salutem omni tempore, est communis sententia
doctorum eum Magistro in 3, d. 25 et Augustino lib. 19 Contra Faustum,
cap. 14. At vero semper fuerunt aliqui viri in omni lege qui habuerunt
expressam fidem mysterii Verbi incarnati.
Ceterum in opinione versatur apud theologos, an in isto tempore sino
fide expressa Christi possit quis salutem gloriae consequi, an voro suf­

42

DOMINICUS BANEZ

ficiat implicita illi qui modo ante notitiam cvangclii justificaretur apud
indos. Magister Cano ubi supra dicit quod, quamvis fides implicita Chri­
sti sufficiat ad justificationem, non tamen sufficit ad salutem gloriae con­
sequendam, nisi prius audiat doctrinam evangel i i. Sed magister Soto ubi
supra dicit quod sufficit fides implicita Christi ad salutem vitae aeternae
consequendam illi homini, quae scilicet sufficit ad justificationem.
8. — Circa quartam conclusionem, quae est ad tertium divi Thomae,
nota quomodo divus Thomas appellat sacramentum illud quod obtulit
Melchisedech. Sed videtur hoc large sumpto vocabulo sacramenti posse
dici, scilicet pro mysterio. Aliqui vero opinantur quod fuit sacramentum
determinatum ex divina institutione, et quod ideo dicitur Melchisedech
sacerdos Dei altissimi, quia offerebat sacrificium a Deo institutum. Sed
nihilominus Anacletus pontifex in epistola de ordinatione episcoporum
ait: “initium sacerdotii fuit Aaron” (1). Nam licet Melchisedech prior
obtulerit sacrificium, et postea Abraham, Isaac et Jacob, ii tamen spon­
tanea voluntate, non sacerdotali auctoritate, ista fecerunt. Ceterum
Aaron prius jubente Domino victimam obtulit.
Unde plane licet colligere in lege naturali non fuisse determinata a
Deo sacrificia vel sacramenta.
Quod si quis objiciat de ratione sacramenti esse quod sit institutum a
Deo: ergo etc.; respondetur non esse adeo essentialem conditionem sa­
cramenti in communi quod in speciali determinetur ejus forma vel ma­
teria a Deo, sed sufficit quod instinctu Dei ab hominibus determinentur
sacramenta. Quamvis in nova lege omnia sunt instituta a Deo et Christo
Domino.
ARTICULUS QUARTUS

Utrum post Christum debuerint esse aliqua sacramenta

Conclusio est affirmativa.
In hoc art. nihil occurrit advertendum praeter haec quae dicta sunt
art. praecedenti : nam dc necessitate cujuslibet sacramenti suo loco
dicendum est.
Nota argumentum Sed contra ex Augustino, ubi dicit quod sacra­
menta novae legis sunt “numero pauciora, actu faciliora” quam sacra­
menta veteris legis. Hoc videtur falsum. Nam in nova lege sunt septem
sacramenta; sacramenta vero veteris legis solum fuerunt duo, scilicet
circumcisio et esus agni.
Respondetur quod divus Augustinus appellavit sacramenta omnia
sacrificia veteris legis, quia mysteria erant eorum quae sunt in nova lege.
Pe - Ax*cl. Di ordinatione archiepixe .. ML 130. 71.

QUAESTIO SEXAGESIMASECUNDA
De effectu principali sacramentorum qui eet gratia

ARTICULUS PRIMUS

Utrum sacramenta sint causa gratiae
1. — Prima conclusio : Sacramenta novae legis sunt causa gra­
tiae.
Secunda conclusio: Non sunt causa principalis sed instrumen­
tons.
2. — Prima conclusio divi Thomae est certa secundum fidem, ut patet
ex concilio Florentino ubi dicitur novae legis1 septem esse sacramenta,
quae et gratiam continent et eam digne suscipientibus conferunt. Conferre
autem causare est. Item in concilio Tridentino sees. 7. can. 6: “Si quis
dixerit sacramenta novae legis non continere gratiam quam signi­
ficant, aut cam non ponentibus obicem non conferre, quasi signa tantum
sint gratiae acceptae vel justitiae per fidem, ...anathema sit”. Ante ista
concilia sancti patres ita nos docuerunt, et ita explicaverunt evangelium, et ita intellexerunt, quorum testimonia refert magister Cano in
Rcledionc dc sacramentis in communi, p. 4 et magister Soto in 4. d. 1,
q. 3.
Sed nos exempli gratia aliqua ponamus. Joan. (v. 5) : -Visi quis
renatus fuerit ex aqua d Spiritu Sancto. Item ad Titum 3 (v. 5) : Salvos
nos fecit per lavacrum regenerationis. Et ad Eph. 5 (v. 26) : Mundans
cam lavacro etc. Istae locutiones non essent propriae et verae si sacra­
mentum baptismi tantum esset signum gratiae, nam illa particula ex et
per causal itatem important. Item Joan. 6 (v. 57) : Qui manducat meam
carnem etc. in me manet. Et I Cor. 10 (v. 17) : Unus panis et unum
corpus multi sumus, omnes qui de uno pane d de uno calice participamus.
Item I Petri 3 (v. 21) : Salvos nos faciet baptismo.

44

DOMINICI S BASEZ

Sancti etiam ita intellexerunt. V. gr., Gregorius Naziancenus, Oratio­
ne 3: Chrysost ornus, llomil. 25 super Joannem; Cyvillus, Lib. 2 super
Joannem. capitulo 42; Ambrosius, lib. 1 De sacramentis, cap. 50;
Augustinus Tract. 38 in Joannem. Omnes isti sancti ajunt sacramenta
novae legis sanctificare animam, mundare illam atque firmare et alia si­
milia quae vera esse non possunt, nisi asseramus quod nostra sacramenta
sunt causa, et non tantum signa gratiae. Itaque esset haereticus qui
negaret primam conclusionem.
3. — Circa rationem explicandi modum quo sacramenta sunt causa
gratiae variae sunt opiniones. Prima est quorumdam asserentium sacra­
menta dici causam gratiae quia ad illorum praesentiam sive usum illo­
rum Deus statuit suam gratiam conferre. Hanc habet Alexander Halensis 4 p., q. 8, membr. 3. a. 5, divus Bonaventura 4, d. 2, q. 3, Ocham
in 4. q. 1. Richardus d. 1. q. 1, a. 4. Scotus q. 4. et 5, Durandus q. 4.
Gabriel q. 3. Sed tamen isti doctores non solum de sacramentis sed de
diversis creaturis asserunt quod propterea sunt causa quia ad illorum
praesentiam producit Deus effectus.
Altera opinio est quod sacramenta sunt causae dispositivae ad gra­
tiam. producendo efficienter aliquam qualitatem sive ornatum in anima,
non tamen ipsam gratiam. Haec opinio est Alexandri Halensis etiam 4
p., q. 19 memb. 2. Quam opinionem secutus fuit divus Thomas in Quarto.
d. 1. q. 1. a. 4. et De veritate q. 27. a. 4 ad 3. Hanc tenent Capreolus
et Paludanus in 4, d. 1, q. 1.
Tertia opinio asserit quod sacramenta sunt causae per accidens.
Omnes istae opiniones habuerunt idem motivum, quia scilicet impos­
sibile reputaverunt isti doctores gratiam produci nisi per creationem,
quae a solo Deo est. ita ut creatura non possit esse instrumentum effi­
cienter.
Item in hoc fundatur quod res corporalis non potest attingere ad
productionem rei spiritualis.
Quarta opinio est domini Cajetani in hoc art., et videtur esse divi
Thomae in hoc art., quod sacramenta efficienter concurrunt et attingunt
ad ipsam gratiam producendam in anima sicut causae instrumentales,
sicut penieillus ad imagenem.
Quinta opinio est magistri Cano, quod sacramenta sunt causae instru­
mentales gratiae, non quidem attingentes virtute et efficientia sua ad
producendam qualitatem quae est gratia, sed sunt instrumenta moralia
in genere causarum moralium. Quod ille taliter explicat. V. gr.. impe­
rans vel consulens homicidium causa moralis efficiens est homicidii ;
tamen non attingit homo suo consilio occisionem in actu exercito sicut
causa physica. Ita opinatur magister Cano, Christi humanitatem et ejus

yiJAES'r. ι.χιι, art. 1

45

sanguinem esse causam nostrae justificationis et gratiae in genere moris,
sicut pretium solutum et ipsa pecunia est causa redemptionis captivi.
Christus itaque fuit causa moralis satisfaciendi et merendi et solvendi
pro nobis pretium; sacramenta vero sunt instrumenta moralia hujusmo­
di causae per quae applicatur nobis redemptio Christi. Et dicit quod
sunt veluti crumena continens pecuniam redimendi humanum genus.
Hanc opinionem probat in Relectione de sacramentis, quarta parte.
Sexta opinio [est] magistri Soto in 4, d. 1, q. 3, a. 1. Et dicit quod
sacramenta sunt causa gratiae formaliter, id est ipsius effectus formalis
gratiae qui est esse hominem gratum Deo. At vero sacramenta non
sunt causa efficiens ipsius qualitatis quao est gratia. Pro cujus explica­
tione nota, et fingamus hominem gratum Deo sine qualitate animae,
sicut Petrus dicitur gratus regi sine qualitate aliqua. Et si quis recon­
ciliaret Petrum eum rego, diceretur causa gratiae Petri cum rege. Ita
sacramenta sunt causa gratiae, quia i>er eorum susceptionem reconcilia­
mur Deo et sumus grati. Quod autem illa gratia sit qualitas distincta
ab anima, per accidens est ad rationem causalitatis sacramentorum. Item
explicat suam sententiam per hoc quod ista causalis est vora : quia hic
baptizatur, fit gratus Deo. Quod de circumcisione dici non poterat, haec
enim causalis est falsa : quia hic circumciditur justificatur. Et denique
fatetur sacramenta esse causa gratiae sicut meritum est causa praemii
in eodem genere causae. Hoc contra Cajetanum, qui in hoc art. negat
meritum esse causam praemii.
At vero si quis attente consideret opinionem istam, inveniet quod est
eadem opinio eum opinione magistri Cano. Nam effectus quem magister
Soto tribuit sacramentis est effectus moralis, v. gr. esse hominem gra­
tum Deo. Ergo et causa, istius effectus est etiam causa moralis. Item
homo qui per obsequia mereretur erga regem reconciliationem Petri
eum rege, iste quidem causa moralis est meritoria, et non causa physica.
Ergo si Christus per mortem suam nos reconciliavit Deo meritorie, et
rursus ipsa sacramenta sunt instrumenta reconciliandi nos per meritum :
ergo Christus et etiam sacramenta sunt causae morales ipsius gratiae.
4. — Igitur ad hoc dubium, ne tanta varietate opinionum simus
ancipites, est prima conclusio: Illa prima opinio revera negat sacra menta gratiam conferre, quamvis voce id fateat-ur. Probatur. Quia mo­
dus ille causandi non cxccdit rationem signi. Probatur. Nam ille modus
poterat accommodari vere circumcisioni, de qua certum est secundum
fidem quod non conferebat gratiam, sed ad praesentiam illius et usum
statuit Deus homines justificare et gratiam conferre, sic enim pepigit
eum Abraham.
Secunda conclusio: Sacramenta non sunt causa gratiae producendo
aliquem characterem sive ornatum in anima, ut asserit secunda opinio.

46

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

Probatur. Primo in sacramentis non imprimentibus characterem videtur
ille ornatus sine causa poni. Ergo. Secundo ille ornatus esset qualitas
quaedam supernaturalis et spiritualis: ergo pari ratione non possunt sa­
cramenta illum producere sicut nec gratiam. Tertio esto ita quod pro­
ducant illum ornatum sacramenta ipsa, tamen non ideo sequitur quod
sint causa gratiae. Probatur. Quia homo producit tamquam causa effi­
ciens dispositiones necessarias ad animam rationalem, tamen non est
causa ipsius animae, quia haec a solo Deo pendet in fieri et conservari.
Tertia conclusio: Sacramenta -novae legis non sunt causa per acci­
dens vel sine qua non. Probatur. Quia simpliciter non salvatur modus
loquendi conciliorum vel sanctorum, si tantum sunt causae per accidens,
scilicet sine quibus non. Patet, nam causa per accidens non efficit pro­
prie effectum. V. gr., album aedificat : ipsa albedo, quae est causa per
accidens, nihil confert aedificio. Secundo quia isto modo circumcisio
caset causa gratiae, quia erat etiam causa per accidens, nam circumcisus
justificabatur. Tertio, quod non sint causae sine qua non patet, nam
aliquando confertur gratia et justificatur homo sine sacramento in actu.
Quarta conclusio: Satis convenienter explicatur modus causalitatis
sacramentorum per illam opinionem qua
*
asserit quod sacramenta sunt
causae instrumentales gratiae in genere causarum moralium. Probatur,
quia humanitas Christi et passio sunt causa gratiae in genere moris: ergo
et ipsa sacramenta. Patet consequentia, quia sacramenta sunt instrumen­
ta separata; ipsa vero humanitas et sanguis Chrijrti Domini dicitur
instrumentum conjunctum ipsi Verbo Dei, qui est causa principalis.
Antecedens probatur. Nam potissima ratio ipsi humanitati et sanguini
Christi ad efficiendam istam gratiam ex eo fuit quod per illam mere­
batur Filius Dei. Mereri autem et satisfacere est causare moraliter.
Ergo erant causa moralis praemii et redemptionis. Ergo in eodem genere
causae sunt sacramenta causae instrumentales, nam sunt instrumenta
illius meriti et satisfactionis.
Praeterea probatur quod haec sit maxima dignitas sacramentorum
novae legis, quod sint causae morales gratiae. Nam quivis alius modus
efficiendi esse poterat communis de potentia Dei absoluta sacramentis
veteris legis et novae legis, sicut v. gr. modus ille efficiendi gratiam ad
modum causae physicae, attingendo scilicet effectum, poterat convenire
etiam circumcisioni. Nam sicut modo Deus mediante ablutione corporis
mundat animam a peccato, ita posset uti circumcisione. Sed tamen mo­
dus ille causandi moraliter non potest convenire alicui sacramento sine
merito Christi. Probatur. Quia satisfactio talis qualis fuit in Christo
do facto et meritum tale secundum qualitatem justitiae, non potuit alii
convenire praeter Christo. Ergo nulla creatura poterat esse instrumen-

r

QUAKST. LXII, ART. ]

47

tum talis meriti et satisfactionis ad justificandum hominem nisi a Chri­
sto institueretur.
Huic doctrinae consonat quod dicit Apostolus ad Heb. 10 (v. 4) :
Impossibile est sanguine hircorum auferri peccata. Non autem esset
impossibile si Deus institueret illud sacrificium ut instrumentum physi­
cum ad producendam gratiam. Ergo haec impossibilitas erat quia nul­
lum poterat esse meritum, nulla redemptio, nulla satisfactio ad aequa­
litatem nisi por Christum, qui redemit nos et lavit nos a peccatis nostris
in sanguine suo (Apoc. 1, 5). Quam redemptionem tribuit Apostolus ut
instrumentum separatum ipsi baptismo, mundans eam lavacro aquae in
Verbo vitae (Ephes. 5, 26). Et ad Titum 3 (v. 5) : Salvos nos fecit per
lavacrum regenerationis et renovationis.
Et si quis objiciat quod oratio viri justi potest esse causa conver­
sionis peccatoris in genere causae moralis: ergo sacramentis nihil plus
tribuimus dignitatis quam possit convenire homini justo: respondetur
quod non omnia quae sunt instrumenta causae moralis, sunt aequaliter
efficacia moraliter ejusdem effectus. Unde concedo quod in eodem genere
causae sunt sacramenta, et oratio vel praedicatio coneionatoris. Sed
tamen differunt quod sacramenta applicantur per modum meriti Christi,
quod est ad aequalitatem et de rigore justitiae, et ita ex opere operato
justificant nos. At vero praedicatio vel oratio viri justi non amovet
peccatorem et justificat nisi mediante opere operantis peccatoris qui
convertitur, non tamen mediante virtute propria ipsius praedicatoris.
Quinta conclusio: Secundum sententiam divi Thomac, necesse est
ponere in sacramentis duplicem rationem causae efficientis: alteram
moralem per modum meriti et redemptionis, quam ponit magister Cano;
alteram per modum causae efficientis instar causarum naturalium vel
artificialium; ut sicut revera penicillus attingit ad productionem ima­
ginis quatenus movetur ab artifice, ita sacramenta attingant ad pro­
ductionem gratiae quatenus sunt instrumenta et moventur a Spiritu
Sancto.
Probatur haec conclusio. Instrumentum causae moralis quod caret
libero arbitrio non potest habere rationem efficientiae, nisi physice ali­
quam actionem habeat propriam. V gr., quando quis sagitta voluntarie
occidit hominem, sagitta est instrumentum occisionis, habet tamen pro­
priam actionem. At vero epistola v. gr., quam dedit David ad occidendum
Uriam, ita dicitur instrumentum morale quod non excedit rationem signi
voluntatis regis, ut etiam denarius plumbeus, de quo dicit divus Thomae
quod non excedit rationem signi voluntatis regis et ordinationis.
Secundo probatur conclusio. Nam divus Thomas 3 p., q. 48, docet
passionem Christi causam fuisse nostrae salutis per modum meriti et
satisfactionis et per modum sacrificii, per modum redemptionis et per

48

DOMINICUS RANEZ

modum efficientiae; ubi divus Thomas distinguit istos modos, quorum
ultimus non est moralis, alias non esset distinctus ab aliis moralibus.
Praeterea divus Thomas in art. 5 hujus quaesi. ait sacramenta habere
virtutem ex passione Christi, quae per modum meriti et efficientiae ope­
rata est nostram salutem et quod operantur sacramenta ut instrumenta
separata. Praeterea ratio divi Thomae in hoc art. non procedit de causa
morali, sed de causa efficienti ad modum causae artificialis, sicut serra
efficit scamnum. Et iu hoc bene dicit dominus Cajetanus, quia ad ratio­
nem instrumenti moralis dumtaxat non videtur necessarium quod instru­
mentum operetur secundum propriam actionem et formam. At vero
dominus Cajetanus negat meritum esse causam praemii, in quo discedi­
mus ab illo et tenemus cum magistro Soto quod sit causa praemii. Est
tamen haec opinio divi Thomae difficilis ad intelligendum, quomodo pos­
sit convenire sacramentis ista efficientia.
5. — Arguitur primo contra istam sententiam. Cum sacerdos inquit,
ego te absolvo, hujusmodi forma non est neeessc quod habeat aliquam
actionem propriam circa suscipientem sacramentum. Non enim opus est
ut poenitens audiat, neque voce sacerdotis aer motus tangat ipsum poenitentem. Ergo non est instrumentum efficiens instar causarum artifi­
cialium talis forma. Simile argumentum potest fieri de forma consecra­
tionis, hoc est corpus meum, quae nullam habet actionem realem circa
panem: ergo non est instrumentum efficiens transubstantiationis. sed
moralis tantum, sicut imperium quoddam regis aut judicis.
Ad hoc argumentum respondetur quod nos non definimus modo quod
sacramentum secundum omnem suam partem debeat habere propriam
actionem circa suscipientem gratiam, sed quod sacramentum haliet
aliquam actionem et contactum realem cum suscipiente sacramentum
virtute sacramenti. Hoc ita esse palet inductive in omni sacramento.
Nam materia baptismi proxima est ipsa ablutio quae tangit corpus, et
haec est sacramentum, licet illa forma, ego tc baptizo, non uniatur neque
contingat realiter ipsi baptizato. Item in confirmatione illa unctio est
sacramentum et subjective recipitur in confirmato. In eucharistia man­
ducatio est per quam species sacramentales tangunt comedentem et cibant
animam. In sacramento ordinis est traditio realis alicujus rei, est con­
tactus realis. In extrema unctione patet quod ipsa unctio est contactus
realis. At vero in matrimonio et in sacramento poenitentiae non videtur
contactus iste necessarius. Sed respondetur quod confessio peccatorum est
materia proxima sacramenti poenitentiae, ct hoc quidem realiter sen­
sibile est et conjunctum ipsi poenitenti, utpote verba ipsa vel signa
facta per motum. In matrimonio vero materia et forma sunt expressiones
consensus utriusque conjugis. Argumentum vero probat de forma eucha­
ristiae ct poenitentiae non se habere ad modum causae physicae, sed mo-

QUAEST. LXII, ART. 1

49

ralis. Quod etsi concedatur, non est contra divum Thomam, qui in hoc
art. solum ait sacramenta esse causam instrumentaient officientem gra­
tiam. At vero sacramentum est materia et supponit pro materia connotando formam, ut supra dictum est.
Quod si objicias, principalior est forma quam materia in sacramentis:
ergo potius sanctificat hominem forma quam materia: negatur conse­
quentia, nam in sacramento eucharistiae id quod sanctificat nos instrumentaliter est ipsa materia, scilicet species sacramental is, non vero
forma. Secundo dicimus distinguo antecedens. Si materia consideretur
distincta a forma et seclusa forma, concedo. Si autem consideretur ut
jam determinata per formam, negatur antecedens. Immo materia ipsa
est sacramentum, ct forma se habet ad modum partis. Unde sicut prin­
cipalius quid est album (piam albedo, et calidum quam calor, ita ablutio
cui accessit forma sacramenti principalior est quam ipsa forma seorsum
considerata.
6. — Sectmdo arguitur. Sacramenta novae legis non possunt habere
majorem efficientiam quam humanitas Christi, quae est instrumentum
conjunctum. Sed ipsa humanitas causât gratiam modo de facto solum
ut causa moralis. Ergo sacramenta non sunt nisi instrumenta in genere
causae moralis.
Ad hoc respondetur primo negando consequentiam, ex eo quod potest
instrumentum causae moralis habere aliam rationem efficientiae quam
ipsa principalis causa. V. gr., judex est causa moralis ut suspendatur
aliquis per suam sententiam; minister vero qui exequitur sententiam
aliam rationem habet efficiendi, qui est instrumentum causae moralis.
Secundo respondetur quod etiam ipsa humanitas Christi est principium
efficiens non solum ut causa moralis, sed etiam est principium efficax
instar causa naturalis vel artificialis. Et si dicas, quomodo potest fieri
quod cum Petrus baptizatur in terris, humanitas Christi habeat pro­
priam operationem instrumentalcm circa Petrum, nisi forte dicatur
quod ipsa humanitas Christi producit aliquam qualitatem in aërc, et
quod illa attingit aquam ct aqua Petrum? Sed tamen sequeretur ex hoc
quod non minus ipse aër haberet rationem instrumenti ad pruducendam
gratiam quam ipsa aqua.
Igitur dicendum est quod est modus occultus, quemadmodum modus
ille quo ignis cruciat daemones in inferno non solum quando sunt in ipso
inferno, sed etiam quando versantur inter nas. Et non mirum est si
sint quidam modi efficiendi ipsi Deo occultissimi, siquidem etiam in re­
rum natura sunt etiam modi occultissimi operandi nobis. V. gr., quo­
modo piscis ille qui dicitur stupo facit stupescere manum piscatoris
quando apprehenditur hamo, et quomodo etiam magnes deserviat na­
vigatoribus.
4

DOMINICUS Π A NEZ

50

Denique in humanitate Christi aliquid peculiare est quod potuit esse
ratio hujus efficientiae, etiam a remotis, absque efficientia in medio,
quia humanitas Christi existit per existent iam Verbi Dei. quod Verbum
divinum ubique est. Et ideo humanitas Christi ct intellectus animae
Christi et voluntas potest esse causa et principium efficiendi instrumen­
*
tante!
ubique, quia ubique est sua existcnlia, quamvis non sua essentia
sit ubique. Quemadmodum intellectus animae nostrae est in anima, et
anima est in toto corpore, et propterca potest esse quod intellectus sit
causa efficiens movendi aliquem digitum vel pedem vel manum, quia est
in anima quae est in toto corpore; ita similiter humanitas Christi, quae
est in toto mundo per existentiam Verbi, operatur efficienter ubique.
Et quemadmodum imaginatio est in capite tantum, et tamen est princi­
pium movendi pedem, et tamen non operatur in medio, quia est instru­
mentum animae, quae est in toto corpore, similiter dicendum est de
humanitate Christi.
7. — Tertio arguitur. Gratia creatur a Deo; sed ad creationem solus
Deus concurrit et nullo modo creatura neque instrumentaliter quidem :
ergo sacramenta non possunt concurrere ad gratiam.
Ad hoc respondeo negatur major, quia creatio simpliciter est ex
nihilo; at vero gratia producitur de potentia obedientiali subjecti. Et si
dicatur quod sequitur quod anima rationalis non creatur a Deo quia
etiam producitur in materia a Deo, et videtur educi de potentia obedientiali ipsius subjecti : respondetur negando paritatem rationis, nam
anima rationalis ita producitur a 1)<·ο. quod non dependet a subjecto in
fieri et conservari. At vero gratia, quae est quaedam qualitas et accidens
supematuralis, ita producitur in subjecto, quod dependet ab illo in fieri
et conservari.
8. — Quarto arguitur ex testimoniis sanctorum. Nam divus Bernar­
dus in Sermone de cena Domini dicit quod, sicut “investitur canonicus
per libium” etc. (1), sic divisiones gratiarum diversae traditae sunt
sacramentis.
Respondetur quod ista comparatio est accipienda quantum ad diver­
sitatem gratiarum quae dantur in sacramentis, non tamen quantum ad
efficientiam et causalitatem.
Item arguitur ex divo Hieronymo super illud Matthaei 3 (v. 11),
Ego baptizo, ubi dicit : Ex quo discimus quod homo tantum aquam tri­
buit. Deus autem Spiritum Sanctum, quo et sordes abluuntur et san­
guinis peccata purgantur. Et super Mat. 16, comparans sacerdotes novae
legis cum sacerdotibus veteris legis dicit: “Quomodo ibi sacerdos mun­
dum facit leprosum vel immundum, sic et hic alligat vel solvit sacerdos
(1>

S. BiRNARDue, Sermo iw cena Domini. ML 1R3. 272.

QÜAKST. LXI1, ART. 2

51

vel episcopus” (1). Sed in veteri lege sacerdos non erat causa munditiae,
sed tantum ostendebat esse mundum, ita etiam hic sacerdotes non sunt
causa gratiae in sacramentis.
Item adducitur dictum Agustini lib. 5 De Trinitate cap. 16, ubi dicit
quod nullus discipulorum Christi dans Spiritum Sanctum orabant
quippe ut .Spiritus Sanctus veniret in eos quibus manus imponebant.
Et lib. Octogintatrium quaest. q. 53: “Quaedam Deus facit per scipsum
sine media causa, ...ut illuminare animam” (2). Sed si minister vel sa­
cramentum essent causa gratiae, Deus non per scipsum illuminaret
animam, sed per mediam causam.
Ad haec ct similia respondetur quod cum sancti videntur negare
sacerdotes dare Spiritum Sanctum, intelligendum est tamquam causa
principalis et auctoritative, non autem per ministerium et instrumen­
tante!’. Nam dicitur I Cor. 3 (w. 6-7) : Ego plantavi, Apollo rigavit,
Deus autem incrementum dedit. Neque qui plantat est aliquid neque
qui rigat, sed qui incrementum dat Deus. Et alibi: SVc nos existimet
homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum Dei. (Ib. 4, 1).
Illud autem Mat. 16 dictum fuit contra sacerdotes novae legis qui pro
suo cerebro et arbitratu arrogabant sibi potestatem absolvendi et ligandi,
non utentes clave scientiae, ut scirent distinguere inter lepram et non
lepram.

ARTICULUS SECUNDUS ·

Utrum gratia sacramentaiLs addat aliquid supra gratiam virtutum
et donorum
1. — Conclusio est: Gratia sacramentalis addit supra gratiam
virtutum et donorum quoddam auxilium ad consequendum finem
sacramenti.
Dubitatur an gratia sacramentalis sit alius habitus distinctus
ab habitu gratiae qui est in essentia animae, et habitibus virtutum
et donorum qui sunt in potentiis animae.
De qua re sunt tres opiniones. Quidam ajunt omnino differre, nisi
in hoc quod gratia sacramentalis datur per tale medium, gratia vero
virtutum et donorum non hoc importat quod detur per tale medium,
scilicet sacramentum, sed mediantibus dispositionibus liberi arbitrii, ita
<1) S. Hirkonymvs. Comment. in Afatttaeum, lib. I. cap. 3. et lib. 3. cap. 16. ML
26. 30 et 122.
(2) S. Λυβυβτ. Lib. Octoaintatrium QQ. q. 53 ML 40, 36-37.
• Sequentia usque ad quaest. 80 art. 4 sumuntur ex codice Palcntino.

52

DOMINICUS BANEZ

ut gratia sac ramenta lis et gratia virtutum et donorum se habeant inter
se sicut sanitas per artem medicinae adquisitam et sanitas per naturam,
quae non differunt specie, sed tantum ex parte modii quo adquiruntur.
Hanc opinionem refert Paludatius in 4, d. 1, q. 3 et ait esse com­
munem. Sed haec opinio sufficienter excluditur ratione divi Thomae in
hoc articulo, quae ex solutione ad primum colligitur. Essent enim su­
perflua tot sacramenta nisi speciales effectus efficerent. Et confirmatur
ex divo Bernardo in sermone jam citato De Cena Domini, ubi ait quoti
“diversae gratiae diversis sunt attributa sacramentis” (1).
Est altera opinio Paludani ubi supra, qui ait esse diversos habitus
gratiam sacramentalom et gratiam virtutum et donorum, sicut habitus
temperantiae et fortitudinis sunt distincti, quia ordinantur ad diversos
actus.
Capreolus autem d. 3, q. 3 inquit hos habitus quos addit gratia sacramentalis nihil aliud esse quam characterem sacramentalom in sacramen­
tis illum imprimentibus, et in aliis ornatum quemdam, de quo supra
art. 1 diximus esse imaginationem voluntariam.
At vero contra Paludanum primo facit quod divus Thomas ait in
hoc art., gratiam sacramentalem addere divinum auxilium. Nomine
autem auxilii semper intelligit divus Thomas actualem concursum Dei.
Ergo non est habitus id quod addit gratia sacramentalis. Secundo, liabitus distincti ponuntur in eodem subjecto ad actus distinctos specie.
Sed ad nullum actum ordinari possunt habitus infusi per sacramentum
qui non sit ejusdem speciei cum actibus ad quos ordinantur habitus
virtutum et donorum. Ergo non sunt distincti specie. Probatur minor
inductive. V. gr., ex sacramento poenitentiae infunditur homini aliquis
habitus quo possit, remissis peccatis praeteritis, mereri sibi per actus
satisfactorios. Sed hoc ipsum praestat habitus poenitentiae virtutis
infusus. Ergo non sunt distincti. Item in confirmatione datur homini
robur ad confitendam publice fidem. Sed hoc ipsum habet homo per
virtutem fortitudinis infusae informata caritate. Ergo actus ipsi non
differunt specie, et per consequens nec habitus, atque adeo nec differunt
ipsi habitus, siquidem sunt in eodem subjecto.
2. — Est igitur tertia sententia divi Thoma c quam optime explicat
Cajetanus in hoc articulo, scilicet gratiam sacramentalem cumdem habi­
tum esse cum gratia virtutum et donorum, sed addere actualem concur­
sum Dei ad singularem effectum sacramenti. Et ita expresse docet infra,
q. 72, a. 7 ad tertium, ubi ait “gratiam sacramentalem addere supra
gratiam gratum facientem communiter dictam aliquid effectivum spe­
cialis effectus” sacramenti, quod quidem in hoc loco ait esse auxilium
(D

S. BKKlfAR&t'· Sermo <h Cctui Domiat. MI. 183. 272

QVAEST. LXIÏ, ART. 2

53

Dei. Et subdit illic gratiam quae in confirmatione datur, camdem cs.sc
cum illa quae datur in baptismo secundum communem rationem gratiae
gratum facientis, sed augetur in confirmatione.
Quod si aliquis objiciat: ergo non differunt nisi secundum magis
et minus perfectum : respondetur ex divo Thoma ibidem, si consideretur
gratia sacramentalis sacramenti confirmationis secundum illud speciale
quod superaddit, sic non est ejusdem speciei. Unde colligimus quod
gratia sacramentalis non solum addit actuale auxilium per modum transeuntis ad aliquem actum, v. gr. ad profitendam fidem, ad digne mini­
strandum sacramenta, sed etiam addit aliquid permanens et intrinsecum
habitui qui infunditur vel augetur per sacramentum. Et ego ita credo,
contra sententiam Soti, qui in 4, d. 1, q. 3, a. 3, ait gratiam sacramenta­
lem nihil aliud connotare quam auxilium actuale, sic adeo ut, si quaeras
quae sit gratia sacramentalis in sacramento confirmationis, ait esse gra­
tiam virtutum et donorum, connotando quod Deus statuerit concurrere
cum confirmatis quando opus fuerit speciali auxilio ad profitendam fidem.
Non quod sine sacramento non possit Deus ferre auxilium, etiam secun­
dum legem ordinariam, sed quod nova ratione paratus sit opem ferre
confirmatis.
Nos autem existimamus ex doctrina divi Thomae, ubi supra, quod
ipsemet habitus gratiae virtutum et donorum qui fuit datus extra vir­
tutem sacramenti, non inclinat tam vehementer et tam infallibiliter ad
finem sacramenti consequendum, v. gr., ad profitendam fidem, sicut
quando tales habitus infunduntur vel augentur per sacramenta. Alias
non dixisset divus Thomas gratiam sacramentalem esse alterius speciei
secundum id quod superadditur; etenim solum auxilium actuale Dei
non facit differre specie ipsos habitus, sed est aliquid intrinsecum
habitui per ordinem ad aliquod objectum.
Quod si objicias quod idem habitus non potest differre specie a seipso
per hoc quod vehementius inclinet et certius ad aliquem actum quam
antea inclinabat : respondetur quod, ei vehementia illa vel promptitude
oriatur ex intensione ipsius habitus, non facit differre specie; at vero si
oriatur ex aliquo intrinseco et inseparabili, etiamsi habitus ipse sit remis­
sus, bene potest facere differentiam specificam. Et hujusmodi est incli­
natio in gratia virtutum et donorum quando datur per sacramenta. Est
exemplum in logicis vel metaphysicis. Facile vel difficile mobile non fa­
cit distinctam speciem qualitatis si absolute consideretur illa differentia,
v. gr. calor remissus ct calor intensus non differunt specie; at vero si
facile vel difficile mobile consideretur quatenus haec differentia oritur
ex naturali conditione qualitatis, sic tunc facit speciem distinctam, ct
ita distinguuntur duae species, scilicet habitus et dispositio per facile
et difficile mobile.

54

DOMINICUS BANEZ

Hinc sequitur quantum referat christiania frequentare sacramenta
ut conserventur in gratia Dei et resistant contrariis.
3. — Circa solutionem ad tertium adverte 1. 2, q. 110, a. 2 gratiam
communiter dictam dividi in gratiam gratum facientem et actualem
auxilium, immo quodlibct supernatural donum appellatur gratia. Et
isto modo apertum est quod dicit divus Thomas in solutione ad tertium,
gratiam sacrament alem esse velut speciem ad gratiam communiter
dictam, quamvis rursus ipsa gratia sacramentalis dividatur in suas spe­
cies, ut infra, q. 65, a. 1 docet divus Thomas. Sed nota quod istae species
gratiae sacramentalis considerantur et distinguuntur secundum illud
quod superadditur gratiae virtutum et donorum, ut paulo antea di­
cebamus.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum sacramenta novae legis contineant gratiam
Conclusio: Gratia continetur in sacramentis novae legis tam­
quam in signo et tamquam in causa instrumental!.
Hic articulus explicatio est de eo quod [diffinitum] est in conciliis
Florentino et Tridentino. quod sacramenta novae legis gratiam continent
et eam digne suscipientibus conferunt. Ubi notandum est quod non
sufficit ad veritatem fidei catholicae si dicamus quod sacramenta novae
legis continent gratiam tamquam signa, hoc enim commune est illis cum
sacramentis veteris legis; sed necesse est insuper asserere quod gratia
continetur in sacramentis novae legis tamquam in causa. Et divus Tho­
mas explicat quod continetur tamquam in causa intrumcntali.
Contra solutionem ad tertium, ubi divus Thomas ait quod quando spi­
rituale est in corporali secundum perfectionem suae formae, tunc spiri­
tuale dicitur continere corporale, sic argumentor: Sequitur quod gratia
existât in homine sicut continens in contento. Probatur sequela. Haec
gratia est spiritualis; homo vero est corporalis, et gratia existit in ho­
mine perfecta, non per modum transeuntis.
Respondetur [primol quod gratia quidem existit in homine secundum
quod homo est spiritualis ratione animae. Respondetur secundo quod
gratia dupliciter considerari potest. Uno modo ut est accidens et quali­
tas quaedam inhaerens animae; et isto modo hoc patet, hoc est, certe
dependet a subjecto, ista anima, et continetur ab illo. Altero modo po­
test considerari secundum propriam speciem prout est consortium divi­
nae naturae et elevat subjectum ut sit superioris ordinis, scilicet divini;

QUAKST. LX1I, ART. 4

55

et isto modo [gratia] continet animam et hominem et est superior
homine, juxta modum loquendi Apostoli : Non autem ego, sed gratia Dei
mecum. (T Cor. 15. 10).

ARTICULUS QUARTUS

Utrum in sacramentis sit aiiqua virtus gratiae causativa
Prima conclusio: Necesse est ponere quod in sacramentis est
aliqua virtus in strumen talis ad inducendum effectum principalem.
Secunda conclusio: Hujusmodi virtus non habet esse permanens,
sed transiens ex uno in alio.
De hujusmodi conclusionibus disputant morose aliqui thomistae, de
quiddilata illius virtutis quae est in sacramentis causativa gratiae. Paludanus in 4, d. 1. q. 1 ait, praeter motum realem quo aqua baptismi abluit,
adhuc esse in illa et in verbis quamdam qualitatem impressam a Deo quae
est gratiae causativa. Capreolus autem ibidem opinatur similiter, sed
differt a Palude, quia putat esse spiritualem qualitatem, Paludanus
autem ait esse corporalem. Contra quam opinionem Durandus d. 1, q. 4.
et Scotus q. 5 multa argumentantur, quia isti opinantur nullam esse
virtutem in sacramentis praeter assistentiam Dei. Magister vero Cano,
qui opinatur sacramenta esse tantum instrumenta moralia, dixit in suis
scholiis super istum articulum nihil aliud esse virtutem sacramenti quam
sanguinem Christi et meritum ejus. Et quamvis illic loquatur conse­
quenter, tamen expresse loquitur contra doctrinam divi Thomae in hoc
articulo, ubi ponit virtutem spiritualem in sacrametnis per modum
transeuntis, ut patet in solutione ad primum. Doctrina igitur divi Tho­
mae satis aperta est in hoc articulo, quam egregie explicat Cajetanus.
Nam quemadmodum contingit in aliis instrumentis, quatenus instrumentalitcr concurrunt ad effectum principalis agentis, quod in eis nul­
lum est accidens inhaerens quod sit virtus productiva effectus princi­
palis, nisi quando actu moventur ab artifice, ita in sacramentis nulla
est virtus permanens et inserens productiva gratiae, sed ipse usus pas­
sivus quo spiritualiter moventur a Deo ad producendam gratiam est
virtus productiva gratiae. Unde non est virtus corporea sicut motus lo­
calis in calamo dum scribimus, sed est motus spiritualis occultus nostris
sensibus. Itaque ipsa ablutio corporalis non ut est actio vel passio cor­
poralis, sed ut mota spiritualiter ab ipso Deo per Christum et per inten­
tionem ministri baptizantis, attingit ad gratiam producendam in anima.
Et si dicas, quomodo possunt haec fieri? respondetur: Quod natum
est ex carne, caro est; ct quod natum est cx spiritu spiritus est (Joan.

56

dominicus βλχεζ

3. 6). Nec mirum cet quod cum objectum nostri intellectus sit quidditas
rei sensibilis, multa operetur Deus spiritualiter mediantibus rebus sen­
sibilibus quae nos comprehendere non possimus. Quapropter stultum
est haec hujusmodi mysteria velle per omnia metiri nostris philosophiis.
Circa solutionem ad primum argumentum nota exemplum quod
affert divus Thomas ad explicandum quomodo res corporalis possit
pertingere ad effectum spiritualium in virtute alterius rei spiritualis
cujus est instrumentum. Inquit enim, “sicut et in ipsa voce sensibili
est quaedam vis spiritualis ad excitandum intellectum hominis, inquantum procedit a conceptione mentis”. Hoc exemplum videtur habere
difficultatem, immo et falsum esse, quia in voce nulla alia virtus vide­
tur esse quam significatio ad placitum ex impositione humana, quae
significatio nihil est aliud quam relatio rationis, quae quidem non potest
esse virtus spiritualis ad excitandum intellectum hominis.
Respondetur quod in vocibus duo possumus considerare : alterum est
quod significant ad placitum ex impositione ; alterum, supposita signifi­
catione, est quaedam energia vivae vocis quae sibi accedit ex conceptu
loquentis. De hac igitur virtute vocis videtur ibi divus Thomas locutus.
Circa solutionem ad quartum nota quod, ex sententia divi Thomae,
etiam ipsa verba sacramentalia habent virtutem instrumentalem pro­
ductivam ipsius effectus quem significant. Quapropter illa doctrina divi
Thomae art. 1 ad secundum argumentum, quod “instrumentum habet
duas actiones: unam instrumentalem secundum quam operatur non in
virtute propria, sed in virtute principalis agentis; aliam autem actionem
habet propriam quae sibi competit secundum propriam formam”: haec
inquam doctrina vix et difficile poterit applicari verbis sacramentalibus
quatenus sunt instrumenta ad producendum effectum sacramcntalem.
Nam etsi prior illa actio competat illis divina virtute, tamen altera actio
quae deberet illis competere secundum propriam formam, nusquam
comparet. Nec enim sensibilis est talis actio. Non enim oportet quod
audiantur illa verba nec quod tangant aliquo modo subjectum vel ob­
jectum ubi debet produci effectus sacramcntalis. Unde illa doctrina
convenienter quidem applicatur ipsis sacramentis ex parte materiae,
ut supra dictum est in ipso articulo primo.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum sacramenta novae legis habeant virtutem ex passione Christi
Prima conclusio: Virtus salutifera a divinitate Christi per hu­
manitatem derivatur.

QUAEST. LXn, .ART. 5

57

Secunda conclusio: Sacramenta Ecclesiae specialiter habent
virtutem ex passione Christi.
Pro explicatione rationis divi Thomae qua probat priorem conclu­
sionem. nota quod instrumentum conjunctum dupliciter dicitur. Uno
modo dicitur instrumentum conjunctum quod est pars vel aliqua natura
ipsius suppositi operantis; v. gr. manus quae est instrumentum con­
junctum ad scribendum, et calor in igne est virtus instrumentalis ad
generationem ignis. Altero modo dicitur instrumentum conjunctum quod
est immediatum principali agenti, quamvis non sit pars illius vel natura
ejus; v. gr. baculus quo Petrus movet lapidem est instrumentum con­
junctum operantis, lapis ipse autem erit instrumentum separatum qua­
tenus cum illo movet alium lapidem. Divus Thomas ergo loquitur de
instrumento conjuncto priori modo; nam secundo modo nullum instru­
mentum potest esse separabile respectu suppositi Christi, · quia est
Verbum Dei et Deus immediate existons in omnibus rebus.
2. — Jam vero contra secundam conclusionem principalem multa pos­
sumus arguere. Arguitur primo. Christus Dominus obtulit pro nostra
salute totam vitam suam per omnes actus et labores quos fecit vel pas­
sus est mediante humana natura : ergo sacramenta non specialiter habent
virtutem a passione Christi.
Arguitur secundo et confirmatur. Quodcumque opus Christi fuit
infinite meritorium et satisfactorium: ergo sacramenta non magis a
passione Christi quam a jejunio habent virtutem. Probatur consequentia,
quia jejunium fuit meritorium aequaliter cum ipsa passione, siquidem
unum infinitum non est majus alio.
Arguitur tertia. Quaedam sacramento fuerunt instituta ante passio­
nem v. g. baptismus et eucharistia: ergo non acceperunt virtutem a
passione tamquam a causa efficienti instrumental i.
Arguitur quarto specialiter contra id quod habetur in argumento
Sed contra, ubi divus Thomas adducit Glossam super illud ad Rom. 5
(v. 14). In similitudinem praevaricationis Adae, asserentem quod ex
latere Christi dormientis in cruce sacramenta fluxerunt. Et divus Tho­
mas id approbat cum dicit- in argumento, quod in signum hujus fluxit
sanguis et aqua quibus significantur sacramenta potissima. Est igitur
argumentum: Quando fluxit sanguis et aqua, jam Christus mortuus
fuerat: ergo tunc non potuit esse meritoria transjeetio lateris et effusio
sanguinis, ac proinde sacramenta non habent virtutem ab apertione
lateris Christi. Et idem argumentum videtur probare quod non habent
virtutem ab ipsa morte Christi, quia in illo instanti in quo vcrificatur
quod homo moritur, verum est dicere quod non est homo ; sed immediate
ante hoc fuerat homo: ergo tunc non meretur, ac proinde ipsa mors non
fuit salutifera.

58

DOMINICUS BANEZ

Denique arguitur. Passio Christi jam non est : ergo non potest ess·
*
causa, efficiens conferens virtutem sacramentis quibus sanctificamur.
Probatur consequentia, quia omne agens operatur inquantum est in
actu: ergo passio Christi tantum erit causa meritoria, quae manet in
acceptatione Dei ut per meritum illius Deus nos sanctificet per sacra­
menta, quibus nobis applicatur meritum passionis Christi.
3. — Pro solutione horum argumentorum notandum est primo et
supponendum ex materia incarnationis, quod in primo instanti con­
ceptionis suae Christus Dominus habuit actum dilectionis Dei et homi­
num et obedientiae usque ad mortem per omnia media sibi statuta a
divina praedefinitione ct mandato. Haec doctrina probatur ex illo ad
Hebraeos, 10 (vv. 6-7) : Ideo ingrediens mundum dicit: Holocautomata
pro peccato non tibi placuerunt, corpus autem aptasti mihi. Tunc dixi,
ecce venio ut faciam Dc^is voluntatem tuam in me. Quibus verbis signi­
ficatur quod quam primum Christus fuit homo, obtulit semetipsum ad
placandum Deum per obedient iam promptissimam usque ad mortem, id
quod significatur in ipsomet Psalmo [39] citato ab Apostolo, ubi dici­
tur secundum aliam litteram vulgatam: /lures autem perfecisti mihi,
id est obedientiam promptissimam dedisti mihi, ut corpus meum mortale
et aptum ad sacrificandum tibi in cnice offerrem. Itaque in isto actu
consistit tota substantia meriti et tota radix satisfactionis Christi, usque
adeo quod postea quando Christus exequebatur operationes vel susci­
piebat labores et patiebatur, non merebatur de novo nec crescebat ratio
meriti et laboris operationum Christi, sicut contingit in nobis operanti­
bus, quod intenditur actus vel habitus caritatis et virtutum omnium:
dc qua re late diximus 2. 2, q. 24, a. 6, dubio 2 et dubio 5, et in relcotionf'
De merito et augmento caritatis. At vero anima Christi actu continuo
non merebatur amplius quam cum primum habuit illum, sed eadem
radix et substantia meriti immutabilis denominabat exteriora opera
meritoria ct satisfactoria, quatenus ad omnia illa collective ferebatur
voluntas una per quam meruit quidquid meruit, immo etiam ad singula
opera ferebatur et singula dignificabat, quamvis ipse Christus noluerit
opus nostrae redemptionis consummare donec ipse diceret in cruce:
Consummatum est, et inclinato capite emitteret spiritum.
Nota, secundo quod hoc meritum Christi est infinitum, sicut causa
universalis quae debet applicari nobis ad satisfactionem pro peccatis
per opera et passiones humanitatis Christi et per sacramenta et per
nostra opera et per sanctorum passiones, juxta illud ad Colos. 1 (v. 24) :
Adimpleo ea quae desunt passionum Christi in corpore meo, pro corpore
ejus, quod est Ecclesia. Immo vero quanto ipse Christus plures passiones
pertulit, eo magis virtutis salutiferae ad nas in baptismo descendit quam
si minus pateretur; et quanto nos plura patimur pro Christo, eo plus

QUAEST. LX II, ART. 5

59

participamus virtutem capitis pro nobis vel pro proximis. Itoni quanto
plures sancti et martyres sunt in Ecclesia quorum opera abundantiora
fuerunt quam opus erat ad satisfactionem ipsorum pro poenis purgatorii,
co abundantius thesaurus indulgentiarum ad nos derivari potest per
dispensationem pontificis rationabilem et prudentem. Non quidem quia
passio Christi juvetur meritis sanctorum, nec quia thesaurus meritorum
et satisfactionis Christi crescat ex satisfactionibus sanctorum ; sed quia
nos juvamur per talia sanctorum merita et satisfactiones, ut sit nova
ratio et titulus novus ut nobis abundantius applicetur passionis Christi
meritum et satisfactio. Et haec veritas continetur in eo quod confitemur
sanctorum communionem. Omnes enim qui sunt in gratia, adinvicem
sibi communicant vel communicare possunt satisfactiones pro poenis
purgatorii.
4. — Ad primum igitur respondetur quod speciali molo dicuntur
sacramenta virtutem halierc ex passione Christi, quia passio Christi
fuit maximum et speciale medium per quod applicatur nobis virtus
meriti ct satisfactionis Christi, cujus radix erat in anima ipsa, quae
per voluntatem obedivit usque ad mortem. Fuit praeterea passio
Christi. super alia opera suae dilectionis erga nos et obedient iae erga
Deum, signum maximum ct effectus excellentissimus et medium neces­
sarium secundum divinam dispositionem ad hoc quod aperiretur nobis
caelestis regni janua, ct non antea quam Christus per passionem more­
retur. quamvis antea fuerit valor meriti lotus in anima Christi.
Et per hoc patet ad secundum argumentum. Concedimus enim
quodlibet opus Christi infinite meritorium et satisfactorium fuisse quan­
tum ad sufficientiam. At vero quantum ad efficientiam nostrae re­
demptionis noluit Christus quod redimeremur nisi mediante passione et
morte sua. Quapropter plus applicatur nobis ex merito infinito Christi
per passionem ejus ct mortem quam per aliud opus. Et ita vcrificatur
quod sacramenta specialiter habent virtutem ex passione Christi.
Ad tertium respondetur quod ante pasionem Christi illa sacramenta
instituta virtutem habebant tum ex aliis operibus jam factis, tum maxi­
me ex merito voluntatis patiendi pro nobis. Sed nihilominus postea
majorem virtutem acceperunt sacramenta per mortem Christi, quia
per illam acceperunt ut aperirent regnum caelorum et abundantiorem
gratiam conferrent.
Ad quartum ut respondeamus nota quod illud dictum Glossae est
Augustini in praefatione Psalmi 138, et Tractatu 120 super Joannem, et
Chrysostomi homilia 14 in Joannem, et Cyrilli Lib. 12, Super Joannem,
cap. 39, et Damasceni lib. 4 Fidei orthodoxae, cap. 1. et· habetur Dc cele­
bratione missarum, c. 7 et 8, et est communis consensus ct locutio totius
Ecclesiae. Quapropter tamquam certum est habendum illud dictum Glos-

60

DOMINICUS BANEZ

sac. Sed diversimode explicatur a doctoribus quomodo sacramenta dican­
tur fluxisse de latere Christi dormientis in cruce. Sed prius notandum est
fuisse haereticos qui dicerent latus Christi perforatum fuisse adhuc illo
vivente, et quod illud Joannis 19 (vv. 33-34) : Ad Jesum autem cum
venissent, ut viderunt eum jam mortuum, non fregerunt ejus crura, sed
unus militum lancea latus ejus aperuit, non esse gestum eodem ordine
quo narratur, sicut multa hujusmodi sunt in evangelio et scriptura, sed
prius apertum fuerat jam latus. Et ita verbum illud aperuit, tantum
valet ac si diceret, aperuerat; et ita assignatur ratio ac si diceret quare
mortuus erat. Item ajebant non fuisse veram aquam quae fluxit cum
sanguine, sed humorem quemdam phlegmaticum. Uterque tamen error
damnatur ab Innocentio tertio, de celebratione missarum, cap. In quo­
dam. Et profecto contextus ipse evangelii non admittit aliam expositio­
nem, nam particula scel continuationem facti significat dum dicitur:
Sed unus militum lancea latus, etc. Ceterum tamquam rem miraculosam
narrat evangelista quod ex Christi mortuo corpore fluxerit sanguis et
aqua; et propterea dixit : qui vidit testimonium perhibuit.
Ad quartum igitur argumentum quidam voluerunt dicere quod cum
corpus Christi semper manserit unitum Verbo divino, potuit esse meri­
toria illa apertio lateris. Sed haec ratio nulla est ad ostendendam meriti
rationem, quia tunc non erat homo viator qui meretur, neque aliqua
actio libera creata. Ergo nihil retulerit quod persona Verbi manserit
unita corpori, nam Verbum divinum non merebatur divina voluntate,
sed humana; alias Deus posset mereri assumpta natura lapidis.
Quapropter alii dixerunt quod licet illud vulnus lateris et fluxus san­
guinis non fuerit meritorium, potuit tamen esse instrumentum, et fuir
ita quod virtus sacramentis conterreretur quia sanguis et corpus
ipsum uniebantur divinitati, et ita erat instrumentum conjunctum ad
efficiendum. Et haec est doctrina divi Thomae supra, q. 50, a. 6, ubi
quaerit utrum mors Christi aliquid operata sit ad nostram salutem ; er
respondet quod, quamvis mors Christi in facto esse non fuerit meritoria,
fuit tamen causa efficiens instrumentalis nostrae salutis.
Alii dixerunt quod fluxus ille sanguinis et aquae solum fuit signum
et figura effectus quem per passionem suam Christus meruit et fecit.
Et hoc confirmant ex eo quod dicit divus Thomas in articulo: “in signum
hujus fluxit sanguis ct aqua de latere Christi pendentis in cruce”.
Sed profecto iste modus dicendi non satisfacit dietis sanctorum, qui
ajunt dc latere Christi dormientis in cruce et de illo fluxu sanguinis et
aquae Ecclesiam mundatam et formatam. Respondetur ergo quod illud
vulnus et fluxus sanguinis, quamvis non fuerit meritorium formaliter
et satisfaotorium ratione alieujus actionis humanae, sicut fuerunt meri­
toria flagella et fixio clavorum vivente Domino et voluntarie patiente.

QUAE8T. LXIÎ, ART. 5

61

tamen ratione actus meritorii qui fuit in voluntate animae Christi a
principio suae conceptionis, quo actu totam vitam et talem mortem obtu­
lit Deo, potuit habere rationem meriti et satisfactionis, saltem objective.
Et probatur, quia opus externum meritorium et satisfactorium esse
potest, etiam sine actuali voluntatis actu praesenti, si tamen praecesserit
ille actus referens illud opus externum futurum in Deum. Quemadmo­
dum etiam si quis propter Deum velit dormire, et postea dormit, somnus
ille meritorius est, etiamsi dormire non sit actus humanus formaliter in
se ipso, sed virtute actus praecedentis potest dici ipsum dormire huma­
num et rationale, atque adeo meritorium. Similiter etiam si quis sese
offerat pro Christo, non solum morti propter confessionem fidei, sed
etiam sciens et prudens quod post mortem corpus ejus dilacerandum
erit vel bestiis devorandum tradendum, hic profecto ceteris paribus
magis meretur quam si tantum morti simplici se traderet. Sic ergo pari
ratione potest dici meritoria mors Christi et vulnus lateris quia, quamvis
cum homo moritur tunc non est homo: sed tamen quia immediate antea
mors ipsa voluntaria fuit per actum voluntatis moriendi qui praeces­
serat, et apertio lateris et fluxus sanguinis fuit voluntaria ibidem in
voluntate praecedenti, idcirco rationabiliter dicimus quod ista fuerunt
sntisfactoria et meritoria, saltem objective, tamquam effectus volunta­
tis meritoriae.
Quorsum, id est, ad istum propositum facit quod dicit evangelista
Joannes (18, 4) : Jesus autem, sciens omnia quae ventura erant super
eum, processit et dixit, etc. Item Lucas et Matthaeus ajnnt : Filius qui­
dem hominis vadit, sicut definitum est. Sed erat scriptum de ipso:
Viderunt in quem transfixerunt. Ergo Christus sciens et prudens se
tradidit ut corpus mortuum lancea transfigeretur, atque adeo talis
transfixio potuit esse meritoria et satisfactoria virtute voluntatis prae­
cedentis.
Ad ultimum argumentum respondetur primo quod si sermo esset do
causal itate morali, nulla erat congruentia argumenti. Nam constat quod
labor mercenarii qui transivit jam non est, nihilominus est causa moralis
mercedis, et labor justorum qui transierunt sunt causa praemii. At
vero si loquamur dc causa efficienti instar causae physicae, major est
difficultas.
Pro cujus expeditione notandum est quod passio Christi et mors
dupliciter possunt considerari. Uno modo in abstracto quatenus ipsa
passio est motus quidam transiens et ipsa mors est privatio vitae per
separationem animae a corpore. Altero modo possunt considerari in
concreto quatenus passio denominat passum et eum qui patit, et mors
denominat mortuum et ipsum qui moritur, sicut dicimus, Petrus moritur,
et corpus est mortuum.

62

DOMINICUS BASEZ

1

Si priori modo consideretur passio et mors et omnis labor Christi,
sunt theologi qui nimia subtilitate defendunt quod adhuc illo modo
passio et mors sunt causa physica et realis virtutum sacramentorum et
gratiae. Dicunt enim quod quamvis illud quod nunquam fuit non possit
esse causa hujusmodi, tamen illud quod semel fuit, bene potest attingere
ad aliquem effectum futurum quando jam causa non est. Et quidem in
rebus naturalibus aliquale exemplum proferri potest. Nam Petrus est
causa physica sui filii, et tamen saepe contingit quod quando filius
generatur et incipit esse, jam Petrus non est. Ergo non multum est
quod Deus sua omnipotentia possit uti re quae semel existit ad produ­
cendum aliquod effectum multo post tempore.
At vero hujusmodi exemplum potius facit contra illorum sententiam,
quia quamvis Petrus moriatur multo antea quam filius generetur, tamen
manet virtus realis in ipso semine. At vero passio Christi et mors ita
considerata in abstracto nullibi manent realiter et physice, ncc in seipsie,
nec in aliqua virtute rcali. sed solum manet realiter in acceptatione Dei
in ratione meriti et satisfactionis. Item, sequeretur quod pari ratione
posset Deus uti quasi instrumento aliqua re futura ad aliquid efficien­
dum in praesenti. Probo sequelam, quia ipsi Deo tam praesentia sunt
futura quam praeterita, omnia enim coexistant aeternitati. Ceterum
respectu praesentis temporis tam aliena sunt praeterita quae desierunt
esse (piam futura quae nondum fuerunt, immo magis aliena videntur esse
praeterita quam futura. Probatur, quia ad praeteritum non est poten­
tia; at vero futurum est in potentia: ergo si Deus non potest uti ut
instrumento re futura ad effectum praesentem, non poterit uti re prae­
terita quae nullo modo manet nec secundum se neo secundum suam
virtutem ad producendum aliquem effectum presentem. Quapropter iste
modus dicendi mihi inintelligibilis est.
Et idcirco aliter respondetur ut defendamus istam efficientiam instar
causae physicae, quod passio et mors Christi quando dicuntur efficienter
tribuere virtutem sacramentis, considerandae sunt in concreto ita ut
passio accipiatur pro passo, mors pro mortuo. Et quamvis transierit
passio ut est motus quidam, manet tamen ipsa humanitas in qua passus
est Christus, manet corpus ipsum quod fuit privatum vita. Et ideo cum
dicimus quod passio Christi efficit nostram salutem in praesenti et dat
virtutem sacramentis, intelligimus quod Christus ipse passus dat ipsam
virtutem in nobis in eo quod passus est. Et si dicas: ubi manet ista pas­
sio T respondetur quod formaliter non manet, sed transivit. Manet tamen
identice. quia ipsa passio non distinguitur tamquam res a re vel ab ipso
patiente vel ab aliquo quod est in ipso patiente. Quod si Deus annihilasset
humanitatem post passionem suam, erat inintelligibile quomodo passio
poterat esse causa efficiens virtutis sacramentorum. Et idem dicimus

qUAEST. LX 11, ART. 5

«3

de morte Christi, quae formaliter est privatio vitae, quod est causa
efficiens virtutis sacramentorum quatenus idem corpus quod fuit mor­
tuum est instrumentum conjunctum ad efficiendam virtutem sacra­
mentorum.
5. — Circa solutionem ad secundum argumentum adverte quod cum
divus Thomas ait. “Virtus sacramentorum quae ordinatur ad delenda
peccata, praecipue est ex fide passionis Christi”, non sic est intelligent
dum ac si fides nostra sit causa virtutis sacramentorum, sed quod sacra­
mentorum virtus «applicetur nobis per fidem praecipue in passione.
Circa solutionem ad tertium nota quod resurrectio et passio Christi
conveniunt in hoc quod utraque est causa exemplaris nostrae justifi­
cationis. Sed tamen differunt : primo, quod resurrectio Christi est causa
exemplaris respectu termini ad quem ipsius justificationis, qui est no­
vitas vitae per gratiam et virtutem, ut quemadmodum Christus re­
surrexit a mortuis per gloriam Patris, ita et nos per navitatem vitae
ambulemus (Rom. 6, 4). Sed passio et mors Christi est causa exemplaris
nostrae justificationis ex parte termini a quo, ut quemadmodum Christus
semel mortuus est secundum vitam mortalem, ita etiam nos moriamur
peccatis, ut ad ipsa non revertamur iterum. Secundo, quod passio et mors
Christi est causa, non solum officiens nostrae justificationis, sed etiam
meritoria. At vero resurrectio non fuit causa meritoria, sed potius fuit
praemium Christi. Ceterum resurrectionis nostrae secundum corpus
immortale et gloriosum, et exemplar est et efficiens erit in die novissimo,
quando reformabit corpus humilitatis nostrae configuratum corpori
claritatis suae (Phil. 3. 20). ut docet divus Thomas supra, q. 56, a. 1.
Ceterum, utrum resurrectio Christi vel ipse Christus secundum quod
homo glorificatus sit causa principalis nostrae resurrectionis e: glorifica­
tionis corporalis, an vero sit tantum causa instrumentalis, potest in
disputationem venire. Nam probabiliter potest dici quod est causa prin­
cipalis. Et ratio est quia effectus ipse, qui est nostra resurrectio ct
glorificatio, non excedit proportionem causae, scilicet resurrectionem et
gloriam corporis Christi: ergo quamadmodum sol est causa principalis
illuminationis stellarum ct planctarum. Nihilominus multo probabilius
est et certum secundum sententiam divi Thomae, quod nostrae re­
surrectionis et glorificationis corporis solus Deus est causa principalis,
et Christus secundum quod homo est causa instrumentalis. Et ratio est
quia ipsa resurrectio Christi et glorificatio corporis ejus non est natura­
liter transfluxi va resurrectionis ct glorificationis aliorum hominum. Ergo
ad illam pertingere non potest, nisi i nst rumen tali ter. Quemadmodum
Christus secundum quod homo, etiamsi habeat gratiam habitualem et
virtutes infusas, nihilominus non est causa principalis nostrae justifi­
cationis et gratiae: ita etiam proportionabiliter dicendum est quod ipsius

64

DOMINICUS BANEZ

resurrectio et glorificatio est tantum causa instrumontalis nostrae
resurrectionis. Et denique probatur, quia resurrectio et glorificatio mor­
tuorum est maximum miraculum. Sed solus Deus est causa principalis
faciendi miracula ; Christus autem secundum quod homo est causa instrumentalis ut expresse docet divus Thomas supra, q. 43, a. 2. Ergo ad
resurrectionem tantum concurrit instrumentaliter. Cum hoc tamen l>enu
stat cum veritate quod Christus inquantum homo sit causa instrumentalis principalis nostrae resurrectionis et glorificationis. Item etiam
quod post resurrectionem nostram et glorificationem intrinsecam cor­
porum accedat nobis aliqua claritas ex claritate corporis Christi, non
contravenit his quae diximus, nam naturaliter habet corpus gloriosum
illuminare diaphanum. si habet lucem in sc excellentiorem quam diaphanum. Et ita nostra corpora erunt lucidiora ex praesentia corporis Christi
tamquam ex causa principali.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum sacramenta veteris legis gratiam causarent
Prima conclusio: Sacramenta veteris legis non liaient virtutem
ex seipsis causandi gratiam.
Secunda conclusio: Sacramenta veteris legis nec ex passione
Christi habere poterant talem virtutem.
Tertia conclusio: In circumcisione conferebatur gratia inquantum erat signum passionis Christi.
De materia hujus articuli expresse tractat divus Thomas infra, q. 70,
maxime art. 4. ubi eadem verba repetit quae sunt in hoc articulo in
solution? ad tertium; et idcirco illic disputabimus de differentia sacra­
mentorum veteris et novae legis.

QUAESTIO SEXAGESIMATERTIA
De alio effectu sacramentorum qui est character
ARTICULUS PRIMUS

Utrum sacramentum imprimat aliquem characterem in anima

1. — Prima conclusio: Sacramenta novae legis imprimunt ali­
quem characterem spiritualem.
Secunda conclusio: Sacramenta veteris legis non imprimebant
characterem spiritualem.
2. — De hac materia disputant doctores in 4, d. 4 et 6. Nota autem
circa nomen character quod proprie significat figuram et signaculum
impressum, non leviter, sed permanentor, ut v. g. quando pecoribus ferro
candenti imprimitur figura quaedam ad distinguendum gregem ab al­
tero grege. Similis etiam figura imprimitur aliquando in facie, et olim
etiam militibus imprimebatur aliqua figura indelebilis, ut videtur consta­
re ex testimonio Augustini citato in ipso articulo. Hinc ergo etiam Ver­
bum divinum dicitur character substantiae Dei. Ad Hebraeos, 1 (v. 3),
ubi nos legimus, figura substantiae ejus, graece habetur character, propterea quod Verbum divinum est imago Patris, et per quod distinguitur
ab ipso Patre et Spiritu Sancto. Et in tantum Christus dicitur cha­
racter, ut etiam Christus Dominus inquantum homo et sacerdos non
habeat alium characterem quam ipsum Verbum divinum intime unitum
humanitati.

3. — Dubitatur jam circa primam conclusionem: an sit certum
secundum fidem characterem spiritualem realiter imprimi in anima
per aliqua sacramenta novae legis.
Scotus in 4. d. 6, q. 9 ait propter solam auctoritatem Ecclesiae non
esse ausum negare characterem hujusmodi; et multis argumentis con­
tendit ostendere nec ex sacris literis, nec ex sanctorum doctrina, nec
ratione colligi passe characterem spiritualem imprimi in anima per
aliqua sacramenta. Eamdem sententiam sequitur Cajetanus super istum
5

66

DOMINICUS BASEZ

1

articulum, et etiam Gabriel eadem quaest. 2. Ajunt, vel solus Gajetanus (sic), ex sola Ecclesiae auctoritate non multum antiqua probari
posse hujusmodi characterem · ; cujus sententia delecta est in impres­
sione facta Romae a Pio Quinto. Durandus d. 4, q. 1 ait modernis so­
lum visum esse statuere characterem hujusmodi ; et quidem de charactere
baptismali nullam esse probabilitatem ut asseratur, quamvis do cha­
ractere ordinis nonnulla sit probabilitas.
3. — Pro solutione hujus dubii nota dupliciter posse disputari istam
quaestionem. Uno modo, an sit character res aliqua distincta, sicut acci­
dens, a subjecto vel ut qualitas superaddita animae, vel sit eadem res
cum ipsa anima aliter se habente quam antea; et isto modo quaestio est
metaphysica parum utilis et gravis in rem praesentem. Alius potest esse
sensus hujusmodi quaestionis, an rcaliter sit character in anima, impres­
sus, sive sit res distincta tamquam res a re, sive non.
Et in hoc sensu sit conclusio; Error est negare characterem realiter
imprimi in anima per aliqua sacramenta novae legis. Probatur expres­
sa diffinitione concilii Florentini, ubi definitur tria sacramenta, sci­
licet baptismum, confirmationem et ordinem imprimere characterem
in anima, id est spirituale signum a ceteris distinetivum. Hoc ipsum de­
finit concilium Tridentinum, sess. 7, can. 9.
Quod autem non sit novum in Ecclesia affirmare hujusmodi characte­
rem probatur. Nam divus Augustinus et antiqui patres contra donatis»
tas, qui ajebant baptizatos ab haereticis esse rebaptizandos, hoc argu­
mento utebantur, scilicet quod cum baptizatis imprimeretur character
indelebilis, non opus erat rebaptizari. Et hoc est quod dicit Augustinus
lib. 2 Contra Parmenianum, cap. 13. cujus verba in articulo sunt, e.t
similiter ibidem commemorat characterem sacerdotalem. Eamdem sen­
tentiam repetit lib. 1 Contra Crcsconium, cap. 30, et lib. 6 Contra dona·
tistas, cap. 1, et Tractatu 6 in divum Joemnem.
Praeterea Innocentius pontifex, in cap. Majores, de baptismo et ejus
effectu, ait eos qui ficte baptizantur, suscipere characterem absque gra­
tia. Et certe pontifex non fecit mentionem de charactere tamquam
de re noviter adinventa. sed antiquam sententiam sanctorum patrum est
prosecutus. Siquidem ipse Gratianus, ca. Quod quidam, 1. q. 1, et Ma­
gister Sententiarum in 4, d. 6 expresse asserunt characterem imprimi
baptizatis. Et Thomas Waldensis antiquitatem diligentissime observavit,
et in libro Dc sacramentis, cap. 109 ait errorem fuisse Wiclefii qui
Christianorum characteres irridebat eo quod multiplicaremus characte* Correctlor in ottob. lat. 1054: "Dominus Cajetanus dicit in hoc articulo quod
ex sola auctoritate Ecclesiae non multum antiqua potest probari esse characterem !n
anima.

4

·<

QUAEST. LXÏI1, ART. 1

67

res in baptismo et confirmatione et ordine sine fructu. Contra quem,
inquit ipse Thomas ’Waldcnsis, docuit nos a primaeva fidei institutione
mater Eclcsia quomodo ex sacramentorum quorumdam susceptione relin­
quitur expresse signaculum Salvatoris, quod expresso nomine voluerunt
appellare characterem. Affert etiam ibidem aliqua testimonio scripturae,
quae quidem, accedente sensu Ecclesiae et explicatione sanctorum, pro­
bant praedictam veritatem. V. g., illud ad Ephes. 4 (v. 30) : Nolite
contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in diem redemptio­
nis; ubi divus Hieronymus ait: Symbolum Spiritus Sancti in die
baptismi recepisti, novum signaculum habere coepisti (1). Et Haymo
ait: Signati et sigillati estis Deo in diem redemptionis” (2). Item se­
cundae ad Cor. 1 (w. 21-22) dicitur: Qui unxit nos et signavit nos
Deus, et dedit pignus Spiritus in cordibus nostris. I?bi Apostolus duos
effectus insinuat nostrae unctionis, id est participationis nostrae cum
Christo, qui unctus est sicut caput nostrum: alter effectus est signa­
culum, alter pignus Spiritus. Iste effectus ad gratiam refertur, ille
autem ad characterem convenientissime accommodatur, quo signati et
sigillati sumus. Praeterea Dionysius cap. 2 Ecclesiasticae Hicrarchiae
ait Deus quodam signo sui participationem tradit accedenti ad baptis­
mum, perficiens cum divinum et communicatorem divinorum (3). Quae
quidem duo per gratiam et characterem accepimus in baptismo: per
gratiam quidem, ut simus divini ; per characterem autem accepimus
potestatem ut simus communicatores sacramentorum divinorum.
Habemus igitur quod, quamvis in sacris litteris non fiat expressa
mentio de charactere impresso per sacramenta novae legis, sufficit tamen
ut condemnemus erroris oppositam sententiam, quod in conciliis citatis
sit definita haec veritas, non tamquam aliquod novum dogma, sed tam­
quam antiquum, et quod ex doctrina sanctorum et traditione colligitur.
4. — Contra secundam conclusionem, quae habetur in solutione ad
tertium, posset fieri argumentum ex ipsa ratione divi Thomae in articulo.
Nam in veteri lege deputabantur homines ad cultum Dei ex divina ordi­
natione : ergo etiam tunc character imprimebatur in ipsa circumcisione,
per quam deputabantur homines ad cultum Dei secundum ritum illius
religionis.
Respondetur tamen quod, quemadmodum cultus et sanctitas illius
religionis erat carnalis, sic etiam et signaculum per quod deputabantur
ad illum cultum Dei erat carnale, videlicet ipsa caro circumcisi. At vero
noster cultus spiritualis est et spiritualem sanctitatem efficit, et idcirco
(1)
(2)
(3)

S. Hikko.xyMUB, Comment. ad Kph. lib. 3, cap. 4. ML 26. 546.
Haymo Halberbtat. Exposit. in cpist. art Ephes, cap. 4. ML 117. 723.
P« - Dionybh’b, De ecclcs. hierarchia, cap. 2. MG 3. 391.

β&

DOMINICUS BANEZ

spirituali signo deputati sumus in nova lege ut simus communicatores
divinorum. Hactenus diximus de quaestione an est ; nunc autem dicen­
dum est quid sit.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum character sit spiritualis potestas
1. — Prima conclusio: Character importat quamdam potentiam
spiritualem ad ea quae sunt divini cultus vel recipienda vel tradenda.
Secunda conclusio: Character non proprie est in genere vel
specie, sed reducitur ad secundani speciem qualitatis.
2. — Circa istum articulum ita dicunt scholastici de quidditate cha­
racteris quae magis [pertinent] ad logicum vel metaphysicum quam ad
theologum. Nihilominus necesse est ut aliqua theologorum placita brevi­
ter referamus ut doctrina divi Thomae melius intelligatur.
Durandus distinctione prima ait, characterem non esse qualitatem
realem distinctam ab anima, sed solum addit ens rationis quod consurgit
ex hoc quod homo instituitur ut sit idoneus ad recipienda vel conferen­
da sacramenta. Sicut v. g. quando rex creat aliquem praetorem, nihil
reale accedit illi homini, sed tantum per institutionem regis habet po­
testatem gubernandi rempublicam, quae potestas est ens rationis pen­
dens a voluntate regis, quae nihil reale ponit in ipso praetore; ita existi­
mat ille homines deputari ad aliqua ministeria divina ex institutione
Dei, quae nihil reale ponit in homine, sed tantum ens rationis.
Haec sententia non omnino displicet magistro Soto, d. 5, q. 4, a. 2,
dummodo per illam non negetur sacramenta imprimere characterem
indelebilem, sive character sit alia res, sive eadem res cum anima vel
cum potentia ejus, sive non; sicut si quis opinatur potentias animae non
distingui realiter ab anima, non propterea negat animam operari per
suas potentias et animam esse subjectum suarum potentiarum et esso
substantiam, potentias vero accidentia.
Nihilominus videtur nobis sententia Durandi multum aliena ab ista
explicatione. Nam si character est ens rationis, non potest verificari
quod imprimitur in anima indelebiliter : quemadmodum non possumus
affirmare quod rex per suam institutionem imprimat characterem prae­
tori, eo quod talis institutio nihil reale ponit in ipso praetore. Tutior ergo
sententia est ad explicanda sacra concilia asserere characterem esso ali­
quam rem distinctam ab anima, sicut gratia ct virtutes infusae distin­
guuntur. Haec enim est differentia inter Deum ct homines. Nam cum
Deus aliquem diligit, dilectione sua tandem aliquid producit in dile-

QUABST. LX11I, ART. 2

•

' ·

. .

>

•

< '

69

cto. Similiter etiam cum aliquem hominem deputat ad spiritualem mi­
nisterium, voluit illum signare signaculo spirituali distincto ab ipsa
anima, et [est] sicut modus realis et res ipea. IIoc enim parum retulerit,
ut a principio diximus.
3. — Dubitatur quid sit. Scotus dist. 6, q. 10 ait characterem esse
relationem realem. Et ratio ejus est quia est vel similitudo ad Christum,
vel eminentia ad subditos et inferiores, quae quidem relationes sunt.
Haec opinio rejicitur a divo Thoma in solutione ad tertium ubi ait,
characterem esse quidem fundamentum relationis, non autem relationem.
Et certe possumus dicere quod est relativum secundum dici, sicut potehtia quae explicari non potest sine relatione ad id ad quod ordinatur.
Richardus in 4, d. 5, a. 1, q. 2 ait characterem non proprie poni in
praedicamento, quia est qualitas supernatural is. Habet tamen simili­
tudinem eum triplici specie qualitatis. Est enim habitus vel dispositio
inquantum disponit ad gratiam; est etiam potentia supernaturalis, est
et figura quatenus per characterem configuramur Christo sacerdoti. Sed
haec opinio communiter rejicitur a theologis, cum res supernaturales
non ideo non ponantur in praedicamento quia supernaturales sunt, sed
quia vel sunt infinitae sicut Deus, vel imperfectae in illo genere, sicut
virtus sacramentorum gratiae causativa, de qua re paulo post dicemus.
Alexander Halensis in quarta parte, q. 9, membro 1. a. 2 ait characte­
rem esso in prima specie qualitatis quae est habitus vel dispositio, quia
character est dispositio ad gratiam. Sed contra hanc opinionem est quod
character sine gratia et gratia sine charactere potest infundi. Item, in
illa specie qualitatis non ponitur qualitas quae indifferenter se habet
ad bene vel male, sed quae determinate se habet ad bene, vel determinate ad malum, sicut morbus., sanitas, virtus et vitium. Non autem intel,
lectus aut voluntas sunt in illa specie, quia intellectu et voluntate indif­
ferenter possumus uti ad bene vel male. Sed character se habet indif­
ferenter ad bene vel male; possumus enim uti charactere ab bene et
rursus ad malum operandum. V. g., si christianus recipit eucharistiam in
peccato mortali, utitur male charactere, ct episcopus ordinans aliquem
simoniacc, et sacerdos consecrans in peccato mortali.
Marsilius in 4. q. 4, a. 1 ait characterem esse in quarta specie qua­
litatis; quam opinionem reprobat divus Thomas in solutione primi
argumenti.
Denique alia opinio est quam rejicit divus Thomas in solutione ad
secundum, quod character est in tertia specio qualitatis.
Ex istis omnibus colligamus quod convenientius character reducitur
ad secundam speciem qualitatis, velut naturalis potentia ad agendum
vel potentia passiva ad recipiendum.

70

DOHIKICUS BANKZ

4. — Dubitatur autem circa secundam conclusionem, quare cha­
racter ponitur reductive in secunda specie qualitatis.
Ratio dubitandi est quia quod sit supernaturalis qualitas, non im­
pedit quominus per se ponatur in praedicamento et in specie. Probo.
Quia habitus gratiae et virtutum infusarum non reductive, sed per se
collocantur a theologis in praedicamento qualitatis, et in prima specie
vel secunda. De qua tamen re poterat merito disputari, an gratia ct vir­
tutes per se vel reductive collocentur in praedicamento; nam videtur
quod non per se, quia sunt superioris ordinis, quia efficiunt hominem
consortem divinae naturae, et quia sunt infusae a Deo. Ergo non sunt
ordinis praedicamentalis quem Aristoteles lumine naturali ad artem
reduxit.
5. — Sed breviter dicimus modo quod gratia et virtutes infusae du­
pliciter possunt considerari. Uno modo in esse qualitatis quod habent
limitatum et finitum; et sic proculdubio possunt per se pertinere ad
praedicamentum et ad speciem illam primam vel secundam inquantum
sunt quidam habitus limitati. Altero modo possunt considerari secundum
ultimam differentiam specificam ; et isto modo non coarctantur ad prae­
dicamentum, eo quod formaliter constituunt hominem supra totum
ordinem naturae et efficiunt ordinis divini. Ceterum dicuntur reduci
ad praedicamentum, non tamquam aliquid imperfectum ct aliquid mi­
nus quam postulet praedicamentum, sed quia est aliquid superius ipso
praedicamento. Et isto modo collocantur a theologis gratia ct virtutes
infusae in praedicamento qualitatis. Ceterum character reducitur a
divo Thoma ad speciem qualitatis propterea quod est virtus instrumentalis, non quia erat qualitas supernaturalis, nam secundum hanc ratio­
nem communis difficultas erat cum gratia et virtutibus infusis.
6. — Ceterum de charactere specialis quaedam ratio est quare non
jwr se. sed reductive ponatur in praedicamento in secunda specio quali­
tatis, nimirum quia est facultas instrumental is.
Contra quam rationem arguitur. Primo, quia esse instrument alcm
potentiam vel facultatem non impedit quominus aliquid sit in praedi­
camento. Probatur, nam habitus virtutis et naturalis potentia sunt facultates instrumentales; et tamen sunt in praedicamento: ergo hoc non
imp< dit. Probo majorem, quia habitus ct quodlibet aliud accidens non
est quod operatur, sed substantia operatur per accidentia.
Secundo, quia character non est virtus sacramentelle ad gratiam pro
ducendam, nam character manet indelebilitcr in anima : virtus autem
sacramental is est per modum transeuntis quatenus sacramenta actualitcr moventur a principali agente.
7. — Pro cujus intelligentia nota quod dupliciter potest contingere
quod aliqua facultas sit instrumentalis. Uno modo, quia ipsa non est

QUAKST. LX III, ART. 2

71

forma cui assimilatur effectus ad quem producendum concurrit, vel
non est proportionata ipsi effectui quia effectus est aliquid excellentius.
Et isto modo calor ignis dicitur facultas instrumentalis quatenus con­
currit ad generationem ignis, quia ipse calor est forma multo inferior
quam forma ignis geniti. At vero non dicitur calor isto modo instrumen­
tum ad calefaciendum, quia calor productus assimilatur calori ignis
calefacientis.
Altero motio potest dici aliqua facultas instrumentalis, non ita pro­
prie et in rigore, sed quia secundum communem rationem accidentis non
potest per se operari, sicut accidens non habet esse per se. Et isto modo
intellectus ct habitus possunt dici instrumenta animae ad operandum.
Nunc autem non ita loquimur cum dicimus quoti character cet po­
tentia seu facultas instrumentalis, sed priori modo.
Et per hoc patet ad primum argumentum, nam habitus potius est
principium formale agendi quam instrumentum: est enim forma per
quam agens ipsum est in actu ad agendum.
Ad secundum argumentum respondetur quod divus Thomas non ea
ratione negat characterem per se constitui in praedicamento quia se habet
ut virtus sacramentorum quantum ad hoc quod est transire ct habere se
per modum transeuntis, sed quantum ad hoc quod in illo genere est
aliquid imperfectum. Et quia character est potentia ministri, quae etiam
se habet instrumentaliter in operatione sacramentorum, idcirco character
non ponitur per se in illa specie praedicamenti. Hinc etiam est quod
instrumenta artis mechanicae quatenus instrumenta sunt non collocan­
tur per se in praedicamento, sed reducuntur ad speciem artis quae est
forma artificis ad operandum. Similiter etiam in naturalibus calor ipse
ignis, quatenus est facultas instrumentalis ad generandum ignem, non
est per se in praedicamento qualitatis, immo vero nec reducible. Ratio
est quia potentia et actus debent esse in eodem genere. Et idcirco calor
illa ratione reducitur ad praedicamentum actus in cujus virtute opera­
tur. scilicet ad praedicamentum substantiae, ubi ponitur forma ignis
in cujus virtute operatur ct attingit ad generationem ignis. Ceterum
instrumenta artis, si considerentur ut quaedam artificiata et habentia
suam figuram, pertinent per se ad quartam speciem qualitatis. Sicut
calor ignis si consideretur sicut forma quaedam bene disponens substan­
tiam ignis, est in prima specie: si autem ut potestas ad calefaciendum,
est in secunda specie; si autem consideretur ut terminus calefactionis,
est in tertia specie, ubi passio et passibilis qualitas ponitur.
8. — Nihilominus adhuc manet difficultas de charactere baptismal),
quare dicatur potentia instrumentalis. Videtur enim repugnantia quod
sit potentia ad recipiendum, et quod sit instrumentalis, nam ratio instru­
menti videtur importare ordinem ad operationem et non ad passionem.

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

Respondetur primo quod potest dici instrumentalis illa potentia eo
quod non eet proportionata secundum se ad digne recipiendum sacra­
menta, scilicet gratiam quae est effectus sacramentorum, sed solum­
modo constituit hominem communicatorem divinorum quantum ad jus
quoddam quod adquirit ex eo quod baptizatus est ad petenda ct reci­
pienda sacramenta. Et fortasse possemus dicere quod illa potentia dicitur instrumentalis moraliter, non physice, vel potius secundum quam­
dam similitudinem ad facultatem quae proprie dicitur instrumentalis.
Quae similitudo consistit in hoc quod, quemadmodum facultas quae pro­
prie dicitur instrumentalis non est proportionata ad effectum ad quem
efficienter concurrit, ita etiam illa potentia ad recipienda sacramenta
non est proportionata ad formam quae est effectus sacramentorum,
scilicet ad gratiam.

<

ARTICULUS TERTIUS

Utrum character sacramentalis sit character Christi
1. — Conclusio: Supposita distinctione, character sacramentalis
specialiter eet character Christi, quatenus totus ritus Christianae
religionis derivatur a sacerdotio Christi.
Pro explicatione hujus articuli arguitur contra rationem illius.
Ritus religionis Christianae derivatur principaliter a Deo: ergo non
specialiter derivatur a Christo secundum quod homo, ac per consequens
non configurat nos immediate Christo, sed Deo qui est causa principalis
sacramentorum et divini cultus per ipsa sacramenta. Confirmatur ex illa
definitione quam refert divus Thomas in argumento Sed contra, ubi
dicitur quod character est signaculum “consignans trinitatem creatam
Trinitati creanti”.
Respondetur quod in hoc articulo non intendit divus Thomas definire
quod principalius principium efficiens characteris est Christus secundum
quod homo. Hoc enim falsum est, quia secundum quod homo ministerial! ter concurrit ad efficiendum ipsam gratiam ct characterem. Sed definit
quod per characterem, quatenus formalitcr est configurat i vum. speciali
ratione configuramur Christo summo sacerdoti quatenus sumus participes
per characterem sacerdotii Christi, quia per characterem deputamur ad
cultum Dei, recipientes vel ministrantes sacramenta. Ceterum ipse Pater
et Spiritus Sanctus non sunt sacerdotes, et idcirco per characterem non
assimilamur formalitcr Patri aut Spiritu Sancto, sed Filio quatenus est
homo sacerdos. At vero per gratiam principalius et formaliter assimi-

-

QUAEST. LXIH, ART. 3

73

lamur toti Trinitati quatenus est unus Deus, quia gratia est participatio
divinae naturae.
2. — Arguitur secundo. Christus est summus sacerdos ; et tamen non
insignitur charactere impresso in anima : ergo nec nos debemus insigniri
charactere.
Respondetur nego consequentiam, quia Christus Dominus habet ali­
quid excellentius charactere, co quod humana natura unita est Verbo
Dei, quod est character aeternus et figura et imago expressa Dei Patris.
Ac proinde propter unionem hypostaticam Verbi divini cum humanitate
dicitur ille homo Christus, latine dicitur Unctus, hebraice vero Messiae,
juxta illud Psalmi 44 (v. 8) : Prapterea unxit te Deus, Deus tuus oleo
laetitiae prae consortibus tuis. Quae quidem unctio in Christo Domino
principaliter facta est per unionem hypostaticam Verbi divini cum
humanitate, ex qua unione consecuta est etiam plenitudo gratiae et
veritatis in ipsa humanitate.
Item aliter explicatur ratio hujusmodi configurationis. Est enim
character potestas ministrandi sacramenta vel participandi. Haec autem
potestas est in humanitate Christi excellenter sicut in instrumento con­
junctissimo Verbo divino; in nobis autem est ut in instrumento separato.
Unde in Christo non opus est alio signaculo quam conjunctione humanitatis ad personam Verbi omnipotentis; at vero in nobis convenienter
ponitur character ad hujusmodi ministerium, ut aliquo signaculo osten­
datur haec potestas data hominibus secundum legem ordinariam ad
cultum Christianae religionis per ministerium sacramentorum.
3. — Arguitur tertio. Christus Dominus dedit potestatem Apostolis
ut miracula facerent. Sed ad hoc ministerium non fuit opus aliquo
signaculo. Ergo nec ad ministerium sacramentorum erit opus speciali
signaculo ut configuremur Christo, sed sufficiet hujusmodi ministeria
exercere imperio et institutione Christi.
Respondetur quoti est magna differentia inter potestatem faciendi mi­
racula datam Apostolis et potestatem ministrandi sacramenta; quia illa
potestas non erat permansura in Ecclesia secundum legem ordinariam,
nec pertinebat ad regularem cultum Christianae religionis, nec usus
illius potestatis sanctificabat, ct idcirco non fuit necessarium character
ad illud ministerium. At vero potestas ministrandi sacramenta ordinaba­
tur ab regularem cultum christiauac religionis usque ad finem saeculi
permansura in Ecclesia ; pertinebat etiam ad specialem sanctificationem
hominum. Et idcirco decentissimum fuit quod Christiani designarentur
charactere quo essent participes sacerdotii Christi. An vero ad facienda
miracula possit communicari hominibus potestas quae sit aliquid per­
manens. supra explicari solet, q. 13, a. 2 ad tertium. Et ego opinor quod

74

DOMIXICL'S BANKS

1

instar characteris poterat communicari hominibus potestas faciendi mi­
racula, quia illa potestas erat instrumentalis, sicut potestas sacerdotis
ad consecrandum et convertendum panem in corpus Christi.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum character sit in potentiis animae sicut in subjecto
1. — Prima conclusio: Character non est in ipsa essentia, sed
In potentia animae.
Secunda conclusio, in solutione ad tertium: Character est in in­
tellectu.
Circa subjectum characteris variae stfnt opiniones. Durandus, qui in
4, d. 4, q. 1 negat characterem esse alicui subjective eo quod est ens ratio­
nis, ait nihilominus quod si deberet poni in subjecto, collocandus esset
in potentia exeeutiva per quam administrantur sacramenta, v. g. in
lingua vel manibus sacerdotis quibus verba profert et tractat sacramen­
ta, nec manet nisi cum actu exercet officium. Sed hoc assertum Durandi
ridiculum est et plus quam temerarium, ut jam diximus, nam in concilio
Tridentino et Florentino diffinitur per tria sacramenta imprimi cha­
racterem in anima indelebilem.
Secunda opinio est Marsilii in 4. q. 4, a. 1. quod character eet
in essentia animae. Cujus argumentum potissimum est quod divus Tho­
mas solvit in primo loco, videlicet quia character est dispositio ad gra­
tiam. quae est in essentia [animae].
Tertia opinio est .Scoti in d. 6, q. 11. quod character est in voluntate.
Ratio ejus est quia character est dispositio ad gratiam, et gratia est in
voluntate, cum gratia et caritas sint idem.
Sed nulla prorsus est consequentia utriusque opinionis. Nam ex hoc
quod a’iquid sit dispositio ad aliud non infertur formaliter quod sit in
eodem subjecto cum illo ad quod disponitur. Etenim forma .substantialis
immediate recipitur in materia prima, et tamen accidentia quae dispo­
nunt ad formam sunt in toto composito, immo vero immediate sunt in
quantitate tamquam in subjecto quo. Deinde errat Scotus in eo quod
dicit gratiam et caritatem non distingui. Ratio eet quia caritas est
virtus. Omnis autem virtus praesupponit aliquam naturam cujus est
dispositio ; ait enim Aristoteles, 7 Mctaphysicorum. virtus est dispositio
perfecti ad optimum, perfectum autem dico quod secundum naturam dis.
ponitur. Cum igitur caritas si virtus, necessc est quod sit dispositio per­
fecti secundum aliquam naturam ad optimum, scilicet ad actum. Non est

x

«

Ql'AKST; I.XIII, ART. 4

75

autem dispositio secundum naturalem esse hominis, bed secundum esse
et naturam supernaturalom. Ergo caritas praesupponit aliquam naturam
superioris ordinis. Et haec est gratia per quam efficimur divini consortes
naturae. Et caritas disponit in ordine ad illum finem supernaturalem.
Sed de hac re in 1. 2, q. 110. a. 3, ubi late disputatur. Est igitur veris­
sima prima conclusio divi Thomae jam dicta in principio.
2. — Arguitur tandem contra secundam conclusionem. Primo, cha­
racter nec est cognitio nec perficit hominem ad cognoseenduni: ergo non
debet poni in intellectu.
Respondetur nego consequentiam; satis enim est ut per characterem
ordinetur homo ad protestationem fidei, quae est actus ipsius intellectus,
sicut et confessio fidei pertinet ad fidem.
3. — Arguitur secundo. Virtus religionis ordinatur ad cultum Dei;
tamen est in voluntate: ergo ratio divi Thomae non est sufficiens, quam
colligit ex hoc quod character ordinat hominem ad cultum Dei. quod
debeat ponit tamquam in subjecto in intellectu.
Respondetur quod divus Thomas non solum ex hoc colligit characterem
esse in intellectu tanquam in subjecto quia ordinat hominem ad cul­
tum Dei. sed quia ordinat ad cultum Dei per talia signa quae specialiter
sunt protestationes fidei, scilicet per susceptionem vel traditionem sa
crementorum.
4. — Arguitur tertio et replicatur. Quod aliquis deputetur ad talem
cultum, adhuc pertinet ad virtutem religionis illud ad quod ordinatur,
videlicet ipsa protestatio fidei per susceptionem vel administrationem sa­
cramentorum. Ergo character erit in voluntate sicut et virtus religionis.
Respondetur quod ad aliquam virtutem bifariam potest pertinere
aliquis actus. Uno modo elieitivo, sicut ad temperantiam pertinet come­
dere quando et quantum et quomodo. Alio modo imperative, sicut je­
junium et eleemosyna potest pertinere ad poenitentiam. Dicimus ergo
quod protestatio fidei sicut et ipsa confessio fidei pertinent ad ipsam
fidem clicitive. Ad religionem autem potest pertinere imperative, qua­
lis est confessio fidei quae canitur ab Ecclesia in missa ; quemadmodum
oratio, quae est in intellectu, pertinet ad virtutem religionis, quae est
in voluntate. Quamvis melius potest dici quod ipsa oratio elicitur a vir­
tute religionis, quia ipse actus orandi non habet specialem virtutem a qua
eliciatur. Cum hoc tamen stat, ut vere dicamus, quod oratio elicitur ah
intellectu et imperatur a voluntate; sed quatenus est actus virtutis, a
sola religione elicitur. Sic igitur ad argumentum dicimus quod, quamvis
exercere characterem imperetur a religione, tamen ordinatur ad actus
qui sunt protestationes fidei, et idcirco character collocatur in intellectu.
5. — Dubitatur secundo circa solutionem ad primum, ubi ait divus
Thomas, quod “ex consequenti, divina largitas recipientibus characterem

76

DOMINICUS BANEZ

largitur gratiam ’. Dubitatur inquam utrum sit effectus principalior
sacramenti imprimentis characterem ipse character, an potius
gratia.
Et ratio dubitandi est quia divus Thomas sirpra q. 62 ait quod ibi
tractat de effectu principali sacramentorum, qui est gratia; at vero in
ista solutione ait quod ex consequenti datur gratia recipientibus cha­
racterem. Sed id quod ex consequendi datur secundarium est et minus
principale. Ergo.
Ad hoc dubium Cajet anus in hoc articulo et magister Soto d. 1, q. 4.
a. 4 admonent no fallamur ex verbis divi Thomae in hac solutione, et
putemus gratiam non conferri nisi ex consequenti propter characterem.
Hoc, inquit Soto, falsissimum est; et ut id ostendat, arguit multiplici­
ter probans characterem non esse dispositionem ad gratiam.
Nihilominus nos argumentamur. Et probatur quod character sit prin­
cipalior effectus quam gratia, quia haec causalis vera est scilicet: quia
hic homo recipit potestatem sacerdotalem, recipit gratiam ad bene exer­
cendam illam potestatem. Quemadmodum etiam dicimus quod beneficium
datur propter officium, ita etiam spirituale beneficium gratiae datur
propter officium characteris; causa est finalis ipsius collationis gratiae.
Et confirmatur. Quia divus Thomas quaestione praecedenti, art. 2 ait
gratiam sacramentalcm addere divinum auxilium ad consequendum fi­
nem sacramenti. Sed finis sacramentorum imprimentium characterem
est ministerium sive exercitium characteris. Ergo gratia datur propter
finem immediatum ipsius characteris, et ex consequenti haec est vera :
quia iste homo recipit characterem, datur ei gratia sacramental is.
6. — Ad hoc dubium respondetur et dicimus primo, quod gratia
semper est principalior quam character. Probatur, quia per illam sumus
divinae consortes naturae, non autem per characterem, qui potest esse
in peccatoribus et in damnatis.
Nihilominus dicimus secundo: immediatus et primus effectus aliquo­
rum sacramentorum est character; v. g. baptismi, confirmationis et
ordinis immediatus ct primus effectus est character. Probatur, quia
iste effectus nec praesupponit gratiam, nec opus est ut simul sit cum illa :
ergo iste effectus est immediatus ct necessarius et specialissimus ipsius
sacramenti. Nec valet dicere cum magistro Soto quod character sequi­
tur fidem, nam ct haereticus vere baptizatur, ct recipit characterem.
Dicimus tertio quod gratia sacramcntalis datur ex consequenti reci­
pientibus characterem, maxime quando character ordinatur ad officium
ministerii activi, v. g. character confirmationis et ordinis. Et ratio hujus
est. non quia character sit dispositio ad gratiam; immo vero etiamsi
esset dispositio, non sequebatur inde quod esset principalis effectus, ut
l>atet de virtutibus et actibus ipsarum quae sunt dispositiones ad gra·

QUAE3T. LXIII, ABT. 4

1iam, ct tamen gratia est principalior. Sed ratio cat quia gratia sacramcntalis cat medium ordinatum ad finem characteris consequendum.
Est enim communis sententia et commune assertum sanctorum quod,
•cum Deus aliquem deputat ct eligit ad aliquod officium, dat ei omnia
necessaria ad bene exercendum illud officium, secundum illud secundae
ad Cor. 3 (v. 6) : Qui idoneos nos fecit ministros novi testamenti, non
littera, sed spiritu. Et hic est sensus legitimus divi Thomae in isto ar­
ticulo.
Ad illud vero quod dicit quaestione 62, respondetur quod sacramenta
dupliciter considerantur. Uno modo, ut medicinae salutis nostrae contra
peccatum, et ita locutus est in quaest. 62, et principalior effectus sacra­
mentorum est gratia. Altero modo, ut caeremoniae divini cultus et
•constituentia hominem ad cultum divinum; ct isto modo loquitur in isto
articulo. Et ita dicimus quod ipsius characteris proprius finis etiam est
causa finalis gratiae sacramentelle, sed immediatior effectus est ipse cha­
racter, quia character datur ut aliquid fiat ad cultum Dei. gratia autem
datur ut bene et digne fiat.
7. — Sed adhuc superest difficultas explicanda de primo et imme­
diato effectu baptismi, an sit character vel potius gratia.
Et ratio dubitandi est, quia divus Thomas universaliter loquitur
asserens quod in sacramentis imprimentibus characterem gratia datur
ex consequenti. Sed pro altera parte facit quod baptismus est quaedam
regeneratio, quae quidem fit per gratiam quatenus qui baptizatur uni­
tur Christo sicut membrum capiti, quod quidem dicitur incorporari
Christo; quae omnia constat fieri per gratiam regenerationis. Igitur
gratia est principalis et specificas effectus baptismi; character autem
datur ex consequenti, quatenus sic regeneratus ordinatur ad cultum
Christianae religionis, quae consistit in tradendis vel suscipiendis sa­
cramentis.
Respondetur nihilominus quod conclusio divi Thomae etiam de
baptismo verifieatur, scilicet quod gratia datur ex consequenti, vide­
licet quia baptizatus adquirit potestatem recipiendi alia sacramenta,
datur ei gratia baptismalis ut digne recipiat; et quia baptizatus profite­
tur in baptismo militiam Christi, datur ei gratia ut digne militare possit.
Ad argumentum vero oppositae partis, respondetur quod regeneratio
baptismalis duo simul includit, scilicet characterem per quem designatur
homo ad cultum Christianae religionis, ct gratiam per quam sanctificatur
ut digne et tamquam membrum Christi exerceat cultum christianac
religionis. Argumentum autem probat quod ipsa gratia sit principalior
quam character; non tamen probat quod sit specificus effectas prout

78

DOMINICUS BANEZ

distinguitur a charactere, qui est effectus necessarius ipsius baptismi,
et manet homo vere baptizatus dum recipit characterem, etiamsi non
recipiat gratiam.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum character insit animae indelebiliter

Prima conclusio est affirmativa. Patet ex concilio Florentino.
Secunda conclusio, ad tertium : Post hanc vitam remanet cha­
racter, et in bonis ad eorum gloriam, et in malis ad eorum igno­
miniam.
Prima conclusio tam certa est quam certum est characterem imprimi
in anima, nam utrumque pariter definit concilium Florentinum et Tridentinum, ut supra diximus.
Sed contra rationem divi Thomae arguitur. Virtus sacramentorum
gratiae effectiva etiam est quaedam participatio sacerdotii Christi; et
tamen non est permanens, ct sacerdotium manet in aeternum : ergo con­
sequentia rationis divi Thomae non est bona.
Respondetur primo, quod divus Thomas non infert ex illo antecedenti
solo, videlicet quod Christus est sacerdos in aeternum, characterem esse
indelebilem, sed supponit subjectum characteris esse incorruptibile.
At vero quia sacramenta fere omnia non sunt actu nisi quando est usus
actualis eorum, idcirco virtus illa instrumentalis non manet nisi quando
actualiter sunt sacramenta.
Quod si objicias sacramentum eucharistiae etiam manere quando
non est actualis usus illius sacramenti : ergo in iliis speciebus sacramentalibus erit virtus permanens gratiae causati va. Ad hoc respondetur
quod fortassis verum est, ut sentit Cajet anus, quod illae species sacramentales habent virtutem gratiae causât i vam permanentem propter
quamdam unionem ad Christum in illis contentum. Sed profecto panis
virtus non videtur distincta ab ipso Christo.
Deinde respondetur universaliter ad factum argumentum, quod ratio
divi Thomae fundatur in hoc quod character est participatio sacerdotii
Christi configurans nos ipsi Christo ut simus consacerdotes cum illo.
At vero sacramenta non ita sunt participationes sacerdotii Christi, sed
quidam effectus potestatis sacerdotalis Christi. Quarc non est opus quod
in illis sit virtus permanens gratiae causativa, sed transiens dum gra­
tiam efficiunt.

QUAEST. LX11I, ART. 6

79

ARTICULUS SEXTUS

Utrum per omnia sacramenta novae legis imprimatur character

Conclusio est: Tantum per tria sacramenta imprimitur cha­
racter, scilicet per baptismum, confirmationem et ordinem.
Haec conclusio habetur definita in concilio Florentino. Et usus com­
munis Ecclesiae illam approbat. Et confirmatur, quia haec tria sacra­
menta semel tantum confert ; ct haec tria sacramenta chrismate celebrat,
significans per ca nos configurari sacerdotio Christi atque insigniri cha­
ractere ad cultum Christianae religionis.
Pro majori explicatione hujus articuli, arguitur primo contra discur­
sum divi Thomae. Non enim videtur sufficiens, quia non meminit sacra­
menti matrimonii nec extremae unctionis.
Respondetur quod de his sacramentis eadem ratio est atque de poe­
nitentia. non enim per illa deputatur homo ad ulteriorem divinum
cultum.
Arguitur secundo contra rationem divi Thomae. Per sacramentum
poenitentiae fit homo capax et aptus ad recipiendum sacramentum eucha­
ristiae: ergo imprimit characterem. Antecedens probatur ex illo prioris
ad Cor. 11 (v. 28) : Probet autem seipsum homo, ct sic dc pane Hio (dat.
Quem locum explicant doctores et concilium Trident inum de probatione
confessionis, quae necessario praemittenda est ab eo qui peccavit mor­
taliter poet baptismum.
Respondetur quod aliud est disponi ad digne recipiendam eucha­
ristiam. aliud est deputari et habere jus ad petendam ct recipiendam
eucharistiam. Ad illud quidem per confessionem disponitur peccator;
sed non indo infertur necessarium esse characterem vel colligitur impri­
mi per sacramentum poenitentiae. Quia character est illud per quod
quis deputatur et potestatem habet ad ministrandum divina vel reci­
piendum, sive bene sive male. At vero per gratiam sacramentalem dispo­
nitur homo specialiter ut digne exsequatur id ad quod per characterem
deputatur.
Arguitur tertio. Omnia sacramenta pertinent ad divinum cultum per
modum actionis, siquidem omnia sunt protestationes fidei vel Christianae
religionis. Ergo omnia directe pertinent ad divinum cultum. Quod est
contra divum Thomam, qui ait in articulo poenitentiam non ordinari
directe ad divinum cultum, et propterea non imprimere characterem.
Respondetur quod divus Thomas non negat quin ipsa receptio et
administratio sacramenti poenitentiae sit divinus cultus, sicut peccata
quae ibi committuntur sunt vero sacrilegia; sed ait quoti ipsum sacra­

80

DOMINICUS BANEZ

mentum sive susceptio illius non ordinat hominem directe ad novum
cultum ad quem ante non ordinaretur, sed restituit in gradum pristinum.
Quod si objicias: ergo sacramentum eucharistiae non ordinatur di­
recte ad divinum cultum magis quam poenitentia. Probatur sequela,
quia nec per eucharistiam deputatur homo ad novum cultum ad quem
antea non ordinaretur.
Respondetur quod sacramentum eucharistiae pertinet directe ad
divinum cultum. Pro quo nota quod sacramentum eucharistiae inquantum est sacramentum convenit cum aliis sacramentis in hoc quod sus­
ceptio illius est divinus cultus. Sed tamen differt in hoc quod ipsum
sacramentum est sacrificium potissimum et unicum Ecclesiae ad quod
ordinantur omnia alia sacramenta. Et hoc est quod divus Thomas dixit in
articulo, quod eucharistia ordinatur ad divinum cultum per modum
actionis. Non quidem quia per hoc sacramentum fiat homo deputatus ad
cultum Dei, recipiendo vel ministrando sacramenta, hoc enim per
baptismum ct ordinem accipit, sed quia est id quod offertur Deo sicut
terminus vel objectum oblationis et sacrificii quibus colitur Deus, et hoc
est quod dixit per modum actionis.

i

QUAESTIO SEXAGESIMAQUARTA
De causis sacramentorum

ARTICULUS PRIMUS

Utrum solus Deus, vel etiam minister interius operetur ad
effectum sacramenti
1. — Prima conclusio: Solus Deus tamquam agens principalis
operatur interius effectum sacramenti.
Secunda conclusio: Per modum instrumenti et ut minister potest
homo operari ad interiorem effectum sacramenti.
Tertia conclusio, ad secundum : Effoctus sacramenti non datur
melior per meliorem ministrum; aliquid tamen annexum impetrari
potest recipienti sacramentum per devotionem ministri.
2. — Circa secundani conclusionem nota certum esse secundum fidem
catholicam ministros Ecclesiae causam esse gratiae eo modo quo sacra­
menta dicuntur esse causam gratiae. Et probatur ex illo Joanuis, 20
(v. 23) : Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis. Item sacramenta
novae legis efficiunt quod significant. Sed minister novae legis dicit :
Ego te baptizo, ego te absolvo. Proptcrea in concilio Florentino definitum
cet quod sacramenta novae legis tribus perficiuntur, scilicet materia,
et forma et intentione ministri faciendi quod facit Ecclesia, ct quod
causa principalis est virtus Trinitatis, instrumentalis vero ipse minister.

Dubitatur autem circa istam conclusionem : an solus minister
consecratus sit causa instrumentalis ipsius gratiae, an vero quili­
bet alius qui alias potest conferre sacramentum; v. g. si laicus
baptizet, sit etiam causa instrumentalis gratiae.
Ad hoc dubium Paludanus in 4. q. 1, d. 1, ct d. 5. q. 2, a. 2, et
Capreolus d. 1. q. 1 ad secundum argumentum Durandi contra quartam
conclusionem ajunt quod virtus instrumentalis est solum in ministris
consecratis; alii vero, si quando ministrent, habent se tamquam ut
6

82

DOMINICUS BANEZ

causa sine qua non, scilicet applicantes sacramenta quae gratiam effi­
ciunt, sicut qui applicat ignem ad comburendum.
Respondetur nihilominus quod, si hujusmodi sententia tantum negat
esse virtutem instrumentaient per modum permanentis in aliis hominibus
praeter consecratus, vera sententia est; non enim habet characterem
nisi tantum consecratus, et ideo nunquam ministrant ex officio nisi con­
secrati ad illud ministerium. At vero si haec sententia negat esse virtu­
tem instrumentaient per modum transeuntis in laico baptizanti, sicut
in ipso baptismo, videtur nobis non solum falsa, sed et periculosa. .
Probatur. Primo, quia Deus qui est causa principalis utitur inten­
tione baptizantis, sicut utitur ipsa aqua et verbis: ergo etiam ipsa in­
tentio est instrumentum. Secundo, quia si tantum esset ille minister
causa applicans, non opus esset intentione baptizantis, quemadmodum
non eat necessaria intentio applicantis ignem ad comburendum quia
ipse ignis habet virtutem comburendi quomodolibet applicetur. Si igitur
ipsa sacramenta seclusa intentione ministri habent virtutem sanctifican­
di, quomodolibet applicentur sanctificabunt si est dispositio in ipso sub­
jecto. Tertio, laicus dicit: ego te baptizo in nomine Patris etc.: ergo
vere baptizat, non ut causa principalis, sed ut ministerialis, nam idem
dicit sacerdos baptizans. Ergo eadem est veritas illius formae, ego te
baptizo. Sed in ore sacerdotis significat quod ipse sacerdos ministerialiter baptizat. Ergo etiam in ore laici, cujus intentio requiritur non
minus quam sacerdotis. Denique in ipso concilio Florentino non dicitur
quod omnia sacramenta necessario perficiuntur intentione ministri con­
secrati, sed quod minister est causa instrumentalis. Ergo qui poteet esse
minister, poterit esse causa instrumentalis dum ministrat.
Observandum est autem maxime quod, si quis non sacerdos sacra­
mentum eucharistiae tradat, non erit causa instrumentalis gratiae, quia
non erit minister perficiens sacramentum, de quo ministro loquitur con­
cilium Florentinum et nostra conclusio. Cum autem est sacerdos ille qui
tradit eucharistiam, opinatur magister Soto quod concurrit instrumentalitcr ad effectum gratiae; cujus ratio est quia virtutem habet ille sa­
cerdos consecrandi. Nihilominus opposita sententia videtur nobis vera,
quod tunc sacerdos non concurrit instrumental i ter ad effectum gratiae.
Ratio est quia minister eatenus est necessarius quatenus intentione sua
concurrit ad perficiendum effectum sacramenti mediante sacramento.
At vero postquam jam consecratum est sacramentum, etiamsi postea
sacerdos nullam habeat intentionem, immo habeat contrariam quando
tradit eucharistiam, nihilominus ipsum sacramentum dabit gratiam
digne suscipienti. Ergo minister ille et ejus intentio est causa per acci­
dens ad effectum sacramenti. Nec valet dicere quod quando sacerdoa
consecravit sacramentum, habuit illam intentionem, scilicet quod sacra­

Qt’AEST. LX1V, ART. 1

8.3

mentum conferret gratiam digne euscipentibus, quia talis intentio non
fuit necessaria, imino etiamsi haberet contrariam, dummodo intenderet
consecrare, postea ipsum sacramentum habet virtutem conferendi gra­
tiam ex intentione [institutione?] Christi.
3. — Circa tertiam conclusionem ad secundum argumentum dubitat
Cajetanus hic an inter annexa effectui sacramcntali quae per presbyte­
rum meliorem conferri possunt, comprehendatur etiam major intensio
gratiae. Ratio dubitandi est quia ei comprehenditur, videtur falsum
quod ait divus Thomas, quod per meliorem ministrum non confertur
melior effectus sacramenti. Siquidem effectus sacramenti est gratia ; et
haec melior est intensior. Si autem non comprehendatur, videtur incon­
veniens concedere quod alia dona possit devotus minister impetrare con­
ferendo sacramenta, et non possit impetrare intensiorem gratiam, cum
etiam extra collationem sacramenti possit bonus sacerdos sua devotione
impetrare alteri homini augmentum gratiae. Ergo cum non sit pejoris
conditionis dum administrat sacramentum, poterit aliquam gratiae in­
tensionem impetraro suscipienti. Et ob hanc rationem Cajetanus respon­
det huic dubio affirmative. Non tamen ex hoc sequitur quod melior ef­
fectus sacramenti detur per meliorem ministrum, quia melior minister
non impetrat quod sacramentum habeat majorem virtutem, sed quod ipso
suscipiens sacramentum melius se disponat ut majorem gratiam susci­
piat, sive ante susceptionem sacramenti, sive in susceptione, sive post
susceptionem. Itaque illa dispositio non tribuitur sacramento efficienti,
sed disponitur homo a Deo impetrante ministro, qua dispositione sup­
posita, solus Deus gratiam intensiorem efficit; et hoc modo ille effectus
est concomitans et annexus effectus sacramenti, non per se, sed por
accidens. Hinc sequitur quod parvulis non impetrat melior minister
intensiorem gratiam pro tunc quando sacramentum habet suum effectum
quia impetrat majorem dispositionem. Potest tamen impetrare ut postea
parvulus veniens ad usum rationis disponatur a Deo per auxilia spe­
cialiora ut majorem gratiam recipiat; hoc enim quilibet justus potest
obtinere assistens baptismo, etiamsi non ministret sacramentum.
Ceterum an meliore dispositione supposita suscipientis sacramentum
detur illi abundantior gratia, non solum ex merito suo ex opere ope­
rantis, sed etiam ex opere operato virtute sacramenti, in materia de
eucharistia dicetur. Mea tamen sententia est quod detur major gratia
ex opere operato melius disposito, et majus munus augmenti, scilicet
augmentum quod meretur propter meliorem dispositionem.
4. — Dubitatur autem an esset error asserere quod effectus sacramentalis ut sic sit major vel melior a bono quam a malo, v. g. quando
puer baptizatur.

DOMINICUS BASEZ

Respondetur quod est error in fide asserere quod puer baptizatus a
meliore ministro accipiat majorem gratiam. Probatur. Primo, quia sacra­
menta habent virtutem sanetificativani ex solo merito Christi, et non
alterius, juxta illud primae ad Cor. 1 (v. 13) : Nunquid Paulus pro vobis
crucifixus est, aut in nomine Pauli baptizati estis? Ac si diceret: non in
virtute mea baptizati estis, secundum communem intelligcntiam sancto­
rum. Ergo virtus ministri nihil auget effectum sacramentalem. Item,
secundum fidem catholicam omnes manifestari oportet ante tribunal
Christi ut referat unusquisque prout gessit in corpore, id est dum vive­
ret in corpore. At parvuli nihil gesserunt in corpore, sed muiti illorum
regenerati sunt per baptismum. Ergo aequales erunt in gloria ac proinde
in gratia. Sed in quinto articulo iterum redibit sermo de hac re, et in
materia de baptismo, q. 69, a. 6.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum sacramenta sint solum ex institutione divina

Conclusio prima est affirmativa.
Secunda conclusio, ad primum : Ea quae sunt de necessitate sa­
cramenti, ab ipso Christo qui est Deus instituta sunt.
In hoc articulo dubitatur an dc facto Christus Dominus contulerit
Apostolis et Ecclesiae potestatem instituendi aliquod sacramentum
et determinandi materiam et formam.
Magister in 4, d. 23 ait Apostolos sua auctoritate instituisse sacra­
mentum extremae unctionis. Probat ex illo Jacobi 5 (v. 14) : Infirmatur
quis in vobis, inducat presbyteros Ecclesiae, qui orent pro eo, et ungant
cum oleo in nomine Domini. Alexander Halensis, 4 p., q. 24. membro 1
ait idipsum de sacramento confirmationis esse institutum ab Apostolis;
cui sententiae subscribit Bonaventura in 1. d. 7, q. 1. Tamen divus
Thomas in 4 d. 2, q. 1, a. 4, quaestiuncula 4 ait probabilius esse quod
in Ecclesia non fuerit talis potestas. Ubi adverte quod non asserit tam­
quam certum secundum fidem quod in Ecclesia non sit talis potestas.
Idem dicit Durandus ibidem.
Ad hoc dubium respondetur, et sit prima conclusio: De quibusdam
sacramentis certum est secundum fidem et constat ex sacris litteris, ac­
cedente Ecclesiae intcllig entia, quod sunt instituta ab ipso Christo.
V. gr.. de baptismo, Mat. ultimo (v. 19) : Baptizantes eos in nomine Pa­
tris et Filii et Spiritus Sancti; ubi Christus Dominus dedit praeceptum
baptismi quod vivens in carne mortali instituerat et de quo praedixerat
Joan. 3 (v. 5) : .Visi quis renatus fuerit ex aqua etc. Item de sacramento

1

qUAEST. LXÏV, ART. 2

S5

eucharistiae dixerat Joan. 6 (v. 54) : ΛΊϊί manducaveritis carnem Filii
hominis et biberitis ejus sanguinem etc.; quod quidem sacramentum
ipse instituit pridie quam pateretur, ut constat ex tribus evangelist is
Matthaeo, Marco et Luca. Praeterea, dc ordine sacerdotali constat ex
illo: Haec quotiescumque feceritis, in mei memoriam facietis (I ad
Cor. 11. 24-25). Ex quo loco colligitur quod dedit potestatem Apostolis
consecrandi corpus et sanguinem suum. Verum est tamen quod non fit
ibi mentio de contactu per quem datur in Ecclesia potestas ordinis iis
qui ordinantur; sed tamen credendum est quod Apostoli ex doctrina
Christi ita tradiderunt Ecclesiae. Ceterum de sacramento poenitentiae
Joan. 20 (v. 22) dicit Christus: Accipite Spiritum Sanctum: quorum
remiseritis peccata, remittuntur cis, et quorum retinueritis, retenta sunt.
In quo loco Christus Dominus non dedit novum characterem sacerdo­
talem ad remittenda peccata, sed potestatem sacerdotalem quam accepe­
rant supra corpus verum Christi, extendit illam supra corpus mysticum
ut possent disponere peccatores ad recipiendam eucharistiam. Deni­
que de confessione peccatorum, quod sit necessarium quod sacerdotes
remittant peccata, ex eodem loco colligitur. Nam profecto superflua
fuisset illa potestas absolvendi et remittendi peccatum, nisi sacerdos
discerneret quae peccata essent remittenda et quae retinenda. Hoc
autem fieri non potest nisi peccator manifestet sua peccata et suum
propositum et suam dispositionem et dolorem de praeteritis. Et cre­
dendum est hoc significasse Dominum in hoc quod ingressus est januis
clausis ad discipulos quando dedit illis istam potestatem remittendi pec­
cata, quia sacerdotibus confessoribus manifestanda sunt occulta cordis
sicut ipsi Deo.
Haec veritas novissime explicata est in condemnatione contra Petrum
Oxomcnsem, doctorem quidem Parisiensem et Salmanticae professorem
primarium theologiae, qui damnatus est in concilio quodam Complutensi
ab Alfonso Carrillo arehicpiscopo Toletano, jussu et mandato Sixti
quarti, qui etiam confirmavit condemnationem praefati Petri Oxomensis. Hoc habetur in Summa conciliorum, fol. 69. De matrimonio vero
solet adduci illud Mat. 19 (v. 6) : Quod Deus conjunxit, homo non sepa­
ret. Sed profecto ibi Christus Dominus potius docuit antiquam indissolubilitatem matrimonii.
Ceterum tota difficultas est de sacramento confirmationis et extremae
unctionis, quia non possumus pene in sacris litteris invenire testimonium
expressum quod a Christo Domino instituta fuerint. Quare magister
Soto d. 1, q. 5, a. 2 ait non esse haereticum negare haec duo sacramenta
ore Christi instituta fuisse; asserit tamen haereticum esse negare jure
divino esse instituta. Nihilominus censet esse temerarium negare haec
duo sacramenta instituta fuisse a Christo Domino immediate.

1

86

DOMINICUS BASEZ

Sed nos ponimus secundam conclusionem: Plus quam temerarium
est negare haec duo sacramenta instituta fuisse ab ipsomet Christo Do­
mino. Probatur, quia in concilio Tridcntino sees. 7, can. 1 definitur: “Si
quis dixerit sacramenta novae legis non esse, a Christo Domino instituta,
aut esse plura vel pauciora quam septem, ...anathema sit”. Et si dicas:
sufficit ad veritatem hujus definitionis quod fuerint instituta vel ab
Apostolis, vel ab Ecclesia instinctu et spiritu Christi: contra hoc est
quod pari ratione diceres quod Christus Dominus fecerit canones con­
cilii Tridentini, quoniam sancta synodus Spiritu Sancto congregata et
inspirata fecit illos canones. Ergo profecto sacra synodus aliquid aliud
definit quando dicit instituta fuisse a Christo Domino. Et denique in
hujusmodi rerum definitione semper oportet sequi communem usum
Ecclesiae et doctorum doctrinam. Sed hactenus non constat unde coepe­
rint haec duo sacramenta, scilicet confirmationis et extremae unctionis
tamquam ab Ecclesia instituta. Ergo traditio est apostolica, sicut Apo­
stoli acceperunt ab ipso Christo.
Nota solutionem ad secundum divi Thomae pro his quae diximus
supra, q. 60, a. 1, scilicet sacramenta significare ad placitum ex divina
institutione.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum Christus, secundum quod homo, habuerit potestatem
operandi interiorem offectum sacramentorum
Prima conclusio: Christus inquantum Deus operatur per aucto­
ritatem interiorem effectum sacramentorum.
Secunda conclusio : Christus secundum quod homo operatur ef­
fectum sacramentorum meritorie et efficienter instrumentaliter.
Tertia conclusio: Christus inquantum homo habet potestatem
excellentiae ministerialem circa sacramenta, quae in quatuor con­
sistit: primo, quia virtus passionis ejus operatur in sacramentis;
secundo, quia in ejus nomine sacramenta celebrantur; tertio, quia
ipse instituit sacramenta; quarto, quia ipse sine sacramento potest
conferre effectum sacramenti.
Circa secundam conclusionem nihil amplius neccssc est advertere,
praeter ea quae dicta eunt de causalitate sacramentorum. Observandum
vero quod divus Thomas distinguit duos modos quibus Christus concurrit
ad effectum sacramentorum, scilicet meritorie et efficienter. Contra
quam doctrinam expresse tenent qui opinantur sacramenta esse tantum
causas morales efficiente®, non ad modum causae physicae.

·

QUAEST. LXIV, ART. 4

87

Item observandum est quod cum divus Thomas inquit meritorie et
efficienter instrumentalitcr, dictio illa instrumentantet, non determinat
dictionem meritorie, sed determinat alteram dictionem, scilicet effecti­
vam. Et ratio est quia Christus inquantum homo habebat sufficientia
principia et proportionata ad meritum, scilicet gratiam et virtutes infu­
sas. At vero ad effective concurrendum ad effectum sacramenti, nulla
creatura potest esse causa principalis, quia nulla creatura habet propor­
tionem ut sibi assimilctur talis effectus.
Circa tertiam conclusionem nota quod, cum divus Thomas ait sacra­
menta sanctificantur in nomine Christi, non est sensus quod nomen
Christi sit pars cujuslibet formae saeramentalis, patet enim hoc esse
falsum. Sed sensus est sacramenta sanctificari in nomine Christi, vel
quia ab ipsis ministris fit mentio ipsius Christi in omnibus quibus so­
lent uti in celebratione sacramentorum, vel in nomine Christi, hoc est
in virtute et in persona Christi; v. g. quando sacerdos absolvit, dicit
ejus auctoritate : ego te absolvo. Ceterum an aliquando in Ecclesia mi­
nistri usi fuerint illa forma, ego te absolvo, vel baptizo in nomine Christi,
proprio loco de baptismo dicetur.

ARTICULUS QUARTUS

.

Utram Christus potestatem suam quam habuit in sacramentis,
potuerit ministris communicare

Prima conclusio: Christas potestatem auctoritatis nulli potuit
communicare.
Secunda conclasio: Christus potuit communicare potestatem
excellentiae.
Dubitatur in hoc articulo an puro homini possit Deus communi­
care potestatem instituendi sacramenta quae homines sanctifica­
rent, sicut modo sanctificant sacramenta instituta ab ipso Christo.
Scotus in 4 Sent., d. 1, q. 1, a, 2 negat esse possibile. Et Gabriel q. 2,
a. 3, dubio 2 dicit quod sicut Deus non potest communicare potestatem
creandi, ita nec illam potestatem instituendi sacramenta ; sed bene po­
test Deus concedere puro homini ut eligat aliquod signum sensibile ad
cujus praesentiam Deus statuat gratiam conferre. Durandus etiam se­
quitur Scotum d. 2, q. 1. Et probat suam sententiam primo, quia nullus
poterit sibi mereri nec alteri gratiam de condigno: ergo ncc instituere
sacramentum. Patet consequentia, quia sacramentum est instrumentum
meriti de condigno et ita confert gratiam. Secundo, quia virtus sacra­

1

g3

DOMINICCS BANEZ

mentorum quae modo sunt, est infinita, continent, enim virtutem et pre­
tium sanguinis Christis: ergo non possunt ab aliqua creatura institui.
Pro solutione argumentorum nota quod duplex potest esse sensus
hujus quaestionis. Alter est, an supposito quod Christus Dominus semel
meruerit id quod de facto meruit, potuerit virtute sui meriti dare po­
testatem puro homini instituendi sacramenta, ct conferendi illis virtu­
tem sanetificativam in nomine Christi. Et in hoc sensu procedit doctrina
divi Thomae in hoc articulo. Et divus Augustinus, Tractatu 5 in Joannem. dicit quod Christus potuit dare potestatem condendi sacramenta,
sed noluit, quia non expediebat. Et objectiones in oppositum nihil con­
trarium probant, quia in isto sensu talia sacramenta haberent virtutem
infinitam, sicut modo habent ex merito Christi, cujus humanitas est
instrumentum conjunctum. Contra vero qui institueret sacramentum,
esset instrumentum separatum.
Alius sensus esse potest, an si non esset Christus, potuisset Deus
dare gratiam tantam puro homini ut institueret sacramenta quae sancti­
ficarent homines sicut modo sanctificant. Et in hoc sensu dicimus pri­
mo, quod potuit Deus tantam gratiam dare puro homini ut sacramenta
institueret sanctificativa ex opere operato, et quod conferrent tantam
gratiam sicut modo conferunt. Probatur primo, quia hoc non implicat
contradictionem ; secundo, quia mediante merito Christi facit Deus talia
sacramenta ct tales effectus: ergo sine illo potest facere tales effectus
quantum ad substantiam illorum, ac proinde poterit assumere aliud
instrumentum quo efficiat tales effectus sicut modo accipit humanitatem
Christi.
Dicimus secundo, impossibile esse ut puro homini communicetur ut
talem virtutem conferat sacramentis quod sanctificent de rigore justitiae
sive de condigno. Probatur, quia purus homo non poterat mereri re­
missionem peccatorum de condigno, ut in principio Tertiae partis pro­
batum est : ergo nec conferre talem virtutem sacramentis. Probatur
consequentia, quia talis virtus et talis modus sanctificandi fundatur in
merito infinito, quod quidem in puro homine non potest esse. Et hoc
probant argumenta facta illorum doctorum.

ARTICULUS QIHNTUS

Utrum per malos ministros sacramenta conferri possint
1. — Conclusio est affirmativa.
Nota in hoc articulo quod olim fuit error quo decepti sunt etiam
aliqui fideles asserentes ministrum malum, si esset haereticus vel quomo-

QUAEST. LX1V, ART. 5

89

dolibet praecissus ab Ecclesia, non posse conficere vel conferre sacra­
menta. Quem errorem secutus fuit divus Cyprianus in epistola ad Ju­
baj anum et in epistola ad Quintum; et postea in concilio provinciali
Carthaginensi, quod habetur inter opera divi Cypriani, octoginta episco­
pi eumdem errorem asseruerunt. Vide Augustinum libro 1 Contra Donatistas, ubi ait de divo Cypriano, qui vir sanctus aliter de baptismo
sensit quam veritas habet; sed nihil illi nocuit profecto, quia tunc non
erat explicatum ab Ecclesia ncc definitum in contrarium (1). Et contra
hunc errorem scripsit divus Augustinus quatuor libros Contra Cresconium grammaticum et tres Contra Parmenianum et septem Contra
Donai istas, qui libri habentur in tomo septimo. Sunt etiam in jure ca­
nonico multa capita contra hunc errorem. Videte de consecratione, d. 4,
c. Romanus pontifex et e. A quodam judaeo et c. Ostenditur ct c. Sive
haereticus; item 1, q. 1, c. Sicut ficti ct c. Remissionem, ct 24, q. 1, per
totam fere quaestionem. Haec veritas definita est post mortem Cypriani
martyris in concilio Carthaginensi. Et si quis legerit illud, intelligat in
can. 1 et in concilio primo et in aliis conciliis Carthagine celebratis, et
in concilio Arelatcnsi secundo, can. 17, et in concilio Florentino (sic);
et vide divum Gregorium epistola 62, (piae habetur in libro nono
Epistolarum, ubi latissime probat istam veritatem. Nihilominus Erasmus
in praefatione super opera Cypriani inquit quod, si haec res humanis
rationibus penderet, potius haberi poterat quod Cyprianus sensit quam
quod receptum est.
Nos tamen dicimus quod sententia divi Thomae in hoc articulo egre­
gia est et facit sententiam probabiliorem, hanc dico secundum humanam
rationem. Etenim propter maximam necessitatem sacramenti baptismi,
nullus homo excipitur a [ministerio?] ministro hujus sacramenti, sed
quilibet potest esse instrumentum Dei ad illud conferendum. Et quia
virtus instrumenti tota est a principali agente, impertinens est sanctitas
ministri.
2. — Deinde nota quod fuit alius error Wiclef asserens quod lapsus
in peccato mortali non potest conficere sacramentum, ut patet in con­
cilio Constantiensi. sess. 4. errore 4. Eumdem errorem tenet Joannes
Ilus, ut patet sess. 15. errore 22. scilicet nemo tenet vicem Christi nisi
sequatur eum moribus.
At vero pro hujusmodi erroribus fiunt aliqua argumenta.
Primum est qui in peccato mortali ministrat, peccat mortaliter: ergo
non conficit aut non perficit sacramentum. Antecedens articulo sequenti
ostendetur. Consequentia vero probatur. Quia ad hoc quod homo perfi­
ciat verum sacramentum, opus habet speciali Dei auxilio; sed Deus non
<1 »

S. Afoi-sr. De baptismo contra Donatistas. l'.b. 2. cap. 7. n. 12. ML 43. 133.

1

90

DOMINICUS BANEZ

concurrit speciali auxilio ad actum peccati : ergo malus minister non
perficit verum sacramentum.
Secundo arguitur. Nemo dat quod non habet: ergo malus minister
non dat gratiam, siquidem non habet illam.
Arguitur tertio ex divo Augustino, lib. 5 Contra Donatistas, et habe­
tur de consecratione, d. 4, c. Quomodo. Deus non dat gratiam, nisi per scmetipsum vel per sanctos suos quibus dictum est: Accipite Spiritum
Sanctum, quorum remiseritis peccata remittuntur eis.
3. — Et nihilominus respondetur quod est error contra fidem negare
per malos ministros posse perfici verum sacramentum. De qua re vide
Thomam Wal densem tomo 2 De sacramentis, a cap. 3 per multa capita.
Et primo probat ex illo I ad Cor. 3 (v. 6-7) : Ego plantavi, Apollo rigavit,
Deus autem incrementum dedit. Sed neque qui plantat est aliquid,
neque qui rigat, sed qui incrementum dat, Deus. Ergo bonitas aut mali­
tia ministri nihil confert vel detrahit ad effectum sacramenti; alias
non diceret Paulus, neque qui rigat. Unde Joan. 4 dicitur quod discipuli
Christi baptizabant, inter quos erat Judas fur. Vide Augustinum in
Joannem, Tractatu 5, ubi utitur hac similitudine, quod sicut aqua
transiens per fistulam ligneam vel plumbeam vel terream rigat et fecun­
dat ortum, ita gratia Dei per ministrum bonum vel malum fecundat
animam. Vide etiam divum Thomam lib. 4 Contra gentes, cap. 77, et
Durandum in 4 Sent., d. 5, q. 1, Paludanum q. 2, Scotum d. 6, q. 1, qui
omnes probant optima ratione theologica hanc veritatem, quia alias
esset magna confusio et turbatio in Ecclesia, quia non cognoscit quis
sit bonus vel malus minister, immo nemo esset certus quod sacramentum
quod conficeret esset verum sacramentum. Et si dicatis quod idem in­
conveniens est modo, quia requiritur intentio ministri, quae tamen est
occulta populo: respondetur quod saltim de intentione sua certus est
minister. Et deinde ipse populus est maxime certus moraliter quod
ministri sacramentorum habent intentionem perficiendi sacramenta. At
vero de bonitate ministrorum non est similis certitudo, quia nemo novit
utrum odio vel amore dignus sit, quanto minus certus erit homo dc bo­
nitate alterius! Immo vero sunt plurimi peccatores inter ipsos ministros.
Denique definita est haec veritas in concilio Constant iensi, sess. 8 ct 15
ct 45 in bulla Martini quinti. Denique confirmatur hoc ipsum etiam in
concilio Florentino, ubi loquitur de ministro baptismi, et in concilio
Viennensi, ut habetur in Clementina dc summa Trinitate ct fide catholica.
4. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Et ad primum, quod
intentio mali ministri dupliciter potest considerari. Uno modo, in genere
actionis humanae bonae vel malae ; ct sic mala est et peccatum, quia non
intendit facere quomodo oportet. Altero modo potest considerari illa
intentio quantum ad substantiam objecti; et sic est instrumentum prin-

QUAEST. bXIV, ART. 5

91

■cipalis agentis, et est ens bonum, et Deus utitur illa intentione speciali
concursu sicut utitur verbis et aqua. Secundum priorem consideratio­
nem, Deus non concurrit cum illa intentione speciali auxilio.
Secundo respondetur quod auxilium speciale dupliciter potest dici.
Uno modo, prout distinguitur contra auxilium naturale et generale
ipsius Dei quo concurrit cum qualibet creatura suo modo. Et sic auxi­
lium speciale est cum quo concurrit Deus cum malo praedicatore ut
moveat populum ad virtutem quam ipse non habet, et cum illis de qui­
bus dicit Christus: Multi dicent mihi in die illa·. Domine, Domine in
nomine tuo prophetavimus (Mat. 7, 22). Sunt enim gratiae gratis datae
ad utilitatem aliorum. Et ita concurrit Deus cum hujusmodi ministris
auxilio supernatural i.
Altero modo dicitur auxilium speciale quod Deus confert in bonum
spiritualem ipsius recipientis. Et hujusmodi auxilio nunquam concurrit
cum actu qui est peccatura. Quocirca crediderim certissime quod actus
fidei, etiam mortuae, nunquam est peccatum veniale, et multo minus
mortale. Ratio est quia Spiritus Sanctus concurrit speciali auxilio cum
illo actu fidei ad bonum ipsius credentis. Nam ille homo habet piam
affectionem circa credenda quae est a Spiritu Sancto: ergo nullo modo
potest esse peccatum talis actus.
Quod si quis dicat quod qui credit propter vanam gloriam, peccat
venialitcr: ergo possibile est quod ex circumstantia finis actus ille cre­
dendi sit veniale peccatum. Respondetur quod in illo casu non credit
homo ille ex fido infusa, sed ex fide adqulsita. Alias argumentum etiam
posset probare quod posset homo mortaliter peccare credendo ex fide
infusa propter vanam gloriam tamquam propter ultimum finem; immo
etiam probaret argumentum quod actus fidei vivae posset esse peccatum
veniale, si quis crederet propter vanam gloriam, quae circumstantia non
destruit habitum caritatis.
Ad secundum respondetur cum divo Thoma ad primum quod illa
maxima, nemo dat quod non habet, habet verum dc causa principali ;
sed de causa instrumental! falsa est, nam penicillus facit imaginis figu­
ram quam non habet. Respondetur secundo quod omne quod dat aliquid,
habet illud eo modo quo dat. Et sic sacramenta dicuntur gratiam con­
tinere, scilicet eo modo quo conferunt, nimirum instrumentaliter.
Ad tertium ex divo Augustino respondetur quod divus Augustinus
obscure loquitur eo loco in eo quod ait: “Deus sacramentum gratiae dat
per malos ministros, ipsam vero gratiam, non nisi per seipsum vel
sanctos suos”. Etenim si non dixisset, vel per sanctos suos, facilis erat
solutio, videlicet quod gratia non datur per malos ministros tamquam
[per causam J principalem cui assimilatur effectus. At vero cum asserat,
vel per sanctos suos dat gratiam, et certum nobis sit quod non datur

92

DOMINICUS BASEZ

gratia per sanctos tamquam per causam cui assimiletur effectus, non
satis apparet differentia inter bonos et malos ministros quam intendit
divus Augustinus. Nihilominus cum jam constet ex sententia Augustini
quod mali ministri dant verum sacramentum gratiae, et rursus constet
ex eodem tractatu quinto in Joanncm quod nihil defraudatur suscipiens
sacramentum a bono vel malo ministro, respondendum est quod forte
Augustinus intelligit quoti per sanctos vel per ministros dignos illo mi­
nisterio confert Deus gratiam suscipienti sacramenta, vel per ipsorum
merita disponens suscipientem ad abundantiorem gratiam, vel etiam per
ipsorum orationes impetrativas illius dispositionis.
Respondetur secundo quod fortasse Augustinus loquitur in casu quo
quis de industria recipit sacramenta a malis ministris. Tunc enim pec­
cat mortaliter, ct mali ministri non dant illi gratiam, etiamsi conferant
verum baptisma. Et hoc maxime verum habet quando ab haereticis
recipitur sacramentum, quales erant donat istae. Et per hunc modum
sunt intelligenda multa dicta sanctorum quae habentur in jure canonico,
in quibus dicitur quod haereticorum consecrationes non sunt nisi exccrationes, et quod non mundant, sed polluunt. Ita loquitur Ambrosius
in 1. q. 1, c. Non sanat baptismus perfidorum. Aliquando etiam loquitur
Ambrosius do haereticis qui non utuntur legitima forma, sicut ariani
quidam baptizabant dicentes: ego te baptizo in nomine Patris majoris
et Filii minoris; et ita nullum erat sacramentum.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum male ministrantes sacramenta peccent

1. — Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio: Tale peccatum ex genere suo est mortale.
Tertia conclusio, in solutione ad secundum : Ille qui suscipit sacra­
mentum a malo ministro, quem Ecclesia tolerat, non peccat.
Quarta conclusio: Qui recipit sacramentum a ministro degra­
dato et excommunicato vel suspenso, peccat.
Quinta conclusio: Malus minister non peccaret baptizando in
articulo necessitatis; secus autem in aliis sacramentis admi­
nistrandis.
Istae duae conclusiones habentur in solutione ad tertium.

2. — Dubitatur circa doctrinam articuli. Et arguitur primo contra
primam conclusionem. Nam bonitas requiritur in ministro sacramen­
torum secundum quamdam decentiam, ut art. 5 ad tertium dixit divus
Thomas. Sed effectus requisitae conditionis tantum secundum dccen-

QL'AEST. LXIV, ΛΚΤ. 6

93

tiam non est peccatum; sicut v. g., si quis non operatur secundum ta­
tam virtutem quam habet, quamvis secundum quamdam decentiam
conveniat ut qui habet habitum ut quatuor, non operetur remissius quam
ut quinque. Ergo ex eo quod aliquid requiratur secundum decentiam,
non sequitur quod sit peccatum actio cui illud deficit.
Arguitur secundo contra conclusionem. Esto ita esset peccatum
talis defectus, non tamen concluditur quod sit peccatum mortalem. Nam
illotis manibus celebrare, indecentia est ; tamen non est mortale.
3. — Ad hoc respondet Cajetanus quod actio sacramentalis dupli­
citer potest considerari. Uno modo, secundum rationem operis operati;
et sic non exigit bonitatem necessario in ministro, sed solum secundum
decentiam. Etenim opus ipsum operatum habet substantiam sacramenti
absque illa bonitate ministri. Et hoc intendit divus Thomas art. 5 ad
tertium quando dicit, “secundum decentiam”. Altero modo potest con­
siderari ratio sacramentalis secundum rationem operis operantis, secun­
dum quod est actio moralis quae proficiscitur a ministro secundum
modum liberi arbitrii ; et sic necessario exigit bonitatem in ministro
ut sit actio bona propter rationem divi Thomae in hoc articulo et in con­
clusione ad primum.
Et probatur. Primo, quia est contra rectam rationem ut minister
non se conformet cum Deo in actione sancta et sacra, sancte concurrenda
cum ipso, quia hoc pertinet ad reverentiam Dei et cultum sacramento­
rum. Et idcirco malus minister ministrando peccat et mortaliter quan­
tum est ex genere peccati, quia est irreverentia ct contaminatio sacra­
mentorum.
Secundo probatur. Minister itaque recipit specialem gratiam in sui
ordenatione ad digne ministrandum sacramenta. Ergo tenetur cx officio
uti illa gratia in administratione sacramentorum; quemadmodum si
quis dominus donet vestem servo vel famulo ut utatur illa veste in obse­
quium domini, offenderet dominum servus ille nisi uteretur illa veste.
Et confirmatur. Quia sacerdos peccaret celebrando sine vestibus sacris,
propterca quod faceret contra institutum et praeceptum Ecclesiae: ergo
multo magis peccaret non utendo vestibus spiritualibus quas accepit
ut uteretur illis in ministerio suo, juxta illud Deuteronomii 16 (v. 20) :
Sancte quod sanctum est exsequeris, et lÆvitici 21 (v. 6) : Sancti erunt
Deo suo. Undo colligitur nova confirmatio. Nam si sacerdotes veteris
legis non servarent caeremonias et munditias legales, mortaliter pec­
carent : ergo multo magis sacerdotes novae legis peccant non servantes
munditiam legis evangelicae quae illis confertur in sua ordinatione. Do
qua obligatione ministrorum vide Augustinum lib. 2 Contra epistolam
Parmenianam, ct in Decreto 1. q. 1 per multa capita, et de temporibus

94

DOMINICUS BANEZ

ordinandorum a ca. Quaesitum, ubi “sub interminatione divini judicii
obstcntandi sunt” sacerdotes qui sunt in crimine ut non ministrent.
Tertio probatur. Nam qui recipit sacramentum perseverans in af­
fectu peccati mortalis, peccat mortaliter: ergo multo magis qui admi­
nistrat sacramentum. Probo consequentiam, quia receptio sacramenti
solet ordinari ad remissionem peccati, v. g. in baptismo, in poenitentia:
ergo majorem dispositionem requirit in ministro ex officio, cujus admi­
nistratio non ordinatur ad suorum peccatorum remissionem. Et con­
firmatur. Quia tam minister quam recipiens sacramentum concurrunt
ad actionem illam religiosam sacramentalem : ergo uterque reverenter de­
bet se habere erga sacramenta. Sed recipiens mortaliter peccat nisi acce­
dat dispositus secundum exigentiam sacramenti. Ergo etiam minister
peccat mortaliter nisi accedat dispositus secundum quod exigit officium
suum.
Denique qui vellet exercere officium sacerdotis non ordinatus, proculdubio peccaret gravissimo peccato sacrilegii, quia usurpat officium sacer­
dotis in re gravissima. Ergo proportionabiliter etiam malus sacerdos
administrans peccat mortaliter, quia profanat officium sacerdotis
sanctificat! ad digne ministrandum.
4. — Ad primum argumentum negamus requiri bonitatem in ministro·
dumtaxat secundum decentiam, si consideretur ejus ministerium ut
opus morale ipsius ministri, quod quidem ipse tenetur ex praecepto
sancte exercere.
Ad secundum argumentum respondetur quod est gravissima materia
administratio sacramentorum, et idcirco est magna irreverentia quod
minister malus administret illam, ct consequenter est peccatum morta­
le, quamvis aliqua sacrilegia in alia materia sint venialia, ut sunt illa
quae in argumento referuntur.

5. — Dubitatur secundo circa secundam conclusionem : an in omni­
bus ministris ordinatis verificetur illa conclusio quando exercent
officia, v. g. quando diaconus cantat cvangelium, subdiaconus epistolam
et acolythus ministrat, altari.
Magister Soto d. 1. q. 5, a. G ait esse probabile quod diaconus et
subdiaconus peccant mortaliter ministrantes in peccato mortali. Et pro­
batur ex illo primae ad Tiinoth. 3 (v. 9-10) : Diaconi habentes mysterium
fidei in conscientia pura; et hi probentur primum, et sic ministrent. Sed
libentius sequitur [Soto] contrariam sententiam. Ratio est quia, quamvis
illi recipiant gratiam in sua ordinatione, tamen imperfectio actionis ad
quam ordinantur ex officio testatur quod non est tam stricta obligatio
sicut in sacerdote, quia per simplicem lectionem evangelii ct suam admi-

QUAEST. LX IV, ART. 6

95

nistrationem non operatur sanctitatem in populo, nec aliquid sanctificativum nisi imperfecte ct quasi dispositive et anteccdcntcr.
6. — Nobis tamon olim visum est probabilius quod omnis minister
ordinatus, etiam acolythus, peccat mortaliter, si in peccato mortali mi­
nistret ·. Et ratio hujus rigorosae sententiae esse potest, quia nullum
officium ministri recipientis gratiam ad illius exercitium, reputatur levis
materia sacrilegii. Et quidem de diacono et subdiacono divus Thomas
censuit mortaliter peccare in 4 Sent. d. 19, q. 2, a. 2, et [Cajetanus)
in quolibeto De usu spirituali, et Silvester in verbo Clericnis, 2 § 5, et
divus Antoninus 3 p., tit. 14, Albertus Magnus in 4, d. 14, ct multi alii
tenent quod requiritur sanctitas in diacono ct subdiacono. Quorum ratio
esse potest bona, quia ordo diaconatus et subdiaconatus est ordo sacer
ad aliquod sacrum ministerium destinans hominem. Possunt enim isti
tangere vasa sacra, et propterea specialem habent obligationem mini­
strandi in gratia et cum bona conscientia. Nos autem nunc, re bene
inspecta, breviter dicimus quod peccatum mortale in hujusmodi mini­
sterio ex duplici capite colligendum est. Primo quidem, quando mini­
ster debet se conformare Domino cujus minister est; secundo, quia
ipsum ministerium est sacrum, id est exercens aliquam sanctitatem, id
eet aliquid sanctificat i vum. Et haec est materia gravis in hujusmodi
ministeriis.
7. — Ex quo sequitur primo, quod ministrare in minoribus ordinibus
in peccato mortali, non est peccatum mortale. Probatur. Primo, quia
opinantur multi quod isti minores ordines non sunt sacramenta nec
gratiam conferunt nec characterem imprimunt, sed sunt quaedam dispo­
sitiones ad sacros ordines in quibus imprimitur character et datur
gratia. Deinde, etiamsi sint sacramenta, tamen ministeria non sunt
sacramenta, v. g. claudere ostium templi, portare ignem ad altare; et
idcirco levis materia est in illo genere ad constituendum peccatum mor­
tale, eo vel maxime quod illa ministeria indifferenter exercent etiam
sacculares, etiam extra casum necessitatis.
Sequitur secundo quod nec etiam ministratio diaconi et subdiaconi in
peccato mortali sit mortale peccatum. Probatur, quia in illo genere sacri
ministerii levis materia videtur cantare evangelium et epistolam in
altari, quia per hujusmodi administrationem non sanctificatur populus
nec aliquid sanetificativum exercetur. Quod quidem magis patet in
• Mag. Baftez tenuit opinionem rigidiorem exponendo eumdem art. anno 1572-73.
ut habetur in codice ottob. lat. 1054. fol. 145 v. ubi post mentionem opinionis Soto
sic prosequitur: "Mihi tamen probabilius videtur oppositum. Itaque omnis minister
etiam acolythus peccat mortaliter sl ministrat in peccato mortali. Ratio est quia nullum
officium sanctum ad cujus exercitium datur specialis gratia est levis materia sacri­
legii; sed ex genere suo est mortale: ergo. Potest etiam contingere ut acolythus vel
etiam subdiaconus non peccant ministrando ubi est consuetudo, ut erat mos ante
concilium Trldentlnum, sine manipulo".

9ύ

IX'MINICCS BA NEZ

subdiacono, cujus officium quantum ad lectionem epistolae saepe supplet
saecularis in ecclesia, etiam cum vestibus benedictis, excepto manipulo.
Ratio vero potissima quae nos movet ad sic opinandum ea est quia oppo­
sita sententia videtur nimis scrupulosa et frequenter occasio peccandi
mortaliter, quia in tanta multitudine ministrorum, morale est multosaepe esse in peccato mortali ; nec facile est se disponere quotidie ad
haec inferiora ministeria sicut ad missam celebrandam. Et denique quia,
si sufficeret gratiam accepisse hujusmodi ministros in sua ordinatione ad
hoc quod mortaliter peccarent ministrantes sine gratia, sequeretur quod
-etiam confirmatus peccaret mortaliter in protestatione fidei coram inimi­
cis Christi in peccato mortali ; immo vero ct conjugati matrimonio, acce­
dentes ad ipsum, peccarent mortaliter si essent in peccato. Probatur
sequela, quia isti acceperunt gratiam ut finem illorum sacramentorum
digne Deo exequerentur. Consideranda est igitur gravitas materiae in
exercitio ipsius finis sacramentorum.
8. — Dubitatur praeterea quanta dispositio requiratur ut sacerdos
administrans sacramenta non peccet mortaliter, an inquam teneatur
semper confiteri.
. Respondetur breviter quod quidem de sacerdote celebraturo missam
certum est quod tenetur prius confiteri, si habet conscientiam peccati
mortalis et copiam confessoris. Hoc enim ita definitum est in concilio
Tridentino generaliter pro omnibus sumpturis eucharistiam. Sed in sa­
cerdote est specialis ratio, quia debet consecrare et sacrificare corpus
ct sanguinem Christi, quae est materia gravissima in genere sacri mi­
nisterii. Ceterum in aliis ministeriis major est difficultas, v. g. quando
portaturus est sacramentum infirmis vel collaturus extremam unctionem
vel sacramentum poenitentiae. Respondetur quod in hujusmodi casibus
primo quidem sufficit si conteratur de peccato, id est si habeat contri­
tionem, etiamsi non confiteatur. Sufficit etiam si habeat attritionem cum
proposito confitendi, ct ministret cum reverentia et timore Domini.
9. — Quod si quis objiciat quod qui solam habet attritionem est in­
dignus ut ministret sacramenta, quia adhuc est in peccato mortali: ergo
peccat mortaliter ministrando sacramenta, quae sunt materiae graves.
Cajetanus in opusculo De usu. spirituali, quod habetur tomo tertio,
ait quod nec vere contritus nec credens se contritum, qui tamen diligen­
ter, etsi non sufficienter discussit seipsum, censendus est esse in peccato
mortali quantum ad hoc quod est indigne ministrare, quia profecto vi­
detur nimis durum obligare sacerdotem ut habeat contritionem quoties
debet absolvere alium a peccatis vel baptizare vel etiam conferre extre­
mam unctionem. Tdeo videtur nobis sufficere quod ille sit justus vel
tendat ad justitiam per dispositionem talem quae sufficit cum confessio­
nis sacramento ad justificationem. Et talis est attritio quando quis do-

QÜAEST. LXIV, ART. G

97

let vel propter poenas infermi, vel propter turpitudinem peccati, vel
etiam quia amittit gloriam. Debet tamen habere propositum verum ca­
vendi in futurum. Et cum hujusmodi dispositione non indigne ministrat
ita ut mortaliter peccet.
10. — Sed quaeres an saltim peccet venialitcr cum hujusmodi dispo­
sitione ministrans. Et videtur quod sic, quia ille qui est in gratia et
ministrat propter vanam gloriam, peccat venialitcr. Sed iste est melius
dispositus quam alter qui nondum eet in gratia cum illa attritione. Ergo
etiam peccabit venialitcr ille.
Respondetur negando consequentiam. Et ratio est quia ille qui est in
gratia, quamvis sit melius dispositus habitualiter, tamen illius ministe­
rium est peccatum veniale propter circumstantiam. At vero ille attritus,
quamvis sit reus culpae, ipse tamen habet ministerium bonum nullam
habens malam circumstantiam ; et sic non est peccatum veniale, quin
potius magis concedendum esset quod est mortale si peccatum est quam
quod sit veniale. Nam si peccat, ideo peccat quia tenetur ex praecepto
esse in gratia ut digne ministret, et ideo peccaret mortaliter faciens con­
tra hoc praeceptum.
11. — Dubitatur praeterea specialiter an confirmatus qui profitetur
nomen Christi resistendo inimicis et coram illis visibiliter, peccet morta­
liter si alias sit in peccato.
Et videtur quod peccat mortaliter, quia ministerium ejus totale est
sacrum testimonium, ad quod datur illi character et gratia.
In oppositum est quia ille actus testimonii potest exerceri absque
peccato, immo religiose exerceri potest promiscue a quolibet christiano,
etiam non confirmato, nec peccat mortaliter in illo ministerio.
Ad hoc aliqui scrupulosi respondent quod quotiescumque confirmatus
profitetur nomen Christi ut officialis illius ministerii, peccat vel mortali­
ter vel venialitcr, sicut diaconus ministrans in peccato. Sed tamen dicunt
quod rarissime contingit quod confirmatus faciat tale ministerium ex
officio; ct ita consequenter putant difficile esse asignare casum in quo
peccent confirmati profitendo nomen Christi. At vero si summus pontifex
ex proposito eligeret viros confirmatos ut mitteret illos ad resistendum
hostibus blasphemantibus nomen Christi, putant quod peccarent mor­
taliter si in peccato fungerentur officio suo propter rationem factam.
Nihilominus probabilior videtur nobis sententia negativa, sicut dixi­
mus dc diacono et subdiacono, cujus ratio explicabitur dubio sequenti.

12. — Dubitatur praeterea universaliter: an omnis qui exercet
officium sanctum vel jurisdictionis spiritualis vel annexum ordini
sacri, peccet mortaliter si est in peccato mortali. Exercet v. g. prae7

98

DOMINICUS BANEZ

latus judicans et corrigens subditos, episcopus vel sacerdos praedicans
clericis, recitans officium divinum et similia officia exercentes.
Ratio dubitandi est quia ministri debent se conformari principali
agenti. Sed ipse Deus et Ecclesia quorum sunt ministri sunt sancti et
intendunt sanctificare per talia ministeria. Ergo et ministros oportet
esse sanctos.
In oppositum est quod nimis durum videtur hujusmodi ministros
mortaliter peccare nisi in gratia ministrent.
13. — Pro explicatione hujus difficultatis nofa primo, quod ex tri­
plici capite potest sumi judicium an hujusmodi ministrantes in peccato
peccent novum peccatum: primo, ex parte sanctitatis ipsius actus; se­
cundo, ex parte sanctitatis officii vel potestatis qua utitur minister;
tertio, ex parte utri usque.
Nota secundo ex divo Thoma q. 63, a. 6 ad secundum, quod sanctitas
dupliciter dicitur. Uno modo, prout, est puritas animae per gratiam
gratum facientem ; et sic etiam dicuntur sancta opera quae objecto suo
vel a gratia proficiscuntur vel ad gratiam disponunt, sicut dare eleemo­
synam, audire missam et cetera omnia bona opera. Alio modo dicitur
sanctitas vel sanctum aliquid quod est consecratum ac deputatum ad cul­
tum Dei, sicut dicitur altare sanctum, vestes sanctae et ministri sancti.
14. — Sit prima conclusio: Manifestum est quod -non· sufficit
sanctitas ipsius actus sola, sive primo, sive secundo modo, ut peccator
exercens talem actum peccet. Probatur, quia sequeretur quod peccator
orando peccaret, quod est haeresis lutherana ; et laicus peccator bapti­
zando puerum tempore necessitatis peccaret etiam, quia baptizare est
actus sanctus secundo modo.
Secunda conclusio: Λ’οη sufficit sola sanctitas officii sive potestatis
ut peccator exercendo illam potestatem peccet. Probatur, quia alias
episcopus cum exigit decimas in peccato mortali, peccaret, quia utitur
jure spirituali in tali exactione decimarum quale est jus exigendi deci­
mas, ut docet divus Thomas 2. 2, q. 87. a. 3.
Tcrthi conclusio: Non sufficit ut peccator peccet mortaliter coer­
cendo hujusmodi officia quod potestas ipsa sit sancta secundo modo.
Probatur, quia alias sequeretur quod peccaret episcopus corrigendo juste
subditos.
15. — Ilinc sequitur quod sententia divi Thomae quam habuit in 4
Sent., d. 5 et d. 19, q. 2, a. 1 fuit nimis rigida, dixit enim quod praelatus
peccator semper peccat exercendo quodlibet officium suum. v. g. corri­
piendo subditum. Nos itaque dicimus necessarium esse quod tam ipsa
potestas et ministerium sit sanctum secundo modo ut minister ipse pec­
cet ministrando. Et divus Thomas mutavit sententiam 2. 2, q. 33, a. 5.

qt’AEST. LXIV, AKT. 6

99

el q. 60, a. 2 ad tertium, in quo loco explicat illud ad Rom. 2 (v. 1),
In quo enim alium judicas, teipsum condemnas, non de condemnatione
propter novum peccatum, sed de testimonio condemnationis propter
antiquum peccatum.
16. — Hinc sequitur quod praedicare in peccato mortali non sit pec­
catum per sc loquendo. Probatur, quia licet potestas ipsa praedicandi sit
annexa jurisdictioni episcopali jure divino, vel etiam ordini sacerdotali
ex deputationc ecclesiastica, vel diaconatui cx commissione episcopi,
tamen praedicare non est opus sanctum secundo modo, sed tantum primo
modo. Est enim opus misericordiae spiritualis dioere veritatem neces­
sariam ad salutem, consiliari, exhortari ad virtutem et corripere aliis.
Hoc est contra Cajctanum in isto articulo sexto, ubi corrigit senten­
tiam quam habuit in opusculo Dc usu spirituali, ubi dubitavit an prae­
dicans in mortali peccet mortaliter; hic vero determinate ait quod prae­
dicare est actus de numero consecratorum, quia est actus ad quem mi­
nister consecratur, nam ejus minister ex officio primario est episcopus,
et secundario sacerdos.
Et si quis objiciat contra Cajctanum, quod praedicandi munus ex
institutione Ecclesiae est appropriatum sacro ordini : ergo non est actus
consecratus, negat consequentiam. Et ratio ejus est quia quod institutio
sit divina vel Ecclesiae spectat ad differentiam originis actus sacri, hoc
est, unde habuit originem quod esset sacer, non autem ad differentiam
formalem spectat. Nec enim mutatur species actus per hoc quod sit sacer
a Deo vel ab Ecclesia. Ut v. g. extrahere hominem ab ecclesia sacrilegum
est, quamvis sit ex institutione Ecclesiae ; et furari in loco sacro sacri­
legium est, quamvis sit ex institutione Ecclesiae; similiter comedere
semel in die, ut fit in quadragesima est formaliter abstinentia, quamvis
ex institutione Ecclesiae sit positus in specie abstinentiae modus ille
abstinendi. Sic inquit, praedicatio, licet sit ex institutione Ecclesiae
appropriata ordini sacro, tamen jam est actus ministri sacri, ac proinde
est actus sacer; unde praedicans in peccato mortali, peccat mortaliter.
Eamdcm sententiam habet in 2. 2, q. 187, a. 1. At vero idem Cajetanus
in Summa, in verbo Praedicatorum peccata distinxit dc praedicante in­
digne. Nam quidam ita indigne praedicant, ut praedicatione tamquam
declaratione abutantur, vel etiam contemnentes officium quasi nihil
referat virtus praedicatoris; et sic est peccatum mortale praedicare in
peccato. Alii vero sunt indigne praedicantes, non ut indigne praedicent,
et potius vellent mundi esse a peccato, sed ex incuria vel aliqua passio­
ne omittunt. Et isti non peccant mortaliter, quia praedicare non est
secundum se actus alicujus sacramenti.
Magister Soto d. 1, q. 5, a. 6 negat praedicare in peccato mortali esso
mortale, eo quod non est officium ad quod per ordinem sacrum confe­

DOMINICUS BASEE

100

ratur gratia, licet sit annexum ordini sacro jure ecclesiastico, ut pa­
tet 16. q. 1, ca. Adjicimus, ct de haereticis, cap. Sicut et cap. Excommu­
nicamus, ubi excommunicatur qui praedicat nisi ex officio illi conveniat;
et in concilio Constantiensi sess. 8, errore 13 ct 14 dicitur, scilicet cui­
libet licitum esse de jure divino praedicare (1) ; et sess. 15 idem habetur.
Ait tamen [mag. Soto] quod si peccatum est publicum, erit mortale
praedicare, “quia tunc directe obstat vita praedicatoris scandaloea
fructui praedicationis” et fit magna injuria evangelio Christi. At vero
“si sit occultus peccator, si cum reverentia ct timore praedicet, non pec­
cat, maxime si ex officio ei incumbit praedicare”. Dum vero praedicet
cum quodam contemptu, non dijudicans inter praedicationem evangelii
et orationem proclamatoriam et profanam, peccabit mortaliter.
Haec sententia est tenenda, et est divi Thomae expresse super Psal­
mum 49 (v. 16) in illa verba, Peccatori autem dixit Deus, quare tu
enarras justias meas... per os tuum?, ubi ex professo movetur quaestio
an qui praedicat in peccato mortali peccet mortaliter. Et respondet
distinguendo. Si enim peccatum est publicum, peccat mortaliter. Si
autem est occultum, vel praedicat cum contemptu et sine poenitentia,
aut cum poenitentia. Si quidem priori modo, peccat mortaliter; si autem
secundo modo, non peccat. Ubi adverte quod non loquitur de poenitentia
quae est contritio, alioquin jam non esset in peccato ; nec vero loquitur
de poenitentia quae est attritio sufficiens cum sacramento ad justifica­
tionem; sed loquitur de quodam dolore et confusione animae cognoscen­
tis suum· peccatum, in quo tamen manet proposito, licet praedicet cum
quadam reverentia evangelii, agnoscens suam indignitatem.
Respondetur ergo ad rationem Cajetam, quod pariter probaret quod
exercere officium magistri in sacra theologia est peccatum mortale. Pro­
batur sequela, quia magisterium in sacra theologia est annexum ordini
sacro ex institutione Ecclesiae. Non valet ergo consequentia Cajetani.
Et ad exemplum quod affert de illo qui extrahit hominem a loco sacro,
respondetur non esse parem rationem, quia actus exterior peccati in loco
sacro pertinet ad irreverentiam loci sacri, quae quidem cadit et subjecta
est legibus ct censuris ecclesiasticis, non autem alia peccata commissa
solo corde. V. g., consensus in fornicatione extra locum sacrum commit­
tenda non est sacrilegium. Ita etiam dicimus in praesenti, quod praedi­
cans in occulto, nullam notabilem irreverentiam committit contra prae­
dicationem evangelii, ac proinde non est sacrilegus mortaliter. At vero
si peccatum ejus est publicum et nondum satisfecit Ecclesiae, sacrilegus
est praedicando, quia quantum est ex se. profanat evangelium, et quasi
(1)

Mansi 27. 634.

Ql’AKST. LX1V, ART. 6

101

dat intelligere quod praedicare est officium declamatorum vel reprae­
sentantium comoediam.
17. — Nihilominus adhuc superest argumentum contra nostram sen­
tentiam ex ipso Psalmo 49 ex verbis, Peccatori autem dixit Deus etc.
Existimasti inique quod ero tuis similis; arguam te etc., ubi profecto tam
gravis reprehensio et divina comminatio non videtur fieri nisi contra
grave peccatum mortale.
Respondetur: primo quidem, quod si argumentum convinceret, etiam
probaret recitare divinas laudes in peccato mortali esse peccatum mor­
tale. Probatur, quia ibidem etiam dicit: Et assumis testamentum meum
per os tuum, quod quidem pertinet ad laudem Dei, sicut divus Thomas
ibidem explicat, juxta illud Ecclesiastici 15 (v. 9) : Non est speciosa laus
in ore peccatoris, quia inquit, “nomen Dei sanctissimum est, et ideo
inconveniens est ut a peccatoribus assumatur”. Dicendum est igitur quod
in sacris litteris interdum reprehenduntur opera quae secundum sc
bona sunt propter duplicem rationem. Primo quidem propter malam
intentionem operantium, vel propter dissonantiam quam habent con­
scientiae et mores operantium, etiamsi in bono opere non ponant malam
circumstantiam. Exemplum hujus videtur esse illud Isaiae 1 (w. 11,
13-14) : Quo mihi multitudinem victimarum vestrarum?... Incensum abo.
minatio est mihi. Calendas vestras et neomenia vestra et solemnitates
odivit anima mea. Quod quidem ajebat Dominus propter malam inten­
tionem offerentium. Similo est illud Oeee 8 (v. 14) : Hostias offerent,
immolabunt carnes et comedent, et Dominus non suscipiet eas; ubi Hie­
ronymus inquit quod propter gulam haec exercebant. Exemplum secundi
habetur in evangelio cum Dominus ajebat : Vae vobis pharisaci, qui deci­
matis mentham et rutam, reliquistis autem quae graviora sunt legis.
Haec oportuit facere et illa non omittere (Mat. ‘24, 23, et Lue. 11, 42).
Sic igitur in illo Psalmo reprehenditur vehementer peccatum propter
dissonantiam maximam suae conscientiae cum sanctis verbis quae prae­
dicat. Et Spiritus Sanctus illum reprehendit occasione sumpta ex ipsis
quae praedicat, quae quidem sunt testimonium adversus ipsum peccato­
rem, non quia ipsa praedicatio sit peccatum. Profecto circumstantia est
aggravans ipsum peccatum, multa cognitio ct scientia divinae voluntatis.
Servus enim sciens voluntatem Domini et non faciens vapulabit multis.
(Luo. 12, 47). Ac praeterea vehementer reprehenduntur qui hujusmodi
conditione peccant, ut dicitur ad Rom. 2 (w. 19, 21) : Confidis te ipsum
ducem esse caecorum, lumen eorum qui in tenebris sunt; qui ergo prae­
dicas non furandum, furaris.
Respondetur secundo quod in illo Psalmo fortassis reprehenduntur
peccatores adulterantes verbum Dei vel scripturam divinam et sacra­
mentum, id est, quod explicant divinas scripturas, perperam explicantes

102

DOMINICUS BANEZ

scripturas ad suam libidinem vel aliorum. Et divus Thomas ibidem
ait quod illa verba conveniunt peccatori praedicanti qui quamvis ipse
non furetur, consentit cum illo et depravat scripturas ad consentiendum
cum illo.
18. — Ex his quae diximus sequitur quod confirmatus qui profitetur
nomen Christi in peccato, non peccat, quoniam ille actus non est sanctus
secundo modo. Similiter nec usus matrimonii peccatum est propterea
quod conjuges sunt in peccato. Quamvis enim receperint gratiam ut
digne exercerent so in statu matrimonii, tamen ipse actus non est sanctus
secundo modo, nec committunt sacrilegium, etiamsi conjuges perverse se
habeant in usu matrimonii.
Ad rationem factam, minister debet se conformare Domino: respon­
detur cum divo Thoma hoc esso intelligendum de ministerio quod secun­
dum se habet sanctitatem ex aliqua institutione sacra, quale est ministe­
rium sacramentorum. At vero praedicare et similia pertinent ad
sanctitatem prout sunt quaedam partes subsidiariae et studiosa opera.

19. — Jam vero circa tertiam et quartam conclusionem quae habentur
ad secundum dubitatur: primo, an sit licitum semper et in omni casu

sacramentum a ministro malo quem Ecclesia tolerat petere et recipere. Secundo, an nunquam sit licitum, etiam in extrema necessitate,
sacramentum petere et recipere u ministro ab Ecclesia praecisso,
qualis est haereticus vel schismaticus.
Prima conclusio: A quavis ministro quem Ecclesia tolerat non
praccisso, semper licet recipere sacramentum dum ipse paratus est dare.
Probatur, quia licitum est ab usurario parato recipere mutum ab usura :
ergo et sacramentum exigere in illo casu et recipere. Probatur conse­
quentia, quia si recipiens ab usurario non cooperatur peccato usurarii,
sed potius utitur malitia alterius ad suam commoditatem, ita nec reci­
piens sacramentum cooperatur sacrilegio ministri, sed utitur malitia
illius ad utilitatem suam. Secundo probatur 15, q. 8, c. Sciscitantibus,
ubi diffinita est expresse conclusio a pontifice Nicolao.
Quod si quis objiciat canonem
qui «unt, d. 81, ubi pontifex prohi­
bet a concubinario recipere sacramentum vel intéresse officio talium
ministrorum: respondetur quod olim publici concubinarii erant suspensi,
ut patet 32 d.. c. Nullus, ct Praeter. Jam vero non est in usu illa lex
quousque per sententiam nominatim suspendatur. Ita Glossa in c. Nullus.
Et si secundo objicias contra eamdem conclusionem: sequitur quod
sit licitum emere sacramentum a ministro qui paratus est vendere.
Respondetur nego consequentiam, quia ipsum emere secundum se malum
est, sicut et vendere sacramentum. At vero in extrema necessitate sa­
cramentum baptismi est licitum emere a simoniaco qui aliter non vult

QUAKST. LXIV, ART. 6

103

baptizare, ut disputatur in 2. 2, q. 100, a. 2 et Soto lib. 9 De justitia
et jure, q. 6. Est igitur intelligenda nostra conclusio respectu solius pec­
cati quod committit minister ministrando ceteris. Ex aliis adjunctis
circumstantiis non semper erit licitum recipere sacramentum a parato
peccatore, v. g. si minister scandalizandus est ex confessione mulieris,
vel etiam irritandus ad homicidium. At vero quod est pro caritate insti­
tutum, non debet contra caritatem militare.
Secunda conclusio: Non est licitum petere sacramentum a ministro
malo qui non est paratus conferre, nisi talis minister sit praelatus meus,
et ego sim in necessitate recipiendi constitutus. Probatur conclusio a si­
mili. Non est licitum petere mutuum usuris ab homine non parato dare
pecuniam suam ad usuras : ergo nec petere sacramentum a tali ministro.
Probatur consequentia, quia utrobique pono scandalum proximo, quod
quidem ex caritate teneor vitare.
Et si objicias: contra ego peto rem justam, scilicet ut ille det mihi
sacramentum. Non enim peto quod det in peccato, sed potius opto quod
sit in gratia: ergo non pecco petendo. Respondetur adhuc nego conse­
quentiam si scio probabiliter quod talis minister non se disponet ut
digne ministret sacramentum. Teneor autem ego alias jure divino et
naturali vitare proximi peccatum, si commode possum. Alias interpre­
tative consentio cum illo proponendo illi occasionem ubi sit sacrilegus.
Ceterum in illis duobus casibus quos excepimus conclusione, licitum est
mihi petere et persuadere ut conferat sacramenta. Ita tenet Cajetanus
in hoc loco. Verum est tamen quod etiam a parato conferre ait non esse
licitum, nisi ipse receptor egeat sacramentum. Sed magister Soto d. 1.
q. 5, a. 6 non loquitur cum hac restrictione, sed sicut nos posuimus in
nostra conclusione. Sed crediderim ego quod ubi mihi utile fuerit reci­
pere sacramentum, licitum erit petere sicut ab usurario pecuniam ; et for­
te Cajetanus de hac indigentia utilitatis est intelligendus. Quapropter, si
homo nullam utilitatem caperet ex mutuo, non careret culpa, et fortassis
mortali, petendo ab usurario etiam parato pecunias. Videtur enim tunc
sibi placere malitia alterius.
Probatur secunda pars conclusionis quantum ad illas exceptiones.
Nam si ipse minister praelatus tenetur ex officio conferre sacramentum
quoties opportune fuerit postulatum: ergo non est peccatum persuadere
illi quod ipse tenetur facere ex officio suo. Unde non tantum est lici­
tum in Paschate petere ab illo sacramentum, quia tune ille tonetur
inquirere de me an communicaverim ; sed etiam in festis et solemnitatibus, quando mihi commodum est communicare, immo quoties voluero
confiteri mortale peccatum, tenetur ille mihi mederi ex officio suo.
At vero ad petendum a non praelato, non est tam ampla facultas ;
sed tunc solum mihi licitum erit petere quando ipse tenetur ex praecepto

104

DOMINICUS BASEZ

caritatis subvenire mihi, ita ut si non subveniat, peccet mortaliter, ut
v. g., si sim in articulo mortis, vel etiam si talis minister putat se posse
me eripere ab haereticorum seductione audiendo meam confessionem.
Ratio hujus exceptionis est manifesta, quia milii licitum est petere ab
illo quod lex caritatis tunc pro me postulat et ego cum ipsa lege postulo.
Tertia conclusio: A quovis excommunicato simplici excommunica­
tione, dummodo non sit nominatim excommunicat us et declaratus vel
notorius percussor clerici, licitum est sacramenta petere et recipere pe­
rinde atque a malo ministro dictum est. Haec conclusio patet ex defininitione concilii Constantiensis, quae quamvis non habeatur in illo scripta,
habetur tamen in concilio Basiliensi, confirmata a Martino quinto, ut
ait divus Antoninus 3 p., tit. 25, cap. 2, quod viva voce Martinus confirmavit illam in perpetuum ; et ita recepta est a doctoribus Ecclesiae,
non obstante quod aliqui dixerunt quod etiam tenemur vitare omnes
notorio excommunicatos. Ita Hadrianus in 4, q. dc confessione, art. 3,
de clavibus. Sed opposita sententia est communis et sine scrupulo te­
nenda. Ubi opere pretium est advertere quod in concilio Tridentino,
sess. 25, c. 14 de reformatione nihil innovatum est circa clericos concubinarios non habentes beneficium, sed solum definitur in fine cap.
quod tales puniantur ab episcopis per censuras secundum canones, id
est secundum jus commune prout est in usu Ecclesiae. Quapropter lici­
tum erit audire missam a tali concubinario quousque per sententiam
episcopi sit suspensus vel excommunicatus. Et oppositum hujus esset
magna perturbatio in populo ohristiano, si vulgus judicaret quando
esset publice concubinarius quis et quis non esset.
Quarta conclusio: A nominatim excommunicatis vel manifeste per­
cussoribus clerici vel a condemnatis per sententiam de crimine cui est in
jure annexa cxcomunicatio, ut est crimen hacrcsis, schismatis, apostasiae
et simoniae et similia; item, a degradatis qui sunt praecissi a ministerio;
item, a suspensis et irregularibus per sententiam, non est licitum sacra­
menta recipere, etiamsi illi parati sint conferre. Haec est sententia com­
munis. Et ratio est quia accedens ad hujusmodi ministros, non accedit
ad Ecclesiae ministros, sed ad praecissos: ergo communicat peccatis
illorum qui contra voluntatem Ecclesiae volunt ministrare. Item ex
eadem definitione tenemur vitare tales ministros: ergo non est licitum
ab illis sacramentum petere. Et sic intelligendus est divus Thomas ad
secundum. Post ejus tempora facta est illa exceptio in concilio Constantiensi.
Quinta conclusio: Qunmvts regulariter loquendo vera sit quarta
conclusio, tamen in casu necessitatis recipiendi baptismum vel sacramen­
tum poenitentiae, licitum est a quovis ministro petere. Et quidem quod
attinet ab baptismum patet ex Augustino, et habetur 24, q. 1, ca. Si

’

QL’AKST. LXIV, ART. 6

105

quidem forte, ubi laudat quemdam qui in articulo mortis baptismum
petiit ab haeretico. Hanc sententiam docet Scotus in 4, d. 5, q. 2, et
confirmat bona ratione. Praeceptum superioris plus obligat quam infe­
rioris. Sed in tali necessitate obligat praeceptum divinum de baptismo.
Ergo praeceptum Ecclesiae tunc non obstabit. Et quamvis haec ratio
videatur facta in calumniam, nam videtur petere principium, quia etiam
est divinum praeceptum quod Ecclesiae obediatur juxta illud: Qui vos
audit me audit (Lue. 10, 16), tamen hoc est quod ratio concludit, non
esse praesumendum quod in tam extrema necessitate sacramenti neces­
sarii ad salutem voluerit Ecclesia prohibere receptionem sacramenti a
quolibet qui praestare posset. Verum est tamen quod ipse Scotus ait,
quod de adulto non caret dubio an in articulo mortis licite petat baptis­
mum ab haeretico, quia in illo non videtur extrema necessitas, cum
possit per baptismum flaminis, hoc est per contritionem salvari; sed
tamen determinat quod melius est recipere baptismum. Magister Soto
ait cum Hadriano, quod si tunc licet recipere baptismum ab haeretico,
tenetur recipere, non tamen definit expresse quod liceat. Tamen in dist.
15, q. 4, a. 4 expresse ait, in articulo mortis ab haeretico sacerdote sacra­
mentum poenitentiae posse recipere. Quam sententiam tenuit Cano, et
est communis sententia. Ergo multo magis erit licitum in articulo mortis
recipere baptismum ab haeretico, quia est sacramentum majoris necessi­
tatis. Et profecto divus Augustinus ubi supra loquitur de adulto. Et
denique est valde pia, quia haec duo sacramenta sunt valde necessaria
ad salutem et ad perficiendam justificationem, si forte homo non est
contritus, et timet de salute suae animae.
Et si objicias quod dicit divus Thomas ad secundum, quod ab hu­
jusmodi non est licitum sacramentum recipere, respondetur quod intelligit in casibus quibus facile est ab eo qui toleratur recipere sacramentum.
Ceterum in solutione ad tertium ait quod in extrema necessitate etiam
laicus potest baptizare: ergo et praecissus, siquidem non est praccissus
a ministerio nisi quatenus minister est. Ergo quod mulier vel paganus
praestare potest in illo casu, etiam licitum erit petere ab haeretico. Et
divus Thomas, ut notat Cajctanus ad secundum, in 4, d. 5, q. 2, a. 2,
quaestiuncula 5 ait quod sicut a judaeo et pagano in extrema necessitate
suscipi potest baptismus, etiam erit licitum recipere a praeeisso. Et ita
tenet divus Augustinus. Quod autem dicit in solutione ad tertium, “secus
cet in aliis sacramentis”, intelligit quantum ad peccatum ministrantis qui
in peccato ministrat.

20. — Quapropter dubitatur consequenter an quando mihi lici­
tum est petere ab excommunicato sacramentum, peccet cxconununrcatus ministrando, v. g. in casibus positis.

ion

DOMINICUS BASEZ

Et ratio dubitandi est quia in praedicto decreto concilii Constan
*
tiensis dicitur, per hoc non intendimus ipsos excommunica toe relevari
aut eis quomodolibct suffragari. Propterea Hadrianus in 4, q. de baptis­
mo, a. 3 tenet omnem cxcommunicatum peccare ministrando sacramenta,
quamvis suscipiens petat licite. Pauludanus in 4, d. 5, q. 2 ait cxcominunicatum in extrema necessitate sine peccato posse baptizare; sed dc aliis
sacramentis nihil dicit.
Ex altera vero parte videtur nimis durum quod in multis casibus sit
licitum petere sacramentum ab excommunicato et inducere illum, et
quod ipse nullo modo possit licite dare, eo quod non potest pro illo tem­
pore absolvi ab excommunicatione, quamvis habeat contritionem de pec­
cato, praesertim si est praelatus et tenetur dare statim juste petenti
hujusmodi sacramentum. Esset enim perplexum omnino et daretur bel­
lum justum ex utraque parte, quia praelatus diceret juste, nolo dare
quia nolo peccare concedendo sacramentum ; subditus autem existons in
extrema necessitate juste peteret sacramentum. Dicendum est ergo quod
in illis casibus in quibus minister non potest absolvi ab excommunica­
tione, et alius juste petit et etiam explicite, tunc etiam minister excom­
municat us licite ministrat, si tamen doleat dc peccato. Praeter quam
dum baptizat in extrema necessitate; tunc enim non tenetur poenitere,
ut ait divus Thomas in solutione ad tertium. In aliis vero sacramentis
ministrandis tenetur exire a peccato, juxta documenta a nobis data.
Ceterum ad decretum Constantiensis respondetur quod in nullo in­
tendit sublevare excommunicatum, nisi quantum satis est ut aliquis licite
petat ab illo sacramentum. Et quia nemo potest licite petere ab aliquo
quod ipse non possit licite praestare, ex consequenti in tali casu excommunicatus qui pro tunc non potest exire ab excommunicatione, non
peccat ministrando sacramentum. De sacramento voro matrimonii Sotus
ibidem, d. 5 ait quod recipere illud in peccato, peccatum est, propterea
quod ponitur obex gratiae sacramentali ; non autem quia ipsi contra­
hentes sint ministri, eo quod non sunt consecrati.

21. — Sed ex hac doctrina datur occasio ad aliud difficilius dubium:
an sacerdos ministrans sacramentum matrimonii in peccato sit
sacrilegus.
Et videtur quod non, quia ipse non profert aliquam formam sacra­
menti nce exercet ministerium circa materiam sacram, sed ut plurimum
benedicit contrahentes, quod non est de necessitate sacramenti.
Ex altera vero parte videtur quod ipse peccet, quia sacerdos est
proprius minister omnium sacramentorum, ut definitur in concilio Tridentino. Sed ministrare sacramentum ex officio in peccato mortali est

QL'AEST. LXIV, ART. 7

107

peccatum. Ergo sacerdos peccat cum ministrat hoc sacramentum in
peccato.
Respondetur quod haec quaestio pendet omnino ex alia, scilicet quae­
nam sit materia et forma determinata hujus sacramenti. Nam si sunt
verba ipsorum contrahentium videtur quod ipsi contrahentes sint mi­
nistri, ct ipse sacerdos nullo modo est minister proprius hujus sacra­
ment), quia non habet aliquod proprium ministerium. Immo vero nunc
post Tridentinum sufficit sola praesentia proprii parochi qui audiat ver­
ba contrahentium, etiamsi ipse nullam habeat intentionem, immo habeat
repugnantiam ut fiat talis contractus. Ceterum si vera esset illa opinio
specialis quorumdam, quod forma hujus sacramenti sunt verba quae
profert ipse sacerdos, Ego vos conjungo in nomine Patris et Filii etc.,
materia vero sit ipse contractus exterior expressivus consensus contra­
hentium, facile responderetur ad praesentem quaestionem, quod sacer­
dos peccat mortaliter ministrando hoc sacramentum in peccato mortali.
At vero secundum communem opinionem, quod ipsi contrahentes sunt
ministri, et quod forma sunt verba alterius conjugis, et materia sunt
verba alterius, non potest assignari ratio quare ipsi peccent ministrantes
in peccato mortali. Nihilominus probabile est quod peccant mortaliter,
quia recipiunt verum sacramentum in peccato mortali. Ipse vero sacer­
dos nulla ratione peccabit mortaliter in eo casu, quia nihil sanctum
exercet, sed solummodo praesentialiter adest matrimonio contrahendo.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum angeli possent sacramenta ministrare
Conclusio est: De potentia ordinaria angeli non possunt mi­
nistrare, sed possunt ex divina commissione per potentiam Dei
absolutam.
Prima pars conclusionis est certa secundum fidem, vel saltim est
proximum errori illam negare. Nec Scotus oppositum docuit in 4, d. 6,
quia certe loquitur de potentia Dei absoluta. Probatur conclusio, quia
in concilio Florentino dumtaxat homines designantur ministri sacra­
mentorum. sive sint episcopi, sive sacerdotes. Ergo angeli secundum le­
gem ordinariam non possunt ministrare, quia illa est lex ordinaria quae
proponitur ab Ecclesia. Confirmatur, quia angeli non possunt proferre
vera verba quibus constant formae sacramentorum. Quamvis enim pos­
sent formare in ipso aëro sonitus similes nostris verbis, tamen non eet
vera vox de cujus intrinseca ratione est quod proferatur ore animato.
Istae rationes similiter procedunt de animabus soparatis a corpore.

108

DOMIXICVS BASEZ

Dicet aliquis, an si beatus resurgeret in vero corpore, v. g. divus
Petrus, posset ministrare ea sacramenta quae poterat ante mortem.
Sotus tenet partem affirmativam, quia ille esset verus homo et haberet
potestatem characteris: ergo posset ministrare sacramentum. Haec sen­
tentia placet quibusdam modernis, dummodo intelligatur de sacramentis
quae non requirunt potestatem jurisdieionis, sed tantum characteris,
quia potestas jurisdictionis cessat per mortem. Aliis tamen theologis
placet quod hujusmodi homo secundum potestatem ordinariam nullum
potest perficere sacramentum. Et ratio illorum est quia hujusmodi mi­
nisteria commissa sunt exercenda viatoribus; ille autem homo non esset
viator sed beatus: unde secundum legem ordinariam non poterit mi­
nistrare aliquod sacramentum. Utraque opinio potest sustineri ; magis
tamen placet secunda in actu sacramenti.
Ad argumentum respondetur quod ille homo non potest ministrare
sacramentum per characterem; secundo, propter differentiam status.
Sed si angelus vel homo ille ministraverit sacramentum, verum est sacra­
mentum.

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum intentio ministri requiretur ad perfectionem sacramenti

1. — Conclusio est affirmativa.
Dubitatur primo in hoc articulo dc ipsa canclusionc. Et arguitur
primo contra illam. Sacramenta non habent ex voluntate ministri vir­
tutem sanctificandi, sed cx voluntate et institutione Christi conferentis
rebus et verbis virtutem sanctificativam. Ergo non requiritur necessario
ipsa intentio ministri ad effectum sacramenti.
Secunda arguitur ex divo Augustino in Joannem. et habetur de con­
secratione, d. 4, ca. Baptismus: “Non timeo hominem ebriosum in actu
baptizandi”. Tamen si intentio ministri esset requisita, mullo esset ti­
mendus ebriosus in actu baptizandi. Ergo.
Tertio arguitur ex divo Thoma ad secundum, ubi approbat secun­
dam solutionem, scilicet quod “in verbis ipsis quae profert minister
exprimitur intentio Ecclesiae, quae sufficit ad perfectionem sacramenti,
nisi contrarium exterius exprimatur ex parte ministri vel recipientis
sacramenta”. Ergo etiamsi minister non habeat intentionem, immo ha­
beat contrariam, dummodo non exprimat illam, perficitur sacramentum.
2. — Respondetur conclusionem esse certam secundum fidem. Pro­
batur ex concilio Florentino, ubi definitur quod requiritur “intentio
ministri faciendi quod facit Ecclesia. Quod si aliquod horum trium

QUA EST. LX1V, ART. b

109

■defuerit, non conficitur sacramentum”. Idipsum in concilio Tridentino,
sess. 7, can. 11 sub anathemate definitur. Item probatur ex illo Mat. 16
(v. 19) : Tibi dabo claves regni caelorum etc., ubi relinquit Dominus
judicio Petri et successorum quando oporteat absolvere vel ligare.
Idipsum colligitur ex illo Joan. 20 (v. 23) : Quorum remiseritis pec­
cata etc., et Luc. 22 (v. 19) : IIoc facite in meam commemorationem. Et
haec est communis sententia theologorum in 4, d. 6.
3. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, nego
consequentiam, quia intentio ministri est moralis applicatio, et idcirco
debet fieri cum intentione, et requiritur intentio moralis. Argumentum
autem probat quod fides aut bonitas ministri non sit necessaria, ut divus
Thomas docuit art. sequenti et 10, et supra satis dictum est.
Ad secundum argumentum, quod erat testimonium divi Augustini,
respondetur quod ipse vocat ebriosum non illum qui actu ebrius est,
tunc enim actio baptizandi non esset moralis actio, sed vocat ebriosum
hominem vitiosum in potatione vini. Nam intentio divi Augustini in eo
loco, ut ibi patet, ea est ut doceat nihil nocere ad effectum sacramenti
quod minister sit nequam.
Ad tertium argumentum, quod est ex divo Thoma, respondetur quod
quamvis Hadrianus ubi supra, et Palude in 4, d. 6, q. 2 existiment
sententiam divi Thomae esse quod non requiritur intentio personalis mi­
nistri ad perfectionem sacramenti, sed quod sufficit intentio Ecclesiae,
et ita argumentantur contra divum Thomam, tamen mens ejus est alia,
sicut egregie explicat Cajetanus super istum articulum. Nam argumen­
tum intendebat probaro quod recipiens sacramentum non esset certus
dc ipsa veritate sacramenti, sicut nec de intentione ministri. Et divus
Thomas, ut satisfaciat huic scrupulo, docet quod ipse minister quando
accedit ad ministrandum in persona Ecclesiae, credendus est habere in­
tentionem ipsius Ecclesiae, nisi contrarium exprimat. Loquitur autem
divus Thomas de certitudine et securitate morali. Et haec doctrina pro­
dest scrupulosis, quia etsi minister pro tunc non habeat actualem inten­
tionem, dummodo accedat ut minister Ecclesiae ad ministrandum sacra­
mentum, perficiet verum sacramentum, quia habet intentionem virtualcm, ut docet divus Thomas in solutione ad tertium. Quod autem
secundum doctrinam ejus requiratur personalis intentio ministri, patet
ex doctrina hujus articuli et ex solutione ad primum et ex art. 10. Pro­
fecto quando concilia definiunt requiri intentionem ministri, loquuntur
de vera intentione ipsius ministri, quae non est alia nisi intentio
mentalis.

4. — Dubitatur praeterea quodnam objectum debeat habere hu­
jusmodi intentio ministri.

110

DOMINICI S BANEZ

Gabriel in 4, d. 6. q. 1 dicit mulla circa istam difficultatem. Sed
pro explicatione ejus nota quod intentio est actus interior voluntatis
quo tenditur in aliquem finem. Ilaec potest esse duplex in proposito:
altera respectu actus sacramentalis, v. g. volo baptizare; altera respectu
finis ipsius sacramenti, v. g. intendo justificare hunc hominem cum
baptismo vel quem baptizo.
Nota secundo quod intentio adhuc potest esse duplex. Quaedam in
communi et in confuso, v. g. si dicat volo facere quod Ecclesia facit,
quamvis ipse minister nesciat quid sit illud, immo vero nec credat. Alia
intentio est magis explicita et particularis, v. g. si minister theologus
et catholicus intendit non solum ministrare .sacramentum, sed etiam
ministerio suo conferre effectum sacramenti. Alia etiam distinctio hu­
jusmodi intentionis consideranda est. Quaedam enim solet esse actualis,
dum ministrat sacramentum, quae procedit ex actuali cogitatione ejus
quoti facit ; alia solet esse virtualis, quando dum ministrat sacramentum,
non cogitat de hujusmodi fine aut ministerio, sed mente vagatur, habuit
tamen antecedenter voluntatem actualem quam nunquam retractavit.
5. — Sit igitur prima conclusio: Ad veritatem sacramenti non est
satis quod minister habeat intentionem circa actum materialem sacramcntalem. Probatur, nam qui baptizat per jocum potest habere hanc
intentionem circa hunc actum materialem, et etiamsi proferat verba
formae non perficiet sacramentum. Nihilominus divus Augustinus du­
bitat de isto casu lib. 7 Contra Donatistas, cap. 53. et habetur de conse­
cratione, d. 4, e. Solet etiam quaeri, ubi ait quod orationibus esset quae­
renda solutio hujus difficultatis. Sed jam in Ecclesia non dubitamus
quin non est satis ad perfectionem sacramenti praedicta intentio. Et
probatur ex citatis definitionibus conciliorum quod requiritur saltim
intentio faciendi quod Ecclesia intendit. Item, quia in Ecclesia baptizare
sacramentaliter non est quomodolibet abluere et proferre illa verba, sed
est abluere in remissionem peccatorum in virtute sanctissimae Trinitatis.
Ergo qui ludens et per jocum hoc exercet, non perficit sacramentum.
Sed est objectio 1, q. 1 ex ea. Spiritus Sanctus, ubi refertur de pueroAnastasio qui baptizabat ludens ad costam maris, et definitum est quod
hic fuit verus baptismus, et quod illi catechumeni non essent rebapti­
zandi. Respondetur tamen quod in illo casu compertum est quod ille
puer ad imitationem episcopi intendebat baptizare sicut et episcopus
baptizabat, et ex aliis conjecturis definitum est quod non essent rebapti­
zandi, eo maxime quod illo puer nolebat baptizare nisi catechumenos,
sicut videbat quod episcopus non alios baptizabat.
Secunda conclusio: Ad veritatem sacramenti non requiritur expli­
cita intentio finis ipsius sacramenti, etiam antecedenter, sed satis est quod
habuerit intentionem minister in communi ct in confuso faciendi quod

QUAEST. LXIV, ART. 8

111

intentat Ecclesia. Probatur ex ipso c. Spiritus Sanctus ubi supra, ubi
puer ille baptizabat, tamen ipse nesciebat explicite finem sacramenti:
Item ex citatis definitionibus conciliorum, quae non requirunt aliam
intentionem magis explicitam. Praeterea probatur, quia haereticus qui
non credit per baptismum conferri sanctificationem, et laicus sive pa­
ganus qui hoc ipsum ignorat conferunt verum baptismum, si habeant
intentionem faciendi quod Ecclesia λ-el Christus intendunt facere.
Sed observandum est quod cum dicimus intentionem ministri faciendi
quod facit Ecclesia esse necessariam, intelligimus etiam Christi Domini,
haec est enim intentio ipsius Ecclesiae.
Ex quo sequitur quod si haereticus crederet Ecclesiam romanam
errare, et consequenter non intendit facere quod Ecclesia intendit, si
tamen intenderet facere quod Christus intendit, conficeret verum sacra­
mentum, quia haec est intentio virtualis ipsius Ecclesiae.
Tertia conclusio: Ad veritatem sacramenti non requiritur actualis
intentio ministri circa finem sive circa actum ipsius sacramenti. Haec est
communis sententia omnium theologorum, et ita docet divus Thomas in
solutione ad tertium, quam optime explicat Cajetanus. Item quia si
esset necessaria actualis intentio, frequenter orirentur scrupuli in administratione sacramentorum, quia impossibile est hominum animum reti­
nere in actuali intentione.

6. — Dubitari etiam solet an sit necessaria intentio particularis circa
talem personam suscipientem sacramentum.
Ostiensis, ut refert Silvester in verbo Baptismus § 3 in fine, existi­
mabat errorem in sexu impedire veritatem sacramenti. Nos autem
respondemus quod nunquam error personae destruit veritatem sacra­
menti, nisi in sacramento matrimonii. Et ratio est quia ad receptionem
aliorum sacramentorum, praeter matrimonium, per accidens est quod
ab hoc vel ab alio suscipiatur, dummodo sit capax sacramenti. In matri­
monio vero impedit quia ratio sacramenti praesupponit rationem con­
tractus; ratio autem illius contractus intrinsece includit singulares per­
sonas quae ad invicem intendunt transferre et accipere dominium
suorum corporum, et non alias.

7. — Dubitatur ultra an si in ministro desit intentio necessaria, Deus
per suam misericordiam suppleat vicem sacramenti.
Ratio dubitandi est quia videtur durum quod si puer ille moriatur,
damnetur per nequitiam ministri. Ob hanc rationem plurimi theologi
arbitrantur quod Deus supplebit vicem sacramenti. Sic opinatur Alexander Halcnsis in 4 p., q. 13, membro 1; idem dicit dc adulto si accedat
attritus. Eamdem sententiam tenet Gabriel d. 6. q. 1, dubio 2. Et dicitur

112

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

hanc sententiam esse notabilem ct valde notoriam, ct existimant esse
divi Thomae in isto articulo ad secundum, ubi ait quod “hoc satis posset
dici quantum ad ultimum effectum, qui est justificatio”. Sic opinatur
Durandus d. 6, q. 2, et Palude ibidem, et Silvester in verbo Baptismus,
1, q. 5, et multi alii.
Sed respondetur breviter quod quantum attinet ad characterem
recepta [sententia] debet esse quod non suppletur alius defectus in inten­
tione ministri. Et probatur, quia quomodoiibet Ecclesiae constet quod
minister non habuit intentionem necessariam, baptizabit iterum hominem
illum, et ordinabit sacerdotem, si forte per errorem fuerat ordinatus.
Ceterum quantum attinet ad justificationem, non videtur case opinio
periculosa, propter multitudinem doctorum qui sic opinantur.
Nihilominus Soto d. 1, q. 5, a. 8 vehementer impugnat vel invehitur
contra hujusmodi pietates absque discretione. Et potissimum argumen­
tum est ex illo Joannis 3 (v. 5) : Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiri­
tu Sancto, non potest introire in regnum cadorum. Sed ille puer non re­
nascitur ex aqua. Non ergo salvatur. Item probatur, quia si puer ille
non deferretur ad baptismum propter malitiam hominum, non salva­
retur: ergo etiamsi deferatur ad baptismum, si tamen non baptizetur,
non salvabitur, sicut si in via moriatur. Et denique in ca. Majores do
baptismo dicit Innocentius tertius: “Sicut enim sine distinctione qua­
libet lex mosayca clamat: anima cujus praeputii caro circumcisa non
fuerit, peribit de populo suo (Gcn. 17), ita etiam nunc indistincte lex
cvangelica clamat: nisi quis renatus fuerit” etc. (Joan. 3). Et haec sen­
tentia est certissima. Et haec est vera pietas, loqui secundum legem. Alias
eadem ratione diceremus quod, si desit vera aqua dementaris, puer
justificatur in aqua rosacea aut in alio livore. Hi ergo homines condem­
nabuntur, sicut multi alii quibus defuit minister, cujus ratio referenda
est ad divinam praedestinationem vel reprobationem.

8. — Dubitatur ultimo: an minister intendens novum ritum
introducere in Ecclesia vel aliquem errorem, potest retinere inten­
tionem necessariam ad intentionem sacramenti.
Arguitur primo pro parte negativa ex c. Retulerunt de consecratio­
ne, d. 4. ubi pontifex ait quod qui baptizavit in nomine Patria et Filia
et Spiritu Sancta, verum confecit sacramentum, nisi forte intenderet
[errorem] introducere in Ecclesia. Confirmatur ex divo Thoma supra,
q. 60, a. 8, ubi ait quod “qui per additionem vel subtractionem in formis
sacramentalibus intendit alium ritum introducere non receptum ab
Ecclesia, videtur non conficere sacramentum, quia videtur non habere
intentionem Ecclesiae”.

QUAEST. LXIV, ART. S

113

Arguitur secundo. Omnis qui intendit introducere errorem in Ecclesia,
intendit oppositum ejus quod intendit Ecclesia: ergo non habet inten­
tionem Ecclesiae.
Arguitur tertio. Si quis in forma sacramentali praetermitteret ali­
quam particulam quae revera non est necessaria ad essentiam formae,
putans esse necessariam, non perficeret sacramentum ; et hoc non alia
ratione nisi quia recedit a ritu Ecclesiae: ergo.
Arguitur quarto ct ultimo. Si proferens omnia verba requisita ad
formam sacramentalcm, existimaret quod aliquid eorum non est simpli­
citer necessarium, non conficiet sacramentum, eo quoti non se conformat
intentioni Ecclesiae. Sed qui intendit per ipsam formam introducere
aliquem errorem, multo minus se conformat. Ergo.
9. — Ad hoc dubium respondetur, et sit prima conclusio certissima:
■Qui in forma, et materia sacramentorum servat omnia necessaria ad
essentiam sacramenti, quamvis intendat producere errorem vel novum
ritum, verum conficit sacramentum et retinet intentionem Ecclesiae,
saltim virtualcm. Haec conclusio est contra magistrum goto d. 1, q. 1,
a. 8; sed est communis sententia juniorum theologorum et multorum
antiquorum in 4. d. 3, et aliquorum d. 6. Et probatur. Primo, quia ante
concilium Florentinum non erat toleratus ritus graccorum, qui confi­
ciebant sacramentum eucharistiae in pane fermentato et baptizabant
sub hac forma : baptizetur servus Christi ; ct tamen illi vera perficiebant
sacramenta: ergo quamvis intendatur novus ritus non toleratus ab Eccle­
sia, non est impedimentum quominus perficiatur sacramentum. Major et
minor colliguntur ex c. Licet, de baptismo, ubi sub anathemate interdi­
citur a concilio Lateranensi quod eucharistia consecretur in pane fer­
mentato et baptismus conferatur sub illa forma. Sed tamen illic non
asseritur quod si aliter fieret, sacramenta sint nulla, immo oppositum
insinuatur.
Probatur secundo. Quia fere omnes haeretici in administrationo
sacramentorum intendunt errorem et ritum novum introducere. At vero
sacramenta ab haereticis celebrata vera sacramenta sunt si servent for­
mam et materiam sicut Ecclesia. Ergo. Minor patet ex divo Augustino
ubi supra Contra donatistas, cujus testimonia referuntur de consecra­
tione, d. 4, et ex divo Gregorio in ca. Ab antiqua, eadem dist. 4. et ex
concilio Arelatensi, c. 2, can. 6.
Probatur tertio ratione. Cum intentione introducendi errorem vel
novum ritum potest esse intentio faciendi quod Christus praecepit fieri :
ergo cum alias servetur vera materia ct forma, perficietur sacramen­
tum verum. Probatur consequentia, quia illa est intentio Ecclesiae, sal­
tim virtualis.
s

114

DOMINICOS ΒΛΝΕΖ

Observandum est tamen quod, licet haereticus habeat hanc intentio
nem: volo ministrare sacramentum secundum intentionem Christi et
Ecclesiae meae, v. g. lutherani ejusdem ; habeat nihilominus virtualité!·
hanc intentionem: volo efficaciter perficere quod Christus praecepit,
tunc etiam habet intentionem faciendi quod Ecclesia facit virtualité^
quia hoc ipso quo intendit facere quod Christus instituit ct praecepit
non discedit ab intentione Ecclesiae catholicae. Ceterum quod dicit se
velle sequi intentionem ecclesiae lutheranae, non impedit illam virtualem
intentionem, eo quod secta lutherana non dissentit in omnibus ab Ecclesia
catholica quantum ad ministrationem sacramentorum. At vero si haere
ticus expresse diceret se tali pactu velle sequi intentionem ecclesiae luthe.
ranae, quod non vult conformari cum intentione Ecclesiae romanae, non
conficeret sacramentum, quia haec formalis ct expressa negatio excludit
virtualem intentionem quae includebatur in voluntate faciendi quod
Christus fecit. Quia igitur ille qui intendit introducere novum ritum non
permissum ab Ecclesia romana est merito suspectum de ista formali
negatione, idcirco divus Thomas ubi supra dixit quod talis non videtur
verum conficere sacramentum, quia videtur non habere intentionem
Ecclesiae.
10. — Ad primum argumentum respondetur quod caput illud intelligitur quando corrumpens formam illo modo intendit asserere in divinis
non esse Filium, sed filiam, et tunc certe corrumpitur ipsius formae significatio, sicut etiam ariani non bene baptizant dicentes: In nomine Patris
majoris, et Filii minoris.
Ad secundum argumentum respondetur, licet haereticus in ipso erro­
re in quo dissentit ab Ecclesia habeat intentionem contrariam, tamen in
ipsa administratione sacramenti non habet intentionem contrariam in
illo casu.
Ad tertium argumentum respondetur quod in tali casu non conficitur
sacramentum. Et ratio est quia qui non vult media quae judicat ipse
necessaria ad finem, non vult finem. Ergo qui non vult uti verbis quae
judicat necessaria ad conficiendum sacramentum, non vult conficere
sacramentum. At vero potest aliquando contingere quod ille conficiat
sacramentum si haberet hanc intentionem: si forte, verba quae ego pro­
fero sufficiunt, intendo conficere sacramentum.
Ad quartum respondetur quod non desunt qui dicant quod in illo
casu non fit sacramentum, eo quod illa verba necessaria, quamvis pro­
ferantur ah ilio ministro, non tamen efficiuntur ab ipso pars formae
substantialis, sed recitantur ab illo quasi impertinenter et concomitanter.
Sed nihilominus oppositum est magis certum. Et probatur. Quia ibi
reperiuntur omnia quae pertinent ad substantiam sacramenti ex parte
materiae et formae. Et minister ipse, quamvis speculative et secundum

QUAF.ST. LX1V, ART. 8

115

privatam opinionem profert illa verba tamquam non necessaria, tamen
secundum intentionem communem et praeticam qua intendit facere quod
Christus et Ecclesia intendunt facere, utitur illis verbis tamquam neces­
sariis ad substantiam formae. Ut autem diximus supra in q. 60, a. 8,
in ministerio sacramentorum non tam est attendenda intentio privata
ministri quam intentio communis, quamvis in confuso, faciendi quod
intendit Ecclesia.

Articulus nonus et decimus non indigent explicatione, nisi tantum
lectione vestra: et etiam quaestio sexagesimaquinta non habet aliam
difficultatem.

QUAESTIO SEXAGESIMASEXTA
Do sacramento baptismi
Haec materia gravissima est et valde necessaria theologis tum
propter damnata contra haereticos, tum etiam propter maximam utili­
tatem et necessitatem hujus sacramenti, ut cognoscat quisque quomodo
debeat administrare. Quamobrem sancti patres plurimos tractatus do
baptismo scripserunt: divus Augustinus libros septem Contra Donatistas, et librum De unico baptismo contra Tertullianum, et libros tres
Do baptismo parvulorum; divus Cyprianus scripsit librum De bapti­
zandis haereticis, et Dionysius Areopagita libros duos De ecclesiastica
hiérarchie·; divus Basibus libros duos De baptismo et homilia De exhor­
tatione ad baptismum, divus Chrysostomus in homilia Ad neophytos,
Gregorius Nazianccnus in oratione De sacro lavacro, Ambrosius in libris
De his qui sacris mysteriis initiantur. Videndi sunt etiam interpretes
super Matthaeum et Lucam ct Marcum, ultimo, et Joannis tertio in
illud: Nisi quis renatus fuerit etc. Scholastici doctores tractant in 4,
d. 3 ; Ilalensis 4 p., q. 9 ; divus Antoninus 3 p., tit. 14, c. 23 : Hadrianus
in 4, quaest. de baptismo; Soto in 4, d. 3 et 4; in jure canonico titulos
“De baptismo et effectibus ejus” et “De consecratione”, d. 4.
ARTICULUS PRIMUS

Utrum Imptismus sit ipsa ablutio
1. — Prima conclusio: In baptismo sacramentum tantum est
ablutio corporis exterior sub praedicta forma verborum : In nomi­
ne Patris et Filii etc.
Secunda conclusio: Ites et sacramentum ost character baptis­
matis.
Tertia conclusio: Res tantum et non sacramentum est gratia
justificationis et regenerationis.

QUAE8T. LXV1, ART. I

117

2. — Ante omnia definitio baptismi est nobis constituenda et expli­
canda. Pro quo notandum est quod duplex definitio potest assignati cui­
libet sacramento. Altera instar definitionis mctaphysicae. Et sic debet
constare ex genere proximo et sua differentia pertinente ad specialem
rationem sacri signi. Quo pacto definitur baptismus quod sit: sacramen­
tum novae legis significans spiritualem hominis regenerationem. Altero
modo potest definiri baptismus instar physicarum definitionum per ma­
teriam et formam. Et sic in sacramentis materia sunt res, et forma sunt
verba. Et quia hic modus dicendi vel definiendi est accommodatus ad
explicandam naturam sacramenti et rationem ministerii divini ipsius,
idcirco divus Thomas, praetermissa definitione metaphysica, quae facile
colligitur ex dictis de sacramentis in communi, utitur definitione quasi
physica, quam accepit ex Magistro Sententiarum in 4, d. 3, scilicet:
“Baptismus est ablutio corporis exterior facta sub praescripta forma
verborum”. Quae definitio praeferenda est variis definitionibus quae
reperiuntur apud patres ct aliquos theologos scholasticos, quia haec
definitio datur per partes intrinsecas et essentiales ipsius sacramenti,
reliquae vero dantur vel per effectus, vel per causas cxtrinsecas. Item,
haec definitio est brevis et expedita ut oportet esse, aliae vero defini­
tiones, praesertim quibus utuntur Seotus et Gabriel ct alii, eunt prolixae
et multa inculcant de quibus non constat apud omnes.
Magister Soto ubi supra alias adhibet definitiones quae sunt satis
idoneae. Sed adhuc praeferenda est ista definitio divi Thomae, quae
communior est et implicite continet omnia quae in aliis definitionibus
explicantur.
3. — Pro cujus majori intelligentia arguitur primo contra ipsam.
Baptismus est ipsa aqua physice loquendo: ergo non est ipsa ablutio.
Probo antecedens. Sacramentum baptismi debet esse illud quod instrumentalitcr causât gratiam; aqua vero et non ipsa ablutio causât instrumentaliter gratiam regenerantem : ergo est aqua. Probo minorem. Instru­
mentum debet habere praesertim actionem praeviam et quasi dispositivam ad actionem principalis agentis. Sed hanc actionem praeviam
habet ipsa aqua abluens corpus, non autem ipsa ablutio est actio
praevia, ct non habet aliam actionem praeviam. Ergo vera est minor.
Confirmatur primo, quia baptismus est illud cui competit virtus regencrativa. Sed haec virtus regenerative competit aquae, ut dicit venerabilis
Bcda. Lucae 3, quod Christus tactu mundissimae carnis suae vim regenerativam contulit aquis (1). Confirmatur secundo, quia sacramentum
baptismi est id quod lavat animam, juxta illud Augustini, tractatu 80
(1)

S. Beda, Exjiotitio <« iMcac EtxiHffel. lib. 1, cap. 3. ML 92, 558.

DOMINICUS BANEZ

118

super Joanncm, “quae est tanta virtus aquae, ut corpus tangat, et cor
abluat ?” (1). Igitur ipsa aqua est sacramentum baptismi.
4. — Arguitur secundo. Baptismus non est ablutio ut passio, nec ut
actio: ergo ncc est ablutio. Probatur antecedens. Et primo quod non
sit ablutio ut actio, quia sequeretur quod si aliquis minister unica actio­
ne baptizaret plures, v. g. una aspersione, quod non esset nisi unicus
baptismus, quia est tantum unica ablutio ut actio. Consequens est fal­
sum, quia baptismus multiplicatur ex parte suscipientium; unusquisque
enim suscipit suum sacramentum distinctum. Confirmatur. Quemad­
modum non est certum in physica, sed versatur in opinione, an actio
transiens subjiciatur in agente an in passo, est autem certum in theolo­
gia quod sacramentum baptismi subjectatur in suscipiente: ergo non
convenienter dicitur quod est ablutio ut est actio.
Quod autem non sit ablutio ut passio probatur, quia sacramentum
baptismi effective concurrit ad causandam gratiam: ergo baptismus
non est ablutio ut passio.
5. — Tertio arguitur contra rationem divi Thomae, quae consistit
in hoc quod ubi perficitur sanctificatio ibi perficitur sacramentum. Sed
sanctificatio non magis perficitur in ipsa ablutione quam in aqua. Ergo
baptismus non est magis ablutio quam aqua. Probatur, quia ipsa ablutio
non recipit in se gratiam sanctificantem magis quam aqua. Sed tam
ablutio quam aqua sunt instrumentum sanctificationis ipsius animae.
Ergo ratio divi Thomae nihil concludit.
, G. — Quarto arguitur contra eamdem rationem, quia pariter proba­
retur quod sacramentum eucharistiae perficeretur in suscipiente, atque
adeo esset ipsa sumptio. Probatur sequela ex ipsa ratione divi Thomae,
quia sacramenta sunt effectiva sanctitatis. Ergo ibi perficitur sacra­
mentum eucharistiae ubi perficitur sanctificatio ejus vel in susceptione
eucharistiae.
7. — Quinto arguitur. Quia persona ministri cum intentione faciendi
quod facit Ecclesia est de necessitate et perfectionis sacramenti, ut dici­
tur in concilio Trident ino sess. 7, can. 11. Quod si aliquod istorum desit,
non conficitur sacramentum. Sed in illa definitione nihil ponitur quod
pertineat ad intentionem ministri. Ergo non est bona definitio.
8. — Sexto arguitur. Si quis abluerit semetipsum vel aliquem alium
invitum vel jam baptizatum, et proferret praescriptam formam verbo­
rum, non esset baptismus verus; et tamen esset ablutio sub praescripta
forma verborum: ergo definitio nulla.
9. — Dc hac re varie sentiunt theologi. Aliqui dicunt quod baptismus
supponit pro aqua et non pro ablutione. Hujus sententiae videtur Hugo
(1)

S. August. Tractat, i» Joan, tract. 80, η. 3. ML 35. 1840.

QUAKST. LXVI, ART. 1

119

de Sancto Victore in loco citato a divo Thoma. Alii dicunt cum Bona
*
ventura, d. 4, q. 1, quod baptismus supponit pro aqua ct ablutione,
sed principaliter pro aqua ipsa. Scot us tamen ibidem, q. 1, et Marsilius
q. 3 opinantur quod baptismus non supponit pro aqua, sed pro aggrega­
to ex ablutione et verbis in quibus consistit forma.
Prima conclusio: Baptismus non supponit pro aqua, sed pro ablu­
tione. Haec sententia est divi Thomae in hoc articulo et omnium thomistarum, quam sequitur Alexander Ilalcnsis 4 p., q. 12. Probatur.
Primo, ex illo ad Ephes. 5 (v. 26), Mundans eam lavacro aquae in verbo
vitae. Nec potest dici cum divo Bonaventura quod lavacrum accipitur
ibi pro aqua, quia esset nugacio dicere mundans eam aqua aquae. Ergo
lavacrum pro ablutione accipitur.
Probatur secundo. Aqua est materia remota baptismi ; ablutio vero
materia proxima : ergo baptismus pro ablutione supponit, et non pro
aqua ; quemadmodum cathedra supponit pro materia proxima ipsius artificiati, ita ut cathedra sit argentum vel lignum taliter figuratum. Ergo
cum sacramenta sint quaedam divina artificiata, supponit pro materia
proxima.
Secunda conclusio: Baptismus non supponit pro aggregato ex ablu­
tione ct verbis, sed pro ablutione quatenus subest et determinatur verbis.
Probatur prima pars. Baptismus nomen est connotativum. Sed hujus­
modi nomina non supponunt pro aggregato ex subjecto et forma connotata. alias haec esset falsa, album est corpus, si haec est vera, album
est corpus ct albedo. Ergo similiter baptismus non est ablutio et verba,
sed ipsa ablutio determinata per verbum. Secunda pars probatur, quia
nomina connotativa eodem modo et quae significant artificiata, tantum
supponunt pro ipsa materia proxima connotando formam. Sic ergo opti­
ma definitio est in qua dicitur quod baptismus est ablutio sub praedicta
forma verborum.
10. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego
antecedens, nam actio vel instrumentum debet habere actionem praeviam,
vel debet esse ipsamet actio praevia, praesertim in instrumentis quae
levantur divina virtute ad supernaturalem effectum. Immo vero satis
fuerit quod sit passio ut virtute principalis agentis attingat ad effectum
supernaturale. quemadmodum etiam dicimus quod ipsa passio Christi
instrumentante!’ efficit nostram salutem virtute principalis agentis su­
pernatural i ter operantis. Ad primam confirmationem respondetur quod
ipsi aquae competit virtus regenerativa quatenus substat actuali ablu­
tione. Unde immediate competit ablutioni esse instrumentum divinae
virtutis ad regenerationem hominis, et idcirco est materia proxima hujus
sacTamenti, immo et ipsum sacramentum. Et per hoc patet ad secundam
confirmationem.

120

DOMINICUS BANEZ

11. — Ad secundum argumentum communis solutio est quod baptis­
mus est ablutio ut passio. Unde quia passio realiter identificatur cum
subjecto vel cum aliquo quod est in ipso subjecto, ideo dicunt quod
ablutio passiva identificatur cum homine baptizato. Undo ad argumen­
tum facile respondetur quod Deus potest assumere passionem illam ut
instrumentum ad producendam gratiam baptismalem. Alii vero dicunt
ad argumentum quod ablutio sumitur pro motu in hac definitione secun­
dum quod motus includit actionem et passionem, ita ut in recto supponat
pro motu, et connotet in obliquo actionem ct passionem; et propterea
ad unitatem baptismi vel ad pluralitatem numericam attendendum est ad
unitatem motus. Et haec sententia videtur colligi ex ipsa forma baptismi,
Ego te baptizo etc., ubi verbum baptizo non dicit solam passionem, sed
etiam actionem. Ergo sacramentum baptismi non est solum ablutio ut pas.
sio, sed etiam ut actio. Quod autem baptismus non consistat in sola actio­
ne, sufficienter probatur argumento secundo; nam contingit multiplicari
baptismus quando non multiplicatur ipsa actio ut actio est. Oportet
ergo dicere quod baptismus principaliter importat motum ablutionis,
et pro illo supponit cum respectu ad actionem et passionem.
Haec solutio satis probabilis est, excepto quod non bene intelligitur
quomodo ablutio quae est baptismus connotet in obliquo actionem et
passionem, cum tamen ipse motus in recto sit vere actio et passio. Me­
lius ergo diceretur quod baptismus est ablutio ut motus indifferens ad
actionem vel passionem. Sed nobis optime videtur dicendum quod
baptismus est ablutio ut passio cum relatione ad actionem baptizantis,
quae tamen necessaria est ita ut sine illa non possit esse sacramentum.
Ut v. g., non sufficeret sola ablutio passiva aliunde proveniens, ct alius
proferret verba formae; nullum prorsus esset sacramentum. Principa­
liter ergo et in recto baptismus ipse est ablutio ut passio, et connotât
in obliquo relationem ad actionem baptizantis. Est autem observandum
quod motus pro quo dicitur baptismus supponere, non est motus localis
ipsius aquae, nam iste in aqua recipitur, sed est motus contactus passivi
ipsius qui baptizatur cum relatione ad ipsum baptizantem. Et in hoc
perficitur sacramentum sub praedicta forma verborum.
12. — Ad tertium respondetur quod sicut sanitas formaliter est in
animali, et in medicina tamquam in causa, ita sanctitas ct sanctificatio
formaliter est in homine baptizato tamquam in subjecto. In ablutione
vero perficitur sanctificatio, non tamquam in subjecto cui inest sanctitas,
sed tamquam in causa instrumental! proxime sanctificante. Quae sancti­
ficatio tribuitur ablutioni a divo Thoma, et non aquae, quia ablutio
significatur per modum transeuntis in homine in quo formaliter recipitur
sanctitas. Aqua vero secundum se considerata est quoddam subjectum in
se permanens non habens ordinem et habitudinem causalitatis. Et id­

ÇUAEST. LXVJ, AKT. 2

121

circo si illi tribueretur sanctificatio, videretur tribui tamquam subjectum
cui formalitcr inesset sanctitas. Nihilominus tamen non est negandum
quod ipsa aqua quatenus subest actuali ablutioni sanctificet ct sit sancta
sanctificatione causât i va sanctitatis. Et ita intelliguntur dicta sanctor
rum, quale est illud divi Augustini, “quae est tanta virtus aquae, ut
corpus tangat, et cor abluat? (1), et illud venerabilis Bedae: “vim regencrativam contulit aquis” (2). Haec et similia sunt intelligcnda quate­
nus ipsa aqua subest ablutioni.
13. — Ad quartum argumentum negatur sequela, quia sacramentum
eucharistiae consistit in consecratione materiae. Nam virtute verborum
efficitur tunc aliquid sanctissimum, scilicet quod panis transubstantietur in corpus Christi, quod est res el sacramentum. Et propterea suo
modo verificatur illic propositio illa divi Thomae, quod ibi perficitur
sacramentum ubi perficitur sanctificatio. E-st enim maxima sanctificatio
permanens in ipso corpore Christi, qui continetur illic per modum cibi
spiritualis ipsius animae. Propterea dicitur res et sacramentum. Res
quidem, quatenus existit illic sub speciebus panis ratione transubstantiationis factae virtute verborum ; sacramentum autem, non per se et ratio­
ne sui immediate, sed ratione ipsarum specierum sensibilium in quibus
continetur.
14. — Ad quintum respondetur quoti in ipsis verbis quibus constat
forma baptismi declaratur necessitas ministri et intentionis ejus cum
dicitur: Ego te baptizo in nomine Patris etc., ut docet divus Thomas
q. 64. a. 8.
15. — Ad sextum el ultimum respondetur quod veritas formae
praescriptae pro baptismo requirit subjectum capax ipsius effectus. At
vero si quis jam baptizatus est, incapax est novae regenerationis. Et
qui invitus baptizatur, incapax est effectus baptismi, etiam characteris.
Qui autem seipsum intenderet baptizare, falsam formam efficeret, quao
requirit distinctionem inter baptizantem et baptizatum.
ARTICULUS SECUNDUS

Utrum baptismus fuerit institutus post Christi passionem
1. — Prima conclusio: Baptismus fuit institutus quando Chri­
stus baptizatus fuit in Jordane.
Secunda conclusio: Baptismus non fuit in praecepto usque ad
tempus resurrectionis Christi.
(1)
(2)

S. AfCV«T. Tractat. In Joan, tract. 80. η. 3. ML 35. 1840.
S. Bcta, k'xpotltio in Lucam, l!b. 1. cap. 3. ML 92. 558.

122

DOMINICUS BANEZ

2. — In prima conclusione duo videtur asserere divus Thomas. Alte­
rum est quod sacramentum baptismi fuerit institutum ante passionem
Christi; alterum, quod haec institutio fuerit quando Christus baptizatus
est in Jordane. Utrumque istorum examinandum est quia utrumque
difficultatem habet.
Nam de primo oppositum sentiunt gravissimi doctores. Ita divus
Chrysostomus Ilomilia 28 super cap. 3 Joannis. Oppositum sentit Theophylactus et Rupertus et abbas Joannes, imino ct Leo primus, cujus
verba habentur de consecratione, d. 4, c. Proprie et Si quis.
Haec sententia probari potest ex illo Joan. 7 (v. 39) : Nondum erat
Spiritus datus quia Jesus nondum erat glorificatus. Quo testimonio uti­
tur Chrysostomus ut ostendat baptismum post resurrectionem institu­
tum esse.
Item Paulus ad Rom. 6 (v. 3) : Quicumque baptizati sumus in Christo
Jesu, in morte ipsius baptizati sumus. Ergo prius Christus fuit mortuus
quam institueretur baptismus.
Et si objicias quo Joannis 4 legimus quod discipuli baptizabant,
respondet Chrysostomus quod non erat sacramentum, sed figura et prae­
paratorium ad verum baptismum quod post resurrectionem instituen­
dum erat, sicut patet ex illo Mat. ultimo (v. 19) : Docete omnes gentes,
baptizantes cos in nomine Patris etc.
3. — Nihilominus conclusio divi Thomae quantum ad illam partem
habetur certissima in schola theologorum. Et probatur ex Augustino
Super Joannem, trac. 5 et 13 et 15, et in epistola 108, ct libro De origine
animae, cap. 9, et ex divo Cyrillo lib. 2 in Joannem. cap. 77, et Glossa
interlinearis, et Nicolaus de Lyra in Joan. 3, et Magister Sent, in 4, d. 3.
Et probatur. Quia Joannis 3 dicitur quod Christus baptizabat, et Joan.
4 explicatur quomodo baptizabat, non per seipsum, sed ministerio disci­
pulorum. Ex quo sumitur argumentum: Baptismus Christi non fuit
baptismus Joannis, qui tantum baptizabat in aqua et erat quaedam figura
et imitatio baptismi Christi. Ergo baptismus Christi erat verum sacra­
mentum gratiam conferens. Probatur antecedens, quia alias non dice­
retur proprie Christus baptizabat ministerio discipulorum, si discipuli
non baptizabant baptismo instituto ab ipso, sed potius Joannes diceretur
baptizare, cujus imitatione discipuli Christi baptizabant. Ergo aliquid
speciale habebat baptismus quo discipuli Christi baptizabant ex institu­
tione speciali ipsius Christi. Confirmatur, quia alias etiam discipuli
Joannis non moleste ferrent quod Christi discipuli baptizarent imitan­
tes Joannem Baptistam, cujus oppositum patet Joannis 4.
Probatur secundo. Quia Christus in ultima cena ordinavit Apostolos
sacerdotes, ut tenet communis schola theologorum. At vero character
sacerdotalis secundum legem ordinariam praesupponit characterem

QUAEST. LXVI, ART. 2

.123

baptismalcm. Ergo jam Apostoli erant baptizati speciali baptismo
Christi. Et confirmatur, quia in ultima cena Apostoli sumpserunt sacra­
mentum eucharistiae: ergo jam erant baptizati. Probatur consequentia,
quia baptismus est janua omnium sacramentorum ct character baptismalis pracsupponitur ad percipiendum fructum ex illis.
Probatur tertio. Circumcisio, quae fuit figura baptismi, instituta fuit
antequam daretur lex vetus ut per circumcisionem adunaretur specialis
populus cui postea daretur lex: ergo etiam baptismus proportionabiliter
debuit institui antequam lex evangelica obligaret et promulgaretur ut
adunaretur populus christianus cui danda erat lex evangelica. Nec obstat
dicere quod baptismus ipse est professio legis cvangelicae, et quod id.circo debuit prius dari ipsa lex, nam etiam circumcisio prius instituta,
fuit postea professio legis mosaycae, juxta illud Apostoli ad Galatas 5
(v. 3) : Testificor omni homini circumcidenti se, quod debitor est univer­
sae legis faciendae. Ergo similiter baptismus potuit et debuit prius
institui, etiamsi pro tunc non esset professio legis cvangelicae, sed postea
futura erat.
4. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod
nondum erat Spiritus Sanctus datus visibiliter in linguis igneis, quia
Jesus nondum erat glorificatus. At vero ad justificationem gloriae jam
erat datus; multi enim justificabantur virtute et merito Christi. Saepe
enim ipse dixit: remittuntur tibi peccata. Similiter explicandum est
illud Actuum 1 (v. 5) : Joannes quidem baptizavit aqua, vos autem bapti­
zabimini Spiritu Sancto non post multos hos dies; ubi Christus Dominus
loquebatur postquam surrexit a mortuis de adventu Spiritus Sancti in
linguis igneis in die pentecostes.
Ad secundum argumentum respondetur quod illi qui baptizati sunt
ante mortem Christi, baptizabantur in virtute mortis Christi, non solum
ita quia mors erat causa finalis figurata per baptismum, sed quia virtus
mortis Christi jam praecesserat in Christo propter voluntatem moriendi,
in qua erat meritum et virtus passionis et mortis futurae. Verum est
tamen quod necessitas baptismi non fuit ante mortem et resurrectionem
Christi. Cujus oppositum sentit Seotus d. 3, q. 4, qui opinatur quod
statim ab institutione baptismi cessavit praeceptum circumcisionis, et
coepit obligare praeceptum baptismi. Sed divus Thomas oppositum sen­
tit, ut patet ad secundum et tertium, dc qua re paulo post dicturi sumus.
5. — Circa secundam difficultatem, an baptismus fuerit institutus
quando Christus baptizatus est in Jordane, non conveniunt omnes scho­
lastici; nam Seotus et Gabriel ct multi alii existimant non tunc, sed
alio tempore fuisse institutum sacramentum baptismi.
Pro hac sententia sese offerunt nobis aliqua argumenta.

.124

DOMINICUS BASEZ

Sit primum ex definitione baptismi. Tunc enim non fuit ablutio sub
praedicta forma verborum. Probatur antecedens. Nam Christus non fuit
baptizatus nisi baptismo Joannis. Joannes autem non baptizabat in no­
mine Patris et Filii ct Spiritus Sancti, nec in nomine Christi, sed tan­
tum simpliciter baptizabat in aqua absque aliqua praescripta forma
verborum. Ergo tunc non fuit sacramentum baptismi, ac proinde tunc
non fuit institutum.
Arguitur secundo. Christus Dominus non erat capax alicujus effectus
sacramenti baptismi: ergo baptismus ejus non fuit sacramentum.
Arguitur tertio. Christus Dominus tunc non baptizavit aliquem,
nec docuit quomodo essent homines baptizandi in nomine ipsius vel in
nomine sanctissimae Trinitatis. Probatur, nam statim expulit eum Spiri­
tus in desertum (Marc. 1, 12), nec amplius in publico apparuit usque
ad annum sequentem, ut aperte colligitur ex his quae dicuntur Joannis
primo circa finem, ct Joannis secundo in principio, Et die tertia nu­
ptiae factae sunt in Cana Galilaeae. Constat autem ex communi consensu
Ecclesiae et sanctorum quod miraculum nuptiale fuit primum quod
Christus fecit, cum paulo ante, scilicet duobus diebus discipulos admi­
serit. Constat etiam quod in die Epiphaniae celebratum est illud miracu­
lum, scilicet post annum integrum a baptismo Joannis. Ex quibus omni­
bus constat quod Christus Dominus quando baptizatus est non docuit
quomodo sacramentum baptismi esset conferendum.
Arguitur quarto. Forma qua nunc utimur in sacramento baptismi
conferendo, scilicet in nomine Patris etc., non fuit in usu usquequo re­
surrexit et praecepit Apostolis euntes in mundum universum etc. Ergo
baptismus qui exercebatur ante mortem ct resurrectionem Christi, vel
non erat sacramentum, vel erat alterius rationis quam sacramentum
baptismi quo nunc utimur, siquidem habebat aliam formam et aliam
significationem.
6. — Nihilominus sententia divi Thomae amplectenda est propter
testimonium divi Augustini quod habetur in argumento Sed contra, ct
propter rationem divi Thomae, cujus sententiae est venerabilis Beda
super Lucam, 13.
Pro hujus intelligentia nota quod sacramentum dupliciter potest dici
esse institutum a Christo. Uno modo, non solum in actu signato, sed in
actu exercito; et sic instituit Christus Dominus sacramentum eucha­
ristiae consecrando corpus et sanguinem suum et docendo et praeci­
piendo ut ita facerent Apostoli. Altero modo potest institui sacramentum
per doctrinam, docendo vel praecipiendo ut taliter fiat; et hoc modo
instituit Christus reliqua sacramenta, praeter sacramentum ordinis,
quod ipse contulit Apostolis.

QUAKST. J.XV1, ART. 2

125

Nota secundo quod in actu signato adhuc dupliciter potest institui
aliquod sacramentum. Uno modo, determinando materiam et non deter­
minando verba ipsius formae, sed aliquo modo significando qualis futura
sit significatio formae. Altero modo, determinando etiam verba ipsius
formae.
7. — His suppositis, facile possumus respondere ad argumenta, et
fortassis reconciliare distinctas opiniones de tempore institutionis hujus
sacramenti ante mortem Christi.
Ad primum respondetur nego consequentiam; sufficit enim quod tunc
Christus in Jordane elegerit et determinaverit materiam baptismi. Et
hoc est quod dicunt aliqui sancti, quod tactu suae mundissimae carnis,
vim regenerativam contulit aquis. Et quamvis verba formae non deter­
minaverit tunc Christus Dominus, in ipso facto et circumstantiis signifi­
catum est in cujus virtute conferendus erat baptismus Christi, ct qualis
erat futura significatio formae; nam vox Patris audita est testificantii
esse Filium suum qui baptizabatur, et Spiritus Sanctus in specie co­
lumbae apparuit super cum, atque ita trium personarum testimonio cele­
brata est baptismi institutio.
Ad secundum similiter negatur consequentia. Non enim requiritur
quod Christus recipiat sacramentum quod instituit, sed solummodo cre­
ditur sumpsisse sacramentum eucharistiae, et sumptione ipsa quemdam
effectum ejus, scilicet alacritatem in parte inferiori, ut docet divus
Thomas infra, in materia de eucharistia.
Ad tertium consequenter neganda est consequentia, quia quamvis
Christus pro tunc verbis non docuerit quomodo homines essent bapti­
zandi, tamen eligens et determinans materiam, docuit ipso facto quod
homines per baptismum essent regenerandi lavacro aquae in virtute
sanctae Trinitatis. Verum est tamen quod postea, quando habuit disci­
pulos, necessario creditur docuisse illos quibus verbis uterentur bapti­
zantes ante mortem Christi. Et quantum ad hoc. verum habet sententia
Scoti et aliorum, quamvis melius dicitur quod tunc non erat nova insti­
tutio baptismi, sed antiqui et praecedentis institutionis explicatio.
Ad quartum ct ultimum respondetur quod propter illud argumentum,
aliqui viri docti putant probabilius esse quod discipuli ante mortem
Christi baptizabant in nomine Patris etc., quia alias non esset sacra­
mentum ejusdem rationis cum baptismo. Quia cum sacramentum sit in
genere signi, variata ratione signifera, variabatur ratio significandi.
Nihilominus nobis videtur probabilius quod discipuli ante mortem
Christi baptizabant in nomine Jesu Christi, in quo etiam nomine infirmos
curabant et daemonia ejiciebant. Et ratio est quia expediebat pro tune
quod hoc nomen rederetur amabilo ct celebre in populo judaeorum, ut
postea doctrina acceptaretur suavius, maxime de mysterio Trinitatis

126

DOMINICUS BANEZ

abditissimo quod populo judaeorum non proponebatur explicite cre­
denda, sicut nec quod Messins Christus, Filius Dei esset naturalis. Unde
non oporteret quod baptismus statim conferretur sub illa forma, in
nomine Patris etc., sed potius conveniebat quod ille homo acceptaretur
ut Messias sive Christus, cujus fides posita, facile erat judaeis credere
quae ipse docebat.
Unde ad argumentum nego sequelam, quia idem effectus et idem finis
sacramenti baptismi erat tunc ac nunc, et eadem materia, scilicet ablutio
in aqua. Et quamvis significatio formae non erat ejusdem rationis quan­
tum ad expressionem personarum Trinitatis, tamen implicite idem signi­
ficabatur in nomine Christi, hoc est in virtute personae Christi. Nam
virtus Christi et virtus Filii Dei a Patre accepta et Spiritu Sancto
communicata est, atque adeo est virtus personarum Trinitatis.
Sed objicies: ergo et modo baptismus est validus collatus in nomine
£hrieti. Respondetur, nego sequelam, quia tunc fiebat ex divina aucto­
ritate ut conferretur baptismus in nomine Christi; nunc autem non est
licitum uti alia forma nisi significante explicite illam virtutem trium
personarum. De qua re dicemus amplius in art. 5.
8. — Circa responsionem divi Thomae ad primum argumentum est
difficultas explicanda, quia ex illa sequeretur quod baptismus pro illo
tempore non aliter se habebat respectu passionis et mortis Christi quam
sacramenta veteris legis. Etenim differentiam quam ponit divus Thomas
solum consideratur respectu ipsius Christi, a quo baptismus jam habere
poterat virtutem sanctificandi, quia Christus jam erat in mundo et habe­
bat voluntatem efficacem moriendi et maxime meritoriam ; at vero
respectu passionis et mortis baptismus solum erat figura futuris.
Ex quo rursus sequuntur duo inconvenientia, scilicet et quod passio
Christi non majorem efficientiam conferebat pro tunc sacramento
baptismi quam sacramentis veteris legis, et quod adveniente passione
cessavit baptismus sicut cessaverunt vetera sacramenta, quia erant prae­
figura passionis ct mortis Christi.
9. — Circa secundam conclusionem [in responsione ad secundum]
duo sunt nobis explicanda. Primum est quod divus Thomas inquit, quod
sacramentum baptismi non fuit in praecepto usque ad Christi pas­
sionem, sed fuit in consilio; secundum, quod continuo post mortem
Christi ct resurrectionem coepit obligari praeceptum baptismi. Quae
duo perfecte disputare non est praesentis loci, sed pertinent ad 1. 2,
q. 108, aa. 3 et 4. de quibus videatur Soto lib. 2 I)c justitia ct jure q. 5.
Etenim cum baptismus sit professio evangclicae logis, eadem est ratio
de obligatione baptismi et totius legis, et simul coepit utraque obligatio;
et idcirco eadem est difficultas dc tempore quo coepit utraque obligatio.
Nihilominus necesse est hic aliqua observare circa hanc difficultatem.

QUAEST. LXVI, ART. 2

127

10. — Et de priori quidem, facile nos expediemus. Nam in primo
dicto divi Thomae conveniunt omnes scholastici, excepto Scoto ct Ga­
briel, qui opinantur quod eo ipso quod baptismus fuit in consilio, cessavit
praeceptum circumcisionis. Et ita ipsa circumcisio tantum fuit in con­
silio usque ad tempus quo baptismus fuit in praecepto; tunc enim fuit
inutilis et extincta omnino. Argumentum Scoti pro hac sententia est,
quia postquam baptismus fuit in consilio, non erat necessaria circumcisio
ad remissionem peccati originalis, siquidem per baptismum poterat di­
mitti: ergo jam cessaverat ratio cui innitebatur praeceptum circum­
cisionis.
Ad hoc tantum respondetur quod circumcisio ordinabatur ad dupli­
cem finem, scilicet ad remissionem peccati originalis, et ad protestatio­
nem veteris legis, ut diximus ex Paulo ad Galatas, 5.
Ad argumentum dicimus consequentiam non valere, quia quamvis
cessavit necessitas circumcisionis quantum ad priorem finem, non cessavit
quantum ad posteriorem. Et hoc satis fuerit ad necessitatem praecepti
quod mansit obligatio legis mosaycae usque ad mortem Christi, nam
Christus observavit legalia usque ad mortem. Propter hanc rationem
ipse et Joannes Baptista sanctificatus in ventre, nihilominus sunt cir­
cumcisi.
11. — Circa alteram difficultatem sunt duo explicanda. Primum est
quaedam differentia inter discipulos divi Thomae. Quidam enim dicunt
baptismum et legem evangelicam obligare coepisse statim post mortem
Christi ante resurrectionem (et) in eodem momento evacuatam fuisse
totam legem veterem. Alii vero e contrario, inquiunt legem evangelicam
et sacramentum baptismi non coepisse obligare usque ad Christi re­
surrectionem.
12. — Prior sententia probatur. Primo ex illo Joan. 19 (v. 30). cum
dixit Jesus, Consummatum est; quo verbo Christus Dominus jam mori­
turus significasse videtur quod per mortem suam lex vetus consummanda
erat et consummationem accepisse, ac proinde quod lex nova inciperet
tamquam complementum et restauratio totius significationis legis vete­
ris figurarum. Et propterea usus est Christus Dominus illo verbo Nislaan.
quod latine est Consummatum, quod quidem est paraenetisticae signifi­
cationis, sicut multa verba hebraica. Et vix potest, immo vero non potest
unico verbo perfecte in alteram linguam tranferri ; significat enim ver­
bum solam, pacificare, retribuere, reintegrare omnino, perficere.
13. — Probatur secundo ex illo Pauli ad TIcbr. 7 (v. 12) : Translato
sacerdotio, necesse est ut ct legis translatio fiat. Sed in morte Christi
translatum est sacerdotium Aaron in sacerdotium Christi. Ergo lex
vetus simul translata est. Probatur minor, quia Christus in cruce
functus est perfecte officium sacerdotii sui. quia tunc obtulit seme­

128

DOMINICUS BASEZ

tipsum sacrificium Deo, juxta illud divi Pauli ad Hcbr. 9 (vv. 11-12):
Christus autem assistens pontifea futurorum bonorum, ...per proprium
sanguinem introivit semel iw sancta, aeterna redemptione inventa. Ergo
et morte sua confecit et perfecit officium sacerdotii.
14. — Probatur tertio ex eo quod moriente Christo Domino, tres
evangelistae commemorant velum templi scissum esse in duas parte» a
summo usque deorsum, Mat. 27 (v. 51), Marc. 15 (v. 38), Lue. 23 (v. 45).
Hinc ergo sumitur optimum argumentum, quod destructo priori taber­
naculo, nccesse erat propalari viam sanctorum, id est additum ad viden­
dam divinam essentiam. Ergo tunc in morte Christi cessavit obligatio
legis veteris. Antecedens probatur ex eodem Apostolo ad Hebr. 9 (v. 8) :
Hoc significante Spiritu Sancto, nondum propalatam esse viam sancto­
rum, adhuc priore tabernaculo habente statum. Igitur destructa taber­
naculi compositione ct disrupto velo quod erat ante sancta sanctorum,
jam erat propalata sanctorum via. nec jam ultra offerendum erat ibi
sacrificium praefigurativum mortis Christi. Ergo tunc omnino cessavit
lex vetus cum omnibus suis sacrificiis. Et confirmatur. Quia statim post
mortem Christi bonus ille latro fuit beatus cui Christus promiserat,
Hodie mecum eris in paradiso. Constat enim quod anima Christi statim
descendit ad inferos ubi fuit usque in diem resurrectionis. Promissio
ergo Christi intelligenda est necessario de vero paradiso beatitudinis
per visionem beatificam qua anima Christi fruebatur.
15. — Denique probatur hacc sententia cx illo ad Gal. 3 (v. 13) :
Christus nos redemit de maledicto legis, factus pro nobis maledictum,
hoc est pendens in cruce. Christus in figura peccatoris et maledicti re­
demit nos a maledicto legis, hoc est ab obligatione molestissima et quasi
intclorabili ipsius legis. Ergo haec sententia vera est. Et confirmatur ex
similitudine qua utitur Paulus ad Rom. 7 qui ait. quod sicut per mortem
viri liberatur mulier a lege matrimonii, ita synagoga per mortem Christi
viri sui liberata fuit a lege antiqua, qua tenebatur profiteri Christum
passurum et moriturum atque ita redempturum populum suum. Et
idcirco dicit Apostolus et concludit illic: Itaque fratres, mortificati
estis legi per corpus Christi, id est per mortem corporalem ipsius Christi.
Propter hacc argumenta praedicta sententia est wide probabilis ct
consentanea modo loquendi scripturarum ct sanctorum, qui ajunt mor­
te Christi extinctam fuisse legem veterem.
16. — Nihilominus opposita sententia est expressa divi Thomae in
hoc articulo, quam probat in ultimis verbis ejus bona ratione. Nam per
baptismum configuramur, non solum morti, sed etiam resurrectioni
Christi, ut expresse asserit Apostolus ad Rom. 6 (v. 4) : Consepulti enim
sumus cum illo per baptismum in mortem, ut quomodo Christus surrexit
a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus.

QUAE8T. LXVI, AKT. 2

120

Ergo perfectio baptismi et obligatio non fuit introducta usque ad
Christi resurrectionem, quia antea non habebat virtutem configurandi
homines resurrectioni Christi.
Probatur secundo hacc sententia ex eo quod legimus ad Rom. 4
(v. 25) : Traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter justi­
ficationem nostram. Ex quo sumitur argumentum: Opus redemptionis
nostrae non fuit consummatum in sola passione et redemptione Christi,
sed simul in passione et resurrectione. Sed lex vetus significabat
Christum futurum redemptorem consummatum, et lex nova debebat
praesupponere opus redemptionis nostrae etiam consummatum. Ergo
nec illa cessavit nec ista coepit usque ad resurrectionem Christi. Quod
autem non fuerit consummatum opus redemptionis nostrae usque ad
resurrectionem, probatur. Quia opus redemptionis nostrae utrumque re­
quirit, scilicet extirpationem a peccato et introductionem ad perfectam
justitiam per hoc quod justificati assimilemur resurrectioni Christi, et
non solum passioni et morti. Et confirmatur. Quia ad opus redemptionis
nostrae pertinet futura corporum resurrectio, in qua consummabitur
reparatio humani generis. Sed nostrorum corporum resurrectio habet
necessarium fundamentum in resurrectione Christi tamquam in causa
efficienti et exemplari, juxta illud Apostoli prioris ad Cor. 15 (v. 20),
ubi ait quod Christus resurgens fuit primitiae dormientium. Ergo ut
lex nova inciperet obligare, requirebat fundamentum nostrae resur­
rectionis jam positum.
Probatur tertio et confirmatur ex eodem Apostolo ibidem (v. 14) :
Xi Christus non resurrexit, inanis est praedicatio nostra, et vana est
fides vestra. Ergo ad fundamentum evangelicae praedicationis pertine­
bat resurrectio Christi, ac proinde lex nova non coepit obligare ante
Christi resurrectionem. Et confirmatur. Nam efficacia praedicationis
evangelicae fundatur in infirmitate carnis Christi et in virtute Dei, quae
resplendet in ipsa resurrectione, juxta illud Apostoli secundae ad Cor.
13 (v. 4) : iVam etsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute
Dei. Et obligatio legis evangelicae praesupponebat quod Christus osten­
deretur verus homo in passione et morte, et verus Deus in resurrectione.
Huic consonat quod inquit Leo papa in Sermone dc nativitate Domini:
“Suscipitur a majestate humilitas, a virtute infirmitas·.., ut quod nostro
remedio conveniebat unus atque idem Dei et hominum mediator, et mori
ex uno, et resurgere posset ex alio” (1).
Quarto probatur eadem sententia, quia sacerdotium Christi non fuit
satis consummatum et confirmatum usque ad resurrectionem; intelligimus quantum ad effectum ct officium sacerdotis. Ergo nec fuit eva­
di

S. Leo Pai-a, Sertno

nat ivitate Domini n. Jetu Chritti I. cap. 2. ML 54, 192.
9

130

DOMINICUS BANF.Z

cuatum omnino sacerdotium Aaron usque ad resurrectionem Christi, ac
proinde nec lex vetus evacuata est. l’t sacerdotium Christi esset per­
fectum quantum ad officium et munus, necessarium erat quod Christus
summus sacerdos vitam haberet immortalem et indefcctibilcm. juxta
illud ad Hcbr. 7 (w. 23-25) : Et alii quidem plures facti sunt sacerdo­
tes, idcirco quod morte prohiberentur permanere; hic autem, scilicet
Christus, eo quod· maneat in aeternum, sempiternum habet sacerdotium ;
unde et salvare in perpetuum potest accedentes per semetipsum ad Deum
semper vivons ad interpellandum pro nobis. Ubi adverte Apostolum
loqui de vita Christi non solum divina, sed etiam humana secundum
quam exerceat officium sacerdotis interpellans pro nobis apud Patrem.
Quinto probatur ex eo quod Apostolus ad Rom. 13 comparat statum
veteris legis nocti, et statum legis evangelicae diebus, dicens: Nox prae­
cessit, dies autem appropinquavit. Sed dies iste coepit a resurrectione
Christi, et ita Ecclesia explicat illud Psalmi 117 (v. 24) : Haec dies quam
fecit Dominus, exultemus et lactemur in ea. Quae dies perseverat usque
ad adventum Domini et resurrectionis nostrae.
Denique ad humilitatem Christi pertinuit quod voluerit adhuc vivens
quod corpus suum post mortem lancea perforaretur et sepeliretur, et
secundum animam descenderet ad inferos, qui locus erat indecens digni­
tati animae Christi, juxta illud Apostoli ad Ephes. 4. (v. 9) : Quod autem
ascendit, quid esi, nisi quia et descendit primum in inferiores partes
terrae? Quibus verbis videtur Apostolus significare, quod propter me­
ritum humilitatis Christi, qui voluit descendere usque ad inferus, exal­
tatus est super omnem terram. Ex quibus omnibus concludit quod opus
redemptionis nostrae et exeeutio meriti humilitatis Christi non fuit
satis consummatum usque ad resurrectionem Christi, quousque Christus
Dominus descendit ad inferos et resurrexit a mortuis tertia die.
17. — Ad primum respondetur quod nostra justificatio est quasi
motus vel mutatio habens respectum ad terminum ad quem, videlicet re­
cessum a peccato tamquam a termino a quo, et accessio ad gratiam vel
justitiam tamquam ad terminum ad quem. Ita ergo mors Christi et re­
surrectio considerandae sunt tamquam unus motus habens terminum a
quo et terminum ad quem, scilicet recessum a vita mortali tamquam
a termino a quo, et accessio ad vitam immortalem tamquam ad termi­
num ad quem. Sic ergo nostra justificatio habet exemplar consummatum
cui nos configurandi erimus, scilicet mortem et resurrectionem Christi.
Cum ergo Christus dixit, Consummatum est, retulit illa verba non so­
lum ad mortem, sed simul etiam ad resurrectionem.
Respondetur secundo, si velimus referre illa verba ad totam passio­
nem et mortem Christi, ita sunt intelligenda. quod in morte Christi fuit
virtualiter et efficaciter consummatum opus redemptionis nostrae, per

QUAEST. I.XVI, ART. 2

131

modum meriti et satisfactionis. Nam per mortem suam meruit, non
solum remissionem peccatorum, sed etiam suam ct nostram resurrectio­
nem. At vero quamvis isto modo per passionem Christi fuerit consum­
matum opus nostrae redemptionis, tamen haec consummatio non erat
perfectum exemplar cui nos eramus configurandi donec Christus resur­
rexit a mortuis; et idcirco congruebat ut lex nova [non] obligaret sub
praecepto donec esset perfectum exemplar cui nos configurandi essemus.
Cui consonat quod quando prius tabernaculum constructum fuit in
deserto, antea fuerat perfectum exemplar illius demostratum Moysi in
monte, ut habetur Exodi 15 et ad Hcbr. 8; ita etiam conveniebat quod
secundum tabernaculum legis evangelicae non prius perciperetur fieri
quam ostenderetur ejus exemplar in Christo qui resurrexit a mortuis.
Ad secundum respondetur quod illa oblatio facta in cruce non eva­
cuavit omnino sacrificium et sacerdotium antiquum, nisi inquantum in
illa radicaliter erat perpetuitas virtutis indefectibilis Christi, quae ap­
paruit in ejus resurrectione; praecesserat autem per modum meriti in
passione ct morte.
Ad tertium respondetur quod scissio veli templi non designabat mor­
tem legis veteris quae tunc in illo instanti fieret, sed quae incipiebat et
consummanda erat in puncto resurrectionis Christi. Tabernaculum ita­
que ipsius templi non destructum est in morte Christi, sed quasi mina­
batur ruinam futuram in resurrectione Christi. Sic etiam propalata fuit
tunc sanctorum via virtuali quadam efficacia, ubi continebantur omnia
necessaria ad consummationem nostrae redemptionis per modum meriti
et satisfactionis. Et sic bonus latro et omnes qui purgati erant viderunt
divinam essentiam in triduo mortis Christi. Sed inde non sequitur quod
statim fuerit publice propalata sanctorum via, ita ut lex evangelica esset
in praecepto dum adhuc Christus non resurgeret a mortuis. Ita ipsemet
videtur docuisse Matthaei 12 (vv. 39-40) cum dixit: Generatio prava et
adultera signum quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum Janae
prophetae:. Sicut enim fuit Jonas etc. Quibus verbis designabat Christus
suam resurrectionem futuram esse ultimum signum ad confirmandam
legem evangelicam et evacuandam legem veterem.
Ad ultimum respondetur quod liberatio ab obligatione veteris legis
propterea tribuitur passioni Christi quia ejus virtute et merito facta
est; sed tamen consummatio hujus libertatis non fuit usque ad consum­
mationem Christi in resurrectione, in qua apparuit expresso virtus pas­
sionis ct meriti Christi. Ad confirmationem respondetur cum Cajetano
quod Apostolus non intendit docere in illo loco quod Christus vivens vita
mortali esset vir synagogae, sed potius virum synagogae appellavit
mortem animae et corporis quam occasionaliter causabat lex vetus. Et
isto modo sensus Apostoli est quod postquam per mortem et resurrectio­

132

DOMINICUS BANEZ

nem Christi cessavit lex antiqua quae dicebatur lex mortis, coepit obli­
gare lex nova per quam Ecclesia desponsatur Christo et tenetur sequi
illum. Et confirmatur ex eo quod ibi dicit Apostolus, Ut sitis alterius
qui ex mortuis resurrexit; eo vel maxime quod Christus Dominus in illo
triduo, cum non esset homo, non erat sponsus et vir Ecclesiae, atque
idcirco Ecclesia non debet obligari lege hujus matrimonii, quia simpli­
citer loquendo non erat tunc sponsus ejus Deus et homo.
Haec duae sententiae sunt (piae versantur communiter inter thomistas, sed secunda sententia praevalet.
18. — Nihilominus sunt alii duo modi dicendi, qui a quibusdam re­
putantur quasi medium inter istas opiniones. Primus est quod in puncto
mortis Christi cessavit quidem lex vetus, sed lex evangelica non coepit
obligare usque ad resurrectionem. Atque hoc modo in illo triduo mortis
Christi totus mundus fuit redactus ad legem naturae, sicut erat olim
ante legem veterem. Haec sententia est aliquo modo suadere ex iis quae
diximus, quod pertinebat essentialiter ad significationem legis veteris
significare passionem Christi futuram. Ergo perfecta passione, deficiebat
essentia legis et sacramentorum ejus, siquidem jam erant signa falsa
si significarent passionem Christi futuram. Quod autem lex nova non coe­
perit usque ad resurrectionem, rationibus secundae sententiae probabitur.
At vero haec sententia, quamvis respectu populi gentilis verum ha­
beat, tamen respectu populi judaeorum non videtur probabilis. Primo,
quia ille populus erat specialis populus Dei .segregatus ad specialem
cognitionem et cultum illius. At vero si in illo triduo reduceretur ad sta­
tum legis naturae non esset speciali ratione populus Dei quam aliae
gentes. Secundo ex Mat. 5 (v. 17) : Non veni solvere legem aut prophetas,
sed. adimplere. Sed si lex mosayca ccssasset in puncto mortis Christi in
quo nondum coepisset obligatio legis novae, tunc profecto Christus in
morte sua non implevisset legem veterem, sed solvisset. Impletio enim
veteris legis fuit institutio legis novae, justa illud Joan. 1 (vv. 16-17) :
De plenitudine ejus omnes accepimus, ...quia lex per Moysem data est.
e/ratüt autem et veritas per Jesum Christum facta est. Et divus Leo
pontifex sic dicit in Sermone de passione.
Ad secundum praedictae sententiae respondetur quod intrinsecum
erat legi veteri et sacramentis ejus significare consummationem operis
redemptionis nostrae. Et quamvis significaret passionem et mortem
Christi futuram, tamen significabat ut causam consummatricem operis
redemptionis nostrae. Quapropter adhuc in triduo mortis Christi relin­
quebatur locus praefigurandi Christum legi veteri et sacramentis ejus,
scilicet consummationem redemptionis nostrae quae futura erat virtute
passionis in resurrectione Christi.

QUAEST. LXVI, ART. 2

133

Pro cujus intelligentia observandum est quod, quamvis esset intrin­
secum et quasi essentiale veteri legi et· sacramentis ejus significare olim
Christum passurum, nasciturum et moriturum, ad hoc enim instituta
est lex et sacramenta ejus, tamen omnia haec significabat in ratione ct
sub ratione futurae redemptionis consummatae; ct idcirco etiam post
nativitatem Christi servabant suam significationem intrinsecam. Quam­
vis enim significarent jam nasciturum Christum, similiter servabant
suam significationem formalem Christo passo et mortuo donec consum­
matum esset opus redemptionis in resurrectione ipsius. Quibusdam autem
videtur quod significatio legis et sacramentorum ejus re-spoctu Christi
nescituri et passuri et morituri fuerit intrinseca pro aliquo tempore,
non tamen pro toto tempore quo permanserunt. Est exemplum : quamvis
non sit de essentia hominis quod non semper sit infans vel puer aut vir.
pertinet tamen ad ejus essentiam physice loquendo quod sit aptus ut in
eo possit reperiri hujusmodi differentiae status secundum diversas par­
tes temporis humanae vitae. Ita etiam servata essentia veteris legis et
sacramentorum ejus, invenientur in ea hujusmodi differentiae signifi­
candi Christum, scilicet tunc nasciturum, passurum et moriturum. Nec
displicet hic modus dicendi, consequenter loquendo ad sententiam no­
stram. dummodo asseramus quod formalissimum objectum significationis
legis veteris et sacramentorum ejus erat Christus futurus consummate
redemptor noster. Huic doctrinae valde consonat quod legimus Lue.
ultimo (vv. 46-47) : Oportet Christum pati et resurgere a mortuis, et
praedicare in nomine ejus poenitentiam.
19. — Alius modus dicendi quasi medius, inter has sententias est,
veterem legem cessasse quidem in momento mortis Christi, et in hoc con­
venit cum praecedenti modo dicendi, sed differt in eo quod ait legem
evangelieam tunc incocpisse obligare, non simpliciter in ratione legis,
sed in ratione novi testamenti, quia testamentum morte testatoris confir­
matur. Unde infertur quod lex cvangelica non obligavit in illo instanti
totum universum, immo nec totum populum Judaeorum, sed solummodo
obligavit Apostolos tamquam exeeutores novi testamenti.
Hic modus dicendi nullum habet fundamentum discernendi obliga­
tionem novi testamenti ab obligatione legis evangelicae. Unde ad argu­
mentum pro hac sententia respondetur quod potissimus executor novi
testamenti fuit ipsemet testator Christus postquam resurrexit a mortuis.
Et ratio est quia Apostoli fuerunt exeeutores ministeriales, juxta illud
primae ad Cor. 4 (v. 1) : Sic nos existimet homo, tamquam ministros
Christi et dispensatores mysteriorum Dei. Ergo si ipse Christus fuit
principalis executor novi testamenti, oportebat illum prius resurgere a
mortuis quam Apostoli essent ministeriales exeeutores novi testamenti.
Et haec ratio maxime confirmat nostram sententiam, quod lex nova non

134

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

coepit obligare usque ad resurrectionem Christi. Hactenus dictum sit
do differentia opinionum inter thomistes.
20. — Jam vero est praecipua difficultas quae versatur inter thomi­
stes et scotistas. Nam schola divi Thomae asserit quod lex evangelica
coepit obligare vel in morte vel in resurrectione Christi, et tunc similiter
legis veteris obligatio cessavit.
At vero Scotus ubi supra opinatur quod lex evangelica non coepit
obligare usque in diem pentecostes. Ratio ejus est quia antea non fuerat
satis promulgata lex evangelica, ct consequenter usque ad illud tempus
non fuit mortua lex vetus. Dicit secundo Scotus quod in die pentecostes
lex evangelica non obligavit universum mundum, sed dumtaxat illam
provinciam Judaeae ad quam facile poterat notitia evangelii pervenire
ex vi promulgationis factae illa die.
Ex quo sequitur quod obligatio legis cvangelicae tunc incoepit in
singulis provinciis, quando in illis specialiter facta est sufficiens et
authentica promulgatio. Ex quo rursus inferunt secundo discipuli Scoti
quod post diem pentecostes lex vetus vim habebat apud judaeos in illis
provinciis- in quibus nondum erat evangelium sufficienter promulgatum.
Et ratio illorum est quia lex vetus non potuit omnino abrogari nisi per
legem evangelicam sufficienter promulgatam. Inferunt tertio quod modo
do facto, si reperiatur aliqua provincia ad quam nondum pervenerit
authentica praedicatio evangelica, in tali provincia circumcisio erit suf­
ficiens remedium ad justificationem parvulorum inquantum est sacra­
mentum legis veteris. Et eadem videtur esse ratio de remedio sacrificii
vel sacramenti quale erat in usu apud fideles qui vivebant in lege
naturae.
21. — Respondetur ad hanc difficultatem, et sit prima conclusio:
Periculosum est in fide, si non est error, asserere quod lex vetus non fue­
rit mortua vel in die resurrectionis, vel saltem in dic pentecostes. Haec
sententia communis est theologorum, paucis exceptis. Docent illam
sancti patres, praesertim divus Hieronymus ct Augustinus, ut patet in
epistolis ipsorum quae habentur in secundo tomo Epistolarum divi Aufiustini, specialiter in epistola 19. Probatur ista conclusio satis theolo­
gice. Significatio Christi futuri redemptoris et redemptionis per ipsum
faciendae cessavit vel in dic resurrectionis vel saltem in die pentecostes,
quando jam Christus Dominus sedens ad dexteram Patris, Spiritum
Sanctum misit, cujus virtute opus redemptionis, consummatum quidem
a Christo, applicandum erat hominibus. Sed haec significatio essentia
lis erat legi veteri et sacramentis ejus. Ergo tunc cessavit ipsa cum sacra­
mentis ejus, et mortua est. Consequentia manifesta videtur, nam defi­
ciente essentia rei, necesse est quod res ipsa deficiat. Major etiam est theo­
logis acceptissima, quia opus nostrae redemptionis ex parte Christi

QDAEST. LXVI, AKT. 2

135

nihil aliud postulavit, sed suis numeris absolutum fuit Spiritu Sancto
misso de caelo; jam enim tunc solum restabat articulus ille fidei com­
pletus, Et iterum venturus est judicare. Sed probatur minor, quia inquit
Apostolus ad Hebr. 10 (v. 1) : Umbram f uturorum bonarum habens lex;
ubi per futura bona intelligit Apostolus opus nostrae redemptionis futu­
rum per Christum, quem appellat imaginem rerum, in quo virtualité!·
continebantur omnia nostra bona gratiae et gloriae. Et confirmatur ex
eo quod dicit ad Colossen. 2 (v. 17). Loquens dc sacramentis et caeremo­
niis veteris legis ait: Quae sunt umbra futurorum, corpus autem
Christus; cujus sensus est quod Christus ct opus nostrae redemptionis
consummatum ab ipso erat corpus, id est veritas illius umbrae. Ergo
adveniente ista veritate et consummato opere nostrae redemptionis per
Christum, cessavit tota illa umbratilis significatio. Igitur minor illa
certissima est.
Probatur secundo. Quia lex vetus non fuit data absolute pro toto
tempore, sed limitate usque ad tempus illud in quo Christus consum­
maturus erat opus redemptionis humani generis. Ergo simul atque con­
summatum est hoc opus, cessavit ipsa lex a semetipsa intrinsece mortua.
Antecedens videtur osse certa fides ex illo ad Galat. 3 (v. 19), Lex
propter t ran gressionem posita est, donec veniret semen cui promiserat,
id est donec veniret Christus, ut interpretatur ab Apostolo ibidem. Item
ibidem (vv. 24-25) inquit Apostolus: Lex paedagogus noster fuit in
Christo. At ubi venit, inquit, fides, jam non sumus sub paedagogo, id
est, ubi venit Christus ipse qui credebatur venturus, jam non sumus sub
lege veteri, id est cessavit lex vetus et officium paedagogi.
Ad argumentum vero contrariae sententiae facile respondetur quod
ut cessaret lex vetus, non opus erat speciali derogatione nec promulga­
tione evangelicae legis per provincias orbis, sed sufficiebat consummatio
ipsius operis redemptionis humani generis factae per Christum.
Ex dictis sequitur nullo modo posse dici absque periculo erroris quod
modo in aliqua parte orbis circumcisio ut sacramentum veteris legis suf­
ficiat ad justificationem parvuli vel adulti.
22. — Secunda conclusio: Non est tutum in fide asserere quod, post
sufficientem promulgationem evangelii, perseveraverint sacramenta vel
remedia legis -naturae in aliqua parte mundi in qua nihil auditum esset
dc Christo, ft quod illa sufficerent ad justificatione. Haec conclusio
communis est theologis, praeter aliquos discipulos Scoti. Probatur. Quia
licet aliqui dicant probabiliter quod antequam evangelium esset suffi­
cienter promulgatum, sacramenta legis naturae apud fideles adhuc vale­
bant saltim ad justificationem parvulorum sicut olim, nihilominus
constantissime affirmant quod post evangelium sufficienter promulga­

13(J

DOMINICUS HANEZ

tum solus baptismus Christi est salutiferus. Item sacramenta illa erant
signa venturi redemptoris: ergo completa redemptione cessaverunt,
sicut ipsa circumcisio.
Quod si dicas durum videri quod fideles dispersi per totum orbem
manerent sine remedio pro parvulis: respondetur quod saltim post evangelium sufficienter promulgatum, etiamsi non pervenerit ad notitiam
singulorum, nulla potest esse ratio quod non coeperit tunc verificari illud
Joannis 3 (v. 5) : Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto etc.,
tamquam medium necessarium ad salutem.
23.—Sed tota difficultas est quo tempore fuerit facta haec suffi­
ciens evangelii promulgatio. De qua re videntur differre divus Chrysostomus et divus Augustinus, (piorum sententias refert divus Tornas lectio­
ne tertia ad Romanos 10, in illud: In omnem terram exivit sonus eorum.
Nam divus Chrysostomus dieit impletum fuisse venientibus Aposto­
lis (1) ; divus Augustinus dicit quod postea est impletum, nam et suo
tempore erant gentes in Africa ad quod non pervenerat evangelii prae­
dicatio (2). Sed divus Thomas illic intendit conciliare sententiam isto­
rum patrum. Nihilominus elegit sententiam Chrysostomi ut magis con­
formem intentioni Apostoli, asseritque temporibus Apostolorum factam
fuisse sufficientem promulgationem evangclicam in omnibus provinciis
orbis. Nec oportet quod ad singulorum notitiam perveniat evangelium
ut sit remedium necessarium ad salutem baptismus, quamvis excusa­
buntur a peccato infidelitatis qui habent ignorantiam invincibilem evan­
gelii ; sed damnabuntur propter peccatum saltem originale, vel propter
alia peccata quae commiserunt contra legem naturae. In quo loco viden­
dus est omnino divus Thomas.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum aqua sit propria materia baptismi
ARTICULUS QUARTUS

Utrum ad baptismum requiratur aqua simplex
In istis articulis ponit divus Thomas hanc conclusionem: quod ma­
teria necessaria ad sacramentum baptismi, non solum necessitate
praecepti, sed etiam necessitate substantiae ipsius sacramenti est
aqua elementaria, qualis est aqua maris, fluviorum, puteorum et pluviae.
(1)
(2)

S. J. CiiRYsoer. Hornil. in Matthaeum homil. 75. MG 58. 689.
S. Αυαυβτ. Kpist. 119. cap. 12. n. 50. ML 33. 924

»

9LAKST. LXVI, ABT. 5

137

Quae conclusio est certa secundum fidem catholicam, et habetur ex anti­
qua traditione Ecclesiae, et declarata ct definita est in conciliis Latera­
nensi, Viennensi, Florentino et Tridentino, sess. 7, de baptismo, can. 2.
Circa quam veritatem solum advertendum est quod, quando dubitatur
an aliquid sit vera aqua, erit mortale peccatum baptizare cum illo liquore,
nisi fuerit extrema necessitas, et tunc debet fleri sub conditione vel ex­
pressa vel subintellccta.
Praeterea, circa solutionem ad tertium utriusque articuli nota esse
errorem negare fuisse veram aquam quae exivit cum sanguine de latere
Christi mortui in cruce. Ita definitum est expresse ab Innocentio tertio
c. Cum Marthae, de celebratione missarum. Utrum vero illa aqua natu­
raliter fuerit genita in corpore Christi, an miraculose producta, sub du­
bio relinquitur ab ipso Innocentio et a viris doctissimis. Magister Soto
existimat quod absque miraculo fuit illa aqua genita in corpore Christi
naturaliter, quamvis miraculose fuerit exire a corpore mortuo. Nobis
tamen multo tutior et verior sententia videtur quod illa aqua miraculose
fuit genita in corpore Christi in tanta abundantia, ut possit fluere simul
cum sanguine unito cum divinitate. Nam profecto si aqua illa naturali­
ter genita fuit in corpore Christi, non miraculum erat quod exiret
aperto latere ubi erat aqua. At vero Joannes, 19, tamquam rem valde
miraculosam et stupendam narrat, quod aperto latere, continuo exivit
sanguis et aqua, et qui vidit testimonium perhibuit, et revera ita est.
Et fuit maximum miraculum quod a corpore a quo per tres horas san­
guis fluxerat vivente Christo, et jam etiam duas horas mortuo, exiret
sanguis in tanta abundantia et aqua purissima ct elcmentaris. Quae ta­
men genita est ex aliquibus humoribus qui erant in corpore Christi,
non quidem informati anima, rationali, sed pertinentes ad existentiam
mortalis corporis. Reliqua vide apud divum Thomam.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum haec ait conveniens forma baptismi: Ego te baptizo in
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti
1. — Conclusio est affirmativa.
Haec conclusio est certa secundum fidem, et definita in concilio Flo­
rentino et in c. 1 de baptismo et ejus effectu
quis puerum], ct est
communis consensus Ecclesiae fundatus in illo Mat. ultimo (v. 19):
Baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.
2. — Nota primo quod haec conclusio in duplici sensu potest accipi.
Uno modo, quod intelligatur quod haec forma sit sufficiens ad essentiam

13S

DOMINICUS BA NEZ

baptismi, sive illa sit necessaria, sive non. Et quidem in hoc sensu certis­
sima est secundum fidem. Secundo modo potest intclligi quod sit neces­
saria ad substantiam sacramenti; et sic opus est aliqua explicatione.
Quapropter nota secundo quod haec forma non est simpliciter neces­
saria quantum ad omnia verba materialiter sumpta quia, ut diximus
de sacramentis in communi, hoc commune est omnibus sacramentis, quod
illorum forma non sunt omnino verba materialiter determinata, sed
satis est quod substituantur alia verba aequivalentia secundum commu­
nem sensum. Unde in hac forma baptismi, poterit loco illius verbi
baptizo, substitui aliud verbum, scilicet abluo vel aliud ejusdem signi­
ficationis, quale est verbum intingo, vel mergo vel aspergo, quidquid
dicat Gabriel in 4. d. 3, ct Alexander Halensis 4 p., q. 3. Nihilominus
sententia communis est quod illa verba sufficiunt, ita ut si absit scan­
dalum, non sit peccatum mortale uti illis verbis; quamvis sit veniale,
quia sine causa non licet discedere a verbis quibus utitur Ecclesia.
Nihilominus est mortale si quis uteretur verbis de quibus dubium est
an significent idem quod verbum baptizo.
Nota tertio quod si praedicta forma consideretur non materialiter
secundum verba quae continet, sed formaliter secundum haec verba vel
alia ejusdem significationis, necessc est asserere quod est simpliciter
necessaria ad substantiam baptismi; et oppositum aut est error, aut
errori proximum. Et probatur, quia asserendum est quod pro quolibet
sacramento unica forma loquendo formalitcr instituta esi a Christo
Domino. Item, haec forma quam concilium Florentinum definit esse
veram et sufficientem, si formalitcr consideretur, debet esse simpliciter
necessaria ; alias non esset tantum una forma pro sacramento baptismi.
Et confirmatur, quia in qualibet re unica tantum forma invenitur, sive
sit res naturalis, sive artificialis: ergo cuilibet sacramento, si quidem
habet relationem cum ipsa re significanda, est unica forma. Unde sequitur
quod illa forma qua utuntur graeei ex permissione concilii Florentini,
scilicet: Baptizetur servus Christi in nomine Patris etc., est eadem for­
ma, loquendo formalitcr, cum forma qua utitur Ecclesia latina. Alias
non esset idem sacramentum baptismi, quod quidem asserere esst t erro­
neum.
Nota quarto quod in hac forma qua utitur Ecclesia latina quatuor
possumus considerare. Primum est persona ministri, quae designatur
pronomine ego; secundum est actus baptizandi, designatus verbo baptizo;
tertium est persona ipsa quae baptizatur, designata pronomine illo, v. g.
Petro; quartum est causa principalis hujus sacramenti et effectus illius,
scilicet tota Trinitas expresse designata in nomine Patris et Filii et
Spiritus Sancti.

VÜ.VEST. LXVI, ART. 5

139

3. — Dubitatur ergo utrum ad substantialem formam hujus
sacramenti sit necessarium quod illa quatuor exprimantur in ipsa.
Respondetur, et sit prima conclusio: Non est necessc ad substantiam
sacramenti quod persona ministri exprimatur in ipsa forma, sed suf­
ficiet quod exprimatur causa principalis, et non excludatur persona
ministri. Probatur conclusio, quia forma qua utuntur graeci ex concesione concilii Florentini, est sufficiens. At vero in illa nullatenus expri­
mitur persona ministri cum dicitur: baptizetur servus Christi. Ubi
graeci non intendunt significare quod actio baptizandi proficiscatur a
persona ministri, sed a principali agente, sicut divus Thomas hic in
solutione ad primum dicit. Quia graeci intendunt subticere personam
ministri ut excluderent antiquum schisma quod reprehendit Apostolus
contra eos qui gloriabantur dicentes, ego sum Pauli, ego vero Apollo.
Atque adeo sensus illius formae est: baptizetur servus Christi ab ipso
Deo Patre et Filio ct Spiritu Sancto. Quia tamen causa principalis ope­
ratur per instrumentum, ut constat ex exercitio baptizandi quoi exercet
minister, non excluditur ipsa persona ministri implicite, quin potius
implicite continetur, quemadmodum quando dicimus, Petrus scribit
epistolam, non excluditur calamus, sed quodammodo implicite continetur
ct subintelligitur.
Quod si aliquis interroget an minister Ecclesiae latine possit uti
forma Ecclesiae graecorum : respondetur quod, quamvis aliquando fuerit
dubitatum inter viras doctos an illa forma esset sufficiens ad substantiam
sacramenti in Ecclesia latina, sed jam post concilium Florentinum non
relinquitur dubium quod illa forma sit .sufficiens, sive proferatur a mi­
nistro ecclesiae latino, sive graccae. Et ratio est evidens, quia forma
quae prolata ab uno ministro est sufficiens ad substantiam sacramenti,
erit sufficiens a quovis ministro proferatur. Sed secundum fidem, jam
certum est quod illa forma est sufficiens prolata a ministro graeco. Ergo
etiam prolata a ministro latino.
Nihilominus minister latinus peccaret mortaliter si uteretur illa for­
ma. etiamsi abesset scandalum. Tta sentiunt viri doctissimi nostri tem­
poris. Et ratio est quia recedere a ritu et caeremonia latina non potest
non esse mortale peccatum. Eo vel maxime quia inter ecclesiam latinam
et graccam magna fuit olim dissensio circa formam hujus sacramenti,
graecis asserentibus quod latini errabant proferentes personam mini­
stri in hac forma ; latinis vero contradicentibus necessariam esse talem
expressionem. Minister ergo latinus qui morem ecclesiae latinae relinquit,
videtur consentire quod ecclesia latina erret proferendo personam mi­
nistri. Verum est tamen quod si solum relinqueret pronomen ego, et
diceret baptizo te. non peccaret mortaliter, sed solum venialitcr.

140

DOMlXlCt'S BASEZ

Quod si rursus quaeras an minister ecclesiae graecac peccaret mor­
taliter si uteretur forma qua utitur ecclesia latina: respondetur, propter
scandalum in sua ecclesia peccaret mortaliter, at vero secluso scandalo
nullum peccatum commiteret. Et ratio est quia non est indecentia ali­
qua, sed maxima convenientia quod membra conformentur suo capite.
Constat autem quod ecclesia romana est caput omnium ecclesiarum.
Ergo minister ecclesiae graecac nullatenus peccat conformando se cum
ecclesia romana secluso scandalo pusillorum, id est ignorantium. Eo
maxime quod ecclesia romana non praecepit ut graeci uterentur illa
forma, sed potius permisit et concessit quod illa uterentur, ne aegre
ferrent discedere ab antiqua consuetudine. Ergo si velint sequi ritum
ecclesiae latinae. non faciunt contra aliquod praeceptum, ac proinde
non peccant.
4. — Secunda conclusio: Necessai iion. (st ad substantiam hujus sa­
cramenti quod in forma exprimatur actio baptizandi sacrament alis, sive
per modum actionis, sive per modum passionis, ut exprimitur in formo
graecorum. Haec conclusio communis est omnium theologorum, et asse­
ritur a divo Thoma in solutione ad secundum. Et fundatur in illo Mat.
ultimo çV. 19) : Baptizantes eos in nomine Patris etc.
Probatur ista conclusio. Quia sacramenta novae legis significant quod
efficiunt. Sed sacramentum baptismi efficit ablutionem animae spiri­
tualem. Ergo nccesse est quod talis ablutio significetur et explicetur per
formam hujus sacramenti. Confirmatur et explicatur ista ratio ex ra­
tione divi Thomae ad secundum. Etenim applicatio materiae hujus sacra­
menti, scilicet baptizat io ve) ablutio corporalis indifferens est ad plures
effectus: ergo necesse est quod determinetur per formam ad ablutionem
spiritualem, quae est effectus hujus sacramenti : quod quidem fit cum
dicitur : ego te baptizo in nomine Patris etc.
Quod si aliquis objiciat quod haec ratio solum probat quod debet
explicari spiritualis ablutio animae qui est effectus hujus sacramenti,
non autem videtur probare quod ipsa actio exterior ct sensibilis sit
explicanda verbis: respondetur quod utruinque probat ista ratio, quia
spiritualis ablutio animae debet significari per ipsam ablutionem exterio­
rem, quae quidem de se non habet determinate significare ablutionem
interiorem. Ergo nccesse est quod elevetur ct determinetur per verba
ipsius formae, cum dicitur, ego te baptizo, non quidem ad quemlibet
alium effectum, sed in nomine Patris etc. Et ita materia et forma consti­
tuunt unum signum perfectum sacramentale.
5. — Tertia conclusio: Necessarium est ad substantiam hujus sacra­
menti quod in ipsa forma exprimatur persona suscipiens sacramentum.
Conclusio est communis omnium theologorum, et fundatur in verbis
Domini. Mat. ultimo (v. 19). Baptizantes eos. ubi pronomen illud eos

QUAKST. bXVl, AKT. 5

141

designat subjectum quod baptizatur et recipit sacramentum. Ac proinde
non solum in ecclesia latina exprimitur persona recipientis, sed etiam
in forma graecorum, ut cum dicitur: Baptizetur servus Christi Petrus,
vel Joannes. Diximus in conclusione praecedenti quod ipse actus sacramcntalis secundum quod est in exercitio debet explicari in ipsa forma.
Sed non potest convenienter explicari nec per modum actionis nec per
modum passionis, nisi simul exprimatur subjectum a quo exercetur actio
vel passio. Ergo. Confirmatur, quia omne sacramentum consistit in
applicatione passiva ad subjectum, praeter sacramentum eucharistiae:
ergo in omni alio sacramento debet explicari subjectum.
Et si quaeras an debeat explicari determinate, an vero sufficiat quod
in communi explicetur, v. g. an haec sit sufficiens forma: Baptizetur ser­
vus Christi in nomine Patris etc. Respondetur quod nccesse est explicari
in particulari subjectum. Inde in illa forma graecorum nccesse est adde­
re vel pronomen hic. vel Joannes, aut Petrus ; et ita assignatur a concilio
Florentino, et conceditur graecis tamquam sufficiens. Quapropter si
quis fuisset baptizat us absque designatione personae singularis, opor­
teret iterum baptizari, saltim sub conditione, quia non constat quod
illa forma sit legitima.
6. — Quarta conclusio: Ad substantiam hujus sacramenti requiri­
tur quod in ejus forma exprimatur Trinitas divinarum personarum in
unitate essentiae. Haec conclusio certa est secundum fidem, et definita
a canone 49 Apostolorum, et habetur dc consecratione, d. 4, c. Si quis
presbyter, et c. in synodo, quod est decretum Zachariae pontificis. Idem
definivit Vigilius papa in epistola ad Eleutherium, c. 2, et Alexander
tertius in decretali quae citatur a divo Thoma in solutione ad secundum;
et idem colligitur ex forma qua utuntur graeci et latini, nam in utraque
exprimitur Trinitas personarum in unitate essentiae.
Circa quam formam ante omnia explicare oportet quid significetur
per illam vocem in nomine. Hugo de Sancto Vietore lib. De sacramentis,
6 p., c. 2 ait quod idem valet ac si diceret, “in fide Patris et Filii et
Spiritus Sancti” (1). Hoc ipsum videtur sentire Scotus, q. unica, d. 3,
a. 5. Sed profecto haec intelligentia non est conveniens nam effectus
baptismi non pendet a fide cujuscumque, saltem quatenus ad characte­
rem et substantiam sacramenti. Deinde in eo quod dicitur, in fide Patris
et Filii et Spiritus Sancti, non significatur unitas essentiae in trinitate
personarum. Eisdem rationibus potest refutari alia intelligentia, vide­
licet quod in nomine tantum valeat ac si diceretur in professione vel
invocatione Patris etc. Legitima ergo intelligentia est quam divus Tho­
mas insinuat in solutione ad sextum, in quo intendebatur probare quod
(li

Hugo

ok

S. Victore. De «aeramenti
*

l!b. 2. p. 6. cap. 2 ML 176, 445.

142

DOMINICUS BASEZ

esset sufficiens forma si diceretur in nominibus Patris etc. ; et respond» :
divus Thomas quod, “etiamsi sint tria nomina personalia trium perso­
narum, ...virtus autem divina quae operatur in baptismo ad essentiam
pertinet, ct ideo dicitur in nomine, et non in nominibus”.
Ex quo colligitur quod intelligentia formae est, in virtuti Patris
et Filii etc. Ad eamdern intelligentiam reducitur alius sensus quorumdam
modernorum, ut idem sit. in nomine atque in potestate aut auctoritate
Patris ct Filii etc. Hinc sequitur quod si aliquis baptizet sub hac form ».
Ego te baptizo in virtute Patris ct Filii et Spiritus Sancti, esset validum
sacramentum, quamvis aliqui negent, ut magister Soto ubi supra. Ce­
terum, si diceretur, in nominibus Patris et Filii etc., non perficeretur
sacramentum, quia non significatur unitas essentiae, quae est virtus
operandi ad extra. Denique ubi res dubia fuerit an vox substituta habeat
eamdern significationem, praeter quam quod erit mortale peccatum ita
baptizare, repetendus erit baptismus sub conditione.

7. — Dubium autem principale circa istam formam illud est an
si quis diceret, Ego te baptizo in nomine Genitoris et Geniti et
Procedentis ab utroque, esset sufficiens forma ad perficiendum
sacramentum baptismi.
Pro parte negativa videtur esse divus Thomas in solutione ad septi­
mum, ubi ait quod “sub aliis nominibus non perficitur sacramentum’'.
Eamdern sententiam tenet Durandus in 4, d. 3, q. 2, et Scotus ibidem, Ga­
briel q. 1, conclus. 3. et Pahidanus, q. 1, quamvis aliquantulum videtur
inclinare ad alteram partem. Silvester verbo Baptismus, 1. q. 10, et fere
omnes theologi ajunt illam formam non esse sufficientem, sed omnino
necessarium esse quod personae exprimantur illis nominibus, Patris ct
Filii etc. vel aliis synonimis omnino significantibus formaliter relatio­
nes personarum.
Haec sententia fundatur: primo, in eo quod Christus Dominus in illis
nominibus Patris et Filii et Spiritus Sancti praecepit baptizare. Se­
cundo, quia illa nomina. Genitor ct Genitus et Procedens ab utroque,
significant formaliter actus notionales ; at vero Pater et Filius et Spiritus
Sanctus significant formaliter proprietates relativas constitutivas per­
sonarum: ergo non significant idem formaliter ex parte rei significatae.
Praeterea, quia Christus Dominus saepissimo in evangelio sub illis no­
minibus Patris ct Filii et Spiritus Sancti docuit nos mysterium Trini­
tatis, ut patet Joannis 14, 15 et 16. Item, ex ipsa consuetudine Ecclesiae
tam latinae quam graecac baptizandi sub illis nominibus significantibus
personas relative formaliter. Item, ex c. 1 de baptismo et ejus effectu
[Si g«»l, ubi ait pontifex, quod nisi quis diceret, in nomino Patris et
Filii etc., non valet baptismus·, et ex cap. In synodo, de consecratione.

QUAEST. I.XV1, ART. 5

143

d. 4, Zacharias pontifex (dicit] quod nisi quis sub illis nominibus bapti­
zetur, non est Christianus.
8. — Contrariam sententiam tenet Cajetanus super istum articulum,
immo addit quoti quaelibet nomina per quae exprimitur distincte Tri­
nitas personarum ex accommodatione usus, sufficientia sunt. Probatur
ista sententia ex his quae diximus de sacramentis in communi, quod
significatio formae debet accipi ex accommodatione usus. Sed. illa no­
mina, Genitor et Genitus et Procedens ab utroque, ex accommodatione
usus ecclesiastici et theologici significant tres personas Trinitatis, ut
patet in illo hymno, Genitori Genitoquc etc., ubi vice aliorum verborum,
ut gloria Patri etc., colitur trinitas personarum.
Secundo probatur. Haec nomina, Pater, Filius et Spiritus Sanctus,
non significant tres personas divinas ex rigore significationis latinae, sed
ex accommodatione usus: ergo etiam illa nomina, Genitor el Genitus et
Procedens ab utroque sufficient ex accommodatione usus. Probatur ante­
cedens, quia Pater significat omnes patres, sicut Filius omnes filios,
similiter Spiritus Sanctus significat omnem spiritum in quo est sanctitas.
Tertio probatur. Si quis diceret in sacramento confessionis, Ego
remitto tibi peccatum vel condono, esset vera forma illius sacramenti,
quia aequivalenter idem significat atque absolvo te a peccato, quamvif
formalissima significatio non est eadem.
Quarto probatur. Si quis diceret, Ego te abluo vel tingo in nomine
Patris etc., esset vera forma secundum communem opinionem theologo­
rum, praeter Gabriclem d. 3, q. 1. Ergo etiam in nostro casu illa esset
vera forma baptismi. Probatur consequentia, quia baptizo non habet
eamdern formalem significationem atque illa singula verba, sed potius
universaliorem.
Quinto arguitur. Si quis dixerit, In nomine Patris et Jesu Christi et
Spiritus Sancti, esset verus baptismus: ergo etiam altera forma esset suf­
ficiens. Antecedens putat Cajetanus esse sufficiens, quia Jesus Christus
importat personam Filii Dei. Consequentia probatur, quia in nomine
Jesu Christi non importatur formaliter et expresse relatio personalis per
quam constituitur persona Filii, quamvis implicite contineatur.
Sexto arguitur. Qui confitetur se credere in unum Deum genitorem
et genitum ct procedentem ab utroque, sufficienter confitetur mysterium
Trinitatis. Sed hoc satis est ad veritatem baptismi, ut dicitur in concilio
Florentino. Ergo.
Arguitur septimo, quod alias sequeretur quod, si esset aliqua natio
in cujus lingua non essent nomina synonima cum istis, Pater et Filius
et Spiritus Sanctus, quia formalitcr important relationem, sequeretur
quod in illa natione non posset conferri baptismus in illo idiomate. Dace

DOMINICUS BANEZ

14-1

omnia confirmantur ex divo Ambrosio lib. 1 Dc Spiritu. Sancto, cap. 3,
ubi ait : “Si Christum dicas, et Patrem a quo unctus, et ipsum qui unctus
est Filium, et Spiritum Sanctum quo unctus est designasti” (1). Et
Ambrosius ibi probat quod in nomine Christi valet baptismus, quia in
nomine Christi intelliguntur et continentur tres personae sub illis no­
minibus, ungentis et uncti et qui unctus est. Ergo multo magis valebit
sub illis nominibus, in nomine Genitoris et Geniti et Procedentis ab
utroque.
9. — De hac quaestione Soto in 4, d. 3, q. unica, ari. 5 ita sentit quod
tutius est sequi opinionem communem, vel quod sit problema usque adeo,
ut si qui sub aliis nominibus baptizabant quam sub nominibus Patris
et Filii ct Spiritus Sancti, isset iterandus baptismus sub conditione. Ita
sentit magister Cano.
Sic etiam et nas sentimus. Unde dicimus duo. Primum est. quod
proculdubio peccaret mortaliter qui nunc uteretur alia forma quam.
In nomine Patris ct Filii et Spiritus Sancti, tum quia esset notabilis
mutatio secundum consuetudinem Ecclesiae, tum maxime quia exponitur
periculo non conferendi verum sacramentum propter varietatem opi­
nionum.
Secundo dicimus quod ad disputandum, probabilior est sententia
quae tribui [potest] divo Thomae in solutione ad septimum, ubi ait quod
“in aliis nominibus non perficitur sacramentum”, etenim rationes
adductae pro parte negativa nobis videntur efficaciorcs.
10. — Unde respondetur ad argumenta facta pro opinione Cajetani.
Ad primum, quod accommodatio usus debet esse talis, ut verba ipsa
significent quod est essentiale in forma quae est instituta a Christo.
Verba autem quae Christus instituit pro forma baptismi important for­
maliter relationes constitutivas personarum. At vero illa nomina, Genitor
et Genitus et Procedens ab utroque, non sunt hactenus accomodata usu
theologorum ut significent formaliter relationes constitutivas persona­
rum, sed significant actus notionales ct rationem fundandi relationes
constitutivas trium personarum.
Ad secundum respondetur quod illa nomina ex accommodatione usus
significant divinas personas, Patrem et Filium etc., connotando formal iter relationes constitutivas ipsarum.
Ad tertium respondetur negando consequentiam et similitudinem,
quia illa verba habent fundamentum in evangelio dicente Domino:
Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis; el quodeumque solveris
super terram etc. Est autem formaliter idem condonare peccata et re­
mittere peccata.
(1)

S. Amkromus, De Spiritu Sancto, lib. 1. cap. 3. ML 16. 743.

QUAEST. LXVI, ART. 6

145

Ad quartum respondetur negando consequentiam, quia illa verba
significant sufficientissime actionem applicandi aquam ad baptizandum
ipsum. Potest autem applicari aqua vel per immersionem, vel per asper­
sionem, vel per ablutionem, aut per intinctionem. Et hoc est essentiale ex
parte materiae in hoc sacramento, quod minister applicet aquam ad
ipsum qui baptizatur, quae applicatio nomine generalissimo significatur
verbo graeco baptizo.
Ad quintum respondeo quod mihi valde dubium est an illa forma esset
sufficiens, In nomine Patris etc., quia In nomine Jesu Christi non im­
portatur formaliter relatio, quamvis ibi implicite contineatur persona
Filii. Unde eadem est ratio atque de altera forma. In nomine Genitoris
et Geniti, in qua continentur personae.
Ad sextum respondetur primo quod Christianus non satisfacit prae­
cepto fidei circa mysterium Trinitatis, nisi credat explicite unum Deum
Patrem et Filium ct Spiritum Sanctum. Secundo respondetur negando
consequentiam, quia in forma sacramentali necesse est uti verbis insti­
tutis a Christo vel aliis idem formaliter significantibus.
Ad septimum respondetur quod si in aliqua lingua non essent voces
significantes illud, Pater ct Filius et Spiritus, non esset baptizandum
in illa lingua, sed latine aut gracce vel hebraice. Quod si esset extrema
necessitas baptizandi, et minister nesciret aliam linguam, tunc utatur
nominibus suae linguae magis accommodatis ad significandum Patrem
et Filium etc.
Ad divum Ambrosium, dicemus articulo sequenti ad secundum ar­
gumentum.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum in nomine Christi possit dari baptismus

1. — Prima conclusio: Quidquid desit ad invocationem plenam
Trinitatis, tollit integritatem baptismi.
Secunda conclusio, quae colligitur evidenter ex doctrina divi Tho­
mae in hoc articulo et in solutionibus argumentorum : Non potest
ministrari baptismus nisi specificentur tres personae Trinitatis;
alias nullum erit sacramentum.
2. — Dubitatur primo et universaliter in hoc articulo, an suf­
ficiat ad veritatem baptismi quod in ejus forma tres personae di­
vinae implicite contineantur, v. g. si quis dicat. Ego te baptizo in
nomine sanctissimae Trinitatis.
io

DOMINICUS BANEZ

146

Cajetanus super istum articulum tenet partem affirmativam. Et pro
batur. Primo, quia concilium Florentinum definit quod, si exprimatur
actus qui exercetur, scilicet actus baptizandi cum invocatione Trinitatis
perficitur sacramentum baptismi. Sed in forma, Ego to baptizo in nomi­
ne sanctissimae Trinitatis, reperiuntur haec duo. Ergo perficitur sacra­
mentum.
Secundo probatur ex divo Bernardo in epistola 340, ubi expressis­
sime docet quod baptismus collatus in nomine Dei et sanctae cnicis est
vemm sacramentum, propterea quod in illa voce Dd [Trinitas] impli­
cite invocatur (1). Ergo multo magis baptismus collatus in nomine
sanctissimae Trinitatis erit validus. Probatur consequentia, quia ibi
exprimitur unitas essentiae in eo quod dicitur in nomine, et trinitas
personarum in eo quod dicitur sanctissimae Trinitatis.
3. — Nihilominus respondetur, ct sit nobis certa conclusio: quod ba.
ptismus collatus sub illa forma non est validus, ct absolute iterandus est
absque aliqua conditione. Hanc conclusionem tenent omnes theologi
nostri temporis, praeter Cajctanum, cujus doctrina non sine causa de­
leta est in impressione facta Romae sub Pio quinto. Haec conclusio
probatur ex decretis citatis articulo praecedenti, in quibus absolute
definitur necessariam esse explicitant invocationem divinarum persona­
rum per illa verba, Pater et Filius ct Spiritus Sanctus. Sed specialiter
probatur ex definitione Pelagii pontificis in c. Si revera, de consecra­
tione, d. 4, ubi definit quod baptismus collatus in nomine Dei non est
verum sacramentum; sed est eadem ratio de baptismo eollato in nomine
Trinitatis : ergo non erit verum sacramentum.
4. — Ad primum respondetur quod invocatio sanctae Trinitatis de
qua loquitur concilium est invocatio explicita per illa nomina, Patris et
Filii et Spiritus Sancti, ut patet ibidem ex antecedentibus. Et ita debent
intelligi aliqua decreta pontificum in quibus dicitur hoc sacramentum
conferendum esse in nomine sanctae Trinitatis. Cujus rationem opti­
me explicat magister Soto ubi supra [d. 3, q. unica], a. 6, ubi
ait quod, cum hoc sacramentum sit protestativum fidei, non satis est
in communi invocare Trinitatem et confiteri trinitatem personarum in
unitate essentiae divinae, sed necesse est distincte proferre quem ordi­
nem habeant istac personae in divina natura, propterea quod ex distincta
cognitione harum personarum pendet distincta cognitio multorum
mysteriorum fidei, vel potius omnium aliorum. Hic autem ordo non expli­
catur sufficienter per illam vocem Trinitas, sed per illa verba. Pater et
Filius et Spiritus Sanctus.
(1)

S. Bkrxardvs. Kpitt. W3. Mb 182. 640.

QÜAE8T. LX VI, ART. 6

147

Ad secundum argumentum, aliqui theologi volunt interpretari verba
Bernardi, sed profecto nullam interpretationem admittit divus Ber­
nardus, ut patebit legenti illam epistolam. Quapropter eum reverentia
tanti viri, dicendum est quod ejus sententia in hac parte non est tenenda.
Patet ex consuetudine Ecclesiae, quae juberet talem hominem sic
baptizatum iterum baptizari absque aliqua conditione. Et profecto si
divus Bernardus vidisset diffinitionem illam Pelagii in c. illo Si revera.
mutaret sententiam. Potuit autem videre illam, quia multo antiquior
fuit Pelagius pontifex.

5. — Dubitatur secundo et specialiter, utrum baptismus colla­
tus in nomine Christi sit verum sacramentum, non explicatis aliis
personis Trinitatis.
Partem affirmativam insinuat Magister Sententiarum in 4, d. 3,
c. 5, et Hugo de Sancto Victore ubi supra, et Hadrianus in quaestione
De baptisma, a. 3. Illam tenet Cajetanus an. praecedenti.
Pro hac opinione arguitur primo principaliter, quoniam in Actibus
Apostolorum, 3 et 8 expresse habetur quod Apostoli baptizaverunt
magnam multitudinem in nomine Christi. Nec videtur sufficiens solutio
divi Thomae ad primum, quod Apostoli speciale revelatione Christi ita
fecerunt, quia non legitur facta talis revelatio vel dispensatio. Quod si
facta est, nunquam fuit revocata: ergo permanet virtus illius formae
usque in praesentem diem, quamvis ex praecepto Ecclesiae debeat con­
ferri baptismus in nomine Patris et Filii etc., ut docet Cajetanus.
6. — Secundo arguitur, et replicatur contra praedictam conclusionem.
Sacramentum baptismi quod conferebant Apostoli et modo confertur
in Ecclesia in nomine Patris etc., est idem sacramentum ct ejusdem
speciei : ergo constat ex eadem forma, et non solum ex eadem materia.
Ac proinde illa forma, Ego te baptizo in nomine Christi, est ejusdem
speciei cum ista, Ego te baptizo in nomine Patris etc. Ergo sufficit
quod in forma baptismi contineantur personae Trinitatis implicite, et
si continentur explicite, per accidens est ad rationem formae.
7 — Tertio arguitur ex c. A quodam judaco, de consecratione, d. 4.
ubi Nicolaus papa decernit baptismum collatum a judaco validum fuisse,
si baptizavit in nomine sanctissimae Trinitatis vel in nomine Christi,
sicut dicit Ambrosius. Ergo necesse est asserere quod talis baptismus est
validus.
8. — Nihilominus opposita sententia, non solum est probabilior, sed
tutior. Probatur. Quia illam docent omnes theologi cum sancto Thoma
in hoc articulo. Seotus d. 3. q. 2. quamvis aliquantulum videatur dubi­
tare, tamen magis inclinat in sententiam divi Thomae. Silvester autem
in verbo Baptismus, § 4. ait hanc sententiam usque adeo esse certam, ut
si contigerit baptismum conferri sub illa forma, In nomine Christi,

1

14b

DOMINICUS BANEZ

absque invocatione Trinitatis, sit omnino absolute repetendus absque
conditione.
Quae sententia nobis placet. Et probatur ex decretis citatis in hoc
articulo et praecedenti, in quibus definitur non sufficire ad veritatem
hujus sacramenti quod conferatur sub invocatione tantum unius perso­
nae sanctae Trinitatis, et in c. citato Si revera definitur baptismum
ministratum in nomine Domini iterandum esse, ct idem habetur in c.
Multi, eadem dist.
Unde sumitur argumentum : eadem est ratio de baptismo ministra
to in nomine Christi: ergo absolute repetendus est. Antecedens pro­
batur. quia in novo testamento ipse Christus saepe appellatur Dominus,
et idem est dicere Dominus noster ac dicere Jesus Christus.
Cajetanus in hoc articulo nititur respondere his decretis, quod in c.
S» revera non fit mentio de baptismo collato in nomine Christi, sed in
nomine Domini, et hic baptismus non est sacramentum, et idcirco prae­
cipitur iterari. At vero in c. Multi sermo est de baptismo ministrato
in nomine Christi; et quamvis pontifex reprehendat factum, non tamen
praecipit iterare talem baptismum, ac proinde sensit validum fuisse.
Sed contra hanc solutionem facit primo quod dicebamus modo, idem
esse in novo testamento in nomine Domini et in nomine Christi ; secundo,
quia in c. Multi definit pontifex quod secundum praeceptum cvangelicum traditum a Christo baptismus non est conferendus tantum in no­
mine Christi, sed in nomine Patris etc. At vero in evangelio nullum
invenitur praeceptum circa administrationem sacramentorum, nisi de
substantialibus ipsorum sacramentorum; ct oppositum non habet pro­
babilitatem. Ergo si Christus praecepit in evangelio quod baptismus
ministretur in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, clare colligitur
quod hoc pertinet ad substantiam hujus sacramenti. Ac proinde baptis­
mus collatus in nomine unius tantum personae, etiam in nomine Christi,
non erit validus, quamvis oppositum insinuaverit Magister Sententia­
rum supra, d. 33. Sed oppositum est expresse definitum in c. In synodo,
de consecratione, dist. 4. quod in nomine unius tantum personae non est
validus baptismus. Sed baptismus in nomine Christi collatus confertur
in nomine unius tantum personae. Ergo.
Denique probatur nostra sententia magno argumento. Si non legere
mus in Actibus Apostolorum quod Apostoli baptizabant in nomine
Christi, nemo auderet dicere quod baptismus collatus tantum sub illa
forma, in nomine Christi, esset validus. Sed illud fundamentum est val­
de infirmum ad probandum quod Apostoli baptizabant sub illa tantum
forma, ego te baptizo in nomine Christi. Ergo propter illud funda­
mentum non est asserendum quod talis baptismus sit validus, cum ex
altera parte habeamus expressum praeceptum Domini datum Apostolis.

QUAK8T. LXVI, ART. 6

149

scilicet baptizantes cos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Pro­
batur minor. Primo quidem quia, ut asserit Theophylactus in Actibus
Apostolorum (1), et alii sancti patres insinuant quos optime refert Martinus Cantapetrcnsis lib. 8 Hypotyposeon, cap. 5, Apostoli nunquam
baptizaverunt sub illa forma tantum, Ego te baptizo in nomine Christi,
sed semper in nomine Patrie ct Filii et Spiritus Sancti. Et ratio videtur
optima, quia tunc erat receptum ita baptizandum: ergo tunc adimple­
bant illud praeceptum. Ceterum dicebantur baptizare in nomine Christi
propterea quod conferebant baptismum institutum per virtutem haben­
tem a Christo; quod quidem tunc erat necessarium ita loqui ut baptis­
mus Christi distingueretur a baptismo Joannis, qui tunc adhuc erat
celebris in memoria hominum, usque adeo ut aliqui existimarent illum
sufficire ad salutem. Quod quidem expresse colligitur ex cap. 19 in
Actibus Apostolorum ubi dicit divus Lucas: Factum e$t tamen cum
Apollo esset Corinthi etc., ubi divus Paulus vehementer insinuat quod
baptismus Christi conferebatur sub invocatione personae Spiritus
Sancti, et non tantum in nomine Christi in eo quod dicit, respondentibus
quibusdam baptizatis: Sed neque si Spiritus Sanctus est audivimus. In
quo ergo baptizati estis? Et compertum quod erant baptizati baptismo
Joannis. tunc baptizati sunt in nomine Domini Jesu Christi, non quia
illa esset forma baptismi, In nomine Domini Jesu, sed quia baptizati
sunt baptismo instituto et habente virtutem ab ipso Christo sub illa
forma: Ego te baptizo in nomine Patris et Filii et Spiritu Sancti.
9. — Ad primum argumentum oppositae sententiae, facilis est solu­
tio ex his quae modo dicebamus, quod Apostoli nunquam baptizaverunt
sub illa forma. Respondetur secundo cum divo Thoma in hoc articulo,
quod Apostoli pro tunc ita baptizaverunt ex dispensatione et revelatione
Christi. Nec hoc voluntarie asseritur, quoniam cum ex altera parte
constet quod lex ordinaria est servanda in Ecclesia, scilicet quod baptis­
mus detur in nomine Patris etc., et aliqui viri graves senserint quod
tunc dabatur baptismus sub hac forma, in nomine Christi, necessc est
asserere illud fieri speciali dispensatione per rationem divi Thomae ad
primum; quae ratio postea cessavit multiplicatis fidelibus per totum
orbem ac confitcntibus Filium Dei vivi esse Christum. Respondeo tertio
cum magistro Soto super hunc articulum, quod Apostoli baptizabant
quidem in nomine Christi, sed non tantum in nomine ipsius, sed in no­
mine Patris et Filii Jesu Christi et Spiritus Sancti ; atque hoc pacto
fit satis ipsi legi, et etiam nomen Christi reddebatur celebre et amabile
judacis et gentibus. Et hic modus dicendi est valde probabilis.
(1)

THWWHVLACTU8, Expatitio

Acta Apostoi., cap. 3. MO 125, 555.

150

DOMINICUS BANKS

Utrum autem sufficeret dicere, Ego te baptizo in nomine Patris ct
Christi et Spiritus Sancti, jam patet ex his quae supra diximus circa
illam difficultatem, an in nomine Genitoris et Geniti valeret baptismus.
Nam qui tenet partem affirmativam, consequenter potest asserere quod
loco Filii sufficit substituere Christum, quoniam Christus idem est atque
Filius Dei subsistens in humana natura. Qui vero tenet partem nega­
tivam cum divo Thoma, consequenter debet negare sufficere loco Filii
substituere Christi, quia Christus non importat formaliter relationem
sicut nec Genitus, quamvis contineat illam materialiter et implicite.
Ceterum an sufficiat loco Filii substituere Verbi, scilicet in nomine
Patris et Verbi et Spiritus Sancti, specialem habet considerationem, et
dicendum est esse valde probabile quod sufficiat. Et ratio est quia Ver­
bum conjunctum cum aliis nominibus Patris et Spiritus Sancti eamdem
relationem personalem importat quam dicit Filius, ut bene explicat
divus Thomas prima parte, q. 34, a. 1, et in sequentibus amplius expli­
cabitur.
Quod si quis objiciat quod ista vox Verbi non importat de formali
relationem, ut disputatur in loco citato: ergo non est certum quod for­
maliter significet idem quod Filius, ac proinde quod talis baptismus
valeat : respondetur quod est valde probabile quod baptismus sub illa
forma collatus sit sufficiens, ct quod non sit repetendus, immo aliqui
putant quod, secluso scandalo, non sit peccatum mortale baptizare sub
illa forma. Et probatur. Quia quidquid sit de primaeva significatione
hujus vocis Verbi, tamen secundum communem usum sacrarum littera
rum et sanctorum patrum, Verbum conjunctum cum aliis nominibus
Patris ct Spiritus Sancti idem ponit atque Filius. Quod patet ex illo
Joannis 1: In principio erat Verbum etc., ubi divus Joannes intendebat
docere quod Jesus Christus erat vere Filius Dei naturalis, ejusdem
essentiae cum Patre ct distinctus in persona, et ad hoc usus est illa voce
Verbi dicens: Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Et perse­
verans in hac locutione dixit: Verbum caro factum est, perinde valere
ac si diceret, Filius Dei factus est homo. Sed maxime in prima sua
canonica 5 (v. 7), explicans mysterium Trinitatis dixit: Tres xwnt qui
testimonium dant in· cocio, Pater ct Verbum et Spiritus Sanctus, ct
hi tres unum sunt. Ergo hoc nomen Verbum eamdem importat relatio­
nem atque Filius ex accommodatione usus sacrarum litterarum, prae­
sertim quando conjungitur cum illis nominibus, ac proinde valebit
baptismus collatus in nomine Patris ct Verbi et Spiritus Sancti.
10. — Ad secundum respondetur primo, quod nullam habet difficul­
tatem si teneamus nunquam Apostolos baptizassc cum illa forma tan­
tum, in nomine Christi, juxta primam ct tertiam solutionem ad primum.
At vero juxta secundam solutionem, respondendum est nego consequen-

QUAEST. bXVI, ART. 7-8

151

tiam, quia unitas specifica sacramenti est unitas signi respectu effectus
sacramenti. Et haec unitas servatur ex institutione Christi vel ex dispen­
satione; quemadmodum esset idem sacramentum si ex dispensatione
Christi baptizaremus in vino aut etiam consecraremus corpus et sangui­
nem in pomis et aqua. Respondetur secundo quod, si in nomine Christi
dabatur baptismus, fateor quod non erat explicite eadem significatio
formae; sed implicite, et hoc sufficiebat ex dispensatione divina; atque
ita reductive erat ejusdem especiei sacramenti cum baptismo qui modo
confertur secundum legem ordinariam in nomine Patris et Filii et Spiri­
tus Sancti. Ceterum illa forma non est sufficiens absque dispensatione
ejus qui est institutor sacramenti et dat virtutem ad effectum illius.
11. — Ad tertium respondetur quod dictum ipsius Nicolai non habet
majorem auctoritatem quam dictum divi Ambrosii quantum ad hoc
quod dicit in nomine Christi conferri baptismum. Et ratio est quia in
illo ca. A quodam judaco solum definitur secundum fidem quod baptis­
mus collatus ab infidele, sive pagano sive judaeo, est verum sacramen­
tum, si apponatur forma secundum intentionem Ecclesiae. Quod vero
postea addidit pontifex circa differentiam formae, non fuit definitio
sedis apostolicae, sed doctrina privati doctoris referentis Ambrosium.
Et propterea divus Thomas in solutione ad tertium non adhibuit aliam
solutionem quam ad ipsum Ambrosium. Cui profecto, quamvis utrumque
possit pie interpretari, tamen respondetur quod, sicut non est tenenda
ejus sententia in eo quod dicit satis esse exprimere unam tantum perso­
nam Trinitatis, eo quod oppositum est definitum ab Ecclesia, ut diximus,
ita non est nccessc teneamus ejus sententiam asserentem quod valet
baptismus collatus tantum in nomine Christi.
ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum immersio in aqua sit dc necessitate baptismi
ARTICULUS OCTAVUS

Utrum trina immersio sit de necessitate baptismi
1. — In istis articulis definit divus Thomae quod non est dc neces­
sitate baptismi immersio in aqua, ct multo minus trina immersio; sed
nihilominus servanda est consuetudo Ecclesiae, quae pro diversitate
temporum usa est immersione vel una vel trina.
Circa istos duas articulos aliqua dubia minuta sunt definienda bre­
viter.

162

DOMINICOS BASEZ

Primo quidem quaerimus, an sit peccatum mortale non mergere
baptizandum. Magister Soto respondet negative; et haec sententia no­
bis placet, dummodo absit scandalum vel contemptum. Et ratio est quia
baptismus ex parte materiae tantum requirit applicationem aquae ad
corpus baptizandum; quae quidem applicatio potest fieri ablutione, aut
infusione, vel aspersione, aut etiam mersione, quae actiones universaliter
significantur verbo baptizo. Ergo non erit peccatum mortale ministrum
uti qualibet illarum actione. Videtur enim levis differentia ad signifi­
cationem formae ct totius baptismi. Si autem aliqua rationabilis causa
fuerit non mergendi, non erit nec veniale peccatum non immergere
baptizandum.
2. — Secundo, an si minister proferat hanc formam: Ego te mergo
in nomine etc., et revera non mergit, sed aspergit, sit baptismus validus.
Soto dubitat an valeat ; sed nos negamus absolute valere, quia absolute
illa forma est falsa, et mediante forma falsa non perficitur verum sa­
cramentum.
3. — Tertio, an requiratur quod aqua tangat corpus et carnem homi­
nis, et totum corpus, aut partem, et quam partem. Ad hoc respondetur
certissimum esse quod non est neccessarium ut aqua tangat totum cor­
pus syncatcgorematice et quamlibet partem corporis. Constat enim quod
quando in Actibus Apostolorum baptizabantur tria millia et quinque
millia, non poterant baptizari omnes immersione, sed aspersione vel
effusione aquae super capita ipsorum. Tmmo vero Silvester in verbo
Baptismus, 4, q. 1 videtur sentire quod non requiratur quod aqua tangat
carnem; ex quo infert, quod puer potest baptizari involutus pelle secundina. Gabriel d. 4, q. 2 oppositum tenet; ait enim esse necessarium ut
aqua tangat carnem. Et ita tenendum est, quamvis magister Soto dicat
quod aqua tangat capillos, quia tunc caput baptizatur et tangitur aqua,
propterea quod capilli sunt partes capitis. Sed hoc dubium est, quia
non constat inter philosophos an capilli informentur anima rationali;
quapropter baptizatus esset iterum baptizandus sub conditione
4. — Quidam canonistae tenent quod puer non potest baptizari in
aliqua parte corporis, nisi prius perfecte natus fuerit ex utero. Ex quo
inferunt quod, si puer coeperit exire dc ventre, non debeat baptizari
in aliqua parte, etiamsi sit periculum mortis. Et probant. Non enim
renascitur in Christo, nisi qui semel natus est ex Adamo, ut dicit Glossa
in ca. Qui in maternis et c. Si ad matris, dc consecratione, d. 4. Alii vero
canonistae tenent quod, si est periculum mortis, in quacumque parte
corporis potest et debet baptizari puer; ct si postea nascatur, erit iterum
baptizandus.

QDAEST. LXVI, ART. 8

153

Nos tamen dicimus: primo quod, si non est periculum mortis,
exspectanda est quod talis egrediatur cx utero, quia non est conveniens
ut regeneretur in Christo qui non est natus cx Adamo.
Dicimus secundo quod, si est periculum mortis, et egressa est aliqua
pars praecipua pueri, v. g. caput, crura vel alia pars fere tota, tunc
debet baptizari nec postea erit rebaptizandus. Haec est sententia com­
munis. Tenet eam divus Thomas in 4, d. 6, q. 1. a. 1 ad tertium et hic,
q. 68, a. 11 ad quartum; Seotus in q. 3, Gabriel in q. 2. Et haec sententia
probatur ex eo quod dicitur in Actibus Apostolorum, 2 et 4. Non enim
œt verosimile quod tot millia hominum baptizentur simul secundum
totum corpus, sed tantum caput vel faciem per aspersionem aut effusio­
nem aquae. Dicimus tamen quod, si pars quae egressa est sit minima et
minus principalis, ut pes vel manus vel digitus, et fuerit periculum
mortis, baptizandus est in illa, postea vero, si nascatur vivus, erit re­
baptizandus sub conditione.
5. — Denique dubitatur circa septimum articulum, an sit necessa­
rium ut immersio vel applicatio aquae et prolatio formae debeant esse
simul.
Glossa in c. Detrahe, 1, q. 1, et Cajetanus, Quodlibeta, 1 q. tenent
quod debent esse simul in rigore, ita ut prolatio formae sit simul tem­
pore quo fit actio baptizandi, aut secundum partem aut secundum totum.
Nihilominus certissima sententia est quod sufficit esse simul mora­
li ter.
Denique regula generalis sit : Ubi res non fuerit certa, repetendus
erit baptismus, saltim sub conditione.
6. — Praeterea circa articulum octavum aliqua sunt observanda.
Quaeritur primo, si minister proponat conferre baptismum per trinam
immersionem, ct puer moriatur ante tertiam immersionem, etiam quando
verba formae sunt perfecte prolata, an ille puer salvus erit per
baptismum.
Palude in d. 3, q. 3 respondet quod ille baptismus non est
sacramentum. Ratio ejus est quia sacramentum pendet ex inten­
tione ministri; sed ille minister habet intentionem, ut supponitur,
baptizandi per trinam immersionem: ergo si tertio non mersit pue­
rum, non erit verus baptismus ex defectu intentionis. Cajetanus vero
tenet oppositam sententiam ; et haec est verissima et tenenda. Probatur,
quia minister non aliter intendit baptizato per trinam immersionem
quam ipsa Ecclesia intendat. Sed Ecclesia non intendit trinam immer­
sionem tamquam necessariam, sed majoris significationis gratiae. Ergo
si adsit forma perfecta et applicatio aquae ad puerum, vel pueri ad
aquam, erit verum sacramentum. Si autem minister expresse intendat
non aliter baptizare quam per ultimam vel tertiam immersionem, pec-

154

DOMINICUS BANEZ

cat mortaliter faciendo contra intentionem Ecclesiae, et non confert
verum sacramentum, si puer ante tertiam immersionem moriatur.
Sed quid erit si puer moriatur ante prolatam formam perfecte!
Respondetur quod ille puer non est vere baptizatus. Et ratio est quia
baptismus non habet effectum nisi quando forma significat praesente
materia. At vero forma non significat quousque sit prolata. Ergo etiamsi
puer vivus aquam attingerit, non erit vere baptizatus, si forma non
fuerit prolata ante mortem, non quidem defectu conjunctionis forma··
cum materia, sed defectu subjecti, quia jam est mortuum.
7. — Quaeritur secundo, an possit puer baptizari cum periculo vitae
et sit verum sacramentum ; v. g. in casu quem refert Silvester verbo
Baptismus 4, § 10 de illo qui puerum jam moriturum in fluvium a
ponte projecit, dicendo veram formam baptismi. In quo casu ajunt
quidam canonistae quod est verum sacramentum. Et ratio est quia ibi
est vera materia et forma cum intentione ministri : ergo erit verum sa­
cramentum. Ceterum intentio mala ministri occidendi puerum, vel
imprudentia ejus sive ignorantia existimantis quod erat licitum sic
baptizare cum periculo breviandi vitam pueri, non tollit aliquid quod
sit dc substantia sacramenti. Ergo est verum sacramentum. Antecedens
probatur a simili. Nam si aliquis intendat occidere puerum baptizando
illum in aqua frigidissima, nihilominus est verum sacramentum, si
protulit formam cum intentione faciendi quoti Ecclesia facit. Ergo etiam
in priori casu erit verum sacramentum.
Nihilominus, secundum communem opinionem, respondent aliqui di­
centes: primo, quod sive in illo casu sit verum sacramentum sive non,
ille minister peccat mortaliter, ct est homicida et· manet irregularis. Ra­
tio est quia non sunt facienda mala ut inde veniant bona. Dicunt se­
cundo quod ille puer non est vere baptizatus. Et ita tenet Scotus d. 5,
q. 3; Marsilius q. 4, a. 4, dubio 8; Paludanus d. G. q. 1, a. 3; Silvester
ubi supra, et magister Soto dis. 3, q. unica, art. 8. Ratio illorum est
quia baptismus est ablutio ordinata ad vitam spiritualem. Sed actus
ille praecipitandi puerum in flumen vel puteum potius est occisio pueri
quam excitatio ad vitam spiritualem. Ergo non est sacramentum
baptismi. Et confirmatur, quia in baptismo, ut significetur quod homo
sepelitur cum Christo et resurgit cum illo, operitur aqua ct discoope­
ritur; et ille puer sic praecipitatus in aqua, non emergit vivus: ergo non
recipit verum sacramentum baptismi.
Ilaec sententia magis nobis .placet quantum ad ipsam conclusionem,
scilicet quod ille non est verus baptismus, quam ratio ejus. Etenim ratio
illa probaret quod quando aliquis baptizat puerum in aqua frigidissima
cum intentione occidendi, non esset verus baptismus. Item, sequeretur
quod si forte puer moriatur antequam emergat, non esset verus baptis­

QUAEST. I.XVI, ART. S

155

mus. Videtur ergo quod sufficiat applicaro puerum vivum ad aquam
proferendo formam cum intentione faciendi quod Christus et Ecclesia
intendit, ut sit verus baptismus. Nam reliqua sunt per accidens, et eve­
niunt forte fortuna vel ex malitia hominum. Et ita Gabriel d. 4, q. 2
dubio 4 dicit non esse improbabile quod in primo casu ille puer sit
vere baptizatus. Unde si forte emerserit vivus, non erit absolute bapti­
zandus, sed sub conditione. Magister Soto, ubi supra, ait quod in primo
casu non est baptismus, sed in secundo casu, quando minister intendit
occidere puerum baptizando illum in aqua frigidissima vel calidissima,
erit verus baptismus. .Sed tamen ratio differentiae non competenter
assignatur.
Nobis igitur videtur dicendum quod in primo casu multo probabilium
non est verus baptismus, tum propter communem opinionem, tum etiam
propter rationem differentiae a secundo casu, in quo dicimus quod est
verus baptismus. Et ratio differentiae est quia actio baptizandi debet esse
ab ipso ministro et in potestate ministri. At vero quando puer projicitur
in flumine, non est minister qui applicat puerum ad aquam vel aquam
ad puerum, sed ipse puer sua gravitate tendit ad aquam. Ergo minister
eum non vere abluit, non vere baptizat nec exercet illam actionem. At
vero quando immergit propriis manibus in aquam frigidissimam, ipse
minister exercet proprie illam actionem, ct potestate sua applicat pue­
rum ad aquam vel aquam ad puerum, et propterea iste est verus baptis­
mus et alter non.
Ex quo sequitur quod, si minister acciperet funem et in aliquo vase
propriis manibus dimitteret puerum in flumine, esset vere baptizatus,
etiamsi postea intonderet relinquere puerum in flumine.
Sed est adhuc replica contra praedictam differentiam. Nam seque­
retur quod si minister esset in alta turri, et puer infra in terra, quod
non valeret baptismus si minister dimitteret aquam supra puerum pro­
ferendo formam. Probatur sequela, quia ille non applicat aquam ad
puerum, sed suo pondere aqua descendit et tangit puerum, sicut viceversa quando dimittitur puer ab alto non applicat ipse minister puerum,
sed ipse puer suo pondere tendit ad aquam.
Respondetur quod propter haec et alia argumenta probabilis est
opinio Gabrielis. Nihilominus respondetur quod est differentia quando
minister mittit aquam ab alto, vel quando dimittit puerum. Primo qui­
dem. quia actio illa praecipitandi puerum ipsum per se est occisiva
pueri ; at vero baptizare puerum in aqua frigidissima per accidens est ad
actionem baptizandi, quae quidem per sc non est occisiva. Respondetur
secundo magis ad propositum nostrae differentiae, quod est differentia
inter projectionem pueri ab alto et projectionem aquae, quod quidem
ipsa aqua est materia baptismi, puer autem est subjectum patiens et

156

DOMINICUS ΠΑΝΕΖ

recipiens baptismum, et idcirco materia debet esse prope ministrum
ita ut in ejus potestate dicatur esse aplicare illam subjecto. Ceterum
subjectum ipsum sufficit quod sit in loco ubi minister posset applicare
illi materiam.

ARTICULUS NONUS

Utrum baptismus possit iterari
Conclusio est negativa.
Circa istum articulum quaedam sunt adverte nda. Primum est quod
conclusio ita est de fide, quod de jure divino habetur quod baptismus
non sit iterandus, et non solum ex institutione Patrum, sicut dixit Hugo
de Sancto Victore lib. 2 De sacramentis, p. 6. cap. 13. Probatur. Quia in
omnibus conciliis et decretis ecclesiasticis in quibus definitur baptismus
non iterandus, non fit definitio tamquam de re nova ex institutione et
mandato Ecclesiae, sed tamquam de re quae jure divino et mandato
Christi instituta est. Ergo error est asserere quod haec veritas tantum
pendet ex institutione Patrum. Probatur antecedens ex diffinitione conci­
lii Carthaginensis primi et Carthaginensis tertii, can. 38, et ex Toletano
tertio, in confessione fidei, et Lateranensi quarto sub Innocent io tertio,
et in Florentino, de sacramentis, et a Leone primo, ct habetur in c.
Hanc regulam 1, q. 1. Item confirmatur, quia haeresis Novat iani et
anabaptistarum condemnata est in praedictis conciliis et a sanctis pa­
tribus tamquam contraria cvangclicae doctrinae. Item, in concilio Flo­
rentino, ubi supra, definitur quod baptismus non est iterandus, quia im
primit indelebilem characterem; sed imprimere characterem indelebi­
lem non habet baptismus ex institutione Ecclesiae: ergo nec ex illa
habet quod non sit iterandus. Et tandem rationes divi Thomae in articulo
demonstrant esse contra naturam hujus sacramenti quod repetatur et
iteretur. Et dictum Apostoli ad Hebr. 6 (v. 6) contra quosdam rebapti­
zare volentes, ubi ait: Rursus crucifigentes Christum in semetipsis,
certissime probat hanc veritatem esse de jure divino.
Secundo notandum est circa poenas quibus Ecclesia punit rebaptizatos ct baptizantes, quod rebaptizati habentur infames in jure, ut patet ex
c. Qui in aliquo, d. 51, et sunt irregulares, ut patet in c. Confirmantium,
d. 50. et in ca. Quamvis, de consecratione, d. 4, et c. Dictum, de consecra­
tione, d. 5. De rebaptizatoribus autem non invenitur tam expresse in
jure quod habeantur irregulares; nihilominus colligitur satis probabi­
liter cap. 2 De apostatis, et can. 47 Apostolorum, et sic universi autoree
theologi et jurisperiti docent esse irregulares. Sed est observandum cum

QUAE8T. LX VI, ART. 10

157

magistro Soto, ubi supra, et doctissimo Navarro in Manuali, c. 27,
n. 246, quod ad incurrendam hujusmodi irregularitatem, requiritur
in rebaptizato et in rebaptizante culpa. Unde si habeat ignorantiam
invincibilem juris divini vel humani, non incurrit irregularitatem. Et
ratio hujus optima est. quia haec irregularitas non est inducta in jure
propter significationem, sed in poenam gravissimi sacrilegii et in odium
haeresis anabaptistarum, et ideirco non incurritur absque culpa. Nec
obstat c. Quamvis supra citatum, ut optime explicant doctores supradicti.
Tertio nota de rebaptizantibus sub conditione. Nam quidam existi­
mant quod isti incurrunt irregularitatem si id faciant scienter absque
necessitate. Magister Soto ubi supra, inclinat in partem affirmativam.
Sed Navarro ubi supra, tenet partem negativam. Quae sententia tenenda
est. quia poenae restringendae sunt : ergo poena quae decernitur in
jure contra rebaptizantes non est extendenda ad rebaptizantes sub con­
ditione, siquidem non simpliciter et absolute rebaptizant nec intendunt
iterare baptismum.
Denique nota quod ad baptizandum licite sub conditione requiritur
quod sit dubium probabile an homo sit baptizatus vel non. Et tunc re­
putatur probabile dubium quando rationibus et conjecturis pro utraque
parte adductis non potest animus uni assent iri determinate, quia sem­
per urgent rationes pro altera parte. Et quoniam hoc sacramentum
est maximae necessitatis, mediocres rationes sufficiunt ad iterum bapti­
zandum sub conditione, praesertim parvulos qui non habent aliud re­
medium quam baptismum in re.
Ex quo sequitur quod circa parvulos expositos vel repertos in agro
seu montibus, non erit scrupulus si rebaptizentur sub conditione, si
alias non constet moraliter aliquo testimonio aut aliqua conjectura
quod sint baptizati. Haec doctrina habetur in c. Parvulus, et in e. Placuit,
et in c. Cum itaque, de consecratione, d. 4. Haec dicta sunt quia ma­
gister Soto in hoc articulo scrupulosius loquitur in hanc partem quam
oportet.

ARTICULUS DECIMUS

Utrum sit conveniens ritus qno Ecclesia utitur in baptizando

Conclusio est affirmativa.
Circa solutionem ad quartum, vide concilium Tridentinum. sess. 7.
de sacramentis in communi, can. ultimo. Vide etiam Catechismum ad

15δ

DOMINICUS BANEZ

parochos, cap. De baptismo, circa finem, ubi multa habentur explicata
circa ritus et ceremonias quibus Ecclesia utitur in administratione hujus
sacramenti.

A RTICULUS UNDECIMUS

Utrum convenienter describantur tria baptismata, scilicet aquae
sanguinis et flaminis

Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio: Baptismus flaminis et baptismus sanguinis
appellantur baptismata quia supplent vicem baptismi aquae.
Tertia conclusio, ad secundum : Solus Iiaptismus aquae est sacra­
mentum.
In hoc articulo primo est advertendum esse valde temerarium negare
primam conclusionem, etenim est communis doctrina scholasticorum in
4, d. 4, et plurimorum sanctorum patrum, quos refert magister Soto
super istum articulum.
Secundo nota quod est de fide catholica martyrium, hoc est mortem
propter Christum susceptam, habere vel supplere quantum ad effectum
justificationis animae. Et idem dicemus de baptismo flaminis, qui includit
actum caritatis et contritionem de peccatis, si praecesserint. Et quidem de
martyrio probant theologi ex illo Mat. 10 (v. 32) : Qui me confessus fuerit
coram hominibus, confitebor et ego oum coram Patre meo. Sed maxima
confessio fidei est martyrium. Ergo martyr salvabitur proculdubio. Et
confirmatur, quia Ecclesia comperto quod aliquis pro confessione verae
fidei mortem opetiit, statim illud canonizat. Item ex illo Joannis 15 (v.
13) : Majorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis
pro amicis suis. Ex quo colligitur quod qui ponit vitam suam pro honore
vel confessione Christi, habet veram caritatem, ac proinde constituitur
amicus Dei.
De actu vero caritatis et poenitentiae definitur in cap. Apostolicam,
de presbytero non baptizato, et in cap. Debitum, de baptismo, et in con­
cilio Tridentino, sess. 6, can. 4.
Nihilominus quantum ad effectum characteris nec per baptismum
sanguinis nec flaminis suppletur baptismus aquae. Et idcirco quando
fuerit copia baptismi aquae ante martyrium, tenetur futurus martyr
recipere prius baptismum aquae’, ct qui justificatus est jam per baptis­
mum flaminis, tenebitur postea recipere baptismum aquae. Et proba­
tur. quia baptismus flaminis et baptismus sanguinis non justificant in
nova lege nisi quatenus includunt votum baptismi aquae. Et sic veri-

QUAEST. I.XVI, ART. 12

159

ficatur universalis regula et lex Joannis 3 (v. 5) : Λτ«» quis renatus fuerit
ex aqua ct Spiritu etc.
Tertio nota quod secundum dictam doctrinam, baptismus analogice
dicitur de his tribus baptismatibus; principaliter quidem et absolute
de baptismo aquae, de reliquis vero minus principaliter et cum addito
et per ordinem ad baptismum aquae.
Ex quo sequitur primo, quod antea quam institueretur sacramentum
baptismi, martyrium nec actus caritatis dicebantur baptismata, quia
deficiente analogo principali et ordine ad ipsum, non constant alia analogata minus principalia.
Sequitur secundo quod postea quam aliquis est baptizatus baptismo
aquae, etiamsi subeat martyrium, non dicitur baptizari baptismo san­
guinis, et multo minus baptismo flaminis quando habet contritionem
peccatorum quae commisit post baptismum. Tunc enim illa contritio est
votum sacramenti poenitentiae, et in ordine ad claves Ecclesiae justi­
ficat hominem.
Denique nota quod tertia conclusio usque adeo est certa, ut opposi­
tum sit plus quam temerarium. Probatur. Quia si martyrium vel baptis­
mus flaminis essent vera sacramenta, jam essent plus quam septem sa­
cramenta in Ecclesia, cujus oppositum definitum est ubi supra. Item
probatur ratione divi Thomae ad secundum, quia, de ratione sacramenti
est quod sit signum sensibile institutum ad significandam gratiam; sed
nec martyrium nec actus caritatis est hujusmodi signum: ergo non est
sacramentum. Tertio probatur, quia supra diximus ad rationem sacra­
menti pertinere quod sit quaedam caeremonia religiosa instituta ad
cultum Dei. Hoc autem non convenit baptismo sanguinis aut flaminis.
Ergo non est sacramentum.
Quod si quis dicat, quare non censemus contrariam sententiam erro­
neam aut haereticam: respondetur quod Joannes Majoris, qui tenet
illam sententiam in 4, d. 3, non intendit distinguere martyrium in ratio­
ne sacramenti a sacramento aquae, sed ait esse reducendum ad baptis­
mum aquae quatenus supplet vicem ejus. Et idcirco sic intellecta sen­
tentia, satis est quod censeretur plus quam temeraria, quia loquitur
contra communem modum dicendi in re gravissima absque fundamento.
ARTICULUS DUODECIMUS

Utrum baptismus sanguinis sit potissimus inter tria baptismata
1. — Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio, in solutione ad secundum: Baptismus sangninis includit baptismum flaminis, et non e converso.

160

DOMINICUS RASEZ

Circa secundam conclusionem observandum est quod sunt differentes
opiniones inter viros theologos circa efficaciam martyrii, maxime de
martyrio adultorum. Nam de parvulis fere communis sententia est quod
martyrium confert illis primam gratiam ex illo opere operato, sicut
contulit occisis pro Christo ab Herode. Dc qua re adhuc est duplex
opinio. Nam quidam ajunt quod, quamvis sit certissimum quod illi par­
vuli occisi ab Herode sint sancti, sicut Ecclesia celebrat, sive fuerint
circumcisi sive non, tamen si modo aliquis tyrannus invadens civitatem
in odium Christianae religionis occideret parvulos non baptizatos, non
est ita certum quod illi salvarentur; nec enim est eadem ratio ac de
occisis ab Herode. Etenim in illis quaerebatur ipsa persona pueri Jesu
occidenda, et insuper Ecclesia illorum memoriam celebrat et martyres
vocat.
Alii vero censent eamdem esse rationem, quamvis differenter secun­
dum magis et minus. Etenim qui Ecclesiam Christi persequitur, perse­
quitur ipsum Christum, secundum quod dixit et ipse Dominus: Saule,
cur me persequeris? (Act. 9, 4). Et idcirco existimant satis rationabiliter
quod parvuli qui modo occiderentur in odium Christi vel religionis
Christianae, salvi fierent, etiamsi non essent baptizat i baptismo aquae.
Et illud rursus inferunt, quod martyrium adultis etiam confert pri­
mam gratiam ex opere operato non ponentibus obicem per hoc quod
voluntas actualiter inhaereat peccato. Id quod confirmant ex divo Thoma
infra, q. 87, a. 1 ad secundum, ubi ait quod “passio pro Christo suscepta
sicut dictum est, obtinet vicem baptismi et vim, et ideo purgat ab omni
culpa ct veniali et mortali, nisi actualiter voluntatem peccato invenerit
inhaerentem”.
2. — Alii vero theologi gravissimi tenent quod martyrium nunquam
confert gratiam adultis ex opere operato, sed dumtaxat ex opere ope­
rantis, quatenus est actus imperatus a caritate interiori; immo vero,
ut ait magister Cano in relcctione De poenitentia, requiritur contritio
peccatorum in illo qui peccavit mortaliter ut sit vere martyr, nec suffi­
cit virtualis poenitentia, nec attritio formalis. Et ratio opinionis hujus
optima est, quae fundatur in illo Apostoli prioris ad Cor. 13 (v. 3) :
Si tradidero corpus meum ita ut ardeam, caritatem autem non habuero
etc., ubi caritas ipsa ponitur tamquam radix ipsius mortis per quam
efficitur martyr, et non effectus illius. Item, divus Thomas 2. 2, q. 124,
a. 2 ad secundum expresse docet quod martyrium secundum se est actus
virtutis fortitudinis ab ea virtute elicitus; est tamen actus a caritate
imperatus, et idcirco si sit sine caritate, non valet. Ergo sentit divus
Thomas quod principium martyrii est caritas interior, non autem ef­
fectus baptismi, scilicet mors suscepta. Denique, potissima ratio pro hac
sententia est quia nunquam nullus est martyr quandiu vivit, sed tun<'

QUAKST. I.XVI, ΛΚΤ. 12

161

primo est martyr quando moritur el verum est dicere : nunc non est
homo. Sequitur enim ex hac sententia quod, ei aliquis toto tempore vitae
et quo patitur etiam tormenta, sit in peccato absque contritione, quod
in illo instanti mortis animam ejus simul justificatur et videt Deum,
quod quidem nobis videtur maximum inconveniens quod sit in peccato
mortali el justificetur in gloria.
3. — Ceterum ad argumenta oppositae sententiae facile respondetur.
Ad primum, negando consequentiam, quia adultus per propriam dispo­
sitionem dum vivit debet justificari.
Ad secundum respondetur quod hoc est privilegium martyrii, quod
ipse Deus nunquam permittet quod aliquis moriatur pro confessione
fidei quin prius habeat caritatem et contritionem peccatorum si habue­
rit illa, scilicet inquam mortalia ; et idcirco Ecclesia non errat in canonizatione martyrum absque aliqua informatione. Et hoc quidem merito
creditur ita esse. Quoniam qui voluntarie amittit temporalem vitam
propter invisibilem, videtur impossibile quod non diligat Deum super
omnia ; siquidem omnia temporalia visibilia relinquit propter Deum.
Ad tertium vero ex divo Thoma infra, q. 87, vide magistrum Cano
in illa relectione l)c poenitentia. Nos autem dicimus nunc quod divus
Thomas in illo articulo se remittit ad praesentem et praecedentem arti­
culum ; hic autem ad secundum argumentum tenet quod si martyrium
fuerit sine caritate, nihil valet.
4. — Ceterum quod attinet ad praesentem conclusionem, scilicet
quod baptismus sanguinis includit baptismum flaminis, apertissima est
intelligentia secundum sententiam nostram. Qui vero tenent contrariam
sententiam, dicunt quod baptismus sanguinis includit baptismum fla­
minis, non quidem necessario actualiter, sed habitualiter, quatenus mar­
tyrium ex opere operato causât caritatem habitualem in anima; sicut
solemus dicere quod aliquando sacramenta baptismi et poenitentiae
faciunt ex attrito contritum, non quidem actuali contritione, sed per
infusionem habitus poenitentiae. Sed profecto in hoc ipso paralogizantur,
quia secundum illorum sententiam anima martyris quae fuit in peccato
quandiu fuit in corpore, justificatur per actualem dilectionem Dei in
illo instanti mortis, quae dilectio non libere, sed necessario consequitur
visionem beatificam.

11

QUAESTIO SEXAGESIMASEPTIMA
De ministris per quos traditur baptismi sacramentum

1. — Circa quinque priores articulos observandum est primo quod,
quamvis diaconùs ex vi suae ordinationis non est minister ex officio hu­
jus sacramenti, habet nihilominus ex officio quod ipsi possit committi ab
episcopo vel sacerdote quod ministret hoc sacramentum cum solemnitate.
Cujus oppositum docent aliqui theologi, putantes quod diaconus tantum
est minister necessitatis, sicut laicus, et quod non potest etiam ex com­
missione episcopi baptizare cum solemnitate. At vero nostra sententia
est communis, et colligitur ex ca. Diaconi, 93 d. ubi Glossa tenet illam,
et ex concilio Illiberitano, can. 77 ubi dicitur quod, “si diaconus sine
episcopo vel presbytero ecclesias regens aliquos baptizaverit, illos sic
baptizatos perficiat episcopus per benedictionem” (I), id est sacramen­
tum confirmationis illis impendat. Ubi concilium praesupponit quod
diaconus regens ecclesiam potest hoc sacramentum ministrare cum so­
lemnitate, siquidem non praecipit quod adhibeatur illa solemnitas baptis­
mi, sed quod confirmetur deinde. Probatur nostra sententia. Quia in
ordinatione ipsius diaconi conceditur illi potestas baptizandi co modo
quo conceditur potestas praedicandi. Constat autem in Ecclesia quod
ex commissione episcopi potest diaconus cum potestate praedicare. Ergo
ex commissione episcopi potest baptizare cum solemnitate.
Sed est observandum quod, quamvis secundum jus, verum sit quod
dicimus, tamen non debet fieri ista commissio baptizandi nisi urgeat
necessitas vel manifesta utilitas Ecclesiae. Ex quo sequitur quod paro­
chus qui committeret diacono absque necessitate ut baptizet, peccaret
mortaliter ipse et diaconus acceptans talem commissionem. Et ratio est
quia cum sacerdos sit proprius minister hujus sacramenti, ut docet di­
vus Thomas in art. primo, et sint multi sacerdotes in Ecclesia, nullatenus
permittendum est quod iste ordo pervertatur, ct ministratio hujus sa­
cramenti pro arbitrio parochi committatur diacono.
(1)

Mansi 2. 18.

QUABST. LX VH.

163

Nota secundo quod, licet in casu extremae necessitatis possit recipi
baptismus a quolibet homine, etiam infideli, nihilominus hic ordo servan­
dus est : quoti in praesentia fidelis, non est licitum ut petatur ab infideli ;
esset enim mortale peccatum. Et ratio est quia ad reverentiam hujus sa­
cramenti pertinet quoti ministretur ab illo qui reverenter et cum fide
ministret. Item, quia sic petens exponit se periculo ne forte infidelis
careat intentione necessaria ad substantiam sacramenti. Nam qui caret
fide, merito suspectus est quod carebit intentione debita. Praeterea, in
praesentia viri non debet femina ministrare, nec laicus in praesentia
diaconi nec diaconus in praesentia sacerdotis. Verum est tamen quod
si hic ordo non servetur, non semper erit peccatum mortale, sed ut in
plurimum erit veniale, nisi forte praetermittatur sacerdos. Tunc enim
erit difficultas utrum praesente sacerdote peccet mortaliter diaconus vel
laicus ministrans hoc sacramentum.
2. — Et pro parte negativa est argumentum. In illo casu laicus vel
diaconus non usurpat proprium sacerdotis officium : ergo non peccat mor­
taliter. Antecedens probatur, quia non est alia ratio asserendi quod
peccet mortaliter: ergo. Similiter et consequentia Dona est. Et confir­
matur. Quia ipsemet sacerdos in tali casu ministrans non gerit vicem
specialis ministri Ecclesiae, sed habet se ut minister tantum necessitatis,
ut dixit divus Thomas supra, q. 64, a. 6 ad 3. Ergo laicus qui tunc
etiam concurrit ut minister necessitatis, non usurpat officium sacerdotis,
ac proinde non peccat mortaliter.
Arguitur secundo. Sacerdos in illo casu non concurrit per characte­
rem sacerdotalem ut specialiter consecratus ad ministranda sacramenta,
et propteroa non peccat mortaliter ministrando in peccato mortali, ut
supra diximus: ergo concurrit .sicut laicus minister necessitatis.
3. — Sed pro altera parte est argumentum. Sacerdos ex vi suae
ordinationis est proprius minister sacramenti hujus. Ergo in quolibet
casu in quo laicus ministrat hoc sacramentum, usurpat, ejus officium,
maxime si id faciat invito sacerdote. Et confirmatur. Quia videtur
maxima indecentia quod praesente sacerdote, qui est proprius minister
ex officio hujus sacramenti, laicus vel femina baptizet. Etenim res sa­
crae, qualia sunt omnia sacramenta, debent tractari cum maxima reve­
rentia possibili secundum legem. Tunc autem possibile est et facile quod
minister sacer baptizet. Ergo si aliter fiat, irrogatur notabilis irreve­
rentia sacramento; quemadmodum esset notabilis irreverentia et mortale
peccatum si sacramentum eucharistiae, praesente sacerdote, contrecta­
retur a femina vel laico.
4. — In hac difficultate utraque sententia videtur cum probabilitate
posse defendi, praesertim speculative. At vero nobis magis placet haec
secunda sententia, ct magis accommodata est ad praxim, propter reve­

164

DOMINICUS RANEZ

rentiam sacramenti baptismi. Et ratio est quia sacerdos, quamvis in casu
necessitatis baptismum non ministret ex officio tamquam specialiter
consecratus ad illud, tamen est persona consecrata ad ministranda sacra­
menta. Ergo ad reverentiam ipsius sacramenti pertinet quod ipse in tali
casu ministret, et non femina aut laicus. Ceterum, si talis sacerdos fuerit
proprius parochus baptizandi, tunc mihi certissimum est quod esset
mortale, etiam in casu extremae necessitatis, quod aliquis alius mini­
stret hoc sacramentum, nisi fuerit sacerdos de licentia ipsius parochi.
Et probatur, quia secundum jus canonicum in ea. Interdicimur, 16
q. 1, solus parochus habet jus ad conferendum sacramentum baptismi.
Hoc autem jus nulla ratione limitatum est extra casum extremae neces­
sitatis, quia talis limitatio voluntaria et irrationabilis est, quia praelatus
in omni casu habet jus supra subditum, et parochus supra parochi anos,
nisi forte a superiori limitetur. Ergo qui praesente parocho baptizat,
facit contra jus illius, nisi fuerit sacerdos de ejus facultate.
5. — Tertio nota quod sacerdos qui extra casum necessitatis ministrat
baptismum sine solemnitate instituta ab Ecclesia, peccat mortaliter pec­
cato sacrilegii. Hoc insinuat Cajetanus art. 5, et est communis sententia.
Probatur, nam in Clementina prima dc baptismo acriter reprehenduntur
sacerdotes qui extra casum necessitatis ministrant baptismum extra
ecclesiam in domibus privatis; et in sexta Synodo generali, c. 31 et 59,
hoc ipsum prohibetur sub poena excommunicationis et depositionis. Sed
est eadem ratio dc aliis caeremoniis et ritibus ecclesiasticis quae solent
adhiberi in administratione hujus sacramenti. Ergo.
Confirmatur, quia cum lutherani irrideant ritus et caeremonias
*
ecclesiae...
Magister Soto super istum articulum [i. e. quintum: in 4,
d. 4, q. unica, a. 3], secundum Paludanum ct Silvestrum, inclinat in
partem affirmativam. Et ratio ejus est quia in allegato cap. [»S’i quis,
do clerico non ordinato, X, lib. 5, tit. 28] absque aliqua distinctione
definitur quoti si quis non ordinatus baptizaverit, non ordinetur.
Sed contrariam sententiam sequitur Glossa super caput citatum, ct
Navarro ubi supra, ct placet multis theologis modernis et doctissimis,
et potest colligi ex praefato capitulo, in quo simul etiam dicitur quod
si quis non ordinatus exequerit aliquod divinum officium, non ordinetur.
Et tamen sententia est communis ab omnibus recepta quod ad incurren
dam irregularitatem non satis est exercere quomodolibet, sed exigitur
quod aliquis id faciat cum solemnitate. V. gr., non ordinatus cantat epi­
stolam absque manipulo, nec propterea incurrit irregularitatem. Ergo si­
militer qui non baptizaverit cum solemnitate non incurret irregulari­
tatem; nam illud cap. eodem modo loquitur pro utroque casu, ct ita
debet intelligi cum solemnitate.
Vacuum dimidiae paginae In cod. P.

QUAEST. LXV11, AHT. G

165

Sed poterat esse dubitatio an textus illius capituli procedat tantum
de clericis qui non sunt initiati ordine quo ministrant, an vero exten­
datur ad laicos. Et ratio dubitandi est quia in illo capitulo tantum
agitur dc clerico ministrante, et hic est titulus illius textus, ubi non
agitur dc laicis, sed de clerico, ac proinde laicus non incurret irregula­
ritatem. Hanc sententiam insinuat ipse Navarro ubi supra; sed Sil­
vester. etiam ubi supra, intelligit textum illum absolute procedere, etiam
de laico. Et ita videtur nobis tenendum ; nam quamvis inscriptio tituli
videatur limitatum, tamen textus in illo cap. loquitur absolute: si quis
non ordinatus baptizaverit, non ordinetur. Nec profecto est aliqua ratio
quare Ecclesia voluerit quod clericus in minoribus constitutus incurrat
irregularitatem, non autem laicus.
6. — Ultimo notandum est quod licet sacerdos baptizans alienum
parochianum absque licentia parochi ipsius peccet mortaliter, quia usur­
pat jus proprium parochi, tamen non incurrit irregularitatem, eo quod
ipse simpliciter est minister hujus sacramenti. Quod quidem verum ha­
betur etiamsi ipse sacerdos simplex fuerit religiosus. Non enim efficitur
irregularis nec incurrit aliquam excommunicationem; quamvis magister
Soto super istum articulum teneat quod incurrit excommunicationem
latam in Clementina prima dc privilegiis. At vero, ut bene advertit Nava­
rro ubi supra in fine ipsius clement inae, textus ipse procedit de administ ratione eucharistiae et extremae unctionis ct matrimonii, non autem
de administratione baptismi. Et idcirco absque dubio tenendum est quod
in illo casu religiosus nec incurrit irregularitatem nec excommunica­
tionem.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum plures possint simul baptizare.

1. — Prima conclusio: Si plures unum baptizantes utantur hac
forma: Nos te baptizamus in nomine Patris et Filii etc., non con­
ferunt verum baptisma.
Secunda conclusio: Si autem utantur hac forma ut uterque
dicat: Ego te baptizo in nomine Patris etc., et contingat quod alter
finiat verba prius quam alius, tunc prior ille liaptizat, alter vero
non baptizat, immo esset puniendus tamquam reliaptizator si ul­
tra progreditur in prolatione verborum.
Tertia conclusio: Si ambo sub praedicta forma, Ego te bapti­
zo etc., simul perficiant prolationem formae et simul etiam mer­
gant baptizatum, erit verum sacramentum baptismi.

166

DOMINICUS ΒΑΝΕΖ

Quarta conclusio, in solutione ad tertium: Quando plures bapti­
zantes ita partialiter concurrunt ut unus ministrat materiam et
alter profert formam, non perficitur verum sacramentum.
2. — Dubitatur circa primam conclusionem, an illa sit vera.
Et arguitur primo pro parte negativa. Quando plures baptizant sui»
illa forma, Nos te baptizamus etc., vel impeditur veritas sacramenti eo
quod sunt plures ministri, vel quia effectus sacramenti non explicatur
fieri ab uno ministro. Sed neutrum istorum impedit veritatem sacra­
menti. Ergo. Probatur minor quoad utramque partem. Et primo, quod
non impediat pluralitas ministrorum habemus ex divo Thoma in tertia
conclusione. Probatur minor quoad alteram portem. Quia non est dc
ratione baptismi quod in ejus forma exprimatur quod effectus baptis­
mi procedat a ministro. Ergo nec quod procedat ex illo ministro. Ante­
cedens probatur ex modo baptizandi ecclesiae graecae sub illa forma.
Baptizetur servus Christi, ubi non exprimitur persona ministri.
Arguitur secWndo. Quamvis esset necessarium quod in forma baptis­
mi exprimeretur effectus ejus fieri a ministro, tamen sufficienter expri­
mitur in numero plurali. Ergo.
Arguitur tertio. Quando exprimitur in forma baptismi pluralitas
ministrorum, videtur magis conveniens quia tunc est major assimilatio
ad causam principalem, quae est sancta Trinitas, quamvis non sit major
assimilatio ad causam ministerialcm. scilicet ad Christum quatenus
est unus homo.
Quarto arguitur. Quando erat licitum olim quod vir unus haberet
plures uxores, tunc si plures uxores contraherent vel feminae, inquam,
contraherent cum uno viro sub hae forma: nos te ducimus in virum,
validum erat matrimonium, ct quaelibet illarum vere nubebat illi viro.
Ergo similiter nunc plures dicentes, nos te baptizamus in nomine Pa­
tris etc., sufficienter explicant singuli suam intentionem baptizandi
simul cum actu ministerial! baptizandi.
Arguitur quinto. Haec forma, nos te baptizamus, habet hunc sensum :
ego te baptizo, ct iste te baptizat: ergo est sufficiens forma. Probatur
consequentia, quia illud quod additur, iste te baptizat, non tollit signifi­
cationem alterius partis quae est forma legitima, scilicet ego te baptizo.
Valebit ergo etiam dicendo, nos te baptizamus, siquidem habet eumdem
sensum.
Sexto arguitur. Nam in concilio Florentino, ubi determinatur neces­
sarium ad singula sacramenta, ζβηίυτη fit mentio de materia et forma
et persona ministri cum intentione faciendi quod Ecclesia intendit, non
autem fit mentio quod sit unus minister vel plures. Ergo cum ratio
non convincat hoc esse necessarium quod exprimatur unitas personae
ministri, non est asserendum ita. Confirmatur. Nam si quae ratio pro-

QUAEST. LXVII, ART. 6

Ί67

baret unitatem personae ministri esse necessariam, maxime divi Thomae
in articulo quinto, scilicet sicut Christus est unus, ita minister sacra­
menti debet esse unus. Sed haec ratio non solum non est necessaria,
sed nec videtur maxima conjectura. Nam in tertia conclusione asseritur
quod plures possint baptizare. Deinde plures ministri sunt quasi unus
minister cum Christo, non unitate numerica, sed unitate ordinis, sicut
etiam dicimus quod omnes sumus unum in Christo.
3. — Ob haec argumenta Durandus in 4, d. 3, q. 3, et Paludanus
q. 2, multum dubitant dc conclusione divi Thomae, immo aliqui thomistac existimant quod divus Thomas dubitanter loquitur in eo quod
dicit, videtur quoti non valeat, et non absolute affirmat, quamvis in 4,
d. 6 expresse illam tenuerit.
Pro decisione hujus difficultatis primo observandum est quod si illa
forma, nos te baptizamus, habeat hunc sensum, ut pluralis numerus
accipiatur pro numero singulari ut uterque minister de seipso loqua­
tur. erit sufficiens forma, sicut si uterque diceret, ego te baptizo.
Secundo est notandum quod si illa forma, nos te baptizamus, habeat
talem sensum in mente et intentione singulorum, quod uterque inten­
dat baptizare absque dependentia ab altero, erit verum sacramentum,
non obstante quod uterque faciat mentionem alterius. Et hoc probat
quintum argumentum.
Tota autem difficultas est si sensus illius formae, nos te baptizamus,
sit quod ambo simul tamquam partialiter concurrentes cum dependen­
tia utriusque ab altero intendat baptizare.
Et in hoc sensu est conclusio responsiva: In tali casu, non est verum
sacramentum baptismi. Probatur. Nam ad perfectionem baptismi per­
tinet per se ut quemadmodum ipse Christus inquantum homo est instru­
mentum Verbo divino conjunctum est unum agens, ita etiam minister
qui est instrumentum separatum debet esse in suo ordine unum agens
absque dependentia ab altero particulari ministro. Ergo si in ipsa for­
ma intendit significare quod pendet ab altero, falsa est forma ac subinde
nullum est sacramentum; immo vero etiamsi uterque diceret, ego te
baptizo, et intenderet partialiter cum altero baptizare, non esset verum
sacramentum baptismi.
Sed quia in ista forma, ego te baptizo, non exprimitur illa depen­
dentia alterius ab altero, idcirco divus Thomas in tertia conclusione
dixit, est verus baptismus sub illa forma, supposito quod uterque in­
tendit facere quod forma dicit. At vero quia illa forma in numero
plurali, nos te baptizamus, de se potest habere illum sensum depen­
dentiae alterius ab altero, sicut si duo homines dicerent, nos portamus
lapidem, idcirco divus Thomas dicit, quod videtur non esse verum sa-

16S

DOMINICUS BANK/.

cramentum, quia ipsa forma videtur facere talem sensum dependentiae
alterius ab altero.
4. — Ad primum respondetur quod pluralitas ministrorum absque
dependentia ad invicem non impedit veritatem sacramenti, sicut docet
divus Thomas in tertia conclusione. Si autem significetur in forma
talis dependentia vel sit intentio singulis ministris dependendi ab alte­
ro, impeditur veritas sacramenti. Et quamvis non sit de necessitate
formae quod exprimatur persona ministri, est tamen de necessitate quod
non exprimatur pluralitas ministrorum cum illa dependentia ad in­
vicem.
Ad secundum respondetur quod, si plurale accipiatur pro singulari
vel etiam pro singulis quasi totaliter intendentibus baptizare, validus
erit baptismus.
Ad tertium respondetur quod magis pertinet ad rationem baptismi
quod significetur unitas operationis baptizandi quam pluralitas perso­
narum, quae sufficienter exprimitur in ipsa forma dum dicitur, in no­
mine Patris et Filii etc. ; immo illa forma, nos te baptizamus, videtur
habere dissimilitudinem a mysterio Trinitatis, nam operatio divina ad
extra semper est unica ct ab una virtute operatur.
Ad quartum argumentum respondetur primo quidem, quod non est
eadem ratio de matrimonio et de sacramento baptismi. Nam matrimo­
nium est quidam naturalis contractus qui tantum requirit expressionem
consensus inter virum et feminam, nec habet determinata verba ; at vero
baptismus est sacramentum habens pro forma determinata verba.
Respondetur secundo quod si ille modus exprimendi consensum illarum
feminarum, scilicet nos te accipimus in virum, accipiatur copulatim seu
collective, ita ut neutra illarum intendat nubere nisi partialiter et de­
pendentor a consensu alterius, non stat ille contractus, quia obligatio
viri ad uxorem oritur ex totali contractu et consensu utriusque con­
trahentis absque dependentia a consensu alterius. Et idcirco possumus
negare antecedens, si accipiatur ille plurale in eodem sensu in quo
diximus non esse validum baptismum sub illa forma, nas te baptizamus.
Ad quintum respondetur quod non semper plurale debet explicari
per singulare geminatum divisive sumptum; ut v. g. haec est vera, Pe­
trus et Paulus portant lapidem, et tamen singularia falsa sunt. Petrus
portat lapidem, Paulus portat lapidem.
Ad ultimum respondetur quod in concilio Florentino abunde satis
declaratur quod requiritur unitas personae ministrantis, ad hunc aen­
eum quod intentio personae ministrantis sit independens ct totalis ab
intentione alterius, sive sit unus homo qui baptizat, sive sint pluree,
propter rationem assignatam a nobis in solutione ad primum. Unde

qUAEST. LXV1I, ART. G

169

etiam et ratio divi Thomae bona est, quae in hoc fundatur quod, sicut
Christus est unus, ita minister sibi subordinatus debet esse unus, hoc
est independens ab altero ministro partiali ad operationem sacramenti.

5. —Dubitatur secundo: an quando concurrunt plures ministri
quorum quilibet profert formam legitimam, Ego te baptizo, et
applicat materiam simul cum aliis, resultet verum sacramentum
baptismi.

,

.

•

Arguitur primo pro parte negativa. Actiones multiplicantur per mul­
tiplicationem agentium, si quodlibet agens totaliter concurrat et independenter ab altero. Sed in praedicto casu quilibet baptizans intendit
conferre totaliter unicum baptismum. Ergo actio illa baptizandi non
est una, ac proinde nec baptismus est unus, sed plures, quod est impos­
sibile.
Secundo arguitur et confirmatur. Impossibile est, juxta principia
philosophica, quoti idem effectus pendent a duabus causis adaequate et
totaliter concurrentibus simul. Sed in praedicto casu quilibet baptizans
intendit totaliter et perfecte baptizare unum hominem. Ergo impos­
sibile est quod a duobus vel pluribus sit unicus effectus baptizationis.
Tertio arguitur. In praedicto casu inveniuntur plures formae di­
stinctae numero, et plures ablutiones quae habent rationem materiae,
et plures ministri cum singulis intentionibus numero distinctis. Ergo
sunt plura sacramenta bautismi numero distincta. Probatur consequen­
tia, quia illa tria sunt requisita ad perfectionem cujuslibet sacramenti:
ergo illis multiplicatis, multiplicabitur sacramentum, sicut si essent
duae animae et duo corpora, non possent constituere unum hominem.
Sed in oppositum est quod in illo casu est tantum unicum sacramen­
tum baptismi suscipiens ab unico agente principali unum effectum
baptismi, scilicet gratiam regenerativam ct characterem baptismalem :
ergo est unicum sacramentum.
6. — Ad hanc difficultatem quidam respondent quod est multiplex
baptismus ex parte agentium, sed est unicus ex parte subjecti, id quod
probant argumentis factis pro hac parte.
Nobis tamen sit certa conclusio: Simpliciter loqu&ndo, in praedicto
casu est tantum unum sacramentum baptismi. Probatur. Quia secundum
fidem, in uno homine impossibile est recipi duo sacramenta baptismi ;
at vero si in praedicto casu essent plures baptismi, in aliquo subjecto
deberent recipi : ergo nulla ratione diçendum est quod sunt plures
baptismi ex parte agentium, sed tantum potest concedi quo ex parte
agentium, id est quantum est ex parte agentium essent plures baptismi,
si essent plura subjecta capacia singulorum.

170

DOMINICUS BANEZ

7. — Unde ad argumenta in oppositum respondetur quod, cum sa­
cramenta sint quaedam divina artificiata, non nccesse est illorum unita­
tem expendere juxta normam unitatis entis naturalis. Sufficit ergo ad
unitatem sacramenti baptismi unitas subjecti recipientis cum unitate
causae principalis supernaturaliter operante. Ratio autem quare in na­
tura non possit unus effectus totalis procedere totaliter a duabus causis
totalibus ct non subordinates, ea est quia non possunt applicari ad
ipsum subjectum aequaliter. Nam si possibile fuisset naturaliter quod
duo soles penetrative se haberent, uterque produceret eamdem lucem
in medium dependentem totaliter ab utroque. Similiter, si duo ignes
applicarentur circa eamdem partem subjecti et in aequali distantia per
idem medium, tunc calor productus ab illis totaliter produceretur ab
utroque. At vero quia in supernatural ibus potest Deus adunare influen­
tiam plurium ministrorum ad unicum effectum ab ipso intentum, erit
unicum sacramentum in praedicto casu, non olwtante quod multipli­
centur materialiter et in esse physico pluree formae et plures materiae
et plurcs ministri : non autem multiplicantur in esse artificiali divino
*
supernatural!...
* Sequuntur in P. quinque folia vacua (fol. 2S4-288), in quibus inserenda erat
ultima pare expositionis hujus sexti art. et Integra expositio septimi et octavi

QUAESTIO SEXAGESIMAOCTAVA
De suscipientibus baptismum ♦
ARTICULUS PRIMUS

Utrum teneantur omnes ad susceptionem baptismi
Conclusio est affirmativa, ita ut nullus homo possit consequi salu­
tem sino baptismate.

ARTIC ULUS S EC INDUS

Utrum sine baptismo aliquis possit salvari

1. — Prima conclusio: Nullus potest salvari sine baptismo in re
vel in voto.
Secunda conclusio: Qui habet votum baptismi potest salvari sine
Imptismo aquae in re.
Pro introductione horum articulorum aliqua notanda sunt circa
terminos. Et primo advertendum est quod necessarium in moralibus et
in theologia dicitur aliquid tripliciter. Primo, necessitate finis, id est
in ordine ad finem quia sine ipso non potest finis consequi. Quo modo
gratia et habitus supernaturales dicuntur necessarii ad consequendam
gloriam. Non enim hujusmodi sunt necessarii quasi de illis imponatur
praeceptum, cum de habitibus ct de gratia non sit lex nobis imposita,
sed tamen necessaria sunt quia media sine quibus non patet aditus ad
gloriam. Secundo modo aliquid dicitur necessarium necessitate prae­
cepti et non finis, quia praeceptum est de illo; potest tamen sine illo
finis consequi. Quo modo necessarium dicitur honorare parentes et
jejunare in quadragesima, cum sit praeceptum utri usque actionis; et
(·) In principio hujus quaest. (fol. 289) legitur In margine codicis P. “M. Battes":
numero autem 35 articulorum 1-2 (fol. 299) adnntatur. “M. Mendoxa".

172

DOM IN ICC 6 BA NEZ

tamen si non ee offert occasio honorandi parentes aut est infirmitas
excusans a jejunio, potest quis salvari absque adimpletione utriusqu··
legis. Tertio modo dicitur aliquid necessarium necessitate medii et prae­
cepti; quo modo adultis necessarius est actus credendi, de quo est prae­
ceptum, et etiam est medium, ut patet ex illo: Sine fide impossibile est
placere Deo (ad Heb. 11. 6).
Secunde adverte circa alium terminum, quod salus est duplex. Ali­
qua habetur dum vivimus, et est gratia justificans quae dicitur sanans,
atque ideo dicitur salus. Secundo modo beatitudo dicitur salus quia ibi
consummatur gratia et completur salus quae in hac vita collata est.
Unde et proprie homines qui in praesenti per gratiam dicuntur sanati,
in futuro proprie dicuntur salvi, quia ad portum salutis perveniunt.
Tertio nota circa alium terminum, quod baptismus in voto dicitur
baptismus in proposito et voluntate per desiderium absolutum, quod
quidem oritur ex fide et ex caritate ; baptismus autem in re dicitur quod
opere ipso suscipitur per veram ablutionem aquae. Quibus positis.

8. — Est primum dubium: utrum baptismus sive in re vel in
voto sit necessarius ad salutem.
Pro parte negativa arguitur. Primo, quia testimonium illud Joan. 3
(v. 5), .Visi quis renatus fuerit ex aqua etc., non probat baptismi neces­
sitatem : ergo non est unde ponamus illum osse necessarium, etenim
doctores potissimum colligunt necessitatem baptismi ex isto loco. Ante­
cedens vero probatur. Nam non potest intelligi de baptismo aquae mate­
rialis; alias non posset quis consequi gratiam a tempore quo Christus
protulit ista verba sine aqua materiali, quod est haereticum. Et confir­
matur. Nam similibus verbis Christus locutus est de poenitentia. Luc. 13
(v. 3) : Nisi poenitentiam egeritis, omnes simul peribitis; et do eucha­
ristia. Joan. 6 (v. 54) : Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, et
biberitis ejus sanguvnem. non habebitis vitam in vobis. Et tamen sine
poenitentia et sine eucharistia potest quis gratiam et gloriam comparare.
Ergo ex verbis induciis Joannis tertio non colligitur sufficienter neces­
sitas baptismi ad salutem.
4. — Secundo, quia multi in nova lege consecuti sunt utramque salu­
tem sine baptismo: ergo non est necessarium ad illam. Antecedens patet.
Primo de Apostolis, de quibus dicit Chrysostomus homiUa 1 super Acta
Apostolorum, quod non sunt baptizati: de latrone etiam certum est quod
consecutus est gloriam sine baptismate: vide Augustinum lib. 4 Contra
Donatistas. cap. 22. Et etiam de beata Virgine idem videtur dicendum.
Et profecto si Virgo et Apostoli baptizati fuerunt, nobis narrarent evangelistae celebre factum, quod reliquorum erat initium et exemplum
futurorum.

QUAKST. LXVIII, ART. 2

173

5. — Tertio, gratia baptismalis non eat necessaria ad salutem : ergo
nec ipsum baptisma. Probatur consequentia, quia baptismus necessarius
est propter gratiam quam confert. Antecedens patet, quia etiamsi quis
post baptismum, immo in ipso baptismo peccet mortaliter, ct non con­
sequatur gratiam bantismalem. poterit nihilominus consequi salutem per
contritionem. Ergo.
6 .— Quarto, nam saltim sequitur quod in filiis baptizatorum et existentium in gratiam non requiratur baptismus, nam baptismus institui­
tur ad delendum peccatum originale. At vero in hujusmodi non videtur
esse peccatum originale, cum parentes illorum sine peccato existant, ac
per consequens non poterunt filios inficere. Si dicas cum divo Thoma
hic ad secundum quod, quamvis parentes baptizati sint in gratia et re­
missum sit peccatum originale quantum ad animam, corpus tamen
illorum manet infectum et subjectum vetustati, peceati, atque inde po­
terunt inficere filios: contra, corpus parentum nec habet peccatum,
nec est subjectum capax peccati: ergo non potest ex hoc peccatum
transfundere in filios. Nec sufficit dicere quod in corpore est poena
peccati ex qua derivatur originale in filios, nam poena non est causa
nec origo culpae.
Ί. — Quinto. Nam mulli poterunt in uteris maternis sanctificari :ergo
illis saltim non erit necessarius baptismus. Si dixeris cum divo Thoma
ad tertium, quod est illis necessaria ad salutem, non solum gratia, sed
quaedam impressio et designatio per characterem facta, atque ideo
postea cum nascuntur, tenentur baptizari ut recipiant hujusmodi cha­
racterem : contra, nam sive moriantur in uteris maternis isti qui justi­
ficati sunt, sive postea conservantes gratiam, consequentur ultimam
shlutem absque charactere et baptismo in re. Ergo nec character nec
baptismus propter characterem necessarius est. Antecedens probatur,
quia hujusmodi moriuntur in gratia, ut supponimus; ct habent baptis­
mum in voto, qui non imprimit characterem : ergo.
8. — In hoc dubio referuntur primo, haeretici vocati archontici, id
est, principiantes, qui ajunt descendisse a Simone Mago, ct tenuerunt
baptismum esse exeerabile quoddam. Et nostris temporibus fuit qui­
dam Lucas Witcmbergae, ut refert Prateolus (1), levita cx sectis haere­
ticorum, qui dixit baptismum esse Satanae institutionem. Referuntur
etiam cuchitae aut massalliani. qui dixerunt baptismum esse omnino
inutilem: et refertur error iste a Theodorico, lib. 7 Historiae, tripartitae
cap. 12. Et haeretici nostri temporis anabaptistac dicunt solam fidem
sufficere ad salutem, reliqua vero esse impertinentia. Fuerunt etiam
(1·
1589

G. Prktsoi.cs. Dc citi», secti» e· Oopmatibue omnium haere l icor um, Coloniae.

174

DOMINICKS BANF.Z

quidam haeretici flagellantes (qui asserebant] baptismum aquae jam
cessasse, et mutatum fuisse in baptismum sanguinis de proprio corpore
excussi. Vide de illis Prateolum, verbo Flagellantes.
His erroribus satisfit conclusione catholica: Baptismus vel in re vel
in voto necesse est ad salutem sicut medium ad finem. Probatur conclu­
sio. Primo ex illo Joan. 3 (vv. 5, 7) : Nisi quis renatus etc., et subdit
statim: Oportet vos nasci demuo, id est de novo. Actum 2 vv. 37-38),
audita praedicatione Petri, quidam corde compuncti dixerunt : Quid
faciemus, viri fratres? Respondit Petrus: Baptizetur unusquisque, ve­
strum in nomine Jesu Christi in remissionem peccatorum. Et cap. 9
(v. 7) dictum est Paulo: Ingredere civitatem, et ibi dicetur tibi quid tc
oporteat facere; et postmodum refertur historia quod baptizatus fuerit,
et similiter refertur cap. 10. Et illud verbum oportet vel oporteat impor­
tat necessitatem simpliciter, ct non solum congruentiam, sicut quando
Christus dixit de baptismo: Oportet vos nasci denuo.
Et non solum colligitur ut de fide ista conclusio ex praedictis locis
quia ita interpretentur sancti, sed etiam de fide est quod in praedictis
auctoritatibus, maxime Joannis 3 explicatur necessitas baptismi. Quod
colligitur, nam concilia explicant inductam auctoritatem de necessitate
baptismi. Patet in concilio Tridentino sess. 5, can. 4, et sess. 6, can. 4,
et sess. 7, can. 2, et etiam in concilio Florentino in materia de sacra­
mentis, ubi definitur nostra conclusio. Habetur etiam in concilio Milevitano, can. 2, et refertur in ca. Placuit, de consecratione, d. 4, in conci­
lio Carthaginensi et in alio concilio Milevitano quae habentur inter epi­
stolas Augustini. Vide Augustinum, lib. 1 De peccatorum meritis et re­
missione, cap. 13, ct lib. 2, cap. 26; Ambrosium, lib. 1 De his qui
initiantur; Bemardum, epistola 77. Vide doctores in 4, d. 4, et in de­
cretis de consecratione, d. 4 ; maxime vide Soto hic. Ratio hujus conclu­
sionis optima est divi Thomae, quia videlicet ad salutem requiritur quod
incorporemur Christo; hoc autem non fit nisi per baptismum. Quam
rationem insinuavit concilium Tridentinum sess. 5, can. 3. definiens
peccatum originale auferri per solum Christi meritum, quod nobis per
baptismum applicatur.
9. — Ad primum respondetur quod, licet ex illo loco necessitas ba­
ptismi colligatur, non incoepit obligare usque ad Christi mortem aut
resurrectionem, de quo supra, q. 66, a. 2; sicut et alia multa quae a
Christo Domino sunt expressa in evangelio non obligarunt usque dum
Christi morte lex vetus fuit sepulta. Ad confirmationem respondetur
primo, quoti baptismus fuit janua aliorum sacramentorum, et per illum
regeneramur et incorporamur Christo, ut habemus in divo Thoma, art. 1 ;
alia vero sacramenta videntur superaddita ad complementum justitiae,
et ita non est aequalis necessitas illorum cum necessitate baptismi. Se-

QUAEST. LX VU I, ART. 2

175

eundo respondetur quod etiam poenitentia ct eucharistia sunt necessa­
ria; poenitentia quidem, peccantibus mortaliter post baptismum; eucha­
ristia vero est necessaria tamquam finis aliorum sacramentorum. Unde
in re vel in voto etiam ipsa requiritur, de quo infra, q. 73, a. 3, et q. 80,
a. 9 et 11. Verum est etiam quod in hoc est aequalis differentia, quia
baptismus, cum sit principium effectivum substantiae, per se requiri­
tur in re. Et ita explicatur a concilio illud Joannis, Nisi quis renatus etc.,
de susceptione reali ; illud autem, Nisi manducaveritis etc., intelligitur
a divo Augustino dc manducatione reali vel spirituali. Et congruenter
quidem, quia se habet in genere finis, ut modo dicebamus, et finis non­
dum existens movet ct allicit.
10. — Ad secundum, regula generalis sit: quod omnes qui pertinent
ad novam legem, habuerunt baptismum in re vel in voto. Et ut inquit
divus Augustinus in epistola 108, quoties legimus aliquos ad Christi cor­
pus mysticum pertinere, cos esse baptizatos intelligimus (1). Quare hoc
negare de Apostolis videtur temerarium. Et probatur, quia illi rece­
perunt eucharistiam et sacramentum ordinis, ut patet ex concilio Tridentino, sess. 22, cap. 1, et can. 2. Ergo receperunt etiam baptismum,
quia est janua reliquorum sacramentorum. Et etiam quia de fide sci­
mus praeceptum baptismi in re omnibus novae legis fuisse impositum.
Ergo cum non constet quod Apostoli fuerint exempti ab hoc praecepto,
temerarium erit dicere illos non fuisse baptizatos. Item etiam, quia
specialiter missi sunt ad baptizandas gentes et praedicandum baptisma,
juxta illud: Ite, docete omnes gentes baptizantes eos etc. (Mat. 28, 18).
Ergo et ipsi baptizati sunt, quin incongruum esset ut non baptizati
baptismum commendarent et baptizarent reliquos. Vide divum Augu­
stinum in epistola citata ad. Seleucianam, et habetur c. Quando, dc con­
secratione, d. 4, et c. Si eas, ex eodem Augustino. Vide divum Thomam
supra, q. 38, a. 6 ad secundum ; Scotum in 4, d. 4. q. 6 ; Soto, d. 5, a. 2.
Non autem evangelistac referunt hoc. quia tamquam manifeste notum
relinquunt.
De diva Virgine, quamvis Scotus, ubi supra videatur dubitare,
nihilominus tamen eadem certitudine qua de Apostolis tenendum est
quod fuerit baptizata. Vide dicta sanctorum et quae adducit Canisius
lib. De beata Virgine, cap. 4. Et etiam Euthymius super illud Joannis,
citatum a gravibus auctoribus qui fere attigerunt tempora Apostolo­
rum. refert “Christum baptizasse divam Virginem ct Petrum, Petrus
autem baptizavit reliquos Apostolos” (2) ; quod etiam refert. Nicephorus
lib. 2 Historiae, cap. 3. Et ratio hoc videtur convincere, quia diva Vir­
il)
(2)

S. Αυαυβτ. Eplst. 108. cap. 6. ML 33. 415.
EVTIIYMIUS Ζ10ΛΒΚΧ8Ι8, Comment. in Joannem, cap. 3. MG 129, 1162.

176

DOMINICUS BANKZ

go rara fuit dignitate inter Christianos novae legis, et non debuit ea
privari gratia baptismali.
De bono latrone divus Augustinus varius videtur. Nam in libro 3
De quaestionibus veteris testamenti, q. 84, et lib. 4 De baptismo contra
Donatistas tenet illum non fuisse baptizatum. Verumtamcn lib. 1 De
origine, animae, cap. 9, et lib. 7, cap. etiam 9 tenet quod fuit baptizatus,
ex professo et expressius hoc tradens ibi. Unde tenendum est tamquam
probabilius quod fuit baptizatus. Et idem Augustinus in libro Retractationum dicit hanc sententiam esse verisimiliorem. Si autem quaeras
quando baptizatus fuit, habetur ex divo Augustino, lib. De origine ani
mae, ubi supra, quod ex aqua quae fluxit ex latere Christi pendentis in
cruce baptizatus fuit, vel antequam patibulum ascenderet baptizatus
est cum aliis Christum sequentibus. Et hoc secundum existimo probabi­
lius, quia quod fuerit baptizatus per aquam fluentem ex latere Christi
non est ita probabile, quamvis videatur pium, quia non erat ibi qui pro­
ferret formam, siquidem Christus jam erat mortuus. Qui autem tenuerit
latronem non fuisse baptizatum, dicat eum pertinere ad legem vete­
rem. ct quod mortuus fuerit antequam lex baptismi coeperit obligare.
Quod etiam dicendum est si teneas Joanncm Baptistam non fuisse ba­
ptizatum baptismo Christi, quamvis oppositum etiam sit probabilius et
de mente Augustini et divi Thomae, 3 p., q. 38, ubi supra ad tertium.
11. — Ad tertium respondetur quod gratia regenerativa non est in
omni casu necessaria ad salutem nec in praesenti nec in futuro, sed
potest aliquando remitti peccatum etiam originale per gratiam justifi­
cantem per poenitentiam et dilectionem, ut dicemus dubio sequenti. Unde
baptismus non erit necessarius in omni casu, sed sufficiet aliquando in
voto.
12. — Ad quartum, bene respondet divus Thomas. Et ad impugna­
tionem, concedimus quod quamvis corpus non sit subjectum peccati nec
capax culpae, nihilominus tamen in corpore descendente ab Adam fuit
vetustas peccati, ct remanet in baptizatis, quia ibi est fomes peccati et
alia quae ad poenam peccati primi parentis spectant. Ex quo pater
baptizatus habet quod possit inficere prolem. Etenim non generat in
quantum habet spiritum et animam rationalem, cum ista sint per crea­
tionem, ncc etiam generat secundum quod est Dei filius per gratiam,
sed secundum quod est quoddam coqioreum animatum sensibiliter et
corporaliter producens sibi simile. Et ita ex vi generationis hominis
descendentis ab Adam potest transfundi peccatum in filium, quantumcumque anima generantis sit in gratia. Et divus Thomas hic non dixit
quod peccatum corporis parentum sit ratio quare filii nascantur in
peccato, sed quod infectio corporis parentum sit sufficiens conditio et
medium per quod peccatum primi hominis in posteros derivatur.

QL-AEST. LXVIII, ART. 2

177

13. — Ad quintum respondetur quod divus Thomas in solutione ad
tertium non colligit necessitatem baptismi in omnibus casibus ex neces­
sitate characteris. Verumtamen per se loquendo character requiritur
in his quae pertinent ad novam legem, quia ita congruit ut omnes qui
pertinent ad hoc ovile et ingrediuntur per Christum tamquam per
ostium, designentur aliquo charactere et signo. Et ideo per se loquendo,
quando non convinceret ratio articuli, haec ratio de charactere a poste­
riori bene colligeretur.

14. — Secundum dubium : utram sit necessarius baptismus
aquae in re susceptus, an vero sufficiat ad salutem aliquid suppletis
ejus vices, scilicet martyrium aut votum baptismi.
Videtur quod sit necessarius baptismus aquae in re. Nam ex concilio
Tridentino, sess. 7, c. 2 ubi supra, habemus quod Joan. 3 (v. 5), Nisi
quis etc., debet intclligi cum omni proprietate sermonis. Sed si aliquando
sufficiat martyrium ct votum baptismi sine ablutione reali, non inter­
pretatur locus ille proprie, sed per metaphoram. Ergo non possumus
dicere quod sufficiat baptismus sanguinis aut flaminis. Minor probatur,
quia baptismus sanguinis et etiam baptismus flaminis per metaphoram
dicuntur aquae et improprie appellantur ablutio. Ergo.
15. — Secunda arguitur ex concilio Bracarensi secundo, ca. 35, ubi
sic definitur: “catechumenis sine redemptione baptismi defunctis, simili
modo non oblationis sanctae commemoratio, nec psallendi impendatur
officium” (1). Ergo non sufficit baptismus flaminis; alioquin isti ca­
techumeni qui habebant baptismum in voto, non erant privandi officiis
communibus.
16. — Et tertio patet ex divo Augustino hoc dicente saepe expresse
in libro De fide ad Petrum [S. Fulgentii), cap. 3, ct libro De ecclesiasti­
cis dogmatibus (Gennadii), cap. 74. cujus verba refert divus Thomas
art. 2 ad secundum ; et etiam idem habetur expressius in epistola 73
ad Dardanum, ubi inquit quod Deus nondum habitabat in Cornelio
antequam regeneratione incorporaretur Ecclesiae, ct tamen Cornelius
jam tunc habebat votum baptismi, siquidem erat vir religiosus. Et infra,
non solum est necessarium concipi, sed nasci denuo opus est ut ad vitam
aeternam perveniamus. Et alludit Augustinus ad illud Joannis, Oportet
vos nasci denuo (2).
Praeterea baptismus est medium effectivum regenerationis spiritua­
lis : ergo debet exhiberi in re, et non sufficit in intentione ct voto. Pro­
batur consequentia, quia causa efficiens non operatur secundum quod
(1)
<2>

Mansi 9. 779.
S. Λι-ουβτ. RpW. 1S7. cap. 10-11

ML 33. 845-S4S.
12

178

D0MIN1CV8 BANEZ

est in intentione, sed secundum quod in exeeutione. Divus Bernardus
epistola 77, quae est ad Ilugoncm dc Sancto Victore, ct ipse Hugo to­
mo 2 Dc sacramentis, p. 6, cap. 7, referunt errorem quorumdam dicen­
tium quod ab instanti quo dixit Christus, .V»«t quis renatus fuerit etc.,
adeo obligavit baptismus aquae in re, ut sine illo nullo modo pateat adi­
tus ad salutem.
17. — Sit tamen conclusio certa, secundum fidem: Baptismus in re
susceptus nec similiter martyrium sunt in omni casu necessaria ad salu­
tem, sed sufficit votum et desiderium aliquando, scilicet cum non est
copia baptismi rcolis. Patet primo ex doctrina sanctorum : divus Am­
brosius lib. De obitu Valentiniani; divus Augustinus lib. 4 Contra Donatistas, cap. 22, et lib. 3 Quaestionum in Leviticum, q. 84; divus Ber­
nardus et Hugo de Sancto Victore, ubi supra. Vide scholasticos in 4,
d. 4, et Soto in hoc articulo circa secundam conclusionem divi Thomae.
Et colligitur etiam ex Marci ultimo. Nam cum Christus dixisset: Qui
crediderit ct baptizatus fuerit etc., postea solum dixit: qui utro non
crediderit condemnabitur. Non vero dixit, “et baptizatus non fuerit”,
ut intclligeremus quod sine fide nemo potest salvari, bene tamen sine
baptismo in re. Et probatur. Nam per hoc quod adultus non baptizatus
doleat dc peccatis, justificabitur, ut patet Ezcchielis 18 ct 19: In
quacumque hora ingemuerit etc., et Zachariae 1 (v. 3) : Convertimini ad
me etc. Ergo non requiritur baptismus in re, sed sufficit votum illius.
Idem colligitur |ex dictis dc centurione). Nam Cornelius, ut loco ci­
tato Actuum Apostolorum patet, fuit justificatus et accepit Spiritum
Sanctum antequam baptizaretur a Petro, quod definit Innocentius ter­
tius in cap. Apost oticam, de presbytero non baptizato, et in cap. Debitum,
de baptismo. Idem habetur ex concilio Tridentino, sess. 6. cap. 4. Et
colligitur etiam, nam cum in cap. 6. inter dispositiones necessarias ad
justificationem numerasset propositum baptismi et voluntatem inchoandi
novam vitam, incipit in cap. 7 : “Hanc dispositionem consequitur justifi­
catio ipsa”.., Ergo ante susceptionem rcalem baptismi per solam volun­
tatem illius potest quis justificari. Conducit videre quae dicta sunt q. 66,
maximo art. 11. ubi explicatum est quomodo baptismus flaminis sup­
pleat baptismum aquae.
Praeterea, nam votum poenitentiae sacramentalis sufficit ad salutem
his qui peccant mortaliter: ergo votum baptismi etiam sufficiet ante
baptismum in re. Probatur consequentia, quia ita necessarium est sacra­
mentum poenitentiae peccantibus mortaliter, sicut necessarius est ba­
ptismus ad delendum originale peccatum. Item etiam, quia Deus non
obligat hominem ad impossibile nec imputat illi culpam quam vitare
non potest. Ergo si quis habeat contritionem et cupiat baptizari, si non

qUAEST. LXVIII, ART. 2

179

stet per ipsum quominus baptizetur, justificabitur habens votum
baptismi.
18. — Ad primum argumentum respondetur cum divo Thoma, art. 2
ad primum et tertium (et ejus solutio definita est a concilio Tridentino
cap. 4 citato), quod illud Joannis sit intclligendum dc baptismo in re
vel in voto. Nec per hoc retorquemus scripturam in metaphoram, quia
explicamus de aqua vera ct materiali, contra haereticos nostri temporis,
qui explicabant de aqua invisibili et spirituali, de quibus dictum est
supra, q. 66. a. 3. Dicimus tamen, ut fides catholica tenet quod non requi­
ritur realis susceptio hujus aquae naturalis ad inchoandam salutem, sed
sufficit votum illius.
19. — Ad concilium Itracarcnse respondetur quod loquitur de cate­
chumenis qui sua culpa sine baptismo decedunt. Et colligimus istum
sensum, quia in ea. praecedenti denegaverat sanctae oblationis com­
memorationem et officium psallendi quibusdam peccatoribus occidenti­
bus seipsoe, et statim ait : “Et catechumenis oblatio” etc.
20. — Ad divum Augustinum respondetur quod loquitur de per­
fecta habitatione Spiritus Sancti, non solum mentaliter, sed etiam quae
fit visibiliter per signum externum. Et ita divus Thomas, art. 2 ad secun­
dum. intclligit de perfecta obtentionc regni caelorum sine aliqua prae­
via mora, et dc absolutione plena a culpa et a tota poena, quae fit per
martyrium aut baptismum in re. Et hoc non semper fit per baptismum
flaminis. Et haec conclusio loquens de voto, abstrahendo ab implicito
ct explicite, certa est.

21. — Sed tamen est tertium dubium grave inter catholicos:
utrum votum istud debeat esse explicitum baptismi, an vero suffi­
ciat votum implicitum.
Et antequam referamus opiniones, pro intelligcntia terminorum nota
quod votum explicituin baptismi dicitur voluntas expressa et explicita
quae terminatur ab baptismum aquae in specie ct in particulari ; votum
vero implicitum dicitur quod terminatur ab baptismum, non in se ncc in
particulari, sed in confuso et in communi, quale est votum aut voluntas
servandi totam legem Dei et placendi Deo in omnibus et per omnia. Et
dicitur votum implicitum quia ibi continetur votum baptismi quasi in
ratione quadem universali, ita ut per bonam consequentiam inferamus
quod, si quis vult servare totam legem Christi, vult etiam baptizari, si
non est baptizatus.
Adverte etiam quod, secundum sententiam communem doctorum.
IKjtest dari ignorantia invincibilis evangelii vel baptismatis apud ali­
quas nationes, etiam nunc post sufficientem promulgationem evangelii.

180

DOMINICUS BANEZ

22. — Hoc posito, prima opinio quorumdam theologorum est quod
requiratur modo votum baptismi explicitum, non solum ad consequen­
dam gloriam quam dicunt ultimam salutem, sed etiam ad consequendam
gratiam quam vocant primam salutem. Probatur hoc ex concilio Tridentino, sees. 6, cap. 4, ubi dicitur quod “translatio in statum gratiae,
quae dicitur justificatio, post evangelium promulgatum, sine lavacro
regenerationis aut ejus voto fieri non potest”. Quod testimonium non
potest explicari de voto implicito, quia etiam ante promulgationem suf­
ficientem evangelii statim a Christi resurrectione erat necessarium vo­
tum implicitum baptismi ad primam salutem. Et dicit concilium quoti
post promulgatum evangelium etc. Ergo intelligit de voto explicito.
Aliquid enim peculiare intelligit explicare in voto post promulgationem
evangelii quam antea; et etiam quia juxta istam interpretationem non
significaretur in illo testimonio major necessitas baptismi ad primam
salutem quam cujuscumque alterius praecepti et legis.
Alia argumenta solent adduci pro hac sententia, scilicet quod baptis­
mus sit necessarius ad salutem.
23. — Secundo opinio est magistri Soto, articulo citato (d. 5, a. 2],
dubio ultimo, quod videlicet qui laborant ignorantia invincibili possunt
consequi utramque salutem cum voto implicito baptismi. Patet, quia
ita ignorantes sine culpa, possunt consequi utramque salutem ; et ta­
men, supposita ignorantia solum possunt habere votum implicitum ba­
ptismi. Major manifesta est. Minor probatur. Nam illi non sunt omnino
a Deo destituti; nec stat per illos quod non habeant baptismi instituti
a Christo explicitant et sufficientem promulgationem : ergo poterunt con­
sequi salutem per implicitum votum baptismi. Confirmatur. Quia nulla
culpa est quod quis non habeat votum explicitum baptismi antequam vel
doceatur a praedicatore vel illuminetur a Deo: ergo cum isti non de­
beant perire propter istam culpam, non est cur non dicamus illis suffi­
cere votum implicitum baptismi.
Secundo, quia statim post Christi resurrectionem et antequam evan­
gelium esset sufficienter promulgatum, consequebantur primam salutem
illi ad quos nondum pervenerat Apostolorum praedicatio aut legis evan
gelieae explicatio per votum implicitum. Ergo similiter si aliqui modo
habent ignorantiam invincibilem evangelii. justificabuntur per votum
implicitum baptismi. Probatur consequentia, quia eodem modo se habet
iste qui nunc ignorat invincibiliter legem Christi, sicut ille qui post
resurrectionem ignorabat: ergo quod sufficit illi, huic etiam sufficiet.
Tertio arguit Soto, quia omfiia testimonia quae probant baptismi
necessitatem, possunt facile explicari et commode intelligi de baptismo
in voto implicito vel explicito. Ergo non est cur illa restringamus ad
votum explicitum baptismi.

QUARST. LX VIII, ART. 2

181

Arguit etiam rejiciens discrimen quod ponimus inter primam ct ul­
timam salutem, quia videtur commentitia; siquidem gratia justificans
est ultima dispositio ad beatitudinem et ex propria ratione est acceptatio
ad gloriam. Ergo quod sufficit ad justitiam primam, sufficiet ad hoc
quod recipientes gratiam adquiramus gloriam.
Item etiam quia ex ista distinctione videntur sequi quaedam absurda,
quod scilicet postquam quivis justificatus est per votum implicitum
baptismi, non possit mori antequam habeat votum explicitum illius, aut
antequam peccet mortaliter. Nam iste, per te, non potest consequi ulti­
mam salutem, quamvis sit justificatus, absque voto explicito baptismi :
ergo vel non morietur quousque illuminetur, vel peccabit mortaliter cum
peccat.
Tandem, quia votum implicitum poenitentiae et confessionis sufficit
ad utramquo salutem: ergo etiam sufficiet votum implicitum baptismi
his qui laborant ignorantia invincibili evangelii. Probatur consequentia,
quia sicut baptismus est necessarius ad delendum peccatum originale,
ita etiam peccantibus mortaliter post baptismum est necessaria poeni­
tentia.
24. — Tertia opinio, quam tenet magister Cano in relectionc Dc sacra­
mentis in genere, dicit tria. Primo, quod votum baptismi est necessarium
ad primam et ultimam salutem necessitate praecepti. Secundo, quod
post evangelii sufficientem promulgationem, requiritur votum explici­
tum baptismi ad ultimam salutem. Tertio, quod ad primam salutem,
etiam post promulgationem evangelii, sufficit votum implicitum. Ibi ad­
ducit multa argumenta. Verumtamen quae probant primam sententiam,
videntur probare suum secundum dictum; quae vero probant sententiam
magistri Soto, probant tertium dictum illius.
25. — Sit tamen pruna conclusio: Nemo potest modo post sufficien­
tem promulgationem evangelii justificari secundum cursum communem
et ordinem gratiae sine voto explicito baptismi. Appellamus cursum
communem, communem legem Christi et ordinem quem servat in justifi­
candis hominibus. Conclusio ista probatur argumentis primae senten­
tiae. Et confirmatur, quia Apostolus ad Rom. 10, longa oratione probat
ad primam salutem esso necessariam praedicationem evangelii. Ergo
secundum communem cursum et ordinem gratiae, requiritur votum ex­
plicitum baptismi, etiam ad primam salutem. Probatur consequentia,
quia praedicatio evangelii eo tendit immediate ut explicetur lex Chri­
sti et maxime lex baptismi, quae prima videtur, sicut et ipsum baptisma,
quod est janua. Unde Marci ultimo, postquam dicitur Apostolis, Ite, do­
cete, statim subditur, baptizantes eos in nomine Patris etc.
Secunda conclusio: Qui ante sufficientem evangelii promulgationem
nihil audierunt de Christo aut de ejus baptismo, potuerunt justificari

182

DOMINICUS BANEZ

per votum implicitum baptismi, ct etiam modo per similem votum po­
tarunt justificari qui ignorant invincibiliter Christum ct ejus legem
Probatur conclusio argumentis factis pro secunda sententia. Et loquimur
de adultis qui perveniunt ad usum rationis ct faciunt quod est in se
observando legem naturae. Et conclusio colligitur infra, q. 69. a. 4 ad
secundum, ubi dicitur quod remissio peccatorum consequitur ante ba­
ptismum. si quis habeat votum baptismi vel explicitum vel implicitum.
Et paulo post, de Cornelio dicitur : “Ita etiam ante baptismum Cornelius
et alii similes consequuntur gratiam et virtutes per fidem Christi et
desiderium baptismi implicite vel explicite”. Ex quibus verbis colligitur
quod non solum ante sufficientem promulgationem evangelii, sed etiam
modo sufficit votum implicitum ad justificationem, quia divus Thomas
loquitur de praesenti cum dicit, consequuntur.
Ex quibus sequitur nunquam fuisse necessarium nec modo etiam
necessarium est votum explicitum baptismi ad primam justitiam. Pro­
batur. Quia illud est necessarium per se necessitate finis sine quo finis
non potest consequi; sed sine voto explicito potuit quis et modo potest
consequi justitiam: ergo illud non est in omni casu necessarium, sed
aliquando poterit sine illo quis justificari.
Ex his duobus conclusionibus sequitur etiam secundo, quod per se
loquendo, post evangelium promulgatum non sufficit votum implicitum
baptismi ad primam salutem, quia est necessarium regulariter ct secun­
dum legem ordinariam post evangelium promulgatum, si non sit copia
baptismi realis, votum explicitum. ut dictum est in prima conclusione.
Ergo illud erit medium per se. Probatur consequentia, quia in morali­
bus illud dicitur medium necessarium et per se quod secundum legem
illius non poterit justificari usque dum baptizetur actualiter. Proba­
tur sequela. Quia quando aliquod est medium per se requisitum ad
consequendum finem, non potest consequi finis ille sine medio per se,
nisi forte per accidens sit ignorantia vel impossibilitas talis medii. Cum
ergo in casu posito nec sit ignorantia nec impossibilitas baptismi aquae,
erit necessarium quod talis homo baptizetur in re ut justificetur.
♦ Tandem, quia olim viri sapientissimi et sanctissimi, ut Augustinus
et Ambrosius, differebant baptismum aquae ita ut longo tempore, scilicet
per quatuor vel sex annos, non baptizarent catechumenos. Ergo baptis­
mus aquae susceptus in re non est medium per se necessarium. Probatur
consequentia, quia si esset medium per se necessarium, statim esset
♦ Hic apparet manifesto perturbatur
Tandem quia olim, debet inseri Tertio
Objectio autem contenta in § Tandem
respondetur. quae etiam invenitur extra

ordo textus in cod. P. Nam loco paragraph!
sequitur, quae invenitur in line numeri 29.
quia olim solvitur num. 32. § Xd ultimum
proprium locum.

J

QUAEST. I.XVIII, ART. 2

183

adhibendum, maxime quando commode poterat fieri et non tanto tem­
pore differri.
26. — Haec opinio est satis acuta et probabilis, quam tenuit ma­
gister Vincentius. Nihilominus opposita est communis omnibus et ita ab
illis supponitur, ut a nullo sit in dubium revocata. Probatur primo.
Quia Christus solum loquitur de baptismo aquae quando dicit esse me­
dium necessarium ad salutem. Unde ex illo Joannis 3. .Visi quis etc.,
colligunt concilia, maxime Tridentinum et Florentinum, baptismum in
re ct baptismum aquae realis esse necessarium ad salutem. Et similiter
[sunt] alia loca scripturae ct auctoritates sanctorum de quibus diximus
dubio primo. Ergo non est medium per se necessarium totum hoo
disjunctum, baptismus in re vel in voto. Probatur consequentia, quia ex
disjuncto possunt eligere hoc vel illud: ergo non est necessarium per se
alterum illorum in particulari; quod derogat veritati jam probatae et ab
omnibus receptae dubio primo. Et confirmatur. Quia si v. g., ad con­
servandam vitam non esset medium per se comedere, sed comedendo
vel bibendo possemus longam transigere vitam, tunc in nostra potestate
et libertate esset eligere cibum vel potum ad vitam, ct non determina­
remur a natura. Ergo a simili, si totum hoc disjunctum, baptismus in re
vel in voto est medium per se ad salutem, possumus eligere indifferenter
baptismum in re vel in voto, quod profecto est falsum, quia a Christo
et a lege et ex usu Ecclesiae specialiter determinamur et inducimur ad
susceptionem realcm baptismi.
Item, quia Christus constituens legem et necessitatem baptismi, si
illa esset dc disjuncto, poneret et explicaret disjunctum; ct tamen po­
tius dixit copulatim ex aqua et Spiritu Sancto: ergo non sufficit de se et
per se baptismus in voto qui dicitus flaminis. Si enim esset medium
per se, Christus dixisset, “ex aqua aut Spiritu Sancto”.
Praeterea, baptismus flaminis supplet vices baptismi aquae: ergo non
est medium per se ad finem intentum per baptismum aquae. Antecedens
patet ex dictis q. 6G. Consequentia probatur, quia quod supplet vices
alterius et substituitur loco illius, non per se sed per accidens concurrit.
Praeterea, quia baptismus flaminis non est sacramentum novae legis:
ergo non est per se medium a Christo designatum ad comparandam
primam justitiam. Antecedens manifestum est, quia baptismus flami­
nis non est signum sensibile: ergo non est sacramentum. Consequentia
vero probatur. Quia solum sacramentum baptismi quod vere et proprie
sacramentum est, designatur a Christo in nova lege ad expellendum ori­
ginale peccatum et ad comparandam primam justitiam. Et confirmatur,
quia sequeretur quod baptismus aquae non esset janua per se regni cae­
lestis et reliquorum sacramentorum. Probatur sequela, quia per se, me­
dium necessarium non esset baptismus in re. sed baptismus in re vel in

184

DOMINICUS BANEZ

voto: ergo janua regni caelestis et aliorum sacramentorum erit totum
illud disjunctum.
Ex quibus etiam sequitur quod Christus vel instituit ita immediate
et per se votum baptismi ad justitiam sicut ipsum baptismum aquae, vel
ejus institutio fuit diminuta.
Tandem quia, si est medium per se baptismus aquae aut votum illius,
non tenebimur specialiter ad baptismum aquae, quod est falsum.
27. — Ad primum argumentum oppositae sententiae, respondetur
quod divus Thomas ct concilia non semper apponunt illud disjunctum,
ut est videre in doctrina divi Thomae in praesenti et in concilio Tridentino locis supra citatis, nec scriptura et evangelium explicant votum
baptismi quando loquuntur dc necessitate illius. Ex quibus nos forma­
mus oppositum argumentum, quod baptismus in re vel in voto non erit
medium per se, siquidem scriptura non explicat tale disjunctum.
28. — Ad secundum respondetur quod multum probat. Quia si ali­
quid concluderet, probaret baptismum flaminis esse magis accomodatum
et magis necessarium ct per se ad justitiam quam baptismus aquae,
quia solus baptismus flaminis habetur in instanti, sicut gratia et justitia.
29. — Ad tertium respondetur negando sequelam. Et ad probationem
dicimus quod ea est natura baptismi aquae et suavis dispositio Christi
instituentis tale baptismum, quod in adultis, si per veram poenitentiam
disponantur et diligant antequam baptizentur, justificentur etiam ante
baptismum. Nihilominus tamen etiam tunc recipiunt gratiam per ordi­
nem ad baptismum aquae. Et hoc est bonum quod secundum legem re­
quiritur ad finem consequendum. Et hoc ipsum colligitur, quia fides
explicita jam nunc post evangelium promulgatum est medium per se ad
salutem, ut tenet communis opinio. Ergo etiam votum explicitum ba­
ptismi erit medium per se. Patet consequentia, quia baptismus est quae­
dam fidei professio expressa: ergo sicut fides expressa est medium per
se ad justitiam, ita et votum expressum baptismi.
Tertio sequitur quod per accidens bene possunt homines consequi
primam salutem absque voto explicito quia, si ignoret quis invincibiliter
legem baptismi, aut non possit illam distincte intelligere, sufficit habero
votum implicitum. Et bene stat quod votum explicitum sit medium per
se. et nihilominus per accidens sufficiat implicitum.
30. — Tertia conclusio: Per se etiam requiritur votum explicitum
baptismi ad ultimam salutem; per accidens autem potest consequi glo­
ria per votum implicitum baptismi etiam nunc. Prima pars probatur,
quia multo magis videtur requiri votum explicitum baptismi ad con­
summatam salutem quam ad inchoandam justitiam. Sed, ut patet ex
dictis, ad inchoandam justitiam requiritur votum explicitum baptismi

QUARST. bXVIIl, ART. 2

185

per se. Ergo etiam et potiori jure requiretur ad beatitudinem consequen­
dam. Et haec pars communis videtur inter doctores.
Secunda autem pars conclusionis non ita placet, immo aliqui cum
magistro Cano ubi supra, in secunda parte relectionis, dicunt esse parum probabile et dissonum sacrae scripturae. Nihilominus tamen nostram
sententiam tenet magister Soto ubi supra, et pater Vcga super concilium
Tridentinum, lib. 5, cap. 14. Medina in sua Summa, et illi qui tenent
fidem implicitam sufficere ad ultimam salutem quando est ignorantia
invincibilis articulorum fidei in particulari. Hoc bene convincunt argu­
menta facta pro secunda sententia, quae est magistri Soto, ct maxime
illud argumentum de gratia justificante. Etenim gratia justificans suf­
ficienter adaptat hominem ad gloriam, quae est gratia consummata:
ergo id quod sufficit ad hoc ut homo sit in gratia, sufficiet etiam ad hoc
quod homo gratus, si moriatur, consequatur gloriam. Et ita si fides
et votum implicitum baptismi sufficit ad gratiam, non requiretur ulte­
rius votum explicitum ad gloriam. Et magnum inconveniens in re du­
bia est dicere quod ille qui existit in gratia per votum implicitum
baptismi, necessario debet illuminari a Deo miraculose circa legem ba­
ptismi in particulari, aut vero necessario debet peccare; vel non po­
terit mori aut occidi antequam peccet vel illuminetur. Vide rationes in
magistro Soto.
31. — Et argumentum factum pro opinione prima citata in principio
hujus dubii, quod erat ex concilio Tridentino, bene probat quod votum
explicitum baptismi ubi non est copia baptismi rcalis est medium per
ee necessarium ad ultimam salutem, sicut ad primam justitiam. Non
autem obstat huic diffinitioni quod per accidens sufficiat votum impli­
citum ad utramque salutem. Et fateor quod concilium voluit aliquid
peculiare dicere de voto baptismi post evangelium promulgatum. Quia
ita verum est quod votum explicitum requisitum per se in nova lege
non requirebatur per se ante sufficientem promulgationem evangelii.
Et adverte, contra magistrum Cano, quod concilium ibi non solum lo­
quebatur de ultima salute, sed maxime de prima, quia expresse loquitur
de translatione a statu originalis peccati ad statum gratiae. Et simili­
ter patet ad omnia loca quae adjecit magister Cano.

32. — Aliud dubium est quod oritur ex dictis: utrum solus baptis­
mus in re sit medium per se necessarium ad salutem, ita ut baptismus
flaminis et sanguinis dicantur media per accidens, an vero medium per
sc sit baptismus in re vel in voto.
Videtur quod medium per se sit totum hoc disjunctum, baptismus in
ro vel in voto. Primo, quia divus Thomas in his articulis et quaestione

186

DOMINICUS BANEZ

sequenti, loquens de necessitate baptismi semper apponit illud disjun­
ctum, in re vel in voto: ergo illud est medium per se necessarium.
Secundo, quia gratia potest haberi in instanti; baptismus autem
aquae nec confertur nec recipitur in instanti: ergo baptismus aquae
non dicetur medium per se, sed totum hoc disjunctum, baptismus aquae
vel flaminis. Major manifesta est, quia gratia introducitur in instanti
et haec est ejus natura, ut colligitur ex illo Ezechielis (33, 14) : In qua­
cumque hora ingemuerit peccator etc. Minor probatur, quia baptismus
aquae confertur per motum, siquidem est vera ablutio: ergo non in
instanti. Consequentia vero probatur. Quia modium per se debet fini
proportionari : ergo sicut gratia infunditur in instanti, ita medium
per se ad gratiam debet esse vel temporale vel instantaneum. et non so­
lum baptismus in re qui in tempore confertur, sed in re vel in voto.
Item, nam sequeretur quod illo qui non habet ignorantiam baptismi,
ex alia parte habet copiam... ·
Arguitur pro nostra sententia, quod votum baptismi semper operatur
per ordinem ad baptismum aquae, ct dependentia saltem in genere fi­
nis. Ergo baptismus aquae per se requiritur.
Ad ultimum respondetur quod si illae historiae verae sint, propter
rationes quas sancti illi dijudicabant congruentes, baptismus in re tanto
tempore differebatur. Ceterum ex hoc sumitur argumentum pro no­
bis. Nam si in illis temporibus in omnibus casibus particularibus dif­
ferebatur baptismus in re. signum est quod illo est medium per se, ba­
ptismus autem in voto erit per accidens, et etiam quia videmus quod
hic noti liceat tandiu differre baptismum aquae. De hoc dicemus
infra ··.

33. — Dubium aliud. Utrum parvulis, sive existentibus in uteris
maternis, sive jam natis, ante usum rationis, sit aliud remedium ad

salutem praeter baptismum aquae in re.
Et supponimus hic quod baptismus sanguinis remittit originale ipsis
parvulis, qui justificantur per baptismum, etiam ante usum rationis, de
quo dictum est supra, q. 66. maxime articulo 12. Sed loquimur de ba­
ptismo in voto, et quaerimus utrum, supposito quod hujusmodi par­
vuli non possint habere votum baptismi quia non utuntur ratione, pos­
sint justificari per votum ct fidem parentum, maxime applicatam aliquo
signo externo.
34. — Pro parte affirmativa arguitur. Primo, nam illa lex Joannis 3,
.Vwt quis etc., intelligitur de baptismo in re vel in voto, ut patet ex di• Hic est transitus folii 297 v, nullo suppresso, ad folium 298 r. Tamen ex contextu
colliditur aliquid deesse. Ceterum quae sequuntur. Ad ultimum respondetur... reponi
debent in fine numeri 29.
♦· Hic deest aliquid, quamqunm in ordine foliorum nulla est suppressio.

QUAK8T. LXVIII, ART. 2

.

. ·

187

ctis : ergo si in adultis sufficit quod verificetur de baptismo in voto, suf­
ficiet etiam de parvulis. Et cum non possint habere votum personale,
sufficiet votum parentum ct Ecclesiae fides applicata signo sensibili.
Et idem probatur. Nam illud Marci ultimo (v. 16), Qui crediderit et
baptizatur fuerit etc., ad omnem creaturam dirigitur, etiam ad parvulos.
Ergo cum illi non possint habere actum fidei circa baptismum et propo­
situm illius, satis fuerit quod habeant illud parentes ct votum illorum u*
sic justificentur.
Secundo. In lege naturae et in lege scripta sola fides parentum appli­
cata parvulis signo sensibili erat sufficiens remedium ad illorum salu­
tem; et habetur ex divo Gregorio c. Quad autem, de consecratione, d. 4.
Ergo etiam in lege gratiae sufficiet votum et fides parentum quando non
est copia baptismi. Probatur consequentia, quia fides in lege gratiae
non est minoris efficaciae quam in lege naturae et scripta. Si autem di­
cas quod in lege gratiae institutum est peculiare remedium ct fidei sacra­
mentum quo parvuli justificarentur: contra, nam sacramentum ita in­
stitutum non minuit, sed potius adauget ct complet virtutem fidei: ergo
et modo fides parentum habet virtutem quam o'.im. Et confirmatur, quia
alias parvuli essent pejoris conditionis in nova lege quam in lege natu­
rae ct scripta; quod videtur falsum, cum Christus Dominus abundantius
salvaverit in nova lege quam olim. Sequela probatur. Quia parvulis in
lege naturae ct scripta proderat fides parentum ct per illam salvabantur.
Modo autem per se, quantumcumque illis applicetur fides ct votum
parentum, condemnabuntur sine baptismo in re.
Tertio, quia olim Deus tulit legem circumcisionis dicens Genesis 17
(v. 14) : Anima cujus praeputii caro circumcisa non fuerit, delebitur de
populo meo. Et tamen lex ista interpretabatur quod si puer ante octavum
diem moreretur aut non esset facultas circumcidendi illum, sufficeret
fides parentum et votum illorum, de quo infra, q. 70. Ergo similiter lex
illa Joannis 3, .Visi quis etc., potest congrue interpretari de parentibus
applicantibus fidem quando non est copia baptismi. Quod confirmatur.
Quia interpretatio illius legis de circumcisione ideo acceptatur a doctoribus, quia non est credibile quod Deus reliquerit parvulos lege naturae
et scriptae sine remedio ante octavum diem, et quando non erat copia
circumcisionis. Sed multo minus est credibile quod in nova lege reli­
querit parvulos non habentes copiam baptismi sine remedio. Ergo suf­
ficiet votum parentum.
Ultimo, nam doctores communiter sentiunt quod, quando ministri
sacramentorum bona fido conferunt sacramentum, et in administ ratione
illorum contingit aliquis defectus, quod Christus qui est summus sa­
cerdos supplet talem defectum, et sacramentum esse validum. Ergo etiam

188

DOMINICUS HANKZ

dicendum est quod Christus ct Ecclesia supplent defectum baptismi
realis pro parvulis quando non est copia illius.
35. — In hoc dubio adverte quod aliter loquuntur magistri de re­
medio parvulorum ante promulgationem sufficientem evangelii, quam in
ipsa exccutione promulgationis, aliter vero post evangelium promulga­
tum. Magister Soto art. 2 citato tenet quod ante sufficientem evangelii
promulgationem justificabantur parvuli gentilium sine baptismo per ap­
plicationem fidei parentum, sicut in lege naturae et in lege mosayca.
Magister Cano in secunda parte relectionis tenet quod durante praedi­
catione evangelii. pueri illorum ad quos nondum pervenerat evangelium
justificabantur in sacramentis legis naturae. Dominus Cajetanus hic
tenet quod non videtur inconveniens parvulis sufficere ad salutem vo­
tum et fidem parentum, maxime si applicantur cum aliquo signo exter­
no, ut v. g. signum crucis et invocatio Trinitatis.
Praeterea adverte quod est haeresis manifesta dicere quod modo in
lego evangelica sit aliquod remedium per se institutum et ex lege pro
justificandis parvulis praeter baptismum in re, de quo disputatur infra
in art. 9, et videndus est magister Soto ubi supra. Sed tamen difficultas
est inter catholicos, an saltim per accidens et ex privilegio sufficiat par­
vulis non habentibus copiam baptismi fides parentum vel aliquid hu­
jusmodi.
Tertio nota quod dupliciter potest intelligi parvulos justificari per
tale votum praeter legem; primo, ex privilegio universali, id est quod
conceditur omnibus pueris in nova lege non habentibus copiam baptismi
realis; secundo, ita ut sit privilegium alicui parvulo in particulari con­
cesso ex pietate divina.
36. — His positis, sit [prima] conclusio: Quamvis non sit haeresis.
est tamen proximum errori asserere quod est aliquod privilegium uni­
versale in remedium parvulorum qui non habent modo copiam baptismi.
Probatur. Quia testimonia illa scripturae, conciliorum et sanctorum quae
induximus in principio articuli [num. 8] ad probandam necessitatem
baptismi aquae, non possunt absque erroris nola interpretari, si teneas
quod est aliquod remedium ex loge et privilegium universale pro pueris
périclitant ibus quibus non est copia baptismi realis. Etenim, si est hoc
remedium ex lege, etiam est privilegium universale: ergo falso dicitur.
jVisi guis renatus fuerit etc.
Item, in concilio Tridentino sees. 5, can. 4, et sess. 6, dc justificatione,
cap. 4, habetur quod post evangelium promulgatum baptismus in re vel
in voto est necessarius ad justitiam, et etiam in cap. Majores, de baptis­
mo. Quae omnia videntur excludere privilegium universale pro parvu­
lis, ita ut aegre possint intelligi tales sanctiones si admittas privilegium
hoc.

VI'AKST. («XVIII, ART.

ISO

Sunt etiam multa sanctorum dicta et aliae rationes pro conclusione
nostra. Vide in magistro Soto, ubi supra, quamvis ille et aliqui magi­
stri qui eum sequuntur teneant esse erroneum dicere contra conclusio­
nem. Nobis tamen sufficiat cum aliis ponere tamquam errori proximum,
quia omnia loca scripturae et conciliorum possunt intelligi per se et ex
lege. Cui intelligentiac non videtur ita derogare quod sit privilegium
pro parvulis in peculiaribus casibus, scilicet quando periclitantur sine
copia baptismi in re. Et saepe ab universali propositione scripturae ex
privilegio aut rationabili causa excipiuntur aliqui, ut patet in illa, Om­
nes in Adam pcccavcrxunt ',Kom. 5, 12), et etiam in illa, Non videbit
me homo et vivet (Exod. 33, 20), quidam excipiunt sanctos eximiae vir­
tutis; et maxime cum etiam stante ista universali, Nisi quis renatus
fuerit, certum nobis sit quod martyrium ex privilegio gratiam causavit
pueris ab Herode occisis. Sufficiat ergo nos ponere esse temerarium et
errori proximum propter rationem jam dictam quod votum parentum
parvulis sufficiat.
Secunda conclusio: Error est manifestus dicere quod dc l<gc suf­
ficiat parvulis non habentibus copiam baptismi realis baptismus in voto
parentum. Probatur, quia lex non contrariatur legi; sed de fide habemus
legem universalem de baptismo in re vel in voto personali eorum qui
justificantur: ergo error est ponere legem aliam dicentem quod sine
baptismo in re aut in voto personali justificentur parvuli. Item, quia si
est lex ista: ergo a Christo fuit institutum votum parentum pro filiis,
et modo in evangelio erit lex dc voto parentum. Consequens est error:
ergo. Sequela patet, quia omne medium ad justificandas homines, maxi­
me ex lege, habetur ex institutione Christi. Minor probatur, quia tunc
esset aliud sacramentum quia omne medium sensibile determinatum a
Christo ex lege ad justitiam conferendam est sacramentum novae legis.
Si ergo votum parentum explicatum signo sensibili justificat parvulos
ex lege ct institutione Christi, erit sacramentum novae legis.
Tertia conclusio: Dicere quod alicui parvulo in particulari conce­
datur hoc privilegium, quod justificetur per votum patentum in casu
necessitatis, non est temerarium nec errori proximum: sed ut placet
magistris, in praesenti reputabitur imprudentia ct levitas quod hoc pri­
vilegium alicui fuerit concessum. Probatur prima pars: quia Gerson, 3
parte suorum operum, in sermone habito in concilio Constantiensi Dc
nativitate Virginis, consideratione secunda, asserit parentes esse admo­
nendos ut morientes parvulos offerant Deo. quando non est copia ba­
ptismi, ct credendum est illos pueros salvari. Hoc dixit coram omnibus
patribus concilii Constanticnsis; nec reprehensus est quasi errans aut
dicens aliquid temerarium. Et eum sequitur Gabriel in 4. d. 4. q. 2.
Ergo. Forsitan Cajetanus in praesenti hoc voluit docere, quamvis, ut

190

DOMINICUS BANEZ

bene notant interpretes, ejus verba videntur sonare quod sit privilegium
universale, et non solum pro aliquo parvulo in particulari.
Secunda autem pars, videlicet quod judicetur levis qui ita loquitur,
jam patet ex rationibus indubiis quae probant legem universalem dc
baptismo in re vel in voto personali. Ergo erit leve quod quis pro levi
ratione judicet aliquem in particulari consequi salutem absque baptis­
mo in re vel in voto personali.
37. — Ad primum argumentum, respondetur legem illam intelligendam esse, ut saepe diximus, de baptismo in re vel in voto proprio
personali. Et tamquam certum supponebat Christus, et nos supponimus,
quod parvuli non poterant habere tale votum, quod erat dispositio ad
gratiam, et consequenter etiam supponimus quod parvulus ille ita de­
cedens condemnabitur. Ex quo inferunt magistri valde fuisse deceptum
Magistrum Sententiarum in 4, d. 4, cap. 1. (plia exponit illum locum
de his qui possunt baptizari et contemnunt baptismum * ...
38. — Tertio. Nam sequeretur quod praeceptum baptismi obligaret
a tempore quo Christus dixit,
quis renatus fuerit etc. Consequens
est aperte falsum : ergo antecedens. Sequela patet, quia praeceptum
obligat a tempore quo proponitur a superiori: ergo si Joannis 3 pro­
ponitur necessitas, et lex baptismi obligavit ex tunc.
Quarto. Circumcisio tantum fuit in praecepto pro judacis: ergo lex
baptismi non debuit omnes ligare. Quod confirmatur, quia parvuli
non possunt obligari aliquo praecepto, eum non utantur ratione: ergo
lex baptismi non est illis imposita.
39. — In hoc dubio omnes haeretici qui negant baptismum esse ne­
cessarium necessitate finis, de quibus supra, consequenter negant esse
aliquod praeceptum de baptismo. Et etiam refertur a magistris quod
quidam concionator hispanus publice docuit non esse praeceptum do
baptismo in tota lege evan geli ea.
40. — Nihilominus sit prima conclusio: Certum est dc fide baptis­
mum esse in praecepto. Probatur, quia Marci ultimo Christus imposuit
praeceptum Apostolis ut baptizarent omnes gentes: ergo etiam erat prae­
ceptum impositum gentibus ut reciperent baptismum. Probatur conse­
quentia, quia otiosum videtur et imprudens praeceptum respectu Apo­
stolorum, si illi qui baptizandi orant manerent omnino liberi.
Secundo, hoc probat ratio divi Thomae, nam omnis actus virtutis
necessarius ad salutem necessitate finis est consequenter necessarius
necessitate praecepti. Sed suscipere baptismum est actus religionis ne­
cessarius ad salutem necessitate finis, ut patet dubiis praecedentibus.
Ergo est praeceptum de illo. Major probatur in actibus fidei, spei et ca•

Foi. 300 v et principium folii 301 r vacuum in P.

QUAKST. l.XVHI, ART. 2

191

ritatis, ct etiam quia eodem praecepto quo quis tenetur procurare suam
salutem sive corpoream sive spiritualem, tenetur procurare media neces­
saria ad talem finem. Sed medium necessarium ad salutem quam tenemur
persequi est baptismum. Ergo etiam tenemur ad tale medium.
Praeterea, quia si postquam adultus justificat ils est per votum ba­
ptismi, se offerat occasio ut aqua liaptizetur, non intrabit in regnum
caelorum, non salvabitur, si non baptizetur habens copiam et statim
moriatur. Ergo erat illi praeceptum impositum de baptismo. Etenim
nullum aliud crimen commisit, ut supponimus, nisi legem baptismi omit­
tendo: ergo est talis lex.
Tandem, quotiescumque aliquid praecipitur fieri vol prohibetur no
fiat sub gravissimis poenis, absque dubio colligitur praeceptum obligans
ad mortale. Sed baptismus proponitur sub gravissimis poenis, scilicet
non introeundi in regnum caelorum. Ergo est lex de illo. Major pro­
batur. quia ex eo quod Apostolus ad Galatas 5 (vv. 19-21). enumeratis
operibus carnis, subjecit: Qui talia operantur, regnum Dei non conse­
quent ur, colligunt sancti et doctores illa esse in praecepto obligantes
sub mortali. Ergo hic etc.
Secunda conclusio: Non est praeceptwn impositum parvulis non
utentibus ratione dc baptismo. Haec conclusio est contra quosdam qui in
praesenti articulo docent parvulos teneri praecepto baptismi et aliis
legibus, quamvis de facto excusentur quia non habent rationis usum.
Alii etiam dicunt quod est questio de nomino, si parvuli teneantur vel
non teneantur. Nihilominus conclusio est probabilior. Et probatur. Quia
parvuli non habent pro illo tempore capacitatem ad implendum prae­
cepta : ergo frustra illis lex imponeretur, et consequenter Christus,
qui nihil otiosum operatus est, non imposuit parvulis legem baptismi.
Item, proprie non excusantur lege qui habent ignorantiam negati­
vam, sed qui habent ignorantiam privativam. Parvuli vero toto illo tem­
pore ante usum rationis non habent ignorantiam privativam, sed nega­
tivam. Ergo non excusantur proprie, ac per consequens non habent le­
gem. Major probatur, quia ignorantia privativa est quando quis non
habet scientiam quam tenetur et potest habere. Sed haec requiritur ut
aliquis dicatur peccans et ut non excusetur a lege. Ergo etc. Minor
patet, quia parvuli longo tempore sunt incapaces rationis: ergo pro
illo tempore dicuntur ignorare solum negative. Et hoc colligitur ex
Aristotele, qui in Postpraedicamentis apponit exemplum de catulo ante
nonum diem, qui nec dicitur proprie caecus nec videns, sed non videns,
quia pro illis diebus non est capax videndi nec illi debetur visio. Ergo a
simili in praesenti.
Tertia conclusio: Parvulorum parentes vel illi quibus a natura vel
a dispositione legis civilis incumbit cura parvulorum, tonentur eos ba-

192

DOMINICUS BANEZ

ptizarc vel procurare media ut baptizentur. Probatur quia, ut dictum
est, tenetur quis procurare remedia corporalia parvulis quorum curam
gerit: ergo multo magis tenebuntur parvulum baptizare aut procurare
illis baptismum, quod est remedium spirituale.
41. — Ad primum argumentum respondetur quod sententia iliorum
quae ibi refertur, communiter rejicitur tamquam falsa et periculosa, de
quo jam diximus in materia de poenitentia. Sed tamen quia non est
haeresis aut erronea positio, sicut illa quae procedit contra nostram
conclusionem, facile est assignare discrimen. Quia ut verificetur lex
illa Christi, ATtsi poenitentiam egeritis, sufficit quod in homine peccatore
signemus peccata antea commissa propter quae damnabitur, etiamsi non
peccet de novo contra praeceptum poenitentiae. Ceterum ut verificetur
lex illa, .V-ist quis renatus fuerit etc., necessarium est admittere peculia­
re praeceptum de baptismo, quia alias sine voto baptismi ille ingrede­
retur regnum caelorum. Nam homo justificatur saltim per votum ba­
ptismi. Si autem postinodum, oblata occasione ut baptizetur renititur
baptizari, jam amittit votum, et ita intraret regnum caelorum sine ba­
ptismo in re aut voto illius.
Ad secundum respondetur quod, quamvis sint multa media, aliquando
est lex imposita de aliquo illorum in particulari, et tunc obligat ad mor­
tale; ut patet de jejunio quod absque dubio est in praecepto, etiamsi
alia media possint inveniri ad carnis mortificationem.
Ad tertium, aliqui tenent praeceptum baptismi non esse impositum
Joannis 3 cum dicitur: .Visi quis renatus fuerit. Et colligunt apparenti
ratione, quia non est verosimile quod Christus in occulto et coram ho­
mine privato imponeret legem universalem qua tenerentur omnes homi­
nes. Nihilominus opposita sententia communior est. Mihi autem videtur
quod Christus Dominus ibi. Nisi quis renatus fuerit, quamvis non po­
suerit praeceptum, explicuit tamen Nicodemo legem quam supponebat
jam impositam Apostolis. Nam sicut Christus Dominus in Jordane im­
posuit baptismum, ita etiam congregatis aliquibus Apostolis praece­
ptum baptismi illis imposuit et explicuit, quamvis in debito tempore
praedicandum aut imponendum gentibus, scilicet post resurrectionem
Christi.
Ad quartum respondetur cum divo Thoma infra, q. 70, a. 2 ad ter­
tium et quartum, quod circumcisio non continebat perfectionem salutis,
sed figurabat salutem futuram por Christum qui tunc erat repromissus
1 labra hae et filiis ejus. Quare lex circumcisionis solum imposita erat
judaeis. Baptismus veto continet salutem universalem et repraesentat
mortem Christi jam praeteritam, et ita lex do baptismo debuit esse uni­
versalis in omnem gentem, conditionem ct statum.
A«l confirmationem, patet ex praedicta.

QUAEST. LXVIII, ART. 3

193

ARTICULUS TERTIUS

Utrum baptismus sit differendus
1. — Prima conclusio: Parvulis non est differendus baptismus.
Secunda conclusio: Baptismus adultorum oportet differre usque
ad certum tempus.
Tertia conclusio: Haec dilatio duplici ratione praetermittenda
est: prima, quando adulti baptizandi sufficienter sunt instructi cir­
ca fidem et ad baptismum idonei; secunda, propter infirmitatem
aut aliquod periculum mortis.
Quarta conclusio: Si quis ultra tempus institutum ab Ecclesia
differat baptismum, peccat, nisi ex causa aut de licentia praelatus
faciat.
2. — Dubium est utrum sit licitum prorogare baptismum per
longum tempus, attento jure divino êt humano.
Ratio dubii prima est, quia sancti olim longo tempore differebant
baptismum, ut patet in divo Martino, qui octo anni fuit catechumenus;
divus Ambrosius, qui antea fuit electus episcopus quam baptizatus, et
de Constantino imperatore, viro religioso, refertur quod distulit baptis­
mum usque ad finem vitae.
Secundo, quia praeceptum baptismi est de jure divino: sed divino
jure nullum taxatum est tempus suscipiendi baptismum: ergo etc. Quod
si dicas Ecclesiam diffinisse istud tempus: contra, Ecclesia non habet
potestatem diffiniendi tempora quibus obligant praecepta de jure di­
vino, ut v. g. non potest diffinire quando teneamur credere, diligere et
sperare: ergo nec potest taxare tempus pro baptismate suscipiendo.
Confirmatur, quia ille qui non est baptizatus, non est subjectus Ecc’esiae aut legibus illius justa illud primae ad Cor. 5 (v. 12) : De bis qui
foris sunt, nihil ad me judicare. Ergo Ecclesia non potest ponere legem
non baptizatis ut certo tempore baptizentur.
3. — Sit. prima conclusio: Praeceptum divinum procurandi baptis­
mum tam sibi quam aliis obligat, non solum in periculo mortis, verum
etiam quando ille qui est baptizandus est sufficienter dispositus ad ba­
ptismum recipiendum. Probatur. Praeceptum baptismi, quod est affir­
mativum, non tantum obligat tempore necessitatis in periculo mortis,
sed etiam ex fine ipsius baptismi simul cum dispositione subjecti ; neces­
sitas enim eujuscumque rei, juxta sententiam Aristotelis 2 Physicorum,
textu 88, sumitur ex fine et dispositione materiae. Ergo praeceptum do
baptismo non tantum obligat in periculo mortis, sed alias. Probatur
antecedens. Nam finis baptismi e«t designare homines eosque deputare
13

DOMINICUS BANEZ

194

militiae christianac, ct disponere ad reliqua suscipienda sacramenta, ac
denique regenerare hominem hic et aperire januam caelestem in futu­
rum. Dispositio autem naturae suscipientis tale sacramentum est plena
instructio in moribus et fide, ut habetur per multa capita de consecra­
tione, d. 4. Ergo adultus qui plene est instructus tenetur ad baptismum,
etiamsi non sit in periculo mortis.
Secunda conclusio: Parvuli possunt statim baptizari post egressum
ab utero non expe-ctato aliquo tempore. Adverte enim quod olim fuit
error quorumdam dicentium quod parvuli non poterant baptizari usque
ad octavum diem, sicut olim non poterant circumcidi ante octavum
diem ; quem errorem refert Cyprianus lib. tertio Epistolarum, epist. 8,
cujus epistolae meminit Augustinus lib. De peccatorum meritis et
remissione et lib. De baptismo parvulorum, cap. 5, ubi refutat errorem
istum, et refert partem epistolae Cypriani. Probatur, nam parvuli in
lege evangelii non habent aliud remedium praeter baptismum, siquidem
remedium legis naturae et scriptae jam cessarunt : ergo ante octavum
diem possunt baptizari, maxime si est periculum mortis, ut saepe pru­
denter timetur.
Praeterea, parvuli non habent specialem dispositionem nec possunt
instrui plenius ante octavum diem : ergo non est cur differatur baptis­
mus usque ad diem octavum...·
*

Fol. 303 vacuum In cod. P.

QUAESTIO SEPTUAGESIMATERTIA
De sacramento eucharistiae

ARTICULUS PRIMUS

Utrum eucharistia sit sacramentum
1. — -Conclusio est affirmativa et certa secundum fidem catho­
licam.
Probatur ex dictis in q. G5 de numero septenario sacramentorum
novae legis, inter quae eucharistia potissimum dictum est ibi, art. 3.
Patet etiam ex definitione concilii Florentini in instructione Armenorum et ex cap. Firmiter, de summa Trinitate et fide catholica, cap.
Cum Marthae, et in concilio Tridentino, sess. 7, ca. 1, et sess. 13. Cete­
rum adversus haereticos cx testimoniis sanctorum Patrum probabitur
etiam veritas et dignitas hujus sacramenti infra, q. 75. Nunc autem
sufficit unica ratio theologica. Sacramentum est signum sensibile insti­
tutum a Deo ad nostram sanctificationem. Sed eucharistia est hujusmodi.
Ergo etc. Probatur minor ex illo Joannis (6, 57-58) : Qui manducat
meam carnem et bibit meum sanguinem, in me manet et ego in illo; et
qui manducat me, et ipse vivet propter me; et primao ad Cor. 10 (v. 17) :
Unus panis et unum corpus multi sumus , omnes qui de uno pane et de
uno calice participamus. Ergo etc. Probatur cx etymologia ipsius nomi­
nis ; nam eucharistia graeeum est, quod latine dicitur bona gratia, quod,
cum contineat auctorem gratiae Christum, conferat sumentibus abun­
dantiam gratiae. Et ideo hoc sacramentum eucharistiae non solum di­
citur, sed est sacrametum totum intus ct extra, magnum Dei donum
gratuitum ad nostram justificationem collatum.
De quo disputant scholastici in 4, d. 8 usque ad 13 et divus Tho­
mas lib. 4 Contra gentes, cap. 58 ; Halcnsis, 4 p., d. 29, et canonistac De
consecratione, d. 2. et in titulis De celebratione missarum; sacri inter­
pretes Matthaei 2G, Marci 14, Joannis 6, et primae ad Corinthios 11;

19C

DOMINICOS BASEZ

moderni etiam et graves doctores contra haereticos multa dixerunt, in­
ter quos videndus est Waldensis in Libro De sacramentis, a cap. 17, et
Roffensis martyr scripsit librum pietate et eruditione plenum contra Oecolampadium Ί) ; Joannes Eckius, De- locis communibus, Turreeramata
in tractatu 14 De eucharistia, Driedo in libro quarto. Dc [ecclesiasticis
scripturis ei] dogmatibus, 1 p., cap. 2.
2. — Dubium unicum ct legitimum in hoc articulo ad investigandum
definitionem eucharistiae, utrum eucharistia sive sacramentum eucha­

ristiae accipiatur et supponat pro accidentibus panis et vini, an
pro aliquo alio.
Pro cujus intelligentia nota quatuor posse considerari in hoc sacra­
mento. Primum est consecratio ipsius, quando virtute verborum panis
et vinum convertuntur in corpus et sanguinem Christi; secundum est
quod remanet post consecrationem, scilicet accidentia panis et vini; ter­
tium est corpus et sanguis Christi quod continentur sub illis speciebus
invisibiliter; quartum est usus sive sumptio sacramentalis.
Quaerimus ergo quodnam istorum quatuor sit proprie ct vero
sacramentum eucharistiae, sive pro quo supponat istud nomen
eucharistia.
3. — Ante omnia certum debet esse inter theologos quod sacramen­
tum eucharistiae non est aliqua actio vel motus transiens, sed supponit
pro motu permanente, sive sit species sacramentales, sive corpus et san­
guis Christi quae sub illis continentur. Quamvis enim aliqui theologi
dixerint quod consecratio et usus eucharistiae habet rationem sacra­
menti, tamen nemo docet quod sint proprie ipsum sacramentum. Nam
etsi Cajetanus supra, q. 63, a. 6 dixerit quod sacramentum eucharistiae
non est aliud quam actio sacramentalis consistens in consecratione ma­
teriae, ubi videtur affirmare quod consistat in aliquo transeunto, scilicet
in motu conversionis, quae quidem conversio transiit ct desinit cum
prolatione verborum; nihilominus mens Cajetani non est aliena a com­
muni intelligentia theologorum, vocat enim actionem sacramentalem ter­
minum ipsius, scilicet materiam consecratam. Dixit enim consistere in
consecratione ipsius materiae, id est ac si diceret, in materia consecrata.
Haec est communis sententia theologorum. Nam sacramentum eucha­
ristiae est cibus ct potus spiritualis, id est ad spiritualem effectum ordi­
natus. Pertinet autem ad rationem cibi et potus quod habeat permanentiam aliquam.
4. — Ceterum, circa alia duc quae manent, magna differentia est
inter magnos et graves doctores.
(1) S. Jojum
*
Coloniae. 1527.

F18HKR, De veritate corpori
*

et Sanguini» Christi i» eucharistia.

QUAENT. LXXI1I, A KT. 1

197

Waldcnsis ubi supra, cap. 21 ait quod sacramentum eucharistiae pro­
prio loquendo est corpus cl sanguis Christi quatenus sub speciebus con­
tinentur sacramentalibus. Ipsae autem species sacramentales appellantur
sacramentum eucharistiae improprie et figurate quatenus continent ve­
rum sacramentum, quod est corpus et sanguis Christi. Hanc sententiam
nititur probare ex divo Augustino prima parte Sermonum, in sermone 7.
et libro 21 Dc civitate Dei, et lib. Adnotationum in Job, et ex divo Am­
brosio, lib. 5 Dc sacramentis. Quorum testimonia ipse refert ct applicat
ad suam sententiam quatenus non ita expresse loquantur ut ipse exi­
stimat. Deinde probatur ille modus dicendi, de consecratione, d. 2, cap.
In sacramento, ct c. In cena, et 1, q. 1 ca. Multi. Ita etiam loquitur
Ignatius in quadam epistola quae habetur ad Theodoretum, dialogo ter­
tio. Sic loquitur Justinus Martyr, v. g., in Apologetico ad Antoninum
imperatorem; sic Irenaeus lib. 4, cap. 14. Omnes isti sancti Patres vi­
dentur assere quod hoc sacramentum consistat in corpore ct sanguine
vel quod sacramentum sit corpus et sanguis Christi.
Secundo probatur. Nam sacramentum est cibus spiritualis animae;
sed hoc maxime convenit corpori et sanguini Christi prout continetur
sub speciebus panis ct vini: ergo eucharistia maxime verificatur de cor­
pore ct sanguine Christi. Probatur minor, Joan. 6 (v. 56) : Caro mea
vere est cibus et sanguis meus vere est potus.
Confirmatur ex divo Augustino, lib. 1 De peccatorum meritis et re­
missionibus, ubi laudat Africanos, quoti hoc sacramentum vitam appel­
labant. Sed esse vitam magis competit ipsi Christo ratione corporis et
sanguinis contentorum sub ipsis speciebus, quam ipsis speciebus. Ergo
corpori et sanguini magis convenit esse sacramentum eucharistiae.
Tertio probatur. Sacramentum eucharistiae est vere et proprie sacri­
ficium novae legis. Sed esse sacrificium non convenit proprie accidentibus
sacramentalibus, sed maxime corpori et sanguini. Ergo corpori et san­
guini maximo convenit esse sacramentum eucharistiae. Probo minorem,
nam idipsum sacrificium quod Christus obtulit in cruce offertur in al­
tare. Sed Christus in cruce obtulit corpus et sanguinem sicut ipse prae­
dixerat: Hoc est corpus quod pro vobis tradetur; hic est sanguis qui
pro vobis effundetur.
Denique arguitur: quia supra de sacramentis in communi diximus
quod sacramentum primo et per se gratiam significat. Sed species sacramentales non primo et per se gratiam significant, sed corpus et san­
guinem, ut patet in ipsa forma verborum denominante significationem
epecierum, scilicet Hoc est corpus meum, Hic est sanguis meus. Ergo
ipsae species non sunt per se primo sacramenta.
5. — Secunda sententia est Capreoli in 4, d. 8, q. 5, a. 3 in solutione
ad primum, quod eucharistia supponit proprio et perfecte pro aggregato

19»

DOMINICÜ.S BANEZ

ex speciebus c/ corporc ct sanguino Christi. Quamvis enim species dican­
tur et sint sacramentum tantum, et rursus corpus et sanguis dicantur res
et sacramenta, tamen esse sacramentum simpliciter et perfecte neutri
convenit, sed toti aggregato, quod quidem est simpliciter eucharistia.
Haec sententia placuit quibusdam modernis, etiam thomistis. Proba­
tur. Primo ex Augustino, et habetur in c. Hoc est, de consecratione,
d. 2, ubi ait quod eucharistia constat ex duobus, scilicet “ex visibili
elementorum specie et ex invisibili, scilicet corpore ct sanguine”; et
in ejus libro 4, cap. 4 ait constare cx duabus rebus, scilicet terrena et
caelesti. Et Damascenus lib. 4 suae Theologiae, cap. 14 ait quod panis
communionis non est panis simpliciter, sed panis uuitus divinitati; ct
ait hoc sacramentum esse cibum compositum ex speciebus sensibilibus
et ex corpore ct sanguine Christi.
Probatur secundo haec sententia. Sacramentum eucharistiae habet
duo, scilicet quod sit cibus et quod sit potus, et quod sit spiritualis. Sed
haec duo simul non conveniunt speciebus sac rament alibus, nec etiam
corpori et sanguini Christi secundum seorsum consideratis. Ergo sa­
cramentum eucharistiae complete et perfecte est aggregatum ex spe­
ciebus et corpore et sanguine. Confirmatur. Quia virtus eucharistiae
convenit illi ratione corporis et sanguinis Christi ; quod autem refectio
ista quae est spiritualis fiat sacramentaliter competit eucharistiae ra­
tione specierum sensibilium continentium virtutem illam: ergo eucha­
ristia accipitur pro illo aggregato.
Arguitur tertio. Sacramentum eucharistiae fit per consecrationem.
Sed terminus consecrationis non sunt species sensibiles, nec corpus et
sanguis seorsum secundum se, quia singula hacc antea erant quam fie­
ret consecratio, sed potius aliquid unum fit mirabiliter cx illis duobus
constans, quod quidem significamus nomine eucharistiae. Ergo eucha­
ristia accipitur pro illo composito et aggregato. Hoc argumentum vi­
detur Cajetani infra, q. 75, a. 1, ubi etiam videtur tenere sententiam
Capreoli.
Arguitur quarto. Eucharistia debet adorari adoratione latriae. Sed
haec adoratio non convenit speciebus secundum se consideratis, nec etiam
corpori et sanguini seorsum, talis enim adoratio, quamvis debeatur cor­
pori et sanguini Christi propter unionem ad Verbum, tamen non esset
adoratio sacramenti. Ergo eucharistia adoratur prout est totum aggrega­
tum ex speciebus ct corpore et sanguine.
Denique probatur cx divo Thoma in 4, d. 8, q. 1, a. 1, quaestiunc. 1
ad secundum arg., ubi dicit hoc sacramentum constare speciebus et cor­
pore et sanguine Christi, et quaestiunc. 2 ad quartum ait quod, quamvis
inter species sensibiles non sit unitas naturae, est tamen unitas per
ordinem ad unam operationem, quae unitas sufficit ad unitatem sacra-

QUAESI. 1.XX111, ART. 1

199

menti. Ergo sacramentum eucharistiae pro illo aggregato accipitur, quod
non est aggregatum per accidens, sed habet unitatem artificialem ordinis
divini. Et insuper ajunt doctores hujus sententiae quod species sensi­
biles habent locum formae in ratione sacramenti, corpus autem et san­
guis Christi vicem materiae. Quamvis, ut alii dicunt, in ratione causan­
di ct operandi gratiam, locum tenent principaliorem corpus et sanguis,
sunt enim instrumenta conjuncta hypostatice Verbo divino; species
autem sensibiles efficiunt quatenus continent corpus et sanguinem.
Et idcirco judicio nostro magis videntur se habere sicut duo instrumenta
subordinata sub una virtute principali agenti et ordinata ad unum ef­
fectum. quam sicut forma ct materia, ut quidam philosophantur facien­
tes distinctiones mirabiles et inutiles in hac parte.
6. — Tertia sententia et communiar est quod eucharistia vel eucha­
ristiae sacramentum verificatur de ipsis speciebus quatenus significant
et continent corpus ct sanguinem Christi per modum cibi et potus.
Probatur. Primo ex divo Augustino in epistola 23, quae est ad Bonifacium, circa finem epistolae, ct ex Anselmo, lib. De sacramento altaris,
cap. 10, ubi suo modo loquendi favet huic sententiae.
Probatur secundo, quia supra dictum est, q. 60, quod sacramentum
est in genere signi sensibilis: ergo ratio sacramenti per se primo con­
venit rei, (piae maxime habet rationem signi sensibilis. Sed in hoc
sacramento species ipsae habent per se primo rationem signi sensibilis:
ergo ipsis per se primo competit esse sacramentum.
Tertio probatur. Illud est sacramentum simpliciter, quod est sacra­
mentum tantum. Sed species ipsae sensibiles sunt sacramentum tantum,
ut habetur in c. Cum Marthae, dc celebratione missarum, et c. Hoc est
Major probatur inductive. In aliis sacramentis, v. g., ablutio exterior
est simpliciter sacramentum baptismi, non autem ipse character impres­
sus in baptismo, qui est et dicitur res et sacramentum. Ergo.
Item probatur quarto. In hoc sacramento eucharistiae continetur
corpus et sanguis Christi. Et ipsum sacramentum dicitur continere cor­
pus et sanguinem Christi, concilium Trident inum, sess. 13, cap. 3. Ergo
species sacramentales sunt simpliciter et proprie sacramentum eucha­
ristiae, non autem ita corpus et sanguis nisi secundum quid, scilicet res
et sacramentum est corpus ct sanguis Christi.
Et haec sententia tenenda est, reliquae vero locutiones sunt expli­
candae.
7. — Ad argumenta primae sententiae respondetur. Ad primum,
quod illae locutiones patrum verificantur per figuram, secundum quod
nomen continentis accipitur pro contento. Et ratio quare patres ita
locuti sunt aliquoties causa est ut realem praesentiam corporis et san­

200

DOMINICUS BANK/.

guinis Christi docerent in hoc sacramento. Ceterum, saepe alias species
ipsas sensibiles vocant sacramentum, et tunc proprius loquuntur.
Ad fecundum argumentum respondetur quod esse cibum spiritualem
convenit eucharistiae, non per se primo quatenus est ipsemet species
sensibilis, sed ratione rei contentae. Unde consequentia non valet, immo
illud est proprium sacramentum quod est cibus ct potus sensibilis signifi­
cans invisibilem cibum et potum ; immo vero corpus et sanguis Christi di­
cuntur vere cibus et potus, non per se primo, sed quia sub visibili cibo et
potu continentur et sumuntur a nobis.
Ad confirmationem respondetur quod etiam species ipsae sensibiles
dicuntur vita quia vitam efficiunt instrumentante!·, quamvis id effi­
ciant in virtute corporis et sanguinis Christi contentorum ; immo vero
et corpus et sanguis dicuntur vita eadem ratione quatenus eunt instru­
menta Verbi divini cui uniuntur hypostatice. Ceterum ratio ipsa sacra­
menti semper proprius rei visibili aut sensibili competit formaliter.
Ad tertium respondetur quod sacrificium quod oblatum est in cruce
et quod nos in altari offerimus est et dicitur idem sacrificium quantum
ad rem oblatam et infinite pretiosam, non tamen quantum ad modum
offerendi. Nam in cruce corpus et sanguis Christi in propria specio
oblata sunt et fuit sacrificium cruentum; at vero in altari offeruntur
corpus ct sanguis sub aliena specie, scilicet panis ct vini. Ratio autem
sacramenti magis pertinet ad modum offerendi sacrificium quam ad
substantiam rei oblatae. Unde negatur consequentia. Ad argumentum
tamen observandum est quod non negamus ipsum sacramentum ease
etiam sacrificium; sed asserimus rationem sacrificii hujus derivari a
Christo, qui semetipsum visibiliter obtulit in cnice cruente; hic autem
in sacramento invisibiliter existit, et offertur corpus ct sanguis sub ipso
sacramento visibili, in quo sacramento exercentur visibiliter actiones
sacrificandi Christum ipsum in cnice contentum. Tn sacramento itaque
ipeummet sacramentum sacrificium est, non tamen per se primo, sed ra­
tione corporis et sanguinis quae continentur in illo; de qua re latins
dicendum erit in q. 83.
Ad ultimum respondent aliqui quoti hoc sacramentum non convenit
cum aliis in modo significandi gratiam immediate, sed immediate signifi­
cat corpus et sanguinem secundum quod gratiam conferre possunt in
modo cibi et potus. Sed profecto ratio generica sacramenti univoca debet
esse omnibus sacramentis, etiam veteris legis; omnia enim significant
gratiam conferentem in usu sacramenti. Sed in hoc sacramento hoc est
speciale, quod prius est ipsum sacramentum quam usus illius. Et ideo
forma verborum debet significare id quod pertinet ad constituendum hoc
sacramentum, scilicet corpus et sanguis Christi quae continentur per
consecrationem panis et vini in ipsa. Nec tamen verba formae absoluto

QÜAEST. I.XX11I, ART. 1

201

corpus et sanguinem significant, sed ut cibum et potum spiritualem ad
sanctitatem hominum. Jam vero consecratum sacramentum significat
gratiam conferendam per talem cibum et potum. Et hoc significatur
verbis formae cum dicit sacerdos habens hostiam in manibus, hoc est
corpus moum, ac si diceret, hoc quod videtur esse cibus corpora is, hoc
est corpus meum per modum cibi. Immo vero ex antecedentibus colligi­
tur hic sensus. Dixerat enim Dominus: Accipite et manducate, hoc est
enim corpus moum, ac si diceret, hic est cibus saepe vobis a me promissus
cum ajebam, ATts» manducaveritis carnem Filii hominis etc.
Habemus igitur quod verba formae hujus sacramenti determinave­
runt significationem specialem panis et vini, et non solum fuerunt effe­
ctiva conversionis panis et vini in corpus et sanguinem Christi.
8. — Ad argumenta secundae opinionis respondetur. Ad primum,
quod sancti patres intendentes docere verum corpus Christi realiter con­
tineri in hoc sacramento, ita locuti sunt, nihil solliciti de constitutione
metaphysica aut physica, sed dicunt quod illa duo concurrere inve­
niuntur in hoc sacramento. Nos autem dicimus quod alterum concurrit
ut continens, alterum ut contentum. Item si eucharistia consideretur
ut gratiae collativa, inveniuntur principalius concurrere corpus et san­
guis, quaemadmodum species sacramcntalcs, et idcirco dicunt quod eucha­
ristia constat illis duabus rebus quibus mediantibus quasi instrumentis
divina virtus operatur.
Ad secundum argumentum respondetur negando minorem, immo
etiam species sacramentales sunt cibus et potus spiritualis; cibus qui­
dem et potus secundum se visibiliter, spiritualis autem in ratione rei
significatae et contentae. Et rursus viceversa corpus et sanguis Chri­
sti est vere cibus et vere potus propter unionem ad accidentia sacramentalia sub quibus continentur. Sed quod sit spiritualis cibus et potus
conveniunt eis tum quia invisibiliter recipiuntur ct reficiunt mentem
fidelium, tum etiam potissime propter unionem hypostaticam ad Verbum
divinum quod ibi creditur esse et diligitur.
Ad secundum ergo negamus consequentiam. Sed solum sequitur quod
ad receptionem hujus sacramenti contineat realiter corpus et sanguinem
Christi, sed quod contineat ut partem continentem aliquod totum cum
speciebus ipsis. Et per hoc patet ad confirmationem.
Ad tertium respondetur quod per consecrationem efficitur, non qui­
dem absolute corpus et sanguis Christi, nec fiunt accidentia panis, quia
omnia ista jam antea erant. Sed efficitur immediate et per se primo
quod significatur per verba formae, videlicet, Hoc est corpus meum,
hic est enim calix etc., scilicet per transubstantiationem panis et vini in
corpus et sanguinem Christi sub illis speciebus; et mediate consequenter
per se secundo relinquitur sacramentum, id est manent speeies sine

202

DOMINICUS BASEZ,

subjecto significantes rem contentam sumendam esse per modum cibi
et potus. Et in hoc consistit essentia hujus sacramenti. Unde ad argu­
mentum negatur consequentia.
Ad quartum argumentum respondetur quod tam species sensibiles
quam etiam corpus ct sanguis adorantur adoratione latriae, quia ratio
adorandi est Verbum divinum unitum corpori et sanguini Christi con­
tentis sub ipsis speeiebus. Et sic adoratio est specicrum, non secundum
se, sed propter rem contentam, et res contenta adoratur propter unio­
nem ad Verbum.
Ad testimonium divi Thomae respondetur quod quidquid divus Tho­
mas senserit in Quarto, tamen certum est quod in hac Tertia parte illud
ait esse sacramentum simpliciter quod est signum sensibile, et hoc ap­
pellat sacramentum tantum, ut supra, q. 60 a. 4 patet. Ceterum doctrina
divi Thomae in loco citato non convincit quod sacramentum eucharistiae
supponat pro illo aggregato, sed quod illa duo uniuntur unitate qua­
dam ordinis divini et concurrunt ad perfectionem hujus sacramenti
sicut concurrunt ad perfectionem phialae argentum et figura ; at vero
phiala non supponit pro aggregato, sed pro argento figurato.
9. — Reliquum est ut eucharistiae definitio tam ex dictis quam
ex doctrina divi Thomae colligitur. Est enim sacramentum novae legis
continens sub specie sensibili panis et vini corpus et sanguinem Christi
ad refectionem vitae spiritualis. Ubi sacramentum novae legis ponitur
vice generis immediate, reliqua vero verba circumscribunt differentiam
constitutivam eucharistiae et distinctivam ab aliis sacramentis novae
legis. Explicatur enim in illa qualiter hoc sacramentum sit cibus et
potus; ita ut non solum, sicut haeretici volunt, sit signum corporis et
sanguinis Christi cujus fide passionis sanctificemur, sed realitcr con­
tineat ipsum verum corpus et sanguinem tamquam verum cibum et po­
tum sub specie panis et vini ad spiritualem animae refectionem.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum Eucharistia sit unum sacramentum vel plura
1. — Prima conclusio: Hoc sacramentum multa quidem est ma­
terialiter, sed formaliter et perfective est unum.
Secunda conclusio, ad primum : Quodammodo est multa, simpli­
citer autem est unum.
Ante omnia dixi observandum esse in hoc articulo quod eucharistia
est aliquo modo unum sacramentum, prout constat ex duobus speeiebus,
scilicet panis et vini. Probatur, quia secundum fidem, septem sunt sa-

QUAEST. LXXIII, ART. 2

203

cramenta Ecclesiae, quorum unum numeratur sacramentum euchari­
stiae. Est autem certissimum quod eucharistia constat ex utraque specie.
At vero quonam modo habeat unitatem, an sit unum ordine quodam
sicut sacramentum ordinis est unum, quamvis dividitur in quatuor or­
dines sacros et quatuor minores, ct habet unitatem quamdam in ordino
ad sacerdotium, an vero sit unum simpliciter et per se in esse sacramenti
et in genere signi, potest disputari. Nam in esse naturali rerum constat
esse res distinctas accidentia panis et vini, sicut panis et vinum.

2. — Dubitatur ergo un eucliaristia sit unum simpliciter in ge­
nere sacramenti.
Arguitur pro parte negativa. Qui recipit eucharistiam tantum sub
altera specie, recipit verum sacramentum, ut dicit concilium Tridentinum sess. 21, c. 3. Ergo recipit simpliciter unum. Patet consequentia,
quia verum et unum convertuntur. Rursus ex alia parte, species etiam
vini sunt verum sacramentum; ct sunt distinctae ab speeiebus panis:
ergo sunt duo sacramenta simpliciter.
Arguitur secundo. In consecratione hujusmodi inveniuntur duae ma­
teriae distinctae et duplex forma : ergo est duplex sacramentum. Conse­
quentia patet, quia omne sacramentum habet constare materia et forma:
ergo unum simpliciter sacramentum debet constare ct perfici una mate­
ria et una forma. zXntecedens patet, quia una forma est, Hoc est corpus
meum, altera distincta, Hic est enim calix sanguinis mei etc. Similiter et
panis est distincta materia a vino.
Arguitur tertio et confirmatur. Eucharistia est simpliciter duo signa
duplicem habentia significationem : ergo duo sacramenta. Probatur ante­
cedens, nam species panis tantum significant corpus Christi, ut patet ex
forma consecrationis, Hoc est corpus meum, quae determinat significa­
tionem specierum panis. Similiter patet ex forma consecrationis calicis
quod species vini significant tantum sanguinem Christi. Consequentia
vero probatur, nam sacramentum est per se in genere signi: ergo si
sunt duo signa distinctae significationis, erunt duo sacramenta.
Arguitur quarto. Communis et valde probabilis opinio est quod
eucharistia sumpta a populo tantum sub specie panis confert tantam
gratiam et aequalem effectum producit in suscipiente sicut si sub
utraque specie sumeretur: ergo sub una specie tantum est verum sacra­
mentum et perfectum, ac proinde sub ratione vini similiter erit per­
fectum sacramentum. Non igitur sub utraque specie habet unitatem
simpliciter in ratione sacramenti, sed secundum quid, sicut v. g. conse­
cratio sacerdotis non est unum simpliciter sacramentum.

204

DOMINICUS BANEZ

Gabriel in 4, <1. 8, q. 2 ait eucharistiam non esse unum simpliciter
sacramentum, sed secundum quid, esse autem plura simpliciter. Idem
tenet Glossa, c. Compcrimus de consecratione, d. 2.
3. — Pro decissionc hujus dubii sit prima conclusio: Eucharistia
proprie ct metaphysics loquendo, supposita fide, est simpliciter unum
sacramentum. Haec conclusio est tutior et communior sententia theolo­
gorum in 4, d. 8. Tenet eam Alexander Halensis 4 p., q. 21 ; Marsilius
in 4, q. 6 et plurimi alii. Et probatur. Nam ei dicamus quod eucharistia
est simpliciter duo sacramenta et unum secundum quid, sequitur quod
sacramenta Ecclesiae non sunt dicenda simpliciter septem, sed potius
octo, si eucharistia non est unum simpliciter, sed duo simpliciter. Con­
firmatur ex multis decretis do consecratione, d. 1, v. g. in ca. Non
oportet, et ca. In sacramento, et ex modo loquendi sanctorum patrum in
quibus fit mentio de unitate sacramenti hujus, quod quidem maxime
significat unitatem Ecclesiae. Denique rationes divi Thomae, altera in
argumento Sed contra, altera in articulo, sunt quasi demonstrationes
theologicae, quibus addere possumus aliam. Nam species panis et vini
sunt simpliciter una eucharistia: ergo sunt unum simpliciter sacramen­
tum. Consequentia patet ab specie ad genus: est unus homo, ergo unum
animal. Antecedens videtur esse de fide, nam qui assereret duas eucha­
ristias in Ecclesia, videretur haereticus ct schismaticus. Duas inquam
distinctas specie, nam numero materialissimo distinctas apertum est esse
in Ecclesia plures hostias consecratas.
Secunda conclusio, ad argumentorum solutionem: Nihilominus
utraque species hujus sacramenti seorsum considerata est sacramentum
simpliciter et simplicités' est eucharistia. Probatur. Primo, ex communi
usu loquendi fidelium communicantium; dicimus enim de illis quod re­
ceperunt simpliciter sanctum sacramentum et sanctam eucharistiam. Et
sic loquitur concilium Tridentinum sess. 13, cap. 6 ubi ait : “Consuetudo
asservandi in sacramento sanctam eucharistiam antiqua est” ctc. ; ubi
concilium absolute vocat sanctam eucharistiam quae sub altera specio
servatur in sacrario. Probatur secundo, quia utraque species est signum
gratiae sanctificantis nos: ergo utraque est simpliciter sacramentum.
Consequentia patet ex diffinitione sacramenti. Antecedens probatur, quia
species panis significat Christum sanctificantem per modum cibi spi­
ritualis animae, et species vini per modum potus spiritualis animae.
Ergo utraque species est signum gratiae sanctificantis prout requiritur
ad rationem sacramenti.
Sed non desunt qui dicant alteram quidem speciem esse simpliciter
sacramentum, non tamen simpliciter eucharistiam, nec reputant incon­
veniens quod alicui rei convening genus simpliciter et non conveniat
aliqua species simpliciter. Et afferunt exemplum : quando lacerta divi-

QUAEST. Ι.ΧΧΠΙ, ART. 2

205

ditur per medium, utraque pars est vivens simpliciter, ct tamen neutra
-est simpliciter lacerta aut alia species viventis; similiter semicircu­
lus est simpliciter figura, et tamen non est simpliciter species aliquae
figurae. Vcrumtamcn mihi non placet negare speciem panis, quidquid
sit de ipsa metaphysica, esse simpliciter eucharistiam, propter com­
munem modum loquendi fidelium et sacri concilii Tridcntini ubi supra.
Sit tertia conclusio: Neutra species seorsum considerata est perfe­
ctum et integrum sacramentum eucharistiae. Haec conclusio non repu­
gnat praecedenti, potest enim aliquid esse ct dici simpliciter tale, et non
perfecte et complete: v. g. infans est homo simpliciter, ct tamen non est
perfectus homo; et homo sine brachio est simpliciter homo et non est
integras homo. Sic asserimus de utraque specie hujus sacramenti quod
est simpliciter sacramentum, tamen non est integrum et perfectum in
specie sua et natura. Probatur conclusio. Primo, quia hoc sacramentum
datum est nobis a Deo ad refectionem spiritualem sub figura et simi­
litudine refectionis naturalis. Sed haec non censetur perfecta et completa
et integra nisi constet cibo ct potu. Ergo sacramcntale convivium et
sacramentalis refectio non habet perfectionem solo cibo eucharistiae sub
specie panis, nisi adsit simul et potus sacramentalis, qui est species vini
continentis sanguinem per modum potus. Probatur secundo, quia hoc
sacramentum est signum commemorativum repraesentativumque pas­
sionis Christi, in qua sanguis fluxit a corpore Christi ct separatus est
ab eo. Ergo ut sit perfecta repraesentatio necesse est ut seorsum fiat
consecratio sanguinis. Confirmatur. Quia in nullo eventu licitum est
consecrare corpus Christi non consecrando sanguinem Christi : ergo ad
perfectionem sacramenti pertinet utraque species consecrata. Denique
hoc sacramentum est sacrificium et repraesentat sacrificium Christi ; sed
non est perfectum sacrificium nisi etiam offeratur calix ct consummetur:
ergo nec esset perfectum sacramentum.
4. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, concedo
antecedens totum et consequentiam primam quae probat secundam con­
clusionem, sed nego ultimam consequentiam. Sed solum sequitur, ergo
sunt duo sacramenta materialiter, quod est esse duo secundum quid. Est
exemplum: sicut septenarius est unus numerus simpliciter, tamen mate­
rialiter constituitur ex numeris ternario ct quaternario quorum quili­
bet est unum ens; ct triangulus constat ex duobus triangulis partialibus
quorum quilibet est triangulus, et syllogismus est una oratio omnino
formaliter et complete, et tamen componitur cx orationibus.
Ad secundum respondetur quod patet esse duo sacramenta materia­
liter, sicut sunt duae consecrationes ct duae formae ordinatae et
distinctae materialiter, non tamen formaliter secundum formam totius,
eo quod sunt partes ad unum convivium et ad unam refectionem ordina­

200

DOMINICUS BASEZ

tae, partes inquam ad perficiendam eucharistiam ordinantes et con­
currentes intrinsece componentes hoc sacramentum. Non enim eucha­
ristia est illae formae, Hoc est corpus meum, Hic est calix, etc., ncc
illae materiae panis et vini, sed solummodo manet sacramentum per­
fectum in ipsis speciebus panis et vini.
Ad tertium, patet ex solutione ad primum. Nihilominus repugnat
plura signa esse unum signum respectu cujus singula sunt imperfecta ;
quamvis non essent partes, essent perfecta signa.
Ad quartum et ultimum argumentum admittimus illam opinionem
piissimam et communem, sed nego consequentiam, si absolute consequens
accipiatur. Nam perfectum sacramentum non solum dicitur propter
perfectionem rei contentae ct ipsius effectus, sed propter perfectum
modum significandi rem contentam et effectum ipsius. Quamvis ergo sub
specie panis contineatur etiam sanguis cum corpore, et efficiat aequa­
lem effectum sicut si sub utraque specie sumeretur eucharistia, tamen
non significatur sanguis sub specie panis, nec continetur ex vi consecra­
tionis, sed concomitanter ; ct idcirco non est perfectum sacramentum
sub una specie, quia non est perfecta significatio.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum hoc sacramentum sit de necessitate salutis
1. — Prima conclusio fundamentalis: Res hujus sacramenti,
scilicet imitas corporis mystici est dc necessitate salutis.
Secunda conclusio: Res hujus sacramenti haberi potest absque
reali susceptione illius per desiderium ejus.
Tertia conclusio: Eucharistia non est eodem modo de necessita­
te salutis sicut baptismus.
De qua conclusione est tota difficultas hujus articuli.
2. — Ante omnia observandum est in hoc articulo quod testimonium
Augustini citatum a divo Thoma in argumento Sed contra, desumptum
est ex libro primo Contra duas epistolas Pclagianorum, cap. 22, ct ha­
betur de consecratione, d. 4, et intclligendum est secundum doctrinam
divi Thomae ad primum. Et idcirco testimonium istud sic est intelligendum : “Ncc illud cogitatis, parvulos vitam habere non posse” etc. ;
non autem sic legendum est ut est in littera articuli : “Ncc, illud cogite­
tis”. Et mens Augustini est quod parvuli sunt participes sacramenti
eucharistiae, etsi non recipiant actualiter et corporaliter eucharistiam,
quia sufficit quod baptizentur ut in illis impleatur illud Joannis 6
(v. 54) : Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, eo quod tunc reei-

QUAEST. ΙΛΧΙΙΙ, ART. 3

207

piunt gratiam regenerationis in Christo in qua virtualité!' includitur
effectus et ordinatio ad sacramentum eucharistiae. Et hoc ipsum intendit
divus Thomas in hoc articulo cum inquit: “Alia differentia est, quia
per baptismum ordinatur homo ad eucharistiam; et ideo ex hoc ipso
quod pueri baptizat! sunt, ordinantur per Ecclesiam ad eucharistiam’’.
Observandum est secundo quod, si prima conclusio intelligatur de
unitate corporis mystici absolute considerata, et non praecise secundum
quod provenit ex efficientia ab ipsa eucharistia, certa est secundum
fidem catholicam, qua credimus nemini salutem contingere extra Eccle­
siam catholicam, quae est corpus mysticum Christi, ut habetur in cap.
Firmiter, de summa Trinitate et fide catholica. Si autem intelligatur
de quadam unitate determinata prout firmiter est res hujus sacramenti
eucharistiae, non est tam certa conclusio, dc qua statim disputabimus.
Observandum est tertio quod secunda conclusio divi Thomae est ve­
ritas definita in concilio Tridentino, sess. 13, c. 8, ubi dicitur quosdam
voto, id est desiderio manducare panem hunc caelestem fide viva, quae
per dilectionem operatur, ct fructum ejus et utilitatem sentiunt. Ergo
res hujus sacramenti potest haberi per votum ipsius ante realem susce­
ptionem. ex decreto concilii.

3. — Dubium gravissimum est circa tertiani conclusionem: on
simpliciter loquendo hoc sacramentum eucharistiae sit necessarium
ad salutem sicut baptismus ipse.
Arguitur primo pro parte affirmativa. Sicut baptismus est necessa­
rius ad inchoandam vitam spiritualem, ita eucharistia est necessaria ad
consummationem ejusdem vitae spiritualis. Sed non est minus necessa­
ria consummatio quam inchoatio vel c contra. Ergo eucharistia non est
minus necessaria quam baptismus. Confirmatur, quia sacramentum
eucharistiae consideratur in vita spirituali per modum similitudinis cibi
et potus in vita corporali. Sed ad vitam corporalem conservandam ci­
bus et potus est simpliciter necessarius. Ergo ad conservandam vitam
spiritualem est necessaria eucharistia.
Arguitur secundo. Nam ex illo Joannis 3 ,v. 5) : Nisi quis renatus
fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire in regnum Dei,
colligitur quod baptismus est simpliciter necessarius ad salutem. Et
eodem modo locutus est Joannis 6 (v. 54) : .Visi manducaveritis carnem
Filii hominis ct biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis.
Ergo utrumque sacramentum pariter est necessarium.
Arguitur tertio ex communi consensu et usu Ecclesiae. Nam quando
aliquis est in periculo mortis, creditur perire si potuit recipere eucha­
ristiam et non vult recipere; quod si non est facultas recipiendi, omnes
existimant esse necessarium desiderium recipiendi. Sed hoc ipsum acci-

208

DOMINICUS BANEZ

dit in baptismo: omnes enim fideles existimant necessarium esse in re si
est facultas; si autem non, recipiendus est in voto. Ergo utrumque sacra­
mentum aequaliter est necessarium in rc ct in voto.
Arguitur quarto. Nam usque adeo in Ecclesia olim existimatum est
hoc sacramentum esse necessarium ad salutem, ut etiam parvulis bapti­
zatis statim conferretur eucharistia; qui usus a sanctis quibusdam pa­
tribus approbatus fuit. Ergo merito judicatur hoc sacramentum ad
salutem esse necessarium. Antecedens colligitur ex divo Dionysio in
Caelesti hicrarchia, cap. 2 et 7, cujus etiam rei meminit concilium Toleta­
num 11, c. 11, qui etiam usus perduravit usque ad tempora Gregorii, ut
patet in Missali romano ab ipso in lucem edito, ubi ordinatur quod sabba­
to sancto parvulis baptizatis statim daretur eucharistia; cujus missalis
mentionem facit Claudius Sanctes in libro Dc eucharistia, repetitio­
ne 6, c. 7.
4 .— Sed pro parte negativa arguitur. Primo, ex divo Thoma in hoc
articulo, ubi expresse affirmat quod hoc sacramentum non est de necessi­
tate salutis sicut baptismus. Ubi Cajetanus advertit quod divus Thomas
intendit docere quod hoc sacramentum non est simpliciter necessarium
ad salutem in re vel in voto, nam alias eodem modo esset necessarium
sicut baptismi sacramentum. Et quod magis urget est quod divus Thomas
supra, q. 65, a. 4, ubi inquirit utrum omnia sacramenta sint de neces­
sitate salutis, ct distinguens de necessario respectu finis, quod quidem
dupliciter contingit: “uno modo, sine quo finis haberi non potest, sicut
cibus est necessarius vitae humanae ; alio modo dicitur necessarium id
sine quo non habetur ita convenienter”, et hoc modo dicitur necessarius
equus ad iter, ait quod "primo modo necessitatis sunt tria sacramenta
necessaria: duo quidem personae singulari, scilicet baptismus absolute
loquendo et poenitentia, supposito peccato mortali past baptismum,
tertium vero sacramentum ordinis est necessarium ipsi Ecclesiae”. Ergo
sensit divus Thomas quod eucharistia est necessaria secundo modo. Et
ibidem ad secundum argumentum respondet, ad illud verbum Domini
Joan. 6 Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, quod “intelligcndum
est de spirituali manducatione”. Et denique in 4 Sent., d. 9, q. 1, a. 1
ait, sacramentum eucharistiae non esse absolute necessarium ad salutem,
nisi tantum ex praecepto Ecclesiae.
5. — Arguitur secundo. Nam sacramentum eucharistiae quantum
est ex parte sua postulat quod recipiens jam sit in gratia : ergo non est
simpliciter necessarium ad salutem. Probatur consequentia, quia gratia
est sufficientissima dispositio ad vitam aeternam juxta illud ad Rom.
(6, 23) : Gratia Dei vita aeterna.
6. — Arguitur tertio. Quamvis‘alimentum in vita corporali sit neces­
sarium simpliciter, non tamen est necessarium in vita spirituali. Est

QUAE.ST. 1.ΧΧΙΠ, ART. 3

209

enim differentia quod ad conservandam vitam corporalem necessario re­
quiritur alimentum, quia dum homo vivit corporaliter consumitur humidum radicale per actionem naturalis caloris. Sed non contingit ita
in vita spirituali, in qua nulla potest esse diminutio, non potest minui
caritas et gratia. Ergo non est necessaria simpliciter spiritualis nutri­
tio per hoc sacramentum.
7. — Arguitur quarto. Si hoc sacramentum esset necessarium ad sa­
lutem, maxime quia offectus illius esset perseverantia in ipsa gratia,
etenim ad inchoationem gratiae sufficit baptismus vel poenitentia. Sed
multi recipiunt digne eucharistiam qui non perseverant in gratia; et
rursus multi perseverant sine susceptione hujus sacramenti. Ergo non
est simpliciter necessarium propter perseverantiam.
8. — Pro dccissione hujus defficultatis advertendum est primo, fuis­
se aliquos haereticos qui usque adeo opinati sunt hoc sacramentum esse
necessarium, ut assererent neminem salvari absque reali susceptione
eucharistiae, etiam ante usum rationis; de quo vide Waldensem ubi
supra, cap. 91. et Gabrielem Prateolum, De vitis haereticorum, lib. 8,
cap. 15, et lib. 9, cap. 2, et lib. 12, cap. 4. Ex quo errore dimanasse
creditur alius error, quod catechumenis mortuis exhibendam esse eucha­
ristiam, quem errorem damnavit sancta [i. sexta] synodus generalis
can. 83 (1), et concilium tertium Carthaginense can. 6. Vide Chrysostomum, homilia 40 in priorem epistolam ad Corinthios, ubi refert hunc
errorem et alium, baptizandos scilicet esse mortuos.
Notandum est secundo quod quae dicuntur necessaria ad salutem et
vitam aeternam, dupliciter possunt esse necessaria. Uno modo, de neces­
sitate praecepti, sive naturalis, sive divini, sive ecclesiastici, juxta illud:
Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Et hujusmodi necessaria neces­
sitate tantum praecepti, sunt necessaria tantum pro loco ct tempore
obligationis praecepti ct pro viribus facultatis humanae ad operandum ;
quo fit ut sine illorum observatione in re vel in voto speciali possit ho­
mo saepenumero salutem consequi. Alia vero sunt necessaria necessitate
medii ad consequendum finem, sive illud medium sit sub praecepto, sive
non, sicut gratia est necessaria ad vitam aeternam, et fides est necessa­
ria ad salutem, etiam pro tempore quo non obligat praeceptum, sed
excusatur homo ab adimpletione credendi in eum qui justificat impium;
sicut multi gentiles excusantur a peccato infidelitatis, et nihilominus
non salvantur, sed pereunt propter alia peccata. Itaque est impertinens ad hoc quod dicatur aliquid esse necessarium ad salutem, quod
sit sub praecepto vel non. Verum est tamen quod quando medium
necessarium ad salutem fuerit actus noster, tunc etiam habet necessita(1)

Mansi 11. »79.
14

210

DOMINICUS BANEZ

tem praecepti; immo mediate colligunt theologi quod e*t praeceptum
do dilectione Dei supernatural] ct de fide et de spe supematuralium,
quia cum sint actus nostri, sunt media necessaria ad finem.
Nota denique quod praesens disputatio de necessitate ad finem vel
salutem, non est modo de necessitate praecepti, an sit divinum vel
ecclesiasticum, sed de necessitate medii et finis ad vitam aeternam. De
qua necessitate sequentes conclusiones stabilientur:
9. — Prima conclusio: Reatis susceptio eucharistiae non est parvulis
necessaria ad salutem. Haec conclusio expresse definitur in concilio Tridentino, sess. 21, c. 4, ubi assignatur ratio talis, quia parvuli per baptis­
mi lavacrum regenerati et Christo incorporati, adeptam jam filiorum
Dei gratiam in illa aetate amittere non possunt. Confirmatur, Mare, ul­
timo: Qui crediderit, et baptizamus fuerit etc. Ergo cum parvuli per
solam receptionem baptismi, quod est sacramentum fidei, credant et
baptizentur et justificentur a peccato originali, si in illa aetate morian­
tur, erunt salvi. Haec conclusio est communis consensus non solum
theologorum, sed etiam catholicorum.
.10. — Secunda conclusio: Parvulis necessarium est ad salutem vo­
tum implicitum et quasi interpretativum recipiendae eucharistiae suo
tempore. Haec conclusio fere communis consesus est; non quidem quod
illud votum sit actuale desiderium vel contineatur in aliquo actuali vel
personali ipsorum parvulorum, sed est aliquid quasi habituale inclusum
in receptione baptismi ct gratiae baptismalis.
At vero in modo explicandi hanc continentiam est maxima· differentia
inter theologos. Quidam enim ajunt, ut videtur dicere divus Thomas in
articulo, quod parvuli baptizati ordinantur per Ecclesiam ad euchari­
stiam; ct sicut ex fide Ecclesiae credunt, sic ex intentione Ecclesiae
desiderant eucharistiam.
. Alii ajunt quod quia sacramentum baptismi est professio Christianae
religionis, eo ipso quo parvuli baptizantur, profitentur se adimpleturos
omnia quae sunt Christianae religionis ct servaturos omnia mandata.
Alii vero ajunt peculiari ratione includi in baptismo votum seu desi­
derium sumendi eucharistiam magis quam servandi omnia praecepta
legis. Hanc autem specialem rationem varie interpretantur. Quidam
enim ajunt consistere in hoc quod gratia et caritas quibus parvuli uniun­
tur Christo, quamvis sint effectus communes omnibus sacramentis, ta­
men per quamdam accommodationem attribuuntur eucharistiae, etiam
quando non sunt effectus illius, sed solius baptismi, propterea quod
eucharistia perfectissimo modo est causa unionis cum Christo. Et sic
intelligunt quod divus Thomas ait in articulo, unitatem corporis mysti­
ci, ut est omnibus necessaria ad salutem, esse rem hujus sacramenti,
videlicet per praedictam attributionem.

QUAKST. LXX11I, ART. 3

211

Quidam alii alitor proferunt rationem hujus accommodationis, sci­
licet quia omnis gratia provenit a Christo Domino et ex merito passionis
ejus. Cum ergo in eucharistia realiter contineatur ipse Christus, et.
simul repraesentetur ejus passio, idcirco gratia baptismalis attribuitur
eucharistiae, et etiam commune illud votum servandi omnia mandata,
specialiter refertur ad eucharistiam.
Denique alii subtilius contemplantur quod, quemadmodum quando
generatur anima, ipsa vita inchoata per generationem recipit simul po­
tentiam et ordinem ad sumendum suo tempore cibum convenientem ad
perfectionem viventis, quae est finis generationis et geniti, ita etiam
proportionabiliter dum regeneratur homo, etiam parvulus, per baptis­
mum, recipit potestatem et ordinem ad sumptionem eucharistiae tam­
quam ad alimentum connaturale ad consummationem et perfectionem
vitae spiritualis.
Et hic modus dicendi placet nobis, et erit explicandus in tertia con­
clusione contra existimantes ita esse extrinsecum talem ordinem ad
eucharistiam, quod ipsa eucharistia in nullo genere causae concurrat
ad gratiam quae parvulis in baptismo confertur. Quae sententia vide­
tur colligi ex Cajetano in hoc articulo et ex omnibus qui arbitrantur
illud Joannis 3,
manducaveritis carnem etc., non esse intclligendum
do sacramentali manducatione, sed tantum de spirituali, vel quod si
intelligatur de sacramentali manducatione, respiciat solum adultos, non
autem parvulos. Omnes enim isti fatentur parvulos justificari per ba­
ptismum, et nullo modo per sacramentum eucharistiae, quae nec pro
illis instituta est, nec illis necessaria, ut patet ex concilio Tridentino
ubi supra.
Multi etiam ex modernis theologis amplectuntur hanc sententiam,
pro qua possunt fieri tres rationes.
11. — Prima ratio. Sacramentum baptismi est sufficiens ex propria
institutione ad regenerandum parvulum in Christo et ad illtfm incorpo­
randum ipsi : ergo non indiget adjutorio eucharistiae in re vel in voto.
Antecedens expresse definitur in concilio Tridentino sess. 21, c. 4; et
confirmatur ex Apostolo ad Titum 3 (v. 5) : Salvos nos fecit per lava­
crum regenerationis. Consequentia vero patet, quia quodlibet sacra­
mentum habet suum proprium effectum et causât illum cx opere opera­
to absque adjutorio alterius sacramenti.
Secunda ratio. Proprius effectus baptismi est gratia inchoans vitam
spiritualem; proprius autem effectus eucharistiae est gratia conservans
ct perficiens: ergo gratia baptismalis non est effectus eucharistiae in
aliquo genere causae. Patet consequentia, quia unumquodque sacra­
mentum habet proprium effectum distinctum ab effectu alterius, ac
proinde independentem ab altero sacramento.

212

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

Tertia ratio. Votum ct desiderium alicujus sacramenti non videtur
necessarium nisi illi cui est necessaria realis susceptio sacramenti ; sed
realis susceptio eucharistiae non est parvulis necessaria : ergo nec votum.
Major est divi Thomae infra, q. 80, a. 11.
12. — Nihilominus sit tertia conclusio: Eucharistia in voto, saltem
implicito, in genere causae finalis, est causa ipsiusmet gratiae baptisma­
tis per quam parvuli habent unitatem corporis mystici cum Christo et
Ecclesia. Haec conclusio est expressa doctrina divi Thomae in hoc arti­
culo, ubi docet quod “res alicujus sacramenti potest haberi ante perce­
ptionem sacramenti ex ipso voto sacramenti percipiendi; et sic ante
perceptionem hujus sacramenti potest homo habere salutem ex voto
percipiendi hoc sacramentum”. Et paulo post dicit quod “sufficit habere
eucharistiam in voto, sicut et finis habetur in desiderio et intentione”.
Et post pauca ait. “Ex hoc ipso quod pueri baptizantur, ordinantur
per Ecclesiam ad eucharistiam; et eicut ex fide Ecclesiae credunt, sic
ex intentione Ecclesiae desiderant eucharistiam et per consequens reci­
piunt rem ipsius”. Ergo secundum divum Thomam, eucharistia con­
currit in baptismo in genero causae finalis ad causandam unitatem cor­
poris mystici. Et expressius infra, q. 79. a. 1 ad primum ait, quod
“eucharistia ex se habet virtutem conferendi gratiam. Nec aliquis ha­
bet gratiam ante susceptionem sacramenti, nisi ex aliquo voto ipsius,
vel per scipsum, sicut adulti, vel voto Ecclesiae sicut parvuli. Unde ex
efficacia virtutis ipsius est quod etiam ex voto ipsius aliquis gratiam
consequatur”.
Quae omnia confirmantur ex doctrina divi Thomae supra, q. 65, a. 3,
ubi ostendit sacramentum eucharistiae esse potissimum inter omnia sa­
cramenta triplici ratione, quarum secunda est, “nam omnia alia sacra­
menta ordinari videntur ad hoc sacramentum sicut ad finem”.
Eadem doctrina colligitur ex divo Augustino, lib. 4 Contra duas
epistolas Pclagianorum, cap. 4, ubi ait, quod reconcialiatio qua parvuli
reconciliantur Deo “est in lavacro regenerationis ct in Christi carne
et sanguine”. Et expressius lib. 1 De peccatorum meritis ct remissione,
cap. 20: “Audiamus, inquit, Dominum ...dicentem do sacramento
sanctae mensae suae: Nisi manducaveritis cameni Filii hominis” (1).
Ubi divus Augustinus nititur persuadere quod haec verba intclliguntur
de sacramentali manducatione, et quod etiam intclliguntur de parvulis,
in voto scilicet et in desiderio. Ergo vita spiritualis parvulorum pendet
ex manducatione sacramentali eucharistiae; non quod parvuli realiter
manducent, sed ex voto sumendi sacramentaliter eucharistiam quod
(1) S. Αυανβτ. Contra
epist. Pelapianorum, lib. 4. cap. 3. ML 44. 615 Ιο.
Dc peccatorum meriti
*
ct remissione, lib. 1. cap. 20. MI. 44. 123-131.

QUAEST. LXXIII, ART. 3

,

«»

»

213

includitur in baptismo. Hoc ipsum saepe repetit Augustinus in libris
quos contra Pelagianos scripsit. Vide Roffcnsem in prologo in quin­
tum librum Contra Oecolampadium ubi ex unanimi patrum consensu
ostendit doctrinam Joannis 6 ad eucharistiae sacramentum pertinere.
Profecto ipeimet patres asserunt quod illa verba Visi manduca veritis etc.
pertinent etiam ad parvulas: ergo vita illorum spiritualis quam in ba­
ptismo consequuntur, pendet a sumptione eucharistiae in genere causae
finalis, ac proinde ex voto quod, ipse baptismus includit recipiendi
eucharistiam.
Sed est unum egregium testimonium Innocentii primi in quadam
epistola ad patres concilii Milevitani, quae habetur apud Augustinum
epistola 93, ubi Innocentius invehitur contra Pelagianos asserentes par­
vulos sine baptismo posse salvari; et arguit contra illos dicens esso
factum hoc assertum: “Nisi enim manducaverint carnem Filii hominis
et biberint ejus sanguinem, non habebunt vitam in semeptipsos. Qui
autem hanc vitam eis sine regeneratione defendunt, videtur mihi ba­
ptismum velle cassare, cum praedicant hos habere quod in eos creditur
nonnisi baptismate conferendum”. Hactenus Innocentius (1). Eccc ubi
pontifex, cum potuisset afferre contra Pelagianos illud Joannis 3. Nisi
quis renatus fuerit c.t aqua etc., attulit potius illud Joannis 6, Nisi man­
ducaveritis carnem Filii hominis etc., pro eodem reputans respectu
parvulorum baptizari et manducare carnem Filii hominis quasi in voto
et desiderio. Habet igitur baptismus intrinsecum ordinem ad euchari­
stiam ut ad causam finalem. Hanc definitionem Innocentii refert et com­
mendat Augustinus Contra duas epistolas Pelagianorum, cap. 4. Simili
argumento utitur divus Cyprianus lib. 3 Ad Quirinum, cap. 25, ut pro­
bet baptismi necessitatem pro parvulis. Habemus igitur ex dictis quod
nostra tertia conclusio, quam existimamus esse sententiam divi Thomae
in hoc articulo, esse plus quam veram, et oppositum, salvo meliori judicio,
videtur nobis temerarium et procedere ex ignorantia lectionis sanctorum
patrum.
13. — Ad rationes igitur proxime factas [cf. num. 11], respondetur.
Ad primam, concedo antecedens, sed nego consequentiam, si consequens
intelligatur dc adjutorio in genere causae finalis. Sed solum probat quod
eucharistia non concurrit in genere causae efficientis cum aliquis bapti­
zatur et regeneratur.
Et per hoc patet ad secundam rationem; nihil enim aliud probat quam
prima.
Ad tertiam, concedo majorem et nego minorem, si intelligatur pro
nullo tempore. Immo vero ipsis parvulis baptizatis est necessaria actualis
(1)

S. Innocentius 1. Epist. ad patres conc. Milevitani. ML· 33. 784.

214

DOMINICUS BANEZ

receptio eucharistiae pro tempore opportuno, scilicet quando fuerint
adulti ct discretionem habuerint ad fide distinguendum et sacramentaliter manducandum sacramentum eucharistiae; alias amisuri vitam quam
in baptismo receperunt, nisi suo tempore realiter ct sacrament aliter
communicaverint corpori et sanguini.
14.— Ad argumenta vero posita in principio dubii [cf. num. 3]
tam pro parte affirmativa quam pro parte negativa, respondere oportet.
Et quidem ad duo prima quae pro parte affirmativa posita sunt, respon­
detur simul quod, si quid probant, nostram secundam conclusionem
confirmant. Non tamen efficiunt nullum esse discrimen necessitatis inter
baptismum et eucharistiam. Est enim differentia quam ponit divus
Thomas in articulo, videlicet quod baptismus, quia est inchoatio vitae
spiritualis, est necessarius parvulis in re suscipere, quia etiam tunc
ordinantur ad eucharistiam. Provectis vero non est medium necessa­
rium in omni circumstantia et eventu ad salutem quod actualiter ba­
ptizentur, sed aliquando sufficiet recipere illum in voto, et sic justifica­
buntur per fidem in eum qui justificat impium antequam baptizentur.
Quod si moriantur antequam baptizentur, nihilominus salutem conse­
quents aeternam. Ratio hujus est quia in illo voto personali baptismi
sive explicito sive implicito, includitur etiam, saltem implicite, voluntas
percipiendi eucharistiam. At vero parvulis eucharistia non est eo modo
do necessitate salutis sicut baptismus, quia sine actuali receptione ba­
ptismi nunquam salvabuntur parvuli, quantumvis Ecclesia desideret eos
baptizare. At vero recepto baptismo, non est illis necessaria actualis
receptio eucharistiae ad salutem, quia pro tunc eo modo quo possibile est
manducant carnem Christi et bibunt sanguinem ejus in voto ct desi­
derio ct fide Ecclesiae, quae parvulos actualiter incorporat sibi et Christo
per baptismum. Nec enim est intentio divi Thomae docere quod sola
intentio vel fides Ecclesiae sine administ ratione sacramenti regenera­
tionis possit prodesse parvulis ad salutem, quin potius ipse minister cum
intentione faciendi quod Ecclesia intendit facere, incorporat parvulum
Christo Domino cum illum rite baptizat. Ceterum adultis tam necessa­
rium est manducare et bibere carnem ct sanguinem Christi suo tempore
et alias in voto, sicut est necessarium recipere baptismum suo tempore
vel alias in voto.
Et hoc probat tertium argumentum pro parte affirmativa.
Ad quartum argumentum respondet concilium Tridentinum sess. 21,
c. 4, definiens parvulos nulla necessitate obligari ad sacramentalcm
eucharistiae communionem. Ncc ideo damnanda est antiquitas si eum
morem in quibusdam locis aliquando servavit. Ut enim sanctissimi illi
patres sui facti probabilem causam pro illius temporis rationem ha-

QUAEST. Τ.ΧΧΙΠ, ART. 3

215

buerunt, ita ccrte oos nulla salutis necessitate id fccisse sine controversia
credendum est.
15. — Ad argumenta pro parte negativa respondendum etiam est.
Ad primum quidem, jam explicavimus mentem divi Thomae in hoc arti­
culo, quidquid Cajetanus senserit.
Ad aliud argumentum quod magis urgebat ex q. 65, respondetur quod
necessitas eucharistiae absoluta ad vitam aeternam includitur in neces­
sitate baptismi, quo recepto, baptizatus statim recipit eucharistiam in
voto. Nihilominus ille relinquitur obligatus ut suo tempore recipiat rea­
liter et sacramentaliter. Docet divus Thomas infra, q. S3, a. 11 quod est
de jure divino et non tantum ecclesiastico recipere eucharistiam oppor­
tuno tempore. Ceterum valde observandum est quod asserere illud
Joannis 6, Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, esse intelligendum
dc spirituali manducatione, non repugnat quod illud referatur etiam
ad sacramentalem receptionem, immo illa spiritualis manducatio et po­
tatio habet ordinem intrinsecum et realem ad manducationem sacramentalem tamquam ad suum objectum ct medium suo tempore necessarium
ad salutem aeternam, si adest facultas recipiendi eucharistiam.
Denique quod divus Thomas in 4 Sent, doceat sacramentum euchari­
stiae non esse, ad salutem necessarium, nisi tantum ex praecepto Eccle­
siae, facilem habet solutionem si dicamus quod intclligit quantum ad
determinationem temporis de communicando semel in paschate. Sed
respondetur secundo, quod divus Thomas in Sententiis saepe refert com­
munes sententias sui temporis. Ceterum mutavit sententiam in loco ci­
tato, nam profecto ordinatio et praeceptum Ecclesiae fundatur in jure
et praecepto divino. Nisi enim esset necessarium fidelibus ad salutem
recipere hoc sacramentum aliquando, nunquam Ecclesia determinasset
tempus cum tanto rigore praecepti ecclesiastici, quemadmodum etiam de­
terminavit tempus confessionis intra annum his qui post baptismum
peccaverunt mortaliter, quia intellexit dc jure divino esse necessariam
illis poenitentiam ad salutem. At vero de sacramento confirmationis
nunquam Ecclesia praeceptum tulit, quia non existimat necessarium esse
ad salutem.
16. — Ad secundum argumentum, nego consequentiam, si consequens
intel ligatur in re vel in voto. Immo vero jam diximus, gratia ipsa praece­
dens ordinatur tamquam ad finem ad recipiendam eucharistiam ubicum­
que habeatur ipsa gratia, sive per contritionem, sive per baptismum,
sive per sacramentum poenitentiae. Argumentum vero probat quod si
aliquis moriatur in gratia, salvabitur absque actuali eucharistiae susce­
ptione, quia non fuit illi facultas recipiendi. Alioquin amittit gratiam
quam habebat, quia non recepit eucharistiam cum posset recipere.

21 (i

DOMINICUS BASEZ

17. — Ad tertium respondetur quod comparatio eucharistiae cum
alimento corporali non comparatur nec debet teneri quantum ad omnia.
Quamvis enim in vita spirituali non inveniatur diminutio gratiae et
caritatis quae sunt vitales radices, invenitur tamen quaedam defectio
animae ad exercitia vitae spiritualis (piae provenit ex inordinatione
partium inferiorum concupiscibilis et irascibilis ct ex largitudine cor­
porali, secundum illud Sapientiae 9 (v. 15) : Corpus quod corrumpitur
aggravat animam, ft deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitan­
tem; quae omnia impediunt exercitium et proinptitudinem ad res spi­
rituales. et interdum sunt occasio peccandi mortaliter. Quemadmodum
ergo homo per alimentum corporale corroboratur et fortificatur ad
operandum et se defendit a morte, ita etiam per hoc divinum alimentum
digne receptum roboratur anima et crescit in virtute et laetitia spiri­
tuali ad operandum in gloriam Dei. Et sic verificatur illud Psalmi 22
(w. 4-5) : Parasti in conspectu meo mensam adversus cos qui tribulant
me. Si ambulavero in medio umbrae mortis, non timebo mala, quoniam
tu mecum es.
18. — Ad quartum respondetur quod effectus hujus sacramenti non
est donum perseverantiae usque ad finem, sed est quaedam constantia
et fortitudo ad pugnandum et resistendum contra tentât iones diaboli
et carnis. Et ad hunc finem usque adeo est necessarium hoc sacramen­
tum cx divina institutione, quod multis viris doctis videatur quod saepe
speciali praecepto teneatur homo recipere hoc sacramentum quando vi­
det se in periculo constitutum, maxime ex acedia et tristitia circa res
spirituales. Et ratio est quoniam specialis effectus sacramenti ad hoc
ordinatur ut non deficiat homo propter hujusmodi contraria.
Sed de necessitate praecepti plura dicemus infra, q. 80, a. 11, ubi
divus Thomas concludit quod homo tenetur hoc sacramentum sumere,
non solum de statuto Ecclesiae, sed ex mandato Domini dicentis, Lue. 22
(v. 19) : Hoc facite in meam comme moratione m. Et ratio divi Thomae
est, nam si, ut dictum est. necessarium est et omnes tenentur saltem
spiritualité!· manducare, spiritualis autem manducatio includit votum
seu desiderium percipiendi hoc sacramentum, frustra esset votum, nisi
impleretur quando opportunitas adesset, quod quidem est tempus neces­
sitatis. Nec enim divus Thomas intendit quod quotiescumque fuerit op­
portunitas recipiendi eucharistiam obliget pro tunc praeceptum; sed
loquitur de opportunitate juxta finem praecepti, sicut etiam homo in
paradiso non quotidie teneretur comedere de ligno vitae, sed certis
quibusdam temporibus ad reparandum corporalis vitae extrinseea detri­
menta. Et idcirco merito eucharistia figuratur per illud lignum vitae,
ut ait Innocentius lib. 4 Dc sacro altaris mysterio.
Hactenus de hoc articuli. De reliquis vide- divum Thomam.

QUAESTIO SEPTUAGESIMAQUART A
De materia hujus sacramenti

ARTICULUS PRIMUS

Utrum materia hujus sacramenti sit panis et vinum
1. — Prima conclusio est affirmativa et certa secundum fidem.
Secunda conclusio» in solutione ad secundum : Propter defectum
alterius, scilicet panis vel vini, non est alterum consecrandum.
Ratio est quia non esset sacramentum perfectum.
2. — Dubitatur primo circa primam conclusionem ut intelligatur
quo pacto secundum fidem catholicam materia hujus sacramenti sit panis

ct vinum, an proprie loquendo panis et vinum sit propria et proxima
materia hujus sacramenti.
Arguitur primo pro parte ntgativa. Quod est propria materia alicujus rei, est etiam simul cum ipsa rc. Sed panis et vinum desunt esse
quando est hoc sacramentum. Ergo non sunt propria ejus materia.
Confirmatur. Quia materia alicujus rei vel est ipsa res, ut aurum et
phiala, vel est intrinseca pars ipsius rei, sicut materia ligni est intrinseca
ligno. Sed panis et vinum nihil istorum habent respectu eucharistiae.
Ergo non sunt propriae materiae hujus sacramenti.
Arguitur secundo. In omnibus aliis sacramentis materia proxima est
ipsum sacramentum considerata sub praescripta forma verborum; v. g.
baptismus est ablutio sub praescripta forma verborum; confirmatio est
unctio chrismatis; sacramentum poenitentiae est ipsa confessio sub
illa forma, Ego te absolvo. Sed in eucharistia sola accidentia panis et
vini sunt simpliciter ipsum sacramentum. Ergo ipsa sola ct non sub­
stantia panis et vini sunt dicenda propria et proxima materia hujus sa­
cramenti.
3. — Ad hoc dubium Joannes Majoris in 4, d. 11, q. 1 ait quod panis
et vinum ea ratione dicuntur materia eucharistiae quia praesupponuntur

218

DOMINICUS BASEZ

ad consecrationem ejus. Sed profecto non satis explicat rationem ma­
teriae, quia sequeretur pari ratione quod forma corrupti diceretur ma­
teria geniti eo quod praesupponitur ad generationem, siquidem materia
non potest esse sine forma. Similiter anima diceretur materia cadaveris
quia praesupponitur ut fiat cadaver.
Nos autem ponimus conclusionem certissimam: Panis ct vinum
eatenus dicuntur materia eucharistiae quia sunt materia circa quam fit
consecratio et cx qua fit corpus ct sanguis Christi, non tamquam ex
termino a quo privativo ncc tamquam cx parte intrinseca sacramenti
eucharistiae, sed tamquam ex substantia quae est in termino a quo, quae
tota transit in alteram substantiam. Itaque est materia propria transubetantiationis ex qua resultat hoc sacramentum esse species panis et vini,
id est accidentia significantia et continentia corpus et sanguinem Christi,
et haec est essentia sacramenti.
Haec conclusio non aliter probatur nisi quia non potest assignari
alia ratio materia in pane et vino respectu hujus sacramenti. Nihilomi­
nus explicatur ista conclusio, quia eucharistia perficitur consecratione
materiae: ergo quod est materia consecrationis convenienter dicitur ma­
teria hujus sacramenti prout est in fieri. Nam in facto esse nullo modo
panis et vinum potest diei materia hujus sacramenti, siquidem jam non
sunt, immo totaliter desierunt esse in termino consecrationis. Est exem­
plum in naturali. Dicimus enim quod ligna sunt, materia ignis, quod
quidem intclligimus quantum ad fieri, nam quantum ad factum esse dici
non potest. Verum est tamen quod non potest inveniri exemplum quod
per omnia quadret cum tanto mysterio transubstantiationis panis et
vini in corpus et sanguinem Christi.
4. — Notandum est tamen pro solutione argumentorum quod in con­
cilio Florentino, in quo dicitur: “omnia sacramenta tribus perficiuntur:
rebus tamquam materia, verbis tamquam forma et persona ministri con­
ferentis sacramentum cum intentione faciendi quod facit Ecclesia'', non
est hoc ita intelligendum ut concilium intendat definire intrinsecam
materiam ct formam cuilibet sacramento instar compositionis entis realis
vel artificialis in quibus materia manet simul cum forma in facto esse,
sed unicuique sacramento competit materia suo modo. Immo concilium
non assignat materiam proximam omnibus sacramentis. Ait enim quod
materia baptismi “est aqua vera et naturalis”; tamen constat apud
theologos quod ablutio in aqua est materia proxima baptismi ct ipsum
sacramentum est ablutio sub praescripta forma verborum. Et proportionabiliter dicendum est dc confirmatione, cujus materia asseritur esse
chrisma. Ceterum in sacramento poenitentiae designavit concilium quod
“ejus quasi materia sunt actus poenitentia”, quoniam profecto illi actus
ut subsunt formae, Ego te absolvo, sanctificant pocnitentem, immo sunt

QUAEST. LXXIV, ART. 1

219

ipsum sacramentum poenitentiae. Denique cum ad sacramentum matri­
monii pervenisset concilium, non designavit materiam ct formam, sed
solummodo dixit quod matrimonii causa efficiens erat mutuus consen­
sus expressus; in quo theologi multum laborant nitentes distinguere
materiam ct formam ct personam ministri in conferendo matrimonio.
Dc qua re in suo loco proprio matrimonii dicendum erit latius.
Nunc autem ad nostrum propositum, si metaphysice volumus distin­
guere in sacramento eucharistiae materiam in quantum ad fieri et quan­
tum ad factum esse, dicendum est quod quantum ad fieri, materia est pa­
nis et vinum, et forma sunt ipsa verba consecrationis ; et hoc explicavit et
definivit concilium ubi supra cum dixit, “tribus perficiuntur”. Ceterum
in facto esse, non possumus aliam materiam invenire nisi accidentia
panis et vini, quae se habent materialiter respectu significationis quam
habent acceptam et determinatam a significatione verborum quae trans­
ierunt. Et ipsa significatio accidentium se habet formaliter ad consti­
tuendum sacramentum hoc intrinsece, sicut significatio constituit si­
gnum. Et hoc modo eucharistia convenit cum baptismo, qui est ablu­
tio, ut subest significationi verborum, a quibus significationem determi­
natam accipit. Et sicut est ipsum sacramentum elicitum baptismi, ita
etiam species sacramentalis sive accidentia, quae se habent materialiter
respectu significationis quam acceperunt a significatione verborum,
nihilominus sunt ipsum sacramentum eucharistiae.
5. — Ad primum argumentum et confirmationem ejus respondetur
quod procedunt de materia composita vel metaphysice; at vero in sacra­
mentis perficiendis, ut diximus, non determinatur materia nisi per quam­
dam similitudinem ad res naturales vel artificiales. Ceterum si velimus
considerare constitutionem hujus sacramenti in facto esse, dicemus quod
species sacramentales se habent materialiter, et significatio se habet
formaliter.
Ad secundum argumentum patet [solutio] cx differentia eucharistiae
ab aliis sacramentis quorum essentia est ipsemet usus sub praescripta
forma verborum; at vero eucharistia consistit essentialiter et intrinseco
in materia consecrata, et non in aliquo usu aut actione transeunto.

6. — Dubitatur secundo, an conclusio articuli sit certa secun­
dum fidem.
Ad quod breviter respondetur affirmative. Et quidem de primo erro­
re quem refert divus Thomas videndus est Augustinus in libro Dc hacresibus, cap. 22, et Epiphanias Contra hacreses, cap. 49, ct Gabriel Prateolus, lib. 1 Dc vitis haereticorum, cap. 71. Dc secundo errore videndus
est etiam Augustinus ibidem, cap. 74, et Prateolus ibi lib. 3, Alphonsus
do Castro in libro Contra haereticos, in verbo Eucharistia, haeresi 6,

DOMINICUS BANES

220

Praeter hos errores fuerunt alii quamplurimi de quibus Augustinus
libro ubi supra, cap. 49, et in ca. Cum omne crimen, de consecratione,
d. 2.
Contra hos omnes errores est conclusio divi Thomae, et certa secun­
dum fidem. Probatur. Primo ex contextu evangelico Mat. 26, et Lue. 22.
ubi dicitur quoti Jesus accepit panem et calicem quando perfecit hoc
sacramentum. Et quamvis in istis locis non exprimatur vinum, sed tan­
tum calix, verissimum tamen est quod calix designat vinum contentum
in calice; quod quidem constat ex ipsis verbis Domini ubi supra: Non
bibam dc hoc genimine vitis ete. Praeterea calix non solum designat
in sacris litteris potum vini. Psal. 22 (v. 5) : Calix meus inebrians quam
praeclarus est, sed etiam apud profanos auctores, unde in proverbium,
cum “calices quem non fecere disertum” [Catullus].
Secundo probatur conclusio ex definitione conciliorum, v. g. Carthaginensis tertii, c. 4, Florentini, et Tridentini in sess. 3 et 21, in quibus
praesupponitur tamquam certissimum panem et vinum esse materiam
eucharistiae. Idipsum definitur in concilio Lateranensi [IV], et habetur
in cap. Firmiter, de summa Trinitate, et cap. Cum Marthae, dc celebra­
tione missarum, et d. 4 in principio.
Rationes vero convenientes pro hac veritate habentur in articulo, de
quibus vide Gabrielem Super canonem Missae, lect. 35 (1). Prima ratio
divi Thomae optime explicatur a Durando distinctione 11, q. 4. Etenim
proprius cibus et alimentum viatorum festinantium, quibus non vacat
opiparam mensam praeparare, est panis et vinum. Sed eucharistia insti­
tuta est ut sit alimentum viatorum ad caelestem patriam; et idcirco
conveniens materia ejus est panis et vinum ut sustententur in vita spi­
rituali sub tegumento rerum corporalium. Et idcirco canit Ecclesia:
Eccc panis angelorum, factus cibus viatorum; et ideo appellatur via­
ticum.
Tertia congruentia est quod illa verificatur per quamdam attributio­
nem. Sicut attribuitur Filio sapientia et Patri omnipotentia propter
similitudinem horum attributorum cum proprietatibus personalibus, ita
etiam corpus contentum sub specie panis dicitur operari salutem cor­
poris, ct sanguis sub specie vini salutem animae. Ceterum utrumque
confert salutem corporis ct animae.

7. — Dubitatur tertio principaliter circa solutionem ad secundum,
ubi ait divus Thomas quod non est consecranda una species hujus sacra­
menti sine alia : an hoc intelligatur ita quod non sit licitum, vel ita quod
factum non teneat.
<1>

G. Bnx, l.rctura

caMOncm Mineae. Basllcae. 1510.

QUAKST. 1.XX1V, ART. 1

221

Ad hoc respondetur quod in hoc loco tantum valet, non e>t conse­
crandum sine altero, ac si diceret non est licitum. Nihilominus si conse­
cretur unum sine altero, factum tenet, et oppositum est plus quam teme­
rarium ct ut mihi videtur, erroneum. Probatur, quia omnes fideles ante
consecrationem vini adorant sacramentum sub specie panis, ct ab ipsamet Ecclesia proponitur ad adorandum. Nec valet respondere quod
praesupponitur intentio sacerdotis intendentis consecrare calicem. Nam
profecto forma consecrationis panis non habet dependentiam a conse­
cratione vini, sed ipsa per se habet suam significationem et efficientiam ;
cum profertur, Hoc est corpus meum, statim fit transmutatio signifi­
cata per formam. Et confirmatur, quia sufficit intentio sacerdotis facien­
di id quod significatur per illam formam, Hoc est corpus meum. Haec
doctrina est expresse Innocenti! tertii libro quarto Dc sacro altaris
mysterio, cap. 23, ct divi Bernardi epistola 63, ct simul docent esse gra­
vissimum sacrilegium si quis alteram speciem consecret ct non alteram
consecraret. Hoc colligitur ex concilio Toletano septimo, ca. 1, ubi excom­
municatur sacerdos qui sino gravissima necessitate inq>crfcctum relique­
rit hoc sacramentum, ut etiam in concilio Toletano undecimo, ca. 4,
cujus verba habentur 7, q. 1, ca. Illud et ca. Nihil.
Deinde probatur ratione. Quia consecratio utriusque speciei simul
pertinet per se ad integritatem ct perfectionem hujus sacramenti : ergo
valde sacrilegum est alteram tantum speciem consecrare.

8. — Dubitatur quarto, utrum in aliquo casu urgenti possit fleri
licitum alteram tantum speciem consecrare propter defectum alte­
rius, saltem ex dispensatione summi pontificis.
Ad hoc respondetur, et sit prima conclusio: In nullo (ventu licitum
erit sacerdoti proprio judicio alteram tantum speciem consecraro. Haec
est communis sententia theologorum in 4, d. 11. Ratio potissima est reli­
gio et reverentia debita huic sacramento, cum sive jure divino sive eccle­
siastico habeatur praeceptum consecrandi simul utramque speciem.
Quemadmodum enim etsi praeceptum celebrandi cum vestibus sacris sit
dc jure positivo, obligat tamen sacerdotem in omni eventu, sic etiam ct
multo magis obligabit praeceptum consecrandi integrum sacramentum,
quia multo magis attingit ad reverentiam sacramenti quod fiat integrum
quam quod minister sit vestitus sacris vestibus.
Hinc sequitur falsum fuisse Hadrianum in 4, in tractatu De eucha­
ristia, ubi ait quod si sacerdos putans se consecrare vinum, decipitur
eo quod non erat vinum in calice, licitum erit ci non ultra consecrare
vinum ct relinquere imperfectum sacramentum ct sacrificium, si timet
scandalum assistentium. Sed omnino fallitur ct tenet contra communem
sententiam, non sine periculo. Primo quidem quia, nisi sacerdos sit valde
idiota, nunquam sequetur scandalum : poterit enim post inventum de-

222

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

fectuin docere populum ut non miretur, quoniam ita praecipit Ecclesia
fieri. Deinde, etiamsi sequatur aliquod scandalum, illud est per accidens ;
ct non proptcrca est praetermittenda integritas hujus sacramenti. Simi­
liter deceptus fuit Alexander Halensis in Compendio theologiae, lib. 6,
ubi ait quod quando sacerdos sumpsit aquam putans se consecrasse vi­
num, non erit ei licitum consecrare vinum ct sumere, quia jam non est
jejunus. In quo vehementer fallitur, quia praeceptum de jejunio est
ecclesiasticum, praeceptum autem de integritate sacramenti est divinum :
ergo magis obligat. Et quamvis esset ecclesiasticum, nihilominus magis
obligaret, quia est de integritate sacramenti; et idcirco magis pertinet
ad ejus reverentiam quod fiat integrum quam quod a jejuno sumatur.
Similiter erravit Joannes Majoris, cujus sententia citatur in 4, d. 9,
q. 3 ubi ait, quod in casu quod infirmus est proximus morti, et non
adest facultas consecrandi integrum sacramentum, poterit sacerdos sub
una specie consecrare ne proximus absque viatico decedat. Haec assertio
est omnino falsa, contra communem doctrinam theologorum et usum
Ecclesiae. Primo, quia hoc sacramentum in rc susceptum non est tantae
necessitatis ut propter illam debeat praetermitti integritas ejus, quae
maxime pertinet ad ipsius religionem et reverentiam. Eo maxime quod
infirmus in illo casu poterit salvari per votum sacramenti ; quemadmo­
dum quando timetur rationabiliter vomitus infirmi non datur ibi eucha­
ristia, sed adorat illam. Ergo multo magis deneganda erit communio
infirmo propter servandam integritatem sacramenti quae magis pertinet
ad ejus reverentiam. Et denique pari ratione posset dici quod in illo
casu licitum erat consecrare sine vestibus sacris et sine aliis ceremoniis
ecclesiasticis: et etiam in domo infirmi poterat sacerdos accipere fru­
stulum panis in manu et consecrare et illam dare infirmo no decedat
absque viatico, quod erit absurdissimum et valde sacrilegum.
9. — Secunda conclusio: Non est potestas in Ecclesia nec opus est
ut sit ad dispensandum quod sacerdos in aliquo eventu consecret sub
uno tantum specie. Hanc conclusionem docet magister Soto super istum
articulum. Eamdem etiam insinuat Cajetanus in commentariis super
istum articulum cum ait. quod integritas sacramenti hujus praeferenda
est cuicumque necessitati. Ergo ab Ecclesia praeferenda est, quae pru­
denter agit quaecumque dispensat. Tenet istam sententiam Silvester in
verbo Eucharistia. 1, § 5, et Ilosius in lib. 1 Contra Brcntium haereticum,
cap. 40. Et certe divus Thomas in hoc art. ad secundum praesupponit
integritatem eucharistiae in omni casu esse servandam. Innocentius
tertius ait quod praeferenda est integritas eucharistiae communi utili­
tati alicujus provinciae in qua non inveniretur vinum (1). Ergo pro­
ci)

ÏNXOCtXTIVS TiKrifR, De Micro altaria materio, llb. 4. cap. 23 MI. 217. 833.

QUAEST. I.XXJV, ART. i

223

pier nullam causam licitum erit summo pontifici dispensare ut taliter
fiat; nam si aliqua esset causa, maxime esset utilitas [? ms. quiritas]
unius provinciae aut regni.
Hanc sententiam sequuntur communiter moderni theologi thomistae.
Et probatur. Primo, quia necessitas et integritas eucharistiae in utraque
specie habetur ex divino facto et praecepto cum Dominus dixit: Haec
quotiescumque feceritis etc. Sed summus pontifex non habet potesta­
tem dispensandi super his quae divino jure sunt praecepta, ut docet divus
Thomas 2. 2, q. 88, a. 10 ad secundum, et q. 89, a. 9 ad primum argu­
mentum, et colligitur ex ca. Contra statuta, 25, q. 1. Ergo. Antecedens
magis explicabitur infra, qq. 80 et 83.
Probatur ex concilio Trident ino, sess. 21 c. 2 ubi dicitur: “Declarat
sancta synodus hanc potestatem perpetuo in Ecclesia fuisse, ut in sa­
cramentorum dispensatione, salva illorum substantia, ea statueret vel
mutaret quae suscipientium utilitati seu ipsorum sacramentorum vene­
rationi... magis expedire judicaverit. ” Ecce ubi ait concilium, “salva
illorum substantia”, inde sumitur argumentum: Perfectio eucharistiae
sub utraque specie pertinet ad substantiam ejus secundum integritatem :
ergo in Ecclesia non est potestas dispensandi ut non fiat integra sub­
stantia hujus sacramenti.
Probatur secundo. Eucharistia, ut diximus, suscepta in re non est
omnibus et semper necessaria ad salutem, sed saepissime sufficit votum
ipsius: ergo non bene faceret summus pontifex, praetermissa integritate
sacramenti, si dispensaret in casu non necessario. Et confirmatur, quia
propter reverentiam sacramenti multis infirmis migraturis denegatur
eucharistia, quoniam intervenit aliqua irreverentia notabilis ipsius
sacramenti.
Et denique ista sententia potest probari testimoniis citatis patrum ct
conciliorum, in quibus asseritur non esse licitum alteram speciem tantum
consecrare, nam in eis praesupponitur integritas eucharistiae omnino
necessaria et praeferenda cuicumque utilitati.
10. — Nihilominus sunt aliqui theologi oppositum hujus conclusionis
asserentes. Asserunt enim quod summus pontifex in aliquo casu urgente,
si non inveniretur vinum in aliqua provincia nec esset possibile aliunde
asportare poterit dispensaro ut eucharistia in illa provincia sub specie
tantum panis consecraretur. Hanc sententiam tenet noster Turreeremata
in ca. Comperimur, de consecratione, d. 2. et citat pro se Albcrtum Ma­
gnum. Eamdem sequitur Gabriel, lect. 53 Super canonem. Et Decanus
Lovaniensis. art. 5 ait quod ad dispensationem liberam Ecclesiae perti­
net hoc sacramentum in utraque specio vel tantum in altera consecra­
re (1). Haec sententia placet etiam quibusdam modernis, ut Guilelmo
(1)

R. Ταρμιπ, Explicatio articulorum circa dogmata ecclesiastica, Eovanll 1555-57.

224

DOMINICUS BASEZ

Alano |τ 1594] in libro secundo De eucharistia, cap. 2. El quibusdam
antiquioribus potest attribui, si consequenter loquantur, quae supra
dixisse retulimus. Nam Alexander Halensis et Hadrianus et Majoris,
qui asserunt contra nostram primam conclusionem, licitum esse sacer­
doti particulari in quibusdam casibus alteram tantum speciem conse­
crare, tenentur consequenter dicere quod summus pontifex possit in
pluribus casibus dispensare.
11. — Argumenta pro ista sententia proponenda et solvenda sunt.
Primum argumentum, quia, ut referunt ex Volaterrano lib. 7, cap. 4, \1),
Innocentius octavus vel, ut alii dicunt. Innocentius quartus dispensavit
jam propter defectum vini in quadam provincia ut eucharistia consecra­
retur in sola specie panis.
Ad hoc respondetur esse [injeredibile quod sit aliqua provincia in
mundo ad quam evangelium pervenerit et non possit ad illam asportari
vinum sufficiens pro materia eucharistiae. Hoc enim ad Dei providen­
tiam pertinet, ut patet apud indos. in quorum regionibus non erat vi­
num, sed simul atque receperunt fidem, plantaverunt vineas et semina­
verunt triticum. Dicimus ergo quod nec talis dispensatio est credenda
nec necessitas dispensandi, eo vel maxime quod praedicti auctores va­
riant. in designando pontificem, quidam enim ajunt fuisse Innocentium
octavum, quidam vero quartum.
Respondetur secundo quod, etiamsi admitatur illa dispensatio facta,
dicendum erit quod pontifex non definivit posse fieri talem dispensatio­
nem, sed quod secutus est illam opinionem (piae sibi visa fuit probabilis;
ut quemadmodum si modo pontifex vellet dispensare in matrimonio rato
non consummato, non definit quod sedes apostolica habet potestatem
dispensandi, sed conformat se cum opinione minus probabili ut excu­
setur a peccato dispensandi.
12. — Secundo arguitur, quia alias sequeretur quod si in aliqua pro­
vincia deficeret omnino vinum, quod in illa non esset sacrificium Christia­
nae religionis, si papa non dispensaret ut sub altera specie consecraretur
et offerretur sacrificium.
Ad hoc respondetur, pari ratione probaret argumentum quod si in
aliqua provincia non inveniretur triticum, posset summus pontifex di­
spensare ut fieret sacrificium in solo vino consecrato, immo etiam quod
si non esset vinum nec trilicum, posset dispensare ut fieret consecratio
eucharistiae in pane non triticeo et in aliquo loquore qui suppleret vi­
cem vini, quod quidem nunquam in Ecclesia omnino admitteretur. Ncc
apud indos celebratum est sacrificium, etiamsi prius praedicatum est
(1) Jacobus VOLATtRKAX'.'ft, JXaHwm ro»u»Ht«»i de Sixtl IV pontificatu. cd
tori. -Scriptores rerum Italicarum”. XXIII. 1472-84.

Mura-

QVAKST. f.XXIV, ART. 1

225

evangelium, antequam panis et vinum ab Hispania lata sunt. Non ergo
reputamus inconveniens quod in aliqua provincia non offeratur sacrifi­
cium ad tempus, etiamsi in illa sit receptum evangelium, propter defe­
ctum materiae necessariae.
13. — Arguitur tertio. In sola specie panis salvatur substantia eucha­
ristiae: ergo Ecclesia habet potestatem dispensandi vel interpretandi
quod in aliquo eventu in sola specie panis fiat eucharistiae consecratio.
Probatur consequentia ex concilii Tridentini doctrina, sess. 21 citata,
cap. ultimo. Confirmatur. Nam Ecclesia in die Parasceve offert eucha­
ristiam sum sola specie panis; non enim in illo die quidquam consecratur,
sed solae species sacramentales panis servatae a sacrificio feriae quintae
consumuntur a sacerdotibus. Ergo licitum erit ex ordinatione Eccle­
siae consecrare aliquando sub una specie, sicut licitum est sacrificare.
Ad hoc argumentum respondetur quod quamvis, ut supra diximus,
eucharistia sub altera specie sit simpliciter sacramentum, immo et sim­
pliciter eucharistia, tamen non est integra substantia sacramenti nisi
sub utraque specie, et idcirco necesse est quod quando fit sacramentum,
fiat integrum. Postea vero quantum ad participationem ejus non necesse
est quod integrum recipiatur. Et sic statutum est ab Ecclesia propter
reverentiam ipsius sacramenti, eo quod populus nullo necessario ad sa­
lutem privabatur, ut sub altera tantum specie reciperetur a populo.
Immo ex hoc ipso sumitur argumentum pro nostra sententia. Nam si
Ecclesia judicavit convenire ne populus sub utraque specie communi­
caret propter periculum irreverentiae in ministrando calicem ipsi populo,
multo minus conveniens est ut eucharistia consecretur sub altera tantum
specie, quia ad reverentiam et religionem sacramenti pertinet quod sub
utraque specie fiat consecratio.
Ad confirmationem respondetur, supposito quod in illa feria sexta
offeratur sacrificium corporis Christi sub una tantum specie, scilicet
panis, quod quidem aliqui negant, de qua re dicemus infra, q. S3, nunc
autem dicimus quod illo die propter mysterium non consecrat Ecclesia,
sed tantummodo sumit eucharistiam sub specie panis mediante persona
sacerdotis. Et hoc ut Ecclesia repraesentet sanguinem Christi super
terram effusum ct corpus mortuum in sepulcro jacuisse. Et idcirco non
consecrat in calice sanguinem, sed partem hesterni sacrificii servatam in
monumento consumit sacerdos cum quibusdam caeremoniis pertinenti­
bus ad sacrificium, non autem dc novo consecrat quidquam. Concedimus
enim quod illa die offertur in Ecclesia sacrificium perfectum quidem et
integrum quantum ad rem contentam, sed imperfectum quantum ad
modum significandi sacramentalein, ut Ecclesia repraesentaret quod
corpus Christi illa die propter nostram salutem fuit interfectum sine
sanguine et sine anima. Nec in hoc fit aliqua irreverentia sacramento
15

226

DOMINICUS BANEZ

eucharistiae, cum jam feria quinta praecedenti integrum consecratum
est et sacrificatum, pars autem ipsius servata est ut altera die nomine
Ecclesiae sacrificetur et consumatur a sacerdote. Si autem quis neget
illa die offerri sacrificium, sed tantum esse communionem sub altera spe­
cie, nihil probat facta confirmatio.
14. — Arguitur quarto. Non constat ex divino jure eucharistiam sub
utraque specie consecrari debere: ergo summus pontifex poterit dispen­
sare ut in aliquo casu sit licitum sub altera tantum specie eucharistiam
consecrare.
Respondetur: nego antecedens, immo constat ex traditione apostolica
in Ecclesia servata, et ex decretis pontificum et conciliorum quae refe­
runtur ab auctoribus citatis pro nostra sententia, quod eucharistia ab
initio suae institutionis sub utraque specie consecranda sit.
15. — ï\rguitur quinto et replicatur: esto quod sit de jure divino
talis necessitas et obligatio, tamen non inde colligitur quod in nullo
eventu possit summus pontifex dispensare vel saltem interpretari ut
eucharistia sub altera specie consecretur; etenim dispensat in votis et
juramentis quae certe in divino jure obligant : ergo etiam poterit di­
spensare pontifex in praedicto eventu quando expedierit utilitati com­
muni fidelium.
Ad hoc respondetur, nego consequentiam; est enim differentia quia
obligatio actualis voti et juramenti oritur etiam ab humana voluntate
quae se libere subjecit legi. Unde ex hac parte praelatus, quando expe­
dierit bono ipsius voventis vel jurantis, poterit dispensare vel inter­
pretari cum illo. Et observandum est, non ponimus regulam generalem
quod quotiescumque obligatio voti vel juramenti et alicujus contractus
oritur a humana voluntate, possit summus pontifex super hujusmodi
dispensare vel irritare aut interpretari. Nam votum solemne religionis et
contractus matrimonii sive consummati sive non consummati, habet obli­
gationem actualem ex humana voluntate, quae se libere subjecit tali
statui; et tamen super hujusmodi non habet summus pontifex pote­
statem dispensandi, nec opus est ut habeat talem potestatem, quoniam
hujusmodi dispensatio cederet in detrimentum status matrimonii et
religionis, qui status sunt necessarii ad communem conservationem ct
tranquilitatem Christianae religionis. Ceterum integritas eucharistiae
ex sola divina institutione et praecepto habetur necessaria, ct idcirco
non est eadem ratio.
Aliqui dicunt quod quamvis non dispensando, tamen interpretando
poterit summus pontifex declarare quod in aliquo eventu non obligat
divinum praeceptum dc integritate consecrandae eucharistiae; sicut
residentia episcoporum habetur de jure divino necessaria, et tamen con-

QVAEST. LXX1V, ART. 2

227

cilium Tridentinum sess. 23, cap. 1, declarat urgentes causas aliquas
propter quas episcopi possunt abesse ab episcopatu.
Respondetur quod non omnia quae sunt de jure divino obligant in
omni eventu absque exceptione. Constat enim quod jure’ divino et natu­
rali tenetur homo vitam servare, nihilominus licitum est saepe vitam
periculo ponere, vel pro defensione amici ad colendam amicitiam, quae
est virtus maxime necessaria reipublicae, vel etiam pro communi bono
defensionis patriae vel Christianae religionis. At vero quod consecra­
tio eucharistiae fiat integre sub utraque specie non habet exceptionem,
quia non potest contingere casus qui magis cedat in gloriam Dei quam
quod fiat consecratio eucharistiae sub utraque specie, si consecranda
est. quantumlibet aliquis opinetur quod cederet in utilitatem populi vel
reipublicae quod sub altera tantum specie consecraretur; quia, ut jam
diximus, sufficit eucharistiam recipere in voto quando absque aliqua
irreverentia sacramenti non potest realiter suscipi.

ARTICULUS SECUNDUS

Utram requiratur determinata quantitas panis et vini ad materiam
hujus sacramenti

1. — Conclusio: Non potest dici quod quantitas materiae hujus
sacramenti sit determinata. Ratio est quia materia hujus sacramenti
determinatur per comparationem ad usum fidelium absolute ; numerus
autem fidelium est indeterminatus.
Pro intelligentia conclusionis et rationis ejus notu, quod divus Thomas
non loquitur de quantitate materiae determinata, hoc est finita in actu;
sic enim constat quod semper panis et vinum est finitum in actu quando
consecratur, immo in toto mundo finitur. Sed loquitur dc quantitate
materiae aptae ad consecrationem et quaerit an possimus signare quanti­
tatem finitam consecrabilcm maximam, ita ut major non possit conse­
crari. Et ad hoc respondet illa conclusione negativa, immo vero quanta­
libet consecrabilis datur, potest major consecrari, quia numerus fidelium
potest esse major.
Ex quo sequitur quod in conclusione non solum loquitur divus Tho­
mas de consecratione irreligiosa, sed etiam de religiosa ex intentione
sacerdotis prudentis qui tantam quantitatem vult consecrare quanta
opus est ad numerum fidelium. Sed hic numerus non est finitus syncategorematice, quia nunquam est tantus quin major esse possit. Idcirco non
potest determinari quantitas consecrationis religiosae; multo autem mi­
nus erit determinata quantitas respectu consecrationis irreligiosae ex

2·>

DOMINICUS BANK/.

mala intentione sacerdotis, ut divus Thomas docet ad secundum. Et
rationem assignat ex magna potestate ordinis sacerdotalis ad conse­
crandum, quae non est determinata ad religiose et propter virtutis finem
consecranda, sed potest contingere ut «acerdos nulla habita ratione nu­
meri fidelium qui communicent, intendat consecrare et revera conse­
cret bis mille panes magnos.
Notandum tamen est quod aliam rationem assignat divus Thomas
in argumento Sed contra. videlicet ‘‘non datur tam minima quantitas pa­
nis et vini quae non possit consecrari: ergo ncc tam magna quae non
possit consecrari”. El probat consequentiam, quia magnum ct parvum
opponuntur. Ubi adverte quod saepe divus Thomas in argumento Sed
contra arguit apparenter, ncc concludit efficaciter. Talis videtur mihi
argumentatio facta. Et est instantia manifesta: non propterea quod
magnum et parvum opponantur, possumus efficaciter concludere quod
sicut ignis ex natura suae speciei potest crescere in infinitum si applica­
rentur combustibilia, ita etiam versus parvitatem possit minui sic ut
non detur minima quantitas in qua non possit conservari. Certum est
apud physicos quod datur ignis qui non possit ex parvitate illius dividi
in duos ignes.
Notandum fst tertio, in praesenti asserendum esse quod in quacumque
quantitate servetur substantia panis, quantumlibct magna vel parva,
erit materia apta consecrationi eucharistiae per se loquendo, nisi forte
propter nimiam magnitudinem vel parvitatem censeatur absens ipsa
materia. Tunc enim non poterit consecrari panis et vinum in illa quan­
titate. non quidem ex defectu materiae, sed quia absens est. V. g., si
minima quantitas in qua potest conservari substantia panis non sil sen­
sibilis aliquo humano sensu, non poterit consecrari, quia illa forma con­
secrationis. Hoc est corpus meum, requirit ad suam veritatem quod
demonstretur per illud pronomen hoc aliqua materia sensibilis humano
sensu. At vero si semel jam facta est consecratio in materia sensibili
panis vel vini, ct postea dividatur sacramentum in tam minimam par­
tem quae non sit perceptibilis sensu, nihilominus manet ibi corpus
Christi, si sub illa minima quantitate poterat conservari substantia pa­
nis. Similiter dico, absentiam materiae propter nimiam quantitatem vel
multitudinem impediri consecrationem pro illa parte materiae quae cen­
setur absens: v. g. si esset campus plenus pane per tria milliaria, ct
sacerdos vellet consecrare omnes illos panes proferens formam, Hoc
est corpus meum, non consecraret nisi tantum illos panes qui judicio
prudentum reputarentur praesentes sacerdoti. Quod si non intenderet
consecrare quidquam nisi consecrando totum, tunc nihil consecraret,
quia tota illa materia non erat demonstrabilis.

QÜAK.ST. LXXIV, ART. 2

229

2. — Dubitatur autem unde constet quod praesentia materiae
sit necessaria.
Respondetur quod constat ex ipso facto Christi Domini, ct ex per­
petuo usu Ecclesiae, et ex sententia omnium theologorum asserentium
esse necessaria, excepto Joanne Majoris in 4, d. 11, q. 2.
Sed probatur ex ipsa significatione pronominis demonstrativi vel cx
proprietatibus sacramenti hujus. Est enim convivium et sacrificium,
quae omnia requirunt praesentiam rei quae consecratur ut sacrificetur
et comedatur ct sumatur. Et confirmatur. Nunquam enim humano more
loquendi utimur illis pronominibus nisi demonstrantes res praesentes
juxta subjectam materiam. Et si quis arguat quod sufficit fieri demon­
strationem ad intellectum per conversionem ad phantasma singulare,
sicut eum dicimus, hic homo est hoc, demonstrando Petrum in mente
nostra: respondetur hujusmodi demonstratio mentalis est et speculativa
et ad nosmetipsos; at vero demonstratio quae fit ad externam materiam,
praesertim ad efficiendum quod dicitur, neeesse est quod fiat ad rem
praesentem. Cum igitur in consecratione eucharistiae fiat realis mutatio
panis et vini in corpus et sanguinem Christi virtute illorum verborum.
Hoc est corpus meum, Hic est calix etc., neeesse est materiam praesentem
designare, eo vel maxime quod in ista consecratione fit cibus vel potus
ct convivium spirituale sub tegumento rerum sensibilium. Ergo neeesse
est quoti praesens materia designetur, alioquin ridiculum videretur;
sicut si aliquis invitaret alterum dicens: comede de hoc pane, demon­
strando absentem panem ad intellectum. Et confirmatur, quia cum fit
hoc sacramentum, fit hostia etatim sacrificanda: ergo requiritur prae­
sentia materiae necessaria ad sacrificium.
Ex praedictis notabilibus dissolvuntur plures quaestiones sophisticae
et inutiles quas quidam scholastici movent et prolixe disputant, ad qua­
rum solutionem magis desideratur doetoris prudentia quam nimia meta­
physi ea.
Denique observandum est quoti sacerdos qui non se conformaret
usui ecclesiastico circa quantitatem materiae in consecratione euchari­
stiae, gravissime peccaret contra reverentiam hujus sacramenti, si nota­
biliter in majori quantitate aut in minori quam moris est in Ecclesia
consecraret.
3. — Dubitatur denique circa solutionem ad secundum, nam ex illa
videtur sequi quod, si summus pontifex dispensaret in aliquo voto sine
causa rationabili, quod talis dispensatio facta valeret, etiamsi esset in
perniciem Ecclesiae. Probatur sequela. Nam majus malum est consecrare
eucharistiam ad illusionem vel ad derisionem, quam dispensare in voto
sine causa.

230

DOMINICUS BANEZ

Respondetur ad hoc, et notandum est, quod in Ecclesia est duplex
potestas. Altera est ordinis, altera jurisdictionis. Et haec est duplex :
quaedam secundum quam summus pontifex est vehit dominus ct auctor;
altera secundum quam est tantum dispensator et quasi oeconomus fami­
liae Christi.
Dico ergo primo, quod quae pertinent ad potestatem ordinis, non
fiunt irrita ex malo fine ministrantis, quia bonitas vel malitia ministri
per accidens se habent ad effectum characteris.
Dico secundo, quod quae fiunt ex potestate jurisdictionis priori illo
modo ubi papa se habet ut auctor et legislator, facta tenent, etiamsi
ipse peccet ; v. g. si summus pontifex dispensaret absque aliqua causa
rationabili in jejunio ecclesiastico, facta dispensatio valeret, etiamsi pec­
caret.
Dico tertio: si papa abutitur potestate jurisdictionis, in qua se habet
tantum ut dispensator secundo illo modo, irritum est quod facit ; v. g.
si dispenset in voto castitatis cum aliquo absque rationabili causa, nulla
est dispensatio. Ratio est evidens, quia lex servandi votum castitatis
non est ecclesiastica, sed divina. Et quamvis voluntas voventis fuerit
necessaria ad actualem obligationem, tamen non potest ipsa voluntas
retrocedere absque rationabili causa judicanda a dispensatore summo
pontifice.

ARTICULUS TERT IUS

Utrum requiratur ad materiam hujus sacramenti quod sit panis
triticeus.

1. — Conclusio est affirmativa.
Dubitatur an secundum fidem sit de necessitate materiae hujus
sacramenti quod sit panis triticeus.
Arguitur primo pro parte negativa ex c. Firmiter, de summa Trinita­
te. ubi definitur quod materia hujus sacramenti est panis; sed panis ut
est in usu hominum etiam conficitur aliquando ex farina fabarum, dei
arroz, hordei et hujusmodi : ergo hic panis erit sufficiens materia. Con­
firmatur ex c. In sacramento, de consecratione, d. 2. ubi definitur quod
frumentum est materia hujus sacramenti; eed frumentum, ut ait Plinius
lib. 8, eap. 7, non solum est triticum, sed etiam et grana quaelibet culmi
cum aristis prolata.
2. — Arguitur secundo. Christus Dominus instituit hoc sacramentum
in ea materia qua homines utuntur tamquam fundamentum sustentatio­
nis humanae vitae. Sed saepe homines utuntur in mullis regionibus fru­

QUAEST. LXXIV, ART. 3

231

mento differenti a tritico, ut olim apud indos nostro loco panis triticei
erat usus alterius frumenti quod vocatur pat/co, immo et ipso Christus
ct discipuli pauperes erant, et aliquando utebantur panibus hordeaceis,
ut patet Joan. 6 (v. 9) : Puer unus hic habet quinque panes hordeaceos;
qui quidem dati erant Christo et discipulis ad manducandum. Ergo hu­
jusmodi panis est sufficiens materia hujus sacramenti.
3. — Sed in oppositum est communis usus Ecclesiae, quae nunquam
consecravit nisi in pane triticeo.
Ad hoc Cajetanus ait non esse habendam rationem ad materiam re­
motam, sed ad propinquam, id est non ad frumentum ex quo fit panis,
sed ad panem qui fit. Unde materia quae fuerit verus panis, erit suffi­
ciens consecrationi hujus sacramenti. Idque probat Mat. 26 et Luc. 22
ubi dicitur: Accepit Jesus panem etc. Infert tamen ex hoc Cajetanus
quod panis hordeaceus et milliaceus non sunt materia hujus sacramenti,
quia non existimat esse panem simpliciter qui fit ex hordeo aut millio.
Secundo infert quod non oportet ut panis qui sit apta materia hujus
sacramenti fiat in tritico aut frumento ejusdem speciei ad hoc ut fiat
panis ejusdem speciei, nam et caro hominis ct sanguis humanus ex cibis
specie differentibus generantur et nutriuntur, cum sint unius speciei
omnis humana caro et omnis humanus sanguis. Quemadmodum enim
ignis ex diversis materiis generat ignem, sic etiam ipse ignis ex diversis
frumentis poterit facere panem ejusdem speciei ex ipsa massa decocta.
Ceterum (piando contingat quod fiat verus panis et non ex tritico, non
determinat Cajetanus, sed ait quod panis triticeus est aptissima ma­
teria consecratione hujus sacramenti, sed non necessaria. Hic commen­
tarius Cajetani jam reformatus est in impressione facta Romae jussu
Pii quinti.
4. — Sit priina conclusio: Non opus est ad materiam necessariam
hujus sacramenti ut panis conficiatur ex tritico ejusdem speciei atomae
ex quo erat panis in quo Christus consecravit. Probatur, quia hujusmodi
consideratio est nimium metaphysica et occulta, ad cujus cognitionem
non obligavit Dominus Ecclesiam suam.
Probatur secundo, quia quamvis vinum album el nigrum differant
specie, tamen illud album et nigrum sub genere vini sunt apta materia
ad sacramentum: ergo similiter etiamsi admittantur multae species tri­
tici, nihilominus panis ex quolibet tritico confectum erit apta materia
sacramento corporis.
Probatur tertio. Quia Christus Dominus instituit pro materia sacra­
mentorum quod communi usu appellabatur tale cum proprietate, ct non
metaphorice et per similitudinem: v. g. instituit aquam pro baptismo,
oleum pro aliis duobus sacramentis. Ergo quemadmodum nulla alia aqua
praeter naturalem est aqua simpliciter nec sufficit ad baptismum, nec

>32

DOMINICUS RAMEZ

aliud oleum praeter oleum olivarum, ita non erit sufficiens materia huic
sacramento nisi panis triticeus, etiamsi sit diversarum specierum tale
triticum. Nec divus Thomas ad secundum loquitur de specie panis et
tritici tapi stricte sicut Cajetanus. sed panem triticeum vocat verum
panem, et rursus frumenta. Quae naturaliter generantur terrae man­
datum (sic) ex tritico, sunt idonea ut ex his fiat panis aptus ad hoc
sacramentum. V. g., quod vulgo dicitur centeno. quod quidem latine
ab aliquibus vocatur siligo, qui est vere triticum, quamvis aliquo modo
degenerans a perfectione propter terrae imbecillitatem, nihilominus ex
illo fit verus ct proprius panis hominum. Cujus signum est quod ei
rursus eadem grana seminentur in quadam terra fructifera, tandem
fructificat perfectum triticum. Alii vero dicunt quod siligo est quod
vulgo dicitur neguilla, quae nascitur cum tritico, ct sunt quaedam
grana minima et rotunda et nigra ex quibus non existimo fieri verum
panem. Scanda vero est genus proprium tritici et aptissimum ad hoc
sacramentum. Spelta vocatur aliud genus tritici apud dictionarios. Hinc
factum est quod sint variae opiniones inter doctores propter ignoran­
tiam vocabulorum per varias significationes.
Nobis tamen sit certa regula: quod quotiescumque fuerit dubium
utrum sit verus panis simpliciter et proprie, qualis est triticeus, gravis­
sime peccaret sacerdos qui in illo consecraret, quia exponit se periculo
non consecrandi et idolatrandi. Quod si in tali pane fiat consecratio,
tunc illa hostia servanda est et in alio dic cum alia vere consecrata con­
sumenda.
Secunda conclusio: Materia necessaria hujus sacramenti est panis
triticeus. Haec est contra Gabrielcm in 4, d. 11, q. 2, ubi negat esse
necessariam materiam panem triticeum; et contra Cajetanum super
istum articulum. Probatur conclusio ex universali usu Ecclesiae, quae
credit Christum in pane triticeo consecrasse. Nec enim proprie ct
simpliciter dicitur panis nisi sit triticeus, reliqui autem panes di­
cuntur cum addito, scilicet hordeacei, siliacei. Probatur maxime con­
clusio ita certa, ut oppositum sit plus (piam temerarium vel verte erro­
neum. ex concilio Florentino, ubi designatur pro materia hujus sacra­
menti panis triticeus et vinum de vite. Ergo non est alia materia suf­
ficiens, quia concilium loquitur dc materia adaequata, ct non solum de
sufficienti, sicut designavit aquam naturalem pro materia baptismi. Et
confirmatur. Nam certe erraret qui diceret aliud vinum quam vitis esse
sufficiens consecrationi sanguinis: ergo inepta est interpretatio quod
concilium determinat dc materia sufficienti et non de necessaria. Nun­
quam enim concilia cum determinant materiam sacramentorum appo­
nunt illam exclusivam : et non est alia materia sufficiens.

QL’AEST. LXX1V, ART. 3

233

5. — Ad argumenta in oppositum, respondetur. Ad primum, quod
panis simpliciter et proprie solum est panis triticeus. Ad confirmatio­
nem respondetur quod, quamvis nomen frumenti apud auctores profa­
nas accipiatur illo modo, generaliter tamen apud sacros auctores et sa­
cram scripturam absolute prolatum accipitur quasi per antonomasiam
pro tritico, ut patet Joan. 12: .Visi granum frumenti cadens in terra,
ubi secundum interpretes omnes accipitur pro tritico. Item. Deuter. 8,
ct Hieremiae 41 et Ezeehielis 4 distinguitur frumentum ab hordeo et
millio et aliis granis, immo etiam ipsi doctores interpretantur quaedam
loca veteris testamenti ubi fit mentio frumenti de hoc sacramento eucha­
ristiae, v. g. Psal. 80; similiter etiam Zachariac 9 (v. 17) : Quid bonum
ejus est ct quid pulchrum ejus nisi frumentum electorum ct vinum ge­
nerans virgines; ubi divus Hieronymus indifferenter utitur nomine
frumenti et tritici. Idem docet Augustinus in sermone divi Laurentii
explicans illud, Nisi granum frumenti cadens in terra. Item Osce 14,
Vivent tritico, ubi nos legimus tritico, divus Hieronymus vertit Koborabuntur frumento.
6. — Ad secundum argumentum respondetur quod Christus instituit
hoc sacramentum in ea materia quae est commune fundamentum huma­
nae sustentationis et magis accommodatum ad confirmandum cor homi­
nis, qualis est panis triticeus. Si autem nationes barbarae utuntur di­
verso alimento, id faciunt propter defectum tritici. Sic etiam voluit ad
sacramentum sanguinis eligere pro materia vinum vitis, quia iste licor
habet specialem virtutem ad laetificandum cor hominum sicut triticum
ad confirmandum. Quapropter nec in paniceo nec in maizo [de maiz|
potest fieri consecratio.
Sed dc amylo, quod vulgo dicitur almidon, quod fit ex tritico, potest
dubitari an panis ex illo confectus sit sufficiens materia. Ad hoc divus
Thomas in 4. d. 11. q. 2. a. 2 dubitat, sicut et Scotus q. 6. quamvis
declinat magis in partem negativam. Sed Paludanus q. 1 tenet partem
affirmativam. Nihilominus tenendum est cum divo Thoma in hoc loco
quod amylum fit cx tritico jam corrupto: idcirco ineptum est ad con­
secrationem. sicut acetum, quod est vinum corruptum, non est aptum
ad sacramentum.

7. — Dubitetur utrum in massa possit fieri consecratio.
Scotus, ubi supra, dicit duo: primum quod massa et panis sunt
ejusdem speciei quia fiunt ex farina mixta cum aqua, ubi non corrum­
pitur farina, quoniam ars pistoria non introducit formam substantialem.
Dicit secundo quod, quamvis non distinguantur specie physica panis et
mansa, tamen in massa fieri non potest consecratio, quia massa non est
panis nec est alimentum humani corporis.

JIM

DOMINICUS BANEZ

234

Hoc secundum dictum Scoti verum est. Sed primum est omnino
falsum; et oppositum tenet divus Thomas quaest. sequenti, a. 6 ad quin­
tum. Et probatur evidenter. Quia cum fit consecratio in vero pane, ma­
nent omnia accidentia panis; ct tamen secundum fidem catholicam non
manet panis: ergo panis non importat formam accidentariam et arti­
ficialem. Item in cap. Firmiter definitur quod corpus manet in hostia,
et sanguis in calice, transubstantiatis pane et vino in corpus et sangui­
nem : ergo panis importat formam substantialem.
Ad argumentum Scoti respondetur quod saepe per artem applicando
activa passivis mutantur rerum species substantialiter, sicut per artem
fiunt lateres et vitrum et alia similia quae differunt specio a materiis
ex quibus fiunt.
8. — Sed quaeret aliquis, an si loco aquae misceatur farina cum lacto
vel lac cum farina et inde fiat panis, possit in illo fieri consecratio. Divus
Thomas art. 7 ad tertium negat, quia non est verus panis. Sed hoc non
demonstrat. Quare oppositum est mihi probabile, nam hujusmodi panis
est, et a principibus manducatur. Secus autem esset si farina misceretur
notabiliter cum saeara et gemmis ovorum, quia tunc non est verus panis,
sed aliquid tertium resultans ex illa commixtione.
ARTICULUS QUARTUS

Utrum hoc sacramentum debeat confici ex pane azymo
1. — Prima conclusio: Quod panis sit azymus vel fermentatus
non pertinet ad necessitatem hujus sacramenti.
Secunda conclusio: Conveniens est ut quilibet sacerdos Ecclesiae
suae consuetudinem servet. Unde sicut peccaret sacerdos latinus
consecrans fermentato pane, ita peccaret graecus sacerdos si in
Ecclesia graeca consecraret in pane azymo.
Tertia conclusio: Consuetudo celebrandi in pane azymo quam
servat Ecclesia latina est rationabilis.
2. — Observandum est primo in hoc articulo, ut refert Prateolus
lib. 1 Haereticorum (1), cap. 67. quod armenii opinabantur non esse
licitum consecrare in pane azymo; unde latines sacerdotes irrisoric ap­
pellabant azymistas. Quem errorem secuti sunt omnes graeci, dc quo
vide Castro De haeresibus. in verbo Eucharistia, haeresi 2. Nihilominus
prima conclusio divi Thomae definita est in concilio Florentino in haec
verba : “In fermentato sive azymo pane triticeo vere conficitur hoc sa­
cramentum”.
il»

Dc Viti». tecti
*

ct ttogmatibu
.
*

QUAEST. ΓΛΧίν, ΑΚΤ. 4

235

Observandum est secundo, circa secundam conclusionem, quod illud
concilium Florentinum definivit, ‘•unumquemque sacerdotem debere con­
ficere hoc sacramentum sive in azymo sive in fermentato juxta consuetu­
dinem suae ecclesiae, sive orientalis sive occidentalis”. Ex quo sequitur
falsam esse et forte periculosam sententiam Scoti d. 11, q. 3, asserentis
sacerdotem graecum peccare mortaliter consecrando in fermentato. Idem
tenet Paludanus in 4, et Gabriel Super Canone-m Missae, lectione 34.
3. — Sed forte aliquis dicet quod sententia Scoti est erronea quia
ex diametro opponitur definitioni concilii. Respondetur concilium ita
definisse pro tempore quo ecclesia graeca jam non erat sehismatica, sed
potius instituebat unionem, et foedus cum ecclesia romana inire cupie­
bat. In concilio enim Florentino facta fuit hujusmodi unio. Scotus autem
loquitur pro tempore quo ecclesia graeca recesserat a latina et facta
fuerat sehismatica, et multi judicant haereticam. Sed nihilominus sen­
tentia Scoti, etiam pro illo tempore, erat omnino falsa, quia si ecclesia
graeca esset sehismatica, tamen illa consuetudo celebrandi in fermentato
non erat schismatis professio, siquidem postea tolerata est et approbata
ab ipsa romana ecclesia ; et ideo sacerdos graecus sequens illam consue­
tudinem non profitebatur schisma. Cum voro sit peccatum mortale quod
graecus sacerdos non sequatur consuetudinem ecclesiae suae, divus Tho­
mas non docet aperte, sed profecto satis insinuat partem affirmativam.
Et probatur. Nam sacerdos latinus mortaliter peccaret consecrando in
pane fermentato: ergo et graecus mortaliter peccaret consecrando in
pane azymo. Consequentiam patet, quia tandem divus Thomas in con­
clusione secunda, quam etiam confirmat Florentinus, videtur pares fa­
cere quoad rationem peccandi sacerdotem latinum ct graecum si non
servet ecclesiae suae consuetudinem. Antecedens probatur ex c. Litteras.
de celebratione missarum, ubi acriter punitur sacerdos latinus consecrans
in fermentato: privatur enim officio et beneficio. Tam gravis vero poena
nunquam imponitur nisi pro gravi peccato mortali.
4. — Et arguitur contra hoc. Sacerdos graecus consecrans in azymo
imitatur romanam ecclesiam, quae est caput ct mater omnium eccle­
siarum : ergo non peccat. Et confirmatur. Nam ea ratione diximus supra
in materia de baptismo quod sacerdos graecus non peccat, nec quidem
venial iter. si baptizet sub illa forma qua utitur ecclesia latina, Ego te
baptizo etc., praetermissa forma graccorum, Baptizetur servus Chri­
sti etc. Ergo quamvis panis fermentatus sit materia permissa considera­
tionis in ecclesia graeca, poterit sacerdos graecus uti pano azymo secun­
dum consuetudinem romanac ecclesiae: nullus enim peccat conformando
se suo capiti.
Respondetur negando consequentiam, quia ecclesiae particulares non
in omnibus debent imitari romanam ecclesiam, tenentur autem in omni-

DOMINICUS BASEZ

236

bus illi parere. At vero romana ecclesia in concilio Florentino praecipit
graecis sacerdotibus ut servent consuetudinem suae ecclesiae. Ergo te­
nentur obedire, nec enim est sola permissio. .Sed ratio est quia consue­
tudo altera conferendi baptismum sub illa forma, Baptizetur servus
Christi, toleratur ab Ecclesia romana in concilio Florentino, non autem
praecipitur. Sed consuetudo consecrandi in fermentato, non solum fuit
permissa, sed prolata ct sub praecepto tradita ecclesiae graecac. Et ratio
hujus differentiae est quia consuetudo illa conferendi baptismum sub
illa forma habuit initium cum quorumdam errore, scilicet quod in forma
baptismi non debet explicari persona ministri; ideoque censebant in hac
parte romana m ecclesiam errare utentem illa forma, Ego te baptizo. Et
idcirco quia illa forma. Baptizetur servus Christi, fuit protestativa erro­
ris et schismatis introducti in ecclesia graeca. noluit concilium illam ap­
probare, sed solummodo permisit, eo quod secundum substantiam signi­
ficationis illa verba sufficiunt ad veritatem sacramenti baptismi. Bapti­
zetur servus Christi. Et quia tunc temporis in concilio Florentino age­
batur de unione ecclesiae graecae et armenicae cum ecclesia latina, pru­
denter concilium noluit ecclesiam graecam molestare tot mutationibus
consuetudinum, ne forte impediretur desiderata unio.
Ceterum consuetudo celebrandi in fermentato rationabiliter intro­
ducta fuerat in ecclesia graeca. Et animadvertit Innocentius tertius
lib. 4 De mi/stcrio missae, cap. 4, a principio nascentis ecclesiae utraque
ecclesia latina et graeca consecrabant in azymo, sed postea propter hae·
resim ebionitarum. qui asserebant servanda esse legalia eum evangelio,
ut omnino recederetur ab hujusmodi errore, utraque ecclesia unanimi­
ter coepit consecrare in fermentato (1). Vcrumtamen successu temporis,
extincta haeresi ebionitarum. ecclesia latina reversa est ad antiquam
consuetudinem celebrandi in azymo pane, propter rationes quas divus
Thomas favet in articulo. Ceterum ecclesia graeca permansit in sua
consuetudine, non sine ratione pia et rationabili, quam refert divus
Thomas ex beato Gregorio. Undo ista consuetudo pie introducta fuit «t
permansit, ac proinde nulla ratione fuit protestativa erroris aut schis­
matis. Et idcirco merito romana ecclesia illam approbavit tamquam
pia, quamvis praeceperit ut in ecclesia latina servaretur consuetudo
celebrandi in azymo, quia rationabilior est. Ut autem intelligeretur
quod non servabant hanc consuetudinem propter religionem legalium,
sed propter imitationem Christi, voluit quod ecclesia graeca sibi subdita
servaret consuetudinem consecrandi in fermentato. Sed est observan­
dum quo divus Thomas consulto dixit in secunda conclusione quod
sacerdos graecus tonetur servare illam consuetudinem in ecclesia graeca.
<1 >

*
IxxocxxTir

Tehuv*
, Dr Sacro altoris mytterio, lib. 4. cap. 4 ML· 217. 855-S58.

»

QIAEST. LXXIV, ART. 4

quia si aliquando contingent ipsum celebrare in ecclesia latina, fortas>is aliter judicandum esi.
Nos autem breviter dicimus quod, si sacerdos graecus transtulerit
jam domicilium et habitationem ad ecclesiam latinam, tunc procul dubio
tenebitur conformare se ecclesiae latinae. Si vero fuerit hospes ct pere­
grinus, poterit, secluso scandalo, sequi ecclesiae gravcae consuetudinem
ct consecrare in fermentato. Si autem celebraverit in azymo, non solum
non peccat, sed prudenter agit. Neo enim concilium Florentinum voluit
graccos obligare ut dum essent in ecclesia latina non se conformarent
cum illa. Idem dicendum rationabiliter cl proportionahiliter de sacer­
dote latino cum fuerit in ecclesia graeca.

’

5. — Dubium est circa potissimam rationem tertiae conclusio­
nis, an Christus Dominus consecraverit hoc sacramentum in azymo
pane. Quae quaestio difficultatem habet propter varia dicta et doctorum

•

•

,

•

.

modernorum ct .sanctorum patrum, quae varietas fundatur in historia
evangelica. Nam videtur quod Christus consecraverit in pane fermentato
ex eo quod Joannes 13 dixit : /bi/c diem festum Paschae, sciens Jesus...
Igitur cum [celebraretur! ultima cena in qua consecravit Dominus,
nondum erat usus azymorum apud hebraeos. (pii incipiebant simul cum
paschate. Hujus quaestionis delinit io non pertinet ad praesentem locum,
sed potius ad interpretes sacrorum bibliorum. Nihilominus scholastici
eam disputant supra, q. 46. Magister Soto super istum articulum late
disserit de hac difficultate.
6. — Nos autem breviter et resolutorie dicimus tria [/. duo]. Primum:
Necessario asserendum est secundum fidem quod Christus Dominus celebravit ultimam cenam, in (pia instituit hoc sacramentum, quartadecima
die primi mensis ad vesperam, (piando hebraei secundum logis praece­
ptum traditum Exodi 12 ct Levitici 23. tenebantur sacrificare et mandu­
caro pascha cum azymis. Probatur hoc assertum ex eo quod Mat. 26. et
Mare. 14, et Luc. 22, ubi habetur expresse quod Christus cenavit cum
discipulis suis ct celebravit pascha primo die azymorum. Primus autem
dies azymorum secundum legem incipiebat quartadecima die primi men­
sis ad vesperam. Ergo Christus tune celebravit pascha cum discipulis
suis.· Diximus autem quod illa die judaei tenebantur celebrare pascha
secundum legis praeceptum·, quia non desunt (pii existiment fuisse consuetudinem introductam apud judaeos ex traditione majorum, quod
quando decimaquinta luna contingebat foria sexta, non incipiebat solemnitas paschalis decimaquarta die ad vesperam, hoc est feria quinta
praecedenti, sed in eadem feria sexta ad vesperam incipiebat pascha, ita
ut sabbatum sequens esset primus dies magnus solemnitatis. Et ita

238

DOMINICUS BASEZ

contigit de facto illo anno quo Christus passus fuit. Unde ipsi judaci
inchoaverunt pascha ipsa feria sexta ad vesperam, quando Christus
Dominus jam sepultus erat. Et huic consonat quod judaei noluerunt
introire praetorium Pilati feria sexta, ut non contaminarentur, sed man­
ducarent pascha. Ergo nondum manducaverant ipsa feria quinta. Item
quia feria sexta appellatur parasceve paschae; erat enim magnus dies
ille sabbati. Ceterum Christus Dominus praevenit solemnitatein judaeo­
rum illo die ante, et celebravit illam feria quinta praecedenti ad vespe­
ram. observans praescriptum legis. Hanc sententiam tenet Arsenius in
Concordia evangelica (1), et Ambrosius Catharinus in Adnotationibus
contra Cajetanum, lib. ‘2. adnotatione penultima, et multi ex modernis.
Sed magister Soto eam impugnat acerrimis argumentis quae, quamvis
convincant esse falsissimum et nullius probabilitatis, tamen non efficiunt
esse errorem in fide, etenim auctores hujus sententiae competenter
utcumque explicant testimonia sacrae scripturae quae contra ipsos
proferuntur.
Dico secundo: Non est certum in fide quod Christus Dominus conse­
craverit in azymo, est tamen valde consentaneum fidei. Probatur prima
pars. Quia non est certum secundum fidem quod Christus Dominus in
omnibus servaverit caeremonias legis antiquae, constat enim Joannis 6
quod Christus non ascendit Jerosolimam in die paschae. Ergo nec certum
est secundum fidem quod in illa ultima cena consecraverit in azymo. Et
confirmatur, quia non est contra fidem, ut paulo ante dicebamus, assere­
re quod Christus praevenerit solemnitatem judaeorum. Quod si praeve­
nit illam solemnitatem. tunc panis fermentatus inveniebatur in omnibus
domibus judaeorum: ergo verosimile fuit juxta hanc sententiam quod
Christus consecravit in fermentato, praesertim si verum esset quod obli­
gatio legis cessaverat ut solemnitas non inciperet quartadecima luna,
propter traditionem illam judaeorum.
Secunda vero pars probatur. Primo, quia ita sentiunt omnes doctores
latini. Deinde, quia textu cvangelico ita est conforme, ut oppositum
sit fere improbabile, videlicet quod judaei eodem die quo Christus, cele­
brarent cenam agni paschalis, feria quinta ad vesperam, juxta illud
Marci 14 (v. 12) venit dies azymorum, quando pascha immolabant ; quod
profecto videtur intelligendum dc ipsis judaeis. Et tunc illo die disci­
puli paraverunt pascha in Jerusalem. Confirmatur, quia non poterat
non generare scandalum, saltem in illa domo, si Christus praeveniret
solemnitatem paschalem. Cum igitur illo die non inveniebatur fermen­
tatum in domibus judaeorum, plane colligitur quod Christus celebravit
in azymo.
(1)

ÂNMLMUS HAVUMJtOBNSis, Dialogi, lib. 3. cap. 17. ML 188. 1235-1238.

>

QUAEST. LXX1V, ART. 6

239

7. — Et ad illud Joannis 13 <v. 1), Ante diem festum paschae, respon­
det magister Soto, quod ilia verba, Ante. dicm festum paschae, referenda
sunt ad illud tempus in quo Christus discipulis praecepit ut irent in
Jerusalem et pararent pascha, quod quidem tempus constat fuisse ante
tempus paschae. Haec tamen solutio nec necessaria est ncc conveniens,
quoniam colligitur ex textu ipso evangelico quod illa verba, Ante diem
festum paschae, referuntur plane ad ipsum tempus quando jam cena
incoeperat. Quapropter legitima solutio est quam insinuat divus Tho­
mas in articulo et supra, q. 46, a. 9 ad primum, ubi varias patrum sen­
tentias commemorat, videlicet quod feria quinta ad vesperam dicevatur
ante diem festum paschae, quoniam unus dies numerabatur ab illa
vespera usque ad vesperam sequentis diei quando incipiebat magna so­
lemnitas.
Ad illud autem quod afferebatur ex Joanne. 17, quod judaei non
introierunt praetorium ut non contaminarentur, sed ut manducarent
pascha, respondetur quod nomine paschae intelligebatur esus azymorum,
qui non erant comedendi nisi a mundis.
Dc hac re egregie disseruit nostri temporibus magister Ludovicus
Lcgioncnsis in opusculo !>( utriusque agni immolatione, ubi docet quod
Christus celebravit festum agni paschalis, et sui corporis et sanguinis
sacramentum instituit incipiente quartadecima luna post finitam decimamtertiam lunam, ita ut tota quartadecima luna usque ad secundam
vesperam fuit tempus in quo Christus Dominus corpus et sanguinem
suum semetipsum immolavit utroque modo, in sacramento eucharistiae,
et in cruce cruenter (1) ; qua via dissolvuntur facillime omnes difficulta­
tes circa tempus immolationis utriusque agni, et simul concordantur
omnia quae dicuntur Exodi 12 cum his quae dicuntur ab ipsis evangelistis.
ARTICULUS QUINTUS

Utrum sit propria materia hujus sacramenti vinum vitis
1. — Conclusio est affirmativa certa secundum fidem catholicam,
ut habetur in c. Firmiter, de summa Trinitate et fide catholica, et cap.
Cum Marthae, dc celebratione missarum, et ex concilio Florentino, ubi
expresse designavit materiam hujus sacramenti vinum vitis, quod quidem
cum praecisione intelligendum est, ut jam diximus art. 3. Testimonia
vero patrum habentur de consecratione, dist. 2. Ex quibus colligitur
(1) Ευοονιουβ Lmionknsiii, De urnusQue agni,
legitimo tempore, Salmantlcac 1590.

typici atque veri, immolationis

240

DOMINICUS BANFZ

quod haec doctrina habetur ex traditione apostolica. nee unquam in
Ecclesia permissum est quod in alio liquore alicujus plantae fiat vel
fieri possit consecratio sanguinis Christi, quantumlibet sit defectus vini
in aliquo regno aut provincia.
2. — Observandum est circa conclusionem quod non omnis liquor ex
vite est apta materia huic sacramento. Sunt enim phires liquores cx vite.
Primo quidem, quando amputantur vites distilantes aquam; deinde ex
labrusca liquor exprimitur; deinde ex uvis jam maturis exprimitur vi­
num mustum, ct ex musto solent fieri alii duo liquores accedente illis
calore, qui vulgo vocatur arrope, et vinum coctum, sed aromatibus spe­
ciebus. Denique optimus et praecipuus liquor ex vite est vinum, propterea sic appellatum latine quia est vitis bonum quod resultat natura­
liter ex ipso musto conservato in doliis, fervore quodam naturali ipsius
musti. Ex hoc liquore solet fieri acetum sive per artem, sive naturaliter.
3. — Sit prima conclusio; Primus iste liquor nulla ratione potest
esse vinum nec ejusdem speciei cum vino. sed est quoddam excrementum
ipsius vitis er multa h timiditate attracta de terra, quam necesse est
expurgari antequam palmites germinent.
Secunda conclusio: Succus agreste qui vulgo dicitur agraz non est
ejusdem speciei cum vino. Probatur tam ex communi sensu hominum
quam ex effectibus ipsius liquoris, scilicet agraz qtiod sic appellatur
vulgo.
Quod si quis objiciat, contra quia botrus viridis sive maturus sunt
ejusdem speciei, siquidem sunt partes vitis, quae est unum per se in
genere substantiae, constans proinde ex partibus ejusdem speciei sub­
stantiae, quamvis accidenta liter differant, sicut partes totius heterogeneae. Ergo liquor ipse expressus a racemo viridi et a racemo maturo
sunt ejusdem speciei substantiae, ac proinde apta materia consecrationis.
Respondetur quod pari ratione posset probari quod.liquor expressus
cx foliis vitis esset apta materia, quia etiam ipsa folia in vitae sunt
ejusdem speciei substantiae cum uvis. Quare ad argumentum negatur
consequentia; fieri enim potest quod ex partibus unius continui substan­
tialis peivcompressioneni ct corruptionem fiant liquores specie differentes
propter distinctas dispositiones ejus quod corrumpitur. Et idcirco aliqui
arbitrantur quod non omnia cadavera hominum sunt ejusdem speciei.
Respondetur secundo quod, quidquid sit dc filosophia naturali, ille
tamen liquor non habet statum vini nec proprie dicitur vinum.
4. —Tertia conclusio: Mustum jam expressum apta materia est
quantum ad necessitatem consecrationis. Probatur cx communi sententia
doctorum ct divi Thomae in hoc articulo ad tertium. Et probatur quod
sit vinum ex eo quod Dominus dixit in parabola Marci 2 (v. 22) : Nemo
mittit vinum novum in utres veteres, alioquin utres rumpuntur ; ubi

1

QUAEST. LXXIV, ART. 5

241

constat quod loquebatur dc musto quod fervore suo crescens veteres
utres dierumpit.
Et si quis rursus objiciat quod communiter non appellatur vinum
nec est in usu hominum ad bibendum : ergo non est apta materia : res­
pondetur quod multi rustici bibunt mustum, ct revera appellatur vinum
novum; sed quia non est defaecatum, non est commodum saluti ad bi­
bendum. nec decens materia ad consecrandum, quamvis sufficiens. Hanc
conclusionem concilium Bracarensc tertium, can. 1, relinquit sub dubio;
sed Gratianus, d. 2 de consecratione, e. (.’ion omne crimen, citat conci­
lium Bracarense, quod “si necessc fuerit, botrus exprimatur in calice”;
quae verba non inveniuntur in codicibus qui circumferuntur. Nihilo­
minus mos est in quibusdam ecclesiis ut in die transfigurationis Domini
botrus uvarum exprimatur in calice, cum vino tamen antiquo, ad conse­
crandum sanguinem, quod profecto nullatenus permitteretur si liquor
ille non esset vinum. Admittitur autem pie et religiose ad agendum gra­
tias Deo pro novis fructibus ipsius vitis, siquidem jam liquor ille conse­
cratur in sanguinem Christi.
Si denique objicias quod pari ratione liquor ille intra uvam posset
consecrari, negatur sequela, quia in uva non est mustum formaliter, sed
virtualité!· et in radice, sicut in olivis non est oleum formaliter, sed in
radice et virtute. Nec mirum est in philosophia naturali quod sola com­
pressione uvarum fiat vinum, quia sunt multae species rerum quae fa­
cili negotio migrant in alteram speciem, ut ex nive fit aqua, et uno ictu
ex homine fit cadaver. Deinde, succus ille in uvis non habet formam
potabilem.
5. — Quarta conclusio: Alii duo liquores qui fiunt ex musto, regu­
lariter non sunt vinum,praesertim liquor ille qui vulgo dicitur “arrope”,
quia per nimium calorem ignis exhalatur quod subtile est in musto et
relinquitur crassum, ita ut jam sit altera species liquoris. Et proportionabilitcr dicendum est dc vino cocto, quod si fiat multa decoctio cum
permixtione notabilis quantitatis zingiberis ct aliarum speciorum. con­
vertitur mustum in alium liquorem.
.Ultima conclusio: Acetum non est malaria sufficiens consecrationi,
quia est vinum corruptum, ct accidentia ejus praestantur quod sit altera
species liquoris.

6. — Dubitatur an vinum congelatum sit sufficiens materia ad
consecrationem hujus sacramenti.
Arguitur primo pro itari c negativa. Vinum congelatum non est in
forma potabili : ergo non est apta materia huic sacramento.
Arguitur secundo. Sicut per nimium calorem exhalatur necessaria
subtilitas vini, ita nimia frigiditate constipatur. Sed humiditas est ne­
16

242

DOMINICUS BANK»

cessaria dispositio ad substantiam vini. Ergo vinum congelatum non est
materia sufficiens.
Arguitur tertio. Aqua congelata non est sufficiens materia baptismi
eo quod non est sufficiens ad lavandum : ergo nec vinum congelatum eril
sufficiens materia eucharistiae, quia non est in dispositione potabili.
7. — Propter haec argumenta aliqui moderni sequuntur partem ne­
gativam. Oppositam sententiam tenet magister Soto, ct Silvester in verbo
Eucharistia, 2, et multi alii ex modernis. Pro qua sententia est primum
argumentum. Vinum congelatum non differt specie substantiae a vino
non congelato: ergo utrumque pariter est sufficiens materia eucharistiae.
Probo antecedens, quia ita se videntur habere sicut cera liquida et cera
congelata, quae differunt in densitate et raritate, quae sunt differentia
aceidentaria respectu substantiae ipsius cerae.
Secundo. Si vinum, jam consecratum hoc .sacramentum sanguinis,
congeletur, si vinum itaque consecretur (sic), manet ibi sanguis Christi:
ergo non corrumpuntur accidentia necessaria ad conservationem vini,
ac proinde maneret vinum verum si antea non fuisset consecratum. Pa­
tet consequentia, quia non aliter corrumpitur substantia nisi destructis
dispositionibus necessariis ad conservationem formae substantialis spe­
cificae. Confirmatur. Quia secundum ritum ecclesiae romanae, species
sacramentales vini jam consecrati, si congelentur, jubetur resolvi per
calefactionem calicis et sumi a sacerdotibus, ut patet in romano missal i
in doctrinali de defectibus contingentibus in missa. Ergo manet ibi ve­
rus sanguis Christi ; alias enim praeciperetur quod aliud vinum liquidum
de novo consecretur et sumatur ut sacrificium sit perfectum. Et hoc vi­
detur maximum argumentum, quamvis auctores alterius sententiae ne­
gant consequentiam. Quia sicut plus requiritur ad generationem rei
quam ad ejus conservationem, ita etiam melior dispositio requiritur in
vino ad consecrationem quam ad conservationem sanguinis sub specie­
bus vini jam consecrati, videlicet quia necessarium est quod consecretur
vinum in forma potabili. Jam vero facta consecratione, non desinit ibi
esse sanguis donec destruantur accidentia quae sufficiunt ad conservan­
dam substantiam vini, etiam in forma non potabili, in qua non poterat
consecrari. Et est exemplum in his quae diximus de pane respectu sacra­
menti corporis. Diximus enim quod quantitas panis non sensibilis non
poterat consecrari seorsum, quia necessaria erat praesentia materiae
ad consecrationem. Et nihilominus si jam consecratum sacramentum di­
vidatur in minimam particulam panis non sensibilem, manet ibi corpus
Christi. Ergo aliquid amplius requiritur ad consecrationem quam ad
conservationem sacramenti.
8. — Pro decisione hujus dubii, videtur milii dicendum difficultatem
consistere in scientia physica et experientia de vino an corrumpatur, an

QUAESI*. I.XXIV, ART. 6-7

243

non. Si enim teneamus quod per congelationem possit corrumpi vinum,
consequenter necessario dicendum erit quod in congelato non potest fieri
consecratio nec in illo conservari sacramentum, etiamsi antea fuerit con­
secratum. Si autem teneamus quod vinum congelatum non currumpitur,
dicendum erit quod potest consecrari. Nec enim obstat quod durante con­
gelatione non potest consecrari. Sufficit enim quod sit in proxima di­
spositione ut liquefiat absque corruptione aliorum accidentium quae
sunt dispositio necessaria ad substantiam vini. Denique dicendum est
non esse eamdem rationem de omni vino et de omni congelatione. Nam
vinum debile facile congelatur et totum undique vertitur in duritiem,
usque adeo ut si postea liquefiat, non sapiat vinum. Sed est aliud vinum,
liquor forte ct generosum, quod vix aut nunquam congelatur. Quod si
liquefiat, sapit vinum, quamvis aliquo motio debilitatur. Cujus rei ego
experimentum feci. Et idcirco teneo quod non est universaliter asserenda
utraque opinio, sed potius est distinguenda et asserenda, et quod non
obstante quod dicitur in missali romano, si facta vini liquefactionc jam
antea consecrata, ipse liquor resultans non sapiat vinum, necesse est
iterum consecrare calicem cum alio vino liquido, et sufficit ut fiat inte­
grum sacrificium.
Et per hoc patet quomodo utraque opinio possit esse vera, ct quomodo
solvenda sint utriusque argumenta.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum aqua sit vino permiscenda
Conclusio est affirmativa et certa secundum fidem et definita in con­
ciliis citatis articulo praecedenti et a pontificibus, quorum decreta haben­
tur dc consecratione, d. 2. Quapropter absque dubio asserendum est esse
gravissimum peccatum sacrilegii consecrare vinum absque permixtione
aquae, sive hoc habeatur ex divino praecepto, sive Ecclesiae, de qua re
dicendum est articulo sequenti. Nunc autem satis est advertere quod in
ratione significationis est magna et gravis materia apponere guttam
aquae.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum permixtio aquae sit de necessitate hujus sacramenti
1. — Conclusio est negativa.

244

DOMINICUS BANKZ

Notandum est in hoe articulo quod Armachanus, lib. 9 De quaestioni­
bus armenorum, q. 9, ait aquam vino permiscendam ita esse necessarium,
quod sit de necessitate et veritate sacramenti. Sed haec sententia est non
solum falsa, sed temeraria. Primo quia in re gravissima adversatur com­
muni sententiae theologorum in 4, d. 11, qui tenent conclusionem divi
Thomae propter eamdem rationem. Deinde, quia in concilio Florentino
absolute definitur materiam hujus sacramenti esse panem tritici ct vi­
num vitis; postea vero adjecit concilium quod vino est miscenda aqua
propter quasdam rationes ibi assignatas. Ex quo modo loquendi colligi­
tur plane mentem concilii fuisse quod illa aqua miscenda pertinet tan­
tum ad decentiam sacramenti, quae tamen est in praecepto, ut statim
videmus.

2. — Dubium est in hoc articulo utrum admixtio aquae sit ne­
cessaria ex divino praecepto, an ecclesiastico.
Et quidem quod sit ex jure divino probatur. Primo, ex concilio
tertio Cartilagineuse, can. 14, ubi definitur morem miscendi aquam in
vino traditum esse a Jacobo et ab aliis Apostolis, et quod pertinet ad
jus et praeceptum divinum.
Probatur secundo ex illa regula divi Augustini, lib. 4 7λ hapftwio
contra donatistas, cap. 24. ubi ait quod quando aliqua consuetudo est
tam antiqua in Ecclesia ct inviolabiliter observatur, ut non constet de
ejus initio, credendum est illam esse traditionem apostolicam (1). Sed
haec consuetudo miscendi aquam vino consecrando est hujusmodi. Ergo
est traditio apostolica, ac proinde praeceptum divinum. Confirmatur.
Quia omnia concilia et omnes pontifices et papae qui in hac re loquuntur
praesupponunt consuetudinem esse antiquam in Ecclesia. Maxim.·
Alexander primus, qui fuit quintus a Petro, cujus verba referuntur a
divo Thoma articulo praecedenti in argumento Sed contra, loquitur de
hac re tamquam jam olim statuta in Ecclesia. Similiter loquitur Clemens
antiquior illo in 8 lib. Apostolicarum traditionum, cap. 17. Et confirma­
tur. Nam concilium Florentinum, cum in multis caeremoniis morem ges­
sisset Armeniis contra consuetudinem latinae ecclesiae, non tamen illis
permisit ut vinum non mixtum aquae consecrarent. Signum ergo est
hanc ceremoniam non haberi ex solo ecclesiastico praecepto.
Propter haec argumenta haec opinio probabilis judicatur. Tenet cam
Hosius in lib. Confessionis fidei, cap. 40, ct praeceptor m(us Cano dum
interpretaretur divum Toma-m, ot magistrum Soto in hoc articulo idem
videtur insinuare.
(11

S. AUOUSt., De baptismo contra donat istas, lib. 4. cap. 24. MU 43. 174.

QUAEST. LXXIV, ART. 7

245

3. — Sit prima conclusio: Miscere aquam vino consecrando non esi
praeceptum divinum. sed tantum ecclesiasticum. Hanc sententiam tenet
Magister in 4, d. 11, et Scotus q. 7, et Durandus q. 5, et ex modernis
thomistis quamplurimi, et videtur colligi ex divo Thoma asserenti pro­
babiliter credi Christum consecrare in vino aqua permixto. Ex quo mo­
do loquendi videtur colligi quod divus Thomas non reducit hanc obli­
gationem ad divinum praeceptum. Confirmatur. Quia concilia Floren­
tinum ubi supra et Tridentinum sess. 22, cap. 7, hoc praeceptum redu­
cunt ad Christi institutionem aut factum ; nec enim expresse ct deter­
minate definiunt Christum consecrasse vinum aqua permixtum, sed
Florentinum ait quod ex testimoniis patrum id credimus, et Tridenti­
num dicit expresse quod admonet sancta Synodus ex praecepto ecclesia­
stico est permiscenda aqua vino consecrando. Ergo hic modus loquendi
satis insinuat non esse divinum praeceptum. Confirmatur ex c. Cum
omne crimen, de consecratione, d. 2, ubi Julius pontifex ait morem hunc
haberi ex praecepto canonum. Confirmantur omnia haec ex eo quod
concilium Tridentinum, sess. 21, cap. 2 dicit Ecclesiam habere hac re
potestatem in dispensatione sacramentorum ad mutandum ea quae magis
expedierit utilitati fidelium, salva substantia sacramentorum. Sed, ut
dictum est. non est de substantia sacramenti mixtio aquae. Ergo subja­
cet potestati Ecclesiae talis consuetudo.
Secunda conclusio: Praeceptum miscendi aquam vino in hoc sacra­
mento traditum fuit ab Apostolis et est apostolica traditio. Hanc conclu­
sionem tenent multi doctores nostri temporis, et magister Soto ubi supra.
Et probant eam argumentis factis pro altera parte. Observandum tamen
est quod non ex eo quod aliqua consuetudo est traditio apostolica, colli­
gitur statim quod est de jure divino. Certum est enim quod Apostoli
multa tradiderunt et praeceperunt Ecclesiae, non quidem ex mandato
speciali Christi, sed ex ordinaria praelatorum potestate quam gerebant
in Ecclesia. Et hujusmodi appellantur non divina, sed ecclesiastica prae­
cepta. quamvis apostolica, super quae summus pontifex habet potestatem
dispensandi, sed raro aut nunquam dispensat, quia Apostoli non prae­
ceperunt nisi res magni momenti et conducentes ad bonam gubernatio­
nem Ecclesiae et cultum divinum. De qua rc vide quae diximus in nostris
Commentariis Secundae secundae, q. 1, a. 10, dubio 6, et divum Augusti­
num in epistola 118, ubi refert nonnulla ab Apostolis tradita quae non
pertinent ad jus divinum.
4. — Ad argumenta facta, respondetur. Ad primum testimonium,
quod concilium non intellexit Christum praecepto suo tradidisse hunc
morem, sed Ecclesia rationabiliter praecepit ita fieri ut Christum imita­
retur in hoc facto. Dicitur autem hujusmodi traditio divinitus tradita
propter regularem assistentiam Spiritus Sancti qua assistit praelatis

246

DOMINICUS ΒΛΚΚ'Ζ

Ecclesiae ad ejus gubernationem. Et per hunc modum est interpretan­
dus divus Cyprianus lib. 2 Epistolarum, epist. 3, cujus verba referuntur
de consecratione, d. 2. ca. 2.
Et per hoc patet ad alia testimonia et ad secundum argumentum;
probant enim secundam conclusionem.

5. — Dubitatur secundo, utrum aqua illa quae miscetur vino
possit immediate converti in sanguinem Christi; v. g. si consecratio
fiat antequam ipsa aqua convertatur in vinum, an tunc virtute verbo­
rum formae convertatur illa aqua in sanguinem Christi.
Ad hanc difficultatem divus Thomas art. sequenti refert tres sen­
tentias. quarum etiam meminit Innocentius tertius in cap. Cum Marthae
[§ 1; ms. Cum aqua]. de celebratione missarum ubi tertiam illarum pro­
babiliorem judicat et eligit, quae docet aquam nunquam immediate con­
secrari, sed prius converti in vinum et sic transubstantiari in sanguinem
Christi.
Ex hoc igitur oritur jam nostrum dubium, utrum sit probabile quod
aqua antequam convertatur in vinum possit transubstantiari in Christi
sanguinem.
6. — Pro parte affirmativa arguitur. Primo, quia Innocentius ter­
tius ubi supra illam tertiam sententiam non definit, sed ut probabilio­
rem acceptat: ergo contraria sententia censetur ab illo probabilis. Confirmatur, quia pontifex ibi non dicit aquam prius in vinum converti,
sed quod aqua cum vino in sanguinem. Christi transubstantiatur.
Secundo arguitur ex concilio Trevirensi, cap. 19, ubi praecipitur quod
in calice apponantur duae partes vini et tertia pars aquae. Sed cum
tanta aqua apponitur vino, non potest facile et breviter converti in vi­
num. Ergo juxta definitionem concilii non est necesse quod aqua conver­
tatur prius in vinum quam fiat consecratio, ac proinde immediate conse­
crabitur et convertetur in sanguinem.
Tertio. Etiamsi fiat mixtio aquae cum vino, permanet semper aqua
in sua specie: ergo immediate est consecrabitis, immo de facto semper
immediate consecratur. Probatur antecedens, quia experientia constat
quod per artem potest extrahi aqua a vino.
Propter haec argumenta quidam novissimi theologi existimant esse
probabile aquam vino appositam esso immediate consecrabilem. immo
vero quod in casu in quo aqua antequam sit conversa in vino consecra­
retur, dicunt esse probabilius quod illa convertitur in sanguinem. Quam
sententiam volunt adseribere magistro Cano; sed ego sum certus quod
hoc imponunt illi.
7. — Sit prima conclusio: Illa sententia innocenta ct divi Thoma·
in articulo sequenti est usque adeo vera, ut opposita sit fere improbabilis,
et ut mihi videtur temeraria.

QUAEST. LXX1V, ART. 7

.

,

'

.

247

Probatur. Primo, quia nemo theologorum ante hos novissimos docuit
aquam esse immediate consecrabilem et immediate converti in sangui­
nem Christi. Nam Innocentius, ubi supra, retulit omnes sententias varias
quae de hac re circumferebantur illo tempore, et non meminit talis sen­
tentiae quoti aqua immediate converteretur in sanguinem. Ergo haec
sententia non sine temeritate inducitur in scholam theologorum.
Secundo, quia in concilio Florentino praecipitur ut apponatur in ca­
lice modicissima aqua. Hujusmodi autem cautela tanta non ob aliud est
nisi consuit concilium aquam prius esse convertendam in vinum quam
fieret consecratio. Quia alias maneret aliquid in calice non consecratum,
scilicet illa aqua.
Tertio. Aqua secundum se non est materia hujus sacramenti, etenim
concilia definiunt quod propria materia hujus sacramenti est vinum
vitis. Ergo prius quam convertatur aqua in vinum, non est consecrabi­
tis. Et confirmatur, quia alias sequeretur quod sola aqua possit conse­
crari, quae est haeresis quam docuerunt aquarii, quorum meminit Augu­
stinus lib. De haert sibus, cap. 64. Sequela probatur, quia aqua secundum
suam speciem et illam opinionem est materia consccrabilis: ergo etiam
separata a vino poterit consecrari, etenim verba consecrationis operantur
circa materiam instar agentis naturalis.
Quarto quia, si aqua immediate esset consccrabilis,. probabilius est
quod converteretur in aquam quae fluxit de latere Christi, nam ad illam
significandam apponitur. Sed in illam non potest converti. Ergo nullo
modo est consccrabilis. Minor probatur sufficienter a divo Thoma art.
sequenti. Sed insuper confirmatur. Quia aqua quae fluxit dc latere
Christi jam non est in mundo. Cum enim ad perfectionem humani cor­
poris non pertineat illa aqua. non fuit reassumpta in resurrectione. Ac
vero conversio quae fit in hoc sacramento, ut in quaest. sequenti dicemus
latissime, non fit nisi in praeexistens, non in aliquid dc novo productum.
8. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum dicimus
quod cum sacra concilia et pontifices in suis decretis approbant aliquam
opinionem theologorum tamquam probabiliorem, signum est certe quod
illa opinio non solum est probabilissima, sed quod est valde consona et
conveniens cum rebus fidei. Est exemplum in opinione approbata in con­
cilio Viennensi tamquam probabiliori, quae ait habitus infusos esse in
anima. Ceterum opinio contraria parum probabilitatis habebat tunc tem­
poris; nunc autem jam censetur vel erronea vel proxima errori. Quod
etiam ratione constat, quia deceret conciliorum auctoritatem et pontifi­
cum approbare opiniones, nisi propter maximam convenientiam ct conso­
nantiam cum rebus fidei : igitur non caret temeritate.
Praeterea respondetur ad argumentum quod pontifex in illo decreto
non meminit hujus novissimae opinionis: ergo non licitum est inde colli­

24«

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

gere quod illa sit probabilis. Ad confirmationem respondetur quod in
illis verbis, aqua cum vino, ut advertit Glossa ibidem, intelligit pontifex
aquam mixtam et conversam jam in vinum.
Ad secundum dicunt aliqui quod quando tertia pars aquae appone­
batur vino, credendum est quod miraculose convertebatur in vinum
ante consecrationem, sicut etiam credendum est accidisse quando Chri­
stus hoc sacramentum instituit. Non enim est credibile Christum Domi­
num multo antea apposuisse aquam vino ut naturaliter aqua conver­
teretur in vinum. Verum haec solutio voluntaria est. Nam quidquid
acciderit in consecratione Christi, in qua forte credibile est illud mi­
raculum, tamen in ordinaria gubernatione videtur irrationabile fingere
hujusmodi miraculum.
Nos autem respondemus primo, quod illum concilium fuit provin­
ciale, ct idcirco ex illo non colligitur universalis Ecclesiae consuetudo:
quin potius credendum est quod concilium Florentinum ad corrigendum
illam consuetudinem praecepit toti Ecclesiae ut modicissima aqua appo­
neretur vino consecrando.
Secundo respondetur quod quando duae partes vini apponuntur, et
tertia pars aquae, praevalent duae contra unam partem aquae in tem­
pore non multum prolixo, praesertim si vinum sit forte et generosum.
Ad tertium negatur antecedens. Ad experientiam illam, dicimus quod
facta mixtione perfecte, inseparabilis est aqua a vino. Verum est ta­
men quod per artem humor quidem similis aquae extrahitur, eo quod
partes subtiliores et humidiores vini penetrant lanam immissam intra
vinum mixtum aquae.

QUAESTIO SEPTUAGESLMAQUINTA
De conversione panis et vini in corpus et sanguinem Christi
ARTICULUS PRIMUS

Utrum in hoc sacramento sit corpus Christi secundum veritatem,
vel solum secundum figuram vel sicut in signo
1. — Prima conclusio est affirmativa et certa secundum fidem.
Secunda conclusio, ad tertium : Corpus Christi non est in hoc sa­
cramento sicut corpus in loco, sed quodam speciali modo qui est
proprius huic sacramento.
Tertia conclusio, ibidem : Cum dicimus quod corpus Christi est
in sacramento, non intelligimus quoti sit sicut in signo, licet sacra­
mentum sit in genere signi, sed intelligimus esse hic secundum mo­
dum proprium huic sacramento.
Quarta conclusio, ad quartum: Corpus Christi non est in hoc
sacramento per modum corporis prout est in sua sj>ecie visibili, sed
est spiritualiter in esse invisibili modo et virtute spiritus.
2. — Pro intelligentia istius articuli et sequentium sunt quaedam
praemittenda cum Cajetano in hoc loco. Observandum est primo, quod
potissimum fundamentum quod in sacris litteris habetur dc existentia
reali et vera corporis Christi in hoc sacramento sunt illa verba quae
ipse protulit, Hoc est corpus meum. Et est eadem ratio dc sanguinis
existentia in calice, quia ipse dixit, Hic est enim calix sanguinis mei. Sed
quia verba sacrae scripturae solent dupliciter exponi : uno modo, pro­
prie absque aliqua figura grammaticali ; altero modo, improprie seu
metaphorice et secundum aliquam figuram grammaticalem, haec est dif­
ferentia inter catholicos et haereticos, quod haeretici interpretantur illa
verba Christi in sensu improprio et metaphorico, asserunt enim quod
accipitur signum seu figura pro signato et figurato ac si diceret Christus :
hic panis-quem vobis do comedendum, est figura corporis mei, quem­

250

DOMIKICVS BASEZ

admodum si quis etiam diceret videns imaginem suam, haec est facies
mea; at vero catholici ex antiqua traditione et intelligentia Apostolorum
et sedis apoetolicae et sanctorum patrum et conciliorum confitentur quo·!
in hoc sacramento existit rcaliter corpus Christi sub specio panis, et
quod hoc colligitur ex illis verbis, I/oc est corpus meum.
Notandum est secundo quod ex praedicta catholica veritate inferunt
catholici per necessariam consequentiam alteram, quod in evangelio non
explicatur, sed ab Ecclesia expresse proponitur, videlicet quod quando
fit hoc sacramentum, convertitur panis et vinum in corpus et sanguinem
Christi, ita ut nihil substantiae panis maneat in sacramento, sed tota
substantia transsubstantietur in corpus Christi. Quae doctrina a priscis
doctoribus Ecclesiae etiam habetur, ut articulo sequenti et reliquis osten­
demus.
Notandum est tertio, pro varietate opinionum intelligcnda. quod in
hoc sacramento et in ejus consecratione duae novitates valde mirabihs
inveniuntur. Altera est quod de novo existit corpus Christi in hostia
consecrata : altera est quoti substantia panis non permanet, sed conver­
titur in substantiam corporis Christi. Et quia omnis novitas aliquam
mutationem dicit, utendo nomine mutationis latissime, ut ait Cajetanus.
idcirco imaginandum est quod etiam inveniuntur duae mutationes se­
cundum duas novitates. “Et quidem in illa novitate qua credimus quod
corpus Christi de novo incipit esse sub accidentibus panis, oportet intelligerc mutationem unam vel ex parte corporis Christi vel ex parte acci­
dentium panis”. Quod si ex parte corporis consideretur, tunc iutclligamus quod corpus Christi est sicut mutationis subjectum, et terminus
a quo est non contineri sub illis accidentibus, et terminus ad quem est
contineri sub illis accidentibus. Si vero hanc mutationem consederemus
ex parte hostiae, tunc dicendum est quod mutationis subjectum sunt
accidentia panis, et terminus a quo est non continere corpus Christi, et
terminus ad quem est continere corpus Christi. Quae quidem mutat io
aequivalenter est eadem novitas significata diversimode per verbum
activum vel passivum. Unde hujusmodi novitas convenienter appellabi­
tur novitas continentis. Ceterum altera novitas merito appellabitur no­
vitas conversionis, quia secundum illam panis vere convertitur in corpus
Christi; ubi profecto manifesta mutatio intervenit qua ex pane fit corpus
Christi. In qua mutatione ineffabili, ut ait Cajetanus, non invenitur
subjectum, ct nihilominus habet “pro termino a quo panem, ct pro ter­
mino ad quem corpus Christi”. Et istae duae novitates vel mutationes
quales vel quomodo sint, inferius dicendum est. .Nunc autem satis est
illas ante oculos mentis habere; sunt enim variae opiniones circa illarum
explicationem. Sed in hoc articulo satis erit nobis cum haereticis dispu­
tationem inire dc veritate nostrae conclusionis.

QUAF.ST. JAW. AK”·. 1

251

3, — Dubium ergo unicum sit in hoc articulo, an prima conclusio
possit probari a theologis certa secundum fidem catholicam.
Arguitur primo pro parte negativa argumento haereticorum. Non est
aliquod testimonium in sacra scriptura efficax ad probandam rcalem
praesentiam corporis et sanguinis Christi in hoc sacramento: ergo in­
ventio est hominum hoc asserere. Antecedens probatur. Nam si aliquod
testimonium proferri potest, sunt verba Christi dicentis Mat. 26 (v. 26) :
Hoc est corpus meum, dum haberet panem in manibus suis; et similiter
dum acciperet calicem cum dixit. Hic est calix sanguinis mei. Sed haec
verba non necessario intelliguntur in sensu proprio, quin potius com­
modius intelliguntur per figuram, juxta communem modum loquendi
sacrarum litterarum, in quibus signum et figura saepe dicuntur esse
signatum et figuratum, v. g. Lue. 8, explicans Dominus parabolam semi­
nantis dixit : Semen est verbum Dei, ac si diceret, significat verbum Dei;
et Apostolus primae ad Cor. 10 narrans historiam de aqua quae fluxit ex
petra in deserto dixit: Petra autem erat Christus; et olim Joseph,
Gen. 41 intepretans somnium Pharaonis dixit: Septem spicae pingues
sunt septem anni ubertatis, id est significant septem annos ubertatis.
Confirmatur. Quia ipse Christus saepissime parabolis loquebatur,
non solum vulgo, sed etiam discipulis quandiu fuit in corpore mortali,
ut patet Joan. 16 (v. 25) cum jam hoc sacramentum instituisset dixit:
Haec in proverbiis locutus sum vobis: venit hora cum jam in prover­
biis non loquar vobis, sed pedam annuntiabo vobis dc Patre meo. Ergo
cum haec verba. Hoc est corpus meum, praecessissent ut dicta fuerint,
accepisset panem in manibus, (juac quidem impossibile est esse corpus
Christi: ergo neeesse est intelligere illa verba secundum figuram, sci­
licet ut panis esset syncommemorativum passionis Christi corporalis et
vinum benedictum sit signum ct figura effusionis sanguinis ejus.
Confirmatur secundo ex verbis Christi dicentis: Haec quotiescumque
feceritis in mei memoriam facietis, id est in commemorationem passionis
meae. Ergo hoc sacramentum ea ratione dicitur sacramentum corporis
ct sanguinis quatenus est comincmorativum passionis ct mortis Christi,
et non quia in se contineat corpus ct sanguinem, sicut et Paulus dixit
prima ad Cor. 11 (v. 26) : Quotiescumque manducabitis panem hunc et
calicem bibetis, mortem Domini annuntiabitis.
4. — Arguitur secundo. In verbis benedictionis calicis sunt multa
verba quae necessario tripliciter intelligcnda sunt. Primo quidem, nomen
ipsum calicis accipitur pro contento in calice; item, dicitur ibi myste­
rium fidei novi et aeterni testamenti, quae omnia figurate videntur acci­
pienda.
Confirmatur ex eo quod Christus dixit Joannis 6 (v. 29 88.) cum
praedixisset judaeis: Hoc est opus Dei. ut credatis in eum quem misit

252

DOMINICUS BANEZ

ille. Et replicantibus judaeis: Quod ergo tu facis signum ut videamus et
credamus tibi? Respondet Dominus: Patres vestri manducaverunt man­
na in deserto, sicut scriptum est: panem dc caelo dedit eis manducare.
Dixit ergo Jésus: Arnen amen dico vobis, non Moyses dedit panem de cae­
lo, sed Pater meus dat panem dc caelo; panis enim qui descendit de caelo
verus est et dat vitam munda... Ego sum panis vitae; qui venit ad mc,
non exuriet ct qui credit in me non sitiet in aeternum. In quo loco ma­
nifeste panis per metaphoram accipitur pro ipso Christo qui proponit et
pro fide manducandum et bibendum. Et post multa verba interposita,
cum scandalizati fuissent multi ex discipulis audientibus quod manduca­
turi erant carnem ejus et bibituri sanguinem ejus dixit Jesus: Spiritus
est qui vivificat, caro non prodest quidquam. Verba quae ego locutus
sum vobis spiritus et vita sunt (v. 64).
Ex quibus omnibus videtur colligendum quod, sicut verba Christi
quando promiserat scipsum daturum in cibum et sanguinem in potum
non intelligantur carnaliter, sed spiritualiter, quatenus homines creden­
tes in eum recipiunt vitam et sustentantur secundum spiritum, sicut cor­
pus humanum cibo et potu, ita etiam sint intelligenda verba Christi
quando adimplevit promissum et instituit hoc sacramentum pridie quam
pateretur, accipiens verum panem in manimus suis et benedicens dixil :
Accipite et manducate, hoc est corpus meum, videlicet per typum et
spiritualiter, quatenus fideles in pane et vino benedicto tamquam in sym­
bolo et figura memorentur Christi passionis et mortis, et credentes in
eum vitam aeternam adquirant et conservent Ecclesiae. Praecipuus dis­
cursus ct impius haereticorum quem nituntur probare adversus catholi­
cos quibusdam assertis deductis a sanctis patribus, aut etiam perperam
intellectis, quae latissime refert Roffensis martyr in lib. 1 Contra Oecolampadium (sic). Sed nos v. g. aliqua referemus, ut ex illorum solutione
reliqua intelligantur.
5. — Arguitur ergo tertio ex divo Augustino in lib. Contra Adimantum. cap. 12 ubi habetur: “Non dubitavit dicere. Hoc est corpus meum,
dum figura corporis sui traderet”. Et super Psalmum tertium inquit
quod Christus admisit Judam cum figuram corporis sui tradidit disci­
pulis. Item lib. 3 Dc Doctrina Christiana illa verba Joannis, Nisi mandu­
caveritis camem Filii hominis etc. spiritualiter ct per figuram interpre­
tatur. ait enim: “Figura haec est qua praecipitur nobis ut passionem
Christi suavissimo recolamus”. Et in epistola 23 hoc sacramentum spi­
ritualiter interpretatur secundum regulam ab ipsomet constitutam. In
lib. 2 Dc diversis quaestionibus ad Simplicianum, q. 3. est regula quod
“imagines regum quandoque accipiuntur nomina ipsarum rerum quarum
sunt imagines”. Unde colligit Augustinus quod quia hoc sacramentum
similitudinem gerit corporis Christi et sanguinis, appellatur corpus et

yl/AEST. LXXV, ART. 1

253

sanguis Christi : Item lib. 3 Dc Trinitate, cum divideret ea quae signifi­
cantur et quae admirantur, distinguit novem genera miraculorum et
signorum quae divinitatis sensibus aliquid annuntient, et ponit novem,
si in re quae fit servetur quaedam eadem species, “sed peracto ministe­
rio transitura. Sic panis ad hoc factus in accipiendo sacramento consu­
mit” (1). Ergo in hoc sacramento, secundum argumentum, servatur ea
dem species panis in qua peragitur hoc sacramentum et panis ipse consu­
mitur. ac proinde non est idem corpus Christi, sed verus panis.
Deinde Tertullianus lib. 4 Adversus Martioncm circa finem, ita in­
quit: Hoc est corpus meum, id est, haec est figura corporis mei” (2). Origenes etiam super Mat. 26 in illum, Hoc est corpus meum, ait : “Panis iste
quem Deus Verbum fatetur suum corpus esse, verbum est nutritorium
animarum. Verbum dc Deo vero procedens et panis de pane caelesti, qui
positus est super mensam” (3) adversus cos (pii tribulant me. Et Ium·
ipsum, dicit, dc potu vel sanguine .suo Dei Filius fatetur. Ubi Origenes
non videtur intellexisse rcalem praesentiam corporis et sanguinis Christi
in hoc sacramento, sed dumtaxat divinum verbum quod fide nutritur et
potat animam. Hoc ipsum videtur sentire super Genesim explicans illud.
Lavavit in vino stolam suam. Et Cyrillus super .Joannem cap. 6 ait :
"quoniam se Christus panem appellavit, consideremus si hoc vocabulo
uspiam a scriptura nominetur”. Et docet quod ipsemet Christus fuerit
figuratus in primitiis panum quatenus homo propter nos factus quasi
primitiae quaedam ac separatio nostrae massae Deo Patri oblatus est.
Sic cum ipse sit panis vivus qui omnia vivificat, similitudine atque umbra
legali per duodecim panes sacrum Apostolorum figurabat consortium.
Christiani itaque perpetuo sic convivantur et hunc credunt et mandu­
cant. mandueandoque reficiuntur, etiamsi non edant dc pane illo nec de
calice bibant (4). Eece videtur Cyrillus interpretari consumptionem
eucharistiae nihil esse aliud quam credere in Christo. Et omnino, inquit,
non possunt cum sanctificatione beatae vitae fieri participes qui per
mysticam benedictionem Jesum non susceperunt. Ubi nihil aliud videtur
intelligerc convenire eucharistiae quam quod sit panis benedictus.
Sunt alia plurima sanctorum patrum testimonia quae haeretici ci­
tant in confirmationem sui erroris, de quibus vide Roffenscm. lib. 4
('antra Oecolampadium.
(1) S. Avgust. Contra Adimantum, cap. 12. n. 3. ML 42. 144 Io. XfMrraiionea in
Psalmo», Ps. 3. v. 1. ML 36. 73. Io. Dc doctrina Christiana. lib. 3. cap. 16. n. 24. ML
34. 75. Io. Kpist. PS. ML 33. 364. Id. De diversis mutest. ad Simplicianum, lib. 2. q. 3.
n. 2. ML 40. 143. Io. Dc Trinitate, lib. 3. cap. 10. n. 19 ML 42. 879-SSO.
(2) Tlt.tullianu#, Advcraua Martioncm, ilb. 4. cap. 40. ML 2. 491.
(3> Obtcrxrs, Comment. in Matthaeum. MG 13. 1731.
(4> S. Cyrillus AutXANDRixus. Comment. in Joannis fiwnycHwni, lib. 4. cap. 2.
MG 73. 567-571.

251

DOMINICUS BASEZ

6. — Arguitur quarto. Potissima ratio asserendi rcalcm praesentiam
corporis Christi in hoc sacramento ad eruditionem fidelium, colligitur ex
eo quod antiqua concilia ct sacra scriptura dicant quod Christus dedit
nobis suum corpus sub-specie panis. Sed ex hoc non efficaciter eoneuditur real is praesentia corporis Christi. Nam pari ratione, quoniam sacra
scriptura dicit Spiritum Sanctum descendisse in specie columbae, et
datum fuisse Apostolis in linguis igneis, colligeretur quod Spiritus
Sanctus contineretur sub specie columbae in linguis igneis, transubstantiata natura columbae et linguarum ignis in Spiritum Sanctum. Ergo
sicut sufficit ad veritatem hujus quod est Spiritum Sanctum dari in
linguis igneis, et descendere in specie columbae, quod ipsae linguae ct
columba fuerint figura quaedam ad significandum effectum Spiritus
Sancti, satis etiam erit ad veritatem hujus quod Christus dedit nobis
suum corpus species panis, quod panis ipse sit figura et signum effectus
quem Christus operatur virtute passionis corporis sui ct effusionis san­
guinis.
7. — Denique argumentantur haeretici ex eo quod Apostoli non sunt
perturbati nec horruerunt quando Christus in cena dedit eis manducare
et bibere hoc sacramentum. Ergo signum est quod solum intelligebant
illud fieri ut symbolum commemorativum Christi passuri et morituri
pro peccatis hominum. Probatur haec consequentia ct confirmatur. Quia
Petrus quando Christus exercebat profundissimae humilitatis officium,
prorruinpit illam admirationem dicens: Domine, tu mihi lavas pedesf
Et statim: Non lavabis mihi peeks in aeternum. Ergo cum evangelistae
non referant aliquem Apostolorum admiratum, signum est quod non
intelligebant se recipere realiter corpus Christi ct bibere sanguinem ejus,
sed solummodo figuram quamdam commemorativam passionis Christi.
Confirmatur denique ex eo quod legimus in ecclesiasticis historiis,
sacerdotes aliquos fideles et pios misisse olim hoc sacramentum ad infir­
mos ministerio puerorum in canistris vel aliis modis parum decentibus.
Si autem credidissent verum corpus Christi realiter contineri in eucha­
ristia. non ita irreverenter tractarent. Ergo signum est quod solum
credebant esse panem benedictum comedendum in memoriam Christi.
De qua re videatur Eusebius lib. 6 Historiae ecclesiasticae, cap. 34. cl
Castro De haeresibvs, verbo Eucharistia, haeresi 4.
8. — Pro decisione hujus difficultatis ante omnia observandum est
quod primi haeretici contra mysterium eucharistiae notantur ab Augu­
stino super Psalmo 54. Ait enim fuisse illos discipulos Domini quos
.Joannis 6 (v. 61, 67) dixerunt : Durus est hic sermo, et a quis potest cum
audire ? ...Et abierunt retro ct jam cum illa non ambulabant (1). Ve­
in

S. Avcvrr. Ettar.-afionft in F
al»ios.
*

P». 54. v. 2. n 23. ML 36. GS3.

QUAEST. bXXV, ART. 1

255

rumtamen aliqui theologi negant illos proprie loquendo fuisse haereticos,
tum quia non erat fundata Christiana religio, tum etiam quia non erat
eucharistiae institutum sacramentum, nec illis fuerat explicatum quali­
ter futurum, nec denique constat illos fuisse baptizatos, quod videtur
necessarium ut aliquis proprie sit et dicatur haereticus.
Nihilominus dicendum est quod divus Augustinus proprie fuit locu­
tus; nam proprie haeresis dicitur error contra fidem susceptam in ma­
nifestatione veritatis. Cum ergo illi jam credidissent in Christum facti­
que fuissent jam discipuli ejus, tenebant credere quae dicebat et promit­
tebat, etiamsi non intelligerent modum quo oporteret manducare car­
nem et bibere sanguinem Christi. Nec impedit quia tunc non erat per­
fecte instituta Christiana religio nec institutum hoc sacramentum, quia
sufficiebat quod jam inciperet institui Christiana religio. Cum Christus
instituit baptismum et eucharistiam incoeperat praedicare, discipuli
tenebantur credere, snltim fide implicita, quod necessarium erat mandu­
care carnem et bibere sanguinem Christi, quamvis ignorarent modum
quo haec implenda erant. Ceterum quod illi non essent baptizati, non
destruit rationem haeresis, nisi tantum quantum ad ecclesiasticam puni­
tionem.
Habemus igitur quoti illi fuerunt primi haeretici, sicut dixit divus
Augustinus, et habetur de consecratione, d. 2, c. Prima quidem. Verum
postea per annos mille a passione Christi non legimus aliquam haeresim
in Ecclesia circa realem praesentiam corporis el sanguinis Christi in hoc
sacramento.
Et quamvis aliquid theologi arbitrentur Nestorium auctorem hujus
haeresis, eo quod negaverit carnem et sanguinem Filii Dei esse in hoc
sacramento; sed si bene attendamus, haeresis hujus hominis non erat
directe contra hoc sacramentum, sed contra mysterium incarnationis.
Ajebat enim ille contineri in h<x· sacramento carnem et sanguinem
Christi ; negabat autem carnem et sanguinem Filii Dei esse in eucha­
ristia. quia distinguebat personam Filii Dei a persona Filii hominis,
ac proterea dixisse Christus: -Visi manducaveritis camcm Filii hominis.
Contra quem haereticum est anathema concilii Ephesini primi in episto­
la missa ad ipsum Nestorium, ubi definitur in hoc sacramento vere nos
sumere carnem vivificatricem Filii Dei, ct habetur de consecratione, d. 2.
ca. Necessario. Errabat itaque Nestorius circa unionem hypostaticam
humanitatis ad personam Filii Dei, et ajebat Christum appellari Filium
Dei propter singularem amicitiam et assistentium et adjutorium Filii
Dei erga illum hominem Christum.
Sciendum est jgitur primos haereticos post institutum hoc sacramen­
tum fuisse Berengarium et ejus magistrum, qui ante quingentos annos
coepit negare realem praesentiam corporis ct sanguinis Christi in hoc

256

DOMINICUS BANEZ

sacramento. Quem errorem creditur acccpis.se a suo magistro Joanne
Scoto, qui scripsit libellum contra veritatem corporis et sanguinis
Christi in hoc sacramento. Nihilominus ipse Bcrengarius fuit primus
hujus erroris divulgator, et fuit damnatus in conciliis Vercellensi ct
Turonensi et duobus Romanis. De qua re videatur Platina in Vita Leonis
noni. Hic Bcrengarius abjuravit suum errorem in concilio Romano in c.
Ego lierengarius. dc consecratione, d. 2.
Deinceps Widcf suscitavit hunc errorem, et fuit condemnatus in
concilio Constantiensi sees. 8. Denique hitherani varie errant circa prae­
sentiam corporis et sanguinis Christi in hoc sacramento. De qua re valde
triumphat Roffensis, nam ipsemet Lutherue, quamvis plurimum optavit
negare praesentiam Christi in hoc sacramento, ut refert Decanus Lova·
niensis in art. 13, tamen nunquam potuit animum inducere in cum erro­
rem. Convincebatur enim verbis Christi dicentis, Hoc est corpus meum.
quae visa sunt illi nullam interpretationem verisimilem admittere nisi
in proprio sensu absque metaphora. Sed postea ipse Lut herus, ut alios
haereticos negantes omnino realem praesentiam in hoc sacramento sibi
conciliaret, coneesit eis quod ante usum et post actualem usum eucha­
ristiae non aderat ibi realiter corpus Christi, sed solummodo aderat per
modum transeuntis in usu panis vel comestionis. Unde ridiculum puta­
bant reservari in sacrario eucharistiam pro infirmis. Nihilominus haec
explicatio Lut heri non satisfecit famosis discipulis, qui supra magistrum
profecerunt in pejus, negantes omnino realem praesentiam Christi in
hoc sacramento, etiam per modum transitus, quia verba Christi, Hoc
est corpus meum, tantum metaphorice et symbolice interpretabantur.
Ita erravit Occolampadius ct Calvinus ct Carolostadius, quorum argu­
mento solvit Roffensis contra Oecolampadium.
9. — Prima conclusio pro veritate: Secundum fidem catholicam cor­
pus Christi verum realiter exist it et continetur suh specie panis ct san­
guis ejus sub specif vini.
Haec conclusio probatur primo ad confirmandos catholicos, cx tra­
ditione Ecclesiae romanae, quae sola catholica est ct apostolica. columna
et firmamentum veritatis, et talis a sanctis patribus semper fuit habita,
quae quidem usque ad nostra saecula hoc sacramentum venerata est ct
veneratur tamquam vere continens realiter corpus et sanguinem Christi.
Probatur secundo. Quia cum primo exorta est singularis sententia
negans praesentiam Christi in hoc sacramento, ortum est simul magnum
scandalum inter fideles et statim delata est causa ad romanum pontificem,
et congregatis conciliis, ea sententia ab universis catholicis tamquam
haeresis condemnata fuit. Ergo haec veritas catholica orat insita cordi­
bus fidelium tamquam apostolica traditio, et non viceversa, sicut Wiclef
mentitus est. asserens quod in primo millenario a Christo pas<o non fuit

QUAKST. bXXV, ART. 1

257

auditum in Ecclesia corpus Christi realiter contineri in hoc sacramento,
scd post primum millenarium hanc doctrinam fuisse introductam. Immo
vero constat quod semper haec doctrina habebatur tamquam apostoli­
ca traditio, siquidem cum contraria doctrina post mille annos a Christo
passo insonuit auribus fidelium, scandalizati sunt. Quem discursum ele­
ganter agit Roffensis in prologo libri quarti Contra Otcolampadiwn.
ostendens sigillarim quomodo haec veritas catholica semper in Ecclesia
Christi fuerit credita. Distinguit enim ille quinque trecenarios annorum,
et ostendit incipiens a novissimo trecenario usque ad Christum quot et
quales doctores et sancti hoc sacramentum venerati fuerint tamquam
realiter continens corpus et sanguinem Christi.
Probatur tertio conciliorum definitione. Primo quidem in concilio
Ephesino primo, in epistola synodica missa ad Nestorium episcopum
haereticum, ubi definitur quod in hoc sacramento sumimus carnem Chri­
sti vero vivificatricem, et inducitur illud Joannis, 6: .Visi manducaveri­
tis carnem etc. (1). Item in concilio Nicaeno primo, can. 14 determinat
concilium corpus Christi contineri realiter in eucharistia (2). Et idem
habetur in concilio Lateranensi sub Innocentio tertio, et refertur in ca.
Firmiter, de summa Trinitate, et in concilio Viennensi, et habetur in Cle­
mentina De reliquiis et veneratione sanctorum. Ita etiam in concilio
Constantiensi. sess. 8 ct 13. ubi etiam definitur quod laicus implet
praeceptum de sumendo sanguinem Christi, quia in sacramento corporis
totus Christus continetur (3) ; et in bulla Martini quinti, quae est in fine
ejusdem concilii, et in concilio Florentino. Et denique in concilio Tridentino sess. 13, c. 1 et 4, ct can. 2 et 3, sed specialiter in capite primo
dicitur quod illa verba, Hoc est corpus meum, sine tropo proprie acci­
pienda sunt, et quod omnes majores nostri qui dc hoc sacramento scri­
pserunt, apertissime istam veritatem testati fuerunt. Ceterum quinam
et quando fuerint isti majores nostri, docet Roffensis ubi supra, et qui­
dam modernus, Joannes Garetius in libro quem scripsit hujus veritatis
confirmandae gratia, distinctum in decem classes, quarum prima refert
innumera testimonia gravissimorum doctorum incipiens ab Apostolis
Jacobo et Andrea (4).
Scd operae pretium est quorumdam patrum testimonia citare. In
primis Irenaeus in libro Adversus haereses ait: “Quando ct mixtus calix
et fractus panis percipit verbum Dei, fit eucharistia sanguinis et corpo­
ris Christi ex quibus augetur et consistit nostrae carnis substantia”. Et
(1) Mansi 4. 1078.
(2) Mansi 2. 675.
(3) Mansi 27. 727.
(4) J. Garrtinuh, Omnium aetatum et nationum in veritatem corporis Christi in
eMcAaristia per XVI saec. consensus, Antucrplae 1561.

17

258

DOMINICUS BANEZ

adducit Apostolum ad Ephes. 1 asserentem, quia membra sumus corporis
ejus et de carne ejus et dc ossibus ejus. Ubi advertit quod “non dc spi­
rituali aliquo ct invisibili homine dicit haec ; spiritus enim nec caro
nec ossa habet, sed de ea dispositione quae est secundum hominem, quae
ex carnibus et verbis consistit ; quae de calice, qui est sanguis ejus, nu­
tritur, et dc pane, qui est corpus ejus, augetur (1). In quo testimonio
et aliis similibus sanctorum patrum observet theologus quod saepe sancti
patres, ut realem Christi praesentiam assererent, videntur quasi in
alterum extremum declinare cum dicunt quod est quaedam naturalis
et realis unio carnis Christi cum carne nostra et sanguinis Christi cum
sanguine nostro, et quod nostra caro ex came Christi quasi ex cibo nu­
tritur et augetur. Haec enim omnia interpretanda sunt a theologo,
quia caro et sanguis Christi realis continentur in hoc sacramento, quo
vere nutrimur corporaliter, quemadmodum etiam dicimus quod frangi­
mus corpus Christi quia frangitur sacramentum corporis. De qua re
iterum redibit sermo infra, cum de effectibus hujus sacramenti ege­
rimus.
!
Tertullianus etiam in libro De resurrectione camis, inter multa alia,
dicit: “Caro corpore et sanguine Christi vescitur ut et anima de Deo
saginetur” (2). Divus Cyprianus in epistola tertia lib. 2, inter multa
alia dicit : “Quomodo ad potandum vinum veniri non potest nisi botrus
ante pracmatur, sic nec nos sanguinem Christi possemus bibere nisi
Christus calcatus prius fuisset” (3). Ergo euindcm sanguinem bibimus
quem Christus fudit in cruce. Hillarius octavo lib. De Trinitate proponit
quaestionem, “utrumne per naturae veritatem, hoc est rcaliter. hodie
Christus in nobis sit, an per concordiam voluntatis”. Huic quaestioni
respondet hoc modo. “Si enim vere Verbum caro factum est. ct nos
vere Verbum carnem cibo dominico consumimus, quomodo non natura­
liter manere in nobis existimandus est, qui et naturam carnis nostrae ut
jam inseparabilem sibi homo natus assumpsit, et naturam carnis suae ad
naturam aeternitatis sub sacramento nobis communicando carni admis­
cuit?” Haec Hilarius et multa alia in rem praesentem dicit (4). Videa­
tur etiam Chrysostomus homilia 83 super Matthaeum. Explicans illud,
TToc est corpus -meum, ait : “Credamus itaque ubique Deum nec repugne­
mus ei, etiamsi cogitationi nostrae absurdum esse videatur quod dicitur”.
Et prosequitur Chrysostomus efficaciter ostendens quod illa verba, TToc
est corpus meum, proprie accipiantur (5). Videatur divus Basilius ser­
mone secundo De baptismo, cap. 3, et in epistola ad Caesaream. Divus
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

S. Ιμνλβι'8, Aduersua haereses, lib. 5. cap. 2. MG 7. 1126.
TntTULilANCS, Do resurrectione carnis, cap. 8, MI. 2, 852.
S. Ctmuanub, Epist. et. ML· 4. 390.
S. HlLARiU·, De Trinitate, lib. 8. n. 13. ML 10. 216.
S. J. Chrybostomvs, Homiliae in Matthaeum, homll. 83. n. 4. MG 58, 743.

QCAEST. bXXV, ART. 1

259

Augustinus in multis locis hanc veritatem expresse textatur, ex quibus
vide quinque apud Sixtum Senensem, lib. 6 Bibliothecae sanctae, adnotatione 192. Hactenus dc dubio.
10, — Secunda conclusio adversus haereticos, qua etiam amplius
confirmantur catholici : Realis praesentia corporis et sanguinis Domini in
eucharistia sufficienter colligitur ex contextu sacrarum litterarum, prae­
sertim ex illis verbis Domini, Hoc est corpus meum quod pro vobis tra­
detur.
Haec conclusio dupliciter potest intelligi. Uno modo, prout sufficien­
tia probationis ex contextu sacrae scripturae, non solum pendeat ex ipsa
littera, sed etiam ex interpretatione Ecclesiae catholicae, quae approbat
sanctorum patrum intelligentiam. Altero modo considerando dumtaxat
historiam evangel icam prout narratur ab evangelistis, quemadmodum
convincitur ex evangelio quod Christus natus est in Bethlehem, et quod
fuit passus sub Pontio Pilato. An ita etiam possimus colligere ex evan­
gelio quod illa verba, Hoc est corpus meum, intelligenda sint proprie
absque metaphora, an potius solummodo persuasorie, ex ipsa nuda histo­
ria quam haeretici admittunt, colligatur illa intelligentia.
Dc qua re sententia Cajetani ea videtur esse super hunc articulum,
quod ex auctoritate Ecclesiae intelliguntur ea verba proprie, ct quod
nihil aliud habemus expresse nisi verba Salvatoris dicentis, Hoc est
corpus meum, ct quod est error interpretari illa metaphorice. Sed videtur
sentire quod propria intelligentia non convincatur ex sacris litteris
contra ipsos haereticos, nisi utamur sanctorum patrum testimoniis et
Ecclesiae auctoritate, quam haeretici non admittunt. De quo vehementer
reprehenditur Cajetanus a magistro Soto ct aliis modernis, ut paulo post
videtur, quin potius ipsemet Cajetanus in opusculo De cema Domini.
cap. 7 videtur retractasse hanc sententiam. Nos igitur intendimus in
secunda conclusione asserere quod, seclusa interpretatione Ecclesiae, ex
ipsa historia evangelica quam admittit haereticus, potest theologus effi­
caciter demonstrare illa verba Domini non metaphorice, sed proprie in­
telligenda, ita quod si veraciter [ms. obiter] sanctorum testimoniis utemur, non erit abs re adversus haereticos qui antiquorum auctoritatem
admittunt, putantes romanam Ecclesiam ante annos quingentos non
esse infallibilis auctoritatis, sicut fuerat olim Ecclesia ab Apostolis fun­
data. quam ipsi blaspheme profitentur se imitari.
Igitur ante omnia praesupponenda est celebris regula Augustini ser­
vanda in interpretatione sacrarum litterarum, ea quae habetur lib. 3 De
doctrina Christiana, cap. 9, ubi statuit quod omnia verba sacrae scriptu­
rae in proprio locutionis sensu eunt interpretanda, nec confugiendum
est ad figuram, nisi [id appareat] ex antecedentibus ct consequentibus
vel ex absurditate sensus proprii, quia esset contra bonos mores vel

260

DOMINICUS BANEZ

contra rationem naturalem aut pietatem Dei. Sicut, v. g., Dominus di­
cit: Si oculus tuus scandalizat te, erue eum et projice abs te, non est
intelligendum ad litteram secundum proprium sensum, quia'Dominus
non praecipit quidquam fieri contra legem naturalem. Similiter scri­
ptura dicit: Ego indurabo cor Pharaonis: non potest intelligi secundum
sensum proprium, quia esset impium et blaspheinum attribuere Deo
quod sit causa peccati. Haec regula usque adeo certa est, ut si ab illa
discedatur, nullum fidei mysterium habebit firmum testimonium in sacris
litteris. V. g., si haec licentia concedatur, poterit quis dicere quod illud
Joannis 1, Verbum caro factum est, non dicitur cum proprietate unio­
nis hypostaticae Verbi divini cum humana carne, sed per quandam me­
taphoram et figuram. Sic etiam licitum esset negare ignem inferni esse
verum ignem, cum Dominus dicet: Ite maledicti in ignem aeternum, sed
quod accipitur pro quodam tormento. Ac proinde tota auctoritas sacra­
rum litterarum rueret.
Hac igitur regula tam necessaria praesupposita. sic argumentor, et
probo quod verba Domini, Hoc est corpus meum, in proprio sensu sint
interpretanda. Nam subjunxit Christus, quod pro vobis tradetur, quod
quidem dc vero corpore Christi verificatum est dum altera die passus
est et crucifixus: ergo praecedentia verba de vero corpore Christi intelligcbantur. Sed dicit haereticus quod Christus pro vero corpore Christi
accipitur, sed quod pronomen hoc non demonstrat corpus, sed panem,
qui dicitur esse corpus quia est figura corporis Christi, et dabatur ut
symbolum commemorativum Christi passionis. Sed haec solutio non ener­
vat vim argumenti, nam Lucas dixit: Hoc est corpus meum quod pro
vobis datur; et de sanguine dicit : Quod pro vobis effunditur. Certum est
autem eamdem veritatem dixisse evangelistas, etiamsi quidam ad prae­
teritum, quidam de praesenti loquantur. Ex quo plane colligitur quod
una et eadem res erat quam Christus tradebat tunc discipulis ct quae
altera die tradenda erat passioni et morti, et idem sanguis qui tunc
(Labatur et qui altera die effundendus erat, et denique idem sacrificium
quod tunc offerebatur sub sacramento invisibiliter ex parte rei oblatae,
scilicet corporis ct sanguinis, et quod altera dic visibiliter in cruce offe­
rendum erat. Hoc argumentum facit Roffensis lib. 5 Contra Occolampadium, cap. 3.
Arguitur secundo et principaliter. Tota ratio haereticorum quare illa
verba interpretanda censent per figuram, est absurditas quae sequeretur
cx proprio sensu ex illa verba, scilicet quod Christus dederit corpus
suum ad manducandum et verum sanguinem ad bibendum. Sed major
absurditas ab ipsis haereticis erat judicanda quod Christus dederit
corpus suum ad percutiendum crucifigentibus, et multa alia quae a pec­
catoribus passus est, quam ut sub aliena specie pro dilectione hominum

QUAB8T. L.XXV, ART. 1

261

manducandum dederit corpus proprium ct sanguinem suum quem super
terram effusurus erat, daret amicis sub specie vini bibentibus. Ergo
consequenter loquendo, tantum abest quod sit absurditas quod illa ver­
ba intelligantur in propio sensu, quod potius est maxima convenientia
cum illis quae Christus fecit pro dilectione hominum.
Arguitur tertio. Praesupposita regula Augustini, quam haeretici
negare non possunt, ipsi haeretici debent assignare rationem et essa
actores in hac causa, ut probent quod illa verba metaphorice interpre­
tantur. Sed nullam rationem proferunt, non solum efficacem, sed nec
apparentem aut probabilem et quae non facile a nostris dissolvatur.
Ergo catholicorum causa manet integra, intelligentium illa verba in
proprio sensu; et causa haereticorum impia est et omnino refutanda,
quia nulla ratione fundati audent in sensu metaphorico ea verba Domini
interpretari. Et hoc est optimum argumentum contra haereticos. Et
confirmatur. Quia alias non esset verosimile quod aliquis evangelistarum,
et etiam ipse Paulus, non explicarent nobis sensum illum figuratum et
improprium, ne falleremur in re tanti momenti. Sed potius videmus
quod ipse Paulus confirmat proprium sensum illorum verborum, ea ipsamet proferens prioris ad Cor. 11 (v. 28-29), ubi etiam magnam fidelibus
exigit mentis puritatem ut ad hoc sacramentum accedant, dum inquit :
Probet autem seipsum homo et sic dc pane illo edat, et dc calice bibat :
qui enim manducat et bibit indigne, judicium sibi manducat et bibit non
dijudicans corpus Domini. At vero si hoc sacramentum non contineret
vere corpus et sanguinem Christi, nunquam Apostolus tam vehementer
minaretur indigne accedentibus ad eucharistiam non dijudicantibus
corpus Domini.
Quarto. Quod Christus Dominus potuerit dare nobis corpus suum
et sanguinem realiter sub isto sacramento, sicut Ecclesia romana credit
dedisse non est impossibile, nec haeretici hoc negare possunt, nec de
facto negant propter impossibilitatem, sed propter indecentiam. Ex quo
sic argumentor adversus haereticos: Si Christus Dominus dedisset rea­
liter corpus suum et sanguinem sicut est in re veritatis, non potuit
clarioribus verbis hoc donum explicare nobis quam dicendo: Accipite ft
manducate, hoc est corpus meum. Ergo dc facto fecit quod illis verius
explicuit, ac proinde sensus illorum verborum proprius et sine metapho­
ra est. Hanc rationem insinuat concilium Tridentinum sess. 13, cap. 4.
Confirmatur, quia alias dedisset Christus magnam occasionem errandi
Apostolis et Ecclesiae dilectae pro qua semetipsum tradebat. Sed dicit
haereticus quod est impium talia credere de Christo. Ad quod nos jam
diximus quod minus decens videbatur humanae sapientiae quod Filius
Dei in propria specie traderet se. ad crucifigendum membris Satanae;
quod quidam non intelligentes dixerunt: Quomodo potest hic dare nobis

262

DOMINICUS BANF.Z

carnem suam ad manducandum f Super quae verba Chrysostomus, homilia 83 super Matthaeum, facit optimam considerationem. Inquit enim:
perspieis quia sine fide quaerentibus mysterii modum nequaquam expli­
cabitur, credentibus autem etiam non quaerentibus exposuit. Oportebat
igitur prius credere quod illis videbatur impossibile, ut postea digni
essent modum intclligere, juxta illud Isaiac 7 (v. 9) : Si enim non credi­
deritis, non inteUiçjctis, hoc est non pervenietis ad vitam aeternam.
Habemus igitur litteralem sensum illorum verborum necessarium esse
proprium ct non metaphoricum adversus haereticum, etiamsi seorsum
ponatur auctoritas Ecclesiae. Ceterum catholicos vehementer confirmat
Ecclesiae romanae auctoritas, quae sic intelligit et explicat illa verba.
Nam quemadmodum qui libri sint canonici sola Ecclesia nobis firmiter
determinat ct proponit, ita iliorum intelligentiam firma fide tenendam
Ecclesia admittit et tradit. Et hoc est, ut mihi videtur, quod Cajetanus
hoc in loco intendit, et idcirco non videtur tam vehementer reprehenden­
dus sicut a modernis reprehenditur. Siquidem ipsemet se explicuit in
opusculo citato De cona dominica. Co vel maxime quod est commune
axioma theologorum quod ultima resolutio fidei fit ad Ecclesiam quantum
ad rationem distinguendi et proponendi credibilia.
11.—Tertia conclusio: Corpus Christi continetur in hoc sacramento tandiu quandiu accidentia propria panis ct vini perseverant.
Haec conclusio asseritur contra concordiam quam fecit Lut herus
impius et ambitiosus cum aliis haereticis, asserens corpus Christi et
sanguinem esse realiter in hoc sacramento per modum transitus, scilicet
in usu ipsius sacramenti. Haec haeresis damnatur in concilio Tridentino.
sess. 13. can. 4. Et probatur ratione contra haereticos. Quia antequam
Christus traderet Apostolis hoc sacramentum, dixerat : Hoc est corpus
meum: ergo antequam a discipulis sumeretur, verificabantur verba
Christi.
Secundo. Hoc sacramentum differt ab aliis, quod alia consistunt in
usu materiae, hoc autem consistit et perficitur in consecratione materiae
panis et vini, seu potius ipsa materia consecrata : ergo consistit in aliquo
permanenti quandiu manet materia consecrata. Confirmatur, quia hoc
sacramentum perficitur quando sacerdos profert illa verba. Hoc est
corpus meum. Ergo ante sumptionem consistit hoc sacramentum, nec
dependet ab illa.
Denique probatur conclusio. Quia alias non solum sacerdos, sed potius
utentes conficerent hoc sacramentum dum utuntur ipsa materia. Pro­
batur sequela, quia tunc verba sacerdotis dumtaxat essent praenuntia
futurae praesentiae corporis ct sanguinis Christi in usu fidelium; de
quo tamen usu verba consecrationis. Hoc est corpus meum, nihil asse-

QÜAEST. bXXV, ART. 1

263

*

•

•

runt, ac proinde qui uteretur hoc sacramento, esset operator vel mi­
nister ipsius sacramenti.
Ex hac conclusione sequitur quam religiose et prudenter Ecclesia
catholica servet eucharistiam in sacrario templi ad devotionem fidelium
et ad viaticum pro infirmis periclitantibus, sicut definit concilium Tridentinum supra, cap. 6. asserens antiquam esse consuetudinem, usque
adeo ut in concilio Nicaeno, can. 12 appelletur lex antiqua; cujus etiam
meminit concilium Lateranense quartum, c. 20, et Honorius tertius in
cap. Sane, de celebratione missarum.
Secundo sequitur quod etiam pie et religiose circumfertur eucha­
ristia in quibusdam festis diebus cum magna solemnitate populi Christia­
ni, ad haereticorum confusionem, quos anathematizat concilium Tridcntinum can. 6, eo quod reprehendunt hujusmodi consuetudinem.
12. — Ad argumenta in oppositum haereticorum respondendum est.
Ad primum, nego antecedens, immo ostensum est verba Christi, Hoc est
corpus meum, efficaciter probari realem praesentiam Christi corporis
in eucharistia. Quamvis enim verum sit quod sacra scriptura et maxime
ipse Christus Dominus saepissime utatur metaphoris et parabolis, tamen
ex ipsa forma locutionis et ex antecedentibus et sequentibus et ex aliquo
absurdo quod sequeretur ex proprio sensu, possumus colligere parabolicam aut metaphoricam osse locutionem. At vero in intelligentia illorum
verborum, Hoc est corpus meum, nihil horum accidit; ac proinde impie­
tatis et haeresis est ea verba metaphorice interpretari.
Ad confirmationem respondetur quod cum Christus dixit, Haec in
proverbiis locutus sum vobis, praedixerat parabolam illam: Mulier cum
parit tristitiam habet, et ad hoc retulit quod dixit, Haec in proverbiis
locutus sum vobis, non ad illa verba (piae multo antea protulerat, Hoc
est corpus meum. Ceterum quid ostenderit Christus per nomen illud
hoc postea explicandum erit. Nunc autem negamus quod determinate
demonstraverit et ostenderit panem ; ct quamvis panis non possit esse
corpus Christi, potest tamen per divinam potentiam fieri et converti
in corpus Christi. Denique quod in sui memoriam Christus haec facere
praeceperit, non negat, sed potius praecepit ut opere compleamus quod
ipse fecit. Itaque non negamus, sed asserimus sacramentum hoc esse
commemorat i vum passionis Christi : sed nihilominus confitemur Chri­
stum ibi in sacramento rcaliter contineri ratione corporis et sanguinis
«ui quae ex virtute verborum in sacramento per se continentur.
13. — Ad secundum respondetur primo, quod in verbis consecratio­
nis calicis non neccsse est aliquid metaphorice accipere, sed in proprio
sensu vcrificabatur quod ille calix demonstratus a Christo cum dixit,
Hic est calix etc., factus est calix sanguinis Verbi qui antea erat calix
vini.

2(M

DOMINICUS RANEZ

Sed quia alius evangelista dicit, Hic est sanguis meus, videtur me­
lius dicendum secundo, quod calix accipitur pro contento in calice; fit
enim de consecratione ut contentum in calice convertatur in sanguinem
Christi, ac proinde quod calix accipiatur figurative pro contento in
calice. Tamen non ideo consequitur quod reliqua verba metaphorice sint
accipienda, quin potius hoc sacramentum est vere ct proprie magnum
mysterium fidei, et sanguis Christi est proprii novi et aeterni testamenti
pactum et confirmatio. Quia sicut testamentum morte testatoris confir­
matur, ita etiam novum testamentum legis gratiae permollem Christi et
sanguinis effusione confirmatum est, et omnino immutabile factum, et
ideo aeternum dicitur.
Ad confirmationem respondetur quod nos non negamus quod Christus
illic seipsum panem metaphorice appellat, sed asserimus quod per illam
doctrinam paulatim manuducebat Christus discipulos suos ad creden­
dum mysterium hujus sacramenti, ad quod retulit quod dixerat : .Visi
manducaveritis carnem Filii hominis, et biberitis ejus sanguinem, quod
multi usque adeo proprie et sine metaphora intelligebant, ut putarent
quod essent manducaturi carnem Christi in propria specie sicut man­
ducantur carnes aliorum animalium, ct ideo abierunt retrorsum. Disci­
puli vero fideles, etsi non intelligerent modum quo essent manducaturi et
bibituri, tamen Christum arbitrantes proprie loqui, judicaverunt illico
modum esse possibilem, ct idcirco meruerunt comedere ct bibere realiter sub aliena specie occultatum. Nec etiam negamus fidem esse necessa­
riam ad manducandum carnem et bibendum sanguinem cum fructu
spirituali ; est enim simpliciter necessaria fides ad hunc finem. Quod am­
plius explicabitur in solutione ad tertium.
14. — Ad tertium argumentum, quod procedit ex testimoniis sancto­
rum patrum, praesertim Augustini, ut respondeamus, notandae sunt
tres regulae quas hujus rei gratia distinguit pie et erudite Sixtus
Senensis lib. 6 Bibliothecae, adnotatione 196.
Prima regula est quod in eucharistia tria considerari oportet. Primum
est id quod est sacramentum tantum; secundum est quod est sacramen­
tum et res sacramenti; tertium est id quod est res sacramenti et non
sacramentum. V. g., sacramentum tantum sunt species sive accidentia
panis et vini quae sunt forma visibilis significans corpus et sanguinem
Christi ut verum cibum animae ac potum in ipsis latentem. Sacramentum
autem et res est ipsum corpus et sanguis Christi. Dicitur quidem res.
quia illud corpus quod natum est ex Virgine et mortuum et resurrexit,
continetur. Dicitur vero sacramentum, quia sicut ipsum corpus constat
ex multis membris, ita mysticum Ecclesiae corpus consistit ex multis
fidelibus, et sicut ipsum Christi corpus naturale constat ex membris
purissimis, ita etiam qui membra ejus esse profitentur, dum accedunt

QUAJWT. LXXV, AHT. 1

263

ad hoc sacramentum oportet esse liberos a sorde criminum. Denique res
et sacramentum est ipsa unitas Ecclesiae, praecipue in praedestinatis,
vocatis, justificatis et glorificatis.
Secunda regula : Observare oportet duos modos edendi et bibendi
carnem et sanguinem Christi, scilicet sacramentalem et spiritualem.
Sacramentalis est quo verum Christi corpus sumimus, non secundum
usitatum edendi modum quo visibiliter animalium carnes ore premimus,
sed potius sacramental i modo dominicum corpus, non in propria for­
ma visibili nec in partes discissum accipimus, sed pro alimento animae
invisibiliter, sed realiter sub aliena specie integrum comedimus et bi­
bimus. Spiritualis autem modus, qui tantum bonis ct justis convenit, est
quo non solum Christi corpus, sed virtutem quoque ab ipso Verbo divino
dimanante recipimus, hoc est animae vitam quamdam actualem. De prio­
ri modo ajebat Christus Joan. 6 (v. 64) : (’aro non prodest quidquam; de
posteriore autem ajebat : Spiritus est qui vivificat.
Ad hanc regulam pertinet geminus spiritualis modus comedendi et
bibendi carnem ct sanguinem Christi. Alter est per solam cognitionem
vel fidei vel gloriae qua creditur in ipsum Christum verum Deum et
hominem cum quodam ipsius amore vel fruitione. Et ita verificatur quod
panem angelorum manducamus. Et Apostolus dicit I ad Cor. 10 (vv. 3-4)
quod antiqui patres eamdem spiritualem escam manducaverunt, et
eumdem spiritualem potum biberunt, videlicet quatenus per fidem in
Christum sicut et nos salutem consecuti sunt. Alter modus est proprius
fidelibus novi testamenti, quatenus simul sacramentaliter manducantes
et bibentes eucharistiam fide viva, fructum ex corpore et sanguine Chri­
sti realiter susceptis capimus.
Tertia regula docet geminam in Christi corpore praesentiam consi­
derari posse, nimirum visibilem qua in terra visus est et cum hominibus
conversatus est, ct invisibilem et occultam secundum quam invisibiliter
adest in sacramento eucharistiae contentus accidentibus et figura panis
et vini.
His ita constitutis, omnia illa testimonia Augustini et similia facile
explicantur, si dicatur quod Augustinus ita de speciali manducatione
corporis Christi loquitur, juxta secundam regulam, ut ejus sacramen­
talem esum non rejiciat, et rursus ita aliquam de signo sive de sacra­
mento mentionem facit, ut rem sacramenti et virtutem sacramenti non
excludat. Immo vero in Tractatu 26 in Joannem simul utramque con­
nectons dicit : “Nam et nos hodie accepimus visibilem cibum ; sed aliud
est sacramentum, aliud est virtus sacramenti: ...petra Christus in
signo, verus in verbo et veritate” (1).
(1) S. AfofBT. Tractatui »h Joan. etOH^eHuni. tract. 26. cap. 6. nn. 11-12 ML 35.
1611-1612.

266

DOMINICUS BANEZ

Deinceps cum aliquando Augustinus et alii patres dicunt aliqua
quibus videantur negare quod corpus Christi sit comedendum vel ali­
cubi quod sit praesens nisi in caelo, interpretandi sunt juxta tertiam
regulam, et sicut divus Thomas explicat in solutione ad secundum et
tertium et quartum.
Et per hoc patet specialiter ad testimonia Augustini, praeter illud
quod adduximus ultimo loco lib. 3 Dc Trinitate. Ad quem respondetur
quod ibi non intendit Augustinus omnia admiranda referre, sed tantum
quae in veteri testamento nuntia futurorum erant. Nec etiam narrat
columbam quae fuit indicium Spiritus Sancti super Christum, nec luci­
dam nubem quae super Apostolos in monte apparuit. Ceterum quod
dicit de pane, satis germane potest interpretari de panibus veteris testa­
menti, qui cessaverunt peracto jam mysterio illorum. Sed si intclligatur
de sacramento novae legis, nos non negamus quod panis consecratus non
desinat, quin potius convertitur et transsubstantiatur, et consumpto sa­
cramento etiam accidentia panis consumuntur. Nec enim Augustinus
sensit quod manet panis facta consecratione. De qua re vide Roffenscm.
lib. Contra Oecolampadiwn.
Ad Tertullianum respondetur quod non repugnat ut visibile demon­
stratum sit figura corporis Christi, et quod simul contineat realiter
corpus ipsum.
Ad Origenes respondetur quod non intendit negare illic esse corpus
Christi, sed asserit virtutem corporis esse Verbum divinum, et hunc esse
panem spiritualem animae potissimum.
Ad Cyrilli testimonium respondet Roffensis supra, lib. 4, cap. 7.
quod nos non negamus Apostolos quadam similitudine ad Christum dici
panc«. Sed Christus est panis verus, non iste materialis, sed quia virtu­
tem habet ejus caro vivificatricem. Ex quibus omnibus non sequitur
quod Christi caro et sanguis non contineantur realiter sub speeiebus pa­
nis et vini. Ceterum Cyrillus ibidem videtur declinare in alterum extre­
mum ut doceat rcalem praesentiam Christi in eucharistiam. Affert enim
exemplum. “Si quis, inquit, liquefactae cerae aliam ceram infuderit,
alteram cum altera per totum commisceat, sic necesse est si quis carnem
ct sanguinem Domini recipit, cum ita conjungatur ut Christus ipso et
ipse in Christo inveniatur’*. Item, aliud exemplum adjecit dc fermento.
“Sicut parum fermenti, inquit, totam massam fermentat, sic parvula
benedictio (vocat parvulam benedictionem portionem eucharistiae) totum
hominem in seipsum attrahit et sua gratia replet, et hoc modo Christus
in nobis manet et nos in Christo” (1).
(1) S. CrKlu.ce Aikxanoxixl-s. Comment. in Joannu evanaelium. Ilb. 4. cap. 2.
MG 73. 5S3.

QL’AEST. LXXV, ART. 1

267

15. — Ad quartum respondetur, traseat major, sed nego minorem,
immo ostensum est cx diffinitionibus conciliorum ct sanctorum patrum
et modo loquendi ipsius Christi quod colligitur realiter praesentia cor­
poris ejus in hoc sacramento. Nec est eadem ratio de aliis locutionibus
quae semper fuerunt intellectae secundum figuram et improprietatem
sermonis.
16. — Ad ultimum argumentum respondetur quod, quamvis non sit
scriptum quod Apostoli fuerint admirati, tamen non inde colligitur non
fuisse admiratas, quin potius credendum est quod ipsa perceptione sa­
cramenti fuerunt illuminati, et viva fide credentes, in semetipsis singu­
larem effectum sacramenti senserint. Quod autem Petrus non restiterit,
causa fuit quia jam correctus a Christo didicit non repugnare. Vide
Roffensem supra, lib. 1. cap. 21.
Ad confirmationem respondet quidem Roffcnsis quod ratio quare
tunc aliquoties ita factum est, erat paupertas et necessitas; sed omnia
illa supplebat magna fides ct devotio fidelium, ut inquit divus Hiero­
nymus in epistola ad Rusticum: “Nihil illo ditius qui corpus Domini
canistro vimineo et sanguinem portat in vitro” (1). Ergo intelligebat
divus Hieronymus magnum pretium corporis et sanguinis portati in tam
humilibus pannis divitem facere portantem. Ceterum in quanta vene­
ratione hoc sacramentum habitum fuerit a fidelibus olim, constat ex
multis decretis, v. g. ex c. Tribus, ex Clemente, et ex c. Si per negligentiam, cx Pio primo, de consecratione, d. 2, et cx c. in sancta, de consecra­
tione, d. 1, cx Sixto primo. Item ex concilio Altissiodorensi. ea. 36, et
concilio Rhemensi, e. 2. et habetur in c. Pervenit. de consecratione, d. 2.
Ex quibus omnibus constat nunquam fuisse permissum laicis seu
feminis contingere hoc sacramentum suis manibus, immo nec ipsa vasa
sacra et corporalia quae pertinent ad cultum hujus sacramenti. Quapro­
pter ille casus sacerdotis qui misit eucharistiam ad infirmum per manus
pueri, fuit singularis et attribuendus potius simplicitati et zelo indiscre­
to quam verae religioni. Verum est tamen quod olim in Ecclesia, propter
saevitiam tyrannorum, non orat facilis fidelibus aditus ad ecclesias, nec
permittebatur ut eucharistia eum solemnitate ad infirmos deferretur;
unde cogebantur fideles saepe eucharistiam latenter ad infirmos mitte­
re, quamvis in casu posito sacerdos ille propter suam infirmitatem impe­
ditus misit puerum. Hactenus adversus haereticos dicta sufficiant.
Verumtamen pro majori consolatione fidelium legatur Roffcnsis in
prooemio libri tertii Contra Oecolampadium, ubi quatuordecim corrobo­
rationes affert quibus Christianus in fide solidetur, inter quas numerat
multa miracula fide dignissima quae contingerunt circa hoc sacramen<11

S. Η»<βοχυμγ8. KyM. !2S

ML 22. 1085.

26''

DOMINICUS BASEZ

tum. Item, quod frequentantes hoc sacramentum in omni virtute profe­
cerunt, ct his qui perperam de sacramento senserunt infeliciter successit ;
immo vero ipse Mahomctes non negavit eucharistiae veritatem ct cul­
tum. Dc qua rc vide Gabriclem Prateolum in verbo Mahomctes, et in §
16. Et denique quia discedentes a communi fide Romanae Ecclesiae mu­
tuo se jugulant et in varias sectas dividuntur.

17. — Dubitatur ultimo in hoc articulo, an haec veritas realis
praesentiae corporis et sanguinis Christi in eucharistia sit, non
solum certa secundum fidem catholicam, ut dictum est, sed etiam
debeat poni articulus fidei specialis.
Magister Soto super hunc locum inclinat in partem affirmativam, et
refert pro hae parte Scotum et Durandum. Et probatur haec sententia,
quia haec veritas est definita a conciliis et pontificibus, et colligitur ex
sacris litteris: ergo est articulus fidei.
Probatur secundo. TIaec veritas est una ex praecipuis quas profite­
tur Christiana religio, et habet specialissimam difficultatem ad creden­
dum: ergo debet esse articulus fidei. Patet consequentia, quia istac prae­
dictae conditiones explicatae in antecedenti requiruntur tantum ut ali­
qua veritas sit articulus fidei, ut docet divus Thomas 2. 2, q. 1, a. 6 et 8.
18. — Concluso sit: Merito haec veritas non collocatur inter articu­
los fidei. Est communis, et divi Thomae 2. 2, q. 1, a. 8 ad ultimum. Et
probatur. Quia haec veritas non proponitur primo et per se Christianis
ad credendum, sed ad Christianam operationem et religionem, scilicet
ad manducandum ut sacrificemus; non autem per se primo proponitur
ut credamus. Nam postea quando communicatur aliquis explicat minister
hoc sacramentum. Et ita quamvis dificillima veritas, non ponitur inter
articulos fidei, quia non sufficit quod habeat illas conditiones, sed opus
est quod proponatur, ut dixi, per se primo ad credendum. Et eucharistia
per sc primo ponitur ad operationem ut communicentur nobis corpus et
sanguis Christi per receptionem illorum, et ita reducitur ad articulos
fidei.
Et per hoc patet ad praedicta.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum in hoc sacramento remaneat substantia panis et vini post
consecrationem

1. — Conclusio est negativa et certa secundum fidem. Quam pro­
bat divus Thomas quatuor rationibus, quarum duae sunt potissimae.
Prima ratio est discursus theologicus procedens ex conclusione praece-

QUA EST. LXXV, ART. 2

269

dentis articuli et demonstrans quod non potest aliter incipere ease corpus
Christi in hoc sacramento nisi per conversionem substantiae panis in
ipsum, ac proinde quod non maneat substantia panis. Altera ratio desu­
mitur ex veritate formae. Hoc est corpus meum, quae non posset esse
vera si maneret substantia panis simul cum corpore Christi. De his
duabus rationibus disserendum est.
Ante omnia in hoc articulo observandum est quod dupliciter possu­
mus procedere ad probationem conclusionis articuli. Uno modo ad ca­
tholicos confirmandos ct erudiendos; altero modo ad haereticos convin­
cendum, sicut etiam fecimus articulo primo.
Si quidem priori modo procedamus, probatur conclusio. Primo, quia
definita est in concilio Constantiensi contra Wiclef. et in concilio Tri­
dentino. sess. 13, can. 2 ubi anathematizatur qui dixerit in eucharistia
manere substantiam panis et vini post consecrationem.
Probatur secundo, quia ibidem definitur quod substantia panis et
vini convertitur et transsubstantiatur in corpus et sanguinem Christi.
Item c. Firmiter, de summa Trinitate, in concilio Lateranensi tertio,
[Z. quarto], et etiam in concilio Florentino hoc ipsum definitur. Est
autem evidens lumine naturali quod id quod in aliud convertitur non
manet.
Deinde probatur rationibus divi Thomae in articulo, quarum duae
priores procedunt contra haereticos.
Si autem procedamus secundo modo, notandum est quod conclusinem hujus articuli negant non solum haeretici, qui realem praesentiam
corporis et sanguinis Christi in eucharistia inficiantur, sed etiam alii qui
fatentur praedictam realem praesentiam. Ajunt enim quod simul est
panis ct vinum. Hanc sententiam erroneam tenuit quidam Valerianus,
cujus meminit Thomas Waldcnsis libro Dc sacramentis, cap. 95. Quem
etiam errorem tenuit quidam Joannes Parisiensis (1), quamvis diffe­
renter; nam ipse Valerianus non solum ajebat manere substantiam seu
naturam panis et vini, sed etiam hypostases sive supposita. Quam sen­
tentiam secutus est Lut herus affirmans quod panis qui manet est signum
corporis. Christi ibidem existentis. Ceterum Joannes Parisiensis ajebat
naturam panis et vini uniri hypostatice vel suppositaliter corpori et san­
guini Christi, relictis propriis hypostasibus, sicut unitur humanitas Ver­
bo divino, non habens ibi propriam hypostasim.

2. — Dubitatur ergo primo, an possimus efficaciter probare,
supposita reali existentia corporis et sanguinis Christi in eucha­
ristia, quod non possit simul ibidem contineri substantia panis et
(1) J. PARieixxeis, Determinatio de modo existendi corporis Christi bi sacramento
altaris. Londtni. 1686.

270

DOMINICU8 BANKS

vint Non enim desunt ex catholicis qui negent necessariam esse conse­
quentiam ex conclusione praecedentis articuli ad conclusionem praesen­
tis articuli. Etenim Durandus in 4, d. 11, q. 1, et Palude q. 2, et Scotus
q. 3 fatentur quidem catholice in eucharistia non permanere substan­
tiam panis ct vini, ajunt tamen hoc non sufficienter colligi ex sacris
litteris, sed haberi tantum ex sola definitione Ecclesiae. Ratio illorum est
quia, inquiunt, optime verificantur verba Christi, Hoc est corpus meum
etiamsi admitteremus quod permanet substantia panis et vini. Scotus
enim dicit sensus illorum verborum esse, hoc est corpus meum, id est
hoc contentum sub pane est corpus meum. Durandus vero, cui videtur
consentire Palude, dicit quod cum in tali casu esset duplex substantia
in eucharistia, scilicet panis ct corporis Christi, posset illud pronomen
hoc demonstrare unam et non alteram.
3. — Arguitur ergo primo pro parte istorum doctorum et haeretico
rum... .*
4. — Arguitur secundo. Nam Gelasius pontifex in libello Contra
Eutychcn et Nestorium affirmat in eucharistia manere simul cum corpore
et sanguine Christi substantiam panis et vini. Et divus Chrysostomus in
epistola ad Caesarium, et Theodoretus in Dialogo primo et secundo, et
Hesychius lib. 2 In LeviHcum, et Kupertus abbas, lib. 2 In Exodum,
cap. 10 unanimiter tenent sententiam Joannis Parisiensis.
5. — Arguitur tertio. Si admittamus substantiam panis et vini uniri
hypostatice corpori et sanguini Christi, bene verificatur forma hujus
sacramenti, Hoc est corpus meum, demonstrato pane per hoc pronomen
hoc propter communicationem idiomatum. sicut verificatur, hic homo
est Deus propter identitatem suppositi in distinetis numeris. Sed etiam
verificatur, Deus patitur, et Deus oritur. Ergo ex sacris litteris non co­
gimur negare permanentiam panis et vini in eucharistia.
Confirmatur. Quia sancti Patres, ubi supra, comparant sacramentum
eucharistiae mysterio incarnationis: ergo videntur intelligere quod sic­
ut humana natura fuit unita hypostatice Verbo divino, ita in euchari­
stia substantia panis unitur hypostatice corpori Christi.
6. — Pro decisione hujus quaestionis sit nobis conclusio certa:
Sufficientissime et necessario colligitur ca sacris litteris, supposita
exist entia rcali corporis et sanguinis Christi in eucharistia, quod non
maneat in hoc sacramento substantia panù et vini.
Haec conclusio ita nobis certa est, ut contrariam sententiam, salvo
meliori judicio, reputemus periculosam ct derogantem sanae doctrinae
et auctoritati Ecclesiae ct faventem haereticorum erroribus.
Quarta pars paginae in qua inserenda erat ekpositlo argumenti remansit vacua.

QU A EST. LXXV, ART. 2

Probatur. Primo, quia Ecclesia non opus habet nostris revelationi­
bus ad definiendum et proponendum dogmata fidei, sed utitur vel tra­
ditionibus apostolicis, vel necessariis consequentiis ex his quae tradita
eunt ab Apostolis in sacris litteris. Hoc fundamentum est apud theologos
commune; v. g. distinctio realis divinarum personarum in unitate divi­
nae essentiae immediate pertinet ad fidem et in sacris litteris continetur.
Ceterum quod personae divinae distinguantur relationibus oppositis, est
conclusio necessaria quae necessario colligitur ex principiis fidei, ac
proinde ab Ecclesia definita fuit quando opus fuit illam definire, absque
nova revelatione. Similiter quod Filius Dei sit verus homo, principium
fidei est ; at vero quod sint duae voluntates, divina scilicet et humana,
est necessaria conclusio per bonam consequentiam deducta, sicut quod
Christus sit risibilis. Et hujusmodi conclusiones dicimus ad fidem per­
tinere mediate quidem per necessariam consequentiam ex principiis
fidei, ut oppositum dicamus esse errorem, quia qui negat illas conclu­
siones, negat consequenter principia ex quibus deducuntur. De qua re
plura diximus circa primam partem, q. 1, a. 2, dubio 1 ad tertium, et
art. 3 ad septimum. Verum est tamen quod, quia hujusmodi conclusiones
non omnes advertunt et penetrant quomodo necessario deducantur ex
principiis fidei, idcirco Ecclesia semper interponit suam auctoritatem ct
definit tales conclusiones quando opus est ad obviandum erroribus. Sic
definivit in Christo esse duas voluntates. Ergo similiter cum Ecclesia
definivit panem et vinum converti ct transsubstantiari in corpus et san­
guinem Christi, ac per consequens non manere substantiam panis et vi­
ni, profecto intellexit necessariam consequentiam ex verbis Christi, Hoc
est corpus meum. Ergo negare quod talis conclusio sufficienter colligatur
ex illis verbis dicendo, Hoc est corpus meum, est derogare auctoritati
Ecclesiae et dare ansam haereticis ut dicant quod Ecclesia suo cerebro
definiat hujusmodi assertionem. Nisi forte praedicti auctores velint
asserere quod Ecclesia habuit novam revelationem, quod catholici non
tenemur credere, nec enim oppositum docent communiter theologi.
Confirmatur optime ex consequentia quam facit Tridentinum ubi
supra, cap. 4, ubi sic habet : “Quoniam Christus redemptor noster corpus
suum id quod sub specie panis ct vini offerebat, vere esse dixit, ideo
persuasum semper in Ecclesia Dei fuit, idquo nunc denuo sancta haec
Synodus declarat, per consecrationem panis ct vini conversionem fieri
totius substantiae panis in substantiam corporis Christi Domini nostri,
et totius substantiae vini in substantiam sanguinis ejus. Quae conversio
convenienter et proprie a sancta catholica Ecclesia transsubstantiatio
est appellata”. Hactenus concilium. Qui talem consequentiam negat,
injurius est Ecclesiae, quae ex tali antecedenti intulit talem conclusio­
nem seu talem consequentiam; et favent haereticis qui negant illam

272

DOMINICUS BANEZ

consequentiam quam nos existimamus esse demonstrationem theo­
logicam.
Quidam autem ex nostris putant conclusionem osse apostolicam tra­
ditionem, eo quod concilium dicit, semper in Ecclesia persuasum fuit etc.
Sed profecto non opus est recurrere ad traditionem apostolicam, sed
sufficit bonitas consequentiae quam concilium approbat. Non enim abso­
lute dixit, semper in Ecclesia persuasum fuit, sed rationem adhibet
quare ita persuasum fuerit, videlicet quia Christus dixit. Hoc est corpus
meum; ex quo statim colligit Ecclesia, etiamsi Apostoli hoc in particu­
lari non docuerint, quod non manet substantia panis et vini in eucha­
ristia. Quod enim Apostoli hoc intellexerint, nulli catholicorum potest
esse dubium. Sed dicimus quod non fuit opus quod in particulari doce­
rent Apostoli non permanere substantiam panis et vini, quia hoc statim
per bonam consequentiam facile erat Ecclesiae ipsi colligere.
Tertio probatur conclusio magis in particulari. Quia illa verba. Hoc
est corpus meum. non possunt verifieari si permaneat substantia panis
in eucharistia, ut docet divus Thomas in hoc articulo et in 4 Sent., d. 11.
q. 1, a. 1. quaestiunc. 2, et lib. 4. Contra gentes, cap. 63. Et probatur,
quia illud pronomen hoc demonstrat substantiam contentam sub sensi­
bilibus accidentibus: ergo si ibi maneret substantia panis, demonstrare­
tur per pronomen hoc, et esset sensus quod substantia panis est corpus
Christi vel ut substantia panis et corpus Christi est corpus Christi,
quod est impossibile et absurdum ct impium.
Ncc valet solutio Scoti, quod sensus illorum verborum esset quod
contentum sub pane est corpus meum. Primo quidem quia improprium
esset asserere quod una substantia contineretur sub alia. Est enim pro­
prium quantitatis continere substantiam: substantia vero non dicitur
continere, nisi forte ipsa accidentia per modum inhaesionis. quae inquam
continentia non pertinet ad praesens institutum. Ergo non potest expli­
cari, ut ait Scotus, quod substantia panis contineat corpus Christi.
Deinde, quia pronomen hoc in illis verbis est demonstrativum substan­
tiae: ergo ex vi verborum demonstratur tota substantia quae continetur
sub sensibus accidentis, ac proinde demonstratur substantia panis, essetque sensus: Totum hoc quod vobis do, est corpus meum, quod est impos­
sibile, quia verificaretur pars de toto.
Item non valet solutio Durandi, quod pronomen hoc demonstraret
unam substantiam ct non aliam. Primo quidem quia non explicat quo­
modo corpus Christi in illo casu contineretur sub accidentibus, quia
cum ipsa accidentia inhaererent substantiae panis, non possunt conti­
nere corpus Christi nisi mediante substantia panis, cui immediate inhae­
rerent. Et substantia panis, ut diximus contra Scotum, continere non
posset corpus Christi. Ergo non salvaretur sacramentalis continentia

QUAE8T. LXXV, ART. 2

273

corporis Christi. Deinde probatur esse falsam explicationem Durandi.
Quia pronomen hoc non accipitur communiter, sed singulariter: ergo
ostendit in singulari substantiam contentam sub speciebus. Sed inquit
Paludanus quod ex intentione Christi pronomen hoc fuisse determina­
tur ad demonstrandam substantiam corporis Christi, et non omnem
substantiam sub speciebus contentam. Haec inquam solutio non valet,
quia nunc non possumus judicare de intentione Christi nisi quatenus da­
tur nobis intelligi in illis verbis, Hoc est corpus meum. Sed ex vi talium
verborum demonstratur omnis et tota substantia contenta sub acciden­
tibus. Ergo non est aliqua ratio quare ostendatur una substantia et
non altera, cum utraque contineatur sub accidentibus. Immo vero ei
aliqua substantia in particulari demonstraretur, et non altera, illa eeset
potius substantia panis, quae magis proprie et naturaliter contineretur
sub accidentibus. Ergo nulla ratione possent illa verba proprie verificari, nisi dicamus substantiam panis converti in substantiam corporis
Christi nec manere in sacramento.
7. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod
tam sacra scriptura quam etiam sancti patres aliquando corpus ipsum
Christi contentum sub speciebus panis appellant panem, et similiter
sanguinem contentum sub speciebus vini appellant vinum. Et hoc tri­
plici ratione. Primo quidem quia in sacris litteris consuetum est ut
aliqua res nominetur nomine illius rei ex qua facta est, etiamsi haec
res non maneat; v. g. Exodi 7 virga Moysi jam conversa in serpen­
tem, adhuc appellatur virga. Quia igitur corpus Christi ct sanguis
fiunt ex pane et vino in hoc sacramento, idcirco appellantur aliquando
panis et vinum. Deinde quia in sacris litteris solent res appellari secun­
dum id quod apparent; v. g. Genesis 16 angeli appellantur viri, quia
in forma trium virorum apparuerunt Abrahae. Cum igitur in hoc sa­
cramento corpus et sanguis appareant sub specie panis ct vini, idcirco
appellantur panis ct vinum. Tertio, quia panis in scriptura sacra vo­
catur omne illud quod reficit et sustentat etiam specialiter; v. g. in Psal­
mo 77 ipsum manna vocatur panis. Et idcirco corpus Christi in eucha­
ristia potest dici panis, quia est alimentum spiritus. Ita dicitur Joan­
nis 6 (v. 52) : Panis quem ego dabo, caro mea est. Et iterum: Caro mea
vere est cibus, nimirum quia dum comeditur sub specie panis corpora­
liter, etiam reficit spiritum, quae refectio significatur per ipsammet
corporalem manducationem sub specie panis. Et in hoc sensu appellatur
a concilio Tridcntino, sess. 6, c. 8 ipsum corpus Christi panis supersub­
stantialis. quia prout est unitum Verbo divino omnem substantiam crea­
tam superexcedit. Et secundum hanc intelligentiam, multi ex patribus
interpretantur illam petitionem, Panem nostrum quotidianum, de hoc
sacramento ; v. g. divus Hieronymus, Matthaei 6 : divus Ambrosius,
18

274

DOMINICUS BANEZ

lib. 5 De sacramentis; divus Augustinus, lib. secundo De sermone Do­
mini in monte, c. 10 (1). De praedictis rationibus videatur divus Remigius super Psalmum 21.
Aliter etiam possumus respondere argumento, quod species sacramentales quae sunt sacramentum tantum appellantur panis ct vinum
quia virtus corporis ct sanguinis Christi reficiunt animam, et quia non
solum retinent similitudinem panis et vini, sed etiam virtutem et opera­
tionem omnem, sicut si continerent substantiam panis et vini.
8. — Ad secundum argumentum respondetur quod liber ille non est
Gelasii papae, ut ostendit magister Cano lib. 6 De locis, cap. ultimo,
ad 9 argumentum, sed est cujusdam Gelasii qui in aliis multis erravit,
ut ait Decanus Lovaniensis art. 14, vel alterius Gelasii Caesariensis, ut
ait Claudius [de] Sainctes [Z>c rebus eucharistiae controversis repeti­
tiones seu libri decem], repetitione octava, cap. ultimo. Ceterum epistola
illa ad Cacsarium allegata falso adseribitur divo Chrysostomo. sed fuit
cujusdam Joannis Constant inopolitani, ut ait ipse Claudius Sainctes.
Reliqui voro auctores citati in argumento secundo interpretandi sunt
juxta modum dicendi ad primum argumentum.
9. — Ad tertium argumentum, Petrus de Alliaco in 4, q. 2 de eucha­
ristia. arbitratur esse probabilem sententiam Joannis Parisiensis, ct se­
cundum illam optime verificantur omnia quae pertinent ad veritatem
hujus sacramenti. Sed profecto iste doctor erravit cum Joanne Pari­
siens!. At vero dominus Mirandulanus in Astrologia, q. 6. cum teneat
catholice quod in eucharistia non maneat substantia panis et vini, ait
tamen quod potuit fieri ut substantia panis uniretur hypostatice corpori
Christi. Et hoc dupliciter fieri potest : uno modo ut immediate uniretur
divino supposito; altero modo ut immediate uniretur ipsi naturae cor­
poreae ct mediate divino supposito, sicut albedo immediate inhaeret
quantitati ct mediate sed principaliter ipsi substantiae. Dicit secundo
quod facta hac hypothesi sive suppositione, nihilominus verificarentur
omnia quae sacra scriptura et concilia asserunt de hoc sacramento.
Nos autem dicimus primo, passibile quidem est quod substantia panis
uniretur immediate divino supposito, sicut de facto humana natura
unita est, ut patet ex his quae dicta sunt supra, q. 3. a. 7. Sed hoc esset
imperti nens ad realem praesentiam corporis et sanguinis Christi in
eucharistia. Probatur, quia ex illa suppositione solum sequitur quod
Verbum divinum esset panis sicut modo est homo. Item, quod verificaretur haec propositio: panis est homo ratione unitatis suppositi. Non
tamen verificaretur quod corpus humanum Christi esset ubicumque in­
veniretur illo panis. Poterat enim corpus Christi esse in hoc sacramen(1)

Ct. S. Avouer. De SerniOMe Domini in monte, lib. 2. cap. 10. ML 34. 12S5.

QUAEST. LXXV, AKT. 2

275

to, et natura panis extra sacramentum; ct econtra poterat natura panis
esse in hoc sacramento, et corpus Christi non esse ibi.
Secundo dicimus quod illa unio naturae panis ad naturam corporis
immediate est impossibilis et implicat contradictionem. Probatur, quia
nulla natura substantialis est terminabilis immediate ab aliena natura
substantiali, ut ostenditur supra, q. 3. a. 1. Et quamvis aliquis dicat
cum Scoto quod humanitas assumpta a Verbo retinet propriam existentiam. et quod per illam existentiam corporis Christi poterit terminari
immediate natura panis, respondetur quod admissa illa sententia Scoti,
quae parum consentanea est cum mysterio incarnationis, ut ostenditur
supra, q. 17, a. 2, nihilominus non poterit illa existentia creata termi­
nare aliam naturam substantialem. Immo propterea Scotus ait in hu­
manitate Christi manere propriam existentiam, quia reputat impossibile
quod existentia propria unius naturae suppleatur per existentiam alte­
rius naturae, etiam divinae. Alioquin dixisset quod, sicut personalitas
humanitatis Christi propria supplebatur personalitate Verbi divini, ita
existentia humanitatis suppleretur existentia Verbi.
Et denique, quamvis omnia illa essent possibilia, tamen non verificarctur illa forma. Iloc est corpus mentm, eo quod nomine corporis non
intelligitur nisi altera pars compositi; quia non potest verificari de
ipso composito in recto sive de supposito naturae substantalis. Ergo
quamvis in illo casu velificaretur quod panis est homo, quia suppositum
divinum est panis et est homo, sed non verifiearetur quod panis est
corpus Christi, sicut modo non verifieatur quod Deus est corpus Chri­
sti, quamvis natura divina et humana sint in eodem supposito; nec ista
verifieatur, Christus est corpus suum. Et tamen non verificarentur alia
multa quae modo verificantur circa hoc mysterium; v. g. non posset
verificari conversio transsubstantiatio, manerent enim duae naturae sub­
stantiales distinctae; nec verifiearetur quod accidentia manent sino
subjecto, quae omnia secundum fidem catholicam modo confitemur.
Ad confirmationem respondetur quod intentio sanctorum patrum ea
est et ad hoc inducunt exemplum de mysterio incarnationis, non quia
in mysterio eucharistiae sit nova unio hypostatica, sed ut intelligamus
quod, sicut Verbum divinum unitur hypostatice naturae humanae, ita
credimus aliam unionem mirabilem qua corpus Christi unitur speciebus
panis et vini (piae dicuntur sacramentum tantum, et ex invisibilibus
corpore et sanguine Christi quae dicuntur sacramentum et res, quem­
admodum Christus includit naturam humanam corporalem et visi­
bilem secundum se et personam Verbi invisibilem et invisibiliter suppositantom humanam naturam.

276

DOMINICUS BANEZ

10. — Dubitatur secundo, an per absolutam Dei potentiam cor­
pus Christi possit incipere esso sub speciebus panis et vini alio
distincto modo a duobus quos [jouit divus Thomas in articulo primo,
ac proinde quaerimus an ipsa ratio divi Thomae sit de modo quo
procedat, etiam secundum absolutam Dei potentiam, an potius se­
cundum potentiam ordinariam.
In qua quaestione jam incipimus insinuare necessitatem transsubstantiationis, de qua latius dicendum est in art. 4. Nunc autem ad dubium
propositum ut respondeamus, sciendum est duas esso contrarias senten­
tias. Altera est Ferrariensis, 4 Contra gentes, cap. 63, asserentis esso
impossibile, etiam secundum Dei potentiam, quod alio modo praeter duos
quos ponit divus Thomas incipiat esse corpus Christi sub speciebus pa­
nis. Hoc ipsum opinatur esse probabile Capreolus in 4, d. 11, q. 1 ad
primum Scoti, contra tertiam conclusionem, ct -Marsilius q. 8 ad octa­
vum. Ratio hujus sententiae est quia ex parte corporis Christi quod
realiter existit in caelo non potest intelligi alia mutatio ut incipiat
esse hie sub speciebus panis, nisi mutatio localis. Et rursus ex parte
substantiae panis non potest alia mutatio intelligi quae conferat ad
praesentiam corporis Christi in sacramento nisi conversio substantiae
panis in ipsum corpus Christi. Ergo hoc solo modo potest intelligi prae­
sentia corporis Christi in hoc sacramento. Probatur consequentia, nam
prior ille modus demonstratur a divo Thoma impassibilis.
Altera sententia.est Cajetani et magistri Soto super hunc articulum
et aliorum modernorum, quod divus Thomas non loquitur secundum
absolutam Dei potentiam, secundum quam arbitrantur quod alio modo
praeter illos duos poterat corpus Christi incipere esse do novo sub spe­
ciebus panis. Ratio hujus sententiae est quia praesentia corporis Christi
in eucharistia non est effectus formalis ipsius conversionis panis in
ipsum nec mutationis localis corporis Christi, sed dumtaxat est effectus
in genere causae efficientis. At vero Deus per sripsum immediate potest
exercere omnino officium causae efficientis. Ergo poterit efficere prae­
sentiam corporis Christi in hoc sacramento absque mutatione panis in
ipsum ct absque mutatione locali corporis Christi. Non enim implicat
contradictionem. Ceterum quisnam sit iste modus possibilis Deo, non
potest a nobis intelligi aut explicari ; modus autem transsubstantiationis
melius explicatur aut intelligitur a nobis: ac proinde ratio divi Thomae
optima est ct persuasoria. Quapropter haec sententia Cajetani com­
munior est inter theologos.
11. — Pro decisione hujus difficultatis, nos dicimus duo. Primum
est: Negari non potest quin Deus potuisset facere praesens corpus Chri­
sti sub accidentibus panis absque conversione substantiae panis in
ipsum. Probatur. Quia potest Deus prius tempore annihilare substantiam

QVAKST. LXXV, ΑΛΤ. 2

277

panis et conservare accidentia sine subjecto, et postea facere ut sub illis
accidentibus inciperet esse corpus Christi de novo, ct non sicut i in loco,
sed sicut modo est de facto, non immediate ratione quantitatis, sive sit
possibilis mutatio localis corporis Christi ad diversa loca, sive possit
Deus deducere ipsum corpus Christi de caelo ad terram non deducendo
illum per media modo quantitative, sed modo quo moventur angeli de
loco in locum non transeuntes per medium. Probatur, quia in dictis a
nobis nulla est implicatio contradictionis: ergo non est denegandum hoc
fieri posse divina potentia.
Dico secundo: quod eo modo quo nunc de facto virtute verborum
consecrationis, scilicet, Hoc est corpus meum, etc. incipit esse corpus
Christi in hoc sacramento, impossibile est quod incipiat nisi per con­
versionem ct transsubstantiationem panis in ipsum. Probatur. Primo,
nam Ecclesia determinavit tamquam certum de fide quod corpus Christi
incipit esso in hoc sacramento per conversionem panis in ipsum, non
ex aliqua nova revelatione, sed per necessariam consequentiam, ut di­
ctum est, ex illis verbis consecrationis, Hoc est corpus meum. Ergo intel­
lexit quod verba consecrationis quae divina virtute efficiunt quod signi­
ficant, non poterant verificari nisi per hoc quod substantia panis transsubstantiaretur in corpus Christi. Ergo in casu a nobis proposito quod
prius annihilaretur panis et postea collocaretur sub accident ibus corpus
Christi, non poterat verificari illa forma practica, Hoc est corpus meum,
efficiendo quod significat sicut modo verificatur, ac proinde fuisset aliud
sacramentum vel mysterium. Nec esset idem modus existendi sacramentalis sicut modo est, sed potius tunc verificaretur, Hic est corpus meum.
Ncc mutatio illa esset substantialis sicut modo est per hoc quod sub­
stantia in substantiam transit, sed solum esset mutatio et novitas con­
tinentiae ex eo quod accidentia inciperent continere corpus Christi, quae
quidem novitas et mutatio accidentalis est.
Ex dictis sequitur quod ratio divi Thomae quae procedit dc speciali
modo existendi corporis Christi in eucharistia, optime concludit quod
alius modus non sit possibilis nisi per conversionem substantiae panis
in corpus Christi. Alias non esset hoc sacramentum ejusdem rationis
cum illo mysterio quo aliter' fieret, siquidem forma hujus nostri sacra­
menti postulat talem conversionem ut efficiat quod significat. De qua
re plura dicenda sunt in articulis sequentibus tortio et quarto.
Ad rationem autem Cajetani, quatenus militat contra nostrum se­
cundum dictum, respondetur quod conversio substantiae panis in cor­
pus Christi [non?] est causa efficiens praesentiae corporis Christi, sed
ratio formalis talis modi existendi sacramentaliter in hoc sacramento,
unde consequitur necessaria consequentia corporis Christi praesentia
respect i va sub accidentibus.

278

IMIMÎNICUS BANEZ

ARTIC ;u I>US T E RT I U.S

Utrum substantia panis, post consecrationem hujus sacramenti,
annihiletur, aut in pristinam materiam resolvatur

Prima conclusio: Substantia panis et vini non resolvitur in
materiam praejacentem.
Secunda conclusio: Substantia pants et vini non annihilatur.
Tertia conclusio, ad primum : Substantia panis vel vini facta con­
secratione nec manet sub speciebus sacramenti nec alibi.
Hic articulus examinandus est simul cum sequenti articulo quarto.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum panis possit converti in corpus Christi
1. — Prima conclusio: Necesse est dicere quod corpus Christi
incipiat esse in hoc sacramento per conversionem sui>stantiae panis
in corpus Christi.
Secunda conclusio: Ista conversio non est similis conversioni­
bus naturalibus, sed est omnino supematuralis sola virtute [divi­
na] effecta.
Tertia conclusio: Haec conversio non est formalis sed substan­
tialis, nec continetur inter species motus naturalis, sed proprio
modo potest dici transsubstantiatio.
Quarta conclusio, ad primum: Haec conversio est sicut in sub­
jecto in utraque substantia sicut ordo et numerus.
Quinta conclusio, ad secundum : In conversione totius substantiae
non est accipere subjectum.
2. — Circa hos duos articulos et circa sequentem disputationem,
ante omnia statuenda sunt ea quae secundufa fidem tenenda sunt; v: g.
quod substantia panis quae non manet, convertitur ct transsubstantiatur
in corpus Christi, ut definitum est in conciliis, ut dictum est in articulo
secundo. Quae veritas non est nova in Ecclesia, sed per apostolicam
traditionem vel logica ct necessaria [consequentia deducta]. De qua re
Vide Sixtum Senensem in sua Bibliotheca, lib. 6, adnotatione 111, ubi
inter alia refert preces divi Clementis et divi Basilii, in quibus sacer­
dos orat ut Spiritus Sanctus descendat ut panem convertat in corpus
Christi et vinum in sanguinem. Ergo haec veritas jam olim tempore

QUAEST. UXXV, ART. 4

279

Apostolorum credebatur, nam divus Clemens fuit discipulus Petri
apostoli.
Deinde sunt plurima antiquorum patrum testimonia, quae videnda
sunt apud Joannem Garctium in prima clase, ubi supra (1), et multa
hic, Dc consecratione, d. 2. Verum est tamen quod nomen transsulwtantiatiationis inventum fuit a patribus concilii Lateranensis ut distin­
guerent hanc conversionem ab aliis.

3. — Dubitatur primo, utrum in consecratione eucharistiae an­
nihiletur panis.
Hoc dubium movetur ad majorem intelligentiam admirabilis con­
versionis panis et vini in corpus et sanguinem Christi.
Arguitur primo pro parte affirmativa, in consecratione eucharistiae
tota substantia panis totaliter movetur de esse ad non esse: ergo annihi­
latur. Antecedens probatur, nam nec manet forma nec materia in seipsis,
nec in potentia. Consequentia vero patet, quia hoc est annihilari, nulla­
tenus manere.
4. — Secundo arguitur. Creatio et annihilatio directe opponuntur;
sed creatio est mutatio totius entis de non esse ad esse : ergo annihilatio
viceversa erit ubi tota substantia procedit de esse ad non esse. Sed
quando consecratur hoc sacramentum ita procedit tota substantia panis
de esse ad non esse. Ergo annihilatur. Ncc valet respondere quod con­
versa est in corpus Christi, quia hujusmodi conversio non destruit ratio­
nem annihilationis ejus quod est in termino a quo. Probatur, quia in
termino ad quem solum invenitur quod sit substantia corporis Christi
ubi antea erat panis, quemadmodum si Deus annihilaret Petrum ct in
loco ejus collocaret Paulum, esset nihilominus vera annihilatio Petri.
Ergo vera est etiam annihilatio panis.
5. — Arguitur tertio. Eo modo terminus prior convertitur in poste­
riorem sicut posterior succedit priori. Sed corpus Christi non succedit
substantiae panis secundum esse quod jam habet in caelo, sed solum
secundum praesentiam sub illis accidentibus. Ergo substantia panis
solummodo permutatur in praesentiam corporis Christi, ac proinde
annihilatur.
Confirmatur primo, et probatur quod non aliter possit esse corpus
Christi terminus conversionis nisi praedicto modo, quatenus fit prae­
sens ipsis accidentibus ubi antea erat substantia panis. Est argumentum.
Nihil potest esse terminus actionis real is nisi recipiat aliquod esse reale.
Sed corpus Christi non recipit in se aliquod esse reale. Ergo secundum
(1) J. Gurrius, OmwiMm aetatum et nationum in veritatem corporis Christi Ih
eucharistia per XV! Saecul. consensus, Antuerplae 1561.

280

DOMINICUS BANEZ

8C non potest esse terminus conversionis panis rcalis in ipsum, sed solum
secundum aliquid extrinsecum ct respectivum, videlicet secundum praesentialitem ad accidentia panis.
Confirmatur secundo. Nam destructis accidentibus quae manent in
eucharistia, desinit esse corpus Christi in illis, non per aliquam muta­
tionem secundum suum esse substantiale, sed solum desinit esse prae­
sens illis accidentibus. Ergo secundum suum esse substantiale non fuerat
terminus conversionis sacramentalis, ac proinde panis omnino annihilatus est.
6. — Propter haec argumenta Scotus in 4, d. 11, q. 3 reputat impos­
sibile substantiam panis posse converti in corpus Christi praeexistentis
substantialiter. Distinguit enim ille quod tripliciter potest imaginari
fieri conversionem. Primo, ut divus Thomas ait, quod una res substan­
tialiter convertatur in alteram sine mutatione ejus in quam convertitur.
Secundo, quando ex una re alia de novo generatur, sicut ex aqua fit
aer. Tertia conversio est quam ipse Scotus appellat adductivam termi­
ni ad quem, illuc ubi erat terminus a quo. Et ita dicit quod Deus ratio­
ne annihilationis panis facit quod corpus Christi sit praesens sub acci­
dentibus ubi antea erat panis. Et hac ratione inquit haec conversio vo­
catur adductiva, non quia secundum rem sit vera conversio substan­
tialis. Et haec sola habet locum in hoc sacramento. Nam illa quam ponit
divus Thomas est inintelligibilis. Secunda vero constat quod non potest
competere huic mysterio, non enim corpus Christi generatur cx pane,
utpote vel quia antea praestiterat. Ex quibus omnibus colligit Scotus
quod corpus Christi non terminat hanc conversionem formaliter se­
cundum suum esse substantiale et absolutum, sed solum quatenus con­
stituitur praesens sub speciebus gerens vicem substantiae panis.
Eamdem sententiam sequitur Gabriel in lectione 40 Super canonem
missae, et citat Occam; et Paludanus aliquatenus inclinat in eamdem
sententiam in 4, d. 11, q. 3, non tamen asseveranter, ut ipse ait.
Haec sententia Scoti merito rejicitur a theologis. Primo, quia non
explicat quomodo illa sua conversio sit adductiva corporis Christi quod
antea praeexistebat in caelo. Nec enim dicit quod per motum localem
veniat ut fiat praesens; nec quod de novo tradatur [trahatur?], ut sci­
licet sit praesens speciebus sacramental ibus ; nec potest dici quod de
novo conservetur illic ubi antea non erat. Ergo minus intelligibilis est
haec propositio scotica. Secundo, quia licet Scotus voce tenus aliquo
modo fateatur conversionem ct transsubstantiationem, tamen re ipsa
negat, asserens terminum formalem hujus mutationis non esse absolu­
tum et substantialem, sed solum respectivum et accidentalem quatenus
corpus Christi de novo incipit esse sub speciebus et converti sub illis.
Ergo secundum Scotum non proprie est conversio substantiae in sub-

QUAEST. TJCXV, ART. 4

281

stantiam quae dicitur transsubstantiatio, ut concilium Tridentinum
determinat ubi supra. De qua re dubiis sequentibus plura dicenda sunt.
Nunc autem breviter ponimus conclusionem.
7. — Prima conclusio: Desilio panis et vini per conversionem non
potest dici annihilatio. Probatur. Primo, quia proprie annihilatio est
quando res convertitur in nihilum. Sed secundum fidem catholicam et
determinationem conciliorum Tridcntini et Florentini, panis in hoc
mysterio vertitur et convertitur in corpus Christi. Ergo non annihila­
tur, alias non esset proprie conversio et transsubstantiatio, quod est con­
tra definitiones conciliorum. Probatur secundo ct explicatur optimo
exemplo in naturalibus. Nullus enim philosophorum asserit quod in
generatione entis naturalis forma corrupti annihiletur, etiamsi forma
desinat esse. Et ratio physica est quia ordine naturae et ex vi talis mu­
tationis et intentionis talis agentis illa desitio formae per se ordinatur
ad introductionem formae substantialis. Ergo proportionabiliter in hac
supernaturali mutatione dicendum est quod panis non annihilatur.
Quia quamvis totaliter desinat esse materia et forma panis, tamen illa
desitio per se ordinatur ab auctore supernaturali ut corpus Christi
incipiat esse de novo ubi antea non erat, non solum secundum modum
respectivum, sed secundum modum substantialem, quatenus substantia
panis vero conversa est in ipsum. Unde consequitur praesentia respecti­
ve ad ipsa accidentia. Confirmatur. Quia multo minus debet dici an­
nihilatio desitio panis in hoc mysterio quam desitio formae substan­
tialis in generatione rei naturalis; quia in generatione rei naturalis
forma quae desinit non convertitur in formam quae incipit, sed solum
invenitur quod forma quae incipit esse, actuat substantialiter materiam
quae actuabatur ab altera forma, et ad hoc ordinatur ipsa desitio formae
prioris. At vero in nostra mirabili mutatione tota substantia panis con­
vertitur in totam substantiam corporis Christi: ergo multo minus debet
annihilatio vocari illa desitio panis.
8. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primam, concedo
antecedens, et nego consequentiam, quia non sufficit ut sit annihilatio
quod tota substantia panis desinat esse, sed quod terminus mutationis
per quem desinit esse non sit aliquid. At vero in mutatione nostra sacramcntali desinit esse tota substantia panis, non per se primo, sed quia
per se primo convertitur in corpus Christi.
9. — Ad secundum concedo majorem et minorem et primam con­
sequentiam, dummodo consequens intclligatur do processione quae per
«c primo est de osse ad non esse ; at vero in hoc sacramento non invenitur
talis terminus ad quem per se primo talis mutatio terminetur. Ad replicam autem, nego antecedens. Ad probationem etiam nego antecedens;
immo vero terminus ad quem non est sola praesentia corporis Christi

uaMRFSA HAU

282

DOM I Stees BASF/.

sub accidentibus praesenti. Esset enim terminus accidentalis ct respe­
ctive et verus hujus mutationis sacramentalis. Modus autem intrinse­
cus hujus mutationis est per transsubstantationem panis in corpus Chri­
sti, ex quo consequitur illa praesentia respective et continentia passiva
corporis Christi sub speciebus panis. Et idcirco exemplum positum de
annihilatione Petri ct creatione Pauli in eodem loco non est ad propo­
situm. nisi forte per divinam potentiam transsubstantietur Petrus in
Paulum praexistentem; tunc enim non esset annihilatio Petri. Dixi ta­
men praeexistentem ; nam si Paulus totaliter de novo produceretur, non
putares esse transsubstantiationem.
10. — Ad tertium nego minorem, si intelligatur de esse substantiali
quod Christus habet in caelo. Si autem intelligatur tantum de esse quo­
dam accidentali et respective secundum quod Christus est in caelo visi­
biliter, vera est. Sed consequentia non valet cum fit: ergo substantia
panis solummodo permutatur in praesentiam corporis Christi, ac proin­
de annihilatur: immo vero non permutatur per se primo in praesentium
respect ivam. sed in ipsam substantiam corporis Christi.
Ad primani confirmationem respondetur quod, quamvis in naturali­
bus conversionibus concedatur major, argumentum tamen in hac mira­
bili transsubstantiatione non habet locum propter rationem divi Thomae
in articulo. Deinde illa major deficit in motu locali, in cujus termino
mobili nihil recipit rcale intrinsecum. At vero in nostra mirabili conver­
sione corpus Christi non per se primo coepit habere respectum prae·
sentialitatis ad accidentia panis, sed per se primo incoepit esse substan­
tialiter, quatenus fuit terminus substantialis conversionis substantiae
panis in ipsum corpus Christi. Et hic est specialis ct formalis modus per
quem de novo corpus Christi incipit esse et est in hoc sacramento.
Ad secundatu confirmationem respondetur quod, quamvis corpus
Christi quando accidentia panis corrumpuntur desinit esse in illis, non
tamen desinit per aliquam mutationem sui, scr per desit ionem acciden­
tium. Negatur tamen consequentia cum infertur quod ratio existendi in
hoc sacramento non fuerat transsubstanliatio panis in ipsum; quemad­
modum non sequitur cum desinit esse tabula per corruptionem et desi­
nit Deus esse in illa : ergo ratio existendi in illa ipsi Deo esset substan­
tia tabulae, ct non potius divina operatio et conservatio. Item, est illic
instantia: Corruptis accidentibus aquae, desinit esse forma substantialis
aquae in ipsa materia : ergo ratio informandi materiam non competebat
ipsi formae substantiali secundum se. Verum est tamen quod non solum
ex lege divina et pacto conservatur corpus Christi quandiu perseverant
propria accidentia panis; sed etiam ex vi modi specialis existendi in
hoc sacramento statim consequitur quod, quandiu sint illa accidentia,

QLAEST. bXXV, AKT. 4

283

sit etiam ibi corpus Christi, ut verificetur id quod ilia forma, Hoc est
corpus meum, significavit et fecit. Habetur ergo quod nulla ratione
potest dici quod panis annihilatur.

11. — Dubitatur secundo circa secundam conclusionem, an con­
versio panis sit omnino su pernaturalis.
Arguitur primo pro parte negativa. Id quod est omnino supernaturale
non potest cognosci lumine naturali ; sed hanc conversionem potest
congnosccre daemon lumine naturali : ergo non est omnino supernaturalis. Probatur major, quia potentia luminis naturalis non se extendit
ad objectum supernaturale. Probatur minor, quia daemon virtute natu­
rali cognoscit extrema hujus conversionis, scilicet substantiam panis quae
convertitur, et corpus Christi in quo convertitur. Ergo cum videat et
comprehendat quod corpus Christi incipit esse sub speciebus panis, et
quod panis desinit esse sub illis speciebus, et non per aliquam annihilationem, intclligvt quod fuit transsubstantiatio panis in corpus Christi.
Igitur non est omnino supernaturalis ordinis.
12. — Secunda arguitur. Ratio divi Thomae in art. 4 est naturalis
et metaphorica demonstratio, quae concludit talem conversionem esse
possibilem per divinam potentiam: ergo hujusmodi possibilitas non est
ordinis supernaturalis. Antecedens probatur, quia principia quae assu­
mit sunt ordinis naturalis, scilicet omne agens agit inquantum est in
actu et secundum modum quo est in actu; item, quod Deus est actus
infinitus, cum sit suum esse per essentiam. Quod si aliquis dicat quod,
quamvis possibilitas hujus conversionis sit ordinis naturalis, tamen bone
potest contingere quod ipsa actio quantum ad exercitium superet facul­
tatem luminis naturalis. V. g. potest demonstrari quod Deus possit creare
producendo aliquem ex nihilo; at vero quod de facto creaverit mundum
initio temporis, est articulus fidei, et non potest demonstrari. Non inquam
valet haec solutio, quia actus et potentia debent esse ejusdem ordinis,
ut est commune proloquium mctaphysicum. Ergo si naturali ratione
demonstratur quod sit possibile per divinam potentiam fieri conversio­
nem unius substantiae in alteram, sequitur quod etiam ipsa actualis
conversio sit ejusdem ordinis et cognoscibilis lumine naturali.
Nec instantia de creatione mundi aliquid valet, quia quamvis homi­
nes non possint naturaliter cognoscere quod mundus incoeperit initio
temporis, tamen angelus naturaliter cognoscit seipsum creatum simul
cum natura corporali initio temporis. Ergo secundum se haec veritas,
quod Deus possit creare et creaverit, non est ordinis supernaturalis.
Haec quaestio movetur ut explicetur ratio divi Thomae; nam ipse
videtur intendere prima facie quod possit demonstrari possibilitas con­
versionis ex principiis necessariis per bonam consequentiam. Sed in

284

DOMINICUS BANKS

oppositum est argumentum quo probatur quod etiam ipsa conversio
esset ordinis naturalis.
13. — Pro decisione hujus difficultatis, sit prima conclusio: Ratio
divi Thomae non est demonstratio quae directe probet possibilem esse
talem conversionem.
Haec conclusio probatur primo, quia alias hoc mysterium non esset
per sc supcrnaturalc. Secundo probatur, quia pari ratione demonstra­
retur quod res corporalis possit converti in mere spiritualem, v. g. lapis
in angelum, quod quidem divus Thomas negat art. 6 hujus quaest. et
q. 76. a. 1, et Durandus in 4, d. 11, q. 2, quamvis Scotus ibidem con­
cedat, et Cajetanus super istum articulum. Et quidem de Scoto non
mirum est quod hoc possibile reputet, quia nihil aliud existimat esse
conversionem panis in corpus Christi quam annihilationem panis ut
corpus Christi fiat praesens accidentibus.
Secunda conclusio: Conversio panis in corpus Christi est omnino
xupematuralis, ita ut non possit ratione naturali demonstrari ejus pos­
sibilitas, nec post factum naturali lumine aliquo evidenter cognosci.
Probatur hacc conclusio a simili. Quia non minus superat facultatem
intellectus creati ista mirabilis conversio quam mysterium incarnatio­
nis. Sed de mysterio incarnationis similis conclusio asseritur a theolo­
gis. Ergo etiam de eo mysterio asserenda est. Probatur major, quia quod
natura humana terminetur ad personalitatem divinam, quamvis excedat
omnem capacitatem intellectus creati, tamen assignatur aliqualis ratio
ex parte infinitatis divinae personae. Et ita videtur magis persuasibile
quod humanitas uniatur hypostatice personae divinae sine mutatione
personae cum mutatione humanitatis, quae de se mutabilis est. At vero
cum substantia panis convertatur in hoc mysterio in corpus Christi,
quod ex natura sua finitum est ct mutabile, absque aliqua mutatione
ipsius corporis, videtur minus persuasibile quod sit possibile hoc myste­
rium. Confirmatur. Propterea theologi negant quod natura creata pos­
sit uniri hypostatice alienae personalitati creatae, quia personalitas
creata finita est et limitata ad personandum propriam naturam.
Tertia conclusio: Ratio divi Thomae in hoc articulo evidenter de­
monstrat esse credibile hoc mysterium, et etiam quod non possit demon­
strari esse impossibile.
Explicatur haec conclusio ratione communi qua divus Thomas osten­
dit 2. 2, q. 1, a. 4 quod res fidei sunt evidenter credibiles, de qua re
vide quae diximus ibi, dubio tertio.
Deinde probatur a simili. In mysterio Incarnationis et Trinitatis
solvimus argumenta gentilium et haereticorum cx infinitate divinae
personalitatis respectu hujus naturae, vel ex infinitate divinae essentiae
respectu trium personarum. Ergo similiter in hoc mysterio possumus

QUAEST. LXXV, ART. 4

285

procedere ad solvenda argumenta contraria cx infinitate agentis, ut non
probetur a contrariis esse impossibile quod panis convertatur substan­
tialiter in corpus Christi. Ceterum, directe non probatur ratione divi
Thomae quod sit possibile, nec ratione contraria quod sit impossibile.
14. — Ad argumenta in oppositum, respondetur. Ad primum, nego
minorem si intelligatur de cognitione evidenti ipsius modi quo corpus
Christi est in hoc sacramento. Si autem sit sermo de cognitione fidei
adquisitae vel infusae erga modum existendi, concedo minorem. Ad
probationem, negatur consequentia. Nam quamvis daemon cognoscat
extrema hujus mutationis et ipsum corpus Christi prout est in se, non
tamen intelligit clare modum quo incipiat esse sub speciebus panis,
nec potest evidenter judicare quod non sit annihilatio panis, sed tan­
tum videt quod ibi non est panis, ignorans modum quo desivit esse.
15. — Ad secundum argumentum respondetur quod ratio divi Tho­
mae non concludit directe quod non implicat contradictionem quod fiat
talis conversio, sed solum probat quod non possit demonstrari quod
implicet contradictionem fieri talem conversionem; etenim in ipsa ra­
tione fundati, possumus respondere facile omnibus argumentis. Quod
si quis objiciat, contra si ratio divi Thomae probat evidenter hoc myste­
rium esse credibile, sequitur quod probat esse possibile. Probatur se­
quela, quia impossibile non est credibile. Respondetur, nego sequelam.
Ad probationem respondetur quod impossibile quod judicatur impossi­
bile. non est credibile. Sed sicut multa falsa sunt probabiliora veris,
ita etiam multa impossibilia possunt judicari a nobis possibilia propter
aliquas rationes probabiles.
Ceterum exemplum quod in eodem argumento affertur de crea­
tione, nihil efficit contra nostras conclusiones. Dicimus enim quod creari
vel posse aliquid creari non est omnino ordinis supomaturalis. Quamvis
enim haec potentia excedat omnem virtutem agentis inferioris ct limi­
tati, tamen naturali lumine angelus cognoscit comprehendendo scipsum
et totum universum et ordinem quem habet ad primum agens, quod est
Deus infinitae virtutis, potens ex nihilo producere, ac proinde evidenter
cognoscit quod Deus possit creare et creaverit. Immo vero etiam homo
potest demonstrare naturali lumine quod Deus possit creare. Etenim
demonstratur a sapientibus quod anima rationalis est immortalis, ac
proinde quod non educitur de potentia materiae: ergo quod fit ex nihilo
et quod creatur. Deinde quod omnia quae sunt extra Deum voluntarie
conserventur ab ipso Deo, demonstrant sapientes, quamquam Aristo
teles in hac re turpiter erraverit, putans mundum naturali necessitate
dimanare a Deo. nec intelligens cx nihilo aliquid fieri posse. Habemus
igitur quod in Deo sit potentia producendi aliquid ex nihilo, et quod
intellectus creatus possit hoc cognoscere sicut et alia divina attributa

286

DOM IXICV S BAN'EZ

quae ad unitatem divinae essentiae pertinent. At vero articulus fidei
qui hominibus proponitur credendum, non est quod Deus possit creare,
sed quod de facto creaverit initio temporis utramque de nihilo condens
creaturam, ut habetur in e. Firmiter, dc summa Trinitate et fide
catholica, quod quidem ratione naturali demonstrari non potest, ut
docet divus Thomas 1 p., q. 46, a. 2. Verum est tamen quod angelis
evidens semper fuit naturali lumine quod mundus totus coeperit esse.
Ex dictis constat quanta sit [dignitas?] supernaturalis conversionis
et transsubstantiationis panis in corpus Christi, siquidem angeli natu­
rali lumine etiam post factam cognoscere nequeunt.

16. — Dubitatur tertio, utrum ad hoc quod ista conversio
substantiae panis in corpus Christi sit vere et proprie substan­
tialis mutatio, requiratur quod consecratio hujus sacramenti sit
productiva substantiae corporis Christi, saltem ita quod quantum
est ex parte sua produceret corpus Christi, si non inveniret pro­
ductum et praeexistens.
Pro parte affirmativa arguitur. Primo, conversio sacramentalis non
consistit, ut dictum est, per se primo in hoc quod corpus Christi suc­
cedat substantiae panis sub illius accidentibus secundum praesentiam
respect i vam, sed in eo quod substantia panis ita mutatur, ut transeat
in corpus Christi ac si ex ea formaretur Christi corpus, ut dicemus
articulo 8. Ergo haec consecratio ex natura sua est formativa et pro­
ductiva corporis Christi, ita ut si antea non praeexisteret, nihilominus
produceretur de novo.
17. — Arguitur secundo. Ante consecrationem corpus Christi conti­
netur in potentia obedientiali in ipsa substantia panis. Sed in termino
conversionis corpus Christi jam non est in potentia substantiae panis,
sed potius jam est in actu quantum ex vi conversionis producibile est
corpus Christi secundum suam substantiam per consecrationem, ita ut
possit exire de potentia panis in actum existendi. etiamsi antea non
praeext it isset.
18. — Arguitur tertio. Haec propositio est vera: ex pane fit corpus
Christi, secundum modum loquendi sanctorum patrum et theologorum
ct divi Thomae art. 8, ubi docet illam propositionem esse propriam.
At vero si ex vi conversionis per talem consecrationem non esset produ­
cibile corpus Christi, non videtur verificari in sensu proprio ista locutio:
ex pane fit corpus Christi.
19. — Arguitur quarto. Si Deus per suam omnipotentiam substan­
tiam panis converteret in corpus Christi antea quam praeexisteret, tunc
illa conversio esset ejusdem rationis cum ista quae modo fit. Sed illa
esset productio corporis Christi. Ergo modo conversio quae fit quantum
est ex st; productiva est corporis Christi. Probatur major, quia istae

QÜAF-ST. LXXV, ART. 4

287

duae conversiones conveniunt simpliciter tam in termino a quo quam
in termino ad quem, etenim terminus a quo in utraque est substantia
panis, et terminus ad quem est corpus Christi ; et etiam ipse modus
conversionis est idem, quia tota substantia panis desinit esse ut totali­
ter convertatur in corpus Christi.
20. — Propter haec argumenta aliqui theologi convincuntur ut di­
cant (1), quod primarius ct formalis terminus hujus conversionis est
corpus Christi secundum suam substantiam, ita quod ex vi conversio­
nis panis fieret de novo corpus Christi si non praeexisteret. Alioquin
ajunt se non intelligere quomodo dc facto sit substantialis conversio,
si non est productiva substantiae.
Dicit ergo tria haec sententia. Primum est quod per hanc conversio­
nem quae modo fit, de facto substantia panis vere et proprie mutatur et
transit in substantiam corporis Christi praeexistentis.
Secundum est quod haec conversio de facto non est productio cor­
poris Christi, quia implicat contradictionem ut id quod factum est,
dum habet esse, iterum fiat ct producatur simpliciter, quia fieri ct pro
duci simpliciter est dc novo adquirerc esse. Quod si de novo fit, non
erat antea: et si antea erat, non fit dc novo simpliciter loquendo. Ergo
implicat contradictionem quod modo de facto conversio sacramentalis
producat substantiam corporis Christi. Et nihilominus dicenda est sub­
stantialis conversio, quia substantia in substantiam trasiit.
Tertium est quod haec conversio sacramentalis secundum propriam
rationem est factiva et productiva substantiae corporis Christi, usque
adeo ut, si corpus Christi non praeexisteret, fieret nihilominus et pro­
duceretur dc novo ex vi hujus conversionis sacramentalis.
Haec sententia, quantum ad duo priora dicta, verissima est ct ca­
tholica. Sed tertium dictum, quamvis videatur subtile et intendat expli­
care pie rationem et modum substantialem hujus mirabilis conversionis,
tamen si quis introspieiat, non habet tantum veritatis in intimo suo
sensu quam in fronte promittat.
21. — Pro solutione ergo hujus difficultatis, sit prima conclusio:
liate mirabilis conversio -non est productiva substantiae corporis Chri­
sti; et oppositum non solum est falsum, sed etiam derogat intelligentiam
hujus mysterii quatewus dc facto convertitur panis in substantiam cor­
poris Christi praeexistentis.
Probatur primo. Si propterea dicitur substantialis mutatio quia ipsa
conversio est productiva substantiae, etiamsi dc facto non producat
substantiam, sequitur quod, si homo exerceat actionem quae secundum
se est generative hominis, non tamen generet, quia invenit jam genitum
(Ii

Nota marginalis scriptoris: Froy Juax Vicente lo tuvo.

288

DOMINICUS BANEZ

hominem, quod erit actio terminata ad substantiam ct quod ille homo
generavit hominem.
Secundo probatur. Fingamus quod ante incarnationem instituisset
Deus hoc sacramentum cum sua materia et forma. Tunc rogo, quomodo
corpus Christi esset terminus conversionis panis in ipsum? Vel jam
esset corpus sine anima, vel cum anima. Si esset sine anima, non esset
corpus humanum, nec cadaver quia nunquam habuit animam. Si secun­
dum dicamus, sequitur quod haec verba haberent virtutem producti­
vam animae, vel saltem unitivam ipsius animae eum corpore, quod qui­
dem falsum est; quia si quis sacerdos in triduo mortis consccrasset, non
esset in sacramento corpus cum anima quia, secundum communem theo­
logorum sententiam et doctrinam concilii Tridentini, ex vi consecra­
tionis panis solum est in sacramento corpus Christi, anima vero concomitanter se habet. Ergo consecratio sacramenti non est productiva
corporis Christi et unitiva animae cum ipso.
Confirmatur et explicatur amplius. Si ante incarnationem fieret
illa consecratio, quaerimus an corpus Christi terminaret illam conver­
sionem panis unitum Verbo divino vel non. Si esset unitum, sequitur
quod haec forma, Hoc est corpus meum, habet vim unitivam corporis
ad hypostasim Verbi. Si autem non esset unitum, non vcrificaretur quod
dicimus, Hoc est corpus meum, quia non esset corpus Filii Dei quod
modo significatur pronomine meum. Igitur consecratio hujus sacramenti
vere praesupponit corpus unitum.
Probatur tertio. Actio Christi consecrantis hoc sacramentum non
fuit productiva sui corporis, sed potius praesupponebat corpus pro­
ductum ct unitum Verbo divino ut verificaretur quod dicebat accipiens
in manibus [panem], Hoc est corpus meum. Ergo actio aliorum sacer­
dotum qui sunt ministri corporis Christi non est productiva corporis.
Antecedens manifestum est. Consequentia probatur, quia alias actio mi­
nistrorum esset virtuosior quam actio Christi in cujus virtute operatur.
Confirmatur, quia terminus hujus conversionis quantum ad suum ess<et modum substantialem et intrinsecum accidentalem regulatur per
existentiam ct modum quem habet extra sacramentum. V. g., dicimus
quod corpus Christi est tam integrum et perfectum et purum ct pul­
chrum et gloriosum sicut est in caelo, et quod sanguis Christi est in
ipso corpore sub speciebus panis, quia intrinsece comitatur ipsum cor­
pus de facto. At vero in triduo mortis dicimus quod non fuisset sanguis
in sacramento corporis, si aliquis sacerdos tunc consecraret, quia a
parte rei erat sanguis separatus a corpore. Ergo consecratio hujus sa­
cramenti praesupponit existentiam corporis Christi extra sacramentum.
Diximus autem quantum ad modum intrinsecum accidentalem, quia
aliqua aceidcntaliter praedicantur dc Christo per ipsum extrinsecum

1

QUAK8T. LXXV, ART. 4

2M)

quae non veriflcantur ut est in hoc sacramento» v. g. quod visibiliter
est in caelo, quod commensuratur, quod habet situm in ordinc ad locum.
Nec valet duplex solutio quae adhibetur his argumentis ab his qui
oppositum opinantur. Prima solutio est quod sacramentalis conversio
praesupponit quidem quod Christus instituerit hoc sacramentum, non
autem praesupponit per se quod modo sit Christus in rerum natura.
Etenim quod humanitas Christi concurrat effective ut instrumentum
physicum ad effectus sacramenti, provenit solum ex beneplacito Dei,
non autem ex ratione intrinseca sacramenti.
Altera solutio est quod, quamvis haec conversio quatenus est sacra­
mentalis, scilicet prout exercetur per verba sensibilia praesupponat per
se corpus Christi unitum Verbo divino, ac proinde non sit productiva ut
sic. non tamen sequitur quod non sit productiva absolute ct simpliciter,
quia haec conversio secundum suam substantiam considerata non per
se pendet ab illis verbis, Hoc est corpus meum, sed a sola divina vir­
tute cujus instrumenta sunt, ac proinde ipsa conversio prout est a Deo
productiva est corporis Christi. Et per hoc dicunt ad confirmationem,
quod de facto ita res habetur, quod conversio panis fit in corpus Christi
secundum modum quem habet extra sacramentum. Cum hoc tamen verificatur quod est productiva corporis Christi.
Istae autem solutiones nihil valent, non solum quia modo loquimur
de facto et non de potentiali secundum absolutam Dei potentiam, sed
etiam quia ipsa conversio quae modo habet determinatam materiam
et formam quibus fit, intrinsece postulat ex definitione propria quod
corpus Christi existât unitum Verbo divino.
Ceterum nova difficultas est, utrum Deus do potentia absoluta possit
convertere unam substantiam corporalem in alteram quae de novo
omnino incipiat esset, ita ut sit conversio substantialis quae modo dicitur
transsubstantiatio. Dc qua re dicemus postea. Nunc autem dicimus quod
de facto non fit conversio vel transsubstantiatio, ita quod si corpus Chri­
sti non praeexisteret produceretur, ct quod nihil conducit, etiamsi ista
conversio esset productiva, ad hoc quod dicatur substantiale, nam con­
versio denominatur ex vero termino aetualiter terminante conversionem.
Quare praedictae solutiones sunt impertinentes.
Probatur ultimo nostra prima conclusio. Quia consideratio theolo­
gica circa modum quo convertitur panis in corpus Christi debet eluci­
dare quomodo haec conversio sit substantialis et vera transsubstantiatio
absque aliqua mutatione corporis Christi. Sed ille modus dicendi, quod
ideo est substantialis quia est conversio productiva substantiae licet
non producat substantiam, est minus intelligibilis, quia ex illo solum
sequitur quod possit esse substantialis conversio de potentia Dei abso­
luta, non autem probat aut explicat quod de facto sit substantialis, nam
19

290

dominicus banez

actiones et mutationes denominantur non ab eo quod possibile est fieri,
sed ab eo quod fit. Ergo inutilis est ille modus dicendi.
22. — Secunda conclusio: Conversio panis in corpus Christi non
dicitur substantialis eo quod maneat ipsa materia panis in corpore Chri­
sti vel in materia ejus, et forma panis convertatur in corpus Christi.
Haec conclusio est contra Durandum in 4. d. 11, q. 3, qui praedicto
modo intelligit conversionem substantialem panis in corpus Christi;
cujus sententia damnatur certe in concilio Tridcntino. sess. 13, can. 2
et cap. 4, ubi dicitur quod conversio sacramentalis est mutatio “totius
substantiae panis in substantiam corporis Christi”: ergo non manet
materia panis magis quam forma. Confirmatur. Nam ibidem expresse
dicitur “manentibus dumtaxat speciebus panis et vini”: ergo nullo modo
manet materia panis. Praeterea quod Durandus inquid, materiam panis
informari anima corporis Christi rationali, est manifesta ignorantia.
Et probatur. Quia vel illa materia panis conjungitur per modum
augmenti cum propria forma corporis Christi, vel remanet separata ab
ipso. Si primum asserat, jam corpus Christi esset monstruosum. Si vero
secundum dicatur, sequitur quod anima rationalis Christi informat duo
corpora distincta. Et tunc quaerendum esset an illa duo corpora sint
humana, an vero tantum alterum sit humanum. Quae omnia non solum
erronea, sed etiam absurdissima sunt. Plures rationes facit noster ma­
gister Soto super hunc articulum contra Durandum.
23. —Tertia conclusio: JIaec conversio sacramentalis non dicitur
substantialis ideo quod terminus ad quem debeat ita explicari, scilicet
id quod erat panis est corpus Christi.
Haec conclusio est contra Cajetanum super istos articulos, quem se­
quuntur aliqui graves auctores moderni. Sed nobis non placet iste mo­
dus loquendi, quia in illo videtur affirmari quod in termino ad quem
conversionis maneat eadem entitas quae antea erat panis, quod quidem
non consonat definitioni concilii Tridentini, scilicet totam substantiam
panis totaliter converti in substantiam corporis Christi. Ergo nulla
entitas quae fuit panis est corpus Christi, ac proinde non verificatur, id
quod erat panis est corpus Christi, quamvis verificetur id quod erat
panis factum est corpus Christi per conversionem in corpus Christi,
sicut ct ipse panis factus est corpus Christi, non tamen est corpus Chri­
sti. Ergo proprie loquendo non potest verificari, id quod erat panis
est corpus Christi, nisi forte verbum est accipiatur improprie pro hoc
quod est fieri vel factum esse ; alioquin inintelligibile est quomodo enti­
tas quae erat panis sit corpus Christi.
Praeterea confirmatur, quia tota entitas panis est terminus a quo:
ergo non manet in termino ad quem, ac proinde non potest verificari,
entitas quae erat panis est modo corpus Christi. Nihilominus aliqui vo-

QVAEST. bXXV, ART. 4

291

hint interpretari Cajetanum ita ut nihil aliud dicere voluerat quam
quod sub speciebus panis a principio erat substantia panis; at vero in
termino ad quem, sub eisdem speciebus est substantia corporis Christi.
Et quia utraque substantia convenit cum altera in ratione gcnerica,
idcirco dicit Cajetanus, entitas quae erat panis est corpus Christi. Sed
profecto si haec est intelligent ia Cajetani, frustra tanto opere laboravit
in his articulis. Deinde non explicasset terminum formalem et substan­
tialem hujus conversionis, sed potius secundarium terminum et respestivum, scilicet quatenus antea sub his accidentibus continebatur sub­
stantia panis, et modo continetur substantia corporis Christi, quae est
eadem substantia generice.
24. — Quarta conclusio: Haec conversio mirabilis dicitur substan­
tialis quatenus ipsamet substantia corporis Christi secundum suum
esse substantiale est terminus in quem convertitur tota substantia panis.
Ceterum praesentiat it as respectiva seu potius continentia passiva sub
accidentibus panis est terminus per se secundus ipsius sacramentalis
consecrationis. Est exemplum. In generatione naturali terminus per se
primus est substantia specifica et individuals rei genitae. At vero pro­
priae passiones rei genitae, etiam per se secundo, consequuntur ipsam
generationem virtute agentis; et sic verificatur, qui dat forman, dat
consequentia ad formam. Sic igitur in nostro proposito dicendum est,
quod ex vi consecrationis sacramentalis duo fiunt per se: alterum per se
primo, scilicet quod corpus Christi secundum suam substantiam sit
terminus in quem convertitur substantia panis; alterum per se secundo,
scilicet quoti illa conversio fiat sub velamine specicrum panis, ita ut
ibidem incipiat esse corpus Christi quatenus substantia panis quae sub
illis continebatur conversa est in ipsum. Haec sententia sic a nobis
explicata proculdubio est divi Thomae, quam docet Capreolus in 4,
d. 11, ct illam insinuat Hugo de Sancto Vietore 2? parte De sacramen­
tis. lib. 8, cap. 9, immo ct Scotus in Quodlibeto 10 eidem videtur con­
sentire et retractare sententiam quam docuerat in 4, ubi supra.
Haec sententia divi Thomae non aliter melius probatur quam a suf­
ficienti divisione omnium modorum explicandi quod fides docet de isto
mysterio, scilicet substantiam panis totam converti in substantiam cor­
poris Christi. Etenim quomodolibet aliter dicatur, sequuntur inconve­
nientia quae diximus. Ex hoc autem modo dicendi nullum inconveniens
sequitur, nisi quod iste modus videtur difficilis ad intelligcndum, quae
tamen difficultas vincitur ex parte optima ratione divi Thomae in art. 4.
quae jam satis a nobis explicata est.
Quod autem haec sententia sit divi Thomae, probatur. Quia in toto
discursu horum articulorum, maxime art. 3, ait quod non est dare ali­
quod modum quo corpus Christi verum incipiat esse in hoc sacramento,

292

JM 1MIXICUS BANFZ

nisi per conversionem substantiae panis in ipsum. Ex quo principio
multa infert. Primo, quod substantia panis non manet, ut patet in
art. 2: deinde, quod substantia panis non annihilatur nee convertitur
in praejacentem materiam; et denique articulo 4 concludit, explicans
difficultatem hujus conversionis, asserens non esse similem conversioni­
bus naturalibus, nec proprie habere subjectum hanc mirabilem mutatio­
nem. Nihilominus possibilem [esse] persuaderi ex eo quod ipse Deus
est actus infinitus, ct idcirco ejus actio potest extendi ad totam substan­
tiam entis convertendam in substantiam alteram. Et hoc est quod agitur
divina virtute in hoc sacramento.
25. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, concedo
antecedens et nego consequentiam, quia quamvis conversio ista tam
proprie dicatur substantialis sicut si ex ipsa substantia panis forma­
retur corpus Christi, tamen non necessc est quod sit productiva corpo­
ris Christi; quemadmodum si diceremus quod generatio hominis est
tam proprie substantialis sicut si ex vi generationis produceretur anima
rationalis de potentia materiae, non infertur inde, ergo generatio ho­
minis est productiva animae rationalis.
26. — Ad secundum respondetur quod corpus Christi non conti­
netur in potentia in ipsa substantia panis ante consecrationem. Ratio
est quia secundum se non habet aliquid potential itat is ut sit; fit enim
sine mutatione corporis Christi ipsa consecratio. Sed potius viccversa
dicendum est, quod in ipsa substantia panis est potentia obedient ialis
ut convertatur in substantiam corporis Christi praeexistentis. Unde negatur consequentia argumenti.
27. — Ad tertium, nego minorem. Non enim vcrificatur quod ex
pane fit corpus Christi quia conversio sit productiva. Cum enim non
producatur de facto, non verificaretur de facto quod cx pane fit corpus
Christi. At vero verifieatur de facto, quia illa particula cx non dieit
causam materialem ex qua componatur corpus Christi, sed dicit tantum
terminum a quo convertitur in corpus Christi.
28. — Ad quartum argumentum, admitto quod Deus per suam omni­
potentiam possit convertere panem in corpus Christi, etiamsi non prae­
existeret; sed nego quod talis conversio esset ejusdem rationis cum ca
quae modo fiunt cx vi consecrationis, sed esset productio illius corporis
quod antea non erat nisi in potentia obcdientiali illius panis. Undo ne­
gatur consequentia argumenti. Ceterum, ad probationem majoris, nego
quod istae duae mutationes convenirent in termino ad quern. Etenim
modo dc facto terminus ad quem est corpus Christi secundum esse quod
habet actu, non quia sit absolute in potentia panis, sed ipse panis est
in potentia ut convertatur in ipsum. Et hic est modus per se terminandi
qui competit corpori Christi, scilicet quod panis convertitur in ipsum

QL’AEST. LXXV, ART. 4

293

sub istis speciebus absque aliqua mutatione corporis Christi. At vero
in illa mutatione quae fingitur ex pane in corpus Christi non praeexi­
stens, intelligitur ipsum corpus prout erat in potentia obedicntiali pa­
nis, et idcirco esset vera productio corporis quod fiebat ex pane. Unde
non est eadem ratio.
29. — Denique, pro majori intelligentia observandum est : primo,
quod in hoc mysterio potest intelligi consecratio et conversio dupliciter :
uno modo, ut est actio; altero modo, ut est passio, ita sane ut consecratio
]>ossit considerari primo ex parte consecrantis ministri et Christi et Dei,
et sic est actio. Si autem consideretur cx parte rerum consecratarum vel
rei conversae, habet rationem passionis et consideratur ut passio. Dici­
mus enim utrumque consecrari, scilicet panem et ipsum corpus, quae
quidem verificantur quatenus panis convertitur in corpus Christi vir­
tute sacrorum verborum, ct eadem virtute corpus Christi terminat con­
versionem illam et incipit esse de novo in sacramento. Et proportionabiliter possumus distinguere de conversione, scilicet ex parte causae
efficientis et convertentis, vel ex parte rei quae convertitur, quae tan­
tum est panis.
Observandum est secundo quod, si consideretur consecratio et con­
versio ut est passio, nulla ratione potest dici productiva, quemadmo­
dum nec in naturalibus passio est productiva. Si autem consideretur ex
parte agentis et convertentis, isto motio versatur dubium an hujusmodi
consecratio et conversio sit productiva corporis Christi. Et partem ne­
gativam secuti sumus, quia ex vi modi quod de facto concurrit me­
diantibus tali materia et tali forma, repugnat quod corpus Christi non
praeexistat ante consecrationem et conversionem. Si autem concedatur
quod Deus de potentia absoluta non secundum legem ordinariam sacra­
mentorum possit convertere panem in alteram substantiam non praeexi­
stentem. negamus tunc esse conversionem ejusdem speciei cum ea quae
invenitur in hoc mysterio eucharistiae. Et haec est nostra sententia.
Et hactenus dc ista disputatione gravissima.

30. — Dubitatur quarto, utrum Deus de potentia absoluta possit
convertere substantiam corporalem in alteram non praeexistentem,
vel etiam corjmralem in spiritualem, sive praeexistentem sive non
praeexistentem, vel etiam spiritualem in corporalem, vel etiam
spiritualem in alteram spiritualem, vel denique omnem creaturam
in sedpsum.
Hoc dubium tetigimus supra, dubio secundo hujus articuli in proba­
tione secunda primae conclusionis, et movetur ab Scoto ct Durando in 4.
d. 11, q. 2. Et quidem Scotus tenet partem affirmativam universaliter
in dubitationibus oppositis; Durandus vero negat quoti res corporalis

294

DOMINICUS RA NEZ

possit converti in incorporalem vel corruptibilis in incorruptibilem.
Ratio ejus est quia non communicant in materia vel in materia ejusdem
rationis. Et confirmat suam sententiam duobus argumentis divi Thomae
positis in primo loco hujus articuli quarti ; et profecto loquitur conse­
quenter ad suum errorem circa conversionem panis in corpus Christi.
Nam Scotus. qui putat esse annihilationem panis ut succedat essentia
respective corporis Christi, non mirum est si asserat quod res materialis
passif converti in spiritualem, v. g. si loco corporis Christi succederet
sub speciebus panis aliquis angelus. Durandus autem, qui putat mate­
riam panis manere in corpore Christi eo quod non existimat possibilem
esse mutationem sine subjecto, consequenter negat rem materialem
posse converti in angelum, ct rem corruptibilem in incorruptibilem,
quia nullum est subjectum commune utrique extremo. Verumtamen,
dimissis ejusdem opinionibus quae in errore fundantur, nos inquirimus
an consequenter loquendo ad opinionem divi Thomae circa conversionem
panis in corpus Christi, teneamur concedere universaliter esse possibile
per divinam potentiam ut quaelibet creatura convertatur in alteram
ct etiam in ipsum Deum.
31. — Pro decissione hujus dubii resolutorie respondetur, et sit
conclusio prima: Ex fide quam habemus hujus mysterii mirabilis et
ex modo quem divus Thomas docet ad explicandam conversionem panis
in corpus Christi, non cogimur consequenter concedere quod res cor­
poralis possit converti in spiritualem. Et quidem divus Thomas videtur
quibusdam modernis quod insinuat in art. 6 sequenti, ct in quaesti. se­
quenti, art. 1, quod res corporales non possint converti in rem spiritua­
lem. Sed nobis ex praedictis articulis nullatenus videtur colligi talis
impossibilitas.
Probatur autem nostra conclusio. Quia modus quem ponit divus
Thomas praesupponit aliquam proportionem et affinitatem inter extre­
ma conversionis, ita ut ex natura rei possit esse inter ipsas aliqua con­
versio formalis propter materiam ejusdem rationis. Unde colligit divus
Thomas quod, si agens naturale potest efficere conversionem formalem
unius rei in alteram propter suum modum essendi et agendi, non mul­
tum est quod agens infinitae virtutis efficiat conversionem totius substan­
tiae corporalis in alteram substantiam. Haec autem ratio non habet
locum in re corporali respectu spiritualis, inter quas non est aliquod
naturale confinium vel aliqua corporalis proportio ut possit elevari per
divinam potentiam ad hoc quod altera in alteram convertatur, immo
vero videtur esse intrinseca naturalis repugnantia, quia substantia
spiritualis ex natura sua non aliter apta est incipere nisi per creatio­
nem nec desinere nisi per annihilationem. Quapropter non potest conti­
neri in potentia obedientiali rei materialis, immo nee spiritualis, nam

Qt'AEST. LXXV, ART, 4

295

alias creatura posset concurrere ad creationem, quod quidem est impos­
sibile. maxime in opinione divi Thomae.
Hinc sequitur corollarium manifestum : quod res corporalis vel ali­
qua creatura [non] possit converti in ipsum Deum. Quia quamvis creatu­
ra et ipse Deus conveniant in ratione entis, est tamen valde analoga
ratio entia unius ad alterum et in infinitum distant. Unde per nullam
potentiam potest converti creatura in divinitatem.
Sed arguit Scotus ubi supra a simili : Nam divinitas vel personalitas
divina terminat assumptionem humanitatis ita ut sit et dicatur unio
substantialis: ergo poterit etiam esse terminus conversionis creaturae
in ipsum Deum absque aliqua mutatione ipsius Dei.
Respondetur esse disparem rationem, quia terminare assumptionem
humanitatis hypostatice non dicit aliquam imperfectionem in ipso Deo.
non enim divina persona fit ex aliquo propterea quod terminet talem
unionem vel assumptionem. At vero terminare conversionem creaturae
in ipsum Deum dicit maximam imperfectionem in termino, videlicet
quod fiat ex creatura. Sicut vcrificatur quod ex pane fit corpus Christi,
quae quidem est maxima imperfectio in ratione entis, quamvis in ratione
corporis humani, etiam gloriosi, non sit imperfectio quod fiat ex aliquo
per conversionem alterius in ipsum.
32. — Secunda conclusio: Ex modo transsubstantiationis qu&tn po­
nit divus Thomas et ex nostra intelligentia non colligitur quod sit possi­
bilis conversio rei corporalis in rem corporalem non praeexistentem,
v. g. quod panis possit converti in corpus anteehristi.
Probatur quia, ut diximus, haec conversio sacramentalis non est
productiva: ergo secundum illum modum istius conversionis non potest
colligi quod panis possit converti in corpus anteehristi.
Probatur secundo. Nam si converteretur in corpus anteehristi non
praeexistente, tunc quaerendum esset an solum corpus produceretur sine
anima, et sic non esset corpus humanum vivum nec mortuum, siquidem
antechristus nondum est mortuus. Et si erat cum anima, jam res cor­
poralis converteretur in spiritualem, siquidem ex vi conversionis pro­
duceretur anima, et non per creationem, quod est impossibile.
33. — Tertia conclusio: Cum autem Deus de potentia absoluta pos­
sit quamlibet substantiam creatam in quamlibet convertere., nihil perti­
net ad intelligent iam mysterii eucharistiae, siquidem non habet con­
nexionem cum modo quo convertitur panis in corpus Christi.
34. — Quarta conclusio: Omnino excedit captum nostrum an sit
factibile per divinam potentiam absolutam quod creatura possit converti
in alteram non praeexistentem, vel spiritualis in spiritualem aut in ali­
quam corporalem aut vicoversa, vel accidens in substantiam, vel substan­
tia in accidentem. Haec enim omnia quibusdam videntur implicare con-

296

dominicus βλνιχ

tradictionem, aliis non videtur implicare. Sed nec isti nec illi demonstrant
sententiam suam: ct idcirco ab hujusmodi disputationibus tamquam
inutilibus cessandum nobis videtur. Solummodo ponam unum funda­
mentum unde possit sustineri quod res corporalis non possit converti
in spiritualem nec viceversa ; item nec spiritualis in spiritualem. Funda­
mentum autem est a simili, quod theologis receptissimum est. Quem­
admodum enim dicunt theologi quod Deus supernatural i ter potest
elevare intellectum creaturae ad videndam divinam essentiam, quod
demonstratur per naturam non esse possibile, non autem est possibile
ut alia potentia cognoscitiva elevetur ad videndum Deum. Assignant
rationem differentiae, quia intellectus creatus, quamvis non habet na­
turalem potentiam ad videndum Deum, habet tamen naturalem aptitudinein ut possit elevari, propterea quod objectum ejus est ens; et ipsi
Deo competit ratio entis, quamvis secundum maximam distantiam et
analogiam ab omni ente creato, quod est objectum proportionatum in­
tellectus creati. Et idcirco est possibile per divinam potentiam elevare
supra istam proportionem intellectum creatum ad videndum Deum;
non autem potest potentia sensitiva elevari propter naturalem ineptit udi nem ad cognoscendum ens in ratione objecti. Sic igitur in propo­
sito. simili ratione possumus negare quod creatura corporalis possit con­
verti in spiritualem, eo quod naturaliter est inepta omnino ad aliquam
permutationem cum substantia spirituali; et eadem ratione anima ra­
tionalis non potest educi de potentia materiae, etiam per absolutam
Dei potentiam.

35. — Dubitatur quinto circa id quod divus Thomas ait in fine arti­
culi quarti, quod tota substantia panis convertitur in totam substantiam
corporis Christi : utrum tota substantia (Minis vel juirs ejus conver­
tatur in formam substantialem corporis.
Pro parte affirmativa arguitur. Quia tota substantia corporis Christi
non est solum materia prima, sed est materia et forma : ergo terminus
conversionis includit non solum materiam corporis, sed etiam formam.
Probatur consequentia, quia alias forma se haberet concomitanter, et
materia prima esset terminus per se conversionis.
Confirmatur. Nam divus Thomas dicit totam substantiam panis con­
verti in substantiam corporis Christi. Sed in termino a quo tota substan­
tia panis intclligitur esse materia ct forma. Ergo etiam in termino ad
quem per totam substantiam corporis Christi intelligenda est materia
et forma simul.
Sed in oppositum est quod, si fleret consecratio in triduo mortis
Christi, non esset in termino ad quem anima Christi : ergo per se loquen-

QVAEST. LXXV, ART. 4

297

do panis non convertitur in formam substantialem corporis Christi, sed
potius ipsa anima est illuc concomitanter.
36. — Ad hoc dubium facilis esset responsio si teneremus opinionem
Scoti et aliorum, quod est quaedam forma corporeitatis distincta a sen­
sitiva et a rationali [quae] perseverat semper cum ipsa materia prima.
Diceremus enim quod tota substantia panis convertitur in totam sub­
stantiam corporis Christi quatenus illud corpus est compositum intrin­
sece ex materia ct ex illa forma corporeitatis. Verumtamen, quia haec
sententia Scoti optime rejicitur ab omnibus philosophis et theologis,
aliter dicendum eet.
Pro cujus decisione sit prima conclusio: Tota substantia panis di­
citur a divo Thoma converti in totam substantiam corporis Christi qua­
tenus convertitur in ipsum corpus prout habet esse corporeum. Pro
cujus intelligcntia notanda est doctrina divi Thomae art. 6 ad secundum
ubi ait. quod ipsa “anima est forma corporis dans ei totum ordinem esso
perfecti, scilicet esse, et esse corporeum, et esse animatum et esse ratio­
nale”. Et inquit quod “forma panis convertitur in formam corporis
Christi secundum illum gradum quod dat esse corporeum, non autem
quatenus dat esse animatum tali anima”.
Quo supposito, explicatur nostra conclusio. Intelligimus enim nomine
corporis alteram partem compositi in recto, connotando in oblicuo for­
mam substantialem secundum quod dat gradum corporeitatis qua ratio­
ne eet capax trinae dimensionis. Dc qua re iterum erit sermo quaest.
sequenti, art. 1.
37. — Et idcirco ad argumentum factum respondetur quod tota
substantia et essentia corporis Christi est ipsa materia prima, non absohite ct simpliciter, sed quatenus informatur forma substantiali corpo­
reitatis. Itaque forma corporeitatis includitur in corpore in oblicuo qua­
si aliquid connotando, non ut pars ipsius formae. Et idcirco terminus
conversionis includit per se formam corporeitatis, non in recto, sed in
oblicuo, videlicet quia ipsa forma corporeitatis non est id in quod directe
convertitur panis, sed est ratio ipsi corpori ut sit terminus in quem di­
recte conveHitur panis.
Ad confirmationem negatur consequentia, quia panis certum est
quod supponit pro composito cx materia et forma specifica panis. Sed
corpus Christi accipitur pro altera parte compositi distincta ab anima,
ac proinde ab omni forma substantiali, siquidem in corpore Christi est
tantum unica forma substantialis. Et hoc probat argumentum quod
fecimus: etenim in triduo corpus Christi habuit illum gradum corpo­
reitatis a forma cadaveris.

298

DOMINICUS BANEZ

ARTICULUS QUINTUS

Utrum in hoc sacramento remaneant accidentia panis et vini
Conclusio est affirmativa et certa secundum fidem. Et patet ex
conciliis citatis articulis praecedentibus.
In hoc articulo duo possumus breviter advertere. Primum est quod
ex conclusione videtur sequi quod maneant accidentia, non solum com­
munia, sed etiam propria ipsius panis ; siquidem haec sunt proprie et
vere accidentia. Unde magister Soto super hunc articulum sentit quod
eet proximum errori negare quod propriae passiones panis distinguantur
realiter a substantia panis, quia qui ita sentiret, consequenter debet
admittere quod hujusmodi accidentia non permanent post consecratio­
nem. Aliis vero videtur nimia haec censura, quia concilia non intendunt
definire opiniones physicas aut metaphysical. Quocirca quando conci­
lia definiunt quod facta consecratione manent accidentia panis, dicunt
quod potest explicari de accidentibus quae non identificantur cum ipsa
substantia. Quod si quis opinetur proprias passiones non distingui a
substantia, nihil videtur asserere contra fidem si neget propias passiones
manere in hoc sacramento, dummodo concedat manere quantitatem,
colorem et saporem et hujusmodi accidentia facta consecratione.
Nihilominus nobis videtur quod, sicut opinio quae tenet quantitatem
non distingui, non bene consonat cum fide hujus mysterii, et vix ct
aegre poterit explicare hoc mysterium, in quo necessc est confiteri quod
nihil substantiae panis manet, cum illa opinione quod quantitas non
distinguitur a rc quanta, ita etiam non bene consonat opinio quae nega­
verit proprietates panis non distingui realiter ab ipsa substantia panis.
Experientia enim constat quod facta consecratione, manet proprius
sapor, et in vino eadem virtus confortati va et laetificat i va humani cor­
poris, quae quidem sunt propriae passiones panis. Et tamen fides docet
quod non manet aliquid substantiae panis et vini. Ergo necesse est dicere
supposita fide quod propriae passiones panis distinguuntur realiter ab
ipsa substantia panis.
Alterum est advertendum quod, quamvis non maneat substantia
panis, manet nihilominus eadem notitia sensitiva corumdem accidentium.
Ratio est quia unitas notitiae sensitivae, supposita unitate subjecti, con­
servatur ex unitate objecti per se et proprii ct formalis. Ceterum noti­
tia et judicium ipsius intellectus judicantis de praesentia hujus panis
in eo qui nescit factam esse consecrationem, aut non erodit mysterium,
quamvis sit idem antea ct post consecrationem, tamen antea erat verum,
postea est falsum : quemadmodum dicimus ex doctrina Aristotelis quod

QUAEST. 1/XXV, ART. 6-8

299

eadem propositio, etiam in mente, sine mutatione sui nunc est vera et
nunc est falsa propter mutationem objecti.
Circa solutionem ad secundum, disputabimus quaest. 77.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum facta consecratione remaneat in hoc sacramento forma
substantialis panis
Conclusio est negativa, ut patet ex praedictis in ista quaestione.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum ista conversio fiat in instanti, vel fiat successive

Conclusio est affirmativa, de qua multa sunt dicta supra, q. 62.
a. 1, et dicemus infra, q. 78.

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum haec sit vera: Ex pane fit corpus Christi

Prima conclusio est negativa. Ratio est quia illa particula dicit
solum successionem inter terminum a quo et terminum ad quem, sicut
in creatione dicimus ex non ente fit ens.
Secunda conclusio: Istac locutiones, panis fit corpus Christi,
vel panis erit corpus Christi, vel de pane fit corpus Christi, possunt
concedi secundum quamdam similitudinem ut non intelligantur ut
termina extrema; alioquin falsae sunt locutiones istae.
Hic articulus attente legendus est et memoriae commendandus ut
sciamus proprie et digne loqui de tanto mysterio, ex cujus doctrina ali­
qua documenta possumus colligere. Primum documentum sit: In hoc
mysterio sunt concedendae omnes illae propositiones in quibus tantum
designatur transitus substantiae panis in corpus Christi tamquam ex
termino a quo in terminum ad quem. Probatur, quia ut dictum est, haec
conversio postulat utrumque terminum positivum et est transitus ab uno
in alium.
Ex quo sequitur istam propositionem esse simpliciter concedendam,
ex pane fit corpus Christi, quia illa propositio ex. quamvis habeat varias

300

IXIMIXICVS BANEZ

acceptiones, ut advertit divus Thomas ad Romanos 10, propriissime ta­
men ejus acceptio [est] ut designet terminum a quo.
Secundum documentum est : quod illae propositiones in quibus deno­
tatur aliquid panis permanere simul cum corpore Christi, sunt simplici­
ter negandae, quia secundum fidem, nihil panis manet praeter accidentia.
Ex quo sequitur primo, quod haec propositio, de pane fit corpus
Christi, est simpliciter ct proprie loquendo falsa, quia illa dictio dc
consubstantialitatem significat inter terminum a quo et terminum ad
quem.
Sequitur secundo quod haec propositio, id quod erat panis c-st corpus
Christi, mullo magis est neganda, quia denotat aliquam substantiam
fuisse panem et postea esse corpus Christi.
Nihilominus possunt aliquo modo concedi illae locutiones quas in
secunda conclusione notavimus: v. g. illa propositio, panis erit corpus
Christi, et illa, id quod erat panis est corpus Christi. Possunt enim
verificari in hoc sensu, scilicet quod contentum sub accidentibus a prin­
cipio est panis, et postea in fine est corpus Christi, ita tamen quod illa
dictio contentum accipiatur confuse et vage. Si enim singularicetur pro
hoc contento singulari, falsa est, quia denotatur consubstantialitas inter
terminum a quo et terminum ad quem.
Ultimo sequitur quod haec propositio, panis fit corpus Christi, non
est omnino propria secundum sententiam divi Thomae in hoc articulo,
quem sequuntur theologi d. 11. q. 4. Ratio est quia illa propositio vi­
detur denotare permanentiam substantiae panis cum corpore Christi.
Verumtamen aliqui theologi sequentes divum Bona vent uram eadem
dist., q. 6 ajunt illam propositionem esse veram et propriam quia mul­
ti patres utuntur illo modo loquendi, immo sexta synodus generalis
act. 11 utitur illo modo loquendi. Nam illud verbum fieri videtur pro­
prie posse accipi pro hoc quod est converti ct transire in corpus Christi.
Sed nobis probabilior apparet sententia divi Thomae et communior est.
Unde sancti patres utuntur illo modo loquendi ad explicandam rationem
transsubstantiationis.

s

QUAESTIO SEPTUAGESIMASEXTA
I>e modo quo Christus exLstit in hoc sacramento
ARTICULUS PRIMUS

Utrum totus Christus contineatur sub hoc sacramento
1. — Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio: Sub accidentibus panis et vini continetur ex
vi sacramenti corpus et sanguis Christi quatenus substantia panis
et vini directe secundum significationem verborum convertuntur in
corpus et sanguinem Christi.
Tertia conclusio: Reliqua omnia continentur in hoc sacramento
per concomitantium eo quod realiter sunt conjuncta cum corpore
et sanguine, v. g. anima, divinitas ct dimensiones corporis et sanguinis
et omnia accidentia infima.
2. — Prima conclusio est certa secundum fidem et definita in con­
cilio Florentino ct Tridentino. sess. 13. cap. 4, et can 1, et sess. 21,
cap. 3, ubi expresse definitur quod totus Christus continetur in euchari­
stia et in qualibet specie. El concilium explicat totalitatem definiens
contineri corpus et sanguinem et animam ct divinitatem Christi, et quod
hoc habetur ex traditione Ecclesiae et ex gravissimis testimoniis sancto­
rum patrum quae habentur de consecratione, d. 2, c. Ubi pars, et c. Sin­
guli, et c. Qui manducat; et idipsum judicat Cyrillus lib. 4 Super Joai\nem, cap. 17, divus Augustinus in sermone 20 Dc verbis Domini. et omnes
theologi scholastici in 4, d. 10. et divus Thomas in hoc articulo docet
hanc veritatem certam secundum fidem ex perpetua traditione Ecclesiae.
Praeterea, secunda el tertia conclusiones etiam sunt certae secundum
fidem, ut patet ex concilio Tridentino ubi supra, ubi concilium distin­
guit ea quae in eucharistia continentur ex vi sacramenti ab his (piae
continentur per concomitantiam, ct ibidem asseritur hanc esset ct sem­
per fuisse fidem Ecclesiae.

302

DOMINICUS BASEZ

Observandum est tamen circa predictas duas conclusiones, quod qui­
dam theologi non bene explicant quid sit contineri ex vi sacramenti ct
quid per concomitantiam. Ajunt enim quod id continetur cx vi sacra­
menti quod est effectus primarius verborum formae sacramentelle. id
autem continetur concomitanter in eucharistia quod est effectus se­
cundarius. Contra quos est quod divinitas continetur concomitanter in
eucharistia, immo et ipsa anima rationalis, et tamen nec divinitas nec
anima est effectus secundarius verborum, nec secundum se nec secun­
dum esse quod communicant corpori ipsi.
Nos autem melius distinguimus cum divo Thoma, asserentes conti­
nentiam per concomitantiam consistere in reali conjunctione cum pri­
mario termino conversionis. Est autem primarius terminus conversio­
nis is qui significatur per verba sacramentalia, Hoc est corpus meum,
et Hic esi sanguis.

3. — Dubitatur primo circa rationem tertiae conclusionis, quae
fundatur in illa propositione; si aliqua duo sunt realiter conjuncta,
ubicumque est unum realiter, oportet et aliud esse.
Contra quam conclusionem est triplex instantia.
Prima, quia corpus Christi realiter est conjunctum cum loco caelesti,
et tamen non est in hoc sacramento ubi est corpus Christi.
Secunda instantia est: anima realiter est conjuncta capiti humano,
tamen anima est in pede, ubi non est caput. Similiter etiam anima et
intellectus realiter conjunguntur; at vero anima est in pede, ubi non
est intellectus.
Tertia instantia est : nam divinitas realiter est conjuncta corpori
Christi; et tamen divinitas est ubique, corpus vero non est ubique: ergo
falsa est illa propositio.
•1. — Ad primam instantiam respondetur quod propositio intclligcnda est dc conjunctione reali duarum rerum quarum altera alterius inti­
ma perfectio vel affectio est, non de conjunctione reali per adjacentiam
extrinseeam, sicut locus conjungitur locato et vestis vestito. Ex quo
sequitur quod quando Christus Dominus perfecit hoc sacramentum,
non erat in illo vestitus, immo vero aliqui humores qui sunt necessarii
corpori humano mortali ad vitam, non tamen sunt partes corporis, non
fuerunt concomitanter in hoc sacramento.
Ad secundam et tertiam instantiam respondetur quod illa proposi­
tio intelligcnda est de rebus quae conjunguntur cum aliqua dependentia
ad invicem; v. g. albedo et subjectum albedinis realiter conjunguntur
mutua dependentia, nam subjectum pendet ab albedine in esse albi, al­
bedo vero pendet a subjecto in ratione essendi, nam accidentis est inessc.
Unde necesse est ut ubi fuerit unum, inveniatur alterum per conco-

QUAEST. bXXVI, ART. 1

303

mitantiam. Quamvis non necesse est quod ibidem inveniatur secundum
eamdem rationem exist endi per se ct immediate, nam corpus est in loco
principaliter ratione quantitatis cujus est subjectum, albedo vero est in
loco quia est in quantitate tanquam in subjecto.
Nunc igitur respondetur ad instantiam dc anima, quoti realiter con­
jungitur capiti et perficit caput, sed non pendet ab illo, propter suam
spiritualitatem et indivisibilitatem, et potest esse in altera parte cor­
poris tota ubi non est caput concomitanter. Ceterum intellectus qui
perficit animam tamquam ipsius potentia et ab illa perficitur tamquam
a substantiali subjecto, inseparabilis est ab ipsa anima ; et ubicumque
anima fuerit, erit intellectus concomitanter, quamvis non secundum
modum eumdem existendi per se ct immediate. Et propterea dicimus
quod anima est in pede per se et immediate informando, sed intellectus
non est in pede, quia sensus est quod immediate subjectatur in ipso
pede. Est autem concomitanter in anima quae est in pede. Non enim
anima quae est in pede caret intellectu in ipso pede.
Et inde patet ad tertiam instantiam. Diximus enim quod divinitas
seu suppositum divinum realiter conjungitur corpori perficiendo ipsum,
communicando illi esse existentiae ct subsistentiae divinae quod nulla­
tenus habet ab ipso dependentiam aliquam. Corpus vero pendet ab ipso
supposito divino, ct idcirco bene sequitur quod ubicumque fuerit corpus,
erit divinum suppositum speciali modo, sicut speciali modo conjungitur
illi corpori.

5. — Dubitatur secundo circa secundam et tertiani conclusio­
nem, in quibus distinguit divus Thomas ea quae sunt in hoc sacramento
ar vi sacramenti ab illis quae sunt concomitanter. Dubitatur an sint
verae illae conclusiones.
Arguitur primo pro parte negativa. Corpus Christi continetur in
eucharistia ex vi sacramenti, ut dicit divus Thomas, et patet ex ipsa
significatione verborum, Hoc est corpus meum. Ergo quantitas etiam
continetur cx vi sacramenti. Probatur consequentia, quia corpus quod
continetur cx vi sacramenti includit intrinsece carnem ct ossa et nervos
et hujusmodi partes heterogeneas, quae omnia sine quantitate distincta
non sunt. Ergo ipsa quantitas per se pertinet ad rationem talis corporis
quoti est totum heterogenoum.
6. — Arguitur secundo ex doctrina divi Thomae q. praecedenti, a. 6
ad secundum argumentum. Forma panis convertitur in formam corporis
Christi secundum quoti dat esse corporeum. Sed illa forma non est alia
quam ipsa anima; non enim possunt esse duae formae substantiales in
materia. Ergo ipsa anima non est ibi concomitanter, sed ex vi sacramenti.
Probatur consequentia, quia anima sola ratione distinguitur a forma

DOM1N1CU8 ΒΛΝΚΖ

304

quae dal esse corporeum, quae quidem terminat directe conversionem
formae panis in ipsam.
Confirmatur. Quia corpus quod terminat conversionem panis non est
sola materia prima: ergo est compositum ex materia et forma, quae non
est alia quam ipsa anima.
7. — Arguitur tertio. Corpus Christi terminat conversionem carnis
quatenus est corpus vivum. Sed corpus vivum formaliter et intrinsece
includit animam. Ergo anima ex vi sacramenti continetur in euchari­
stia. Major probatur ex eo quod Christus dixit, Hoc est corpus meum
quod pro vobis tradetur. Sed corpus morti tradendum erat corpus vi­
vum. Ergo ut sic terminabat conversionem panis quam Christus fecit.
Confirmatur. Nam corpus mortuum et corpus vivum differunt spe­
cie: ergo si conversio sacramentalis potest terminari indifferenter ad
corpus vivum vel mortuum, sequitur quod non erit conversio ejusdem
speciei quando terminatur ad corpus vivum et quando terminatur ad
corpus mortuum.
8.—Arguitur quarto. Divinitas significatur per formam eucharistiae.
Ergo in eucharistia est divinitas ex vi sacramenti. Probatur antecedens,
quia illud pronomen meum dicit suppositum divinum. Confirmatur cx
diffinitione concilii Ephesini primi, ubi dicitur quod in eucharistia
sumimus carnem Christi, non ut communem, sed vere vivificatricem
et ut factam propriam Verbi divini (1). Ergo Verbum divinum est in
hoc sacramento tamquam suppositum carnis ct corporis, cujus virtute
caro est vivificatrix.
9. — Arguitur quinto et probatur quod divinitas non sit in eucha­
ristia per concomitantiam, quia alias sequeretur quod etiam Pater et
Spiritus Sanctus essent in eucharistia per concomitantiam. Consequens
est falsum, quia rursus sequeretur quod sumentes eucharistiam sume­
rent Patrem et Spiritum Sanctum, sicut ipsum Filium Dei. Illa prima
sequela probatur. Nam divinitas est in hoc sacramento, ut divus Thomas
ait, propter realcm connexionem quam habet cum corpore Christi. Sed
Pater ct Spiritus Sanctus etiam realiter formalissime sunt unum cum
divinitate. Ergo pari ratione sunt in eucharistia per concomitantiam.
10. — Haec argumenta tangunt singulas difficultates in quarum
explicatione consistit intclligentia praedictarum conclusionum, quae pro­
fecto sunt certae secundum fidem.
Ad primum igitur argumentum, relictis variis opinionibus circa
distinctionem humani corporis, partium scilicet in carne-s et ossa et ner­
vos et hujusmodi, dicendum est quod hujusmodi partes revera non dif­
ferunt specifice in ratione substantiae, sed tota differentia est forma (1)

Mansi 4. 1078.

QUAEST. bXXVI, ART. 1

*

.

*

305

liter in qualitatibus disponentibus eas partes ad diversas operationes.
Quapropter sub ista ratione differunt specifice, sicut oculus differt
specie ab auditu, non solum propter differentiam potentiae, sed etiam
propter differentiam dispositionis organi ut sit subjectum talis poten­
tiae. Ex qua doctrina videbatur sequi quod hujusmodi partes prout
formaliter differunt non sunt in eucharistia cx vi sacramenti, quia ut
sic non habent rationem substantiae, ac proinde substantia panis non
convertitur in ipsas partes prout, differunt, sed solummodo contine­
buntur concomitant er. Sed rei veritas est quod hujusmodi partes, etiam
prout differunt, continentur in hoc sacramento ex vi sacramenti non
perse primo, sed secundario, quemadmodum in termino naturalis gene­
rationis intelliguntur secundario propriae passiones rei genitae. Ceterum
transsubstantiatio panis in corpus Christi per se primo terminatur ad
totam substantiam corporis prout radicaliter est capax differentiae
membrorum et partium humani corporis. Et per hoc patet ad argumen­
tum ; non enim praedictae partes continentur sicut anima et ipsa divi­
nitas, quae nullo modo habet rationem termini nec primarii nec secundarii.
11. — Ad secundum argumentum, ut respondeamus, recollendum est
quod corpus tripliciter potest accipi. Primo, ut est species quantitatis
importans trinam dimensionem. Secundo modo, ut significat genus su­
balternum directe positum in praedicamento substantiae, quae est vera
substantia corporea, composita intrinsece ex materia ct forma corporea
prout distinguitur a substantia spirituali. Tertio modo accipitur prout
importat alteram partem viventis, ut videtur accepisse Aristoteles
lib. 2 l)c anima, definiens animam quod e.st '‘actus corporis physici orga­
nici in potentia vitam habentis” (1). Quamvis non desunt philosophi qui
dicant in ea definitione corpus accipi pro loto composito, ac si dicere­
mus, quod anima rationalis est forma hominis, quia est pars formalis
et intrinseca qua constituitur homo.
Ad argumentum ergo, certum est quod in illis verbis, Hoc est cor­
pus meum, non accipitur corpus primo modo; non enim dedit nobis
Christus comedere trinam dimensionem, sed veram carnem suam. Item,
debet esse certum inter theologos quod non sumitur secundo modo,
quamvis Picus Mirandulanus in Apologia, conchis. 6, oppositum videa­
tur sentire. Et probatur. Nam si corpus acciperetur in secunda
acceptione, esset impropria locutio Christi cum dixit, Hoc est cor­
pus meum. Nam si corpus acciperetur pro toto composito, perinde
est ac si diceret, IIoc est animal meum; nam ea quae ponuntur
in recta linea praedicamentali cerificantur directe de suis inferioribus
(1)

ARIBTOT. De ditfma, lib. 2. cap. 1. n. 4. Didot 3. 444.

30

306

DOMINICUS RASEZ

et supponunt pro ipsis. Ergo cum eodem addito, si verificaretur Hoc
est corpus meum, verificaretur Hoc est animal meum, ac proinde ex vi
sacramenti totus Christus contineretur in eucharistia. Vera igitur sen­
tentia est, et a theologis approbata, quod in illa forma, Hoc est corpus
meum, accipitur corpus tertio modo, ut diximus quaest. praecedenti,
a. 4. Accipitur ergo corpus pro altera parte substantiali ipsius compo­
siti, non prout est nuda materia prima, sed inquantum consideratur
informatum forma corporeitatis, ratione cujus capax est organizationis
et distinctionis carnis et ossium. Quamobrem aliqui theologi putant cor­
pus hoc modo acceptum importare compositum cx materia ct forma
substantiali quatenus dat formaliter esse corporeum. Sed revera fallun­
tur, nam illo modo compositum est ipse Christus, sicut est homo compo­
situs ex corpore et anima.
Melius ergo et proprius diximus nos quod ipsa materia prima prout
habet gradum corporeitatis et organizationis radicatis est terminus con­
versionis panis in ipsam. Nam si consideretur forma corporeitatis ut
pars compositi corporis intrinseca, jam poneretur corpus in recta linea
praedicamentali, et sequerentur inconvenientia quae diximus. Et confir­
matur nostra sententia. Nam alias, si quis in triduo consecraret, seque­
retur quod non esset idem corpus terminans conversionem panis tunc et
quando Christus consecravit, siquidem non erat idem compositum ex
eadem materia et eadem forma. At vero secundum nostrum modum
explicandi, est idem corpus propriissime, quia est eadem portio materiae
habens gradum corporeitatis, quamvis non ab eadem numero forma, sed
ab alia. Haec tamen differentia non destruit identitatem corporis. Quem
admodum enim est idem numero coloratum, etiansi modo sit album
et postea nigrum, ita idem numero corpus est modo vivum postea mor­
tuum, quia eadem portio materiae habet gradum corporeitatis, sive ab
una forma sive ab altera. Et hic est sensus divi Thomae quando quaest.
praecedenti, a. 6 ad secundum dixit quod “forma panis convertitur in
formam corporis Christi secundum quod dat esse corporeum”. Non enim
dixit absolute quod convertitur in formam corporis Christi secundum
se. sed quantum ad illud gradum ct effectum formalem quem dat ma­
teriae. ac si diceret, quod convertitur tota substantia panis in materiam
secundum quod habet illum gradum corporeitatis. Et per hoc patet ad
secundum argumentum.
Ad confirmnti&n&m respondetur distinguo antecedens. Si sola ma­
teria intelligatur ut spoliata omni forma et gradu formali, concedo
antecedens. Et nego consequentiam. Sed solum sequitur vel quod com­
positum ex materia et forma terminet conversionem, vel quod ipsa
materia ut informata gradu corporeitatis terminet conversionem. Et hoc
secundum est quod nos diximus.

QUAEST. LX XVI, ART. 1

307

12. — Ad tertium argumentum, nego majorem. Ad probationem
respondetur quod ad veritatem verborum Christi cum dixit, quod pro
vobis tradetur, sufficit quod tunc revera esset unum corpus. Sed non
sequitur quod quatenus vivum terminabat conversionem panis in ipsum;
nam idem corpus quod tunc erat tradendum, postea fuit traditum morti
et vere mortuum.
Ad confirmationem negatur consequentia, quia corpus vivum ct mor­
tuum conveniunt in aliquo ratione cujus conversio panis terminatur
ad utrumlibet, scilicet conveniunt in hoc quod est habere talem gradum
corporeitatis.
Ceterum de identitate corporis Christi dum erat vivum et dum erat
mortuum, multa solent dici a modernis hoc in loco. Et profecto multum
refert ad intelligentiam veritatis formae sacramentalis, Hoc est corpus
meum, scire quomodo sit idem corpus vivum et postea mortuum; nam
forma eodem modo significaret si fieret consecratio in triduo mortis
Christi et antea vel post resurrectionem. De qua re agit divus Thomas
supra, q. 50, a. 5, ubi de corpore Christi dicit duo. Primum est, quoti
corpus Christi mortuum et vivum simpliciter fuit idem numero, si sim­
pliciter accipiatur absolute pro eo quod sine addito dicitur. Et rationem
assignat, quia “corpus Christi mortuum et vivum fuit idem supposito”,
quia non habuit aliam hypostasim nisi Verbi Dei. Alterum est quod si
simpliciter accipiatur pro eo quod est omnino et totaliter idem: isto
modo corpus Christi mortuum et vivum non fuit simpliciter idem nu­
mero, quia vita est dc essentia corporis viventis. Ceterum de corpore
mortuo cujuscumque alterius hominis dicit quod non est idem simpli­
citer sicut antea erat. Haec doctrina divi Thomae non caret difficultate,
quia identitas numerica corporis aut animae vel totius naturae humanae
in Christo non accipitur cx identitate suppositi. Etenim si Verbum
relinqueret humanitatem, esset nihilominus eadem humanitas numero
in alio supposito, ac proinde eadem anima et idem corpus quae sunt
partes intrinsecae humanitatis. Ergo impertinens est ad identitatem
corporis Christi mortui quod sit in eodem supposito.
Ad hanc difficultatem breviter pro nunc respondetur quod divus
Thomas loquitur in illo articulo supposita identitate corporis Christi
quae invenitur ex parte materiae, sicut in aliis cadaveribus in quibus
non manet identitas formae nec suppositi. At vero in Christi corpore
cum identitate materiae manet identitas suppositi, et ex hac parte po­
test dici simpliciter, hoc est. sine addito, idem corpus numero, quamvis
non sit totaliter et omnino idem. Verumtamcn identitas ex parte mate­
riae et accidentium similium et ipsa forma cadeveris quae habet natu
ralcm quemdam ordinem et habitudinem post formam viventis, suffi­

308

DOMINICUS RAMEZ

cit ut in communi sensu et sermone hominum dicatur idem corpus nu­
mero mortuum et quod ante erat Petri viventis. Et in hoc sensu multo
magis verificabitur de corpore Christi mortuo et vivo quod sit idem
corpus numero, quia ultra identitatem quam habent alia cadavera, ha­
buit identitatem suppositi, et nullam prorsus corruptionem praeter mor­
tem. Sic igitur maxime verificatur particula illa meum in proprio sensu
in ipsa forma sacrament ali, Hoc est corpus meum, videlicet hoc est
corpus unitum meae personae hypostatice. Quia ergo corpus Christi
vivum ct mortuum conveniunt in hoc quod est eadem portio materiae
primae prout habet gradum substantialem corporeitatis, et habet par­
tium distinctionem a forma humani corporis vel ab alia habente natu­
ralem ordinem et consequentiam cum illa, qualis est forma cadaveris,
hoc sufficit ut sit idem corpus numero terminans conversionem panis in
ipsum, sive vivum sive mortuum.
Ad argumentum vero in oppositum, respondetur quod probat quod
non sit totaliter et omnino idem corpus numero.
13. — Ad quartum argumentum respondetur quod, ut sit aliquid
in eucharistia ex vi sacramenti, necesse est quod per formam sacranientalcrn taliter significetur, ut intelligatur esse terminus conversionis,
videlicet quod significetur in recto. Et quia divinum suppositum non
ita significatur, sed potius in oblicuo sub illo pronomine meum, quod
significat unitum mihi, vel meo supposito, vel hypostatice, quod idem
est, idcirco divinum suppositum non est in eucharistia ex vi sacramenti.
Pro cujus majori intelligentia nota quod duplex potest esse sensus
illorum verborum, Hoc. est corpus meum. Alter est ut meum significet
unitum actualiter meo supposito. Et secundum hanc intelligcntiam. si
corpus Christi separaretur a Verbo divino in ipsa morte, non poterat
esse terminus conversionis sacramentalis de qua loquimur. Sed quidam
theologi negant esse necessariam talem unionem ad hoc ut corpus Chri­
sti terminet conversionis panis in ipsum. Putant enim quod etiamsi
separaretur a Verbo divino, nihilominus terminaret conversionem panis
sicut modo terminat. Quia alias si necessaria esset talis unio, tunc sup­
positum divinum esset in eucharistia cx vi sacramenti, dum tamen in
concilio Tridentino dicatur esse concomilantcr. Sed profecto judicio
nostro isti doetores falluntur. Nam divus Thomas supra, q. 50 docet
quod eatenus corpus Christi mortuum fuit idem numero simpliciter
atque vivum, quia addebat unitatem suppositi, quae profecto significa
tur per illud pronomen meum.
Nec sequitur ex nostro modo dicendi quod suppositum divinum sit
in eucharistia ex vi sacramenti. Quia ad hoc non sufficit quod habeat
necessariam concomitantiam cum corpore, quod est terminus conversio-

QirAKST. LXXVI, ABT. 1

.309

nis, sed requiritur quod secundum se sit terminus vol pars termini
conversionis, quod quidem nullo modo potest convenire divino supposito.
Et hanc intelligentiam videtur intendere Cajctanus q. praecedenti,
art. 6 cui etiam favet concilium Tridentinum sess. 13, cap. 3, ubi aliter
explicat concomitantiam animae cum corpore ct concomitanti am divini­
tatis; nam illa reducitur tantum ad roalem connexionem quam do
facto habet anima cum corpore, hanc autem posteriorem dicit consistere
in unione hypostatica. Cum igitur ista perpetua fuerit, ratione ejus pro­
prie verificatur pronomen illud meum absque ulla metaphora importans
identitatem suppositi ; quod significavit Christus quando primo protu­
lit illa verba, Hoc est corpus meum, et non quemadmodum dicimus, hoc
est corpus Petri, ostendentes corpus mortum et loquentes improprie.
Altera intelligcntia est quorumdam thomistarum, quam sequitur
magister Soto super istum articulum, ut sit sensus, Hoc est corpus
meum, id est corpus pertinens ad meum suppositum, sive propter actua­
lem unionem, sive propter aptitudinalem ; ita sane ut si in morte Christi
separatur corpus a divino supposito, nihilominus verificaretur, Hoc
est corpus meum. Et ad hoc inducit testimonium ex concilio Ephesiuo
primo, quod habetur in epistola ad Nestorium, et refertur de consecra­
tione, d. 2, c. Necessario, in quo testimonio asseritur quod participes effi­
cimur corporis et sanguinis Christi, non ut communem carnem perci­
pientes nec alicujus viri sanctificat i et Verbo conjuncti secundum divini­
tatis unitatem, sed vere vivificatricem, scilicet carnem et ipsius Verbi
propriam factam.
Ex quo testimonio sic argumentor: Caro Christi in hoc sacramento
de facto habet virtutem sanctificativam propter unionem ad hypostasim
Verbi : ergo prout est in hoc sacramento requiritur quod corpus sit
unitum divinitati hypostatice in ipsa persona Verbi. Nec valet responde­
re quod alia sacramenta habent virtutem sanctificandi absque unione
hypostatica ad Verbum, et quod similiter hoc sacramentum et corpus in
illo contentum possint habere virtutem vivificatricem absque tali unione.
Haec enim solutio nulla est. Nos enim non negamus quin potuisset Deus
de potentia absoluta aliter constituere sacramentum corporis et sangui­
nis. Sed asserimus ita de facto constituere cum tali differentia intrinseca
ab aliis sacramentis, quod ipsum corpus et sanguis Christi haberet vir­
tutem vivificatricem sub speciebus panis et vini propter unionem hypo­
staticam ad Verbum divinum. Et hanc unionem dicimus significari per
verba sacramentalis, scilicet corpus meum et sanguinis mei, ita. ut
pronomen illud meum importet, non solum dominium aut possessionem
vel aptitudinem ad unionem hypostaticam, sed importet actualem unio­
nem ad hypostasim ratione cujus habet virtutem sanctificativam.

r

310

DOMINICUS BANK/.

Ad quartum igitur argumentum, negatur consequi ut ia, quia non
sufficit ad hoc quod divinitas dicatur esse in hoc sacramento ex vi sacra­
menti quod significetur per aliquod verbum ipsius formae quomodolibet.
sed requiritur quod significetur ut terminus conversionis, videlicet in
recto et non in oblicuo. Nunc autem significatur divinum suppositum
per verba sacramentalia in oblicuo tamquam dignitas ct virtus ipsius
corporis ad sanctificandum. Corpus autem ipsum secundum suam sub­
stantiam ut distinguitur a supposito est terminus conversionis panis in
ipsum. Ceterum quod non sufficiat quod aliquid significetur quomodo­
libet per verba formae ad hoc quod sit in hoc sacramento ex vi sacra­
menti, manifeste colligitur ex doctrina divi Thomae in articulo, ubi
ait quod “ex vi sacramenti est sub speeiebus id in quoti directe converti­
tur substantia panis et vini, prout significatur per verba formae”. Non
itaque sufficit sola significatio quomodolibet, sed requiritur quod signi­
ficetur ut terminus in quem directe convertitur substantia panis.
Ex dictis habemus differentiam inter divinitatem ct animam Christi.
Nam unio animae ad corpus non est concomitantia necessaria ad hoc
sacramentum. Etenim in triduo mortis Christi possibile erat celebrari
hoc sacramentum, et esset idem sacramentum. At vero unio divinitatis
s^u divini suppositi est necessaria concomitantia et intrinseca huic sa­
cramento, propter significationem verborum formae, in quibus signifi­
catur unio corporis ct sanguinis ad personam Verbi. Idcirco dicimus
manducare ipsum Filium Dei.
Hanc differentiam, si liceret novum modum loquendi inducere, ego
sic explicarem, et dicerem quod corpus ct sanguis sunt in eucharistia,
non solum sacramentaliter, sed ex vi sacramenti; anima vero Christi
est in eucharistia per solam ct meram concomitantiam. quae nullo modo
significatur per aliquod verbum formae, ct idcirco nec est in euchari­
stia ex vi sacramenti nec sacramentaliter. At vero divinitas seu divinum
suppositum ita est in sacramento concomitante!
*,
ut etiam significetur
per aliquod verbum formae. Et propterea quamvis non sit ibi ex vi
sacramenti, potest dici quod est ibi concomitanter sacramentaliter, id
est significative quatenus ejus concomitantia necessaria significatur per
illud verbum meum, et est de necessitate hujus sacramenti, ut adnotavi
ex concilio Tridentino et Ephesino.
14. — Ad quintum argumentum, Gabriel q. 24 Super canonem mis­
sae ait quod, cum quaeritur an Pater ct Spiritus Sanctus sint in eucha­
ristia per concomitantiam, forsan est quaestio de nomine. Sed potest
responderi quod sunt ibi per concomitantiam. non quidem immediate
sicut divinitas, sed mediate quatenus eunt unum cum divinitate. Hanc
sententiam sequuntur aliqui ex modernis. Viguerius (Joannes. O. P.|
in lib. De institutionibus. cap. 16. Et aliqui referunt divum Bernardum

ÇUAEST. LXXVI, ART. 1

311

dicentem: G magnum sacramentum in quo Pater et Filius et Spiritus
Sanctus nobis dantur. Non citant locum ubi Bernardus loquatur. Sed
divus Thomas in opusculo 73, cap. 2 videtur favere huic sententiae dum
inquit, quod Pater totum quod habet cum Spiritu Sancto dedit in hoc
sacramento.
Pro hac sententia, praeter quintum argumentum, est aliud. Quia
si per impossibile Pater et Filius ct Spiritus Sanctus non essent ubique
per essentiam, praesentiam ct potentiam, qui est communis modus
existendi in omnibus rebus, nihilominus, quia sunt una divinitas, non
potest esse finis alicubi ubi non essent aliae duae personae. Ergo si in
hoc sacramento est persona Filii speciali modo, necesse est quod in illo
sint Pater et Spiritus Sanctus specialiori modo quam in aliis rebus.
Verumtamcn opposita sententia est communis apud theologos. Et
probatur. Primo, quia ex altera sententia sequitur quod manducamus
Patrem et Spiritum Sanctum cum .sumimus eucharistiam, et quod sacrifi­
camus Patrem et Spiritum Sanctum. Probatur sequela, quia ratione
modi existendi in hoc sacramento qui competit Filio, verificatur quod
manducamus Filium et sacrificamus Filium. Ergo si ille modus spe­
cialis competit Patri et Spiritui Sancto, manducabimus Patrem et
Spiritum Sanctum. Ner valet solutio Gabrielis, quod Pater et Spiritus
Sanctus sunt in hoc sacramento non immediate, sed mediate. Quia pro­
fecto eodem modo loquendi diceremus quod nec divinitas est in eucha­
ristia immediate, sed mediate, quatenus est idem eum Verbo divino quod
per concomitantiam est immediate in eucharistia, quatenus est unitum
hypostatice cum ipso corpore, propter quam unionem verificatur quod
manducamus et sacrificamus ipsum Deum. Ergo ex eo quod Pater ct
Spiritus Sanctus dicantur esse mediate per concomitantiam, non vide­
tur obstan· quominus similes propositiones de illis verifleentur. Praete­
rea. concilium Tridentinum, ubi supra, commemorans omnia quae sunt
in eucharistia tam ex vi sacramenti quam per concomitantiam, non
meminit Patris et Spiritus Sancti. Et confirmatur. Quia concilium do­
cet divinitatem esse in eucharistia propter ineffabilem unionem hypo­
staticam quam habet cum corpore et cum anima. Sed Pater et Spiritus
Sanctus non habent talem unionem, quae propria Verbi divini est. Ergo
non sunt speciali modo concomitante!· in eucharistia, sed generali modo
in omnibus rebus.
Et denique arguitur a simili et confirmatur. Nam in mysterio incar­
nationis solus Filius est speciali modo in ipsa humanitate, videlicet
ratione unionis hypostaticae. Et divinitas etiam dicitur unita humani­
tati, sed in persona Filii. At vero Pater et Spiritus Sanctus non sunt
in ipsa humanitate nisi sicut in aliis rebus, vel secundum specialem
operationem et supernaturalem et secundum aliquos effectus speciale
*

312

DOMINICUS HANKZ

quos in humanitate operatur Deus, sicut ct operatur in omnibus aliis
sanctis. Ergo similiter in eucharistia non est aliqua specialis ratio Pa­
tri et Spiritui Sancto existendi, praeter praedictas rationes, videlicet
conservando accidentia sine subjecto, quod est maximum miraculum
quod facit tota Trinitas; similiter etiam operando in nobis gratiam me­
diante eucharistia et mediante corpore ct sanguine Christi, quia opera
Trinitatis ad extra indivisa sunt.
Observandum est hic quantum cum ista doctrina consonet ista sen­
tentia quam explicuimus in solutione ad quartum circa existent iam Ver­
bi divini in hoc sacramento, propter unionem hypostaticam ad corpus et
sanguinem, quam diximus esse necessariam ad veritatem hujus sacra­
menti. Etenim propter illam verificatur quod sumimus et sacrificamus
Filium Dei. Et ipsemet Christus dixerat : Qui manducat me, et ipse vi­
vet propter me (Joan. 6, 58). Non autem diximus quod manducamus
vel sacrificamus divinitatem, quia divinitas non est mortua nec passa;
sed ipse Deus ratione suppositi Verbi divini, et ipsum suppositum Verbi
ratione humanitatis, in qua formaliter fuit passio et mors.
Ad rationes contrariae sententiae respondetur quod divus Thomas
in illo opusculo intendit docere quod in effectu hujus sacramenti, qui
est abundantia gratiae, datur nobis ipse Spiritus Sanctus, non autem
quod Spiritus Sanctus contineatur in eucharistia.
Ad aliam autem respondetur quod ex illo impossibili adhuc non se­
quitur quod Pater et Spiritus Sanctus essent in hoc sacramento spe­
cialiori modo quam modo sunt in ipsa humanitate Christi, ct quia sunt
unus Deus cum Filio, qui secundum proprietatem personalem unitur
humanitati ct corpori quod terminat conversionem panis in ipsum.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum sub utraque specie hujus sacramenti totus Christus
contineatur
1. — Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio: Sub speciebus panis est sanguis propter
realem concomitantiam cum corj>ore; sub speciebus autem vini est
corpus propter realem concomitantiam cum sanguine.
Tertia conclusio: Anima et divinitas est sub utraque specie
propter realem concomitantiam.
Quarta conclusio: Si in triduo mortis Christi fuisset hoc sacri­
ficium celebratum, tunc sub speciebus panis fuisset corpus Christi
sine sanguine et sub speciebus vini fuisset sanguis sine corpore.

QUAEST. I,XXVI, ART. 2

313

2. — Prima et secunda et tertia conclusiones sunt certae secundum
fidem catholicam, ct patet eisdem testimoniis quibus probata fuit prima
conclusio art. praecedentis. At vero quarta conclusio videtur nobis de­
monstratio theologica, quia corpus consecratur in lux; sacramento simi­
liter et sanguis sicut sunt a parte rei; at vero in illo triduo mortis
erant realiter separata ad invicem corpus ct sanguis et anima: ergo
nullum eorum erat per concomitantiam cum alio in hoc sacramento, si­
quidem ex vi sacramenti non erant sub utraque specie.
3. — Occasione doctrinae divi Thomae solent aliqui disputare in hoc
articulo an sanguis informetur anima rationali, et an Verbum divinum
unitum fuerit hypostatice sanguini. Sed hujusmodi quaestiones dispu­
tantur supra, q. 5, a. 2, ubi definitur. Quidquid sit de informatione ani­
mae rationalis ratione sanguinis, tamen secundum fidem certum est quod
sanguis fuit unitus divinitati in persona Filii. Sufficit autem ad veri­
tatem secundae conclusionis quod sanguis per se pertineat ad consti­
tutionem humani corporis viventis, quamvis multo probabilius sit quod
sanguis informetur anima rationali et magis consonat cum fido quod
sanguis ipse sit pars humanae naturae sicut caro et ossa, et propterea
fuit assumptus a Verbo divino. Et proportionabiliter dicendum est
de aliis humoribus, si qui sunt per se distincti tamquam partes humani
corporis. Quamvis de his humoribus non sit expressa definitio quod
uniantur hypostatice Verbo divino, mihi tamen probabilius est quod
in humano corpore non inveniuntur tales humores distincti ab ipso
sanguine vel carne, sed pertinent ad complexionem ipsius sanguinis ct
carnis et aliarum partium. Non loquor de humoribus quibusdam qui sunt
necessarii ad vitam et bonam valetudinem humani corporis, etenim hu­
jusmodi aliqui reperiuntur in humano corpore qui non sunt partes ipsius,
qui sunt humores contenti in intestinis, et humor biliosus qui est in
/elle, et alii similes qui nullatenus sunt partes corporis, ac proinde nec
assumpti a Verbo divino.
4. — Circa solutionem ad secundum est difficultas, quia non videtur
divus Thomas solvere difficultatem propositam. Intendit enim argu­
mentum quod sanguis est una partium humani corporis sicut caro et
ossa, ac proinde quod non sit coneomitantcr sub specie panis, sicut nec
carnes nec assa ex vi sacramenti, atque adeo quod non debuit consecrari
seorsum. At vero divus Thomas solum assignat rationem quare con­
secratur seorsum, quia in passione mortis Christi aliae partes corporis
non fuerunt ad invicem separatae.
Ad hanc difficultatem in solutione ad secundum sufficientissime
respondet divus Thomas quantum attinet ad rationem differentiae quare
«anguis consecratur seorsum, non autem alia pars. Sed non videtur as­

314

DOMINICUS BASEZ

signare rationem quare si sanguis est una partium humani corporis, non
consecretur simul cum aliis partibus in consecratione corporis.
Ad hoc aliqui respondent quod sanguis propterea non consecratur in
eucharistia sub speeiebus panis, quia cx divina dispositione habet spe­
cialem consecrationem in specie vini, propterea quod fuit peculiare in­
strumentum nostrae redemptionis, et in passione Christi fuit realiter
separatus a corpore. Unde Ecclesia canit: Quos pretioso sanguine rede­
misti; et in Apocalypsi (5, 9) dicitur: Redemisti nos Domine in sangui­
ne tuo.
Aliis vero non placet hujusmodi ratio, et volunt quod nomine corpo­
ris non intelligantur quatuor humores qui sunt in humano corpore, quia
alias terminus conversionis esset corpus vivum, siquidem vita corporis
in sanguine consistit. Ergo si sanguis est pars corporis, neceese est quod
corpus cujus pars est sanguis sit corpus vivum, ae proinde sanguis cx vi
sacramenti contineretur sub specie panis.
Sed profecto sententia divi Thomae in solutione ad secundum vide­
tur esse quod sanguis sit pars corporis sicut ct aliae partes; et solum
assignat rationem quare consecretur seorsum, quia nulla alia pans fuit
separata ab alia in passione Christi nisi sanguis. Ergo sentit quod san­
guis est vera pars corporis sicut et aliae partes vel humores ex quibus
componitur humana caro.
Ad hanc difficultatem breviter respondetur quod nomine corpus
voluit Christus intelligere corpus suum, non solum prout distinguitur
ab anima, sed etiam a sanguine; et ut sic fuit terminus per se conver­
sionis substantiae panis in ipsum. Hoc autem non voluntariae dicitur,
sed ex verbis Christi dicentis in consecratione calicis. Qui pro vobis
effundetur, colligitur, videlicet qui pro vobis effundetur ab ipso cor­
pore in terram, ita ut verum corpus Christi maneret exangue, maxime
post apertionem lateris, atque ita idem corpus mansit in cruce mortuum
et in sepulcrum. Ergo nomine corporis in consecratione panis non debe­
mus intelligere sanguinem sicut alias partes corporis, sive ipse sanguis
cum homo vivit informetur anima rationali, ut mihi videtur, sive non
informetur, ut quibusdam placet. Etenim secundum utramque opinio­
nem debemus intelligere corpus esse terminum per se conversionis pa­
nis in ipsum prout abstrahit ab hoc quod est habere sanguinem, vel non
habere sanguinem.
5. — Quod si aliquis quaerat an totum sanguinem effuderit Filius
Dei pro nobis, et an totum quem effudit resumpserit in ipsa resur­
rectione. Et ratio dubitandi ea est: nam si aliqua pars sanguinis mansit
in corpore, videtur quod illa pars sit sub speeiebus panis cx vi sacra­
menti sicut aliae partes corporis. Item sequeretur: nec in calice conti­
neretur ex vi sacramenti, quia ibi solum consecratur sanguis qui effusus

Qt’AEST. I.XXV1, ART. 3

315

cet. juxta verba ipsius formae, qui pro vobis effundetur. Ergo si aliquis
sanguis remansit in corpore, neccsse est dicere quod continetur sub spe­
cie panis ex vi sacramenti, sicut aliae partes quae non sunt separatae
in passione Christi.
Sed quia haec videntur inconvenientia, dicendum est quod totus san­
guis Christi effusus est et totus qui perlinet ad consistentiam corporis
viventis reasumptus est et continetur in calice ex vi sacramenti. Dixi­
mus qui pertinet ad consistentiam corporis viventis. Nam si aliquis nutrimentalis erat in corpore Christi nondum factus pars corporis viven­
tis, non fuit assumptus in resurrectione, quia non erat necessarius cor­
pori glorioso. At vero divus Thomas supra q. 54, a. 3 ad tertium docet
totum sanguinem effusum fuisse ex corpore Christi et reasumptum fuis­
se in resurrectione, de qua re liene loquitur ibidem Cajetanus.

ARTICU LUS TERTIUS

Utrum sit totus Christus sub qualibet parte specierum panis
vel vini

1. — Prima conclusio certissima: In omnibus partibus specie­
nun panis et vini separatis, id est cum separantur realiter, totus
Christus continetur.
Secunda conclusio: Etiam ante divisionem partium sacramenti
continetur totus Christus in singulis partibus specierum panis vel
vini.
2. — Prima conclusio est certa secundum fidem et definita in concilio
Florentino in tractatu de sacramentis, et in concilio Tridentino in
sess. 13. can. 3. et colligitur cx illo I ad Cor. 10 (v. 16) : Panis quem
frangimus, nonne communicatio corporis Christi est? Et hic fuit sensus
communis in Ecclesia et sanctis patribus.
Secunda vero conclusio non est tam certa nec tam expresse definita
sicut prima. Nam Altissiodorcnsis in 4 Sent., tractatu de eucharistia,
docet oppositum, et tenet sententiam quam divus Thomas refert et re­
probat in hoc articulo, ct utitur exemplo illo de speculo fracto, quod
etiam reprobat divus Thomas. Alexander Halcnsis in 4 parte, q. 40.
membro. 3, art. 5. et divus Bonaventura in 4, d. 10. a. 5 referunt illam
sententiam ; quamvis illam non sequantur, tamen non rejiciunt illam
ut improbabilem et doctae fidei minus consentaneam. At vero secunda
conclusio divi Thomae usque adhuc omnibus theologis certa videtur,
ut oppositum errori proximum censeant, et nonnulli errorem manife­
stum judicent. Probatur primo ex concilio Tridentino, sess. 13. c. 3.

31G

DOMINICUS BANE7.

ubi concilium docet totum Christum contineri sub qualibet speeierum;
nee restringit ad partes speciernm post factam divisionem. Ubi obser­
vandum est quod concilium in illo capite in quo tradit doctrinam con­
sentaneam fidei, docet absolute absque distinctione totum Christum con­
tineri in qualibet parte specierum; at vero cum in can. 3 diffiniebat
sub anathemate, non loquitur tam absolute, sed diffinit totum Christum
contineri sub qualibet specierum parte, facta ipsarum divisione. Undo
plane colligitur quod prima conclusio divi Thomae est inulto certior
quam secunda. Sed nihilominus etiam secunda conclusio videtur nobis
pertinere ad sanitatem doctrinae fidei, quae probatur ex e. Ubi pars, et
e. Singuli et c. Qui manducant, de consecratione d. 2, ubi absolute decer­
nitur illa conclusio.
Probatur secundo optima ratione. Quia alias etiam facta divisione
partium specierum non contineretur corpus Christi cum singulis parti­
bus jam divisis, quod est expresse contra fidem. Probatur sequela. Quia
totus Christus sive totum corpus Christi non incipit esse de novo sub
speciebus nisi per consecrationem : ergo si ante factam divisionem par­
tium non erat totum corpus in illis singulis, non etiam erit facta divi­
sione nisi per novam consecrationem. Hanc rationem prosequitur Inno­
centius lib. 4 Dc mysterio missae, cap. 8, et nobis videtur demonstratio
theologica.
3. — Sed est argumentum pro sententia Altissiodorensis. Totus Chri­
stus est sub speciebus ex vi sacramenti; sed intentio consecrantis fer­
tur ad totam hostiam et non ad singulas partes, ut dicit, Hoc est corpus
meum: ergo totum corpus Christi ex vi consecrationis est in tota hostia,
non autem in singulis partibus.
Ad hoc respondetur negando consequentiam. Et est instantia in si­
mili. Nam in generatione hominis intentio generantis fertur in totum
suppositum generandum, non autem ad singulas ejus partes distinctas;
et nihilominus anima rationalis quae ex vi generationis unitur corpori
est in toto et tota in qualibet parte, quae quidein competit illi potentiae,
quod est forma secundum se indivisibilis. Et idcirco intentio generantis
et disponentis totam materiam ad unionem animae consequenter accom­
modatur ad naturam ipsius animae, quamvis per se primo tantum inten­
dat productionem totius suppositi et informationem animae ratione to­
tius materiae. Sic ergo hic dicimus quod, quia corpus Christi est sub
speciebus modo indivisibili ex vi sacramenti, et non immediate ratione
quantitatis suae, idcirco necessario provenit quod sit totum in tota
hostia et totum in singulis partibus, et hoc ipsum simpliciter, etsi con­
trarium intendatur a consecrante, quamvis per so primo tantum intendat
quod totum corpus sit in tota hostia.

QUAE-ST. LXXVi, ART. 3

317

4. — Dubitatur ergo primo circa primam conclusionem : an cor­
pus Christi ita sit in singulis partibus, quod etiam sit in minoribus
quantumlibet minimis ante separationem ipsorum partium.
Aliqui tenent partem negativam. Sed contraria sententia est certis­
sima, ita ut communiter theologi alteram sententiam censeant erroneam
vel errori proximam. Quia concilium Tridentinum docet absolute totum
Christum contineri in qualibet parte speeierum; sed pars quantumlibct
minima in continuo est vera: ergo sub illa continetur totus Christus.
Praeterea, quia alias sequeretur quod totus Christus non continere­
tur in tota hostia. Probatur sequela, quia hostia vera componitur ex
illis partibus quantumlibet minimis : ergo si non est sub illis partibus,
non erit in tota hostia. Secus autem dicendum est de partibus divisis,
quia sicut in illis partibus non posset conservari substantia panis et
vini, ita nec sub illis permanebit corpus vel sanguis Christi. Est enim
regula generalis apud theologos quod in illa parte hostiae divisae in
qua potest conservari substantia panis vel vini, conservabitur corpus
Christi ; et in illa parte speeierum divisa in qua non potest conservari
substantia panis vel vini, non conservabitur corpus vel sanguis Christi.
Et ratio est quia substantia corporis ct sanguinis Christi quantum ad
hoc succedit sub speciebus vice substantiae panis et vini, videlicet ad
refectionem animae, quamdiu conservantur species propriae panis et
vini significantes corpus et sanguinem Christi.
Notandum est autem pro majori intelligentia praedictorum ut, quam­
vis supponamus ex physica veram illam sententiam quae docet quod via
corruptionis in rebus naturalibus non datur minimum, sed datur maxi­
mum, quod nihilominus habet verum nostra positio et determinatio. Nam
ante divisionem sacramenti in quavis minima parte speeierum conser­
vatur corpus et sanguis Christi : sed facta divisione possumus pervenire
ad aliquam partem parvam in (pia conservetur corpus et sanguis, non
tamen possit dividi in duas aequales ita ut in qualibet illarum serven­
tur propriae species panis vel vini, ac proinde nec corpus vel sanguis
Christi. V. g.. sit minimum quod sit ut granum sinapis, ct detur aliqua
pars quantitatis speeierum panis et vini ut granum et dimidium: tunc
illa pars non poterit dividi in duas aequales in quarum singulis conser­
ventur propriae species panis vel vini, ac proinde nec corpus vel sanguis.

5. — Dubitatur secundo an sub punctis indivisibilibus et sub li­
neis et superficiebus hostiae consecratae contineatur substantia
corporis Christi.
Scotus in 4. d. 12, q. 4, el Richardus dist. 10. a. 6, q. 2, et Acgidiue
in tractatu De eucharistia tenent partem negativam.
At vero partem affirmativam tenet magister Soto super istum articu­
lum. et quidam alii ex modernis.

31*

DOMINICUS BAXKZ

Haec quaestio pendet ex decisione alterius quaestionis physicae, vi­
delicet an substantia sit subjectum punctorum indivisibilium, subjectum
inquam adaequatum. De qua re non conveniunt philosophi. Magister
Soto in q. 4 de quantitate docet quoti sub illis indivisibilibus non
continetur adaequate substantia, continetur tamen inadacquate, sicut
in terminis vel initiatives vel continuativis ct terminativis ipsius substan­
tiae. Haec tamen sententia non satis explicat quid sit contineri substan­
tia inadacquate sub illis indivisibilibus; etenim quamvis punctus sit
continuat i vus ct terminativus quantitatis, scilicet lineae, non tamen est
vera quantitas, sed aliquid quod reducitur ad quantitatem. Oportebat
ergo exponere an substantia prout respondet puncto et aliis indivisibi­
libus sit vere subjectum illorum. Quod autem dicatur punctus imme­
diate subjectari in substantia quae sit illi proportionalum subjectum,
videlicet tam indivisibile sicut ipse punctus est indivisibilis, difficile est
ad intelligendum.
Pro cujus decisione advertendum est quod circa hoc est etiam duplex
sententia. Altera est quam docet Soto ubi supra, quod ipsa substantia
per semetipsam habet partes extensas suhstantialiterque unitas, ita ut
non habeat a quantitate ipsa formaliter extensionem partium; sed qua­
tenus praeintelligitur quantitati est extensa et habet partes intégrales
et continuas continuatione substantiali. Haec sententia placet quibusdam
modernis.
Et secundum hanc sententiam erit respondendum quaestioni propo­
sitae quod, quemadmodum substantia panis habet illa continuativa
substantialia et indivisibilia quibus partes ipsius substantiae continuan­
tur ct quibus immediate et adaequate subjiciuntur indivisibilia quan­
titative, verbi gratia punctum et linea, ita secundum hanc proportionem
tenemur fateri quod corpus et sanguis Christi continentur sub his in­
divisibilibus specierum panis et vini. Sed quemadmodum substantia
panis non continebatur adaequate et simpliciter sub indivisibilibus sua­
rum dimensionum, ita corpus et sanguis Christi non continentur simpli­
citer ct adaequate secundum suam substantiam sub illis indivisibilibus
specierum panis vel vini. Ex quo sequitur quod, si per impossibile vel
possibile signaretur punctus in hostia ante consecrationem, quamvis sub
illo puncto contineatur substantia panis, secundum quid tamen non esset
consccrabilis quatenus continetur sub illo puncto quia ut sic ncc est
substantia panis simpliciter nec pars substantiae, quia non componitur
ex indivisibilibus, sed tantum est modus substantiae, nimirum aliquid
indivisibile continuativum substantialiter ipsarum partium substan­
tiae. Et idcirco si post factam consecrationem totius hostiae separare­
tur hujusmodi punctus ab hostia consecrata, non posset

QUAEST. LXXVI, ART. 3

319

6. — Altera sententia est quae nobis apparet multo probabilior, vide­
licet quod substantia corporea ut praeintelligitur quantitati non est
formaliter extensa nec habet partes intégrales formaliter, sed tantum
radicaliter, quia ex natura sua capax est quantitati et naturaliter ad
suam perfectionem postulat quantitatem, nam et propterea dicitur
substantia corporea propter capacitatem hujusmodi quantitatis. Ceterum
formaliter per ipsam quantitatem extenditur et per terminos quanti­
tatis continuatur et figuratur.
Et secundum hanc sententiam dicimus quod in ipsa substantia ut
praeintelligitur quantitati non est ponenda extensio partium, immo ncc
partes intégrales actu constitutas, et consequenter nec illa indivisibilia
substantialia quibus ipsae partes continuentur ct terminentur; sed
formaliter continuantur et terminantur per indivisibilia continuativa,
sicut ipsae partes substantiae formaliter extenduntur per quantitatem.
Et ex consequenti in ipsa substantia non asserimus subjectum adaequa­
tum cui inhaereant ipsa indivisibilia quantitative, sed immediate et
adaequate. Non comparantur ad illam tamquam ad subjectum, sed tanquam ad terminabile et eontinuabile per ipsa indivisibilia. Diximus
autem immediate et adaequate, quia inadacquate et mediate quatenus,
sunt aliquid pertinens ad quantitatem quae adaequate subjectatur in
substantia, ita haec indivisibilia pertinent ad ipsam substantiam tam­
quam ad subjectum adaequatum et immediatum.
Jam igitur secundum hanc sententiam philosophicam absolute con­
cedendum est quod substantia panis et vini non continentur sub indi­
visibilibus spccierum sacramentalium ante consecrationem; ac proinde
post consecrationem, signato puncto ab intellectu in ipsa hostia con­
secrata, absque dubio dicendum est quod sub illo non continetur substan­
tia corporis Christi. Et idem dicimus de linea quatenus indivisibilis est.
At vero de superficie non audeo dicere absolute quod non contineat
substantiam corporis Christi sicut ante consecrationem continebat
substantiam panis tamquam mensura ipsius latitudinis et longitudinis:
nam etiam per illam superficiem dicitur substantia panis commensurari
loco adaequato. Habet igitur tota superficies includere substantiam
panis, ac proinde post consecrationem contineri corpus Christi. Nolumus
dicere quod superficies contineat intime intra suam indivisibilitatem
substantiam panis vel ipsum corpus Christi; etenim si superficies sepa­
raretur, non esset in illa corpus Christi. Sed dicimus quod intra ipsam
superficiem continetur corpus Christi in sacramento quatenus est ulti­
mus terminus profunditatis intra quam, sicut erat antea substantia
panis, est modo corpus Christi, quamvis differenter. Nam panis erat
subjectum dimensionis, corpus autem Christi non est subjectum illarum
dimensionum.

320

DOMINICUS BANEZ

7. — jam vcro circa rationem divi Thomae in articulo dubitatur de
intelligentia illius propositionis, scilicet “natura substantiae eet ut sit
tota sub qualibet parte dimensionis sub quibus continetur”.
Pro cujus intclligentia nota quod totalitas substantiae ipsius duplex
est. Uno modo quatenus constat ex partibus physicis omnino substantia­
libus, v. g. quatenus componitur cx materia et forma quae absolute im­
portant partes essentiales quibus constat ens naturale. Altero modo
consideratur totalitas intcgralis quatenus constat ex partibus integranti­
bus totam susbtantiam quatenus est aliquid continuum. Et hoc modo
componitur omnis substantia corporea, sive sit totum homogeneum, sive
heterogeneum. Dicimus ergo quod propositio divi Thomae intclligcnda
nobis videtur de priori totalitate. Et illo modo non indiget probatione,
habet enim verum etiam in toto heterogenco, quia in qualibet parte
illius invenitur illa totalitas, scilicet compositio cx materia et forma;
v. g. in brachio hominis invenitur compositio ex materia et anima ratio­
nali. Sed Cajetanus, praesertim in art. primo hujus quaest. ait, propo­
sitionem illam divi Thomae dumtaxat verificari positive in substantiis
homogeneis, at vero in heterogeneis dicit verificari per non repugnan­
tiam. scilicet quia non repugnat illis inquantum substantiae sunt quod
sint totae in singulis partibus, quamvis repugnet inquantum sunt heterogeneae, quae est ratio determinata substantiae.
Haec intclligentia Cajetani merito non placet discipulis divi Thomae,
quia divus Thomas intendit probare quod totus Christus est in qualibet
parte specierum sacramentalium. Constat autem quod Christus est
substantia heterogenea. Ergo si propositio illa sumpta a divo Thoma
non vérifient ur positive de substantiis heterogeneis. sed solum per non
repugnantiam, profecto inutiliter inducitur a divo Thoma ad proban­
dum quod totus Christus contineatur sub speciebus sacramcntalibus.
Sed est argumentum Cajetani pro sua intelligcntia, scilicet in sub­
stantiis heterogeneis nomen totius non tribuitur partibus proprie; v. g.
non quaelibet pars hominis est homo, sed potius nomen totius heterogenei denotat totalitatem substantiarum, v. g. homo importat totum
substantiale. Ergo verum est quod in substantiis heterogeneis tota
substantia non invenitur in qualibet parte.
8. — Nihilominus respondetur, quantum attinet ad intentum ipsius
divi Thomae, parum referre quod nomen totius heterogenci non tribua­
tur singulis partibus, dummodo verum sit quod diximus, in singulis
partibus illius inveniri materiam et formam cx quibus constat ipsa com­
positio totius heterogenci. Etenim ex hac veritate sequitur quod substan­
tia totius heterogenei quatenus ordine naturae praeintelligitur quanti­
tati per quam distinguuntur formaliter partes heterogeneae, habet mo­
dum indi visibilitatis, et ut sic considerata apta est esse tota in toto et

QUAK8T. LXXVI, ART. 4

321

tota in qualibet parte. Cum igitur corpus Christi sit terminus per so
primo conversionis sacramentalis secundum quod praeintelligitur quan­
titati et reliquis accidentibus, plane colligitur quod Christus totus se­
cundum suam substantiam corpoream consideratus est in singulis par­
tibus specierum sicut in totis speciebus.
Ad argumenta igitur Cajetani in forma, concessa majori, respon­
detur ad minorem quod nomen designans et denotans totum heteroge­
neum non importat solum totalitatem illam substantialem ex materia
ct forma constitutam, sed etiam totalitatem quae consurgit ex distinctio­
ne partium et distincta dispositione organorum ad diversas dispositiones
et operationes ordinatas; quae omnia diximus non esso in hoc sacra­
mento per se primo. Sed ratio illorum ut existeront in hoc sacramento
est prior illa totalitas corporis Christi, atque ita sunt per se secundo
in sacramento corporis quatenus conveniunt ad constituendum corpus
organicum.
ARTICULUS QUARTUS

Utrum tota quantitas dimensiva corporis Christi sit in hoc
sacramento

Prima conclusio: Quantitas corporis Christi non est in hoc sa­
cramento ex vi sacramenti
Secunda conclusio: Tota quantitas corporis Christi est in eucha­
ristia per concomitantium.
Tota difficultas hujus articuli est circa secundam conclusionem.
Quam aliqui multipliciter impugnant, quia videtur illis implicare con­
tradictionem quod quantitas corporis Christi inveniatur in hoc sacra­
mento et quod non extendat partes ipsius corporis in ordine ad locum,
vel in ordine ad quantitatem sacramenti, quia inquiunt hunc esse effe­
ctum formalem quantitatis.
Durandus, ut effugiat hanc difficultatem, in 4, d. 10, q. 2, dicit duo
mirabilia. Primum est quod quantitas non separatur realiter a corpore
Christi; alterum est quod nihilominus ipsa quantitas corporis Christi
non est in hoc sacramento quemadmodum pracsentialitas corporis Chri­
sti respectu caeli non est in hoc sacramento, et tamen non separatur realiter ab ipso corpore Christi. Hanc sententiam tenet etiam Occam in 4,
d. 4. Sed differt a Durando quod Durandus opinatur quod quantitas
distinguitur realiter a re quanta; sed Occam tenet solum distingui
formaliter. Vere Conradus asserit unum mirabile, quod tota realitas
quantitatis corporis est in hoc sacramento, non tamen est in illo ratione
qua est quantitas.
21

322

DOMINICKS BANEZ

Nihilominus conclusio divi Thomae est ita certa, ut oppositum sit
plus quam temerarium, et quibusdam videtur erroneum.
Probatur primo. Quia omnes theologi, praeter Durandum et Occam,
dicunt tanquam certissimum quantitatem corporis Christi esse in hoc
sacramento concomitantcr, ut patet in 4, d. 10. Et ita sensit Albertus
Magnus d. 12, a. 1; Marsi lins q. 10; ITalensis 4 p., q. 4, membro 3, et
Gabriel lect. 43 Super canonem.
Secundo probatur. Quia in Tridentino sess. 13. c. 3, et sess. 25 diffi­
nitur totum integrum corpus contineri in eucharistia; at vero integri­
tas Christi secundum speciei integritatem non potest esse sine quanti­
tate. Constat autem quod concilium loquitur non solum dc totalitate
substantiali, sed etiam de integrali ; loquitur enim de illa totalitate et
integritate quam habet Christus extra sacramentum. Item ponderan­
dum est quod concilium, non solum dixit totum Christum contineri in
eucharistia, sed integrum Christum. Quibus verbis insinuatur non solum
totalitas substantiae, sed etiam integritas partium quae componunt
corpus humanum, quae compositio et distinctio partium sine quantitate
concomitante esse non potest.
Probatur tertio. Quia sancti Patres et concilii idcirco affirmant ani­
mam Christi et divinitatem esse in eucharistia quia concomitantur, quia
extra sacramentum sunt realiter connexa cum corpore et sanguine, ut
patet ex concilio Tridentino ubi supra, sess. 13. Sed etiam quantitas in­
timam et realem connexionem habet extra sacramentum cum corpore
Christi. Ergo etiam est in sacramento per coneomitantiam.
Denique probatur, quia sequeretur alias quod partes corporis Christi
essent in hoc sacramento confusae et permixtae sine aliquo ordine inter
esse invicem, quod quidem videtur esse magis absurdum.
Ceterum ad intelligentiam hujus mysterii nihil refert ut per absolu­
tam Dei potentiam fieri possit quod corpus Christi sit in hoc sacramen­
to absque propria quantitate concomitante quam habet extra sacramen­
tum, et ut corpus et anima qui extra sacramentum sunt unita possint
per eamdem potentiam in eucharistia dividi ita ut corpus maneat in
eucharistia sine anima.
Nihilominus non videtur nobis intelligibile quod revera est subje­
ctum quantitatis extra sacramentum, in ipso vero sacramento non sit
subjectum quantitatis; et multo minus intelligibile est quod corpus
[quod] extra sacramentum est vivum, in sacramento non habeat animam,
ac proinde sit mortuum.
Ad argumenta in oppositum respondetur quod effectus formalis quan­
titatis est facere partem extra partem et copulare illas termino quodam
communi. At vero commensurarc partes ejus cum loco non est effectus
formalis ipsius quantitatis (nam supremum caelum quantitatem habet,

QUAE8T. bXXVI, ART. 5

323

et tamen non est in loco ut constat), sed est effectus secundarius quan­
titatis, supposito quod ros quanta sit in loco. Hic tamen effectus potest
impediri per divinam potentiam, et dc facto impeditur in eucharistia.
Quia quantitas Christi non est ibi per so et immediate, sed ratione
substantiae in qua subjectatur, dicitur esse concomitanter in eucharistia.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum corpus Christi sit in hoc sacramento sicut in loco

Conclusio est negativa.
In hoc articulo explicandum nobis est quonam pacto corpus Christi
contineatur sub speciebus panis.
Durandus d. 11, q. 1 numerat tres modos quibus possumus imaginari
corpus sub alio contineri. Primus est localiter circumscriptive; ct hoc
modo quantitas continentis et contenti sunt aequales. Secundus modus
est diffinitive, v. g. quando una substantia est tota in toto et tota in
qualibet parte ct non invenitur extra illud totum, sicut anima rationalis
est in corpore ct angelus est in loco in quo operatur. Tertius modus est
quem Durandus ait esse in loco improprie et metaphorice, sicut substan­
tia spiritualis quae non potest circumscribi aliquo loco dicitur esse in
illo improprie et metaphorice; et ita angelus dicitur esse in loco cui
virtutem applicat ad operandum.
Hoc supposito, ponit primam conclusionem: Corpus Christi nec pri­
mo nec secundo modo est in hoc sacramento. Probatur, quia quantitates
corporis ct ipsius panis non sunt aequales, nec corpus Christi ita con­
tinetur in una hostia quod non sit extra illam in plurimis aliis. Ergo
non continetur in hoc sacramento circumscriptive nec diffinitive.
Secunda conclusio Durandi est: Corpus Christi est in hoc sacramento
localiter improprie ct metaphorice. Probat ex sufficienti divisione; et non
est primo nec secundo modo: ergo tertio modo. Et confirmatur. Quia
Christus est in hoc sacramento paratus secundum virtutem applicatam
sacramento ad vivificandum: ergo est instar angeli qui est in loco per ap­
plicationem virtutis ad operandum, eo vel maxime quod Christus est in
sacramento et totus in toto et totus in qualibet parte. Ergo est sicut
angelus in loco improprie ct metaphorice, immo magis improprie quam
angelus qui est diffinitive in loco.
Eamdem sententiam videtur tenere Scotus in 4, d. 10, q. 1, a. 2.
Ait enim quod Christus per praesentiam ad species sacramenti adquirit
quemdam respectum qui reducitur ad praedicamentum ubi.

324

D0MIXICU8 BASEZ

Sed Cajetanus q. 75, a. 1 optime refellit sententiam horum doctorum,
quia juxta illorum modum dicendi, non verifieantur quae de hoc sacra­
mento credenda proponuntur, v. g. quod vere contineatur Christus sub
speciebus sacramenti. Etenim angelus non vere continetur loco vel in
loco ubi operatur; at vero in capitulo Firmiter, dc summa Trinitate
dicitur: “Cujus corpus ct sanguis in sacramento ct sub speciebus vera­
citer continetur”.
Item, minus vcrificabitur confessio Berengarii acceptata a concilio
Romano, quod corpus Christi vere tractatur et comeditur. Nam si ange­
lus esset in pane ad illum modum, non tractaretur aut comederetur.
Praeterea, frustra niterentur sancti patres et theologi explicare con­
versionem panis in corpus Christi ut intelligamus quomodo continetur
corpus Christi in hoc sacramento. Etenim facili negotio dicerent quod
Deus facit praesens corpus Christi et dat illi talem respectum, ac proin­
de non esset conversio substantialis.
Dicendum igitur necesse est cum divo Thoma et sanctis patribus,
quod modus quo Christus continetur in hoc sacramento quod ejus si­
milis non inveniatur. Optimum autem exemplum quod potest afferri
illud est quod, sicut antea continebatur substantia panis sub illis spe­
ciebus, ita continetur corpus Christi post consecrationem, excepto quod
corpus Christi non est subjectum illorum accidentium nec illis afficitur
neo ab eis denominatur simpliciter quantum vel quale.

ARTICULIS SEXTUS

Utrum corpus Christi sit mobiliter in hoc sacramento

1. — Prima conclusio: Corpus Christi nunquam movetur per se
in hoc sacramento.
Secunda conclusio: Christi corpus movetur per accidens ad mo­
tionem sacramenti.
Tertia conclusio: Corpus Christi non movetur per se quacumque
alia mutatione ut desinat esse sub hoc sacramento, sed per accidens
desinit esse per hoc quod species desinunt esse.
Prima conclusio hujus articuli, si de motu locali intelligatur, facile
demonstratur ex conclusione articuli praecedentis. Nam si corpus Chri­
sti non est in hoc sacramento sicut in loco, sequitur quod non possit
moveri per se secundum locum.

2. — Dubitatur primo circa secundam conclusionem, an pro­
prie loquendo Christus vel corpus Christi moveatur per accidens
eisdem motibus quibus moventur species sacramentales.

qUAENT. LXXV1. ART. G

325

Pro parte negativa arguitur. Primo Corpus Christi non potest esse
subjectum motus localis prout est in hoc sacramento: ergo impossibile
est quod per accidens moveatur localiter ad motum specierum. Probatur
antecedens, quia in hoc sacramento continetur corpus modo indivisibili.
Consequentia patet, quia quidquid movetur est subjectum ipsius motus,
sicut quando movetur nauta ad motum navis.
Secunda arguitur. Species sacramentales non subjectantur in corpore
Christi: ergo ad motum ipsarum nullatenus movetur corpus Christi.
Arguitur tertio. Quia alias sequeretur quod totus Christus possit
moveri per accidens duobus motibus contrariis, v. g. si duae hostiae
moveantur localiter altera sursum et altera deorsum.
Arguitur quarto. Quando hostia calefit vel frangitur non calefit ncc
frangitur corpus Christi, nec per accidens quidem: ergo nec quando
hostia movetur movebitur corpus Christi per accidens.
Arguitur quinto. Corpus Christi non est alligatum speciebus sacramentalibus, sed solum per suam voluntatem continetur sub illis. Ergo
dum moventur species non sequitur quod moveatur Christus ad motum
ipsarum per accidens, sed solum per suam voluntatem se movebit ;
quemadmodum si angelus sit praesens lapidi non sequitur quod qui
moveret lapidem moveret angelum per accidens, etiamsi angelus vel­
let permanere in lapide qui moveretur. Et confirmatur. Quia illa maxima
Aristotelis, motis nobis moventur omnia quae sunt in nobis, intelligitur
de illis quae sunt in nobis dependenter a nobis. Sed corpus Christi in
nullo genere causae pendet ab speciebus saeramentalibus magis quam
angelus a loco vel corpore cui se voluntarie applicat. Ergo non sequi­
tur quod corpus Christi moveatur localiter per accidens ad motum per
sc specierum.
3. — Durandus in 4, d. 10, q. 3 tenet partem negativam. Scotus
autem quaest. 6 ait. quod quando moventur species movetur etiam cor­
pus Christi aliqua ratione, quatenus se habet concomitanter ad ipsas
species, sed negat quod moveatur per accidens a sacerdote movente spe­
cies. sed solum immediate movetur ab ipso Deo.
Eamdem fere sententiam tenet Majoris q. 4, et Gabriel lect. 4. Diffe­
runt tamen ab Scoto quia dicunt quod corpus Christi tunc movetur etiam
a propria voluntate.
4. — Prima conclusio: Haereticum est negare corpus Christi moveri
et ferri ad motum specierum. ita ut non se habeat concomitanter ad
ipsas species quocumque ferantur.
Hanc conclusionem nemo theologus negat, nec Durandus, sed solum
ait quod corpus Christi non movetur per accidens secundum modum
essendi quem habet extra sacramento. Immo etiamsi diceret secundum
modum essendi quem habet intra sacramentum, scilicet quatenus ibi

326

DOMINICUS BANKS

non commensuratur cum loco, et quod idcirco non movetur per accidens
localiter, non esset error illius sententia, dummodo confiteatur quod cor­
pus Christi semper se habet concomitanter cum ipsis speciebus quocum­
que ferantur.
Sed probatur nostra conclusio. Primo, quia alias sequeretur quod si
corpus Christi non ferretur concomitanter in ipsis speciebus, non esse­
mus certi, etiam post consecrationem, quod sumimus corpus Christi,
nam per ipsum motum localem dum species moventur a manibus sacer­
dotis usque ad os, desineret esse in illis, si non necessario concomitatur
ipsas species sacramentales, ct sic incideremus in haeresim lutheranorum negantium corpus Christi permanenter esse sub speciebus panis.
Secunda conclusio: Corpus Christi ad motum spccicrum proprie
movetur per accidens secundum locum ab eodem movente a quo moven­
tur per se species sacramentalcs localiter.
Haec conclusio est valde consentanea cum sana doctrina fidei, et
communi sensu fidelium. Omnes enim dicimus quod sacerdos elevat
corpus Christi dum elevat hostiam, et quod defert corpus Christi quan­
do defert sacramentum ad infirmos.
Probatur secundo. Quia tota ratio existentiae corporis Christi sub
speciebus, ut jam diximus, est ipsa conversio substantiae panis in ipsum
corpus sub eisdem speciebus. Ergo quandiu perseverant species, perse­
verat existentia corporis Christi ex ipsa conversionis natura, ac proinde
qui habet virtutem deferendi species localiter etiam habet virtutem
deferendi corpus Christi sub illis.
Confirmatur, quia alias sequeretur quod non diceremus proprie man­
ducare corpus Christi quando manducamus hostiam consecratam. Pro­
batur sequela, quia manducare proprie est trajicere cibum in stoma­
chum propria actione nostra vitali. Ergo connexio Christi cum hoc
sacramento tanta est, ut qui manducat sacramentum, trajiciat in
stomachum, non solum species ipsas sacramentalcs, sed contentum sub
speciebus, scilicet Christum; quamvis per se trajiciat homo sacramen­
tum in stomacho, per accidens autem corpus Christi contentum.
Confirmatur secundo, quia corpus Christi habet se sicut virtus sacra­
menti, ut dictum est supra, q. 73, a. 1. Sed virtus sacramenti et sacra­
mentum habent inter se talem connexionem ut ex eis constituatur
unum perfectum in esse sacraincntali. Ergo dum sacramentum mutatur
secundum locum, nccesse est quod etiam ipsum corpus mutetur per
accidens ab eodem a quo mutatur sacramentum.
Quod si quis objiciat, posse fieri ut hostia perfecte spherica moveatur
circulariter immoto centro, ct tamen tunc nullatenus nec per accidens
quidem movebitur corpus Christi: ergo non est universalis nostra con­
sequentia. Respondetur quod quae diximus non habent locum in hujus-

QÜAEST. LXXVI, ART. 6

327

modi motu circulari, quia tunc ipsa hostia non mutat locum, nisi tan­
tum secundum partes. Corpus autem Christi est in illis modo indivisi­
bili, ita ut partes Christi non respondeant partibus loci, sed totum sit
in tota; et idcirco nullatenus movetur secundum partes sicut movetur
hostia circulariter.
5. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, nego
consequentiam, quia non est necessarium ut qui movetur per accidens
ad motum alterius recipiat in se subjective ipsum motum. Nam et anima
rationalis movetur per accidens localiter dum est in corpore, quod per
se movetur, et tamen non est subjectum ipsius motus, quia est res spiri­
tualis et indivisibilis. Sic ergo corpus Christi, quamvis secundum se
non sit res spiritualis et indivisibilis, tamen prout est in sacramento
est in illo modo spirituali et indivisibili.
Ad secundum negatur consequentia, sed sufficit quod corpus Christi
contineatur sub speciebus ex vi conversionis substantiae panis in ipsum.
Ad tertium respondetur non esse inconveniens ut aliqua res movea­
tur per accidens duobus motibus contrariis; sicut si aliquis moveat ma­
num dexteram sursum et sinistram deorsum, movetur anima per acci­
dens duobus motibus contrariis; mutatur enim tunc situs ipsius animae
per accidens in ordine ad puncta fixa immobilia universi, et relinquit
situm quem antea habebat. At vero non idem contingit de corpore
Christi quando hostia movetur perfecte circulariter, quia tunc corpus
Christi non desinit esse alicubi ubi antea erat, et idcirco nullatenus mo­
vetur localiter.
Ad quartum argumentum respondetur quod non est eadem ratio de
calefactione et aliis alterationibus specierum sacra mentalium, sicut do
motu locali quantum ad hoc ut verificetur quod corpus Christi alteretur
per accidens. Est enim differentia quod motus localis non est medium
ad adquirendum aliquid intrinsecum, etiam in eo quod per se movetur,
sed solum adquiritur per motum localem distinctum ubi secundum
respectum, qui quidem non repugnat corpori Christi ratione sacramenti
in quo est. Ceterum motus alterationis dicit terminum intrinsecum et
intrinsecam affectionem ejus quod alteratur. Et idcirco corpus Christi
non calefit nec frigescit nec per accidens quidem propterca quod species
sacramentales calefiant aut frigesfiant ; et tamen dicitur moveri per
accidens localiter quando moventur species secundum locum.
Sed quaeret aliquis, quid sit dicendum dc fractione, an corpus
Christi dicatur frangi per accidens quando frangitur sacramentum.
Videtur enim esse concedendum, quia in confessione Berengarii appro­
bata a concilio Romano quae habetur de consecratione, d. 2 c. Ego Berengariv.s, expresse dicitur corpus Christi “secundum veritatem, et non

328

DOMINICUS BANEZ

solum secundum sacramentum, inanibus sacerdotum tractari et dividi
et dentibus fidelium atteri”.
Propter hoc Claudius Saintes, Repetitione 5, cap. 3 putat, esse pro­
priam locutionem illam. Sed communis sententia theologorum est quam
approbat Innocentius in lib. 4 De mysterio missae, cap. 9 et 10, illam
locutionem esse impropriam et per quamdam exaggerationem acceptari
in confessione Berengarii, quia ipse haereticus negaverat corpus Christi
realiter contineri in eucharistia, et dixerat solum contineri tamquam
in signo. Ut igitur confiteretur realem praesentiam corporis Christi
perseverare in speciebus panis, etiam dum sacramentum tractatur ct
frangitur, usus est illo modo loquendi, qui in bono sensu est admittendus.
Nihilominus propria locutio est quod corpus Christi non frangitur nec
dividitur diviso sacramento vel hostia, sicut canit Ecclesia in prosa
festivitatis corporis Christi. Et ratio est quia fractio et divisio non
solum importat localem mutationem, sed etiam separationem partium a
eemetipsis, quae divisio nullo modo proprie potest convenire corpori
Christi, quia est totum in toto sacramento et totum in qualibet parte;
quemadmodum si abscisso brachio maneret anima rationalis in illo, non
diceretur anima rationalis dividi per accidens.
Ad quintum argumentum respondetur quod etiam corpus Christi
habet quamdam dependentiam a speciebus sacramentalibus quantum
ad moduin et rationem existendi sub illis, nimirum quatenus per con­
versionem substantiae panis in ipsum sub ipsis speciebus debet tandiu
permanere quandiu conservantur species panis ct quandiu perseveraret
panis si non fuisset conversus in corpus Christi. Et hoc divina virtute
factum est ita ut jam non per se pendeat illa existentia corporis Christi
in sacramento ab humana Christi voluntate, sed a sola divina virtute a
qua cuncta dependent. Et per hoc patet ad confirmationem.

6. — Dubitatur secundo circa eamdem conclusionem secundani,
an cum species sacramentales corrumpuntur desinat esse Christus
in illis per motum localem.
Glosa in ca. Tribus, de consecratione, d. 2 ait quod Christus tunc
rapitur in caelo. Sed hic modus dicendi videtur supponere quod Chri­
stus non permanet in caelo dum est in sacramento, quod est erroneum.
At vero Gabriel, lect. 84 Super canonem missae, ait quod tunc desinit
esse per motum localem in illis speciebus, non adquisitivum caelestis
loci, sed deperditivum loci in quo est ratione sacramenti. Et certe lo­
quitur consequenter ad suam opinionem quam asseruerat lectione 4fi,
scilicet quod Christus incipit esse in hoc sacramento per motum localem,
non deperditivum loci caelestis, sed adquisitivum loci ubi est sacra­
mentum.

QUAK8T. LXXV1, ART. G

329

Seel haec sententia sufficienter refutatur ex dictis q. 75. Respon­
detur ergo secundum communem theologorum sententiam quod, sicut
Christus incipit esse in eucharistia absque mutatione sui per solam
conversionem substantiae panis in ipsum, ita absque mutatione sui desi­
nit esse in speciebus quando species corrumpuntur, sicut anima ratio­
nalis desinit esse in manu quando abscinditur manus absque aliqua
mutatione animae.
7. — Sed major difficultas esset, si admitteretur illa opinio quod
Christus posset esse in hoc sacramento eo modo quo est et non extra,
quomodo inquam tunc desineret esse in speciebus corruptis, an maneret
alicubi corruptis speciebus.
Quidam theologi dicunt cum Majori in 4, d. 10, q. 1 quod ad hanc
difficultatem in illo casu theologus respondere non potest.
Aliis vero videtur quod in illo casu nullibi permaneret Christus,
quia tunc conservatio substantialis Christi secundum esse corporeum
dependeret necessario a conservatione specierum sacramentalium. Et
sicut modo illis corruptis desinit esse in illis, nec ratione talis desitionis
constituitur in caelo vel alibi, sed alias erat in caelo, idcirco si in illo
casu, si alias non erat alibi, certe non inciperet esse alicubi. Quod si
inciperet, necessarium erat quod per mutationem sui inciperet esse ali­
cubi, aut per conversionem alterius in ipsum, sicut supra dictum est.
Jam igitur esset alia mutatio praeter corruptionem spccierum, ratione
cujus mutationis Christus alicubi constitueretur.
Aliis vero non placet haec sententia, quia corpus Christi tunc in illo
casu non alitor dependeret a consecratione specicrum quam modo; sed
modo non pendet, nam manet corruptis speciebus alicubi: ergo nec tunc
penderet, sed maneret alicubi.
8. — Haec tamen ratio mihi nulla est, quia in illo casu et nunc
aequaliter penderet corpus Christi a conservatione specierum quantum
ad modum specialem existendi in hoc sacramento. Si autem modo do
facto manet extra sacramentum, idcirco manet quia antea erat in caelo.
Ergo si antea nullibi erat, non erat alicubi, nec esset ratio quare potius
hic quam alibi locum adquircret.
Et confirmatur. Quia si Deus de potentia absoluta annihilaret huma­
nitatem Christi, tunc non maneret in hoc sacramento, etiamsi corrum­
perentur species. Ergo videtur implicare contradictionem quod modus
iste specialis existendi in sacramento non pendeat ab existentia qua est
extra sacramentum et per illam reguletur, ita ut si extra sacramentum
moreretur Christus, maneret corpus mortuum in sacramento; et si
extra sacramentum annihilaretur, nihil maneret in sacramento. Qua­
propter existimo casum propositum esse impossibilem, supposito isto

330

DOMINICUS BANEF.

modo speciali existendi in sacramento, scilicet per conversionem substan­
tiae panis in corpus praeexistens.
At vero qui tenent conversionem istam esse productivam, consequen­
ter reputant casum illum esse possibilem, et ajunt quod in illo casu
corpus Christi non immutaretur secundum suum esse substantiale, sed
solum secundum esse sacramentale, corruptis speciebus ipsius panis;
et quod tunc permaneret intra universum, sed nullibi esset localiter,
quia adquisitio loci esset jam nova mutatio.
Sed haec assertio videtur nobis minus intelligibilis et magis impos­
sibilis, nam sequeretur quod etiam modo de facto corruptis speciebus
maneret corpus Christi substantialiter ct extra locum quem habet in
caclo. Et probatur. Quia si ex vi corruptionis specierum maneret tunc
corpus Christi substantialiter intra universum et non localiter, etiam
modo corruptis speciebus manebit aliter intra universum quam est in
caclo. Probatur consequentia, quia si ista conversio est productiva se­
cundum se, tunc per accidens esset quod corpus Christi existeret alibi
extra sacramentum localiter. Igitur in casu propositio et modo de facto
habebit easdem conditiones prout est in hoc sacramento ac si non esset
extra sacramentum localiter; ac proinde modo de facto manebit corpus
Christi corruptis speciebus intra universum secundum alium modum
existendi quam est in caelo.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum corpus Christi prout est in hoc sacramento, possit videri ab
aliquo oculo, saltem glorificato
1. — Prima conclusio: Corpus Christi prout est in hoc sacra­
mento non potest videri corporali oculo, etiam glorificato, nec per­
cipi aliquo sensu.
Secunda conclusio: Corpus Christi prout est in hoc sacramento
potest videri intellectu Illustrato lumine beatifico.
Tertia conclusio: A nullo intellectu viatoris potest videri, sed
solum per fidem cognosci.
Quarta conclusio, ad secundum : Oculus Cliristi corporeus potest
videre ipsimi Christum existentem in hoc sacramento, non tamen
modum quo existit.
2. — In hoc articulo septimo et circa primam conclusionem nota
quod, si intelligamus secundum potentiam ordinariam, secluso novo
miraculo, est omnino certa apud omnes theologos in 4, d. 10. Et effica­
citer probatur duabus rationibus divi Thomae in articulo. Quarum prior

QUAE8T. LXXVI, ART. 7

331

procedit de objecto visibili secundum quod est motivum et principium
effectivum specierum visualium quibus immutatur medium ct poten­
tia visiva; quas quidem species corpus Christi secundum quod est in
hoc sacramento non potest emittere per medium usque ad oculum.
Altera ratio procedit ex parte objecti quatenus est terminativum visio­
nis; quo pacto corpus Christi secundum modum quo est in hoc sacra­
mento non potest terminare visionem corporalem, quia existit in hoc
sacramento immediate per modum substantiae, quae oculo corporeo
secundum se videri est impossibile.

3. — Dubitatur primo: an Deus de potentia absoluta possit fa­
cere quod Christus videatur oculo corporeo prout est in hoc sacra­
mento.
Partem negativam tenet Palude d. 10. q. 4, et Capreolus q. unica,
ct Richardus de Mediavilla.
Sed partem affirmativam tenet divus Thomas eadem distinctione, q.
unica, art. 7, et quaestiunc. I ad secundum et Marsilius in 4. q. 7, et
multi ex modernis.
Scotus autem, d. 10, q. 9, dicit duo. Alterum est quod per potentiam
Dei in hoc sacramento corpus Christi existons potest videri oculo cor­
porali, etiamsi non existerct extra sacramentum. Alterum est quod
corpus Christi non ita potest videri oculo corporali ut terminet per se
primo visionem vel illam efficiat per species in medio multiplicatas.
Magister Soto super hunc articulum videtur ex parte consentire cum
Scoto. Negat enim per aliquam potentiam fieri posse ut corpus Christi
prout est in hoc sacramento immutet potentiam visivam per species vi­
suales productas ab ipso corpore. Sed dicit secundo, quod absque ullis
speciebus visualibus potest Deus de potentia absoluta efficere visionem in
oculo corporeo ad Christum existentern in hoc sacramento.
Vcrumtamen hoc secundum impossibile omnino nobis videtur. Ratio
est quia intellectus non potest intelligere sine specie intelligibili sibi
unita, vel saltim sine ipso objecto unito, quemadmodum contingit in
beatis quod divina essentia unitur intellectui beati in ratione formae
intelligibilis, et essentia angeli intellectui angeli in ratione speciei intel­
ligibilis ad cognitionem ipsius angeli. At vero impossibile est quod
respectu oculi corporei aliquid inveniatur quod suppleat vicem speciei
visibilis, quia objectum visibile sua matcrialitate non potest uniri in
ratione formae potentiae visivae ipsi. Tgitur non potest esse visio absque
specie visibili.
4. — Prima conclusio: Fieri potest per absolutam Dei potentiam
ut Christus existens in boc sacramento videatur oculo corporea, etiamsi
admitteremus quod non esset alibi extra sacramentum. Probatur. Quia

332

DOMINICUS DANEZ

Christus existons in hoc sacramento non desinit esso objectum visibilem,
siquidem est coloratum ct lucidum, quamvis hoc non conveniat sibi
prout est in sacramento. Quod enim ut sic non habot extensionem et
habitudinem ad corpora cxtrinseca, non impedit quominus Deus sua
potentia absoluta possit illum defectum supplere, siquidem extensio
illa est tantum quaedam conditio naturaliter requisita ut corpus visibile
emittat species in oculo. Sed Deus poterit supplere illam conditionem.
Ergo non est ratio formalis agendi vel terminandi.
Quod si quis interroget quomodo supplebit, respondetur quod tri­
pliciter potest suppleri. Primo quidem, per hoc quod ipsemet Deus
immediate producat et imprimat species spirituales in oculo, et in hoc
supplet officium objecti motivi quantum ad rationem agendi. Secundo,
ita ut ipsum corpus Christi producat species visibiles per ipsum me­
dium usque ad oculum intime. Tertio, quod producat illas immediate in
ipso oculo non producendo in medio, atque ita oculus informatus illa
specie videbit corpus Christi. Et in praedictis nulla est repugnantia, ac
proinde non est denegandum divinae potentiae quod in conclusione
asserimus.
Secunda conclusio: Per nullam potentiam fieri potest ut ipse modus
existendi corporis Christi in hoc sacramento percipiatur aliquo sensu.
Probatur primo ex doctrina divi Thomae in articulo, quia ille modus
existendi est objectum solius intellectus, quia existit ibi per modum
substantiae: igitur non est perceptibilis aliquo sensu.
Secundo probatur, quia ille modus existendi est omnino et undique
supernaturalis: ergo non est cognoscibilis per se solum, sed solum per
aliquod lumen supcrnaturale.
Tertio. Hic modus antevertit omnia accidentia sensibilia et est prior
illis, siquidem substantia corporis Christi prout illic est praeintelligitur
quantitati ct omnibus accidentibus, et ut sic substantialiter terminabit
conversionem substantialem panis in ipsam. Igitur ut sic nulla ratione
est objectum alicujus sensus.
5. — Ex dictis sequitur quod, quamvis per potentiam Dei absolutam
Christus existons in eucharistia videatur aliquo sensu, non tamen hoc
est percipi prout est in eucharistia, nec visio potest terminari ad ipsum
ut existentem in eucharistia.
Quod si quis interroget, ubinam videretur Christus. Respondet
Scotus quod videretur in loco quo placeret ipsi Deo. Sed profecto cum
Christus in eucharistia existât non sicut in loco, non nccesse est quod
videatur in aliquo loco, praesertim si supponeretur quod non esset extra
sacramentum. Unde melius respondetur quod non est de intrinseca ra­
tione objecti visibilis quoti videatur in loco. Nam si tantum essent duo
homines, et nihil aliud, poterant adivicem se ipsos videre, si Deus infun-

QüAEST. LXXVI, ART. 7

333

deret in oculis eorum species visibiles; et tamen neuter eorum esset in
loco. Immo de facto, [etiamjsi totus Christus Dominus habeat totum
universum sub pedibus suis, non est in aliquo loco. Et tamen videbitur
oculo corporeo post resurrectionem.
6. — Deinde circa secundam conclusionem adverte quod divus Tho­
mas definit intellectum beati per lumen gloriae posse evidenter cognosce­
re specialem modum quo Christus est in eucharistia, non tamen ait quod
de facto cognoscat. Sed Cajetanus in hoc articulo docet quod dc facto
omnes beati vident illum modum, quod mihi certissimum est tam de
hominibus quam de angelis. Dc hominibus quidem, quia ad illorum beatitudinem pertinet ut videant in Verljo lumine gloriae ea quae per fidem
credita sunt ab eis. Sed fides maxime exercetur in hac vita circa hoc
mysterium. Ergo ad beatitudinem illorum pertinet ut in patria illum
evidenter cognoscant lumine. Sed hujus rei exacta disputatio pertinet
ad 1 p.. q. 12, et ad 3 p., q. 10 et 11, in cujus arti. 1 definit divus
Thomas quod anima Christi per scientiam infusam cognovit omnia
mysteria fidei, excepta divina essentia. Et idcirco consequenter possu­
mus probabiliter asserere quod beati per cognitionem scientiae infusae
quam habent ultra cognitionem Verbi possent evidenter cognoscere
mysterium eucharistiae et specialem modum quo Christus in illa existit.

7. — Dubitatur secundo circa tertiam conclusionem, utrum
saltim intellectus angelicus naturali lumine possit videre Christum
existentem in hoc sacramento et modum quo existit.
Partem affirmativam tenet Scotus d. 10,. q. 8, et Gabriel lect. 45
Super canonem missae. Unde infert quoti daemones naturali virtute pos­
sunt cognoscere Christum existerc in sacramento, nisi per divinam po­
tentiam impedirentur; de qua re disputatur prima parte, q. 57.
Pro hoc sit prima conclusio: Angelus non potest naturali lumine
modum quo Christus est in hoc sacramento evidenter cognoscere. Hacc
sententia est communis fero omnibus theologis. Et probatur, quia modus
iste sacramentalis est per se et omnino supernatural!
*
; sed naturale
lumen intellectus angelici est determinatum ad cognitionem evidentem
earum rerum dumtaxat (piae sunt ordinis naturalis: ergo non potest sua
virtute producere judicium evidens circa modum Christi sacramentalem.
Ex quo sequitur quod, ei Christus non cxistcrct extra sacramentum,
non poterat angelus ipsum evidenter cognoscere existentem. Et pro­
batur. Quia lumen angelicum determinatum est ad cognitionem rerum
pertinentium actualiter ad ordinem naturalem universi. Sed Christus
secundum modum quo est in hoc sacramento non pertinet actualiter ad

334

DOMINICUS BA NEZ

talem ordinem, sed est omnino exemtus ab ordine causarum et effectuum
naturalium quibus constituitur universum. Ergo si non haberet alium
modum existendi in mundo, non esset evidenter cognoscibilis ab angelo.
De quibus omnibus latius disputatur 1 p., ubi supra [q. 12).
Quod si quis objiciat contra corollarium, quod humanitas Christi
potest cognosci existerc lumine naturali angelico, immo ct humano,
etiamsi modus quo existit in Verbo non sit ita cognoscibilis: ergo etiam
humanitas Christi, si non esset alibi quam in hoc sacramento, poterat
evidenter cognosci esse in rerum natura angelico intellectus, quamvie
non cognosceretur modufe ille existendi in sacramento.
Ad hoc respondetur quod nostrum corollarium non est tam certum
quam nostra conclusio; unde probabiliter potest oppositum sustineri.
Nihilominus respondetur ad argumentum negando consequentiam. Et
differentia est quod humanitas Christi prout est extra sacramentua
habuit naturalem connexionem cum ordine causarum universi. At vero
prout est in hoc sacramento non habet talem ordinem, sed est omnino
occultata divina virtute per quam substantia panis sub illis accidentibus
conversa est in corpus Christi.

8. — Dubitatur tertio circa quartani conclusionem: an oculus
Christi corporeus possit naturaliter videre corpus ipsius Christi,
inquam ipsum Christum existentem in hoc sacramento.
Ad hoc quidam theologi tenent partem negativam; v. g. Aegidius in
tractatu Dc eucharistia, tractatu 1G; Capreolus et Paludanus ubi supra;
Scotus etiam idem insinuat ubi supra, q. 7. Et quidam moderni thomistac sequentes hanc sententiam, interpretantur divum Thomam in
solutione ad secundum, quod loquitur de visione quae est in hoc sacra­
mento per concomitantiam. Nam certum est quod oculus Christi corpo­
reus videt ipsum corpus Christi existons in caelo. Et quia ipsa visio est
accidens intrinsecum et absolutum, est in hoc sacramento cum ipso
corpore. Et ita verificatur quod Christus existons in hoc sacramento
videt seipsum oculo corporeo, quamvis non videat modum existendi.
Alii vero absolute fatentur quod Christus videt seipsum immediate
intra sacramentum, non tamen naturali virtute. Sic opinatur magister
Soto ubi supra, et communiter interpretes divi Thomae ita sentiunt ; et
videtur esse sententia divi Thomae expressa in solutione ad secundum,
et in 4 Sent, ubi supra. Et haec sententia videtur nobis probabilior,
dummodo non concedamus quod oculo corporeo videtur ipse modus
existendi. Hoc enim jam diximus esse impossibile, quia ille modus, cum
sit substantialis, non potest esse objectum potentiae sensitivae.
Sed adverte quod haec sententia solum habet verum in corpore
Christi glorificato. Nam si esset corpus corruptibile, non poterat videri

QUAEST. bXXVI. ART. 7

■

335

ab ipso oculo virtute naturali. Et idcirco Christus contentus in hoc sa­
cramento in ultima cena non poterat seipsum videre visu corporeo. Pro­
batur hoc et explicatur. Nam ad visionem quae fit ordine naturali ne-,
cesso est quod species procedat ab objecto usque ad potentiam visivam,
quod quidem fieri nequit nisi per medium diaphanum et illuminatum.
Corpus autem gloriosum est diaphanum ct lucidum, et ita potest de se
et per seipsum ad intra ct ad extra emittere species usque ad potentiam
visivam. Unde quamvis corpus Christi in hoc sacramento non sit coextensum in ordine ad aliquod medium extrinsecum, potest nihilominus videri
propriis oculis, quia ipsummet corpus quod est objectum visibile est
etiam medium proportionalum ad deferendas species usque ad poten­
tiam visivam. Ceterum corpus corruptibile, cum non sit diaphanum, sed
opacum, sombrio, et ex consequenti non est medium proportionatum ut
per illud deferantur species visibiles usque ad oculum.
9. — Sed est triplex objectio pro contraria sententia. Prima est, quia
Christus prout est in hoc sacramento non habet modum visibilem : ergo
a nullo corporali oculo potest videri.
Secunda objectio est, quia sensibile positum supra sensum non causât
sensationem, ut ait Aristoteles 2 lib. De anima. Sed totum corpus Christi
prout est in hoc sacramento videtur esse supra et intra potentiam visi­
vam, siquidem omnes partes corporis Christi sunt ubi est una pars, ac
proinde omnes sunt simul et supra et intra metipsas.
Tertia objectio est, quia objectum emittit species usque ad potentiam
visivam quasi per figuram pyramidis. Ergo neccsse est quod objectum
ipsum in quo est basis pyramidis sit rcaliter distans secundum locum
a potentia visiva, et ex consequenti corpus Christi non poterit emittere
species visibiles sui ipsius usque ad pupillam oculi cui conjungitur in
hoc sacramento absque ulla distantia.
10. — Ad primam objectionem respondetur quod Christus in hoc
sacramento non desinit esse objectum visibile, siquidem est coloratum.
Est autem invisibili modo per comparationem ad potentiam extrinsecam.
non autem per comparationem ad ipsam potentiam quae est in ipsomet
oculo vel corpore; quod quidem, si fuerit gloriosum, poterit videri ab
ipsa potentia.
Ad secundam objectionem respondetur quod ubi non est localis dispo­
sitio. non potest objectum esse supra potentiam, eo vel maxime quod in
hoc sacramento, quamvis non ponamus extensionem partium corporis
Christi per comparationem ad locum vel ad ipsum sacramentum, po­
nimus tamen illam per comparationem ad ipsas partes adinviccm, ac
proinde sensibile non ponitur supra sensum.
Ad tertiam objectionem respondetur quod omnes tenentur illam
solvere de facto, nam supponimus quod habet communis opinio, quod

336

DOMINICUS BANEZ

corpus Christi gloriosum existit supra totum mundum, id est, supra
superficiem convexam supremi caeli, quod est empyrcum. At vero tunc
neeesse est confiteri quod corpus Christi corporaliter videt totum suum
corpus per species visibiles emissas ab ipeomet corpore glorioso. Et ta­
men non est aliquod aliud medium per quod fiat illa figura pyramidalis
ah objecto usque ad potentiam. Sufficit ergo quod ipsum corpus glorio­
sum habeat rationem medii et objecti.

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum quando in hoc sacramento miraculose apparet vel caro vel
puer sit ibi vere corpus Christi
Prima conclusio: Quando hujusmodi miraculosa operatio fit
absque mutatione speeierum sacramentalium per solam immutatio
*
nem videntis, vere manet ibi corpus Christi.
Secunda conclusio: Quando hujusmodi operatio fit per realem
mutationem speeierum sacramentalium, accidentia quae apparent
non sunt propria Christi existentis in caelo, sed ejusmodi apparitio
contingit quatenus, permanentibus dimensionibus sacramenti, fit
quaedam mutatio in quibusdam aliis accidentibus, scilicet colore et
figura.
Tertia conclusio: Quandiu permanent dimensiones substantiae
panis et vini, permanet etiam corpus et sanguinis Christi, quamvis
alia accidentia sint mutata.
In hoc articulo observandum est primo, quod non caret temeritate
immo sapit haeresim lutheranain negare hujusmodi miraculosas appari­
tiones aliquando contigisse circa hoc sacramentum, quia viri fidedignissimi nobis illas testantur vidisse et contigisse. De qua re vide Roffensem,
lib. 1 Contra Oecolampadium, a cap. 12 usque 18 ct in prooemio lib. 3,
corroboratione 6. n. Directe. Vide etiam Paschasium Antiquum [Radbertum] in lib. De corpore ft sanguine Christi, cap. 20. ct Alexandrum
Halensem 4 p.. q. 51, et Gabrielem, lect. 51 Super canonem missae, ct
Joannem Caretium, classe 6, ubi refert innumera miracula contigisse circa
hoc sacramentum. Vide etiam Laurentium Surium in suis Annalibus.
Circa annum Domini 1556 refert effluxisse sanguinis multam copiam ab
eucharistia a perfidis Judaeis transfixam. Habemus patentissimum mi­
raculum in corporalibus ecu linteolis Daroccnsibus : item Abulae in
conventu sancti Thomae hostiam consecratam ante annos plus quam
centum quae permanet incorrupta cum quibusdam signis impressis a
perfidis judaeis in oppido do I^aguarda [T.a Guardia].

QUAEST. LXXVI, ART. 8

337

Observandum est secundo, quod ilia opinio quam refert divus Thomas
circa secundam conclusionem, quae ajebat in hujusmodi apparitionibus
esse verum corpus Christi gloriosum in propria specie, asseritur ab
Alexandro Halensi supra, cui etiam videtur consentire Gabriel ubi supra.
Sed divus Thomas efficacissime confutat hanc sententiam, non solum
quia idem corpus non potest esse in duobus locis commensurative et
localiter, sed etiam quia hujusmodi res quae apparent solent reservari
multo tempore, “quod nefas est de Christo sentire, ut dicit divus Thomas,
secundum propriam speciem”, scilicet carnis. Durandus autem in 4,
d. 10 q. 4 videtur sentire quod quando contingunt istae apparitiones, non
manet verum corpus Christi vel sanguis in sacramento. Sed haec sen­
tentia rejicitur communiter a theologis, quia Ecclesia magnam reve­
rentiam exhibet sacramento in istis casibus.
Vide dc ista re in hoc articulo optime philosophando, et nota quod
in hujusmodi casibus non fit omnimoda mutatio circa omnia accidentia
praeter quantitatem, quia si fieret, non maneret ibi corpus Christi, sicut
non maneret substantia panis vel vini facta mutatione circa complexio­
nem primarum qualitatum quae requiruntur ad conservationem substan­
tiae panis vel vini tamquam necessaria dispositio ad conservationem
formae in materia. Et idcirco divus Thomae limitate dicit in secunda
conclusione, quod “fit quaedam mutatio circa alia accidentia”. Non dixit
quod fit omnimoda et circa omnia alia accidentia praeter dimensiones.
Et sic est intelligcnda tertia conclusio.
Denique, quidam theologi putant quod in his casibus universaliter
corrumpuntur species sacrament ales, ct quod succedunt nova accidentia
sub quibus sacramcntaliter continetur Christus. Ita tenet Aegidius in
tractatu Dc eucharistia, propositione 23. Sed haec sententia merito reji­
citur a theologis, quia hoc esset ponere aliud eucharistiae sacramentum.
Vide Gabrielem ubi supra. Est igitur verissima sententia divi Thomae
in hoc articulo.
Utrum autem in illis casibus sit sumendum sacramentum vel ea (piae
apparent, divus Thomas explicat infra, q. 82, a. 4, ad ultimum argu­
mentum.
Et hactenus de ista quaestione. Unde transimus duas quaestiones
[qq. 77-78] et accedimus ad quaestiones de effectibus ipsius eucha­
ristiae. Et sit laus Deo.

22

QUAESTIO SEPTUAGESIMANONA
De effectibus hujus sacramenti

ARTICULUS PRIMUS

Utrum per hoc sacramentum conferatur gratia
1. — Prima conclusio est affirmativa et certa secundum fidem
catholicam, ut patet Joan. 6 (v. 52), Panis quem ego dabo caro mea est
pro mundi vita; et (v. 58) Qui manducat me vivet propter me. Et in con­
cilio Ephesino primo ita definitum est et habetur de consecratione d. 2,
ca. Necessario, ct in Clementina Si Dominum in sanctis ejus, dc reliquiis
et veneratione sanctorum. Et in concilio Florentino dicitur quod per
hoc. sacramentum incorporatur homo Christo, augetur gratia ct definitur
quod cumdem effectum quem habet cibus corporalis in vita animali,
habet eucharistia in vita spirituali. ! dipsum habetur in concilio Tri­
dentino sess. 13, cap. 2 et can. 5 ubi dicitur: “Si quis dixerit praecipuum
effectum eucharistiae esse remissionem peccatorum ct non esse alios
effectus hujus sacramenti anathema sit”. Quibus verbis docemur non
quamlibet gratiam esse effectum sacramenti, sed abundantissimam,
juxta nomen ipsius quod est eucharistia, id est bona gratia, hoc est abun­
dans et magna gratia. Hanc conclusionem certam secundum fidem pro­
bat divus Thomas quatuor rationibus specialibus quae procedunt cx
proprietatibus hujus sacramenti, et non solum ex proprietate sacramenti
novae legis in communi de quo diximus q. G2, a. 1 quod est proprietas
ejus gratiam conferre.
Prima igitur ratio divi Thomae procedit ex eo quod in hoc sacramento
continetur realiter ipse Christus, qui est auctor gratiae. Secunda procedit
ex eo quod per hoc sacramentum repraesentatur passio Christi. Unde
effectum quem ipsa passio fecit in mundo, hoc sacramentum specialiter
facit in homine. Tertia procedit ex modo quo traditur nobis hoc sacra­
mentum. scilicet per modum cibi ct potus. Et idcirco sicut cibus et potus

QUAEST. hXXI.X, ART. 1

330

habent effectum quantum ad vitam corporalem, scilicet quod .sustentant,
augent et reparant et delectant, ita hoc sacramentum facit similes ef­
fectus quantum ad vitam spiritualem. Quarta ratio procedit ex condi­
tione quam habet materia hujus sacramenti, scilicet panis et vini quorum
utrumque ex multis in unum reducitur ct fit. Has quatuor rationes singillatim confirmat divus Thomas testimoniis sanctorum Uyrilli et Chrysostomi, Ambrosii et Augustini; et quamvis non sint demonstrationes,
sunt tamen convenientissimae rationes ad illucidandam fidem.
Secunda conclusio, in solutione ad primum : Hoc sacramentum ita

habet virtutem conferendi gratiam, quod nemo habet illam ante
susceptionem hujus sacramenti in re vel in voto proprio vel Eccle­
siae.
Tertia conclusio: Cum hoc sacramentum realiter sumitur, gratia
augetur et vita spiritualis perficitur, aliter tamen quam per sacra­
mentum confirmationis. Nam per sacramentum confirmationis per­
ficitur vita spiritualis contra exteriores impugnationes inimicorum
Christi, per hoc autem sacramentum jmrficitur homo in seipso per
conjunctionem od Deum.
Quarta conclusio, in solutione ad secundum : Hoc sacramentum
confert gratiam specialiter cum virtute caritatis, ita ut virtute hu­
jus sacramenti anima excitetur in actu caritatis et spiritualiter de­
lectetur et quodammodo inebrietur dulcedine divinae bonitatis.
2. — Circa istum articulum et .sequentes multa dicit Cajetanus quae
consideratione opus habent. Ante omnia colligit cx tota ista quaestione
sex effectus hujus sacramenti, qui sunt isti: “collatio gratiae, adeptio
gloriae, remissio peccati mortalis, remissio venialis, remissio poenae
debitae pro peccatis et praeservat io a peccando”.
Notat secundo quod effectus qui est gratia gratum faciens, tripliciter
contingit : primo, quando de novo adquiritur ipsa vita gratiae; secundo,
quando augetur; tertio, quando prorrumpit in actualem dilectionem et
delectationem et refectionem spiritualem. Haec enim tria videtur colli­
gere divus Thomas nomine gratiae in processu hujus articuli. Sed inquit
Cajetanus quod in hoc articulo non facit specialem mentionem de gra­
tia quando de novo infunditur, quia hic effectus est per accidens pro­
pter indispositionem recipientis. Verumtamen sacramentum hoc per se
primo ordinatur at refectionem vitae spiritualis quae praesupponitur.
Nos autem postea ostendemus quomodo ipsa gratia quae de novo infun­
ditur aliquando per hoc sacramentum, sit etiam effectus per se ipsius
sacramenti, quamvis non sit effectus per se primo.

3. — Dubium igitur principale est circa tempus in quo hoc sa­
cramentum habet effectum gratiae secundum praedictam triplicem

340

DOMINICUS BASEZ

considerationem. Nam de adeptione gloriae constat quod non .statim
efficitur. De praeservatione vero a peccando etiam est manifestum quod
non solum respicit tempus praesens sumptionis, sed etiam futurum, in
quo praeservandus est homo virtute sumptionis praeteritae. Ceterum
de remissione peccati mortalis ct venialis et poenae debitae eadem erit
ratio quantum ad tempus quo efficiuntur sicut de ipsa gratia secundum
praedictam triplicem considerationem. Consistit ergo sententia Cajetani
in quinque documentis quae nos colligimus ex hoc prolixo commentario.
Primum documentum est quod tempus in quo operatur eucharistia
sacramentaliter, non solum est illa morula quando déglutitur sacramen­
tum, sed simul etiam illa mora temporis in qua Christi corpus sacra­
mentaliter perseverat in ipso sumente. Hanc probat: primo, quia tunc
est praesens corporaliter in nobis: ergo tunc illuminat animam. Probat
consequentiam ex illo Joannis 9 (v. 5) : Quandiu sum in mundo, lux sum
mundi: ergo quandiu est in homine realiter et sacramentaliter etiam
illuminat hominem dispositum. Et confirmatur ex prima ratione divi
Thomae ubi ait quod, “sicut Christus in mundum visibiliter veniens
contulit mundo vitam gratiae, ...ita veniens in hominem sacramentaliter
operatur in illo vitam gratiae".
Probat secundo, quia si tempus sumptionis et operationis sacramenti
limitaretur in illa tantum morula deglutionis, videretur sequi inconve­
niens, scilicet quod impediretur effectus hujus sacramenti, qui est actua­
lis refectio sine culpa sumentium. Probat sequelam quia illo tempore
prudenter occupantur fideles circa reverentiam exteriorem sacramenti,
maxime sacerdotes attendentes ne forte sacramentum adhaereat palato
ct dentibus vel etiam effundatur aliquid sanguinis: ct per consequens
vix possunt attendere ad spiritualem refectionem, nisi tempus operatio­
nis extendatur quandiu corpus Christi perseverat in .stomacho. Et con­
firmatur secundo a simili, quia cibus et potus non solum habent effectum
dum sunt in ore ct trajiciuntur in stomacho, sed etiam quando dige­
runtur ct sunt in stomacho tunc maxime confirmant et laetificant ho­
minem. Igitur hoc sacramentum, siquidem datur per modum cibi et
potus, tunc maxime spiritualité!· operatur quandiu est in homine.
Secundum documentum Cajetani est quod “potest contingere ut pec­
cator sumens hoc sacramentum sit ita dispositus, quod nec consequatur
vitam gratiae, nec de novo mortaliter peccet, sed excusetur a peccato,
ita ut propinquior fiat vitae gratiae per aliquos actus attritionis et desi­
derii per quos paulatim disponatur ad contritionem ut alia vico forte
communicando gratiam recipiat cum contritione". Ratio Cajetani est
quia nullum est argumentum convincens ut haec propositio sit neces­
saria, “scilicet existens in peccato mortali, facta diligenti et non suffi­
cienti probatione, si communicet, aut justificatur, aut peccat mortali-

QUAEST. LXX1X, ART. 1

\

341

ter”. Potest enim dari medium ex parte latitudinis diligentiae et proba­
tionis; non enim consistit in indivisibili. Et confirmatur ex parte divi­
nae liberalitatis. Quid enim scit mensuram dispositionis peccatoris vel
indispositioris quam supplet hoc sacramentum? Ac si diceret [Caje
*
tenus] quod, sicut datur peccator ita dispositus imperfecte quod adhuc,
sit in culpa mortali, et tamen recipiat effectum hujus sacramenti, et
rursus datur peccator ita indispositus ut peccet mortaliter accedendo,
ita poterit dari quis sic dispositus ut nec peccet mortaliter nec recipiat
fructum sacramenti.
Tertium documentum est quod, quamvis aliquis accedat in gratia ad
hoc sacramentum, non tamen qualibet assumptione augetur gratia habi­
tualis, sed potest impediri augmentum per hoc quod non habet homo
actualem conversionem animae ad Deum, sed est mente distractus. Et
ratio Cajetani est quia, si qualibet sumptione augeretur gratia habi­
tualis ejus qui accedit in gratia, sequeretur quod plurimorum sacerdo­
tum caritas esset notabiliter magna, quod non est credibile, quia tanta
magnitudo caritatis in tantam multitudinem sacerdotum non esset otio­
sa. sed magna operaretur, cujus oppositum experientia docet, quia nec
intus nec extra apparent signa tantae gratiae et caritatis.
Secundo patet, quia hoc sacramentum per modum cibi datur ct per
modum potus. Et potus et cibus non augent sine actu vitali ipsius ani­
malis. Ergo sine operatione vitali spiritualis animae iste divinus cibus
nec nutrit nec auget.
Tertio patet auctoritate divi Thomae in 4, d. 12, q. 2, a. 1 ubi ait
quod aumentum gratiae impeditur in sumptione hujus sacramenti ex
defectu conversionis animae in Deum.
Si quis autem objiciat quod in aliquo casu phreneticis in mortis arti­
culo dat Ecclesia hoc sacramentum, ut dicitur in concilio Arausicano
can. 3, et habetur 26, q. 6. e. Qui recedunt: respondet Cajctanus quod
phreneticis datur ut viaticum, non autem ad proprium et primum per
se effectum hujus sacramenti eucharistiae, qui est actualis refectio, nec
datur ad nutriendum sive ad augendam gratiam in hac vita, sed propter
vitae aeternae consecutionem, propter impugnationem daemonum prae­
figurantes et vincentes.
Quod si quis objiciat verba divi Thomae in art. ultimo hujus quaest.
ubi ait quod actualis quidem refectio spiritualis dulcedinis impeditur,
“si quis accedat ad hoc sacramentum per peccatum veniale mente distra­
ctus. non autem tollitur augmentum habitualis gratiae vel caritatis" ;
et in solutione ad primum ait, “quod ille qui cum actu venialis peccati
ad hoc sacramentum accedit, habitualiter quidem manducat spiritualiter, sed non actualiter, et ideo habitualem effectum hujus sacramenti

342

DOMINICUS BANK/.

percipit, non autem actualem”: respondet Cajetanus quod tripliciter
potest intelligi divus Thomas. Primo, quoti ita habitualiter effectum
sacramenti recipiat ille homo, ut statim gratia habitualis augeatur vir·
tute sacramenti. Et hanc sententiam reprobat Cajetanus.
Secundo, ut ideo dicatur homo habitualem effectum recipere, quia est
habitualiter dispositus ut recipiat, non pro tunc, sed cum se disposuerit.
Et modum hunc approbat Cajetanus, quia isto modo salvatur differentia
inter manducationem spiritualem actualem ct habitualem. Nam illa, si
tempore sumptionis non recipitur propter distractionem mentis, nun­
quam postea habetur; sed haec habitualis refectio, etiamsi tunc non ha­
beatur. virtute sacramenti habebitur quando homo fuerit dispositus.
Tertius modus qui magis placet Cajetano est, quod divus Thomas
non loquitur de effectu habituali qui recipitur absque aliqua prorsus
devotione, sed loquitur de effectu spirituali qui recipitur absque actuali
refectione spiritualis dulcedinis. Non enim est idem habere actualem de­
votionem. et habere illam cum spirituali dulcedine. Et profecto divus
Thomas loco citato ultimi articuli expresse loquitur de actuali refectione
spiritualis dulcedinis, quae impeditur si quis accedat per peccata ve­
nialia mente distractus. Arbitratur Cajetanus esse possibile quod ali­
quis accedat devote ad hoc sacramentum quantum ad alios actus, et
tamen simul sit mente distractus.
Denique Cajetanus assignat quartum modum, videlicet quod doctrina
divi Thomae intelligatur de augmento habituali extensivo, ita ut per
sumptum sacramentum extendantur praeexistentes habitus ad actus con­
fortantes spiritum; et hoc ipsum habet gratia sacramentalis (piam effi­
cit hoc. sacramentum in recipientibus mente distracta propter veniale
peccatum.
Quartum documentum Cajetani habet multas partes, videlicet tempus
actualis gratiae per ferventem amorem cum spirituali dulcedine est tem­
pus sumptionis sacramenti. Appellat Cajetanus tempus sumptionis
totum illud quod sacramentum perseverat in homine. Sed inquit quod
iste effectus est perfectorum solidus cibus, eorum qui pro consuetudine
exercitatos habent sensus ad discretionem boni ct mali, ut ait Apostolus
ad Hebraeos 5 (v. 14). Tempus autem remissionis peccati mortalis aut
venialis est etiam tempus sumptionis, quia vel infunditur prima gra­
tia, vel efficitur actualis fervor caritatis. Similiter tempus remissionis
poenae quatenus ex actuali devotione remittitur est tempus sumptionis
sacramenti ; sed quatenus remittitur prout hoc sacramentum est sacri­
ficium est tempus quo offertur sacrificium, quia tunc fit Deo satisfactio.
Et denique tempus praeservat ion is a peccatis quatenus est effectus hu­
jus sacramenti, incipit a tempore sumptionis et durat plus minusvc se­
cundum recipientium cooperationem.

QUAKST. LXXI.X. ART. 1

.343

Ultimum documentum est circa ordinem istorum effectuum. Et in­
quit quod primus effectus est actualis exercitatio caritatis, ct mediante
hoc reliqui effectus proveniunt.
Probat primo ratione communi, quia Deus suaviter omnia disponit
unumquodque secundum modum suae naturae: ergo conveniens est ut
cum creatura rationali quando justificatur et perficitur concurrat Deus
mediante ipsius operatione, ut patet in justificatione Magdalcnae et
latronis in cruce et Pauli. Non tamen negat Cajetanus. ut ipse postea
explicat, quin aliquando conferatur gratia sine actuali operatione crea­
turae, ut patet in baptismo, qui est spiritualis regeneratio, sed quod
ejus dictum consonat cum illa ratione communi.
Et probat secundo ex propriis hujus sacramenti, quia eucharistia
vivificat animam per modum cibi et potus; cibus autem et potus corpo­
ralis non vivificant aut nutriunt nisi mediante actione vitali: ergo simi­
liter hoc sacramentum vivificat mediante actione vitali spirituali.
Tertio probat discurrendo per ipsos effectus. Nam eucharistia sumpta
ab homine primum omnium ex parte sua, quia continet rea lit er Chri­
stum. habet excitare caritatem et actualem unionem seu transformatio­
nem animae per amorem in Christum. Similiter etiam “ex parte animae
primus contactus est ipsa manducatio spiritualis et actualis, quae est
actus caritatis... Ergo mediante hac spirituali ct actuali manducatione
reliqui effectus fiunt ab hoc sacramento". Hinc enim provenit vita
aeterna, juxta illud Joannis 6 (v. 59) : Qui manducat hunc panem, vivet
in aeternum. Hinc etiam remissio peccati mortalis secundum quod sal­
tim inchoative manducat peccator carens gratia, devote tamen et reve­
renter accedens, ut ait divus Thomas in art. 3. Similiter augmentum
habitualis gratiae ex actuali devotione procedit. Remissio voro peccati
venialis et poenae debitae ex fervore caritatis procedit. Praeservatio
denique ab offensis in futuro mediante manducatione spirituali fit, quia
directe pertinet ad confirmationem cordis panis iste spiritualiter mandu­
catus. Haec omnia inquit Cajetanus se asserere contra illorum fiduciam
qui putant se consequi novum gradum gratiae habitualis utcumque de­
vote celebrent, etiam distracti mente, ut ab hujusmodi negligentiae
somno excitentur.
4. — Haec doctrina Cajetani, quamvis in multis a modernis theologis
rejiciatur, tamen non est per omnia improbabilis et inutilis. Pro decisio­
ne sit
Prima conclusio et censura primi documenti: Tempus sumptionis
quo sacramentum operatur habitus gratiae et virtutis vel augmentum
ipsarum non includit moram temporis quo sacramentum est in stomacho.
Hoc est contra primum documentum Cajetani.

344

DOMINICUS BANKS

Probatur. Primo, quia in sacris litteris manducationi et potationi
corporis et sanguinis Christi tribuitur effectus sacramenti, ut patet
Joannis 6 (v. 57) : Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem,
in me manet et ego in illo. Jam non manducatur aut bibitur. Ergo non
est illud tempus in quo sacramentaliter operatur.
Secundo probatur, quia alias sequeretur quod qui majorem quantita­
tem specierum consecratarum sumeret vel stomachum haberet debiliorem,
habundantiorem effectum sacramenti reciperet. Patet consequentia, quia
tunc plus temporis moratur in stomacho.
Tertio sequeretur ex sententia Cajetani quod sacerdos qui in peccato mortali missam celebrat, si postea quam recessit ab altare disponatur
per attritionem putatam contritionem, justificaretur ex opere operato,
virtute sacramenti quod habet in stomacho. Patet consequentia, quia
cum illa dispositione, ut dicemus articulo tertio, hoc sacramentum potest
conferre primam gratiam. Consequens autem videtur absurdum.
Secunda conclusio: Non est necessarium asserere quod talis effectus
gratiae et virtutum limitetur praecisse ad instans terminativum co­
mestionis vel potationis eucharistiae. Et est contra magistrum Sotum,
d. 11, q. 2, a. 1 ubi ait quod instans collationis gratiae hujus sacramenti
est illud in quo primum vcrificatur sumptum, quando scilicet jam
transivit guttur.
Sed probatur nostra conclusio. Quia tunc in illo instanti homo nec
manducat nec bibit. Sed in sacris litteris, ut jam dictum est, mediante
manducatione et potatione asseritur hoc sacramentum vitam efficere.
Ergo in illo instanti non efficit.
Probatur secundo, quia alias sequeretur posse contingere ut aliquis,
quamvis manducat et bibit, indigne manducat et bibit et nihilominus
virtute sacramenti justificaretur; ut v. g. si toto tempore sumptionis
sit in peccato mortali, et in instanti quod extrinscce terminat illud tem­
pus convenienter disponatur.
Probatur tertio. Nam sequeretur quod si aliquis infirmus morti proxi­
mus sufficienter dispositus recipiat hoc sacramentum, et moriatur in
illo instanti quando etiam verum est dicere, sumptum est sacramentum,
quod tunc recipiat effectum sacramenti, quod est habitus gratiae vel
augmentum ejus. Patet consequentia, quia ille digne manducavit eucha­
ristiam: ergo necesse est dicere quod recipit effectum illius, ac proinde
si non recepit toto tempore manducationis, recipiet in illo instanti tcrminativo in quo jam non est homo.
Tertia conclusio: Multo probabilius et convenientius nobis videtur
quod tempus vel instans in quo datur vel augetur gratia est dum vivifi­
catur quod homo comedit vel bibit species sacramentales. Probatur primo
ex secunda conclusione. Quia si non datur in illo instanti extrinscce ter­

e

QUAEST. bXXlX, ART. 1

345

minat ivo comestionis, necesse est quod detur dum durat comestio ipsa,
nam antea manifestum est non dari gratiam. Probatur secundo, quia
gratia debet dari in usu hujus sacramenti; sed tunc utimur cibo et potu
et delectamur manducantes et bibentes: ergo tunc datur gratia quando
verificatur quod manducamus vel bibimus. Et confirmatur, quia hujus
sacramenti usus non consistit in digestione specierum sicut contingit in
cibo materiali; alias esset vera opinio Cajetani: ergo consistit in usu
manducationis et in illo datur gratia.
Quarta conclusio est explicatio praecedentis: Quantitas gratiae
sacramentalis non respondet durations usus manducandi aut bibendi
sacramentum, sed majori vel minori dispositioni utentis proportionateliter. Probatur, quia alias sequeretur quod qui plus moraretur in man­
ducatione et potatione sacramenti, plus gratiae reciperet, quod ridiculum
est.
Dicimus ergo quod qui melius disponitur toto illo tempore quo pru­
denter moratur in illo sacramentum, abundant iorem effectum recipiet
ex opere operato. Et ratio quae me movet est quia operatio hujus sacra­
menti est per modum convivii, et quandiu durat convivium, est oppor­
tunitas operationis sacramentalis. si toto illo tempore homo melius et
melius disponatur vel etiam in parte vel in instanti.
Ex hac conclusione sequitur quod, si dum homo sumit unam particu­
lam sacramenti non est dispositus, poterit justificari dum aliam sumit
si disponatur, quia nondum est finitus usus sacramenti.
Secundo sequitur quod forte videbitur inconveniens quod, si infirmus
ore accipiat sacramentum, et postea non possit omnino deglutirc, quod
recipiat gratiam sacramentalem, si tamen digne accipiat. Patet conse­
quentia, quia jam coepit sumere et gustare species sacramentales. Nec
hoc est inconveniens, quia tunc vérifient um est quod ille homo mandu­
cabat sacramentum.
Si cui autem magis placuerit opinionem magistri Soti, poterit respon­
dere ad argumenta in oppositum, quod non cuilibet manducationi
respondet effectus sacramenti, sed manducationi consummatae. Et quia
non est consummata usque ad installs extrinscce terminativam, ideo non
recipitur effectus usque ad illud instans; quemadmodum in baptismo
non datur gratia quousque finita sit forma sacramentalis in instanti in
quo jam non est forma, sed tunc est significatio perfecta. Sed semper
manet illud inconveniens quod, si homo moriatur in illo instanti tcrminativo manducationis, recipiet gratiam jam mortuus; vel conceden­
dum est quod digne manducaverit et non recepit gratiam. Unde assigna­
mus nos differentiam inter alia sacramenta et hoc sacramentum. Nam
alia sacramenta mediante forma significante conferunt gratiam. Hoc
autem sacramentum mediante ipsa forma perficitur in consecratione

MS

DOMINICUS BASEZ

materiae, sed non dat gratiam nisi quando sumitur et quando sumptio
ipsa, scilicet manducatio et potatio est in tempore. Idcirco quandiu
durat illud tempus, est opportunitas recipiendi effectum sacramenti,
si adsit dispositio, eo vel maxime quia toto illo tempore est figura aeterni
convivii.
5. — Ceterum, ad argumenta Cajetani quae facit pro suo primo do­
cumento, respondetur. Ad primum, quod eadem ratione probaret quod
quandiu Christus est sacramentalitcr in manibus sacerdotis, confert gra­
tiam. Dicendum est igitur quod hoc sacramentum non quomodolibet
dat gratiam, sed dum manducatur et bibitur. Ad confirmationem respon­
detur quod, sicut Christus veniens in mundum visibiliter non statim
operatus est vitam mundi, sed certo tempore ; ita veniens sacramcntaliter ad hominem in figura cibi et potus, non statim et quomodolibet ma­
neat in sacramento vitam confert, sed dum homo dispositus manducat
et bibit; non autem dum manet in stomacho, quamvis ibidem possit pro­
desse ad custodiam hominum ct fugandos daemones.
Ad secundum respondetur quod fallitur Cajetanus putans quod sola
dispositio actualis et praesentanea sufficiat ut homo recipiat effectum
sacramenti. Immo vero dicimus sufficere antecedentem dispositionem
actualem, etiamsi homo ex culpa veniali vel ex causa naturali sit mente
distractus dum sumit sacramentum; est enim tunc virtualiter dispositus,
id est in virtute actualis dispositionis praecedentis. Deinde respondetur
quod illa attentio circa exteriorem reverentiam sacramenti procedit cx
religione et imperio caritatis, unde bona dispositio est ad recipiendum
effectum sacramenti. Ad confirmationem respondetur quod similitudo
non debet esse in omnibus, nam et cibus materialis dum digeritur ct
corrumpitur magis prodest nobis ad nutritionem. At vero hic cibus sacramentalis non confert gratiam nisi quando manent incorruptae spe­
cies sacramentales ; et idcirco comparatio concilii non est intelligenda
quantum ad omnem modum conferendi effectum.
Jam vero censura et decisio veritatis circa alia documenta Cajetani,
in sequentibus articulis proferenda est.
6. — Sed circa secundam conclusionem divi Thomae quae habetur in
solutione ad primum, nota quod dupliciter potest intelligi quod ante
susceptionem hujus sacramenti in re vel in voto nemo habeat gratiam.
Uno modo ratione rei contentae, scilicet Christi; et ita verum quidem
est quod nemo justificatur sine receptione rei quae est in hoc sacramento,
id est sine fide Christi. Sed haec explicatio est multum materialis, nec ad
mentem divi Thomae. Secundo potest intelligi de ipsomet sacramento
ut continet Christum, et sic adhuc dupliciter potest intelligi conclusio.
Uno modo, quod quicumque recipit gratiam ante actualem receptionem
hujus sacramenti, recipiat illam ex virtute efficiente hujus sacramenti.

Q L’A EST. Γ.ΧΧΙΧ, ART. 1

347

Et hic senens falsus est, non enim efficit instrumental iter antequam rea­
liter sumatur sacramentum ipsum. Altero modo, ut hoc sacramentum
consideretur ut finis aliorum sacramentorum et perfect ivuin ipsorum;
et ita verificatur conclusio. Nam qui baptizatur recipit gratiam baptismalem per quam regeneratur, ct ordinatur ad perfectam unionem cum
Christo quando in eucharistia significatur ct efficitur. Ceterum votum
istius sacramenti non semper est necessarium ad justificationem ut sit
explicitum, sed sufficiet implicitum aliquando, ut quando justificatur
per fidem in Deum, qui justificat impium qui nihil audivit explicite de
evangelic aut sacramentis.
Advertit etiam magister Soto ubi supra, quod ipsum votum ct desi­
derium, quantumlibet explicitum hujus sacramenti, non confert illum
gradum gratiae quem sacramentum efficit ex opere operato dum reali­
ter suscipitur. Et idcirco non ex levi causa debent parochi omittere in­
firmis periclitantibus porrigere hoc sacramentum, putantes tantum
valere si adorent eucharistiam.
7. — Circa quartam conclusionem, quae habetur in solutione ad se­
cundum, dubitatur an sit effectus infallibilis hujus sacramenti in reci­
pientibus digne excitatio actus caritatis ct spiritualis refectio cum de­
lectatione spirituali.
Pro hoc sit prima conclusio: Respondeo quantum est cx parte sacra­
menti infallibililer veniet ille effectus, nisi propter imperfectam dispo­
sitionem recipientis, quamvis non indigne recipiat, impediatur. Haec
conclusio probatur communi testimonio sanctorum, praesertim Damasce­
ni lib. 4 Orthodoxae fidei, cap. 14, ubi comparat hoc sacramentum car­
boni accenso ct ignito quem sibi petebat Isaias G defferri a cherubim
de igne altaris. Item, in concilio Florentino ubi dicitur, quod “omnem
effectum quem efficit cibus materialis et potus quoad vitam corpora­
lem..., hunc efficit sacramentum ad vitam spiritualem” <l). Sed cibus
ct potus materialis cx natura sua, non solum nutrit, sed etiam delectat
et laetificat. Ergo etiam hoc sacramentum, nisi propter indispositionem
recipientis impediatur, delectat spiritualiter ipsam animam.
Secunda conclusio: Excitatio actus caritatis et spiritualis dulcedi­
nis solet esse major aut minor aut nulla secundum majorem vel minorem
praeparationem manducantis. Ratio est quia, ut inquit divus Gregorius
in homilia Pentecostes, “tanto quisque a superni amoris dulcedine dis­
jungitur. quanto inferius delectatur” (2).
Tertia conclusio: Aliquando ex dispositione hominis, etiam sine cui.
pa veniali potest suspendi dulcedo spiritualis, saltim ne derivetur ad
sensitivum appetitum, ut solet contingere viris sanctis vel alias occupa(1)
(2)

Acta conciliorum, Ardouin. 9. 479.
S. GM0OXIU8 Magnus, Homil. in Kvaug. homil. 30. n. 2. ML 7β. 1221.

348

DOMIN1CVS BASEZ

lit in studio litterarum ad docendum vel in gubernatione proximorum,
vel etiam ex divina providentia misericorditer providenti humilitati
recipientium hoc sacramentum. De qua re vide divum Gregorium lib. 5
Moralium, cap. 3.
Quarta conclusio: Actualis dilectio non est credibile quod impedia­
tur nisi ex culpa veniali ut in plurimum. Ratio est quia tempus sumptio­
nis eucharistiae debet esse maximae attentionis tempus ad reverenter
et digne communicandum: ergo negligent ia erit quod tunc temporis sit
homo mente distractus. Nihilominus, ut est humana fragilitas naturalis
distractio, sit
Quinta conclusio: Valde verosimile est quod actualis refectio spiri­
tualis quae aliquando tempore sumptionis impedita fuit vel suspensa
quacumque cx causa, dummodo non sit culpa mortalis, datur postea t'trtute praecedentis sumptionis, videlicet quando homo magis se disponit,
scilicet quando homo disponitur. Hanc conclusionem tenemus contra ter­
tium et quartum documentum Cajetani. Et ratio illius (sc. conclusionis)
eet quae tertio loco ponitur a divo Thoma in articulo, quia hoc sacra­
mentum datur per modum cibi et potus. Et est doctrina concilii Floren­
tini quod hoc sacramentum similes effectus efficit illis quos efficit cibus
materialis. Sed cibus materialis habet aliquos effectus postea. Ergo
etiam iste cibus.
Secundo, quia gratia sacramentalis, ut dictum est de sacramentis in
communi, ordinatur ad speciales actus postea exercendos: v. g. gratia
confirmationis et gratia sacramenti ordinis et matrimonii datur ut postea
homo exerceat aliquos actus digne Deo. Ergo etiam gratia habitualis
collate per eucharistiam habebit postea effectus speciales perficiendo
hominem in semetipso ad unionem actualem per amorem cum Deo.
Tertio, quia convenicntissimum est ut huic excellentissimo sacramen­
to tribuamus omnem effectum dignum ipso sacramento: sed iste effectus
maxime decet divinum cibum, caelestem panem: ergo tribuendus est
illi.
Et denique ratio secunda Cajetani qua probat primum documentum,
confirmat nostram conclusionem. Sed est differentia quod Cajetamis tri­
buit hunc effectum reali praesentiae Christi in sacramento quandiu est
in stomacho; nos autem tribuimus sumptioni sacramenti et gratiae habi­
tuali quae per sacramentum infunditur vel augetur, etiamsi cito vel
tardius species sacramentales corrumpantur in stomacho. Dicere vero
quod actualis refectio spiritus duret dumtaxat quandiu sumitur sacra­
mentum. et quod postea nunquam continuetur vel excitetur virtus sa­
cramenti suscepti, est limitare divinae largitatis immensum beneficium
absque rationabili causa.

QUAEST. LXXIX, ART. 2

349

Nota denique in hoc articulo quod magister Soto ubi supra, d. 11,
q. 2, a. 1 ait quod qui ponit obicem gratiae dum recipit sacramentum,
nunquam de cetero gradum illum sacramentalis gratiae recuperabit.
Et assignat rationem, quia solius baptismi privilegium est, ut etiamsi in
peccato mortali recipiatur, habeat postea suum effectum, recedente
fictione. Hujus dictum verosimile est. sed ratio non ita, sed potius falsa.
Quia sacramentum confirmationis et ordinis immo ct poenitentiae ha­
bent etiam suum effectum praecedente fictione recedente: ergo non est
privilegium solius baptismi.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum effectus hujus sacramenti sit adeptio gloriae

1. — Conclusio prima est affirmativa. Cujus ratio desumitur ex
duplici capitulo. Primo quidem co quod Christus continetur in hoc sa­
cramento ct ejus passio repraesentatur; secundo, ex eo quod habet ef­
fectum, scilicet ex usu sacramenti et speciebus. Et quantum ad utrumque
competit huic sacramento specialiter iste effectus qui est adeptio gloriae.
Secunda conclusio, in solutione ad primum: Hoc sacramentum,
quamvis non statim sumentes in gloriam introducat, tamen dat
nobis virtutem perveniendi ad gloriam et idcirco viaticum dicitur.
2. — Dubium est an adeptio gloriae sit specialis effectus hujus sacra­
menti.
Arguitur primo pro parte negativa. Omnia sacramenta novae legis
habent conferre gratiam: ergo sunt causa adeptionis gloriae. Probatur
consequentia ex illo ad Rom. 6 (v. 23) : Oralia Dei vita aeterna, id est
radix vitae aeternae.
Arguitur secundo. Baptismus specialiter habet conferre regeneratio­
nem filiorum Dei; sed eo ipso qui sunt filii Dei sunt etiam heredes, juxta
illud ad Rom. 8 (v. 17) : Quod si filii, et heredes: ergo baptismus specia­
liter habet efficere adeptionem gloriae.
Tertio. Sacramentum poenitentiae ex propria ratione habet vivifi­
caro mortuos in peccato per gratiam: ergo etiam suo tempore dare vi­
tam aeternam.
3. — Magister Soto in d. 11. q. 2 dicit tria. Primum est quod cuicum­
que sacramento convenit per se dare vel conservaro vitam, convenit
etiam proprie conferre gloriam. Secundum est quod non est specialis
effectus hujus sacramenti adoptio gloriae, quamvis per se conveniat illi
sicut et baptismo, differenter tamen. Nam baptismus est regeneratio
quae facit nos filios et heredes; eucharistia vero, quia eamdem vitam

350

DOMINICUS BASEZ

sustentat, nutrit et auget, efficit ut detur nobis perpetua in patria. Ter­
tium est quod sacramentum confirmationis, extremae unctionis, ordinis
et matrimonii, quia sua gratia non est per sc dare vitam nisi pro acci­
denti, quando scilicet accedens ad illa est contritus, sed potius habent
alios effectus, idcirco non per se convenit illis conferre gloriam. Sed vi­
detur esse falsitas et contradictio in hujusmodi dictis. Xam si primum
dictum est verum, secundum est falsum ; nam non solum baptismus et
eucharistia per sc efficiunt vitam spiritualem, sed etiam poenitentia.
Ergo non solum baptismus et eucharistia per se sunt causa aeternae
vitae. Item art. 3 ostendemus quod omnia sacramenta novae legis per
sc habent dare gratiam quotiescumque illam de novo conferunt. Et
certe divus Thomas in praesenti articulo aliquid speciale tribuit eucha­
ristiae respectu adeptionis gloriae, et rationem specialem attulit quae
non convenit aliis sacramentis.
4. — Pro decisione igitur hujus dubii observandum est quod dupli­
citer potest adeptio gloriae considerari. Uno modo, absolute prout est
quaedam assecutio ipsius beatitudinis sive receptio gloriae; altero modo,
cum quadam habitudine ad ipsos actus tendentes ad gloriam quam asse­
quitur.
Sit igitur prima conclusio: S'i adeptio gloriae accipiatur priori >nodo, omnia sacramenta sunt causa adeptionis gloriae. Et hex· probant
efficaciter argumenta facta pro parte negativa.
Secunda conclusio:
secundo modo consideretur ade-ptio gloriae,
inter omnia sacramenta est specialis effectus eucharistiae adeptio glo­
riae, ita ut alicui aliorum non conveniat. Probatur primo. Quia specialis
effectus eucharistiae est scitare mentem ad actum caritatis ct actuale
desiderium caelestis convivii. Sed per hujusmodi actus tendit et pervenit
homo ad ipsam gloriam. Ergo ut sic merito dicitur specialis effectus
eucharistiae adeptio gloriae. Confirmatur, quia specialis effectus hujus
sacramenti est. ut art. 1 ad primum dicitur, “perficere spiritualem vi­
tam ad hoc quod homo in seipso perfectus existât per unionem et con­
junctionem ad Deum”. Sed per talem unionem actualem adipiscitur
homo gloriam. Ergo. Confirmatur secundo ex divo Augustino super
illud Joannis 14. (v. 2) : Vado parare vobis locum, ubi ait : “ Desiderium
dilectionis praeparatio est mansionis” li. Sed tale desiderium caritatis
est specialis effectus hujus sacramenti inter omnia sacramenta. Ergo et
praeparatio gloriae ac per consequens adeptionis. Et denique probatur
doctrina divi Thomae in hoc art. ad primum, ubi explicans quomodo
hoc sacramentum sit causa adeptionis gloriae inquit, quod “dat nobis
virtutem perveniendi ad gloriam, et ideo viaticum dicitur”. In cujus fi<11

S. Αυαυ.«τ. Tractatus in Joan. evanoeUum. Tract. 68. n. 3. MI. 35, 1815.

QUAEST. UXX1X. ART. 3

351

guram adducit illud III Regum 19 (v. 8) quod Eliae comedit et bibit
et ambulavit in fortitudine cibi illius... usque ad montem Dd 0reb, ubi
repraesentata est illi gloria Domini.
Tertia conclusio: Quando dicimus quod est specialis effectus eucha­
ristiae adoptio gloriae, non negamus quin merita quae procedunt cx
gratia ct virtutibus sint causa adeptionis gloriae. Meretur enim homo
per bona talia opera, non sohim vitam aeternam, “sed etiam vitae aeter­
nae consecutionem, si tamen in gratia decesserit”, ut definitur in con­
cilio Tridentino sess. 6, can. 32. Sed solum comparamus eucharistiam
cum aliis sacramentis, et dicimus quod eucharistia inter reliqua sacra­
menta specialiter hoc habet, quod facit hominem per istum actum cari­
tatis tendere et pervenire in vitam aeternam.
Ultima conclusio: -St attendamus modum significandi sacramento­
rum, per hoc sacramentum adeptio gloriae specialiter significatur qua­
tenus eucharistia datur nobis per modum convivii quod significat aeter­
num convivium gloriae. Et idcirco in oratione ultima missae de hoc
sacramento dicitur: Fac nos quaesumus Domine...

ARTICULUS TERTIUS

Utrum effectus hujus sacramenti sit remissio peccati mortalis
1. — Prima conclusio: Hoc sacramentum secundum se conside­
ratum hebet virtutem ad remittendum quodeumque peccatum.
Secunda conclusio: Quicumque habet conscientiam peccati mor­
talis, habet in se impedimentum percipiendi hujus sacramenti ef­
fectum.
Tertia conclusio: Hoc sacramentum potest operari remissionem
peccati mortalis receptum in voto cum quis prius justificatur a
peccato per contritionem.
Quarta conclusio: Quando actu recipitur hoc sacramentum ab
eo qui est in peccato mortali cujus affectum et conscientiam non
habet, sed potius reverenter accedit, tunc operatur remissionem
peccati mortalis.
2. — Nota circa primam conclusionem, quod consideratio hujus sa­
cramenti ut continet realiter Christum, est consideratio secundum se.
quia hoc est proprium hujus sacramenti. Potest igitur esse primae con­
clusionis sensus quod hoc sacramentum habet virtutem secundum sc re­
mittendi quaccumque peccata quatenus secundum sc continet Christum,
qui quidem est virtus Dei. Et quamvis iste sensus sit verus, tamen ulte­
rius oportet procedere et tribuere talem virtutem ipsimet sacramento

352

DOMINICUS BANEZ

secundum propriam rationem ul instrumentum Christi realiter in ipso
contenti. Alias, ut diximus art. 1 ad primum, esset materialis locutio, ac
si diceremus quod hoc sacramentum habet virtutem judicandi mundum,
immo et creandi, quia Christus contentus in illo habet talem virtutem.
Dicimus ergo quod eucharistia habet virtutem, etiam ut sacramentum
est, ad vivificandum peccatores. Quomodo autem secundum sc habeat
hunc effectum, statim dicemus.
Nota circa secundam conclusionem illam esse catholicam, ut osten­
demus quaestione sequenti. Circa tertiam diximus articulo 1 ad primum
quomodo verificctur quod hoc sacramentum in voto receptum justifi­
cet a peccato mortali.

3. — Dubitatur autem principaliter circa primam et quartam
conclusionem : an hoc sacramentum habeat per se gratiam de novo
infundere et non solum augere.
Pro parte negativa arguitur. Hoc sacramentum secundum se prae­
supponit vitam in recipiente: ergo non habet secundum se justificari.
Probatur antecedens, quia hoc sacramentum datur per modum cibi et
potus: ergo praesupponit vitam gratiae. Confirmatur ex concilio Tri­
dentino. sess. 13, cap. 2 ubi dicitur, quod Christus “sumi voluit sacra­
mentum hoc tamquam spiritualem animarum cibum, quo alantur et con­
fortentur viventes vita illius... et tamquam antidotum quo liberemur
a culpis quotidianis, et peccatis mortalibus praeservemur”. Ex quibus
verbis nota quod dicitur, viventes vita illius; item, et a mortalibus prae­
servemur: ergo hoc sacramentum praesupponit vitam, et non liberat
per sc a mortalibus.
4. — Arguitur secundo. Si hoc sacramentum habet per sc virtutem
remittendi peccatum mortale: ergo semper remittit, si peccator non
ponat obliccm, ac proinde non per se praesupponit vitam.
5. — Arguitur tertio Si ille qui est in peccato mortali non habens
affectum peccati neque conscientiam illius, consequitur per hoc sacra­
mentum veniam peccati, ut ait quarta conclusio: ergo etiam assequetur
veniam peccati sciens se peccasse. Consequens est falsum: ergo ct ante­
cedens. Sequela probatur, quia sola ignorantia non efficit hominem me­
lius dispositum.
Cajetanus super primum articulum ait, remissionem peccati mortalis
esse aliquando effectum per accidens hujus sacramenti. Eamdcm sen­
tentiam tenet magister Soto in 4. d. 11, q. 2, art. 3. in fine. Ait enim
quod nec per sc convenit huic sacramento conferre primam gratiam,
sed per accidens.
6. — Prima conclusio: Quotiescumque hoc sacramentum remittit
mortale peccatum, non per accidens quantum est cx parte sua, sed per

QCAKST. LXXIX, ART. 3

353

tie habet virtutem remittendi mortale peccatum et re-miltit. Haec con­
clusio videtur esse prima conclusio divi Thomae in articulo, nec aliter
potest commode explicari. Et probatur, quia secundum propriam ratio­
nem continet realiter Christum: ergo secundum se habet virtutem remit­
tendi. Deinde de ratione sacramenti novae legis est gratiam conferre:
ergo secundum se omne sacramentum novae legis potest justificare.
Secunda conclusio: Remissio peccati mortalis wn est effectus per se
primo hujus sacramenti secundum propriam rationem. Probatur ex con­
cilio Tridentino, ubi supra, et canone 5, ubi anathematizatur qui dixerit
“praecipuum fructum hujus sacramenti esse remissionem peccatorum”.
Ergo nunquam remissio peccati mortalis est per se primo effectus hujus
sacramenti secundum propriam et specificam rationem. Et hoc etiam
probat primum argumentum pro parte negativa cum sua confirmatione.
Colligitur itaque ex istis duabus conclusionibus quod hoc sacramen­
tum, quotiescumque justificaverit peccatorem, non per accidens, sed
per se secundo habet talem effectum. Quod quidem aliqui explicant quia
talis effectus competit eucharistiae ratione generis inquantum est sa­
cramentum novae legis, quod in aliquo casu possit justificare hominem;
et idcirco talis effectus non est per accidens, sicut homo non est per
accidens sensibilis quamvis ei conveniat ratione generis, non tamen est
per se primo sensibilis.
Tertia conclusio explicative, praecedentis: Si remissio peccatorum
mortalium consideretur ex parte recipientis sacramentum, vere potest
dici quod est effectus per accidens. Et probatur, quia est praeter inten­
tionem recipientis, qui debet existimare et existimat probabiliter jam
se esse constitutum in gratia ut digne accedat ad hoc sacramentum, ut
recipiat augmentum gratiae ct alios effectus proprios hujus sacramenti.
Quarta conclusio: Satis probabile est quod in casu in quo eucha­
ristia dat primam gratiam, confert illam secundum propriam rationem
et per se, non tamen per se primo et principaliter. Probatur ratione divi
Thomae qua probat suam primam conclusionem, quae procedit ex pro­
priis hujus sacramenti, scilicet ex eo quod realiter continet Christum,
habet remittere omnia peccata quantum ex parte sua.
Quod si aliquis objiciat quomodo conveniant ista duo, quod eucha­
ristia secundum propriam rationem aliquando remittat peccatum mor­
tale. et quod non sit effectus ille per sc primo ab eucharistia: responde­
tur quod quamadmodum quantitas secundum propriam rationem et per
se habet commensu rare corpus cum loco, non tamen per se primo habet
distinguere et continuare partes corporis, ita etiam eucharistia potest
habere per se remittere aliquando peccatum mortale, si non inveniat
obicem contrarium suae significationi.
23

354

DOMINICUS BANEZ

7. — Ad argumenta in oppositum respondetur in favorem secundae
conclusionis et intelligentiae ipsius. Ad primum argumentum, distinguo
antecedens. Si enim consideretur eucharistia secundum propriam ratio­
nem, concedo antecedens. Si autem consideretur ratione generis, quae
consideratio est etiam per se, nego antecedens, immo ut sic habet posse
justificare aliquando.
Sed contra, ratio specifica non debet repugnare cum ratione genetica.
Ergo si hoc sacramentum eucharistiae ex ratione specifica praesupponit
hominem justificatum ut in illo suum effectum causet, sequitur quod
ratione generica non posset conferre primam gratiam per se. Respon­
detur quod ratio generica sacramenti novae legis non importat ut quo­
tiescumque recipitur conferat primam gratiam, sed importat quod sit
collativum gratiae quantum est ex parte sua, sive sit prima gratia, sive
augmentum gratiae, eum quo non repugnat quod aliqua sacramenta,
quale est eucharistia, secundum propriam rationem sint augmentativa
gratiae. Et idcirco in diversis casibus utrumque effectum per se habet
eucharistia, sed alterum per se primo, scilicet augmentum gratiae, alte­
rum per se secundo, scilicet remissionem peccati mortalis. Esset autem
repugnantia si simul efficeret primam gratiam et praesupponeret illam.
Quod autem habeat simul istam potestatem nulla est repugnantia, sicut
homo simul est risibilis et flebilis.
8. — Ad secundum, concedo pro nunc quod quotiescumque peccator
accedit ad hoc sacramentum, justificabitur, nisi ponat obicem. Sed
observandum est quod obex ad recipiendam gratiam sacramentorum non
est aequale respectu omnium sacramentorum, sed major vel minor secun­
dum distinctam significationem sacramenti; quemadmodum, v. gr., ad
recipiendum gratiam baptismalcm minor dispositio requiritur quam ad
recipiendum gratiam sacramenti poenitentia. Unde aliqua dispositio
erit obex ad recipiendum fructum sacramenti poenitentiae, et non ad
recipiendum fructum baptismi, sicut etiam requiritur major dispositio
ad recipiendum fructum sacramenti eucharistiae quam ad recipiendum
fructum poenitentiae. Unde peccator accedens ad sacramentum poeni­
tentiae cum attritione cognita, justificabitur. Si autem accederet cum
illa dispositione ad eucharistiam, non justificaretur, sed peccaret morta­
liter, quia ad hoc sacramentum ita se debet disponere, ut rationabiliter
putet se accedere ad amicum Dei, eo quod est convivium amicorum et
alimentum viventium quantum est ex parte significationis ipsius sacra­
menti. Et idcirco irreverenter accederet peccator contra religionem
debitam significationi hujus sacramenti, si accederet cum attritione
cognita, quia tunc haberet conscientiam quod est immundus. Cum
autem quis est in peccato mortali cujus conscientiam et affectum non
habet, facit diligentem examinationem, non autem per illam justifica-

QUAEST. bXXÏX, AUT. 3

355

tur: tunc si iste accedat devote ct reverenter ad hoc .sacramentum, po­
terit gratiam recipere remissivam peccati mortalis. Et proportionabiliter dicendum est dc aliis sacramentis ad quae homo debet accedere
mundus, aut rationabiliter judicare quod mundus est. Tune enim reci­
piet gratiam justificantem, quamvis ipsa sacramenta non sint secundum
rationem propriam instituta ad justificandum peccatorem, qualia sunt
sacramenta confirmationis et ordinis et matrimonii.

9. — Dubitatur secundo circa secundam conclusionem, an illa
sit certa secundum fidem, scilicet quod in aliquo casu eucharistia
conferat primani gratiam justificantem.

i,

Ad hoc breviter respondetur, quod non est sufficiens testimonium
aut ratio convincens illam conclusionem esse dc fide. Probatur. Testi­
monia scripturae quae de hoc sacramento loquuntur, potius confirmant
contrariam sententiam, maxime illud Apostoli prioris ad Cor. 11 (v. 28) :
Probet autem seipsum homo, et sic de pane illo edat et de calice bibat.
Praeterea, si quae ratio convinceret, maxime illa quae desumitur ex
diffinitione sacramenti novae legis in communi, eo quod in concilio
Florentino saepe dicitur quod omnia sacramenta novae legis gratiam
continent, et eam digne suscipientibus conferunt : et in concilio Tridentinoeess. 7, can. G dicitur, gratiam continent et eam non ponentibus obi­
cem conferunt. Sed ex hoc non necessario colligitur ut omnia sacramenta
possint conferre primam gratiam; potest enim dici quod unumquodque
sacramentum dat gratiam secundum proprietatem suam, vel de novo
infundendo, vel de novo augendo.
Praeterea, aliqui theologi catholici negant illam conclusionem, quam­
vis differenter. Nam Majoris in 4, d. 9, q. unica ait quod semper pec­
cat mortaliter qui accedit in peccato mortali ad eucharistiam, quomodo­
libet alias dispositus accedat; et divus Bonaventura q. 2, a. 3 ait quod
si peccator adhibuit diligentiam sufficientem, et non recordatur se pec­
casse, non recipit effectum sacramenti, sed neque peccat mortaliter acce­
dendo. Eamdem sententiam videtur tenere Maroilius q. 6, a. 4. Ait enim
quod dupliciter potest quis indigne accedere: uno modo, indigne con­
trarie, ct sic semper peccat mortaliter qui accedit ad eucharistiam ; alio
modo, indigne negative, dicens: “Domino non sum dignus”, ct sic pec­
cator non recipit effectum sacramenti, quamvis non peccet.
Nihilominus sententia divi Thomae est valde probabilis, quam se­
quuntur thomistae, ct Cajetanus art. 1, in tertio documento a nobis
assignato.

•

10. — Dubitatur tertio an possit dari accessus neuter ad eucha­
ristiam.

356

DOMINICUS BANK/.

Pro parte negativa arguitur. Primo, nain vel peccator fecit diligen­
tiam sufficientem ut se disponat, vel non fecit. Si fecit, jam est in gra­
tia et digne accedit. Si autem non fecit, peccat contra praeceptum
Apostoli, Probet autem seipsum homo.
Arguitur secundo. Quia divus Thomas nunquam fecit mentionem
hujus accessus neutri: ergo verosimilc est quod non datur.
Propter primum argumentum Majoris ubi supra tenet partem nega­
tivam. Divus Bonaventura el Marsilius ubi supra, et Gabriel d. 9. q.
ultima et [Gersonius] 3 p. tratatus super “Magnificat” ·, et Hadrianus
q. 1 De eucharistia, et Paludanus in 4, q. 9 in principio, ct Halensis 4
p. , q. 46, membro 3, a. 2. Cajetanus a. 1 hujus q. tenent partem affirma­
tivam, de quibus vide Soto d. 12, q. 1, a. 4, qui multa dicit contra
Majorem.
11. — Prima conclusio: Pars affirmativa e«t probabilissima. Et ra­
tio ejus potest esse, ultra illam a Cajetano assignatam, quia si quis natu­
raliter oblitus peccati mortalis, facta omni diligentia discutiendi con­
st ientiam suam, accedat ad eucharistiam absque actuali devotione, vi­
detur nimis durum dicere quod iste peccat mortaliter. At vero asserere
quod recipit gratiam, non videtur probabile, quia nullam habet disposi­
tionem actualem in ordine ad effectum sacramenti; nec etiam habitua­
lem. siquidem non est in gratia: ergo datur accessus neuter.
Praeterea valde probabilis est opinio, in via divi Thomae, quod qui
peccavit mortaliter, nunquam justificabitur sine actuali poenitentia
contritionis formalis vel attritionis sacramenti, ut ostendemus infra
q. 86. Ergo in casu posito, si non habeat peccator talem actum poeni­
tentiae, non justificabitur, quamvis accedat ad eucharistiam absque
conscientia et affectu peccati mortalis, si non habeat saltem generalem
dolorem de peccatis, ut dicit divus Thomas quaest. sequenti, art. 4 ad
quintum, ubi non ait contritionem virtualem, sed generalem. Potest
enim esse formalis et expressa contritio, etiamsi in particulari non
habeat peccator memoriam alicujus peccati mortalis.
Item nostra conclusio non est contra doctrinam divi Thomae. Ipse
enim non dixit quod peccator semper gratiam recipiet dum non peccat
accedendo, sed dixit quod “potest hoc. sacramentum operari remissionem
peccati mortalis dupliciter, vel in voto, vel perceptum habere qui est
in peccato mortali, cujus conscientiam ct affectum non habet”. Ubi
observandum quod inquit potest, non quod semper ita sit, sed quando
devote et reverentor accedit; quod quidem non contingit nisi habeat
generalem saltem attritionem putatam esse contritionem.
In ottob. lat. 998· Gersonus in opusculo De pollutione nocturna, consideratione 2.

QUAEST. 1ΛΧ1Χ, ΛΚΓ. 4

357

Ar argumentum vero Joannis Majoris respondetur quod, etiamsi
homo faciat magnam diligentiam ad examinationem conscientiae et suf­
ficienter ut excusetur a novo peccato dum accedit ad eucharistiam, po­
test nihilominus esse sine gratia, quia oblitus est peccati mortalis, et
non habet actum poenitentiae. Aliqui tamen ex thomistis ajunt, quod in
tali casu sufficit actus caritatis. Sic ait magister Soto in 4, d. 15, q. 1,
art. 2. Sed tamen secundum nostram opinionem, negamus esse verum
actum caritatis sine actu poenitentiae in eo qui peccavit mortaliter.
Respondetur secundo quod diligentia non semper debet esse summa, sed
sufficit illa quam homines prudentes solent adhibere in rebus magni
momenti.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum per hoc sacramentum remittantur peccata venialia

V'

■

Conclusio est affirmativa. Cujus ratio desumitur ex duplici capite.
Primo, ex modo quo traditur eucharistia, scilicet sub specie cibi et
potus; secundo, ex effectu hujus sacramenti qui est actus caritatis.
Nota conclusionem in hoc articulo esse adeo certam, ut oppositum sit
valde temerarium, contra communem sententiam omnium theologorum
et sanctorum patrum; et divus Thomas attulit [testimonium Innocentii
tertii] quod habetur libro quarto De sacro altaris mysterio, c. 44, et
divum Ambrosium lib. 5 De sacramentis, cap. 4, ct denique inter remedia
quae numerantur in Ecclesia pro remissione peccati venialis, potissimum
est receptio eucharistiae, ut dicemus infra, q. 87, art. 2.
Nota secundo quod, juxta Cajetani sententiam in documento ultimo
super primum articulum, eucharistia solum habet remittere veniale ex
capite quo habet virtutem excitandi actum caritatis ferventioris. Nos
autem, consequenter loquentes ad nostram sententiam, asserimus quod
quotiescumque infunditur gratia vel augetur, remittuntur omnes culpae
veniales quibus mens hominis actualiter ncc habitualiter inhaeret, ut
docet divus Thomas infra, q. 87, a. 2.
Ex quo sequitur quod, si ad effectum gratiae habitualis non requi­
ritur actualis devotio recipientis eucharistiam, sed sufficit virtualis
quae praecessit actualiter, quod tunc etiam remittuntur peccata venia­
lia absque actuali effectu sacramenti, qui est actus caritatis. Si autem
verum est ultimum documentum Cajetani. non remittentur peccata ve­
nialia in illo casu, quod amplius examinabitur in art. 8.

358

DOMINICUS BANK*

Sed interim nota quod ait divus Thomas ubi supra, art. 3, quod “per
omnia sacramenta novae legis in quibus confertur gratia remittuntur
peccata venialia”, ct tamen certum est quod non omnia sacramenta effi­
ciunt actum caritatis.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum per hoc sacramentum tota poena peccati remittatur
1. — Prima conclusio: Hoc sacramentum inquantum sacramen­
tum non directe, sed per quandam concomitantiam habet remittere
poenam, non totam, sed secundum modum devotionis et fervoris
sumentis eucharistiam.
Seeunda conclusio : Inquantum hoc sacramentum est sacrificium,
habet vim satisfactivam pro poenis omnibus debitis in purgatorio.
Haec est contra magistrum Soto in 4, d. 13, q. 2, a. 1.

Tertia conclusio: Hoc sacramentum inquantum est sacrificium
remittit poenam secundum quantitatem devotionis offerentis vel
ejus pro quo offertur.
2. — In hoc articulo aliqua sunt
notanda pro his quae dicenda
eunt infra, q. 82, a. 6, et q. 83, a. 1. Nota ergo primo quod hoc sacramen­
tum eucharistiae dicitur proprie et est sacrificium, quamvis diversis
rationibus, sicut dicimus quod album est dulce. Nec enim de ratione
sacramenti est quod sit sacrificium, nec de ratione sacrificii est quod sit
sacramentum. Nam ratio sacramenti importat quod sit signum gratiae
per quod Deus sanctificat homines, ita ut ratio sacramenti sit Dei instru­
mentum vel signum in ordine ad nos. Ratio vero sacrificii viccversa respi­
cit nos ut agentes et sacrificantes, respicit autem Deum ut terminum
religiose colendum. Unde in veteri lege aliqua fuerunt sacramenta et
non sacrificia, ut circumcisio, et aliqua fuerunt sacrificia ct non sacra­
menta. ut immolatio animalium, quae non mundabat conscientiam. At
vero in nova lege, quamvis sint mulla sacramenta quae non sunt sacrifi­
cium, nullum tamen est sacrificium institutum a Christo quod non sit
sacramentum, immo maximum sacramentorum.
Secundo notandum est quod propter praedictam concomitantiam sa­
cramenti et sacrificii in eucharistia, saepenumero in collectis missarum
dicitur quod offerimus sacramentum et sumimus sacrificium. Cujus
ratio est quia idem Christus est potius sacramentum ct res oblata in sa­
crificio. sicut etiam secundum fidem vocificatur, Deus est mortuus, et
homo est omnipotens, propter identitatem personae.

QUA EST. bXXIX, ART. 5

» ,.

359

Nota tertio quod hoc sacramentum non solum habet conferre gratiam
cx opere operato inquantum sacramentum est, sed etiam habet ex opere
operato inquantum est sacrificium remittere poenam. Cujus ratio est
quia non solum continetur Christus in illo ut virtus sacramenti, sed
etiam ut virtus sacrificii, immo et sacrificium ipsum quatenus sacrificium
dicit rem principaliter oblatam.
Nota quarto pro intelligentia doctrinae divi Thomae quod, quem­
admodum in superioribus dictum est, omne sacramentum majorem gra­
tiam confert ex opere operato illis qui melius sunt dispositi, ita etiam
nunc asserimus ex doctrina divi Thomae, quod eucharistia inquantum
est sacrificium majorem effectum habet satisfactionis pro illis qui
applicantur melius ad hoc sacrificium.

3. — His suppositis est dubium: an conclusiones divi Thomae
sint verae.

,

Arguitur primo contra primam conclusionem. Hoc sacramentum
habet directe efficere seu excitare actum caritatis et devotionis; sed
actus caritatis et devotionis meretur remissionem poenae : ergo hoc sacra­
mentum in ratione sacramenti habet remittere poenam aliquam: ergo
non indirecte, ut ait divus Thomas.
Confirmatur, quia cum hoc sacramentum dicitur habere virtutem
remittendi peccata venialia, non intelligitur indirecte, nec dicitur illa
remittere : ergo eadem est ratio de remissione poenae. Patet consequentia,
quia utrumque efficit mediante excitatione actus caritatis.
4. — Secundo arguitur contra primam et secundam conclusionem.
Quantitas poenae quae remittitur sive per sacrificium sive per sacra­
mentum, limitatur, ut ait divus Thomas, per devotionem se applicantis
ad sacramentum vel sacrificium. Ergo talis remissio poenae non videtur
offectus sacramenti vel sacrificii, sed potius respondet merito operantis.
5. — Arguitur tertio contra tertiam conclusionem. Sequitur ex illa
quod, si sacerdos malus offerat sacrificium pro anima existenti in pur­
gatorio. quod vel nulla poena remittitur, vel tota. Probatur sequela.
Nam si quantitas poenae quae debet remitti limitatur secundum devotio­
nem offerentis, vel ejus pro quo offertur; et in casu posito nulla est
devotio offerentis nec ejus pro quo offertur: ergo nulla erit limitatio
poenae remittendae, ac proinde vel tota remittitur vel nulla.
6. — Ad primum argumentum, nego consequentiam. Et ratio est
quia quod ille actus sit meritorius vel satisfactorily pro poena, non
habet a sacramento. Unde non directe ad hoc ordinatur inquantum est
effectus, sed coneomitanter se habet ut effectus per se ipsius sacramenti.
Ad confirmationem respondetur quod non est magnum inconveniens
concedere quod remissio peccati venialis non directe efficiatur a sacra­

360

DOMINICUS BANEZ

mento, praesertim secundum opinionem Cajetani ; est enim per accidens
ad perfectionem effectus hujus sacramenti quod recipiens habeat aliquod
peccatum, tametsi ipsum sacramentum habeat virtutem remittendi om­
nia peccata. Respondetur secundo et melius, quod non est eadem ratio
de remissione venialis et de remissione poenae, quia fervor caritatis
directe opponitur peccato veniali, et idcirco cum in hoc sacramento di­
recte excitetur fervor caritatis, etiam directe expellitur contrarium
veniale. At vero reatus ad poenam temporalem non opponitur directe
fervori caritatis; sunt enim multa quae efficacius auferunt reatum poe­
nae potius quam fervor caritatis, qualia sunt opera poenalia, jejunium
ct flagella, quibus magis satisfacimus quam per actum caritatis.
7. — Ad secundum, nego consequentiam. Nam dicere quod datur ef­
fectus hujus sacramenti et sacrificii secundum dispositionem recipientis,
non est asserere quod non datur abundantior effectus quam praecise
respondeat merito dispositionis; sed est dicere quod effectus ille qui
datur ex opere operato virtute sacramenti non consistit in indivisibili,
quin potius datur major vel minor secundum quantitatem dispositionis
ejus qui recipit sacramentum.
8. — Ad tertium similiter negatur sequela, quia divus Thomas intelligendus est cum inquit quod quantitas poenae quae remittitur determi­
natur ut sit finita secundum devotionem offerentis sacrificium, vel ejus
pro quo offertur, intelligendus est inquam quantum ad terminum magni­
tudinis, non quantum ad terminum parvitatis; sic enim determinatus
est quantum ad minimum. Et quia in casu posito nihil respondet devo­
tioni offerentis, ct dispositio animae existentis in purgatorio non est
nisi habitualis in ordine ad sacrificium, scilicet quatenus eet in gratia,
idcirco minimus effectus remissionis poenae qui potest provenire ex hoc
sacrificio, est ille qui provenit in casu posito.
Respondetur secundo, et melius, quod animae in purgatorio, quamvis
ignorent quae in hac vita aguntur, tamen non sunt aequaliter dispositae
in ordine ad sacrificium missae, sed differenter secundum quod in hac
vita meruerunt ut haec suffragia et sacrificia illis prodessent post «mor­
tem. Et isto modo limitabitur effectus hujus sacrificii quod pro illis
offertur, juxta doctrinam divi Augustini in Enchvddione.
Sed observandum est quod differentia talis meriti, non solum con­
surgit ex co quod plus minusvc in hac vita in caritate et gratia pro­
fecerunt, sed etiam ex eo quod in hac vita mandaverunt ut haec sacri­
ficia pro ipsis offerrentur. Et idcirco ceteris paribus, magis prodest sacri­
ficium missae ei qui isto modo se applicavit sacrificio missae.
Praeterea observandum est quod nomine offerentis sacrificium non
solum intelligitur sacerdos, sed et omnes reliqui fideles qui offerunt spi-

QVAF4JT. I.XX1X, ΛΚΤ. 6-7

361

ritualiter cum sacerdote idem sacrificium quod sacerdos offert ut mi­
nister Ecclesiae, celebrando missam visibiliter et offerendo corporaliter
sacramentum a se consecratum. Et idcirco magis proderit sacrificium
missae, ceteris paribus, ei qui petit pro se offerri vel praesens adest
offerendo cum sacerdote sacrificium. Ceterum de valore missae latius
disserendum est infra, q. 82, a. 6.
Denique considerandum est cum Cajetano quod una missa non minus
prodest primo pro quo offertur ex hoc quod pro secundo etc. offeratur.
Et ratio est quia “quantitas devotionis unius nihil tollit de quantitate
devotionis alterius”. Ex parte autem sui una missa est satisfactoria pro
poenis omnium peccatorum. Quapropter, inquit Cajetanus, sunt ar­
guendi et instruendi ignorantes qui petunt totam missam a sacerdote
sibi applicari. De qua re vide Cajetanum in opusculo De celebratione
missae, q. 2. tomo. 3.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum per hoc sacramentum praeservetur homo a peccatis futuris

Prima conclusio: Dupliciter praeservatur homo a peccato per
hoc sacramentum: uno modo, contra interiora corruptiva quatenus est
cibus animae; altero modo, contra exteriores impugnationes inquantum
est signum passionis Christi, maxime contra daemonum impugnationes.

Secunda conclusio, ad primum : Licet hoc sacramentum quantum
est ex se habeat virtutem praeservativam a peccato, tamen non
aufert homini possibilitatem peccandi.
Tertia conclusio, ad tertium : Licet hoc sacramentum non directo
ordinetur ad diminutionem fomitis, diminuit tamen fomitem ex
quadam consequentia inquantum auget caritatem, directe autem
confirmat.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum hoc sacramentum prosit aliis quam sumentibus

Prima conclusio: Hoc sacramentum prodest omnibus sumenti­
bus per modum sacramenti et sacrificii.
Secunda conclusio : Aliis vero qui non sumunt prodest per mo­
dum sacrificii.

362

DOMINICUS BANE7.

Tertia conclusio, in solutione ad tertium: Ex eo quod aliquis su­
mat corpus Christi, non accrescit aliis aliquod juvamentum.
Circa primam conclusionem notandum est quod ex ea infertur sacrifi­
cium missae valere ei qui non adfuit missae, si postea accipit sacramen­
tum oblatum in missa. Et ratio divi Thomae in articulo est quia spe­
cialiter offertur sacrificium missae pro his qui participaturi sunt de
corpore Christi. Sequitur secundo quod, quanto cum majori devotione
fidelis receperit sacramentum, tanto plus illi proderit per modum sacri­
ficii jam oblati. Hoc patet ex tertia conclusione divi Thomae quam nota­
vimus art. 5, scilicet quod hoc sacramentum remittit poenam secun­
dum quantitatem devotionis offerentis ct ejus pro quo offertur.
Circa secunda conclusionem adverte quod ex illa colligitur quamli­
bet missam prodesse aliquid ex opere operato per modum sacrificii omni­
bus qui sunt in gratia in Ecclesia Christi. Probatur, quia pro omnibus
offertur, ut dicitur in canone: In primis, quae tibi offerimus pro uni­
versa Ecclesia tua etc.
Unde infertur quantum referat ut multae missae celebrentur in
Ecclesia.
Et denique infertur quam beneficum oporteat esse populum Christia­
num erga sacerdotes quorum sacrificiis quotidianis juvatur.
Dubitatur autem circa easdem conclusiones cum Soto in 4, d. 11,
q. 2. a. 7, utrum hoc sacramentum inquantum sacrificium solum

prosit per viam satisfactionis pro ]>oenis debitis in purgatorio.
Et ipse dicit tria. Primum est quod offerentibus prodest, etiam per
modum meriti dc condigno, si sint in gratia. Secundum est quod illis
pro quibus offertur potest prodesse ex parte offerentium per modum
meriti dc congruo, et impetrare per hoc sacrificium bonum motum in
ipsum Deum, et poenitentiam a peccatis et alia hujusmodi. Tertium est
quod sacrificium, non solum valet ad satisfaciendum pro aliis et ad revo­
candum peccatores in viam salutis, sed etiam ad alias commoditates tam
spirituales quam corporales, ut ritus Ecclesiae catholicae attestatur.
Celebrantur enim missae pro pace et defensione fidei, ct fructibus terrae,
et aliis multis bonis temporalibus quae possunt ordinari ad serviendum
Deo. El possumus nos adjicere quartum dictum universale, scilicet quod
hoc sacrificium valet ad omnem finem ad quem ipsa ratio naturalis et lex
scripta adinvenit sacrificia, scilicet ad colendum Deum ipsum ut su­
premum principium naturae et gratiae et conservatorem omnium ct di­
rectorem in ipsum finem. Item valet in gratiarum actionem pro receptis
beneficiis, ct ad impetrandum omne bonum ct libertatem ab omnibus
malis. Quod si aliquando Lsti effectus non consequantur, non est ex de­
fectu sacrificii, sed vel ex defectu eorum pro quibus offertur nam de­

QL'AKST. LX.XfX, ART. 7

363

tectus devotionis sacerdotis offerentis non minuit valorem et effectum
sacrificii quem habet ex opere operato, quia sacerdos offert nomine
Christi et Ecclesiae—vel etiam quia aliquando non expedit nobis ut
talia temporalia assequamur.
Sed circa primum et secundum dictum magistri Soto (adverte] quod
illud meritum de condigno vel congruo quod ipse ponit, non pertinet
ad hoc sacrificium ex opere operato, sed potius respicit dignitatem ope­
rantis, qui si non sit in gratia, non meretur nec sibi dc condigno nec
aliis de congruo. Tunc autem quando sacerdos est peccator, melius distin­
guitur quod conveniat huic sacrificio, quatenus nomine Christi et Eccle­
siae offert secundum se et ex opere operato, et ita verificantur tertium
et quartum dictum.
Circa tertiam conclusionem nota esse intelligendam ita quod ex hoc
quod aliquis fidelis sumat eucharistiam, non accrescit aliis aliquod ju­
vamen ex opere operato vel ex vi sacramenti. Nihilominus cum hoc stat
quod ex opere operantis, id est ex merito digne communicantis multa
bona possunt aliis provenire. Primum quidem potest digne communicans
satisfactionem quae sibi convenit specialiter quia est particeps sacra­
menti quod fuit sacrificium, applicare alteri qui sit in gratia, quia, ut
dicemus in materia de satisfactione cum magistro Soto, undecumque
mihi proveniat satisfactio pro poenis purgatorii, possum illam in alte­
rum transferre. Sed tamen hoc assertum habebit exceptionem in satis­
factione (piae provenit ex indulgentia concessa a papa facientibus tale
vel tale opus. Non enim possumus nos illam applicare, nisi forte sum­
mus pontifex concedat, hanc facultatem. Praeterea, potest provenire
impetratio conversionis peccatorum per modum meriti de congruo, per
quod meretur just ils ut Deus disponat peccatorem ad poenitentiam, et
multo magis poterit impetrare alia minora bona, (piae sunt temporalia
ordinata in vitam aeternam. Ratio hujus est quia, si per alia opera
virtutis potest unus christianus alteri prodesse, multo magis poterit
prodesse per religiosam actionem digne communicandi quae perficitur
a virtute religionis imperante caritate. De qua re vide Ludovicum Oranatensem in Memoriali vitae Christianae, cap. 3.
Ex dictis sequitur bonum et religiosum sensum habere posse quod
solent aliqui Christiani devote dicere, videlicet ego communicabo propter
Petrum infirmum et propter alias necessitates occurrentes. Si enim
religiose dicitur, volo jejunare propter te, quare non recte dicetur, acce­
dam ad sacramentum propter teî Non enim intendunt quod effectus
sacramenti (pii est ex opere operato transferatur alteri, sed quod illa
operatio religiosa fiat ex caritate propter alterum ad impetrandum ei
aliquod bonum. Observandum tamen est quod, quia in isto modo loquendi
conjunguntur illa duo, quod perlinet ad sacramentum ex opere operato.

364

DOMINICUS BANK/.

et quod pertinet ad meritum operantis, melius est temperare illum mo­
dum loquendi, vel cum majori explicatione loqui, ne detur occasio scan­
dali ignorantibus.

l

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum per veniale peccatum impediatur effectus hujus sacramenti
1. — Prima conclusio: Peccata venialia prout sunt praeterita
nullo modo impediunt effectum hujus sacramenti.
Secunda conclusio: Peccata venialia prout sunt actu exercita
non ex toto impediunt effectum hujus sacramenti, sed in parte,
videlicet non totaliter augmentum habitualis gratiae et caritatis,
sed impeditur actualis refectio spiritualis dulcedinis.
Tertia conclusio, ad primum, universalior quam secunda: Qui cum
actu venialis peccati accedit ad hoc sacramentum, non participat
effectum actualem hujus sacramenti.
2. — Prima conclusio divi Thomae communis consensus est sancto­
rum ct Ecclesiae, quod etiam annotavimus in art. 4. Sed pro explicatio­
ne doctrinae divi Thomae, notandum est peccata venialia praeterita
dupliciter posse dici praeterita: uno modo, ut ita transierint quod non
maneant in proposito iterum committendi vel complacendi in illis; alte­
ro modo, ut postquam transierunt actu, maneant in proposito vel in
complacentia. Dicimus igitur quod prima conclusio divi Thomae intclligenda est de peccatis venialibus praeteritis priori modo, non autem
secundo modo. Et ratio est quia, ut dicemus infra, q. 87 (a. 1], ad
remissionem peccati venialis requiritur “quaedam virtualis displicentia,
ut cum aliquis hoc modo secundum affectum fertur in Deum et res divi­
nas. ut quidquid sibi occurreret quod eum ah hoc motu retardaret, dis­
pliceret ei ct doleret se commississe”. Hactenus divus Thomas. Sed
qui accedit ad sacramentum in peccatis venialibus secundo modo, non
accedit cum displicentia virtuali, nec ipsum sacramentum efficit in
illo talem displicentiam. Ergo peccata illa venialia non remittuntur,
quin potius impediunt spiritualem dulcedinem in communicatione eucha­
ristiae. Ceterum non negamus quin aliquando virtute sacramenti excite­
tur mens hominis ad fervorem caritatis ut illud propositum virtuale
peccandi venialiter destruatur.
Denique quando peccata venialia sunt actu exercita in sumptione
sacramenti, plane intelligitur secunda ct tertia conclusio.

QVAKST. Γ,ΧΧΙΧ, ART. 8

3G5

3. — Dubitatur primo circa secundam et tertiam conclusionem,
an requiratur actualis devotio et attentio ut per sumptionem eucha­
ristiae detur vel augeatur habitualis gratia.
Dc qua re dominus Cajetanus art. 1 hujus quaest. documento tertio
tenet partem affirmativam, et in ultimo documento eam magis confirmat.
Et argumenta Cajetani ibi posita modo solvenda sunt. Et possunt con­
firmari ex verbis Augustini, lib. De dogmatibus ecclesiasticis^ cap. 53,
et habetur de consecratione, d. 2. c. Quotidie, ubi ait : “Si qui habent vo­
luntatem peccandi, gravari magis dico eucharistiae perceptae quam
purificari” L). Et subdit post pauca: “Hoc autem dico dc eo quem
[capitalia et] mortalia peccata non gravant”. Eamdem sententiam vi­
detur tenere Durandus in 4. d. 12, q. 4 ad secundum, ubi expresse ait,
quod requiritur ut habeat actualem devotionem suscipiens hoc sacra­
mentum ad recipiendum effectum illius. Sed certe Durandus non loqui­
tur de effectu gratiae habitualis. Sed divus Bonavcntura. q. 1, ibidem
videtur sentire quod augmentum gratiae impediatur propter defectum
actualis devotionis. Magister etiam Cano vehementer suspicabatur sen­
tentiam Cajetani esse veram. Alii vero thomistae vehementius adversant
illi sententiae cum magistro Soto, d. 11, q. 2, a. 8.
4. — Pro decisione est prima conclusio: Ad recipiendum effectum
habitualem gratiae et virtutum non requiritur actualis devotio et inten­
tio tempore susceptionis sacramenti. Haec conclusio partim a nobis pro­
bata est supra, art. 1, in solutione ad secundum argumentum Cajetani
pro primo documento ejus, sed modo amplius explicabitur. Primo qui­
dem. esse potest expressa sententia divi Thomae in conclusione secunda
et tertia hujus articuli.
Probatur secundo. Quia hoc sacramentum habet cx opere operato
gratiam conferre vel augmentum gratiae. Sed peccata venialia non contrariantur augmento gratiae habitualis. Ergo etiamsi quis accedat mente
distractus, recipit illud aumentum.
Probatur tertio. Potest contingere ut ante sumptionem hujus sacra­
menti se disposuerit aliquis per actualem devotionem, et postea per
totum sumptionis tempus sit mente naturaliter distractus absque culpa
veniali. Sequeretur tunc, cx opinione Cajetani, quod ille homo non reci­
peret augmentum gratiae, quod videtur incredibile, quia ille homo suffi­
cienter se probaverat, juxta mandatum primae ad Corinthios 11,
Probel etc.
Quarto sequeretur quod qui cx culpa veniali esset mente distractas
dum sumit sacramentum, peccaret mortaliter. Probo sequelam, quia
ponit voluntarie obicem gratiae sacramentali.
(1)

Ps-Awvsr. De ecctee. do.amatibut, cap. 23. ML 42. 1217.

366

DOMINICUS BANEZ

Quinto quia potest contingere, ut ipse Cajetanus fatetur, ut qui est
in peccato mortali [per attritionem putatam contritionem] justificetur
hujus sacramenti susceptione. Tune sic argumentor: Omnis qui accedit
in gratia, etiam mente distractus et venialitcr peccans ad hoc sacra­
mentum, accedit melius dispositus quam qui accedit in peccato cum
qualibet dispositione actuali: ergo ille melius recipiet effectum sacra­
menti quam iste.
Denique Ecclesia praecipit hoc sacramentum dari phreneticis in
aliquo casu: ergo in illis efficit saltim augmentum gratiae habitualis;
alias frustra daretur illis eucharistia. Nec solutio Cajetani ubi supra
satisfacit, videlicet quod non datur hoc sacramentum phreneticis propter
augmentum gratiae, sed propter vitam aeternam et propter daemonum
impugnationem ; nam phreneticus, si moriatur recepto sacramento, non
recipit vitam Aeternam propter illam sumptionem, si in illa non recipit
gratiam. Item phreneticus non opus habet praesentia sacramenti contra
impugnationem daemonum, quia nullas patitur in phrenesi: ergo aut
illa sumptio nullum habet effectum, aut efficit augmentum gratiae ha­
bitualis.
Secunda conclusio: Si quis accedat ad sumendum hoc sacramentum
cum sola gratiae habitualis dispositione, ita ut nunquam habuerit actum
aliquem devotionis circa illam sumptionem singularem, nullum recipiet
effectum sacramenti. Probatur. Quia alias parvulis ante rationis usum
posset hoc sacramentum conferri, cum sint in gratia habituali, quod est
falsum, ut docet divus Thomas quaest. sequenti, art. 9, ubi ait semper
necessarium esse devotionem ad hoc sacramentum vel praesentem vel
praeteritam.
Tertia conclusio: Si quis exist ens in gratia habituali velit accedere
ad hoc sacramentum sine aliqua examinatione praecedentis conscientiae,
peccat mortaliter et amittit gratiam quam habebat. Probatur, quia ad
accedendum ad hoc sacramentum, est praeceptum divinum ut prius
se probet homo, et sic de pane illo edat, I ad Cor. 11 (v. 28), et in con­
cilio Tridentino dicitur quod hoc praeceptum revocandum est in me­
moriam volentium communicare. Et usque adeo hoc verum est quod pec­
cator, si faciat illam examinationem, possit justificari sumptione sacra­
menti, et justus, quamvis antea sit in gratia, si non faciat illam, amit­
tat gratiam si temere et absque examinatione accedat.
5. — Ad argumenta in oppositum contra primam nostram conclusio­
nem respondendum est, maxime ad argumenta Cajetani quae facta sunt
art. 1 pro tertio suo documento [n. 3]. Ad primum argumentum respon­
detur quod magnitudo gratiae habitualis potest latere. Primo quidem
quia augmentum gratiae in accedentibus minimum est propter minimam
dispositionem illorum. Deinde quia multi saepe illam gratiam amittunt

ÇVAEST. LXXIX, ART. 8

367

per peccatum mortale, ct quando resurgunt non recuperant totam
propter suam indispositionem. Et praeterea, quamvis in multis sit
magna gratia collata virtute hujus sacramenti, non apparet in effecti­
bus quia non se offert occasio magnorum operum. Ita dicit Soto d. 11,
q. 2, a. 8. Et profecto nobis verosimile est quod gratia quae per sacra­
menta confertur, non manifestatur in effectibus nisi secundum disposi­
tionem recipientis et exercitium in operibus virtutum. Alioquin illam
gratiam videntur in vacuum recipere, et sunt in maximo periculo illam
facile amittendi propter suam otiositatem et nimiam attentionem ad
res corporales, juxta illud Matth. 25 (v. 29) : Omni habenti dabitur et
abundabit, ei autem qui non habet, etiam quod videtur habere, auferetur
ab illo. Eamdern doctrinam docuerat Matth. 13 et Luc. S et 19. Quid
est autem habenti dabitur et abundabit, nisi gratiis habitis bene utenti­
bus, dabitur amplius et abundantius; ab eo autem qui non habet, id est
qui non utitur gratiis habitis, auferetur ab illo?
Ad secundum Cajetani respondetur cum magistro Soto ubi supra,
quod fallitur Cajetanus putans primarium effectum hujus sacramenti
esse actualem devotionem, et quod mediante illa infunditur gratia ha­
bitualis et reliqui effectus, sicut in ultimo documento Cajetani notavi­
mus. Nos autem dicimus quod econtrario se habet. Nam primus effectus
hujus sacramenti est infusio gratiae seu augmentum ipsius in subjecto
disposito, et ex illa gratia habituali tamquam ex radice procedit augmen­
tum habitus caritatis, et ex tali augmento procedit seu excitatur devo­
tio et fervor caritatis, nisi impediatur per peccata venialia actu exercita
vel distractione mentis, ut jam explicatum est.
Ad tertium argumentum ex auctoritate divi Thomae in 4 Sent,
respondetur primo, quod divus Thomas mutavit sententiam in hoc arti­
culo. Respondetur secundo quod ille locus melius potest a nobis explica­
ri quam Cajetanus explicat in hoc articulo. Dicimus enim quod augmen­
tum gratiae impeditur ut non sit tam magnum sicut esset cum actuali
conversione animae in Deum. Ceterum explicationes Cajetani vix aut
nullo modo possunt applicari ad verba divi Thomae, praeter quam quod
Cajetanus concedit possibile esse ut aliquis accedat devote ad hoc sacra­
mentum quantum ad alios actus, et tamen sit mente distractus per pec­
catum veniale, quod quidem nobis impossibile videtur, quia voluntas
[non] potest simul peccare ct esse devote.
Ad testimonium Augustini quod in hoc dubio citavimus, respondetur
primo, quod ille liber non est Augustini. Respondetur secundo quod ex
contextu litterae manifestum est quod prius loquitur de mortalibus,
ad quorum remissionem multas lacrimas exigit; postea vero dicit ut
accedat homo confidenter ad sacramentum. Et ad hoc refertur quod
ait quod peccata venialia non gravant.

368

DOMINICUS BASEZ

Ex dictis patet quid sentiendum sit dc omnibus documentis Cajetani
in principio hujus quaestionis.
6. — Antequam ad quaestionem octogesimam veniamus, adverten­
dum est breviter quod fuit nostris temporibus quaedam singularis opinio
cujusdam illustrissimi praelati, asserentis quemdam mirabilem effectum
sacramenti eucharistiae, videlicet quod ex carne nostra ct Christi fiebat
una caro quasi hypostatice, ita ut brachium meum naturali unione erat
brachium Christi, et brachium Christi efficiebatur brachium meum, et
sic de reliquis membris ·. Ad quam sententiam motus est sanctorum
antiquorum verbis male intellectis. Nam Hilarius 8 libro De Trinitate
dixit per hoc sacramentum fieri inter nos et Christum naturalem
unionem (1) ; et Cyrillus super Joannem cap. 15, dicit quod per
communicationem hujus sacramenti membra nostra sunt membra Chri­
sti. Item ait, “considerandum est non habitudine solum qui per
caritatem intelligitur Christum in nobis esse, verum etiam et parti­
cipatione naturali. Nam quemadmodum si quis igne liquefactam velam cerae similiter liquefactae ita miscuerit, ut unum quid ex utrisque
factum videatur, sic communicatione corporis ct sanguinis Christi ipse
in nobis est et nos in ipso. Non poterat aliter corruptibilis haec natura
corporis ad incorruptibilitatem et vitam traduci, nisi naturalis vitae
corpus ei conjungatur” (2). Et Chrysost ornus, homilia 46 inchoante
inquit, “ut non solum per dilectionem, sed reipsa in illam carnem con­
vertamur per cibum id efficitur quem nobis largitus est. Cum enim
suum in nos amorem indicare vellet per corpus suum, se nobis im­
miscuit” (3). Item, Irenaeus lib. 5 Adversus h(iere$c$ ait: “Quando et
mixtus calix et fractus panis percipit Verbum Dei, fit eucharistia cor­
poris et sanguinis Christi, cx quibus augetur et consistit nostrae carnis
substantia. Quomodo ergo negant haeretici carnem esse capacem dona­
tionis Dei quae est vita aeterna, quae ct sanguine et corpore Christi
nutritur ct membrum ejus fit, ut Apostolus ait ad Eph. 5: Quia membra
sumus de carne ejus et de ossibus ejus?" (4).
* Codex Ovetensis. "Opinio quam probavit quidam Burgensls episcopus". Codex
ottob. lat. 998. i. 235: "Sed opere pretium est advertere quod fuit nostri temporibus
ante nnnos viginti opinio quam praedicavit quidam Burgensls episcopus, qui ajebat
notabilem effectum hujus sacramenti In nobis efflet per communicationem hujus sa­
cramenti. quod ita uniebatur unione naturali corpus Christi cum corpore nostro, ut
veriflcarctur quod manus mea realls sit manus Christi et sic dc reliquis membris. Et
motus est ad hanc opinionem ex dictis sanctorum antiquorum"... Agitur de domino
card. Francisco οε Mkxdoza (1508-1566), cujus opus De naturali cum Chritlo unitate,
Romae editum est curante A. Piolaxti anno 1947. De quo videas etiam, si placet, stu­
dium J. BLXzquKz, "Tedlogos espafloles dei siglo xvt: Don Francisco de Mendoza. Su
doctrina acerca del Cuerpo mlstico", apud “Rev. Espaftola de Teologia", t. IV (1944).
pâg. 257 ss.
(1) S. Hilarius, De Trinitafe, lib. 8. n. 13. ML 10. 246.
(2) S. Cyrillus Aux. In Joanni» Evangelium, lib. 10. MG 74. 342.
<3» S. Joaxxss Chrysost. In Joannem homiliae, horn. 46. MG 59. 260.
(4> S. Irexakus, Adversus haerete», Jib. 5. cap. 2. MG 7, 1125-1126.

qua est.

nx.xix, Ain·. 8

309

7. — Sed his non obstantibus praedicta sententia rejicienda est, non
solum tamquam periculosa et errori proxima, ut quibusdam visum est,
sed ut judicio nostro erronea.
Locutiones vero praedictae sanctorum sunt explicandae juxta illorum
intentionem, qui adversus haereticos docebant carnem Christi et sangui­
nem realiter nobis conjungi in sacramento in eucharistia, et non solum
per gratiam. Aut aliter dicendum est quod ca quae de speciebus sacramentalibus proprie verificantur, aliquando attribuuntur rei contentae;
speciebus enim sacramentalibus nutrimur naturali conversione ipsarum
in corpus Christi.
Rationes vero ostendentes sententiam illam esse erroneam, inultae
possunt adduci. Potissima autem est quia non est intelligibile quomodo
verificentur illae locutiones in sensu proprio, nisi ponatur unio hyposta­
tica nostri corporis ad personam Verbi, quod est erroneum. Probatur
antecedens. Quia non est corruptio carnis Christi, nec nostri, nec vera
mixtio ad invicem: ergo si verificaretur quod manus mea est manus
Christi, idcirco hoc verificaretur quia ipsa persona Verbi est suppositum
manus meae. Et confirmatur, quia sequeretur quod Petrus est Christus
absque metaphora, quia suppositum utriusque est idem. Quemadmodum
si Verbum divinum modo sumeret naturam angelicam, esset vera et
propria ista propositio, iste homo est angelus, quae omnia nemo potest
asserere sine errore. Ergo.

21

QUAESTIO OCTOGESIMA
De usu sive sumptione hujus sacramenti

ARTICULUS PRIMUS

Utrum debeant distingui duo modi manducandi corpus Christi,
scilicet spiritualiter et sacramentaMter
Prima conclusio: Convenienter distinguuntur duo modi mandu­
candi hoc sacramentum, scilicet sacramentaJiter et spiritualiter.
Secunda conclusio: Manducatio sacramentalis dividitur hic con­
tra spiritualem sicut imperfectum contra perfectum.
Tertia conclusio, in solutione ad secundum: Sacramentalis man­
ducatio quae pertingit ad spiritualem non dividitur hic contra spi­
ritualem, sed includitur ab ea.
Nota circa hunc articulum quod Scotus d. 8, q. 3, et alii moderni
distinguunt quatuor modos manducandi hoc sacramentum. Primus est
realiter tantum, ut posset manducare bestia ; secundus est sacramentalitcr tantum, ut manducat homo in peccato mortali; tertius spiritualiter
tantum, ut manducat qui baptizatur vel qui per fidem vivam efficitur
membrum Christi; quartus est sacramental iter et spiritualiter simul
sicut cum manducat justus qui digne accedit. At vero antiqui doct-ores scholastici merito tantum duos modos distinxerunt. Nam primus
ille modus non venit in theologicam considerationem, quia illa mandu­
catio non est per se sacramenti, sed omnino per accidens. Item illa
manducatio quae ponitur mere spiritualis, cujus meminit divus Thomas
in solutione ad tertium, non est realis manducatio hujus sacramenti.
Divisio autem fit dc manducatione reali corporis Christi cum hoc sacra­
mento, et haec tantum est duplex, videlicet quando fit cum fructu sacramentali, ct tunc dicitur spiritualis, vel quando fit sine fructu, et
tunc dicitur sacramentalis. Et haec distinctio fundatur in doctrina
Augustini, Tractatu 26 in Joanntm.

QUAS8T. LXXX, ART. 2

371

Notandum est in solutione ad primum argumentum quod divus Tho­
mas advertit quod, quamvis circa alia sacramenta possit fieri similis
distinctio, tamen in hoc sacramento specialiter distinguitur usus sacra­
mentalis a spirituali. Et ratio est attendenda, quia cum alia sacramenta
perficiantur in usu materiae, percipere sacramentum est ipsa perfectio
sacramenti. Hoc autem sacramentum perficitur in consecratione mate­
riae, et idcirco uterque usus, scilicet sacramentalis et spiritualis est
aliquid consequens ad sacramentum. Et advertendum est quod ex ista
distinctione potest assignari ratio quare qui semel indigne manducat sacramentaliter eucharistiam, nunquam postea recipiet effectum spiritua­
lem, quantumlibet poeniteat peccasse; qui vero baptizatur indigne, reci­
piet postea effectum sacramenti recedente fictione. Et ratio est quia
illa manducatio non est ipsum sacramentum, sed solum est actio mala
operandi; at vero ablutio baptismatis est ipsemet baptismus. Quod qui­
dem sacramentum non est perfectum nisi efficiat quod forma significat.
Et idcirco recedente fictione, perficitur significatio practica ipsius sa­
cramenti. Ceterum forma eucharistiae statim efficit perfecte quod signi­
ficat immediate. V. g. cum dicimus, Hoc esi corpus meum, statim enim
atque profertur illa forma supra materiam debitam, transsubetantiatur
panis in corpus Christi absque aliqua dependentia in futuro, ut aliquis
indigne vel digne manducet. Unde non sequitur quod recedente fictione
in eo qui indigne manducat, habeat postea suum effectum.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum solius hominis sit hoc sacramentum sumere spiritualiter,
vel etiam angelorum
Prima conclusio: Angeli manducant spiritualiter Christum in
propria specie inquantuni ei uniuntur fruitione caritatis perfectae
et visione manifesta.
Secunda conclusio: Tantum homini convenit spiritualiter man­
ducare Christum prout est sub speciebus hujus sacramenti, inquantum homo credit in Christum cum desiderio sumendi hoc sacra­
mentum.
Tertia conclusio, ad primum : Sumptio Christi sub hoc sacramen­
to ordinatur sicut ad finem od fruitionem patriae qua angeli Deo
f ruuntur, et idcirco dicitur homo manducare panem angelorum.
Notandum est quod ex hoc articulo colligitur quod spiritualis man­
ducatio hujus sacramenti cat duplex: altera realis, quando simul realiter
sumitur sacramentum; altera intentionalie per desiderium sumendi hoc
»

372

DOMINICUS ΒΛΝΚΖ

sacramentum. Et ita verificantur 1res modi accipiendi hoc sacramentum
quos ex doctrina sanctorum patrum distinguit concilium Tridentinum
sess. 13, c. 8. Nam primus modus est quando sacramentaliter tantum
accipitur; secundus, quando spiritualiter tantum manducatur per in­
tentionem vel desiderium sumendi hoc sacramentum ; tertius modus est
quando sacramental iter et spiritualiter sumitur hoc sacramentum.
Circa primam conclusionem notandum est quod angeli dicuntur
manducare Christum in propria specie, principaliter quidem quia vident
Verbum divinum, consequenter autem quia vident unionem hyposta­
ticam, et ita fruuntur Christo et ei caritate uniuntur.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum solus homo justus possit manducare Christum
sacramentaliter
Prima conclusio: Peccator sacramentaliter corpus Christi man­
ducare potest et non solum justus, et hujus oppositum est
erroneum. Et ratio est manifesta, quia ad veritatem hujus sacramenti
pertinet quod, manentibus speciebus, corpus Christi sub eis esse non
desinat.

Secunda conclusio, ad secundum : Infidelis sumens species sacramentales, manducat Christum sacramentaliter, si adverbium illud
“sacramentaliter” determinet verbum ex parte rei manducatae; si
autem determinet ex parte manducantis, non manducat sacramen­
taliter proprie loquendo.
Tertia conclusio, ad tertium : Brutum non manducat sacramen­
taliter corpus Christi, quamvis substantia corporis Christi conti­
neatur in ipsis speciebus.
Circa primam conclusionem notandum est fuisse errorem Glossae in
c. Tribus, dc consecratione, d. 2, ubi asseruit quod simul atque peccator
sacramentum ore contingit, desinit Christus esse ibi; quod quidem est
contra illud Apostoli prioris ad Cor. 11 (v. 28) : Qui manducat et bibit
indigne, etc. Si autem non esset ibi Christus, peccator non manducaret
neo biberet ejus sanguinem indigne.
Item est alius error asserentium quod Christus non descendit sub
speciebus sacramental ibus in stomachum hominis justi vel peccatoris.
Quem errorem videtur tenuisse Innocentius tertius in libro quarto De
sacro altaris mysterio, cap. 15, ubi ait: “cum Sacramentum tenetur, co­
meditur ct gustatur, Christus corporaliter adest in visu, in tactu ct in
sapore; quandiu corporalis afficitur praesentia, non aufertur; postquam

QUAF.ST. LXXX, ART. 4

»

373

autem in percipiendo sensus deficit, deinde non est quaerenda corporalis
praesentia, sed spiritualis est retinenda”. Item inquit: “dispensatione
completa Christus de ore transit ad cor. Melius est enim ut procedat
[in mentem] quam ut descendat in ventrem. Cibus est, non carnis, sed
animae comeditur, sed stomacho non digeritur” (1). Eamdem sententiam
eisdem fere verbis videtur tenere Hugo, De sacramentis, parte 8, cap. 3.
Hic error damnatus est nostris temporibus Cataluniae per patres inqui­
sitores jussu Grcgorii undecimi, ut refertur in Directorio inquisitorum,
q. 10. Ita convincitur ex c. Si per ebrietatem, de consecratione, d. 2,
ubi dicitur quod si quis evomuerit eucharistiam, quid faciendum sit de
illo sacramento? Constat autem quod, si Christus non descendisset, non
possit aliquis evomere eucharistiam. Denique iste error multum accedit
ad errorem hitheranorum asserentium quod Christus adest tantum in
usu sacramenti, qui error damnatur in concilio Tridentino sess. 13. ca. 4.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum peccator sumens corpus Christi sacramentaliter peccet
1. — Prima conclusio: Quicumque cum peccato mortali hoc
sacramentum sumit, mortaliter peccat. Ratio est quia falsitatem in
hoc sacramento committit, ct est sacrilegus.
Secunda conclusio, ad quartum : Nullus peccator baptizatus pro­

hibetur a visione hujus sacramenti.
Tertia conclusio, ad quintum: Qui per ignorantiam culpabilem
non habet conscientiam peccati, peccat nihilominus sumendo cor­
pus Christi.
Quarta conclusio, ibidem: Quando aliquis doluit de peccato et
non est sufficicientcr contritus, non peccat sumendo corpus Christi.
Ratio est quia cum homo per certitudinem scire non possit an sit con­
tritus, sufficit si in se signa contritionis invenit.
2. — In hoc articulo agendum est de praeparatione necessaria homini
peccatori ad sumendam eucharistiam. Et ante omnia adversus haereticos
lutheranos videndus est Roffensis, art. 15 in Lutherum <2), ubi eleganter
et catholice disputat adversus Lutherum asserentem, magnum errorem
esse eorum qui ad sacramentum eucharistiae accedunt, in hoc confidentes
quod sunt confessi, quod non habent conscientiam peccati mortalis, quod
praemiserint suas orationes et quaedam praeparatoria. Omnes enim isti
<1)
867.
(2)

IKXOCKXTWS Papa τΐχτίϋβ, De Sacro altari» mysterio, lib. 4. cap. 15. ML 217,

S. J. F18HBR, XMcrHONM

herauae confutatio, Parisiis. 1523.

374

nOMIXiCVS BA NEZ

judicium sibi manducant et bibunt. At vero si credant et confidant si­
bi gratiam consecuturos, haec sola fides facit cos puros et dignos.
Haec haeresis usque adeo satanica est, ut indigna sit quod a nobis
multis testimoniis refutetur. Ea vero quae contra tales haereticos dici
possunt videantur apud Roffensem ubi supra, ex quo plurima desumpsit
Soto dist. 12, q. 1, a. 4. Sed fundamentum Lutheri erat quod nulla opera
nostra nos certificant quod sumus in gratia, sed sola fides, ct idcirco
solam fidem requirit ad digne accedendum ad hoc sacramentum. Catho­
lici autem firmiter credimus talem certitudinem neminem habere pos.se
in hac vita, nisi forte ex speciali privilegio, ut habetur in concilio Tridentino, sess. 6, cap. 9. Nihilominus asserimus divino praecepto debere
nos disponere ct niti ut mundemur a peccato ad recipiendam euchari­
stiam, quod colligimus ex illo prioris ad Corinthios. H (v 28): Probet
autem seipsum homo, ft sic de pane illo (dat. Itaque conclusio certa est
et catholica quod qui in conscientia peccati mortalis ad hoc sacramentum
accedit, peccat mortaliter, ut patet ex illo, ubi supra: Qui enim mandu­
cat et bibit indiyne etc. Ex quo loco, secundum sententiam sanctorum
patrum, colligitur quod semper in Ecclesia receptum est tanquam divi­
num praeceptum necessariam esse mundiciem conscientiae ut digne quis
accedat ad eucharistiam, ct in concilio Tridentino, sess. 13, ea. 7. descri­
bitur necessaria praeparatio, et canone 11 condemnatur expresse lutheranus error. Vide Clichtovacum in Antiluthero, lib. 2, de officio mis­
sae. cap. 23.
3. — Jam vero circa qualitatem dispositionis sufficientis ad sumen­
dum hoc sacramentum, disputatio est inter catholicos. Sed ante omnia
disputandum nobis est quaenam sit conscientia ut dicatur peccati mor­
talis. Non enim est tantum quod aliquis sciat se mortaliter peccasse. Sed
quando aliquis sciens se mortaliter peccasse, ct non egisse poenitentiam,
dicitur habere conscientiam peccati mortalis; et multo magis quando est
in affectu peccandi de praesenti vel in posterum, habet conscientiam
peccati mortalis. Quando autem diligentiam adhibuit ut examinaret
conscientiam et dolerct de peccatis, si tantum postea sit dubius an sit
in peccato mortali vel non, inquit magister Soto ubi supra, non esse con­
scientiam peccati mortalis, sed scrupulum. Si vero habeat opinionem, di­
cit habere conscientiam etiam peccati mortalis. Sed haec doctrina intelligenda est quando quis rationabiliter opinatur se esse in peccato mortali.
Alias autem poterit esse scrupulus, et exhortandus est homo ille ut de­
ponat talem conscientiam, et inclinet in alteram partem, scilicet quod
non est in peccato mortali.
Similiter dicimus, cum in dubio est animus, monendus est homo ut,
facta diligentia, inclinet magis in alteram partem sibi favorabilem. Ad­
vertendum est enim, si rationabiliter dubitat homo, non debet accedere

Q1TAK.8T. LXXX, ART. 4

375

ad sacramentum quousque, facta majori diligentia, in alteram partem
inclinet per proprium judicium vel judicio confessoris. Haec doctrina
videtur colligi ex dicto Apostoli : Probet autem seipsum homo, et sic dc
pane illo edat; quae quidem probatio frustra esset, nisi saltem proba­
bilem opinionem generaret in homine se mundum esse a peccato.

4. — Dubitatur ergo in hoc articulo principaliter, an jure divino
teneatur peccator confiteri, ut sit digne dispositus et probatus ad
recipiendum eucharistiam.
Pro parte negativa arguitur. Si esset talem praeceptum divinum, col­
ligeretur ex sacris litteris; sed non colligitur: ergo.
5. — Secundo arguitur. Nam primae ad Corinthios 11 ait Apostolus:
Probet autem seipsum homo; ubi Chrysostomus homilia 28 inquit : “Non
jubet ut alter alteri probetur, sed ipse sibi” (1). Et Theophylactus ibi­
dem: “Neminem sibi ipsi judicem proposuerit; ipse te proba” (2).
6. — Tertio. Si esset divinum praeceptum, nunquam esset licitum
peccatori accedere ad eucharistiam non praemissa confessione; sed sunt
multi eventus vel casus in quibus licitum est: ergo non est divinum
praeceptum. Probatur minor. Nam primus casus est quando non est co­
pia confessoris; secundus, ubi ex confessione incurreret homo infamiam
vel alium infamaret, vel incurreret periculum mortis, vel alia magna
incommoda, etiam temporalia, sequerentur ex praemissa confessione;
tertius casus est, si post consecrationem esset solus sacerdos cum alio
sacerdote, cui alias poterat confiteri, non teneretur, propter reveren­
tiam ipsius sacramenti, sed esset licitum sumere eucharistiam sine prae­
missa confessione.
7. — Quarto arguitur. Ad alia sacramenta recipienda non tenetur
peccator praemittere confessionem: ergo nec ad eucharistiam.
8. — Denique arguitur ex capitulo celebri Omnis utriusquo sexus,
ubi praecipitur quod semel in anno omnia peccata sua confiteantur; de
eucharistia vero sumenda determinatur tempus in paschate: ergo qui
semel fuerit confessus ante quadragesimam, etiamsi postea reincideat
ante pascha, poterit cum interiori contritione adimplere praeceptum do
sumenda eucharistia. Probatur consequentia, quia Ecclesia sufficienter
videtur determinasse tempora utriusque divini praecepti, et dc commu­
nione et de confessione.
9. — Propter haec argumenta aliqui tenent partem negativam, ut
Cajetanus in hoc articulo, et Summa, verbo Communio, et in commenta­
rio super illud I ad Corinthios 11 : Probet autem seipsum homo; ex quo
loco fecit ille primum ct secundum argumentum factum pro parte nega<1 )
(2)

S, Joaxnks Chrysostomus, Kn epiet. prima ad Corinthio», homil. 28. MG 61. 233.
Theophylactus, Expositio in epist. I ad Cor. cap. 11. MG 124, 707.

376

DOMlXlCUS BASEZ

tiva. Ante Cajetanum eamdem sententiam tenuit Richardus de Media­
villa in 4, d. 13, a. 3, q. 6, quam citat et sequitur Hadrianus in materia
de confessione, q. 3. Palude, d. 17, q. 2 videtur sentire non esse mortale
peccatum sine confessione ad eucharistiam accedere, si homo sit alias
contritus. Eamdem sententiam tenet Abbas Panormitanus in e. De
homine, de celebratione missarum.
Prima conclusio: Jam post concilium Tridentinum, mortale pec­
catum est, habita copia confessoris, quantumcumquc se aliquis contritus
existimet, accedere ad eucharistiam non praemissa sacramentali confes­
sione peccatorum mortalium; et qui oppositum doceret et praedicaret
vel pertinaciter assereret seu publice disputando praesumpserit, excommunicatus existit ipso facto. Haec conclusio expresse definitur a concilio
Tridentino sess. 13, can. 11.
Secunda conclusio: Quod jure divino sit necessarium praemittere
confessionem mortalis peccati ante susceptionem eucharistiae, usque adeo
certum est, ut oppositum merito censeatur temerarium ct errori proxi­
mum, praesertim nostris temporibus. Probatur ista conclusio. Primo,
quia haec consuetudo praemittendi confessionem ante accessum ad eucha­
ristiam ita est antiqua in Ecclesia catholica, ut non sit in memoria homi­
num, nec in scripturis inveniatur quando coeperit : ergo videtur esse
apostolica traditio. Probatur consequentia ex regula Augustini, lib. 4
De baptismo contra donatistas, cap. 24: Quod’universa tenet Ecclesia,
nec conciliis institutum, sed semper retentum est, nonnisi apostolica
auctoritate traditum rectissime creditur. Antecedens vero probatur ex
testimoniis et doctrina antiquorum. Et in primis testimonio Eusebii
lib. 6 Historiae ecclesiasticae, cap. 24, ubi refert quod cum Philippus
imperator in die paschae communicare voluisset, non prius ab ipso
episcopo est permissus nisi confiteretur peccata sua ct inter poenitentes staret. Nee valet responsio quod Eusebius loquitur de publica con­
fessione ; nam eadem est ratio de confessione secreta in ordine ad pec­
cata secreta. Debet enim homo prius reconciliari Ecclesiae, quam acce­
dat ad sacramentum, quod est mysterium unitatis Ecclesiae. Quod enim
publice vel occulte fiat confessio, qualitas et circumstantia est confes­
sionis, non substantia. Item, divus Augustinus in epistola 118 ad Janua­
rium inquit: “Si tanta est plaga peccati, ...auctoritate antistitis debet
quisque ab altari removeri ad agendam poenitentiam et eadem auctori­
tate reconciliari. Hoc est enim indigne accipere, si eo tempore accipiat
quo debet agere poenitentiam. Non ut arbitrio suo cum libet auferat se
communioni vel reddat” 1). Ttem Cyprianus antiquissimus in epistola
54 reprehendit quod aliqui admittebantur ad communionem “nondum
(1)

S. AVGIST. Eptit. st, cap. 3. ML 33. 201.

QU AEST. LXXX, AKT. 4

377

facta poenitentia, nondum exomologesi, hoc est confessione finita, cum
scriptum sit: Qui ederit panem vel biberit calicem Domini indigne”.
Et paulo post, reprehendens eos qui hunc ordinem disciplinae et tradi­
tionis non servabant, ait: “Contempta Domini lege et observatione,
quam iidem martyres ct confessores tenendam mandant, ...ante reditum
nostrum communicant cum lapsis et eucharistiam tradunt”: Et in
epistola 18, ibidem, et in sermone quinto De lapsis, ait: “Contra evangelii vigorem, contra Domini ac Dei legem temeritate quorumdam laxatur
incautis communicatio irrita et falsa [pax]”. Et paulo post, de peccatis
et confessione secreta inquit: “qui quamvis nullo facinore constricti,
quoniam tamen de hoc saltim cogitaverunt, hoc ipsum apud sacerdotes
Dei dolenter et simpliciter confitendum” (1). Item, ],co papa in episto­
la 69, et habetur de poenitentia d. 1. c. Multiplex inquit : “Mediator Dei
ct hominum hanc praepositis Ecclesiae tradit potestatem, ut et poeni­
tentiae satisfactionem poenitentibus darent e purgatos... ad communio­
nem sacramentorum admitterent” (2). Item, Richardus de sancto A’ictorc in libelo De potestate ligandi atque solvendi, cap. 21 : “Audacter dico,
si ante sacerdotis absolutionem... quis accesserit, profecto judicium sibi
manducat et bibit, etiamsi... vehementer doleat et ingemiscat” (3).
Et certe specialis ratio se offert contra Cajetanum. Nam praeceptum
de jejunio quadragesimali, secundum ejus sententiam, non est scriptum,
et tamen non licet in dubium vertere an violatio talis jejunii sit mortale
peccatum, co quod Christiani sine lege scripta ita ab antiquo jejunaverunt quadragesimam, ut existimarent esse mortale peccatum frangere
tale jejunium. Et similiter ehristiani semper existimaverunt esse mor­
tale peccatum si quis, habita copia confessoris, non praevia confessione
peccati mortalis ad eucharistiam accedat. Ergo .saltem non debuisset
negare, etiam ante concilium Tridentinum, esse praeceptum de prae­
mittenda confessione ante eucharistiam, sicut est praeceptum de jeju­
nio quadragesimali. Et denique ipsum concilium Tridentinum ubi supra,
in cap. 7, non tam praeceptum novum edidit quam antiquissimum de­
claravit praemittens testimonium Apostoli: Probet autem seipsum
homo etc., explicat illud dicens: “Ecclesiastica consuetudo declarat eam
probationem necessariam esse, ut nullus sibi conscius peccati mortalis,
quantumvis sibi contritus videatur, absque praemissa sacramentali con­
fessione ad sacram eucharistiam accedere debeat”, habita copia confes­
soris, ut etiam can. 11 refertur.
10. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod
sufficienter colligitur ex consuetudine ecclesiastica praeceptum divinum,
(1)
(2)
(3)

S. CYPRTANV8, Epist. 9. ML 4. 258-259. Id. De lapsis. ML 4. 492 et'503.
s. Lio Papa, Epist. 108, cap. 2. ML 54. 1011-1012.
R. DK S. Victor», De pot. ligandi et solvendi. ML 196. 1173.

378

DOMIXICVS RASRZ

€t ita est intelligendum testimonium Apostoli, Probet autem scipsum
homo, respectu ipsorum qui mortaliter peccaverunt post baptismum.
Loquitur enim Apostolus universaliter omnibus qui volunt accedere
ad eucharistiam, et ait necessariam esse probationem, id est examinatio­
nem conscientiae. Et si quidem se justum invenerit quantum humana
fragilitas nosse sinit, confidenter accedat, cum humilitate tamen, juxta
illud Apostoli : Nihil mihi conscius sum, sed nom in hoc justificatus
sum etc. Si autem peccasse cognoverit mortaliter, propter quod separatus
est ab unitate corporis mystici, quae fit per caritatem, tenetur prius se
reconciliare eum Ecclesia, quod fit per sacramentum poenitentiae, ac
proinde tenetur prius confiteri. Alias peccat contra significationem et
religionem hujus sacramenti, quod est symbolum unitatis corporis mysti­
ci, quae fit per caritatem.
11. — Ad Chrysostomum respondetur quod fuit sui temporis intelli­
gentia in illo episcopatu Constantinopolitano, in quo inquam Nectarius,
praedecessor Chrysostomi, de medio abstulerat confessionem propter
quaedam inconvenientia quae tunc temporis secuta sunt. Respondetur
secundo, et melius, Chrysostomum loqui dc confessione publica, et hanc
esse quam Nectarius de medio abstulerat, de qua re dicemus infra
q. 84, a. 5.
12. — Ad tertium argumentum negatur consequentia, nam jus divi­
num de praemittenda confessione ante communionem, cum sit affirma­
tivum, intelligendum est quando opportune fieri potest. Unde merito
aliqui casus excipiuntur a theologis in quibus liceat absque praevia con­
fessione ad eucharistiam accedere. Quatuor numerantur, qui fundamen­
tum habent in eo quod concilium Tridentinum ubi supra ait, si non est
copia confessoris. Circa quod dubitat Soto d. 12, q. 1, a. 4, quaenam et
quanta sit necessitas ad eucharistiam ut excusetur homo a peccato,
quando non est copia confessoris. Et respondet urgentem exigi necessi­
tatem communicandi, neque sufficere ad excusationem solam devotionem
volentis communicare aut celebrare. Et bene probat ex concilio Tridentino ubi supra, cap. 7, quod si necessitate urgente, sacerdos absque prae­
via confessione consecret, quam primum confiteatur.
Et est primus casus, in articulo mortis aut imminens periculum
ipsius mortis, ubi sacerdos esset surdus qui non posset audire confes­
sionem, potest tamen ministrare eucharistiam : tunc licitum est recipere
eucharistiam absque praevia confessione. Ait autem ipse Soto quod sa­
cerdos ipse jamjam moriturus, qui non haberet alium cui confiteretur,
posset ipsum consecrare ct recipere sacramentum eucharistiae. Sed iste
casus non est moralis casus, nam si sacerdos sit jam in articulo mortis,
non poterit missam celebrare in altari cum sacris vestibus et ritum
necessarium, sine quo non est licitum consecrare, ut postea dicendum est.

QUAKST. l.XXX, AUT. 4

379

Sed adhuc verba concilii difficultatem faciunt cum dicitur, “quod
si necessitate urgente sacerdos absque praevia confessione celebraverit,
quam primum confiteatur”. Videtur enim praecipere quod in illo casu
confiteatur quam primum poterit. Respondetur tamen non esse mortale
peccatum quod desinat postea confiteri usque ad aliam communionem ;
sed est optimum consilium propter reverentiam sacramenti ut quam
primum poterit confiteatur, vel habeat talem propositum.
Secundus casus est. quando urget necessitas officii. V. g. quando
Paulus in die festo celebraturus est in populo, ct non adest copia confes­
soris, potest cum contritione, quam rationabiliter existimat se habere,
missam celebrare. Quantam vero diligentiam adhibere debeat sacerdos
celebraturus, vel an teneatur iter agere, et quam longum iter, moraliter
judicandum est, attentis circumstantiis temporis et loci et personae.
Nam si sacerdos qui potest audire confessionem sit in alia villula prope,
tenetur opportune ad illum accedere; si autem distans per duodecim
milliaria [in moraine cuatro léguas] vel amplius, fortassis non tenebitur
illuc ire nisi commode forte aliquo die praecedenti possit iter agere ad
illam.
Tertius casus est, praecepti ecclesiastici necessitas. V. g. si quis tem­
pore paschae est ubi non adest copia confessoris, licitum erit recipere
eucharistiam, si probabiliter putat se esse contritum, immo tenetur
facere quod in se est ut impleat praeceptum communionis. Similiter ad
hunc casum pertinet si sacerdos iter agens non habens cui confiteatur,
ct ad vitandum scandalum sit celebraturus in die festo, si forte sequitur
ex eo quod non celebret, licitum erit ei celebrare cum praedicta dispo­
sitione. Si autem citra scandalum possit non celebrare, tutius erit absti­
nere et audire missam. Eodem modo limitat magister Soto communionem
paschalem respectu ejus qui non habet copiam confessoris. Iste namque
non debet communicare, si secluso scandalo, possit pro tunc abstinere a
communione.
Unde sit quartus casus, ad quem tertius poterat reduci, scilicet ad
vitandum scandalum, etiamsi non occurrat praeceptum. V. gr. cum se­
cundum morem totus conventus vel totum collegium communicat, et
aliquis collegialis vel religiosus haberet casum reservatum superiori
absenti, poterit communicare non praemissa confessione vel etiamsi non
absolvatur a reservato directe ·.
Ad hunc etiam casum, qui est quartus in ordine, reducitur quando
aliquis sacerdos jam in altari constitutus, vel saecularis ut communio­
nem accipiat adest jam in publico coram sacerdote. Potest communicare
• Quae sequuntur usque ad q. 83 inclusive sumimus ex cod. Ovetensi. supplendo
lacunas ejus, quae suis in locis Indicabuntur, ex cod. oltob. lat. 998.

380

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

non praemissa confessione, etiamsi recordetur alieujus peccati mortalis
quod non est confessus. Sed hoc intelligitur si citra scandalum non
potest discedere ab altari. Sacerdos vero nullo modo debet recedere non
solum propter scandalum, sed etiam propter reverentiam sacrificii.
Et adverte in hoc loco non esse tutum neque decens ut quando jam
sacerdos paratus est eucharistiam porrigere saccularibus, accedant recon,
ciliationes volentium communicare, nisi forte illorum quorum antea
confessiones audivit et probabiliter existimat quoti citissime finietur
reconciliatio. Alias enim contingit saepe ut sacerdos se constituat in
magno discrimine peccandi, eo quod ipse poenitens dicit aliquid ad cujus
examinationem et absolutionem requiritur multum temporis ut sacerdos
debite faciat suum officium.
Omnes istos casus praeter primum limitat Soto ubi supra ut intelli­
gatur ubi non sit annexa excommunicatio; quia excommunicato, dicit
ille, neque propter officium, neque propter scandalum, neque propter
generale praeceptum licitum erit ad eucharistiam accedere sine prae­
missa absolutione. Unde infertur quod qui irretitus est aliquo peccato
reservato pontifici, quia omnes isti casus habent excommunicationem
annexam, nullo modo debet communicare antequam absolvatur. Sed ta­
men de hac difficultate dicendum est in materia de excommunicatione.
Nunc autem sufficiat dicere quod haec opinio nimis dura videtur, ex
eo quod obligat homines ut interdum se ipsos infament et manifestent
seipsos reos alieujus criminis occulti aliis. Immo est verosimilius quod
lex humana non potest obligare hominem cum illo detrimento. Sufficit
ergo quod exeommunicatus faciat quod in se est ut sit contritus. Et tunc
reputabitur quasi non habens copiam confessoris, et poterit communicaro
in casibus in quibus est licitum accedere aliis peccatoribus non praeter­
missa confessione qui non sunt excommunicat i. Et probatur. Quia ipsa
excommunicatio secundum se non impedit effectum sacramenti, nisi
propter peccatum quod committit accedens ad sacramentum cum excom­
municatione. Unde qui accedit cum ignorantia excommunicationis ad
sacramentum, recipit fructum sacramenti. Ergo qui merito excusabitur
ab hoc peccato eum accedit ad sacramentum sciens se esse exeommunicatum, recipiet fructum sacramenti. Videtur autem quod legitima sit
ct naturalis excusatio in casu proposito, quando quis infamaretur aut
esset scandalum nisi accederet ad sacramentum.
Ex quo sequitur quod talis excommunicatio poterit ct debet interpre­
tari dc aliis peccatis non reservatis ct etiam de reservatis concomitanter.
Sed absolvendus erit dc non reservatis directe virtute clavium, de reser­
vatis autem indirecte et per accidens. Unde tenebitur postea reservata
confiteri habita copia confessoris, et obligabitur quam primum possit
quaerere absolutionem ab excommunicatione. Alioquin peccat mortali-

Ql'AEST. T.XXX, ART. 4

381

ter. Quod si per multos annos non poterit absolvi ab excommunicatione,
non ideo debet abstineri a communione, quae sine scandalo aut infamia
propria praetermitti non potest.
Cajetanus in verbo Absolutionis impedimentum dicit quod absolutio a
peccatis ab excommunicato suscepta non tenet quantum ad praesentem
fructum, quia ipso actu suscipiendi absolutionem sacrilegium committit.
Igitur si excusatur a tali, recipiet fructum sacramenti. Et confirmatur.
Si quis propter servandam vitam corporalem manducaret sacramentum,
non esset sacrilegus: ergo qui facit quod in se est ut digne recipiat
sacramentum ad evitandum scandalum vel infamiam, non committit
sacrilegium et per consequens recipiet gratiam.
Secundo licitum est, cum homo non habet copiam confessoris, reci­
pere eucharistiam in quibusdam casibus non praemissa confessione mor­
talium. Ergo multo magis licitum erit accipere eucharistiam quando
homo est contritus et non habet copiam sacerdotis absolventis ab excom­
municatione. Probatur consequentia. Quia praemittere confessionem
peccati mortalis est de jure divino, ut diximus. Quod autem excommunicatus prohibeatur accedere ad sacramentum est etiam de jure divino.
Ergo necessitas quae liberat hominem a jure divino in priori casu, multo
magis in posteriori.
Denique si sacerdos existons in altari recordetur quod est excommunicatus, tenebitur recipere eucharistiam faciendo quod in se est ut
sit contritus. Non igitur est universalis illa regula magistri Soto. Ante­
cedens probatur, quia jure divino tenetur perficere sacrificium.
13. — Ad quartum principale respondetur quod non est magnum
inconveniens concedere quod ad reliqua sacramenta digne suscipienda
sit necessarium praemittere confessionem mortalium ita ut, sicut baptis­
mus est janua aliorum sacramentorum, sic etiam poenitentiae sacramen­
tum. quod est secunda tabula post baptismum, sit necessaria dispositio
et janua ad alia sacramenta digne suscipienda. Nam de consecratione,
d. 5 c. Ct jejuni, ex concilio Aurcliancnsi jubetur ut qui ad confirma­
tionem veniunt, moneantur confessionem prius facere, ut mundi donum
Spiritus Sancti valeant accipere.
Praeterea probatur. Quia si Ecclesia sciret aliquem esse publicum
peccatorem, non administraret ei aliquod sacramentum, nisi prius recon­
ciliaretur publice. Ergo pari ratione, si peccatum est occultum, debet
occulte reconciliari ad recipienda alia sacramenta.
Nihilominus quia haec argumenta, quamvis probabiliter procedant,
tamen non necessario convincunt, probatio autem qua concluditur neces­
sariam esse confessionem mortalis peccati ante eucharistiam est de­
monstratio theologica, propterea respondetur secundo ad argumentum
quartum, quod non est eadem ratio dc eucharistia et aliis sacramentis

382

DOMINICUS Il Λ NEZ

quantum ad hoc quod omnia aequaliter requirant praemittere confessio­
nem mortalium.
14. — Ad gutntam et ultimum respondetur quod Ecclesia sufficien­
ter determinavit tempora utriusque praecepti quantum ad id quod sibi
concessum est. Ceterum praemittere confessionem mortalis habita copia
confessoris ante eucharistiam, non mansit immutandum et determinan­
dum potestati Ecclesiae, quia est de jure divino, sed solum declarat
Ecclesia. Et quamvis beatus Thomas dixerit in 4 sent., d. 17. q. 3, a. 1,
qla. 4 quod propterea Ecclesia voluit obligare semel in anno quia neces­
saria est confessio ad sumendam eucharistiam, si adsit sacerdos, tamen
inde non colligitur quod non alia ratione teneatur homo confiteri nisi
ad sumendam eucharistiam. Probatur. Nam si aliquis habeat legitimum
impedimentum ad non communicandum, nihilominus tenetur confiteri
semel in anno ex praecepto Ecclesiae. Item si quis ante quadragesimam
confiteatur peccatum mortale, vel implevit praeceptum Ecclesiae vel
non. Si implevit, habemus intentum, quod non tenebitur postea ex prae­
cepto Ecclesiae confiteri peccata quae fecit in quadragesima; sed tene­
bitur jure divino ad sumendam eucharistiam. Si autem non implevit
praeceptum Ecclesiae, sequitur quod iterum tenebitur confiteri eadem
peccata quae fecit ad sumendam eucharistiam in paschate et implendum
praeceptum de confessione semel in anno. Dicendum est igitur quod
intentio Ecclesiae praecipientis confessionem semel in anno ad hoc
ordinatur, ut homines sint dispositi ad eucharistiam in paschate. Nihilo­
minus forma praecepti est quae obligat, non intentio praecipientis.
Forma autem praecepti haec est, ut confessio semel in anno fiat, recep­
tio autem eucharistiae semel in paschate.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum accedere ad hoc sacramentum cum conscientia peccati sit
gravissimum omnium peccatorum

Prima conclusio: Tale peccatum est multis aliis gravius secun­
dum suam speciem, non tamen est omnium gravissimum.
Secunda conclusio, ad primum : Peccatum occidentium Christum
fuit multo gravius.
Tertia, ad secundum: Infidelis accipiens hoc sacramentum gra­
vius peccat quam fidelis peccator.
Quarta, ad tertium: Multo gravius peccatum est si projiciatur
hoc sacramentum in luto vel detur cani ad manducandum quam
recipere illud cum conscientia peccati mortalis.

Ql'AEST. LXXX, ART. 6

383

Circa istum articulum nota quod haec doctrina prodest ad moderan­
dum exaggerationes quibus praedicatores invehuntur contra indigne
communicantes.
Sed est argumentum Durandi in 4, d. 9, q. 4. Homicidium est gravius
peccatum quam indigne communicare: ergo falsum est quod dicit bea­
tus Thomas, quod peccata quae committuntur contra creaturas sunt
minoris gravitatis. Ad hoc respondetur quod doctrina beati Thomae
intclligenda est quantum est ex specie et objecto peccatorum. Ceterum
aliunde ex parte nocumenti poterit praeponderari peccatum commissum
contra creaturas. Si autem aliquis ex intentione non ex timore humano
peccat mortaliter, ut indigne accedens ad sacramentum, injuriam illi
facit et multo gravius peccat quam qui occidit hominem.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum sacerdos debeat denegare corpus Christi peccatori
petenti

1. — Prima conclusio: Manifestis peccatoribus non debet etiam
petentibus sacra communio dari. Ratio est quia hoc esset dare sanctum
canibus et projicere poreis margaritas.

Secunda conclusio: Occulto peccatori non debet sacra commu­
nio petenti denegari. Ratio est quia quilibet Christianus eo quod baptizatus est habet jus accedendi ad mensam dominicam. Ergo non debet ei
denegari communio sine causa manifesta.

Tertia conclusio: Poterit sacerdos qui cognoscit occultum pec­
catorem admonere illum secrete, vel omnes in generali, ne quis
accedat indigne ad hoc sacramentum. Sed ista conclusio intclligenda
est quantum ad monitionem secretam proportionabiliter secundum mo­
dum scientiae sacerdotis. Nam si scit in confessione, non potest admo­
nere extra confessionem, quantumlibet secrete id faciat. Si autem scit
extra confessionem, bene poterit admonere illum secrete extra confes­
sionem.

Quarta conclusio: Post poenitentiam et reconciliationem etiam
publicis peccatoribus non est deneganda communio.
Quinta conclusio, in solutione ad secundum: Hostia non conse­
crata nullo modo debet dari loco hostiae consecratae. Ratio est quia
sacerdos esset causa quod circumstantes idololatrarent, aut etiam ipse

sumens.
Ultima conclusio, ad tertium: Nullo modo corpus Christi dari
debet suspecto de crimene quasi ad examinationem ipsius.

384

DOMINICUS ΒΛΝΚΖ.

2. — Nota quod prima conclusio beati Thomae ab omnibus recipitur
universaliter, quin potius est de jure divino, ut colligitur ex testimonio
Mat. 7 (v. 6) : Nolite sanctum dare canibus. Ex quo loco sancti collcxerunt conclusionem beati Thomae, ut v. gr. Cyprianus, cujus testimonium
habetur de consecratione d. 2, c. Pro dilectione, ubi rationem conclusio­
nis asseritur quia nec divinae majestati neque euangelicae disciplinae
convenit ut sacra communio publicis peccatoribus concedatur. Idipsum
ait Chrysoetomus in libro De compunctione cordis, ct homilia 83 in
Matthaeum. Et vide 6, q. 2. c. Placuit et e. Si tantum, et de officio ordi­
narii, c. Si sacerdos.
3. — Sed pro majori explicatione hujus conclusionis arguo primo
contra illam. Nam in concilio Constantiensi facultas conceditur omnibus
fidelibus ut non teneantur evitare excommunicatos, nisi propter mani­
festam percussionem clerici aut nominatim sint excommunicat i. Ergo
sacerdos ad altare non tenetur alios peccatores etiam excommunicatos
arcere ab altari.
Secundo arguitur. Res est difficilis et obscura diffinire quisnam.sit pu­
blicus peccator. De qua re sunt variae opiniones. Primo durum est obliga­
re sacerdotem ut teneatur denegaro sacramentum publico peccatori.
Tertio. Contingit ut aliquis innocens laboret infamia ct hoc sit notum
sacerdoti. Ergo saltim tunc non debet arcere innocentem ab altari.
Quarto. Contingit ut aliquis sit infamatus et publicus peccator in
uno loco et non in alio loco; et tamen sequeretur quod ubique deberet
sacerdos hunc hominem arcere ab altari.
4. — Ad primum argumentum respondetur quod concilium Constantiensc nullam gratiam voluit in aliquo facere excommunicatis. Unde si
alia ratione illi excommunicat! evitandi sint a participatione sacramen­
torum, non concedit concilium ut communicari possit eum illis. Respon­
detur secundo quod concilium disponit circa ea quae sunt dc jure hu­
mano. Est autem dc jure divino quod publicus peccator non admittatur
ad sacram communionem, sive sit excommunicatus sive non. Neque enim
debet esse melioris conditionis excommunicatus quam non excommuni­
catus.
Circa solutionem ad secundum argumentum vide Soto, d. 12, q. 1.
a. 6. qui refert opinionem Armacani in c. Cum dilectus, de purgatione
canonica, et Panormitani in e. Wsfra, de cohabitationc clericorum, qui
ajunt necessarium esse ut crimen sit notorium ut aliquis dicatur publi­
cus peccator, quod sciatur in parochia vel vicinia. Parochiam autem
dicunt esse ubi saltem decem noverunt crimen. Quia in c. Inia, 10. q. 3
diffinitur ut Ecclesia quae habuerit decem parochiales, habeat supra se
sacerdotem. Quam etiam sequitur Hadrianus q. de eucharistia tractans
impedimenta ministrantis.

QUAJtar. bXXX, A«T. G

3S5

Sed Soto ad hanc dubitationem dicit primo quod, quamvis ad fe­
rendam sententiam in foro exteriori sit habenda ratio sententiae horum
doctorum, tamen ubi agitur de administratione sacramentorum nullus
certus numerus personarum potest praescribi ut crimen dicatur noto­
rium, sed potius prudentum judicio aestimandum erit. Dicit secundo ex
doctrina beati Thomae in hoc art. et ex q. 82, a. 9, quod dupliciter potest
dici crimen esso notorium. Uno modo quando aliquis per sententiam in
judicio latam condemnatur de tali crimine, sive convictus testibus, sivo
propria confessione damnatus. Alio modo ex clamore populi, v. gr.
quando aliquis nulla tergiversatione negari potest fecisse aliquod crimen
de quo clamor populi testimonium perhibet, ut colligitur ex c. Tua nos
et c. Quaesitum, de cohabitatione clericorum. Dicit tertio, judicio pru­
dentis aestimandum quis dicatur clamor populi, et non ex numero ma­
teriali testium; ut v. gr. decem homines sufficiunt facere clamorem
populi in parvo oppido, et non sufficiunt in civitate. Dicit quarto quod
cum res est dubia, locum habet regula juris, quod melior est conditio
possidentis. Quare non est deneganda sacra communio illi dc quo du­
bium est an sit publicus peccator. Sed hoc intelligendum est «piando non
esset scandalum in populo si ille homo publice communicaret. Unde sa­
cerdos debet prius populum commonefacere quod ille homo non eet
publicus peccator, et excluso scandalo, potest eum communicare. Denique
advertit Soto quod crimen non dicitur notorium eo quod probari potest
per testes. Ex quo sequitur quod sola infamia non est sufficiens ad
arcendum hominem a participatione sacramentorum, ut habetur in c.
Tua nas ubi supra. Etenim infamia solum facit licitum processum per
viam inquisitionis ad cognoscendum causam, non autem ut aliquis ante
condemnationem a sacramentorum participatione arceatur.
Et per hoc patet ad secundum. Dicimus enim quod sacerdos in hu­
jusmodi eventu sequatur opinionem magis probabilem.
Ad tertium respondetur quod sola infamia non facit publicum pec­
catorem, nisi oriatur ex crimine notorio vel etiam ex opinione falsa
populi. Tunc enim sacerdos ita se debet gerere circa innocentem sicut
erga publicum peccatorem, propter reverentiam sacramenti.
Ad quartum respondet Soto ubi supra quod illa difficultas pendet
ex alia quam ipse tractat lib. 5 De justitia et jure, q. 10, a. 2, an scilicet
infamato in uno loco sit licitum infamare in alio loco, seu manifestare
illius infamiam. De qua difficultate est duplex opinio. Cajetanus 2. 2,
q. 73 tenet partem affirmativam. Hadrianus vero in QwxUibeto 11,
q. 1 negativam partem sequitur. Soto distinguit. Nam si est infamatus
publico judicio per sententiam, non facit homo illi injuriam publicando
illam in alio loco, nec tenebitur ad aliquam restitutionem, maxime si
facile erat ut illa infamia ad illum locum deferretur. Sed tamen inquit
25

386

D0M1KICUS RASEZ

quod peccaret homo contra caritatem si infamaret in alio loco, maxime
si jam erat emendatus. Si autem homo est infamatus in uno loco ex
facto criminis, injustum esset illum alibi infamare sine judicis sen­
tentia. Et ratio hujus differentiae (estJ quia per sententiam judicis
denudatur ille homo sua fama. l.nde nihil ab illo aufert qui alibi mani­
festat esse infamatum. At vero quando infamatus est ex sola notorietato
criminis, adhuc videtur habere jus ad suam famam in alio loco.
Respondet igitur consequenter ad argumentum quod sacramentum
conferendum est publico peccatori etiam alibi condemnato per senten­
tiam judicis, si ubi petit sacramentum non est infamatus. Et multo
magis conferendum est sacramentum si homo ille non est infamatus per
sententiam judicis. Sed haec intelligit quando non constat talem homi­
nem adhuc perseverare in suo peccato, maxime si peccatum est conta­
giosum. Forte enim tunc sacerdos debet denegare sacramentum. Sed
de hae re fatetur se dubium esse.
Nos etiam fatemur ex ista doctrina decisionem veritatis non posse
colligere. Quorsum enim distinguit Soto, si utroque modo conferendum
est sacramentum publico peccatori? Deinde exceptio illa, scilicet nisi
constet hominem perseverare in suo peccato, aut intelligitur quod constet
publice in loco ubi petit sacramentum, et sic jam est publicus illic pec­
cator. Si autem sufficit quod constet sacerdoti, jam denegat sacramen­
tum ei qui non est publicus peccator in loco ubi petit. Quapropter nobis
magis placet sententia Cajetani.
Quod attinet ad hoc quod infamatus in uno loco ex publicitate cri­
minis, sive per condemnationem judicis, sive non sit condemnatus, non
est contra justitiam alibi manifestare crimen illius. Et ratio est quia
non est minus denudatus sua fama in ordine ad alterum locum ex eo
quod per sententiam judicis vel per notorietatem facti amiserit illam.
Ceterum poterit esse peccatum contra caritatem manifestare sine causa
crimen illius hominis alibi ubi nondum est manifestus. Et ratio est quia
in illo loco, quamvis non debeatur illi homini bona fama ex justitia,
tamen illic habet bonam famam. Ergo contra caritatem est expedire
hoc bonum illius absque causa. Erit autem mortale vel veniale? Judican­
dum ex eo quod peccatum illius hominis et infamia ejus facile erat vel
difficile ad illum locum pervenire. Si enim facile erat, erit peccatum
veniale. Si autem non est verosimile quod ita poterat illuc infamia per­
venire, erit peccatum mortale illum infamare, saltim contra caritatem.
V. gr., si quis ab Hispania se contulit ad remotissimas insulas ubi bonam
famam habet et studiose vivit, et in tali casu, si quis voluerit defendere
quod eet peccatum mortale contra justitiam infamare illic illum hominem,
nobis videtur opinio valde probabilis. Dicimus autem sine causa. Nam
si per talem manifestationem prospicitur bono communi aut innocentis

QIAEST. I.XXX, ART. 6

387

utilitati et honori, tunc nullum erit peccatum manifestare talem homi­
nem. V. gr., si ipse qui alibi est infamis ingerit se ad aliquod officium
reipublicae honorificum, aut velit contrahere matrimonium cum muliere
ingenua et illustri, tunc non erit neque contra caritatem manifestare
illius hominis infamiam.
Ex hac doctrina sequitur solutio ad quartum. Dicimus enim quod
potest sacerdos denegare sacramentum publico peccatori in alio loco
cui nondum est reconciliatus per publicam satisfactionem. Et ratio est
quia pertinet ad reverentiam sacramenti ut non detur publico peccatori,
maxime quando facile est ut infamia illius perveniat ad illum locum
ubi petit sacramentum. Et confirmatur. Si aliquis esset nominat im
excommunicat us in uno loco, non potest sacerdos concedere illi sacram
communionem in alio loco. Ergo neque si est publicus peccator in alio
loco. Probatur consequentia, quia in utroque casu sacerdos prospicit
reverentiae debitae sacramenti ; unde sacerdos se habet tamquam de­
fendens innocentem. Et denique quia alias facile poterunt publici pec­
catores communicare transeuntes de loco in locum ubi non cognoscitur
illorum peccatum.

5. — Circa secundani conclusionem, an sit omnino vera.
Pro parte negativa arguitur primo. Si sacerdos sciret quod peccator
occultus petit sacramentum ad calcandum illud, tenetur non dare illi
sacramentum. Ergo non est conclusio universalis.
Secundo. Si proximus petit gladium quo vult se occidere, aut cibum
mortiferum, nulla ratione concedendum est illi quod petit. Ergo nec
sacramentum est illi concedendum, quod manducaturus est ad judicium
et condemnationem.
Tertio. Si peccator occultus sit solus cum sacerdoti celebranti, nulla
sequitur infamia peccatori ex co quod sacerdos denegat sacramentum.
Ergo licitum est denegare.
Quarto. Si sacerdos non sit proprius, non tenetur administrare sacra­
mentum: ergo poterit denegare illud occulto peccatori petenti.
Ultimo. Si licitum est occulto peccatori dare sacramentum petenti :
ergo licitum est invitare illum ad communionem. Probatur consequentia
quia invitat sacerdos ad aliquod licitum sibi.
6. — Ex his ad argumenta. Ad primum respondetur primo quod,
quidquid sit de antecedenti, consequentia nihil valet quia conclusio
intclligitur quando solum ex sumptione ipsa sacramenti occultus pec­
cator est sacrilegus. Quando vero creditur quod sit abusurus sacramento
ad alios turpes usus, sacerdos videtur habere locum defendentis sacra­
menti religionem. Respondetur secundo quod, si sacerdos sciat in con­
fessione futuram illam impietatem sacrilegam, non est licitum ita de­
negare sacramentum petenti publice ut inde sequatur infamia petentis.

388

DOMINICUS ΒΛΝΚΖ

Quando vero alia via scit, quantumlibet secreta, ita tamen ut possit pro­
babiliter ostendere malam hominis intentionem, potest sacerdos et debet
denegare sacramentum, etiamsi aliqua hominis infamia sequatur. Ratio
primi dicti est quia sigillum confessionis nulla ratione violandum est,
hoc enim pertinet ad commune bonum Ecclesiae. Ratio vero secundi
dicti est quia propter defensionem boni communis licitum est infamare
hominem, quantumlibet occultum peccatorem. Sed hoc sacramentum
pertinet maxime ad bonum commune Ecclesiae ut reverenter tractetur
visibiliter. Ergo quando sacerdos cognoscit probabiliter sacrilege traetandum esse, poterit illud denegare.
Ad secundum respondetur quod homo non habet jus ad se occiden­
dum, quin potius peccat contra justitiam occidendo se. Unde quilibet
potest et tenetur defendere hominem etiam per vim ne se occidat. At
vero baptizatus habet jus ad sacramentaliter manducandum eucha­
ristiam. Unde «on est eadem ratio.
Ad tertium respondetur quod, si sacerdos sciat peccatum in confes­
sione, non potest denegare sacram communionem, quantumlibet in se­
creto loco petenti, quando ex tali negatione sequitur ut peccator intelligat propterea se repelli quia sacerdos scit peccatum in confessione. Hoc
enim esset indirecte violare sigillum confessionis. Si autem sacerdos alia
via sit certus quod ille est peccator, videtur nobis probabile quod possit
denegare sacramentum, immo et reddere illi rationem quare denegat.
Et probatur ex verbis beati Thomae in articulo ubi ait, quod “quilibet
Christianus ex hoc ipso quod est baptizatus, admittitur ad dominicam
mensam, ubi repelli non potest nisi propter causam naifestam”. Unde
sic argumentor: causa manifesta est inter sacerdotem ct peccatorem
petentem in secreto loco: ergo sacerdos poterit negare illi sacramentum
reddendo causam. Aliqui vero distinguunt in hujusmodi casibus inter
sacerdotem proprium et non proprium. Et dicunt quod, si est sacerdos
proprius, multoties tenetur concedere sacramentum quando non pro­
prius potest denegare. Sed tamen nobis ea solum differentia videtur esse
inter sacerdotem proprium et non proprium, quod non proprius poterit
se excusare antequam ad altare perveniat sine aliqua infamia petentis
sacramentum. Ceterum postquam jam adest ad altare in loco publico ct
paratus est alios communicare, non potest denegare sacramentum magis
quam si esset proprius sacerdos. Et ratio est quia illa mensa communis
est omnibus fidelibus: ergo injuriam facit sacerdos si aliquem repellit
sine causa manifesta.
Sed Soto d. 12, q. 1, a. 6 nullam vult facere differentiam inter occul­
tum peccatorem petentem publice, aut petentem in loco secreto commu­
nionem. sed simpliciter ait beatum Thomam asseruisse in hoc articulo
quod non potest occulto peccatori sacra communio denegari. Et ita ccn-

QUA EST. UXXX, AHT. G

♦·

389

s t Soto quod ipse sacerdos debet peccatori occulto etiam occulte petenti
concedere comunionem, si sacerdos est parochus, cui ex oficio incumbit
sacramentum ministrare. Nihilominus sententia communis est in opposi­
tum. quam tenet Alexander Halensis 4 p., q. 49, meinb. 1, et Bonaventura in 4, d. 9, a. 2, q. 4. Eamdern tenet Richardus d. 9, a. 3, q. 1, et
Durandus q. 5. et inquit quod in hac sententia omnes concordant.
Eamdern tenuit beatus Thomas in 4, d. 9. q. 1, a. 5, qla. 1. Ait enim
quod sive in confessione sive extra confessionem sciat sacerdos pecca­
tum occultum, non debet dare eucharistiam petenti in loco secreto. Pa­
ludatius vero 4, d. 9, q. 4. conci. 3 inquit quod, si sacerdos sciat crimen
in confessione, debet dare sacramentum occulte petenti in secreto loco,
si est proprius sacerdos et si petit peccator tempore paschatis aut in
articulo mortis quando alias teneretur dare sacramentum ex officio. Sed
jam diximus parum intéressé quod sit proprius sacerdos aut non pro­
prius. si eadem infamia sequitur peccatori ob vitio criminis cogniti in
confessione ex eo quod denegatur sacramentum.
Ex his sententiis variis magis placet (magistri) Soto, hoc excepto
quod jam diximus, quod quando sacerdos scit peccatum extra confessio­
nem. potest negare eucharistiam petenti in secreto loco, quia illic nullum
sequitur inconveniens neque sacerdos facit injuriam petenti, quia causa
manifesta est denegandi inter ambos.
Et per hoc respondetur ad quartum quod, etiamsi sacerdos non sit
proprius, supposito tamen quod est paratus in altari ministrare sacra­
mentum ceteris, non potest repellere quem scit esse occultum peccato­
rem. Esset enim hoc injuriose illum notare.
Ad ultimum respondetur negando consequentiam, quia non invitando
illum non facit illi injuriam ; facit autem repellendo illum ab altari.
Ex dictis sequitur unum corollarium: quod quotiescumque sacerdos
poterit aliquam causam licitam ct manifestam ostendere per quam non
dat communionem peccatori occulto, non peccat denegando. V. gr., si
sacerdos de industria solum apponat tot formas consecrandas quot suf­
ficiant ad communicandum astantes excepto occulto peccatore, quem
scit ultimo loco accessurum ad altare. Tunc enim potest dicere causam
manifeste sine aliqua injuria illius, scilicet finitas esse formas. Hoc ta­
men no poterit saepius facere; statim enim veniret in suspicionem quod
de industria repellit illum hominem a communione. Neque tamen tene­
tur sacerdos hujusmodi adinventiones facere nisi forte speret ea via se
posse corrigere peccatorem.
7. — Circa quartam conclusionem beati Thomae nota nostris tem­
poribus non esse in usu in Ecclesia ut pro quolibet publico (peccato] fiat
publica poenitentia, sed in quibusdam peccatis mortalibus publicis suf­
ficit quod peccator auferat publicas occasiones scandali, ita ut proba­

390

DOMINICUM BA NEZ

biliter publice existimetur jam emendatus, ut v. gr., si meretrix exeat a
domo publica et habitet in domo honesta aliquot diebus ante commu­
nionem.

8. — jam vero circa quintam conclusionem dubitatur utrum in
aliquo casu sit licitum sacerdotem dare hostiam non consecratam
peccatori loco hostiae consecratae.
Pro parte afirmativa arguitur. Primo licitum est aliquando ut sacer­
dos audiens confessionem alicujus qui non debet absolvi, fingat se illum
absolvere, si sit in conspectu populi, ne peccator infametur. Ergo lici­
tum erit fingere quod communicat peccatorem conferendo hostiam non
consecratam.
Secundo. Si sacerdos sciat peccatorem petere sacramentum ut postea
conculcet illud, videtur prudentia et pietas, quia non potest denegare
sacramentum eo quod scit in confessione, dare illi hostiam non conse­
cratam loco consecratae.
Tertio. Sacerdos potest, praesertim de consensu peccatoris accedentis,
fingere quod det illi eucharistiam et nullam hostiam exhibere. Ergo pote­
rit etiam dare non consecratam. Et confirmatur. Quia si sacerdos est
solus cum peccatore, poterit ei dare hostiam non consecratam, quia tunc
nullum est periculum indololatriae : ergo in aliquo casu erit licitum.
Ultimo. Potest contingere quod parochus non habeat paratam eucha­
ristiam exhibendam infirmo periclitanti. Quod si non conferat eucha­
ristiam, incurret infamiam vel notabile damnum temporale. Ergo in eo
casu poterit deferre hostiam non consecratam.
9. — Ad hoc dubium Altissiodorensis lib. 4, tract. 5, c. 5 ait esse
licitum aliquando ut sacerdos tribuat hostiam non consecratam pecca­
tori ad vitandam importunitatem petentis. Et etiam in casu ultimi
argumenti, Bonaventura in 4, d. 9, a. 2, q. 4 ait licitum esse dc consensu
peccatoris dare illi hostiam non consecratam. Eamdem sententiam tenet
Hadrianus Quodl. 3, q. 3.
Nihilominus sit prima conclusio: Nunquam est licitum dare hostiam
non consecratam peccatori coram aliis, sive consentiente peccatore, sive
non. Probatur. Quia est manifestum periculum idololatriae eo quod alii
adorabunt tamquam sacramentum hostiam non consecratam. Et quamvis
populus adorans ignorantia excusetur, tamen respectu sacerdotis illa
adoratio est voluntaria, quia ipse tenebatur illam impedire et non fa­
cere aliquid unde sequeretur talis falsa adoratio. Et confirmatur. Nam
si viceversa sacerdos daret alicui sacramentum dicens non esse hostiam
consecratam, esset reus irreverentiae quae committeretur contra sacra­
mentum, quamvis alius excusaretur ignorantia.
Secunda conclusio: Sine consen.su peccatoris nuntfuam est licitum
dare illi hostiam non consecratam. Quia accipiens sacramentum debet

QUAEST. I.XXX, ART. 6

391

illud adorare prius, et ita reputabitur .sacerdoti idololatria. Item proba­
tur ex c. Dc homine, de celebratione missarum, ubi vehementer reprehen­
ditur hujusmodi sacerdotis simulatio.
Tertia conclusio: Quando sacerdos et ipse peccator essent soli, tunc
nulla est dubitatio quin posset ibi illi conferre hostiam non consecratam.
Quia nullum est periculum idololatriae, sed esset actus omnino otiosus.
10. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum concedo
antecedens et nego consequentiam, quia in casu antecedentis non est.
aliquod periculum idololatriae sicut in casu consequentis. Verum est
tamen quod sacerdos debet admonere peccatorem quod non absolvit eum,
alias falleret illum in re gravi.
Ad secundum jam diximus in dubio praecedenti ad primum qualiter
se debeat genere sacerdos in hujusmodi eventu. Ceterum nunquam debet
dare hostiam non consecratam loco consecratae, si est periculum idolo­
latriae.
Ad tertium negatur consequentia, quia in casu antecedentis nullum
est periculum idololatriae. Sed nota quod hujusmodi fictio non debet
fieri nisi ex magna urgente causa, quando scilicet sequeretur infamia
peccatoris quae aliter vitari non potest. Alioquin daretur occasio pecca­
toribus ut manerent in suis peccatis, neque adimplerent praeceptum do
communione semel in paschate, ita ut ab Ecclesia non possent deprehen­
di et puniri. Ad confirmationem jam patet ex tertia conclusione.
Ad ultimum respondetur quod omnem infamiam et periculum debet
incurrere sacerdos potius quam in illo casu conferat hostiam non conse­
cratam loco consecratae propter periculum idololatriae. Neque valet solu­
tio Hadriani ubi supra : existimat enim nullum esse periculum non solum
quia excusabuntur homines ignorantia, sed etiam quia nemo fidelis ado­
rat sacramentum sine conditione, si hostia sit consecrata. Hoc enim
falsum est. quin potius christiani, supposita humana fide quod hostia est
consecrata, absolute adorant sacramentum. Unde sequitur quod etiamsi
illa conditio interpretative intclligatur a quolibet christiano adorante
sacramentum, tamen hoc non excusat sacerdotem, quoniam ipse est causa
voluntaria quod ipsa conditio non ponatur in esse.
Jam vero circa ultimam conclusionem quae habetur in solutione ad
tertium nota doctrinam Soto ubi supra reprobantis maxime abusum
eorum qui volunt occulta scire per collationem eucharistiae, cogendo
suspectos de aliquo crimine ut communicent ad probationem, ut solent,
facere mariti qui zelotypia uxoris cruciantur, et etiam judices solent id
facere ad extorquendum a mulierculis an matrimonium vel sponsalia
contraxerint. Et ratio est quia est manifestum periculum et occasio ut
fiat communio in peccato mortali.

392

DOMINI CVS BANKZ

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum nocturna jwllutio im|>ediat aliquem a sumptione corporis
Christi

1. — Prima conclusio: Ex necessitate impedit hominem ab hu­
jus sacramenti perceptione solum peccatum mortale.
Secunda conclusio: Si pollutio sit sine peccato vel cum peccato
vernali non ex necessitate impedit sumptionem hujus sacramenti,
sed ex quadam congruentia. Quae sumitur quantum ad duo. Unum
est quaedam foeditas corporalis; aliud est evagatio mentis quae sequi­
tur pollutionem nocturnam, praecipue quando cum turpi imaginatione
contingit.
Tertia conclusio, ad secundum : Copula conjugalis, si sit sine pec­

cato, non alia ratione impedit sumptionem hujus sacramenti quam
pollutio nocturna quae sine peccato accidit.
Quarta, ad tertium : Corporales immuditiae, si sint perpetuae vel
diuturnae, non impediunt sumptionem hujus sacramenti salutaris,
sicut impediebant olim accessum ad sacramenta figuralia.
2. — Pro explicatione hujus articuli dubitatur an nocturna pollu­
tio quae dormienti accidit possit esse peccatum.
Arguitur primo pro parte negativa. Ubi non est libertas nullum est
peccatum. Sed dormiens non habet libertatem in hujusmodi actu. Ergo
non peccat in illo.
Arguitur secundo. Si esset peccatum nocturna pollutio, maxime quia
sequitur ex causa quae est peccatum. Sed hoc non sufficit, quia pari
ratione sequeretur quod partum adulterae mulieris esset peccatum aut
ipsa conceptio esset peccatum quia sequitur ex copula quae fuit pec­
catum.
Tertio arguitur. Nam beatus Thomas in hoc art. ait per se non esse
peccatum mortale, sed ratione suae causae quandoque habet peccatum
mortale annexum. Et in 4. d. 9, q. 1, a. 4 ait pollutionem in somno non
esse peccatum quia illic nullum est rationis judicium, sed est signum
peccati.
3. — Propter haec argumenta Paludanus d. 9, q. 1 et Majoris ibi
negant nocturnam pollutionem posse esse peccatum.
Sed respondetur et sit prima conclusio: Pollutio in somnis proce­
dens a causa libera quae fuit peccatum, potest esse peccatum. Haec con­
clusio intelligenda est formaliter, (piando per se procedit moraliter,
directe vel indirecte. Probatur. Primo quia actus exterior qui procedit
ab interiori habet rationem peccati, quamvis secundum se non sit liber,

QL’AEST. LXXX, ART. 7

393

eed solum libertate interioris actus. Ergo. Et confirmatur. Si quis proji­
ciat sagittam ut occidat hominem a longe, postea illius sagittae percussio
peccatum est, quamvis jam non sit in potestate hominis impedire ictum.
Ergo eadem est ratio dc illo qui ut in somnis pollueretur fecit aliquod
peccatum in vigilia. Arguitur secundo. Si quis consulto acciperet aliquid
ex quo post horam in vigilia secutura esset pollutio, talis pollutio esset
peccatum, quamvis non esset in ejus potestate illam jam reprimere. Ergo
eadem est ratio de nocturna pollutione. Et denique probatur. Si quis
sciens et prudens quod ebrius occidet hominem vel etiam fornicetur, si
iste inebrietur postea, imputabitur illi homicidium et fornicatio ad pec­
catum, quamvis tunc non habeat libertatem. Ergo eadem est ratio de
nocturna pollutione.
Secunda conclusio: Quando nocturna pollutio est peccatum non
habet novam rationem mali moralis vel demeriti apud Deum quam fue­
rit in sua causa. Et hoc dictum est beati Thomae in articulo dum ait
*
quod nocturna pollutio per se non est peccatum, id est non habet aliam
malitiam quam sit in sua causa, sicut etiam actus exterior non addit
bonitate aut malitiam supra actum interiorem.
Tertia conclusio: liene potest contingere ut naturalis causa pollu­
tionis sit in seipsa voluntaria, non inquantum est causa pollutionis, et
tamen ipsa pollutio nullum sit peccatum. V. gr., quando aliquis accipit
medicinam per se ordinatam ad salutem ex qua sumptione medicinae
sequatur certissime naturaliter pollutio, tunc talis pollutio nullo modo
est voluntaria. Et probatur conclusio. Quia non est voluntaria directe,
non enim intendit illam. Neque indirecte, quia non tenetur abstinere a
medicina salutari propter pollutionem naturaliter subsecutam. Ergo
non est voluntaria indirecte. Probatur consequentia. Quia tunc dicitur
voluntarium indirecte quando aliquis tenetur aliquid non facere unde
aliud sequitur. Et confirmatur. Quia alias sequeretur quod pari ratione
teneretur homo non manducare nec bibere.
4. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quod
sufficit libertas in sua causa morali quando per se est causa directe vel
indirecte.
Ad secundum negatur consequentia, quia parius sive conceptus non
habet rationem aliquam peccati, etiamsi sit voluntarius directe post co­
pulam carnalem. Ceterum pollutio voluntaria semper est peccatum ex
objecto, nisi sit cum propria uxore et in vase naturali. Unde non est
eadem ratio.
Ad tertium cx testimoniis beati Thomae respondetur quod probant,
secundam conclusionem.
Ex dictis sequitur quod, si aliquis postquam adhibuit causam volun­
tariam futurae pollutionis, et postea antequam dormiret poenitentiam

394

DOMINICUS RANKS

egisset, quod jam tunc pollutio subsequens non imputaretur illi ad pec­
catum, quia jam causa per poenitentiam fuit moraliter intercisa. Undo
effectus non habet connexionem moralem cum illa causa, sed tantum
naturalem. Et eadem est ratio de homicidio, si aliquem poenitet ante­
quam percutiatur homo, non erit illud homicidium exterius peccatum,
quia non habet connexionem cum causa morali, quia jam est intercisa
per poenitentiam; quamvis irregularitatem inducat, quae non respicit
rationem delicti, sed potius effectum subsecutum ex causa quae ali­
quando fuit voluntaria. Et. idem est judicandum quantum ad restitu­
tionem. Tenebitur enim ille homo restituere. Ceterum crediderim quod
irregularitates quae sequuntur ratione delicti puri non incurruntur
quando contra voluntatem hominis sequeretur actus exterior cui est an­
nexa irregularitas, etiamsi antea voluerit exercere illum actum et se con­
stituerit in periculo exercendi.
5. — Occasione hujus doctrinae movet Soto d. 12, q. 1, a. 7 dubium:

utrum licitum sit desiderare ut pollutio sequatur ex naturali causa
absque aliqua culpa, aut postquam jam accidit absque culpa com­
placere illi.
Arguitur primo pro parte affirmativa. Voluntas non est mala nisi
objectum sit malum. Sed pollutio in somnis ex causa naturali non est
mala moraliter. Ergo desiderare illam ut sic non est malum.
Confirmatur. Quia potest homo illam desiderare propter sanitatem:
ergo erit bonum desiderium ex bono fine.
Arguitur secundo. Nullum est periculum si quis desideret delectari
cum muliere quando vult in uxorem accipere prius quam delectetur carnaliter. Ergo pari ratione etiam erit licitum...
6. — Propter haec argumenta aliqui existimant probabilem pariem
affirmativam. Nos autem ponimus conclusionem ex Palude in 4. d. 9,
q. 3 et Hadriano q. 4 de eucharistia (1) : Non est licitum tale desiderium.
Probatur conclusio. Quia quando actio propter ignorantiam excusatur a
peccato vel propter aliam causam involuntariam, consensus in illam
actionem non est licitus nisi simul sit cum ignorantia, vel cum illa causa
excusatur. Ergo cum pollutio in somno excusetur quia est omnino a causa
naturali, consensus in illam non potest excusari, quia non est a causa na­
turali neque cum causa naturali. Et confirmatur. Quia totum illud ob­
jectum. habere pollutionem cx causa naturali, si consideretur in genere
moris, non est objectum bonum moraliter, eum non habeat regulam
rationis. Non igitur est licitum illud desiderare.
Probatur secundo. Occidere hominem cum ignorantia invincibili non
est peccatum. Et tamen desiderare occidere hominem ex tali ignorantia
(1) Hadriaxus, Quaestiones
risiis. 1516

ix quartum sent. praesertim circa sacramenta, Pa­

QVAKST. I,XXX, ART. 7

395

peccatum eat homicidii, quia jam homicidium cum sua ignorantia effi­
citur mihi voluntarium. Ergo simili ratione peccatum est desiderare pol­
lutionem in somno, quia jam efficitur pollutio voluntaria, sicuti si homo
desideraret ut dormiens haberet rem eum aliena uxore.
7. — Ex his ad argumenta. Ad primum negatur minor, si illud ob­
jectum comparetur ad voluntatem liberam, quia jam tunc cessat ratio
excusationis a peccato. Si autem consideretur illud objectum secundum
se materialiter in esse naturae, sicut non est malum, ita nec bonum
moraliter, sed est quaedam res naturalis bona naturaliter.
Ad confirmationem respondetur negando antecedens. Nam si esset
licitum desiderare pollutionem propter sanitatem, licitum esset procu­
rare illam propter sanitatem, quod est falsum. Nota tamen licitum esse
procurare medicinam quae directe ordinetur ad alium effectum v. gr.
ad purgationem bilis vel ad confortationem stomachi, quamvis sciat
homo quod sequetur pollutio ex hujusmodi sumptione medicinae, nisi
forte sit morale periculum consensus in pollutionem. Ratio autem hujus
est quia tunc pollutio non est voluntaria directe, ut patet, quia non
intendit illam; neque indirecte, quamvis sit praevisa, quia non tenetur
homo cessare a medio convenienti secundum artem medicinae ad salutem
propter illum effectum per accidens subsecutum.
Item nota licitum esse complacere de sanitate subsecuta ex pollutione
non solum nocturna, sed etiam ex voluntaria, sicut est licitum compla­
cere de filio ex adulterio habito. Hoc enim non est complacere de causa
quae fuit peccatum.
Ad secundum negatur consequens, quia objectum illius desiderii quod
ponitur in antecedenti non est malum moraliter. immo est bonum mora­
liter respectu illius qui prudenter vult accipere uxorem. Sed nota quod
hujusmodi desideria solent esse periculosa, quia solent efficere inordina­
tam concupiscentiam carnalem de praesenti, et motus impudicos, quos
tenetur homo reprimere. Alias erit peccatum morosae delectationis. Et
similiter hoc cavendum est mulieri viduae, quae ex memoria actus con­
jugalis sensualiter delectatur dc praesenti. Peccat enim mortaliter si
morose delectatur.
8. — Ilis suppositis dubitatur circa secundam conclusionem beati
Thomae: utrum pollutio nocturna impediat sumptionem hujus sa­

cramenti, si fuerit sine culpa, saltem mortali, vel etiamsi fuit ex
culpa mortali, sed jam per contritionem et confessionem remissa
est culpa.
De qua re plurcs opiniones refert Soto d. 12, q. I. a. 7 ad 4. Sed
ipse ponit tres conclusiones. Prima est quam ponit beatus Thomas in
Hrt. : Nullum me impedimentum ad eucharistiam ex necessitate nisi
peccatum mortale. Sed advertit Soto quod etiam excommunicatio impe-

396

DOMINICUS BANEZ

dit quae potest e.sse in homine habente gratiam. Seel pari ratione possu­
mus advertere quod etiam impedit si homo non est jejunus. Sed tamen
neque hoc neque illud oportet advertere, nam eo ipso quod excommunieatus vel pransus vult accedere ad eucharistiam, peccat mortaliter. Unde
sufficit dicere quod de necessitate solum impedit peccatum mortale.
Secunda conclusio quae subsequitur ex prima: Nulla pollutio (χ
necessitate impedit post legitimum poenitentiam. Et probatur ex illo
Pauli I ad Cor. 11 (v. 26) : Probet autem seipsum homo. Sed illa prolxatio examinatio est conscientiae ut homo per claves Ecclesiae in gratiam
Dei reconcilietur, si peccavit mortaliter. Ergo jam reconciliatus potuit
communicare. Item probatur, quia remissa culpa non remanet nisi cor­
poralis immunditia et distractio mentis. Haec autem ex quadam con­
gruentia impediunt, ut beatus Thomas docet in art. in solutione ad 2
et 3. Ergo saltem non erit peccatum mortale accedere ad eucharistiam
etiam eodem die quo quis fornicatus est, si legitimam egit poenitentiam.
Tertia conclusio: Irreverentia est culpabilis, quamvis non mortalis
ex genere suo, quod aliquis eodem die communicet in quo habuit vo­
luntariam pollutionem, etiamsi jam contritus et confessus fuerit. Hane
non aliter probat quam ex indecentia ipsius actus. Dicit tamen posse
intervenire causam ut excusetur homo omnino a peccato veniali, ut v. gr.,
si fuerit communio tempore praecepti vel quando totum collegium com­
municaret et esset nota abstinere a communione. Et haec conclusio con­
firmari potest ex secunda conclusione beati Thomae et ex dicto beati
Grcgorii quod habetur 33. q. 4. c. Vir cum propria.

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum cibus vel potus praeassumptus impediat sumptionem
hujus sacramenti
1. — Prima conclusio: Ex institutione Ecclesiae impeditur ali­
quis a sumptione hujus sacramenti post cibum vel potum assum­
ptum, scilicet propter honorem sacramenti et propter significatio­
nem et propter periculum.
Secunda conclusio: Ab hac. regula generali excipiuntur infirmi
qui periclitantur ne sine communione decedant, ut habetur de conse­
cratione d. 2. c. Presbyter.
Tertia conclusio, ad quartum : Ad sumptionem hujus sacramenti

requiritur jejunium naturale, ita ut homo nihil prorsus sumpserit
per modum cibi aut potus.

Ql'AKST. I.XXX, AKT. 8

397

Quarta conclusio, ibidem : Reliquiae cibi remanentis in ore, si
casualiter transglutiantur, non impediunt sumptionem hujus sa­
cramenti; et idem dicendum est de reliquis aquae vel vini quibus os
abluitur, dummodo non trajiciantur in magna quantitate, sed permixtae
salivae.
Quinta, ad quintum: Dies jejunii ad sumendum hoc sacramen­

tum incipit a media nocte.
Ultima, ad sextum: Debet esse aliqua mora inter sumptionem
hujus sacramenti et reliquos cibos, sed non tanta ut in antiquis
canonibus statuta erat. Haec conclusio non importat praeceptum, sed
decentiam ut aliquis post communionem non statim accedat ad cibos
materiales.
2. — Circa primam conclusionem merito advertit Soto d. 12, q. 1,
a. 8 morem istum, ut sumentes hoc sacramentum sint omnino jejuni,
ex traditione Apostolorum fuisse derivatum, rationabiliter posse colligi.
Et probatur ex verbis Augustini in epist. 118, et habentur dc consecra­
tione d. 2, c. Liquido, ubi ait : “hoc Spiritui Sancto placuisse in hono­
rem tanti sacramenti... Quare in universo orbe mos iste servatur" (1).
Item in concilio Carthaginensi tertio, e. 29, et habetur de consecratione
d. 1, c. Sacramenta, et in concilio Toletano septimo quod refertur 7,
q. 1, c. Nihil; ct in concilio Constantiensi sess. 16 idipsum statuitur tam­
quam aliquid antiquum in Ecclesia. Item Inocentius tertius, dc celebra­
tione missarum, c. Ex parte, praecipit ut dum sacerdos celebraturus
est aliam missam, lotionem calicis in prima missa non sumat. Haec
omnia concludunt esse antiquissimam consuetudinem Ecclesiae hujusmo­
di prohibitionem; non tamen demonstratur esse traditionem apostolicam,
sed probabiliter probant. Quod enim ait Augustinus non significat hoc
ipsum revelasse Spiritum Sanctum, sed quod Ecclesia ex providentia
Spiritus Sancti hoc statuit.
3. — Nota circa primam conclusionem quod Lutherus, De abroganda
missa privata, irridet hunc morem Ecclesiae, et ait consultius esse ut
non jejuno stomacho, sed temperato cibo praesumpto sacramentum reoiperetur propter tria. Primum propter exemplum Christi, qui post ce­
nam instituit et dedit hoc sacramentum ; secundo quia Paulus dicit T
ad Cor. 11 ut qui esurierit prius domi manducet quam ad sacramen­
tum accedat ; tertio quia anhelitus purior est et stomachus purgatior.
Sed vide contra Lutherum Chlichlovaeum lib. 2 Dc officio missae,
cap. 20 et Thomam Waldensem lib. De sacramentis, cap. 87.
Ad primum argumentum Lutheri respondetur ex beato Augustino
ubi supra, cujus solutio habetur in beato Thoma ad 1. Respondet etiam
(1)

S. AVGV8T. E put. 5i. ML 33. 2Ù3.

398

DOMINICUS BAN Er.

Be<la super Lucam cap. 22 quod debuit Christus prius implere figuram
quam veritatem institueret, ut cessante figura agni typici, deinceps post
alios cibos non sumeretur hoc sacramentum; et Apostolus docuit ut
nonnisi jejunis traderetur (1).
Ad secundum argumentum Lutheri respondetur quod non est illa
intelligentia Pauli, sed intelligentia est quam beatus Thomas super
cumdem locum adhibet, scilicet quod Corinthii afferebant in ecclesiam
eua fercula praeparata, quae ante sacramentalem communionem edebant.
Et hoc reprehendit Apostolus, ut etiam ait Agustinus ubi supra, quia
sacramenta suis mensis miscebant. Quod ergo inquit, St quis exurit,
domi manducet, non significat ut postea communicent, sed quod non contempnant ecclesiam Dei communes epulas ibi manducantes. Plures alias
explicationes vide apud Soto ubi supra.
4. — Dubitatur circa secundam conclusionem: Utrum si infirmus pe­
riclitaretur et sacerdos non inveniat hostiam consecratam, liceat illi post
prandium consecrare.
Arguitur pro parte affirmativa. Quia praeceptum divinum est ut
jam moriturus viaticum accipiat. Quod autem sacerdos jejunus debeat
celebrare missam est praeceptum ecclesiasticum. Ergo illud potius est
servandum quam istud secundum.
Ad hoc dubium Majoris d. 9, q. 3 inquit licitum esse presbytero in
illo casu post prandium consecrare clanculo et sine vestibus sacris, sed
tantum per verba consecrationis corporis, ita ut sacerdos non sumat
sacramentum, sed ad infirmum deferat. Immo si non esset hostia ex pane
azimo, possit buccellam panis fermentati consecrare.
Palude vero d. 8. q. 2 tenet partem negativam. Et ita omnino tenen­
dum est, quia sententia Majoris esi intolerabilis ct multa absurda con­
tinet contra jus divinum. Primum quod hostia consecretur sine conse­
cratione calicis, quod est dimidiare sacramentum; deinde quod hoc sa­
cramentum conficiatur et non sacrificetur, quod est contra ejus institu­
tionem; et praeterea quod sacramentum eucharistiae conficiat sacerdos
ct non accipiat illud, quod est sacrilegium damnatum de consecratione,
d. 2. c. Sicut et c. Comperimus; et denique in Ecclesia romana conse­
crare in pane fermentato nulla necessitate permittitur.
Ad argumenta in oppositum respondetur quod, quamvis sit prae­
ceptum divinum de sumenda eucharistia in articulo mortis, tamen non
obligat nisi quando sacramentum potest rite celebrari, et recipi reveren­
ter secundum consuetudinem Ecclesiae.
5. — Dubitatur praeterea circa eamdfm conclusionem: an post lo­
tionem calicis assumptam liceat sacerdoti sumere reliquias quae fortuite
remanserunt.
(1)

S. Eeda, /h Lurae Kvang. expotilio, lib. 6. ML 92. 597.

QUAEST. Ι,ΧΧΧ, AUT. S

399

Videtur quod non quia .sacerdos jam non est jejunus.
Secundo quia tam integer continetur Christus in illa particula mini­
ma sicut in integra forma. Sed aliam formam consecratam non potest
accipere. Ergo nec reliquias.
Tertio quia laicus post ablutionem sumptam non potest reliquias
sacramenti sumere : ergo neque sacerdos.
Ad hoc respondetur cum Cajetano Quodl. Ί, q. 17 et Silvestro in ver­
bo Eucharistia 3, § 8 quod sacerdos debet sumere reliquias remanentes
etiam postquam sumpsit lavacrum calicis. Et ratio ex duplici capite
accipi potest. Primo ex integritate refectionis sacramentalis et sacrificii.
Debet enim sumi integre et perfecte, quod quidem non videtur fieri
quousque omnes reliquiae sumantur. Contingit autem necessarium esse
prius sumere lotionem ; ut v. gr., si particula hostiae adhesit calici aut
palato, tunc necesse est sacerdotem sumere haustum vini, quod contin­
git prius intrare stomachum quam ipsum sacramentum.
Ex hoc etiam capite licitum est, quando sacerdos report t quod loco
vini ministrata fuit aqua ad consecrationem, ut iterum consecret et
recipiat sacramentum, quia hoc pertinet ad integritatem sacramenti ct
sacrificii. Item ex alio capite potest accipi ratio, scilicet ex reverentia
debita sacramento. Quia si illae reliquiae non sumuntur, non possunt
commode et reverenter servari. Etenim si particula hostiae quae reman­
sit sit notabilis quantitatis et reperiatur in corporalibus post lotionem,
debet servari in alterum diem. Et ita intelligitur. c. Tribus, de consecra­
tione. d. 2, ubi praecipitur quod portiones quae post communionem su­
perfuerint, reserventur in pyxide vasi ad hoc praeparato.
Ad primum argumentum respondetur quod sufficit sacerdotem je­
junum accedere ad sumptionem sacramenti. Quod vero postea dum
celebrat sit necessarium aliquem potum accipere non consecratum, per­
tinet vel ad integritatem vel reverentiam sacramenti, ut postea non
jejunus reliquias sumat.
Ad secundum negatur consequentia quia reliquiae magnae quantita­
tis possunt commode servari, non autem quando sunt minimae quan­
titatis.
Ad tertium Cajetanus dicit laicum postquam sumpsit eucharistiam
et lotionem non posse sumere reliquias, bene tamen sacerdotem. Et ratio
ejus est quia laicus sumpta lotione non censetur jam de numero discum­
bentium ; sacerdos vero censetur discumbere quandiu est ad altare. Sed
respondetur secundo quod haec ratio non convincit, quia cum laicus
adhuc manet juxta altare, videtur esse de numero discumbentium. Li­
citum itaque erit illi recipere minimas reliquias, si forte in patena re­
manserunt, etiam post lotionem. Consilium tamen erit ut sacerdos ad­

400

DOMIXtCVS ΒΛΝΕ7.

vertat an reliquiae remanserint in patena antequam potionem et lotio­
nem exhibeat, ut possit illas cum ipsa lotione tradere saeculari qui reci­
pit sacramentum.

ARTICULUS NONUS

Utrum non habentes usum rationis debeant hoc sacramentum
accipere

1. — Prima conclusio: Non est denegandum hoc sacramentum
eis qui habent debilem usum rationis.
Secunda conclusio: Non est hoc sacramentum exhibendum eis
qui nunquam habuerunt usum rationis. Bat io est quia in eis nunquam
praecessit hujus sacramenti devotio.

Tertia: In articulo mortis debet hoc sacramentum exhiberi eis
qui non semper caruerunt usu rationis, si tamen quando erant com­
potes suae mentis apparuit in eis devotio hujus sacramenti.
Hacc intelligitur nisi timeatur periculum vomitus vel expulsionis.
Quarta conclusio, ad secundum: Baptizatis qui corporaliter a

daemonibus vexantur conferendum est hoc sacramentum sicut
amentibus.
Quinta conclusio notatur ad tertium: Pueris ante usum rationis
non est conferendum hoc sacramentum.
Ultima ibidem : Quando jam pueri incipiunt aliqualem usum ra­
tionis habere ut possint devotionem concipere hujus sacramenti,
tunc potest eis hoc sacramentum conferri.
2. — De prima conclusione beati Thomae nulla est dubitatio.
Secundam vero conclusionem aliqui negant, ut refert Alexander
Halensis in 4 p., q. 49, memb. 4; et Glossa super c. Qui recidunt 26,
q. 6 ait quod amens a nativitate potest baptizari et corpus Christi reci­
pere. Sed haec opinio non tenetur, quia eadem est ratio de pueris ante
usum rationis de quibus dicimus circa quintam conclusionem.
3. — Sed circa tertiam conclusionem dubitatur an sit vera.
Et arguitur pro parte negativa. Primo, amens non potest discernere
inter hoc sacramentum et alios cibos: ergo non est ei conferendum.
Secundo. Nam sequeretur ex tertia conclusione quod, si aliquis post
usum rationis fuit multo tempore amens, v. gr. per decem annos aut
viginti, non solum in articulo mortis, sed etiam semel in anno. Proba­
tur consequentia. Quia quod tempus amentiae sit longius aut brevius non
destruit dispositionem quam habuit homo ante amentiam per devotionem
ad hoc sacramentum. Ergo si potest conferri hoc sacramentum phrenetico

QUAKOT. bXXX. AKT. 9

401

vel amenti qui paulo ante habuit usum rationis per devotionem ad
ipsum, poterit etiam conferri ei qui multo ante incidit in amentiam.
4. — Pro decissione veritatis sit prima conclusio: Qui paulo ante
incidit in amentiam et ostendit signa poenitentiae, potest ei conferri
hoc sacramentum, si statim creditur moriturus. Probatur ex concilio
Carthaginense quarto, et habetur 26, q. 6, c. Is qui, et c. Qui recedunt.
Nec valet solutio Gabrielis supra, quod hoc intelligitur quando aliqualis
usus rationis manet in phreneticis. Nam concilium expresse loquitur de
phreneticis qui omnino obmutuerint, sed patet testimonio abstantium
quod audierunt illum cum esset compos mentis.
Secunda conclusio: Probabile est quod etiamsi homo a multo tem­
pore tn amentiam inciderit, si tamen habeatur testimonio probabili quod
signa poenitentiae ostenderit et devotionem ad hoc sacramentum, quod
potest ei conferri eucharistia, si tamen fuerit in articulo mortis con­
stitutus. Hanc conclusionem tenet Soto d. 12, q. 1, a. 9 Cujus ratio est:
nam si devotio quae praecessit in phreneticis ante horam est sufficiens
devotio ad hoc sacramentum, cum eadem devotio maneat per viginti
annos, erit sufficiens dispositio. Et si quis contra arguat quod in jure
canonico conceditur eucharistia phreneticis et amentibus qui paulo ante
poenitentiae signa ostenderunt: ergo non est licitum hanc facultatem
extendere ad eos qui multo ante in amentiam devenerunt: respondet
Soto quod propter rationis aequalitatem potest haec doctrina amplifica­
ri. Neque enim jus canonicum negat quin possit aliis conferri, co vel
maxime quod sacramenta instituta sunt ad salutem animarum. Ergo
quando non sit cum irreverentia sacramenti, tutius est declinare in
favorem salutis animarum.
5. — Ad primum argumentum in oppositum respondetur ex beato
Thoma ad primum quod sufficit devotio praeterita quando constat per
continuam amentiam non fuisse distractam.
Ad secundum conceditur consequentia quantum ad illud quod in
articulo mortis potest conferri sacramentum ei (pii multo tempore fuit
amens; negatur tamen sequela quantum ad illud quod infertur, singulis
annis in paschatc posse conferri hoc sacramentum amentibus. Hoc enim
non decet reverentiam sacramenti, nisi in articulo mortis concedatur ut
necessarium viaticum. Unde etiam concilium sic dixit, “si continuo
creditur moriturus". Nota tamen quod non ita sit probabile testimonium
devotionis illius qui multo tempore fuit in amentia, sicut illius qui paulo
ante poenitentiae signa ostendit. Et ita non est in usu concedere eucha­
ristiam illis qui multo tempore sunt amentes.
Ex his sequitur quod multo facilius poterit exhiberi extrema unctio
his amentibus quam eucharistia, quia extrema unctio minorem disposi­
tionem requirit quem eucharistia.
38

402

DOMINICUS BANEZ

6. — Circa quintam conclusionem beati Thomae solutione ad 3 vide
Soto ubi supra referentem testimonia plurima antiquae consuetudinis ut
infantibus sacra communio sub utraque specie conferatur. De qua re
vide Thomam Waldensem lib. De sacramentis, cap. 91. Nota tamen quod
illa consuetudo non probatur fuisse universalis in Ecclesia catholica,
quin potius merito abolita est : primo quia videbatur attestari quod non
sufficiebat baptismus ad salutem infantium ; deinde quia erat indecens
ut infantibus daretur eucharistia sub utraque specie, quia facile pote­
rant illam expuere; item quia infantes non possunt habere dispositionem
necessariam juxta illud Pauli : Probet autem seipsum homo. Confirmatur.
Quia hoc sacramentum traditur per modum cibi et potus: ergo pracsupponit quod qui accipit potest illud spiritualiter manducare per
actionem aliquam spiritualem vel per fidem, caritatem vel devotionem
saltem antecedentem, secundum illud verbum Domini Joan. 6 (v. 54) :
Nisi manducaveritis etc. Et optime explicatur ab Augustino Contra duas
epist. pelagianorum, e. 22 et lib. 2, cap. 4 et in epist. ad Bonifacium
quae citatur a l>eato Thoma, quae habetur de consecratione d. 4> c.
Nulli est. Est enim intclligendum dc manducatione non solum reali et
sacramentali, sed etiam de spirituali per votum explicitum vel impli­
citum quod includitur in baptismo. Ita verificatur in parvulis, .Visi
manducaveritis.
Ί. — Dubitat praeterea Soto, si sacerdos infanti eucharistiam mi­
nistraret, an conferret gratiam. Respondet primo quod esset grave pec­
catum hoc facere, sicut si daretur amentibus a nativitate. Secundo
dicit quod, si verum est ecclesiam Carthaginensem aliquando habuisse
in consuetudine dare infantibus hoc sacramentum, certum est quod
etiam modo conferret gratiam. Et ratio hujus est quia non est in po­
testate Ecclesiae mutare illud quod est de essentia sacramenti, ac si
diceret tollere effectum qui pertinet ad essentiam tamquam causam.
Dicit tertio quod, quia illa consuetudo non creditur fuisse universalis
in Ecclesia, ideo sustineri potest quod eucharistia collata infantibus non
conferret illis gratiam. Quod quidem nobis magis probabile est. quia
ad effectum hujus sacramenti requiritur devotio recipientis praesens
vel praeterita.
8. — Denique nota circa ultimam conclusionem beati Thomae nul­
lam regulam certiorem esse ad judicandum in qua aetate pueri hoc sacra­
mentum recipere possint et debeant quam judicium parentum et con­
fessoris, ut bene advertit hic Cajetanus. Sed inquit quod ipsi pueri et
puellae aliquando excusabuntur a peccato si non communicent, quia
prohibentur a parentibus vel a confessore non praecipienti, eo quod
parvuli debent obedirc majoribus. Sed tamen no excusabuntur parentes

Qt’AtST. LXXX, ART. 10

403

a peccato mortali, quia ipsi tonentur in hac parte curam gerere filiorum
et admonere confessorem ut experiatur an possint jam communicare.
Nobis tamen haec sententia nimis scrupulosa videtur. Cum enim tam
parentes quam ipse confessor propter reverentiam eucharistiae retra­
hant pueros a communione, (pios tamen ad confessionem admittunt, non
est credendum illos mortaliter peccare, sed religiose et prudenter agere.
Quin potius videtur nobis quod regulariter loquendo non est conferen­
dum hoc sacramentum pueris ante quartumdecimum annum, et puellis
ante duodecimum annum. Polest tamen contingere ut aliqui ante istam
aetatem vigeant ingenio et discretione ut possint communicare.

ARTICULUS DECIMUS

Utrum liceat quotidie hoc sacramentum suscipere
1. — Prima conclusio: Quantum est ex parte sacramenti utile
est ut quotidie sumatur.
Secunda conclusio: Si aliquis se quotidie ad hoc sacramentum
paratum inveniat, laudabile est quod quotidie sumat
Tertia conclusio: Non est utile omnibus quotidie accedere ad
hoc sacramentum.
Quarta conclusio, ad tertium : Utrumque pertinet ad reverentiam
hujus sacramenti, et quod quotidie sumatur, et quod aliquando
abstineatur ab illo. Sed secundum sc melius est quotidie sumere, quia
hoc procedit ex amore et spe, quae praeferuntur timori.
Quinta conclusio, ad quartum : Non est pluries in die communi­

ca ndum, ut saltim per hoc repraesentetur unitas passionis Christi.
2. — Nota solutionem ad quintum argumentum, ubi ponitur diffe­
rentia consuetudinis servatae ab Ecclesia pro diversitate temporum cir­
ca frequentiam recipiendi hoc sacramentum. Et adverte quod mos iste
quod hodie servatur in Ecclesia originem habuit occasione sumpta ex
iniquitatis abundantia, frigescente caritate. Et ideo statuit Innocentius
tertius in concilio Lateranensi can. 21 ut saltim semel in pasehate tene­
rentur fideles communicare. Sed inquit beatus Thomas quod consulitur
in libro De ecclesiasticis dogmatibus cap. 53 omnibus diebus dominicis
esse communicandum.
Omnes has conclusiones probat beatus Thomas et rationibus et testi­
moniis Ambrosii et Augustini, et sunt valde notandae pro consolatione
devote viventium.

404

POM i NICUS BA NEZ

3. — Sed circa secundam et tertiam wnclusvsncm quaeritur de qua
devotione loquatur beatus Thomas ut aliquis quotidie ad hoc sacra­
mentum accedat et de quibus impedimentis ut recedat. Et respondetur
quod, si quis attente consideret, certe beatus Thomas loquitur in secunda
conclusione de magna devotione et reverentia ad frequentandum hoc
sacramentum, et ita ait esse laudabile. Item manifestum est quod in
tertia conclusione non solum loquitur de impedimentis peccatorum mor­
talium. sed loquitur de impedimento sollicitudinis rerum corporalium
et de corporis indispositione et dc evagatione mentis. Et probatur
utrumque. Nam si tantum in hoc articulo loqueretur de praeparatione
necessaria ex praecepto et de impedimentis peccatorum mortalium, su­
perflua esset doctrina hujus articuli. Nam sic dixerat articulo quarto
de praeparatione necessaria ut non sit mortiferum sacramentum, et
art. 7 dixerat quatenus venialia impediunt vel non impediunt effectum
hujus sacramenti.
4. — IIoc supposito arguitur contra tertiam concisionem. Quoties­
cumque homo accedit ad hoc sacramentum existens in gratia et cum
aliqua praeparatione praecedenti, recipit fructum aliquem sacramenti,
saltim augetur gratia habitualis, etiamsi habeat peccata venialia actua­
lia. Ergo quotidie erit illi utile ad hoc sacramentum accedere.
Ad hoc argumentum respondetur quod etiamsi homo habitualem
gratiam recipiat vel augmentum quoties frequentat hoc sacramentum
cum distractione mentis ct sollicitudine rerum temporalium, tamen me­
lius est non frequentare cum tam parva dispositione. Primo quia magis
merebitur homo propter reverentiam sacramenti abstinendo quando est
ita indispositus, quam sit quantitas gratiae quae recipitur cum sacra­
mento. Item propter reverentiam sacramenti est praeceptum in Ecclesia
non communicandi bis in die. Et tamen si non esset tale praeceptum,
certum est quod majorem gratiam reciperet homo si bis in die communi­
caret. Ergo laudabile est propter reverentiam sacramenti carere illo
augmento gratiae. Et confirmatur. Quia etiamsi vera sit opinio quod
communicans sub utraque specie recipit abundantiorem gratiam (piam
communicans sub altera specie, nihilominus laudabilis est consuetudo
Ecclesiae propter reverentiam sacramenti quod populus non communi­
cet sub utraque specie. Ita etiam laudabile consilium est ut aliquis ad
tempus carcat augmento gratiae sacramentalis propter reverentiam
sacramenti. Notandum tamen est quod tempore praecepti ecclesiastici,
etiamsi homo non se inveniat ita paratum ut decebat ad frequentem
communionem, nihilominus debet communicare, si probabiliter existimat
se esse in gratia praemissa confessione. Et ratio est quia praeceptum
ipsum obligat ad communionem paschalem: ergo non potest esse con­
silium quod iste se abstineat propter reverentiam sacramenti.

QL'AXST. I .XXX, ART. 11

405

5.— Ex hoc sequitur quod sacerdotes, quamvis ratione ordinis et
officii deberent esse puriores ad frequentationem hujus sacramenti, ta­
men multoties excusantur quia tenentur frequentius missas celebrare ex
praecepto.
Sed quaeret aliquis quisnam debet esse judex praeparationis conve­
nientis ad quotidie vel frequenter communicandum. Respondetur quod
partim ipse homo qui experitur in seipso vehementiorem famem hujus sa­
cramenti ex ejus frequentatione simul etiam cum augmento bonorum
operum sibi possibilium; partim erit judex ipse confessor prudens et
pius qui ex hujusmodi experimentis poterit consulere frequentiorem
communionem.
Sequitur etiam ex.dictis unum corollarium : Imprudenter agere prae­
dicatores qui sub specie pietatis in publicis concionibus deterrent homi­
nes a frequenti communione; prudenter vero et pie agere qui exhortan­
tur populum ad illam puritatem vitae ut convenienter possint et
frequenter communicare. Probatur ex doctrina Tridentini sess. 13.
cap. 8 ubi vehementer hortatur christianos ut ita se disponant, “ut pa­
nem supersubstantialem frequenter recipere possint”. Et in sess. 22
inquit: ‘Optaret quidem sacrosancta synodus, ut in singulis missis fide­
les astantes non solum spirituali affectu, sed sacramentali etiam eucha­
ristiae perceptione communicarent”. Et certe beatus Thomae non
reputavit impossibile ut aliquis se paratum inveniret ut quotidie com­
municaret. Sed inquit quod in pluribus hominum inulta impedimenta
hujus devotionis occurrunt, ct ideo non est utile omnibus quotidie ad
hoc sacramentum accedere. Nos ergo non putamus reprehendendos esse
aliquos fideles, etiam non sacerdotes, qui quotidie communicant, sed
potius exhortandos ad puritatem vitae. Pertinet enim ad sanctitatem
Ecclesiae ut in ea sint viri et feminae cum tanta justitia et sanctitate,
ut quotidie possint communicare.

ARTICULUS UNDECIMUS

Utrum liceat cessare omnino a communione

1 — Nota quod hic non quaeritur de sacerdote sed de populo Chri­
stiano.

Prima conclusio: Sine voto percipiendi hoc sacramentum non
potest homo esse salvus.
Secunda conclusio: Homo tenetur hoc sacramentum sumere non
solum statuto Ecclesiae, sed ex mandato Domini.

406

DOMINICUS ΒΛΝΚ7.

Tertia, ad secundum : Hoc sacramentum dicitur non esse de ne­
cessitate sicut baptismus quantum ad pueros. Utramque conclusio­
nem probat beatus Thomas in articulo.
2. — Circa primam conclusionem nota esse certissimam fidem. Et
probatur ex illo Joan. 6: Nisi manducaveritis carnem etc. Qui locus ne­
cessario debet intelligi, secundum communem sanctorum explicationem,
de manducatione hujus sacramenti saltem in voto. Dc qua re vide Roffensem lib. 4 De eucharistia contra Oecolampadium. Et lib. 5 statim
a principio ostendit 6 cap. Joannis ad manducationem corporalem carnis
et sanguinis Christi in eucharistia spectare. Idquc confirmat expressis
testimoniis Chrysostomi, Cyrilli, Origcnis, Ililarii, Cypriani et Augusti­
ni, quem specialiter vide lib. 1 Contra Cresconium, cap. 25 ct lib. 1
De peccatorum meritis, cap. 20 ct cap. 24. Et ccrtc concilium Tridenti·
num sees. 13. cap. 2 verba illa Domini, Qui manducat me et ipse vivet
propter me (Joan. 6, 58), intclligit dc manducatione hujus sacramenti.
3. — Sed circa secundam conclusionem beati Thomae quaeritur,

utrum teneantur fideles praecepto divino sumere realiter hoc sa­
cramentum.
Arguitur primo pro parte negativa. Praeceptum divinum hujusmodi
nec invenitur nec deducitur ex sacris litteris nec ex doctrina Ecclesiae:
ergo non est ponendum. Probatur antecedens. Nam si ex aliquo testi­
monio scripturae colligeretur, maxime ex illo Lucae 22 (v. 19) : Hoc
facite in meam commemorationem. Sed illud verbum illic non importat
praeceptum, sed sensus eet: haec quotiescumque feceritis in .mei memo­
riam facietis, sicut dicit Ecclesia in canone missae; ct Apostolus I ad
Cor. 11 (v. 25) : Hoc facite quotiescumque bibetis in meam commcnmoralienem; quotiescumque manducabitis etc. Et confirmatur. Nam si cx
aliquo testimonio colligeretur, maxime ex illo Joannis 6. ATsi manduca­
veritis carnem Filii hominis etc. Sed iste locus sufficienter explicatur
de spirituali manducatione Christi secundum quam manducant ipsum
credentes in eum fide viva, vel dc manducatione hujus sacramenti in
voto quae est in desiderio. Ergo inde non concluditur divinum praece­
ptum dc reali manducatione sacramentali.
Arguitur secundo. Nam si esset divinum praeceptum, Ecclesia hoc
explicasset. maxime in Tridentino sess. 13, ubi doctrinam hujus sacra­
menti ex professo proponit. Sed tamen ibi in canone 9 solum dicit : “Si
quis negaverit omnes et singulos fideles utriusque sexus, eum ad annos
discretionis perveniunt, tenentur singulis annis saltim in paschatc ad
communicandum, juxta praeceptum sanctae Ecclesiae, anathema sit”.
Et nihil meminit dc divino praecepto.
Arguitur tertio. Nam doctores catholici negant esse divinum prae­
ceptum de sumenda eucharistia. V. gr. Alexander Halensis 4 p., q. 41,

QUAKST. bXXX, ART. IL

407

memb. 4 dicit quantum est dc institutione hujus sacramenti, non est do
necessitate salutis, sed solum ex statuto Ecclesiae in cap. Omnis utriusque
sexus. Eamdem sententiam habet Bonavcntura in 4., d. 12, a. ultimo,
q. 1 et Gabriel Super cananem, lect. 87. Et haec sententia placet Cajetano in hoc art. et sequentibus, quod etiam beatus Thomas in 4, d. 9,
a. 1 qla. 2 tenet.
4. — Sed pro decissionc veritatis sit prima conclusio: Praeceptum
divinum est de sumptione rcali et sacramcntali eucharistiae. Probatur
et quantum credo theologice demonstratur a beato Thoma in hoc art.
Omnes fideles tenentur specialiter et in voto manducare hoc sacramen­
tum. ut supra q. 73, a. 3 probatum est. Ergo praeceptum divinum est
ut aliquando sumatur realiter hoc sacramentum. Probatur consequentia.
Quia alias frustra esset necessarium jure divino tale desiderium et vo­
tum. nisi re ipsa implendum esset quando opportunitas adesset. Ergo
non solum ex praecepto Ecclesiae, sed ex mandato Domini tenentur fide­
les sumere hoc sacramentum.
Probatur secundo ex antiqua consuetudine Ecclesiae, secundum
quam semper cum possibile est infirmis morituris exhibetur eucharistia
tamquam aliquid necessarium ad salutem. Ergo est praeceptum divinum,
nam Ecclesia non obligat nisi semel in paschate.
Tertio probatur. Nemo potest negare quin sit praeceptum tamipiam
apostolica traditio, celebratio hujus sacramenti in Ecclesia, quod obligat
pontifices et praelatos ut faciant celebrare quotidie vel frequenter. Sed
celebrari non potest nisi sumatur realiter, saltim ab ipsis sacerdotibus.
Ergo saltim ipsos sacerdotes obligat. Et confirmatur. Quia hoc sacra­
mentum est sacrificium quod offertur semper in Ecclesia Dei pro his
qui sumpturi sunt illud. Ergo signum est certum quod populus debet
esse particeps hujus sacramenti non solum humano jure, sed etiam di­
vino praecepto.
Arguitur quarto. Illud Joan. 6, .Visi manducaveritis carnem Filii
hominis etc. sub eadem forma profertur sicut illud Joan. 3 (v. 3) : Nisi
quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto. Sed ex illo Joan. 3 colli­
gitur praeceptum divinum dc recipiendo baptismo. Ergo etiam ex altero
testimonio colligitur praeceptum dc recipienda eucharistia. Et confir­
matur. Nam videtur implicatio contradictionis quod aliquis teneatur
habere votum seu desiderium recipiendi eucharistiam, ct tamen quod
nunquam teneatur recipere etiamsi possit. Tamen haec implicatio sequi­
tur secluso jure humano stando in solo divino jure. Haec tamen ratio
et illa quae est beati Thomae in art. non placent Cajctano hic et in
art. 12. Et ratio ejus est quia non est necessarium ad vitam habere
votum manducationis sacramentalis, sed sufficit ad salutem manducare
spiritualiter Christum, quod est esse membrum vivum ipsius. Et hoc

408

DOM1XICU8 BANEZ

non includit desiderium seu votum sacramentalis manducationis, nam
etiam angeli, ut in art. 2 dictum est, manducant spiritualiter Christum.
Et ita explicat Cajetanus illud Joan. 6, Nisi manducaveritis carnem etc.,
dc pura spirituali manducatione per fidem vivam in Christum ct in
ejus mortem. Haec tamen solutio videtur esse contra veritatem. Nam
modus manducandi spiritualiter Christum proprius homini includit
desiderium recipiendi hoc sacramentum, ut in eodem art. dicit beatus
Thomas, et in q. 79, a. 1 ad 1, quod nemo habet gratiam ante susceptionem
hujus sacramenti. Et intelligit in re vel in voto. Non ergo spiritualis
manducatio Christi competit homini sine voto saltem implicito hujus
sacramenti. Quapropter ipse Cajetanus hanc sententiam correxit in
opusculo cui titulus est, Instructio nuntii circa errores libelli de cena
Domini, tomo 3 opusculorum Cajetani, quod composuit anno Domini
1525.
Probatur quinto. Quia Dominus instituit hoc sacramentum ut cibum
ct potum vitae spiritualis nutriendae, sicut baptismus ad generationem
vitae spiritualis. Ergo sicut est praeceptum de generatione spirituali
per baptismum, ita erit praeceptum de nutrienda vita spirituali per hoc
sacramentum.
Et denique de sacramento poenitentiae divinum praeceptum est
peccantibus post baptismum: ergo dc eucharistia est praeceptum divi­
num omnibus baptizatis de recipienda eucharistia. Consequentia pro­
batur, quia non est minus necessarius cibus habentibus sanitatem
quam medicina infirmis. Et denique incredibile videtur quod excellen­
tissimum sacramentorum ct quod est finis aliorum quodque toties erat
frequentatum in Ecclesia, non sit sub praecepto divino. Nam si prae­
ceptum est de aliquo medio, multo magis erit dc fine quando finis est
actus noster ordinatus in ultimum finem. Propterca enim colligit beatus
Thomas 2. 2, q. 44 esse praeceptum de caritate, quia est finis aliarum
virtutum. Alias certe Ecclesia nunquam fuisset sollicita determinare
sub praecepto ut saltim semel in pasehate omnes fideles tenerentur reci­
pere hoc sacramentum, nisi intellexisset divinum esse praeceptum. Et
haec ratio [est] Palude d. 9, q. 1. conci. 3. Quam sententiam tenet
etiam Durandus eadem dist., q. 2.
5. — Ad argumenta in oppositum. Ad primum [respondetur] quod
sufficienter colligitur divinum praeceptum ex illis testimoniis citatis,
adjuncta consuetudine Ecclesiae ct rationibus adductis. Et per hoc patet
ad confirmationem et ex testimoniis sanctorum citatis circa primam
conclusionem beati Thomae.
Ad secundum respondetur quod propterca non asserimus conclusio­
nem absolute tamquam certam de fide. Neque enim Tridentinum deter­
minare voluit expresse divinum esse praeceptum ; sed determinavit ne-

ÇUAEST. ΙΑXX, ART. 11

409

ccssario implendum esse praeceptum Ecclesiae. Ubi nos rationabiliter
divinum esse praeceptum colligimus quantum ad substantiam, quamvis
sit ecclesiasticum quantum ad determinationem temporis.
Ad tertium respondetur quod illi doctores falsi sunt in illa opinione.
Et fortassis propter reverentiam, Soto ct alii rccentiores non condemnant
erroris illam sententiam. Sed profecto rationes factae probant esse plus
quam falsam opinionem.
6. — Jam vero supposito quod est divinum praeceptum affirmati­
vum de sumenda eucharistia, quaeret aliquis, quando obligat istud

praeceptum.
Ad quod breviter respondetur ct sit prima conclusio: quod secluso
praecepto ecclesiastico vix poterunt determinari tempora hujus prae­
cepti adimplendi praeter articulum mortis.
Secunda conclusio: Nihilominus tenerentur fideles extra articulum
mortis aliquando communicare. Ratio est quia hoc sacramentum insti­
tutum est ad nutri tionem vitae spiritualis.
Tertia conclusio: Qui modo adimplet praeceptum Ecclesiae, adim­
plet simul praeceptum divinum. Sed nota quod quando aliquis poenitens
judicio proprii sacerdotis ut habetur in cap. Omnis utriusque sexus,
abstinetur a communione paschali, excusatur a culpa.
7. — Sed quaeritur utrum in articulo mortis sit divinum praeceptum
vel ecclesiasticum recipiendi eucharistiam.
Ad hoc Silvester in verbo Eucharistia 3, § 1 ait nullum esse praece­
ptum. Sed Hadrianus q. 3 dc confessione ad 1 tenet oppositum. Palude
vero ubi supra inquit quod si paulo ante recepit eucharistiam moriturus
non tenetur iterum recipere in articulo mortis.
Ad hoc dubium Soto d. 12, q. 1, a. 11 optime respondet quod, quamvis
nullum sit praeceptum divinum aut ecclesiasticum, scilicet scriptum,
tamen mos ipse antiquissimus in Ecclesia ut in hujusmodi articulo fide­
les communicent, est magnum argumentum quod ex traditione Aposto­
lorum tamquam divino jure hoc praeceptum descenderit. Item confirmat
ex concilio Nicaeno, et habetur 26, q. 6, c. De his vero qui decedunt de
corpore, “antiquae legis regula observetur”, nempe “ut necessario vitae
suae viatico [qui decedunt] non defraudentur”. Ubi adverte quod dicit
concilium, antiquae legis regula ; item quod dicit necessario viatico. Et
confirmatur. Nam alias Ecclesia non concederet hoc sacramentum amen­
tibus et phreneticis in articulo mortis, ut habetur in c. Qui recedunt,
ubi supra, et ex concilio Arausicano. Et denique de plurimis sanctorum
legimus sollicitos fuisse in articulo mortis recipere hoc sacramentum.
Ex his infert Soto corollarium: quod non excusaretur a peccato
mortali qui in articulo mortis, cum possit, nollet recipere hoc sacramen­
tum. tum propter scandalum, tum etiam quia non videretur habere amo­

410

DOMINICUS BASEZ

rem erga Christum, si tunc nolit eucharistiam recipere. Nihilominus
admittit quod si frequenter homo in sanitate sumit hoc sacramentum
et paulo ante sumpsisset, non erit peccatum mortale, si non adhibeat,
diligentiam ut in articulo mortis recipiat.
Ceterum de illa Hispaniae consuetudine, scilicet quod damnatus ad
mortem eucharistia non ministretur, inquit Soto nationes alias mur­
murare, maxime quia, ut habetur 13. q. 2, c. Quaesitum, conceditur illis
communio. Sed tamen jam nostra aetate consuetudo ista aboleri coepit
et conceditur eucharistia capite plectendis pridie quam patiantur, aut
etiam mane si vespere plectendi sunt.
Atque hactenus de praecepto hujus sacramenti quantum ad fideles
in communi. Ceterum quod attinet ad sacerdotes, q. 82, a. 10 dicendum
erit quando teneantur celebrare missam.

ARTICULUS DUODECIMUS

Utrum liceat sumere corpus Domini sine sanguine
1. — Prima conclusio: Ex parte ipsius sacramenti convenit quod
utrumque sumatur. Ratio est quia in utroque consistit perfectio sa­
cramenti, ac si diceret beatus Thomas quod hoc sacramentum integrum
ct perfectum ordinatur ad usum, ct ideo ex ratione sua postulat ut
utrumque sumatur, quia in utroque consistit perfectio sacramenti.

Secunda conclusio: Sacerdos nullo modo debet sumere corpus
Christi sine sanguine, id est sine specie sacramental! ubi contine­
tur sanguis ex vi consecrationis. Ratio hujus est quia ad sacerdotem
pertinet hoc sacramentum consecrare et perficere.

Tertia conclusio: Provide in quibusdam ecclesiis observatur ut
sanguis populo sumendus non detur, scilicet sub specie vini.
Ratio est quia ex parte sumentium requiritur summa reverentia et cau­
tela, quae quidem a promiscuo populo exhiberi convenienter non possunt.
Quarta, ad secundum: Nihil derogat perfectioni hujus sacra­
menti si populus sub altera tantum specie sumat corpus. Ratio est
quia perfectio hujus sacramenti non est in usu fidelium, sed in conse­
cratione materiae.
Quinta, ad tertium : Ex hoc quod populus sumat corpus sine san­
guine nullum detrimentum sequitur. Ratio est duplex. Quia sacerdos
in persona omnium sanguinem offert et sumit. Secundo quia sub utraque
specie totus Christus continetur.
2. — Circa primam et secundam conclusionem notandum est esse cer­
tas secundum fidem, ut plane colligitur ex Gelasio papa c. C&mperimus,

QUAKST. EXXX, ART. 12

411

de consecratione, d. 2, et ex concilio Toletano 12, et habetur eadem dist.
c. Relatum. Et certe ratio beati Thomae videtur demonstratio theologica.
Alias enim sacerdos imperfectum sacramentum conficeret et imperfectum
sacrificium celebraret.
Sed contra hoc est argumentum. Perfectio hujus sacramenti non
consistit in usu, sed in consecratione materiae: ergo etiamsi sacerdos non
sumat sub utraque specie, non ideo non perficit sacramentum.
Respondetur quod saltem ratio beati Thomae probat bene quod non
celebrat perfectum sacrificium sacerdos nisi utramque speciem con­
sumat.
3. — Sed eirca tertiam conclusionem est dubium principale: an sit

necesariuni populo Christiano recipere eucharistiam sub utraque
specie.
Arguitur primo pro parte affirmativa ex illo Joannis 6 (v. 54) :
.Visi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis ejus sanguinem,
non habebitis vitam in vobis. Ex quo loco colligimus art. praecedenti
praeceptum esse de sumenda eucharistia. Sed Christus Dominus aequa­
liter dicit. Nisi manducaveritis carnem et biberitis sanguinem. Ergo
necessarium est ad vitam utrumque recipere sub utraque specie.
Confirmatur. Lue. 22 (v. 19) ait Dominus: Hoc facite in meam com­
memorationem, nimirum hoc quod ego facio. Sed ipse sub utraque specie
tribuit hoc sacramentum recumbentibus. Ergo ministri Ecclesiae simi­
liter debent facere.
Confirmatur secundo ex Paulo I ad Cor. 10 (v. 17) : l nus panis et
unum carpus multi sumus, omnes qui de uno pane et de uno calice parti­
cipamus. Unde sic argumentor. Hoc sacramentum ordinatur ad signifi­
candam ct efficiendam unionem ecclesiasticam. Hanc autem dicit Aposto­
lus fieri per hoc quod omnes de uno pane et de uno calice participamus.
Ergo necesse est sub utraque specie communicare.
Arguitur secundo principaliter ex antiqua consuetudine Ecclesiae.
Nam Dionysius lib. De ecclesiastica hiérarchie, cap. 3 ait dc sacerdote
quod “velatum et non divisum panem revelans et in multa dividens et
unionem calicis omnibus dispertiens” etc. (1). Ergo tunc temporis calix
tradebatur populo. Item Cyprianus in epistola 2 ait quod martyribus
dabatur sanguis ut alacriores rederentur ad pugnam (2). Item in histo­
ria Laurentii legitur dixisse ad Sixtum: experire utrum idoneum mi­
nistrum eligeres cui commisisti dominici sanguinis dispensationem. Item
lib. 9 Historiae tripartitae cap. 30 dicitur de beato Ambrosio quod dixe­
rit Theodosio imperatori reprehendens ipsum : “quomodo hujusmodi ma­
nibus suscipis sanctum Domini corpus? Qua temeritate ore tuo poculum
(1)
(2)

Pe - Dionysius, De eccleniatfica hiérarchie, cap. 3. § 12. MG 443.
S. Cyhuamus, Epist. «ynodica de laptie. ML 3. 8S3.

412

DOMINICUS BANES'.

sanguinis percipis î” (1). Ergo mos erat tune communicare sub utra­
que specie. Item Beatus Renanus in Annotationibus in Tertulliani lib.
De corcnia militis refert antiquas historias monachorum sancti Benedicti
ct Cartusianorum in quibus legitur in more fuisse sanguinem ministrare
laicis. quem fistula argentea vel aurea dc calice exorbebant ; quem morem
etiam nunc cardinales servant non presbyteri celebrante summo ponti­
fice. Et denique beatus Thomas tertia conclusione videtur insinuare non
solum quod olim fuerit talis consuetudo, sed etiam quod suo tempore
etiam in quibusdam ecclesiis servaretur. Non enim dicit in conclusione,
quod provide universalis Ecclesia etc., sed provide aliquae ecclesiae.
Arguitur tertio principaliter, quia hoc sacramentum institutum est
per modum convivii mystici. Sed ad perfectionem convivii pertinet et
cibus et potus. Ergo omnes convivae debent cibari et potari. Et confir­
matur expressa ratione beati Thomae ad primam conclusionem, quia
perfectio sacramenti consistit in utraque specie consecrata. Ergo fideles
omnes, ut recipiant perfectum sacramentum, debent recipere sub utra­
que specie, maxime quia ex parte ipsius sacramenti convenit quod
utrumque sumatur, ut ait beatus Thomas in art.
4. — Circa doctrinam hujus articuli Cajetanus tres quaestiones la­
tissime disputat. Prima est an sit in praecepto communio sub utraque
specie; secunda an utilius sit sumere utramque speciem sacramenti quam
alteram; tertia an expediat Ecclesiae Christi quod populus communicet
sub utraque specie.
Ad primam quaestionem respondet negative quantum attinet ad
populum Christianum. Et ratio Cajetani potissima est destruere funda­
mentum contrariae opinionis ostendens multis conjecturis quod illud
Joannis, .Vtsi manducaveritis carnem Filii hominis etc. non intclligitur
ad litteram de manducatione et potatione eucharistiae, sed solum de illa
fide viva per quam homines efficiuntur membra Christi, quae per meta­
phoram significatur nomine manducationis et potationis. Et si quis
contra Cajctanum afferat testimonia sanctorum explicantium locum
Joannis dc manducatione el potatione hujus sacramenti, respondet
doctorcs sacros per extensionem quamdam ita fuisse locutos, non autem
ad litteram explicasse testimonium dc manducatione sacramentali et
potatione. Sed quia idem est panis spiritualis et idem est potus spiri­
tualis quem manducamus et bibimus credentes in Christum, scilicet
ipse Christus, ct quia continetur in hoc sacramento, propterea sancti
accipientes signum pro re signata, attribuunt ipsi signo quod convenit
rei signatae.
5. — Nos vero, supponentes etiam quod sensus litteralis illius loci sit
de manducatione et potatione sacramentali simul cum spirituali; item
(1)

A. Camiodobu·, H it t oria tripartita, lib. 9, cap. 30 ML 69, 1145.

QUAR8T. LXXX, ART. 12

413

supponentes quod est praeceptum de sumenda realiter eucharistia quod
obligat suo tempore sicut praeceptum affirmativum, insuper et quod tale
praeceptum colligitur ex illo Joannis 6, respondemus ad quaestionem
tribus conclusionibus.
Prinia est : Communio sub utraque specie non est jure divino prohi­
bita populo Christiano. Haec satis probatur argumento secundo facto in
principio dubii. Et potest confirmari ex ipsis verbis evangelicis, quae
potius facie tenus videntur probare recipere sacramentum sub utraque
specie. Ex quo sequitur corollarium: quod Ecclesia posset, si judicaret
conveniens, tradere hoc sacramentum vel toti populo Christiano vel
alicui nationi sub utraque specie vel etiam aliquibus principibus et
regibus, sicut etiam de facto conceditur cardinalibus non presbyteris
celebrante pontifice. Et denique ista conclusio patet ex canone ultimo
sessionis 21 concilii Trident ini.
Sit secunda conclusio: Haereticum est asserere necessarium esse ut
eucharistia sub utraque specie populo ministretur et quod oppositum
facere sit illicitum et sacrilegum. Hujus erroris antiquissimos auctores
refert Cajetanus in hoc loco fuisse Nestorium et Pelagium, quamvis di­
versa ratione uterque fuerit opinatus. Nestorius enim putabat sub specie
panis tantum contineri corpus Christi ct sub specie vini solum sangui­
nem. Unde ut integer Christus sumeretur in memoriam passionis et
mortis ejus, oportebat sub utraque specie recipere sacramentum. Pela­
gius vero movebatur ex loco Joannis 6 supra citato. Unde etiam ad
infantes baptizatos extendebat istam doctrinam, ut esset necessarium
illis sub utraque specie infundere sacramentum. Sed Soto d. 12, q. 1,
a. 12 non putat verosimile Nestorium et Pelagium hujus sententiae
fuisse. Etenim Nestorius in concilio Ephcsino primo nunquam hujus
erroris est notatus, sed alterius, scilicet quod corpus in sacramento non
uniebatur divinitati hypostatice, et etiam negabat uniri extra sacramen­
tum, quia ponebat in Christo duas hypostases et duas naturas. Pelagius
vero nullo modo arbitrabatur infantes indigere sacramento ad vitam
aeternam, quia opinabatur non concipi in peccato originali. Nihilominus
de nestorianis Gabriel Prateolus lib. 12 De vitis et dogmatibus haereti­
corum, cap. 4 ait quod conficiebant in pane fermentato ct sub utraque
specie communicabant sacramentum eucharistiae non solum adultis, sed
etiam parvulis propter rationem quam dicit Cajetanus. Eumdem errorem
prosecuti sunt Wiclef et Joannes Ilus, scilicet necessc esse sub utraquo
specie populum communicare. Quem errorem secutus est quidam Pe­
trus Brcnsis et quidam Jacobetus (de Mies], ut refert Aeneas Silvius lib.
De origine Bohcmorum et in epistola 130. Et denique Lutherus apud
germanos eumdem errorem suscitavit.

414

DOMINICUS BANKS

Hic error fuit primo damnatus in concilio Constantiensi sees. 13 ubi
sic dicitur consuetudinem communicandi populum sub utraque specio
rationabiliter introductam, “licet in primitiva Ecclesia hujusmodi sa­
cramentum fidelibus traderetur sub utraque specie; postea vero a confi­
cientibus quidem sub utraque., et a laicis sub una tantum specie sumatur,
cum firmissime credendum sit ct nullatenus dubitandum integrum cor­
pus Christi et sanguinem tam sub specie panis quam sub specie vini
veraciter contineri” (1). Et .subditur hujusmodi consuetudinem diutis­
sime jam tunc temporis fuisse observatam in Ecclesia. Idem expressius
habetur in Tridcntino ubi supra cap. 1 et 2 et 3. Vide Joannem Gerson
in quodam opusculo de communione sub utraque specie, et Turrecrematam super e. Compenmhw, de consecratione, d. 2 Vide Roffensem
Contra Lutherum art. 16, et Chlichtovaeum lib. 1 Dc forma missae,
cap. 28 et Eckium in Enchiridio art. 10 et Gabrielem Super canonvm
missae, lect. 84. Et potest probari ista consuetudo quae nunc est in
Ecclesia Romana exemplo etiam Christi, Lucae 24. qui discipulis abeun­
tibus in Emmaus, dedit in illa fractione panis suum corpus, et statim
evanuit ab oculis eorum. Quod autem ibi contulerit sacramentum, dicit
Augustinus lib. 3 De consensu evangelistarum, cap. 25 ct in sermone
feriae secundae paschalis, et auctor imperfecti [in Matthaeum) in hornilia 17 apud ChrySostornum (2), et Beda lib. 6 super Lucam. Praeterea
Actuum 2 legitur quod fideles erant perseverantes in doctrina Aposto­
lorum et in fractione panis. Quem locum auctores catholici intclligunt de
fractione sacramenti corporis. Vide etiam Waldensem lib. Dc sacra­
mentis, cap. 90.
Conclusio tertia: Convenientius est post multiplicatum populum
Christianum ut eucharistia conferatur populo tantum in specie panis.
Hujus conclusionis plurimas rationes vide apud Cajetanum q. 3 hujus
art. cl apud Soto ubi supra. Sed potissima ratio est beati Thomae in
articulo, quae sumitur ex periculo effusionis sanguinis. Accedit etiam
alia ratio, quod hoc sacramentum debet servari pro infirmis, ut habetur
in c. Presbyter, de consecratione, d. 2. At vero si in specie vini servaretur
pro infirmis, facile corrumperetur. Tertia ratio, quia multis et feminis et
viris vinum est odibile ad sumendum et infirmis solet esse nocivum.
Quarta ratio, quia in aliqua provincia posset esse tanta vini inopia, ut
non sufficeret populo communicaturo sub specie vini. Et denique fuit
valde conveniens ad refutandum illorum errorem qui opinabantur non
totum Christum sub una specie contineri, sed corpus tantum sub specie
panis et sanguis sub specie vini, ft ergo populus intelligent quod corpus
et sanguis est sub specie panis, convenit ut sub specie panis tantum reci(1)
<2»

Mnnsi 27. 727.
Pe · CHRYeoeroMue, Commentarii In EtxiHffChuni Matthaei, homil. 17. MG 56. 729.

QUAKST. bXXX, ABT. 12

415

peret sacramentum. Et haec ratio insinuatur in concilio Constantiense
ubi supra. Ceterum an si aliqua natio vel respublica haereticorum pro­
mitteret velle converti et subjici Ecclesiae Romanae ca lege ut sibi
daretur calix, an inquam hoc expediat ut Ecclesia admitteret hujusmodi
conditionem, sacra synodus Trident ina noluit diffinire, ut patet sess. 21
can. ultimo; quin potius viris doctissimis et peritissimis visum est nul­
latenus expedire talem conditionem admittere. Et ratio illorum est quia
per hujusmodi pactum illa natio quasi protestabatur Ecclesiam Roma­
nam errasse negando communionem populo sub utraque specie.
6. — .Superest respondere ad argumenta. Ad primum respondet Ca­
jetanus quaest. 1 hujus art. quod illud testimonium Joannis neque prae­
ceptum importat communicandi sub una specie, neque sub utraque, quia
sensus litteralis non est de manducatione aut potatione sacramenti. Sed
tamen nos aliter debemus respondere, qui admittimus testimonium illud
ct praeceptum importare et intelligi de manducatione et potatione saeramentali et spirituali. Est ergo prima solutio, ut praeceptum illud. A’ïst
manducaveritis, ita intelligatur, scilicet secundum quod Ecclesia dispo­
suerit, non habebitis vitam tn vobis. Et quia Ecclesia disposuit ut sacer­
dotes necessario sub utraque specie recipiant, populo sufficere ad implen­
dum praeceptum divinum quod sub altera specie recipiat, propterea ita
credendum est.
Sed tamen haec solutio non videtur convenire multum textui. Quam­
vis enim Ecclesia habeat potestatem explicandi quae sunt de jure divino
et determinandi tempora divinorum praeceptorum, tamen non habet,
potestatem immutandi quae sunt de jure divino. Et propterea illa expli­
catio non videtur conveniens ad revincendum haereticos, qui volunt ex
illo testimonio necessarium esse sub utraque specie communicare.
Unde respondetur secundo quod qui communicat sub specie panis,
bibit etiam spiritualiter sanguinem realiter contentum in sacramento
corporis per concomitantiam. Et ita verificatur quod recipit sanguinem
sub sacramento, quamvis non bibat sacramcntaliter sub signo potus.
Et haec explicatio insinuatur etiam in concilio Constantiensi ubi supra.
Ad primam confirmationem respondet Cajetanus quod cum Christus
dicit, Hoc facite in meam commemorationem, nulla praecesserat mentio
de calice consecrato, sed tantum de corpore. Et similiter explicatur quod
dicit Apostolus I ad Cor. 11 (v. 24) : Hoc facite in meam commemoratio­
nem, ubi solum praecesserat. Accipite, et comedite, hoc est corpus meum.
Ceterum postea inquid: Similiter et calicem etc., ubi non prosecutus
est absolute, hoc facite in meam commemorationem, sed inquit: Hoc
facite quotiescumque bibetis i-n meam commemorationem. Ergo si atten­
damus formam verborum, solum colligitur ex isto testimonio praeceptum
absolutum recipiendi corpus sub specie panis.

416

DOMl.VICÜS BANKZ

Ad secundam confirmationem respondet Soto et alii quod graece non
habetur, et de uno calice, ut etiam adnotavit Roffcnsis ubi supra, quod
in graeco non habetur illa particula, et de uno calice. Et fortassis haec
solutio est accommodatior ad haereticos, qui semper volunt recurrere ad
exemplaria graeca. Sed quia contra in editione vulgata latina habetur,
et de uno calice, respondetur secundo quod populus participat de uno
pane et de uno calice quatenus pro omnibus offertur sacrificium sub
utraque specie. Ceterum quantum ad sumptionem sacramentalem. omnes
fideles dicuntur participare dc uno calice quia participant de rc contenta
in calice, scilicet de sanguine Christi, qui continetur etiam sub specie­
bus panis per concomitantiam.
Ad secundum respondetur quod probat nostram primam conclu­
sionem.
Ad tertium respondetur quod fideles sumunt participationem convivii
quantum ad rem contentam in convivio sub utraque specie, quamvis
in ratione signi non recipiant perfectum convivium. Et hoc propter re­
verentiam sacramenti. Sufficit autem ad perfectionem convivii quod in
ratione signi ipse sacerdos perficiat sacramentum sub utraque specie.
7. — Est dubium secundum principale circa quintam conclusionem
beati Thomae et ejus duplicem rationem : an utilius et fructuosius sit
sumere eucharistiam sub ut nique specie quam sub altera tantum.
Arguitur primo pro parte affirmativa. Sacramentum sub utraque
specie perfectius significat convivium spirituale animae: ergo perfe­
ctius efficit. Conclusio patet, quia sacramenta efficiunt quod significant.
Probatur antecedens. Quia significatio sacramentorum est per signa sen­
sibilia. Sed cum recipitur sub utraque specie, sacramentum est hic potus
sensibilis simul cum communione. Ergo perfectius et expressius signi­
ficat convivium animae.
Arguitur secundo cx Florentino ubi dicitur: “omnem effectum quem
materialis cibus ct potus quoad vitam agunt corporalem, ...operatur hoc
sacramentum quoad vitam spiritualem’’. Sed potus corporalis specialem
effectum habet circa vitam corporalem. Ergo potus iste sacramentalis
aliquem specialem effectum efficit circa vitam spiritualem.
Arguitur tertio. Quod sanguis contineatur per concomitantiam cor­
poris per accidens est ad rationem sacramenti corporis; nam cx vi ver­
borum. hoc est corpus meum, solum continetur ibi corpus unitum per­
sonae Filii Dei loquentis et dicentis: Hoc est corpus meum. Ergo sanguis
qui per concomitantiam et non per se continetur sub sacramento corporis,
non efficit sacramentaliter eumdem effectum quem efficit dum sumitur
sub specie vini ubi continetur ex vi verborum formae. Probatur conse­
quentia. Quia effectus sacramentalis est a sacramento significante rem
contentam, et ab ipsa re contenta quatenus significatur per sacramentum.

QCAKST. LXXX, ART. 12

417

Ergo si sanguis non significatur per speciem panis, non efficit sub ilia
specie eacramentaliter eumdem effectum quem efficit sub specio vini.
Quarto. Quia sacramentum corporis non est majoris efficaciae nunc
quam fuisset in triduo mortis Christi, si quis tunc consecraret illud sub
specie panis. Sed tunc qui sumeret sacramentum sub specie panis non
reciperet tantam gratiam sicut ille qui sub utraque specie sumeret. Ergo
neque modo. Consequentia patet; et probatur minor. Quia alias ratio
quam assignat concilium Constantiense propter quam dicit rationa­
biliter introductam esse consuetudinem sub altera specie ut communicet
populus, esset nulla, scilicet quia totus Christus continetur sub utraque
specie. Deinde probatur minor. Quia tunc temporis sanguis non contine­
batur sub specie panis neque per concomitantiam : ergo non conferebat
gratiam sub illa specie sicut modo dicitur a quibusdam conferre quia
illic continetur coneomitanter.
Quinto. Sacramentum eucharistiae est integrum et perfectum ex
utraque specie. Ergo mediante utraque specie efficit suum effectum
integre et perfecte et specialem. Et confirmatur. .Sacramentum ordinis
est unum sacramentum perfectum et integratum ordine quodam ex mul­
tis ordinibus partialibus, v. gr., ex subdiaconatu et diaconatu et sacer­
dotio et aliis minoribus. Et tamen majorem gratiam recipit qui recipit
plures ordines quam qui unum ordinem. Ergo pari ratione et fortassis
majori qui sumit eucharistiam sub utraque specie accipiet majorem
fructum gratiae.
Arguitur sexto. Quando sacerdos sumpsit jam sacramentum sub
specie panis, quaeritur an postea dum sumit sub specie vini recipiat
aliquem effectum vel non. Si recipit, habemus intentum. Si autem nihil
spiritualis fructus acquirit, sequitur quod potus ille sacramentalis non
confert suscipienti quod significat, ac per consequens defectus est ex
parte signi sacramentalis, quia significat efficere quod non efficit.
Arguitur septimo ct ultimo. Et suppono quod causa principalis gra­
tiae est solus Deus, et meo judicio id demonstrat beatus Thomas 1. 2,
q. 112, a. 1. Humanitas vero Christi sive Christus inquantum homo est
causa instrumentalis sicut instrumentum conjunctum hypostatice Verbo
divino. Sed nota quod humanitas vel pars humanitatis dupliciter potest
concurrere instrumentaliter ad gratiam. Uno modo ut principium univer­
sale, quamvis instrumentale,, totius gratiae collatae hominibus, praeser­
tim in novo testamento. Et isto modo concurrit ad gratiam quae con­
fertur in omnibus sacramentis et etiam ad gratiam sive augmentum
gratiae quotiescumque confertur hominibus, sive per illorum dispositio­
nem, sive per meritum. Alio modo concurrit tamquam res contenta et
significata in aliquo sacramento, sicut corpus et sanguis Christi in eucha­
ristia concurrunt ad gratiam specialiori quodam modo quam concurrant
27

418

DOMIKICTS BANEZ

tum sacramento baptismi et aliis sacramentis, eo quod continentur in
eucharistia et significantur per modum cibi et potus. Est igitur argu­
mentum: Sanguis Christi non continetur sub specie panis per se et ut
res significata. Ergo non concurrit ad gratiam specialiori modo effi­
ciendam sub specie panis quam concurrat cum baptismo et aliis sacra­
mentis cum quibus concurrit ut instrumentum universale conjunctum
divinitati Verbi ; ac per consequens sanguis Christi non concurrit sub
specie panis instrumentaliter sacramentaliter. At vero sub specie vini
concurrit specialiori modo quia specialiori modo continetur et signi­
ficatur.
8. — Sed pro parte negativa, scilicet quod non recipiat majorem
fructum ceteris paribus ex parte dispositionis recipientis qui sumit sub
utraque specie quam qui sub altera, est in primis ratio concilii Constantiensis sess. 13, propter quam ait esse laudabilem consuetudinem quod
hoc sacramentum a laicis “tantummodo sub specie panis suscipiatur, cum
firmissime credendum sit et nullatenus dubitandum integrum corpus
Christi et sanguinem tam sub specie panis quam sub specie vini veraciter
contineri” (1). Unde videtur colligi quod insinuet, concilium non mino­
rem fructum recipere qui sub altera specie communicat quam qui sub
utraque.
Et beatus Thomas in solutione ad tertium ait quod non sequitur ali­
quod detrimentum ex eo quod populus communicet sub altera specie,
quia sub utraque specie totus Christus continetur.
Arguitur secundo. Quia alias populus defraudaretur fructu sibi
debito in sacramento eucharistiae, qùi proveniret si sub utraque specie
reciperetur. Quod autem sibi debeatur talis fructus videtur probari,
quia omnis baptizatus habet jus ad fructum eucharistiae. Et propter
hanc rationem asseritur ista pars a viris doctissimis et piissimis, ut a Roffensi in art. 16 contra Lutherum ct a Joanne Eckio articulo decimo
et a Cajetano ubi supra ct a multis aliis nostri temporis.
Arguitur tertio argumento Cajetani. Non minus concurrit ad confe­
rendum fructum sacramenti eucharistiae res contenta in illa concomi­
tant er quam res contenta ex vi sacramenti vel conversionis. Sed san­
guis continetur sub specie panis per concomitantiam. Ergo non minus
concurrit ad conferendum fructum sacramenti quam sub specie vini,
ubi continetur ex vi conversionis. Probat majorem Cajetanus, quia
fructus eucharistiae non minus causatur ab anima Christi et a deitate
quae continetur concomitanter quam a corpore et sanguine quae conti­
nentur per se ex vi conversionis. Ergo pari ratione sanguis non minus
operatur sub specie panis quam sub specie vini.
(1)

Manti 27, 727.

QL’AEST. LXXX,' ART. 12

419

Arguitur quarto argumento ejusdem Cajetani. Virtus sacramenti
eucharistiae ad efficiendam gratiam non est alia quam ipse Christus
qui continetur realiter in lux· sacramento. In hoc enim differt eucha­
ristia ab aliis sacramenti, quod in aliis sacramentis est virtus instrumentalis per modum transiens ad efficiendam gratiam, at vero in sacramento
eucharistiae non opus est ponere illam virtutem, sed ipse Christus con­
tentus est virtus sacramenti. Itaque secundum Cajetanum, species sacramentales non concurrunt efficienter instrumentaliter ad gratiam, sed
solum in ratione signi. Est igitur argumentum Cajetani : Totus Christus
continetur sub utraque: ergo tanta est virtus sacramenti sub altera
specie ad efficiendum instrumentaliter sacramentaliter sicut sub utraque.
9. — Pro decisione difficultatis sit Prima Conclusio: Utroque opinio
probabilis (st ct sustineri potest absque aliqua injuria doctrinae catho­
licae. Probatur ipsismet argumentis pro utraque parte adductis quae
quidem probabiliter procedunt. Item probatur. Nam viri docti et pii
alterutram partem tenent. Soto ubi supra inquit quod nulla est absurditas concedere partem affirmativam, et Cano fuit illam secutus et multi
alii theologi nostri temporis.
Secunda conclusio: Si tantum rationibus seclusa auctoritate et con­
suetudine judicandum esset hoc negotium, probabilior videtur nobis
pars affirmativa quam negativa. Probatur quia rationes partis affirma­
tivae difficilius solvuntur. Item quia Cajetanus, ut solveret aliquas ra­
tiones ex illis, dicit quod sacramentum eucharistiae est tantum signum
gratiae et non instrumentum efficiens, quod quidem ab omnibus tam­
quam falsum repellitur.
Tertia conclusio: Nihilominus pars negativa videtur esse tutior vel
accommodatior ad praedicandum populo. Ratio est quia populus contri­
stabitur si credat non tantum fructum recipere ex communione sub
altera specie quam reciperet sub utraque. Item quia concilium Constantiense ubi supra videtur favere huic negativae opinioni. Et Tridentinum
sess. 21, c. 3 inquit: “quod ad fructum attinet, nulla gratia necessaria
ad salutem eos defraudari qui unam speciem solam accipiunt”. Ubi nota
in favorem partis affirmativae quod non dicit concilium, nulla gratia
absolute, sed nulla gratia necessaria ad salutem, ut locus relinqueretur
diversis opinionibus.
10. — Superest jam respondere pro unaquaque parte ad argumenta
alterius. Et respondetur prius ad argumenta partis negativae, quae fa­
cilius solvuntur.
Ad primum argumentum, quod est concilii Constantiensis, respon­
detur quod ex concilio non colligitur aequalem fructum recipere ceteris
paribus qui communicat sub altera specie, sed concilium excludit erro­

DOMINICUS RANKZ

420

rem illorum qui propterea existimabant necessarium e-see communicare
sub utraque specie quia sub altera non continebatur corpus Christi.
Ad beatum Thomam respondetur quod, cum ait nullum sequi impe­
dimentum, intelligitur de detrimento proprio quando aliquis defrauda­
tur re sibi debita et necessaria ad salutem, quod videtur ita explicari
in Tridentino ubi supra, nulla gratia ad salutem necessaria defraudari.
Et per hoc.patet ad secundum. Neque enim omnis christianus habet
jus ad recipiendam eucharistiam sub utraque specie, etiamsi majorem
fructum inde esset reportaturus, quia pertinet ad reverentiam sacra­
menti ut non quilibet sub utraque specie recipiat; quemadmodum quili­
bet baptizatus non habet jus ut bis aut ter in die communicet, quamvis
si hoc Ecclesia concederet, majorem gratiam reciperet.
Ad tertium argumentum Cajetani respondetur quod major est falsa,
si accipiatur ut universalis propositio, scilicet omnis res contenta in hoc
sacramento concomitanter non minus concurrit ad conferendum fructum
quam res contenta ex vi sacramenti, falsa est. Quia isto modo albedo et
quantitas non minus concurreret quam caro ct sanguis, quod quidem est
falsissimum. Et certe Cajetanus non probat illam majorem universaliter,
sed particulariter, scilicet de anima Christi ct deitate, quae continentur
concomitanter, et tamen non minus principaliter concurrunt quam cor­
pus et sanguis. Sed ad istam probationem respondetur quod deitas
concurrit ut causa principalis sicut in omni collatione gratiae, ut dixi­
mus in argumento septimo pro parte affirmativa. Ceterum anima con­
currit ut instrumentum potissimum conjunctum divinitati, eo modo
quo concurrit universaliter ad effectum aliorum sacramentorum ct omnis
gratiae collutae hominibus. Non tamen concurrit ad fructum hujus
sacramenti sicut res contenta et simul significata per ipsum sacramen­
tum. Unde nihil valet ilia consequentia dum infertur: ergo sanguis
non minus operatur sub specie panis quam sub specie vini. Nam sub
specie pants concurrit ut instrumentum conjunctum divinitati, sicut
universaliter etiam concurrit ad effectum omnium sacramentorum,
juxta illud Apocalypsis: Lavil 'nos a peccatis nostris sanguine suo
(1, 5). Quod quidem specialiter verificatur in baptismo. At vero sub
specie vini applicatur specialiori modo sicut res contenta et signifi­
cata in sacramento; et ita efficit idipsum spiritualiter quod significatur
per potum visibiliter mediante potu tamquam instrumento effective, et
non solum tamquam significante. Et hoc est quod dicit Innocentius
lib. 4 De sacro altaris mysterio, cap. 21. “Neque sanguinem sub specie
panis vivi neque corpus sub specie vini manducare”, quamvis uterque
sub altera specie sumatur; “sed sanguis sub specie vini bibitur, et cor­
pus sub specie panis manducatur” (1).
(1)

iNXOCIMTius v
*

TBRrrus, l>e sacro altaris mysterio, lib. 4. cap. 21. MI. 217. K72.

Ql'AEST. LX XX, AHT. 12

421

Ad quartum respondetur quod fallitur Cajetanus dum inquit quod
sacramentum eucharistiae signum quidam gratiae est, non tamen efficit
gratiam ut instrumentum sicut officit baptismus, sed solus Christus con­
tentus in eucharistia est virtus sacramenti efficiens gratiam. Et quidem
merito reprehenditur Cajetanus a Soto ubi supra de hac sententia.
Et videtur probari quod sit plus quam falsa, quia in concilio Florentino
dicitur quod omnia septem sacramenta gratiam continent et eam digne
suscipientibus conferunt. Ergo hoc sacramentum, quod est potissimum,
maxime debet conferre gratiam et non tantum significare. Et mirum est
quod ablutio baptismalis corpus tangat et cor abluat, et tamen quod
species panis et vini consecratae dum sumuntur non attingant instrumcntaliter ad effectum gratiae.
Et confirmator. Quia ex sententia Cajetani sequeretur quod sacra­
mentum eucharistiae minus elevaretur a Deo ad effectum sacramentalem
quam alia sacramenta. Probatur consequentia. Quia alia sacramenta
elevantur ad effectum supernaturalem gratiae ut sint efficientia instru­
menta gratiae; at vero species sacramcntales solum elevantur per con­
secrationem, ut existentes sine subjecto, contineant corpus et sanguinem
Christi ex vi consecrationis, cetera vero per accidens et concomitanter.
Sed hoc minus est quam corpus et sanguis secundum se. Deinde quia
efficitur gratia per alia sacramenta ; per species autem sacramentales
significatur.
Et si quis argumentetur pro Cajetano: nam ex nostra sententia
sequeretur quod est duplex virtus in hoc sacramento ad efficiendam
gratiam: altera ipse Christus in sacramento, altera per quam elevantur
species sacramentales dum sumuntur ad efficiendam gratiam : respon­
detur concedendo consequentiam. Haec enim est differentia inter hoc
sacramentum et alia et haec ejus dignitas, quod eum ad effectum alio­
rum sacrament orum concurrat humanitas Christi tamquam aliquid
extrinsecum a sacramento, ad effectum hujus sacramenti concurrit
tamquam aliquid intime contentum et significatum in sacramento. Per
hoc tamen non tollitur concursus supcrnaturalis instrumentais specie­
rum consecratarum quae sunt sacramentum.
11. — Deinceps vero respondere oportet ad argumenta partis affir­
mativae, quae certe difficilia sunt. Ad prinOum concedo antecedens et
nego consequentiam. Et ad probationem respondetur quod, quamvis
sacramenta efficiant quod significant, non tamen inde sequitur quod
ubi est expressior significatio sit abundantior effectus. Quemadmodum
non datur major gratia in baptismo ci qui immergitur in aqua quam ei
qui aspergitur in aqua, quamvis immersio perfectius significet assimilationem sepulturae Christi et ejus resurrectionis quam aspersio. Et ratio
hujus differentiae est quia significare gratiam et efficere gratum acci-

422

DOMINICUS BASEZ

dentalitcr conjunguntur. Non enim ipsum significare est efficere gratiam,
neque omne signum gratiae efficit gratum, neque omne efficiens gratiam
ut instrumentum significat illam, ut anima Christi. Ergo impertinenter
se habent significare gratiam et efficere illam.
Ad secundum respondetur quod, quamvis potus corporalis hujus sa­
cramenti aliquem effectum habeat corporaliter, non sequitur quod
habeat majorem effectum dum sumitur sanguis sub specie vini quam
cum sumitur concomitanter. Sed solum sequitur quod ille effectus signi­
ficatur perfectius per sumptionem calicis.
Ad tertium quod, quamvis contineatur sanguis per concomitantiam
sub specie panis et quasi per accidens quantum est ex vi sacramenti,
non tamen inde sequitur quantum ad rationem efficiendi minus con­
currere quam si sumeretur sub specie vini. Et ad probationem conse­
quentis respondetur quod effectus saeramentalis est quidem a sacramento
significante et ab ipsa re contenta in sacramento, sed non est neeesse ut
res contenta ad hoc quod efficiat mediante sacramento significetur per se,
sed sufficit quod significetur concomitanter sicut continetur coneomitanter, dummodo res illa contenta habeat alias virtutem efficiendi
instrumcntalem collatam a Deo. Quod dixerim propter accidentia cor­
poris Christi, quibus non utitur Verbum divinum ut instrumentis ad
nostram justificationem, quamvis contineantur concomitanter in hoc
sacramento.
Ad quartum respondetur quod videtur nobis difficile argumentum;
sed fortassis potest concedi absque periculo quod sacramentum corporis
majorem gratiam confert modo post resurrectionem Christi quam con­
ferret si sumeretur dum erat mortuus, quia nunc sanguis continetur
sub specie panis. Nam haec videtur ratio beati Thomae in solutione ad
tertium dum inquit quod nullum detrimentum sequitur ex eo quod aliquis
sub specie panis tantum comunicet, quia sub qualibet specie totus
Christus continetur. Ergo si non contineretur totus Christus, aliquod
detrimentum sequeretur animae recipienti sub altera specie tantum.
Et potest confirmari haec doctrina. Nam sacramentum baptismi aliquem
effectum habet post resurrectionem Christi quem antea non habebat,
scilicet aperire regnum caelorum. Non igitur est inconveniens quod sa­
cramenta proficiant in effectum post resurrectionem Christi.
Respondetur secundo quod tantam gratiam efficeret tunc Verbum
divinum mediante corpore sicut nunc efficit mediante corpore cui uni­
tur sanguis per concomitantiam sub specie panis, eo quod causa prin­
cipalis est ipsum Verbum, quod non dependet a duplici instrumento.
Sed fateor quod haec solutio -non plene me satisfacit. Quamvis Verbum
divinum non pendeat ab aliquo instrumento, nihilominus non vult ope­

QUARST. LXXX, ART. 12

423

rari nisi mediante sacramento effectum sacramenti. Igitur offectus
sacramenti sanguinis non efficit nisi mediante sacramento sanguinis
quod quidem contineat sanguinem, saltem concomitanter.
Ad quintum respondetur concedo antecedens et consequentiam. Sed
inde non sequitur quod non efficiat tantum effectum mediante altera
specie sicut mediante utraque specie, quamvis non ita perfecte significet
per alteram sicut per utramque simul.
Ad confirmationem respondetur quod non est eadem ratio de sacra­
mento ordinis et eucharistiae, quia sacramentum ordinis secundum
distinctas partes ordinatur per se ad distincta officia ; et ideo distinctos
characteres imprimit et distinctum effectum gratiae ad singula munia
exequenda confert, quamvis dicitur unum sacramentum unitate ordinis
et hiérarchisé ecclesiasticae. Ceterum sacramentum eucharistiae secun­
dum distinctas partes non ordinatur ad distinctum effectum, sed ad
nutrimentum spirituale, quod non distinguitur ab spirituali potu, licet
secundum significationem distinguantur partes sacramenti in ordino
ad cumdcm effectum gratiae qui significatur per modum potus ct cibi.
Ad sextum respondetur quod, si sacerdos non habet majorem dispo­
sitionem dum sumit species vini, non recipiet majorem gratiam quam
receperat sumendo corpus, quia tota illa sumptio consideranda est ut
nna actio in ordine ad effectum sacramenti. Unde sicut quando recipit
sacerdos particulam hostiae quae eet in calice non ideo recipit majorem
gratiam, si non est magis dispositus, ita neque (piando recipit potum
saeramentalem.
Ad septimum concedo suppositum esse verissimum, sed nego quod
sanguis sub specie vini specialiorem effectum causet quam sub specie
panis, quamvis specialiori modo significetur et specialiori modo continea­
tur in specie vini.

QUAESTIO OCTOGESIMAPRIMA
De usu hujus sacramenta quo Christus usus est in prima sui
institutione

ARTICULUS PRIMES

Utrum Christus sumpserit suum corpus et sanguinem
Prima conclusio eet affirmativa. Ratio est eatis conveniens, quia
Christus quae ab aliis observanda instituit, ipse primitus observavit,
Secunda conclusio, ad tertium: Non fuit augmentata gratia
Christi ex sumptione hujus sacramenti, habuit tamen quamdam
spiritualem delectationem in institutione hujus sacramenti.
. Prima conclusio beati Thomae asseritur a beato Hieronymo in episto,la ad Hedibiam q. 2, et habetur de consecratione d. 2. c. ATec Moyses.
Eamdem tenet Ilesychius super Leviticum cap. 8 et Chrysostomus homilia 83 in Matthaeum ubi ait. si Christus non sumeret sanguinem, terre­
rentur Apostoli a potu (1). Item etiam confirmari potest haec senten­
tia. Nam qui alios invitat, debet et ipse manducaro. Hoc enim significat
nomen convivium, quod simul faciat homo id ad quod alios invitat. De
hac re vide Gabrielem Super canonem Missae, lect. 37, et Chlichtovaeum
lib. 2. cap. 28. Potest etiam adduci ut ratio convincens ad eamdem con­
clusionem quod Christus voluit recipere hoc sacramentum, ut disjiositio
recipientis adaequaret dignitatem sacramenti.
Sed est argumentum contra rationem beati Thomae. Nam pari ratione
debuisset Christus recipere sacramentum baptismi et reliqua sacramen­
ta, ut confirmationem et ordinem. Negatur consequentia quia receptio
aliorum sacramentorum repugnabat perfectioni et dignitati Christi.
Nam baptismus praesupponit peccatum originale, efficit filios Dei
adoptivos, quod utrumque Christo repugnabat. Confirmatio vero re­
di

s. J. C»iRT#orr. Homiliae

Matthaeum, homll. 82. «d. S3. MG 58. 739.

QUAEST. ΙΛΧΧΙ, ART. 2

425

pugnat plenitudini gratiae quae erat in Christo. Sacramentum vero
ordinis imprimit characterem in anima. Christus autem charactere infi­
nito insignitus erat inquantum sacerdos ipsomet Verbo divino, qui est
character aeternus · et figura substantiae Dei, et fuerat ordinatus sacer­
dos per istam unionem hypostaticam in ventre matris suae ab Spiritu
Sancto. Reliqua vero sacramenta manifestum est quantam habeant re­
pugnantiam cum dignitate Christi.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum Christus dederit Judae corpus suum
Conclusio est affirmativa, quam tenet Augustinus tract. 62 in
Joannem, et Chrysostomus Ilomil. 46 in Matthaeum, et Aymo I Cor. 11,
et Rcmigius super Matthaeum 26, et Leo papa in quodam sermone de
passione, et Bernardus sermone de hoc sacramento eucharistiae; item
Eugenius in cap. St sacerdos, de officio ordinarii. Solus Hilarius super
Matthaeum tenet oppositum.
Sed nota quod cum dicitur in evangelio quod Christus dedit ei buc­
cellam intinctam, non intelligitur de sacramento corporis. Ita in con­
cilio Bracarensi et Sardiccnsi, d. 2, ca. Cum omne, de consecratione,
d. 2. Potest vero probari eodem loco; nam ut colligitur ex Mat. 26 et
Luc. 22. consecrato calice ad omnes dixit Christus, accipite et bibite ex
eo omnes, inter quos erat Judas, ut patet ex contextu evangel ii, nam
postea dixit Dominus: Anien omen dico vobis, quod unus vestrum me
traditurus est. Et apud Lucam: Ecce manus tradentis me, mecum est
in mensa (v. 21). Ceterum de ordine servato in tota cena varias dicunt
sancti sententias. Tamen probabilior videtur esse Augustini, quod Chri­
stus eurrexit statim a cena et lavit pedes discipulorum, postea vero ite­
rum resedit, et prosequentibus cenam, scilicet cenantibus illis, consti­
tuit et dedit eucharistiae sacramentum. Et certe de calice dicitur post­
quam cenavit illum consecrasse. Ibidem etiam habuit partem sermonis
quem Joannes recitat, et tunc cum Joannes rogasset Christum de
proditore, sumpsit Christus de reliquiis mensae deditque Judae buc­
cellam intinctam, et post buccellam introivit in eum satanas.
• Quae sequuntur usque ad q. H2. a. 6. n. 10 desumpta sunt ex cod. ottob lat. 998;
desiderantur enim in cod. Ovctensi.

426

DOM I NICU8 B AXEZ

ARTICULUS TERTIUS

Utrum Christus sumpserit et discipulis dederit corpus suum
impassibile

Prima conclusio est negativa. Et ratio est quia ipsummet corpus
quod tunc habebat dedit.

Secunda conclusio: Christus dedit corpus suum sub sacramento
impassibili modo.
Nota quod hoc quod dicitur impassibili modo intelligcndum est sub
ista formalitate qualem est sub sacramento.

ARTICULUS QUARTUS

Utrum si hoc sacramentum tempore mortis Christi esset
consecratum moreretur ibi Christus

Prima conclusio: Quidquid pertinet ad Christum secundum quod
in se est potest attribui illi et in propria specie et in sacramento
existent!, v. gr. vivere, mori, dolere; et consequenter quaecumque con­
veniunt Christo per comparationem ad corpora extrinseca possunt ei
attribui in propria specie existent!, non animae prout est in sacramento,
v. gr. flagellari, conspui, crucifigi etc.

Secunda conclusio ad secundum: Si tempore passionis Christi
quando realiter sanguis fuit separatus a corpore consecraretur hoc
sacramentum, fuisset solum sub specie panis corpus, et sub specie
vini solus sanguis.
Si quaeras quomodo Christus potuit dolere in hoc sacramento, et
tamen solutione ad primum dicit divus Thomas quod non potuit pati,
cum tamen dolere sit pati: respondetur primo quod, quamvis concedatur
quod dolere sit pati, tamen pati importat relationem ad agens extrinsecum; dolere vero non importat illam relationem: quare nihil valet
consequentia. Respondetur secundo ct melius quod dolere est actio quae­
dam vitalis appetitus sensitivi, quae quidem praesupponit passionem
ab extrinseco laeeivo corpori. Unde illa est falsa, quod dolere sit pati.

QUAESTIO OCTOGESIMASECUNDA
De ministro hujus sacramenti

ARTICULUS PRIMUS

Utrum consecratio hujus sacramenti sit propria sacerdotis
Conclusio est afirmativa et certa secundum fidem et definita cap.
Firmiter et concilio Florentino, et est traditio apud omnes quod in
nullo casu aut necessitate potest alius quam verus sacerdos conficere
hoc sacramentum, quamvis haeretici nostri temporis velint quemvis de
populorum esse ministrum hujus sacramenti. Vide Waldensem lib.
de De sacramentis, cap. 28 ubi refert Wiclef dubitasse de veritate con­
clusionis divi Thomae. Sed Roffensis refert Lutherum affirmasse quem­
libet laicum, sive virum sive feminam, si est praedestinatus, habere
potestatem conficiendi hoc sacramentum. Sed tamen ajebat quod ad
evitandam confusionem oportebat ut Ecclesia designaret certos ministros.
Hanc autem haeresim probare intendunt ex illo Lucae 22 (v. 19) : Hoc
facite in meam commemorationem, ubi ad omnes loquebatur Christus
quasi instituens ministros. Item Joan 20 (v. 23) omnibus dicit : Et tfuorum remiseritis peccata etc.; et I Petri 2 (v. 9): Fos autem genus
electum, regale sacerdotium.
Ad primum respondetur quod ad solos Apostolos dicta sunt illa verba,
nam cum solis Apostolis discubuit Christus. Et similiter ad secundum
et tertium respondetur quod Petrus vocat regale sacerdotium populum
Christianum eo quod in populo Christiano sunt sacerdotes Christi, ita
ut a parte denominet totum, secundum Ex. 19 (v. 6). Eritis mihi regnum
sacerdotale, quae promissio ad ipsum populum refertur, et tamen constat
solos levitas ad sacerdotium fuisse assumptos. Alia explicatio est divi
Thomae ad secundum [ubi ait) quod omnis justus “habet spirituale
sacerdotium ad offerendum spirituales hostias”. Ceterum Soto d. 13
q. 1, a. 1 multis testimoniis utitur ut probet et confirmet in Ecclesia

428

DÛMINlCt’S BANKS

esse hierarchiam ecclesiasticam, quae consistit in distinctione ordinum
et ministeriorum. Haec tamen disputatio et confutatio haereticorum
magis pertinet ad materiam de ordine, de qua re vide concilium Tri­
dent inum sess. 23.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum plures sacerdotes possint unam et eamdem hostiam
consecrare
1. — Prima conclusio est affirmativa, immo de facto secundum
consuetudinem quarumdam ecclesiarum sacerdotes novi ordinati simul
eum episcopo consecrante concelebrant.

Secunda conclusio: Tunc non iteratur consecratio super eam­
dem hostiam, quia omnis intentio debet referri ad idem instans conse­
crationis.
2. — Circa istae conclusiones divi Thomae variae sunt sententiae.
Sed nota quod tripliciter potest contingere plures sacerdotes velle con­
currere ad consecrationem unius hostiae. Primo, si quilibet intenderet
consecrare suam partem, v. gr. si essent quinque et intenderet quilibet
consecrare quintam partem, non determinando illam in singulari. Et
tunc certum est quod nullus consecraret. Et ideo est quia nullus per
pronomen hoc determinaret materiam in singulari consecrandam. Si
tamen quilibet designaret unam partem quintam certam in singulari a
se consecrandam, tunc revera quilibet consecraret. Alio modo possent
concurrere plures sacerdotes cum intentione consecrandi copulatim, ita
ut nemo intenderet consecrare nisi simul aliis consecrantibus; et talis
intentio esset sacrilega, et secundum Soto ubi supra a. 1, nulla esset
consecratio. Sed tamen nobis videtur quod, si quilibet proferret veram
formam, consecratio esset valida, si quilibet habet intentionem conse­
crandi cum aliis cooperantibus. Et ratio est quia conditio de praesenti
et posita in actu non impedit efficientiam formae sacramrntalis, ut si
sacerdos diceret: si iste est panis triticeus, intendo consecrare, et cum
hac intentione profert, hoc est corpus meum, revera consecraret. Tertio
possent concurrere plures sacerdotes, ita ut quisque totalem et absolutam
intentionem haberet consecrandi. Et isto modo nemo dubitat quin, si
omnes eodem instanti terminent prolationem formae, vere consecrent.
Sed tota difficultas est quia terminare prolationem formae in eodem
instanti diffillimum est et raro continget. Et nihilominus omnes conse­
derant quando unus paulo post vel paulo ante quam alius terminat
prolationem formae. Est ergo prima opinio Durandi d. 13. q. 3 quod ille

Ql’AKNT. LXXXH, ART. 2

429

qui primum protulit formam solus consecrat. Et probat, quia non est
in potestate sacerdotis, si supra debitam materiam protulit debitam
formam, suspendere efficientiam formae in aliud tempus. Ergo statim
fit sacramentum. Eamdem sententiam tenet Soto [ubiJ supra.
Secunda opinio est Innocent» tertii lib. 4 De sacro altaris mysterio,
cap. 25, quam sequitur divus Thomas hic, quod in missa ubi ordinantur
sacerdotes simul omnes consecrant cum episcopo, et omnium intentiones
debent referri ad idem instans.
Cajetanus vero ait quod, supposita consuetudine Ecclesiae, maxime
etiam Romanae, quod novi sacerdotes debent proferre formam, sed tamen
non debent determinare intentionem ad consecrandum nec etiam ad
non consecrandum, sed debent intendere facere hoc quod Ecclesia vult
illis facere.
3. — Ex iis tribus opinionibus haec tertia videtur tutior ad praxim,
eo quod res dubia est valde. Et duae priores opiniones magnis argumentis
possunt impugnari, maxime supposita consuetudine Ecclesiae, quae
praecipit ut omnes proferant formam sacramentalem.
Arguitur enim primo contra opinionem Durandi ct Soti, sed magis
contra Sotum, nam Durandus consuetudinem non approbat, sed ait
ease periculosam et abolendam potius quam servandam. Est igitur
argumentum: Nam si solus ille qui primo profert formam consecrat,
continget quod ille non sit episcopus, sed aliquis sacerdos recens ordi­
natus; et tunc sequitur magnum inconveniens, quod sacerdos qui
consecrat sanguinem non sumat illum, quod est magnum inconveniens,
ut dixi q. 80, a. 12. Et similiter sequitur quod episcopus ipse qui non
consecrat sanguinem recipiat illum.
Contra secundam opinionem idem argumentum fieri potest. Nam
sacerdotes illi celebrantes et sacrificantes eum episcopo utramque spe­
ciem consecrantes, non recipiunt sacramentum nisi sub alia specie.
Arguitur secundo. Quia pari ratione posset sacerdos quilibet dum
missam celebrat suspendere post prolatam formam supra debitam mate­
riam effectum consecrationis, ita ut non esset hostia consecrata usque
ad quartam partem horae vel octavam.
Et propter haec argumenta videtur nobis opinio Cajetani tutissima.
Consequenter possumus | respondere] ad argumenta in favorem
secundae opinionis.
4. — Ad primum respondetur quod quando plures sacerdotes in illa
opportunitate accedunt ad consecrandum, debent omnes considerari
quasi unus sacerdos, et tunc sufficit quod aliquis illorum suscipiat
sanguinem.
Ad secundum respondetur quod omnes illae prolationes debent con­
siderari quasi una prolatio et per modum unius; et ita licitum erit

430

DOMIKICUS BASEZ

intendere consecraro in illo instanti in quo omnes finierint verba conse­
crationis; quod quidem instans paulo post prolationem aliquorum erit.
Sed etiam in baptismo potest aliquis proferre prius formam et paulo
post applicare materiam, et tunc est verum sacramentum. Materia et
forma sunt simul moraliter. Quemadmodum potest etiam aliquis sacerdos
intendere consecrare calicem per omnia verba quae communiter pro­
feruntur in consecratione calicis et non antea, scilicet per illa verba,
hic est calix etc. usque ad remissionem peccatorum; et tamen verba quae
praecedunt, hic est calix sanguinis mei, sufficientissimae sunt ad con­
secrandum. Ergo quemadmodum hic potest suspendi consecratio usque
ad alia verba quae non sunt simpliciter necessaria, poterit etiam suspendi
quando multi sacerdotes intendunt simul consecrare. Et sic potest
defendi opinio Innocent ii tertii et divi Thomae et consuetudo Ecclesiae.

ARTICULES TERTIUS

Utrum dispensatio hujus sacramenti pertineat ad solum
sacerdotem
1. — Prima conclusio: Ad sacerdotem pertinet dispensatio cor­
poris Christi.
Secunda conclusio, ad primum : Ad diaconum pertinet ex officio
dispensare sanguinem.
Tertia conclusio, ibidem : Non pertinet ad diaconum dispensare
corpus nisi in necessitate, hoc jubente episcopo vel presbytero.
2. — Nota primam conclusionem esse certam secundum fidem, ita ut
jure divino competat soli sacerdoti dispensare ex officio sacramentum
corporis. Et hoc probatur ex concilio Rhcmensi, et habetur de consecra­
tione (d. 2) ca. Pervenit, ubi non de novo statuitur conclusio, sed potius
oppositum tamquam horribile et detestabile censet sancta synodus, ct
ideo praecipit ne dc cctcro ministretur a laicis aut feminis sacramentum
corporis. Item videtur esse traditio apostolica semper in Ecclesia obser­
vata, juxta illud quod canitur in hymno: Sic sacrificium istud insti­
tuit etc.
3. — Circa secundam conclusionem nota antiquissimum morem fuis­
se in Ecclesia diaconos ministrare sanguinem in calice quando populus
communicabat sub utraque specie, ut legitur in Historia Lausiaca. Et
quamvis in ordinatione diaconi non fiat expressa mentio hujus officii,
tamen eo ipso quod diaconus efficitur proprius sacerdotis minister, ut
babetur ca. Diaconus d. 23, colligitur ipsum populo ministrare posse
calicem, propterea quod sacerdos non poterat convenienter utramque

ςυΛΚβτ. Lxxxn,

art.

3

431

speciem ministrare tantae multitudini. Sed certe potissima ratio in
hujusmodi rebus est usus Ecclesiae.
4, — Dubitatur circa primam conclusionem,, an solus proprius sacer­
dos possit dispensare corpus. Et respondetur quod tam humano jure
quam divino solus proprius vel ille cui a proprio fuerit commissum
potest dispensare corpus. Et quidem quod jure ecclesiastico hoc sit
tenendum, patet ex cap. Omnis utriusque. Item ex concilio Carthaginenso
primo ca. 7 et ex Clementina Dudum, de sepulturis. Quod autem sit
de jure divino probat Soto d. 13, q. 1, a. 3 quod sacramentorum
administratio est actus jurisdictionis: ergo requiritur ut minister habeat
jurisdictionem in eos quibus administrat hoc sacramentum vel jure
commune vel ex privilegio, sicut sunt religiosi, ut dicitur in cap.
Religiosi, de privilegiis. Sed haec ratio est intelligenda universaliter
quantum ad hoc quod sacramentum sit validum; hoc enim solum requi­
ritur ad sacramentum poenitentiae. Item intelligenda est de sacramentis
in quibus sacerdos debet proferre formam. Unde secundum opinionem
communem, sacramentum matrimonii ante definitionem concilii Tridentini licite poterant fideles coram testibus matrimonium contrahere, quod
erat verum sacramentum secundum opinionem communem. Praeterea
manifestum est quod, si aliquis veniat ad recipiendum baptismum, non­
dum habet Ecclesia jurisdictionem supra illum; nihilominus licitum est
illum baptizare. Ergo falsum est quod ratio praesupponit. Respondetur
quod ministerium sacramentorum vel praesupponit jurisdictionem in
ministrante, vel debet esse talis quod per ipsam administrationem com­
pletam proprie sacerdos baptizati dat saltem ex commissione.
5. — Dubitatur secundo circa secundam conclusionem, an si sacerdos
abesset, posset diaconus deferre eucharistiam infirmo urgente necessitate,
vel etiam in casu in quo sacerdos ex negligentia vel nequitia nollet
deferre sacramentum infirmo.
Respondetur quod in priori casu expresse divus Thomas 4 Sent. d. 13,
q. 1, a. 3, qla. 2 ait esse licitum, quia necessitas ipsa interpres est
voluntatis sacerdotis. Sed in secundo casu respondet Sotus ubi supra non
esse licitum repugnante sacerdote proprio diaconum deferre euchari­
stiam infirmo, sed poterit tunc sacerdotem fraternaliter corrigere. Cete­
rum notat nullatenus admittendum ut subdiaconus vel alius inferior
deferat eucharistiam ad infirmum, quia hoc nunquam est auditum in
Ecclesia, et multo minus quod refert Silvester verbo Eucharistia 3,
§ 4 ex opinione cujusdam asserentis in extrema necessitate laicum posse
eucharistiam infirmo deferre.
Nota etiam quod divus Thomas dicit in art. quod in necessitate
potest laicus de terra levare ; et ex consequenti colligimus quod potest
etiam reverenter servare dum opportunitas fuerit tradendi illud sa-

432

DOMINICUS BANEZ

cerdoti; immo etiam credimus quod, si uon aliter poteet reverenter
servari quin irreverenter tractaretur a sacrilegis vel alia de causa, quod
deberet fidelis illud manducare, quia in hoc nulla fit irreverentia sa­
cramento.
ARTICULUS QUARTUS

Utrum sacerdos consecrans teneatur sumere hoc sacramentum
Prima conclusio: Necesse est quod sacerdos consecrans sumat
integre hoc sacramentum; et est conclusio certa secundum fidem, ut
patet ex ca. Relatum, de consecratione d. 2, quod est cx concilio Tole­
tano 12 ca. 4. Et ratio optima est divi Thomae, quia quicumque sacrifi­
caverit, debet fieri particeps sacrificii. Exterius enim sacrificium, signum
est interioris sacrificii.

Secunda conclusio, ad tertium: Si miraculose corpus Christi in
altore sub specie carnis appareat aut sanguis in specie sanguinis,
non est sumendum, quia ea quae miraculose fiunt legibus non sub­
duntur. Consulendum tamen esset sacerdoti iterato consecrare ct sumere.
Ubi nota verbum consulendum, quo insinuatur non esse praeceptum,
nam miraculum absolveret sacerdotem a praecepto. Ceterum si post
consecrationem appareret esse venenum in hostia aut calice, tunc prae­
ceptum esset iterum consecrare et perficere sacrificium, quia tunc nul­
lum est miraculum quod deobliget sacerdotem.

ARTICULUS QUINTUS

Utrum malus sacerdos eucharistiae sacramentum consecrare |H>ssit
Conclusio est affirmativa, et certa secundum fidem. Et ratio est cx
Augustini testimonio quod refertur 1, q. 1, ca. Intra catholicam, et de
consecratione d. 2. ca. Utrum. Secundo probatur, quia ex eo quod aliquis
sit malus non desinit esse minister Christi, est enim character ordinis
indelebilis: ergo non desinit habere potestatem consecrandi. Item pro­
batur et confirmatur ex concilio Florentino, ubi asseritur sacramentum
tribus perfici: materia et forma et persona ministri cum intentione
faciendi quod Ecclesia facit, ubi etiam definitur quod ipse character
est indelebilis. Denique in concilio Constantiensi sess. 15 condemnantur
plurimi articuli Joannis Ilus in quibus asserebat per peccatum amitti
ministerium Christi, ut patet ibi in art. 8 et 12; sed multo clarius in
sess. 8 can. 4, ubi condemnatur error Wiclef dicentis, si sacerdos est in

ςΠΑΒβΤ. I.XXXU, ABT. 6

433

peccato mortali non consecrat nec baptizat. Contra quem errorem vide
Waldensem De sacramentis, cap. 7. Sed hacc disputatio pertinet ad
materiam de sacramentis in communi.

ARTICULUS SEXTUS

Utrum missa mali sacerdotis minus valeat quam sacerdotis boni

1. — Prima conclusio: Quantum ad sacramentum non minus
valet missa sacerdotis mali quam boni. Ratio est quia uterque idem
conficiunt sacramentum.

Secunda conclusio : Oratio quae fit in missa considerata ut habet
efficaciam ex devotione sacerdotis magis fructuosa est quae sit a
meliori sacerdoti
Tertia conclusio: Si oratio eadem consideretur in missa inquan
*
tum profertur a sacerdote in persona totius Ecclesiae, quantum ad
hoc fructuosa est oratio sacerdotis peccatoris, non solum in mis­
sa, sed etiam in aliis officiis ecclesiasticis.
2. — Circa istas conclusiones est dubium, an omnibus bene pensatis
simpliciter loquendo, missa boni sacerdotis vel melioris magis valeat
quam missa minus boni aut mali sacerdotis.
Et arguitur primo pro parte negativa. Pars enim affirmativa praesupponit quod missa mali sacerdotis aliquid valeat. Est igitur argumen­
tum: Oblatio mali sacerdotis mala est: ergo missa illius nihil valet apud
Deum. Consequentia patet, quia idem est oblatio et missa. Antecedens
vero probatur. Quia oblatio importat actionem offerentis; sed actio
offerentis est peccatum mortale quia est sacrilegium : ergo.
3. — Secundo arguitur. Meritum sacerdotis non pertinet ad rationem
vel integritatem missae: ergo missa non amplius valebit si offeratur a
meliori vel bono ministro quam a minus bono vel malo. Probo antecedens,
quia integritas et perfectio missae simpliciter consideratur cx valore
rei oblatae ct dignitate principalis offerentis. Sed res oblata est Christus
in sacramento, et idem est sacerdos principalis offerens. Ergo non habet
missa majorem valorem sive ab uno sive ab alio ministro offeratur. Et
confirmatur. Quia quando aliqua actio procedit ab aliquo solum secun­
dum rationem instrumenti, non consideratur valor et perfectio actionis
nisi ex parte principalis agentis perfecti et etiam ex parte instrumenti
ut pure instrumentum est. Sed ex parte principalis agentis qui est Chri­
stus nulla missa magis valet quam alia ; ex parte vero instrumenti
inquantum habet rationem instrumenti omnes sacerdotes sunt aequale,
quia habent aequalem characterem et intentionem consecrandi et offe28

434

DOMINICUS BA NEZ

rcndi. Ergo simpliciter loquendo nulla missa magis valet quam alia.
Probo minorem quia bonitas sacerdotis non consideratur ut virtus instru­
menti ad effectum principalis agentis, sed sola intentio ministri faciendi
quod Christus intendit facere.
4. — Tertio arguitur. In ratione sacramenti non plus valet missa ab
uno ministro quam ab alio: ergo nec in ratione sacrificii plus valet.
Probatur consequens, quia idem sacramentum cum tota sua dignitate
est sacrificium quod offertur. Et confirmatur. Nam divus Thomas in
articulo pro eodem visum est reputasse sacramentum et sacrificium,
distinxit enim in missa duo: alterum scilicet sacramentum, alterum ipsae
orationes quae fiunt in missa. Tunc est argumentum: orationes quae
fiunt in missa non sunt ipsa nec partes missae : ergo non propterea missa
boni erit melior quam missa mali sacerdotis.
5. — Arguitur quarto. Missa secundum se est infiniti valoris, limita­
tur autem effectus ex parte recipientium fructum secundum illius dis­
positionem. Ergo missa minus boni aut mali sacerdotis non minus valet
iis pro quibus offertur, vel quando etiam offeruntur cum sacerdote et
per sacerdotem tamquam per ministrum, quam si minister esset bonus
vel melior. Patet consequentia, quia malitia ministri nihil tollit de bona
dispositione illius quam quomodolibet se applicat ad ipsam missam.
6. — Quinto arguitur. Nam si aliqua ex parte missa boni sacerdotis
plus valeret quam mali, maxime cx parte orationum quae dicuntur in
missa. Sed illae orationes, etiamsi sint partes missae, funduntur tamen
nomine Ecclesiae a membro. Ergo non minus valent illis pro quibus
funduntur ex eo quod proferantur a malo ministro.
7. — De hoc dubio est opinio Scoti d. 13, q. 2 ad 3 principale ubi
ait, quod plus valet missa oblata a meliori sacerdote quam a minus bono
et plus a bono quam a malo, etiamsi consideretur valor ex parte Ecclesiae
in cujus nomine offertur. Et ratio Scoti est quia meritum Ecclesiae non
est idea abstracta ab individuis,, sed est meritum quoddam applicatum
per istum ministrum : ergo quanto minister fuerit melior, tanto plus pro­
derit missa illis pro quibus offertur.
Alia sententia est Soti d. 13, q. 1, a. 6, quod missa boni sacerdotis
simpliciter loquendo et absolute omnibus bene pensatis melior est quam
mali. Pro cujus explicatione notat primo quod ad hujus sacrificii valorem
aestimandum non est habenda ratio illarum actionum quas sacerdos
praeter Ecclesiae institutum adhibet. Notat secundo quod orationes
missae quae sunt ex Ecclesiae instituto ejusdem valoris sunt in malo
sacerdote, et hoc dicit sufficere ut simpliciter loquendo melior sit miæa
boni quam mali sacerdotis.
Contrariam sententiam dicitur tenere Cajetanus in isto loco, scilicet
quod simpliciter tanti valoris est missa mali quam boni sacerdotis, quo-

QUAEST. LXXXI1, ART. 6

435

niam utcrquc est minister Ecclesiae. Sed certe Cajetanus in fine com­
mentarii asserit quod simpliciter est melior missa boni sacerdotis, quia
undique concurrit meritum, scilicet, ex persona Ecclesiae et ex persona
propria.
8. — Pro decisione nota primo quod nomen mirn quibusdam videtur
esse latinum a verbo mitto, quasi mittere orationem et sacrificium ad
Deum ex parte Ecclesiae per ministrum. Sed tamen nobis probabilius
videtur quod hoc nomen sit hebraicum, nam hebraice dicitur mizea et
Deut. 16 (v. 10) ubi nos legimus spontaneam oblationem, hebraice dici­
tur mizea. Nihilominus in Ecclesia Christi nomine missae intelligitur non
solum ipsum sacramentum et sacrificium, sed etiam omnes aliae obla­
tiones et lectiones sacrae quae in celebratione missae proferuntur. Hoc
patet ex communi modo loquendi fidelium non judicari adesse toti mis­
sae qui non adest a principio orationum usque ad finem. Et in ca.
Missas, de consecratione d. 1 satis datur intclligi quod isaemet orationes
dicuntur missae, maxime quod olim distinguebatur missa catechumeno­
rum. quae erat usque ad evangelium decantatum, a missa baptizatorum
quae continebat reliquum.
Nota secundo quod, sive hoc modo sive alio explicetur nomen missae,
potissimum tamen quod est in missa est ipsum sacramentum quod of­
fertur prout est sacrificium a sacerdote. Reliquae vero orationes et lectio­
nes eatenus sunt et dicuntur partes missae quatenus diriguntur ad
ipsum sacrificium quod est sacramentum. Nec enim divus Thomas
distinxit in hoc art. sacramentum a sacrificio, sed ab orationibus quae in
missa fiunt. Ergo cum dixerit quod in missa duo possunt considerari:
aliud quod est principale, scilicet ipsum sacramentum, ct orationes,
necessc est ut intelligainus nomine sacramenti ipsum sacrificium inquan­
tum est res quae offertur. Sic enim ad missam pertinet et non aliter
eo quod nomine missae intelligitur sacrificium.
9. — Sit prima conclusio: Certissimum est quod missa, si conside­
ratur ex parte ipsius sacramenti quad est sacrificium oblatum, non est
melior ab uno ministro quam ab alio. Probatur, quia valor ipsius sacra­
menti et rei contentae scilicet Christus immolatus non est major in una
quam in alia. Item probatur ex ca. Multi 84, 1, q. 1 ex divo Gregorio,
quod recitatur a divo Thoma in primo argumento, ct in solutione ad
primum dicit quod Gregorius loquitur quantum ad sanctitatem sacra­
menti. Probatur praeterea ex illo 1 Cor. 1 (v. 13) : Nunquid Paulus pro
vobis crucifixus estf etc. ubi Apostolus docet nihil referre quod baptis­
mus ab uno ministro vel ab alio conferatur, quia baptismus non habet
virtutem ex meritis alicujus sancti aut ministri boni. Unde sanctus
Thomas doctor Ecclesiae solum posuit differentiam inter sacramentum
baptismi et missam ex parte orationum quae fiunt in missa ; et quantum

436

DOMINICUS BANKZ

ad hoc dicit quod non est simile sacramentum baptismi, in quo non fiunt
solemnes orationes pro omnibus fidelibus. Intelligit ergo divus Thomas
quod sacrificium missae prout est sacramentum quod offertur non ma­
gis valet ab uno ministro quam ab alio.
Secunda conclusio: Si valor sacrificii consideretur in ordine ad ef­
fectum ad quod ordinatur dum offertur tam pro vivis quam pro de­
functis, plus valet et prodest eis pro quibus offertur ceteris paribus
quando a bono ministro offertur quam a minus bono vel malo. Haec
probatur ex divo Thoma supra, q. 79, a. 5, ubi distinguens in hoc sacra­
mento rationem sacrificii a ratione sacramenti, dicit quod inquantum
est sacrificium, “quamvis ex sui quantitate sufficiat ad satisfaciendum
pro omni poena, tamen haec oblatio fit satisfactoria illis pro quibus
offertur vel etiam offerentibus secundum quantitatem suae devotionis".
Item dicit quod “in satisfactione magis attenditur affectus offerentis
quam quantitas oblationis”. Hinc ergo est argumentum: minister me­
lior et eum meliore dispositione offerens hoc sacrificium, melius deter­
minat effectum sacrificii non solum pro seipso, sed etiam pro illis pro
quibus obtulit. Ergo missa oblata ab illo plus prodest his pro quibus
offertur quam si offeratur a minus bono vel malo ministro. Et confir­
matur specialiter ex eo quod dicit ibi divus Thomas, quod in satisfa­
ctione magis attenditur affectus offerentis quam quantitas oblationis.
Ergo si sacerdos offerens habeat meliorem affectum, magis proderit
oblatum sacrificium ad satisfactionem pro poena debita ab illis pro qui­
bus offertur, quam si minus bonum aut malum affectum haberet.
Ceterum cum divus Thomas dicit quod in satisfactione magis atten­
ditur affectus offerentis quam quantitas oblationis, non excludas
Ecclesiam offerentem ct ipsum Christum, qui est summus sacerdos et
offerens semetipsum per ministerium sacerdotis in sacramento; sed
solum contendimus probare quod cum ex parte Christi offerentis hoc
sacrificium et ex parte ipsius qui offertur habet infinitam virtutem,
nccessc est determinare effectum illius per devotionem illorum pro qui­
bus offertur vel qui offerunt. Cum igitur cx parte illorum pro quibus
offertur sint aliquando cetera paria, asserimus quod plus proderit eis
missa ad satisfactionem et impetrationem si a meliori ministro offeratur
quam si a minus bono vel malo.
Hanc conclusionem probat etiam ratio Scoti, quamvis ipse fallatur
in hoc quod existimat solum meritum ministri reputari meritum Eccle­
siae in hac missa vel in illa. Melius ergo dicit Cajetanus quod parte viva
ministrante, melior sit simpliciter missa, quia undique tunc concurrit
meritum, scilicet ex persona Ecclesiae et ex persona ministri. Intelligit
ergo quod abundantior effectus sacrificii provenit a meliori ministro
offerente et applicante sacrificium. Et ita expresse dicit Soto supra

QüAKST. LXXXII. ART. 6

437

quod, licet meritum Ecclesiae sit in personis Christianae reipublicae,
nihilominus applicatur per istum ministrum. Quare applicatio et oblatio
sacrificii non est tanti valoris dum fit per pravum sacerdotem. Et confir­
matur ex ea. Ipsi sacerdotes 91, 1, q. 1 ubi dicitur quod quanto sacer­
dotes fuerint digniores, tanto facilius in necessitatibus pro quibus cla­
mant exaudiuntur. Et certe sermo est de sacerdotibus quatenus sunt
ministri Ecclesiae, alias non magis de sacerdotibus quam dc laicis dictum
fuisset quod facilius exaudiuntur.
Tertia conclusio: Cum divus Thomas inquit quod cx parte oralionum quae in missa fiunt etc., intellexit nomine orationis non solum vo­
calem orationem, sed simul etiam mentalem cum devotione sacerdotis
orantis, aut etiam totius Ecclesiae, in cujus persona proferuntur ora­
tiones vocales a sacerdotibus. Hoc patet cx dictis a divo Thoma 2 et 3
conclusione.
Quart» conclusio: Missa melioris sacerdotis est magis fructuosa non
solum ex parte operantis, sed etiam ex opere operato eorum pro quibus
offertur. Haec videtur sequi cx secunda conclusione nostra. Nam si
tantum ex opere operantis prodesset magis quam mali, non determi­
naretur effectus sacrificii per majorem devotionem ministri simpliciter
ex secunda conclusione divi Thomae in art., ubi ait quod “missa me­
lioris sacerdotis magis est fructuosa” inquantum habet efficaciam ex
devotione sacerdotis orantis. Si autem solum ex opere operantis proveni­
ret major fructus, non diceretur quod oratio quae fit in missa magis
prodest.
Et confirmatur. Quia hic loquitur divus Thomas de sacerdote in­
quantum minister est, et ait quod ad rationem ministerii sacrificandi et
offerendi prodest devotio ministri ad majorem fructum ex missa perci­
piendum. Si autem solum prodesset bonitas ministri ex parte operantis,
non magis prodesset ex hac parte dum ministrat offerendo sacrificium
hoc quam si oraseet cum eadein devotione personali ante missam. Dicen­
dum ergo quod fructus ministri major est a bono ministro quam a malo
quantum attinet ad ministrandum eucharistiam inquantum sacrificium.
Et hoc est peculiare ministerio hujus sacramenti inquantum est sacri­
ficium, nam in ministerio aliorum sacramentorum non amplius prodest
bonitas ministri ad effectum ministerii ut sic quam si esset malus mi­
nister. Si quid autem prodest bonitas ministri erit cx opere operantis,
quia sacerdos impetrat ct meretur quod Deus disponat hominem rece­
pturum sacramenti effectum ut abundantiorem recipiat. Quod si rece­
ptivus sacramenti non sit melior dispositus, nunquam majorem gratiam
recipiet a meliori ministro, ut patet ex parvulis qui baptizantur. Sed
tamen respectu fructus sacrificii multum prodest ei pro quo offertur
bonitas ministri. Nam cum eadem dispositione recipiet majorem sa-

438

DOMINICUS BANK/.

tisfactionem ex ipsa missa oblata a bono ministro quam oblata a malo.
Et haec sententia confirmatur ex sollicitudine quam habet Ecclesia quod
tempore [quo] sunt ordinandi ministri tunc etiam celebrantur jejunia
ecclesiastica quatuor temporum.
10. — Ad argumenta. Ad primum respondetur distinguo antecedens.
Potest enim oblatio dupliciter considerari. Uno motio ut est actus quidam
humanus cujus causa principalis est ipse sacerdos, et sic potius est
ipsa oblatio. Alio modo potest considerari ut est actus ministerialis
tantum; et sic non habet rationem peccati sed nec virtutis religionis,
quemadmodum si aliquis dat eleemosynam per malum ministrum est
actus misericordiae virtutis, quamvis sit peccatum ex parte intentionis
ministri, qui dat eleemosynam propter malum finem ·. Quando igitur
ipse minister digne offert sacrificium, tunc ipsa oblatio est bona
bonitate virtutis religionis, et sacrificium quod per illum offertur
fructuosius est ad satisfaciendum et impetrandum pro aliis. Et hoc
est quod beatus Thomas docet in solutione ad tertium, “quod per
virtutem Spiritus Sancti... fit quod bonum privatum quod est in
missa sacerdotis boni est fructuosum aliis, malum autem privatum
unius hominis non potest alteri nocere, nisi per consensum illius, ut
inquit Augustinus lib. 2 Conlra Parmcnianum", cap. 2. Et Soto ita
intelligit beatum Thomam solutione ad 3 sicut intelligimus et expli­
cavimus.
11. — Ad secundum respondetur concedo antecedens. Sed inde non
sequitur quod missa per meritum sacerdotis oblata non plus prosit quam
si sacerdos nullum haberet meritum, quia bonus sacerdos melius appli­
cat sacraficium. Ad confirmationem respondetur quod instrumentum
melius dispositum solet esse causa perfectioris effectus ab agente pro­
ducti. Quamvis enim dignitas sacerdotis non conferat virtutem sacri­
ficio quod offertur, facit tamen oblationem sacrificii esse meliorem et
per consequens majorem fructum applicat sacrificii. Ceterum non est
eadem ratio respectu concursus sacerdotis ad consecrandum quia, ut
beatus Thomas dixit supra, q. 79, a. 5, in satisfactione attenditur ef­
fectus offerentis, quod non habet locum in operatione sacramentorum.
Cujus rationem possumus assignare quia consecratio non significat
actum alieujus virtutis, sed solum potestatis; sacrificatio vero seu oblatio
dicit actum virtutis religionis. Et quia sacrificium fit per oblationem,
quanto oblatio fuerit melior, erit major effectus sacrificii. Ceterum quia
sacramentum ipsum efficitur per consecrationem sacerdotis, quae se­
cundum se non dicit actum virtutis, impertinens est tam ad perfectionem
• Quae sequuntur in hoc articulo usque ad verba Ex hac doctrina, prope finem,
sunt ex cod. Ovetcnsi.

QUAEST. LXXX1I, ART. 6

439

sacramenti quam ad effectum ipsius quod consecratio sit a bono vol
malo ministro.
Et per hoc patet etiam ad tertium.
Potest etiam assignari alia ratio optima. Quia per bonitatem ministri
non perficitur significatio sacramentorum aut forma sacramentalis, ac
per consequens nec effectus erit perfectior, eo quod sacramenta efficiunt
quod significant; at vero per devotionem ministri perficitur oblatio
sacrificii, ac per consequens effectus sacrificii.
Ad confirmationem respondetur quod, quamvis idem sit sacramentum
et sacrificium in missa, est tamen idem materialiter, differunt tamen
formaliter. Nam ipsummet sacramentum eucharistiae habet rationem
sacrificii ut est objectum oblationis, quia est actus offerentis. Sed ora­
tiones, quamvis non sit partes sacrificii, tamen per eas offertur sacri­
ficium; et ideo quanto fuerint meliores orationes, erit melior oblatio
et major fructus sacrificii. At vero sacramentum dicitur quatenus est
terminus consecrationis per formam, hoc est corpus meum.
Ad quartum respondetur quod, quamvis missa sit infiniti vaioris ex
parte rei oblatae, limitatur tamen effectus quantum ad maximum ex
parte offerentium. Et ideo quando sacerdos fuerit melior et dignior,
melius offert.
Ad quintum respondetur concedo majorem et minorem; negatur ta­
men consequentia, quia non solum offeruntur orationes nomine Eccle­
siae, sed etiam ministri qui est membrum vivum Ecclesiae.
12. — Ex dictis sequi videtur unum corollarium : quod quando
Ecclesia militans fuerit sanctior, plus proderit sacrificium missae illius
pro quibus offertur tam per modum satisfactionis quam per modum
impetrationis ct suffragii. Probatur consequentia. Nam si missa a me­
liori ministro plus valet quam a minus bono, plus etiam valebit quando
offertur nomine Ecclesiae sanctioris quam minus sanctae. Probatur
consequentia, quia dignitas oblationis non minus immo magis conside­
ratur ex parte Ecclesiae quam ex parte unius membri qui est minister.
Hoc corollarium concedit Gabriel Super canonem missae, lec. 26. Sed
Soto ubi supra in fine articuli fatetur se nihil certi posse affirmare, quia
inquit : “licet per impossibile nulla esset in tota Ecclesia persona grata
Deo, nihilominus missa haberet suum valorem”. Sed certe ista ratio non
probat contrarium corollarii praedicti. Haberet enim missa suum valo­
rem, sed non tantum sicut modo quantum [ad] effectum. Nas ergo
dicimus probabiliter quod missa quantum est ex parte Ecclesiae in cu­
jus nomine offertur, ut in pluribus magis valet quotidie. Et probatur.
Quia missa non solum offertur nomine Ecclesiae militantis, sed etiam
triumphantis eo quod, quamvis sancti in gloria non sint in statu merendi,
sunt tamen in statu impetrandi et offerendi sacrificium quod offertur in

440

DOMINICrS RAKES

Ecclesia militanti. Et probatur ex canone missaé: Communicantes st
memoriam vonerantes, in primis gloriosae semperque Virginis Ma­
riae etc. Et paulo post: quorum meritis precibusque concedas. ut in
omnibus protectionis tuae muniamur auxilio. Et paulo post : Hanc igitur
oblationem servitutis nostrae, sed et cunctae familiae tuae; ubi nomine
familiae non est quare non intelligamus etiam familiam quae in caelo
est. Et denique confirmatur ex quadam collecta in missa de S. Magda­
lena: “Hanc nostrae oblationis hostiam, terribilis et piissime Deus,
beata Maria Magdalena suarum precum cumulet incrementis, ct ad salu­
tem nobis venire deposcat” ·. Ex hac doctrina sequitur quod, quamvis
modo Ecclesia non sit tam sancta sicut oliin, tamen non inde colligitur
quod missa minus valeat, quia offertur etiam nomine Ecclesiae triunphantis. Sequitur secundo quod non semper missa aequaliter valet qua­
tenus offertur nomine Ecclesiae, sed potest plus minusve valere
secundum majorem vel minorem sanctitatem Ecclesiae militantis ceteris
paribus ex parte triumphantis.

ARTICULUS SEPTIMUS

Utrum haeretici, schismatici et ex com municati possint consecrare

Prima conclusio : Sacerdotes haeretici, schismatici et excommu­
nicat! vere consecrant. Ratio est quia consecratio est actus consequens
potestatem ordinis; et illi non amittunt characterem indelebilem: ergo
ei adsit legitima materia et forma, vere consecrant.

Secunda conclusio: Isti omnes peccant consecrando, et ideo
fructum sacrificii non percipiunt, quod est sacrificium spirituale.
De materia hujus articuli dictum est q. 64, a. 5 et 6, de sacramentis
in communi, et vide Soto 4, d. 1, q. 5, 5.

ARTICULUS OCTAVUS

Utrum sacerdos degradatus possit hoc sacramentum conficere

1. — Prima conclusio est affirmativa.
Secunda conclusio, in solutione ad 3: Degradatis aufertur executio sui ordinis quasi in perpetuum.
Nota quod prima conclusio est contra Magistrum Sent. 4, d. 18, cap. 4
et contra Glossam super ca. Accedens, d. 50. Nihilominus conclusio
• Hinc usque nd finem hujus quaest. 82, quod deest In codice Ovetensl. suppletur
ex cod. ottob. Jnt. 998.

QVAEST. l.XXXIi, ART. 8

441

videtur certa secundum fidem. Et probatur ex testimoniis Augustini quae
divus Thomas attulit. Et ratio theologica demonstrat conclusionem.
Character sacramental is est indelebilis, haec est de fide: ergo sacerdos
etiam degradatus, si habet legitimam materiam, potest consecrare. Patet
consequentia, quia sacramentum constat ex materia et forma et inten­
tione ministri, ut definitur concilio Florentino.
2. — Dubium est circa istum articulum et praecedentem : utrum sa­

crificium eorum qui sunt praescisi ab Ecclesia proficiat eis pro
quibus offertur.
Et pro [parte] negativa arguitur primo; preces in missa debent fieri
nomine Ecclesiae. Sed haeretici non offerunt nomine Ecclesiae. Ergo
orationes illorum in missa nihil prosunt aliis pro quibus offerunt.
Arguitur secundo. Ecclesia non intendit per tales ministros offerre
sacrificium: ergo nullius valoris est illorum sacrificium. Antecedens
probatur, quia alias Ecclesia consentiret malis operibus illorum, et etiam
quia Ecclesia expresse prohibet nc tales offerant sacrificium.
Arguitur tertio. Qui petunt ab hujusmodi ministris offerri sacri­
ficium et etiam qui intersunt mortaliter peccant: ergo nihil illis proderit
sacrificium. Confirmatur. Quia multi haeretici sunt qui negant verita­
tem corporis et sanguinis in sacramento. Item negant offerri sacrificium
Deo in missa. Ergo impossibile est quod isti sua missa aliquid prosint
aliis per modum sacrificii. Et confirmatur secundo. Sacramentum eucha­
ristiae non habet rationem sacrificii ex eo quod consecratur et sumitur;
sed haeretici nihil alliud faciunt quam consecrare et sumere : ergo nul­
lum offerunt sacrificium.
3. — Ad hoc dubium respondet Scotus d. 13, q. 1, a. 8 et dicit primo,
quod cum aliquis ignorans sacerdotem esse praeseisum aut haereticum
petit ab eo offerri sacrificium pro se, ct ipse praescistis consecrat inten­
dens facere quod Ecclesia catholica facit, tunc prodest missa haeretici
ei qui petit sacrificium. Et probat quia, quamvis haereticus non credat
illic esse corpus et sanguinem, tamen in persona Christi intendit facere
quod facit. Cum igitur consecratio ct sumptio sacramenti sint substan­
tia sacrificii, sequitur quod tale sacrificium prosit illis pro quibus offer­
tur, si sint in gratia. Et confirmatur ex doctrina divi Thomae in art. 6,
ubi universaliter determinat quod missa mali ministri est fructuosa.
Secundo dicit [Scotus] quod quantum ad preces quas haeretici fundunt
in missa, res sibi dubia est et unquam potest dici, scilicet quod nihil
prosint, quia neque ex parte praescisi habent valorem nec ex parte
Ecclesiae, eo quod Ecclesia non intendit orare per tales ministros. Po­
test etiam dici quod aliquid valent preces illae, quia Ecclesia praescin­
dendo illis ministris non potest facere quin si de facto sacrificent, utan­
tur potestate Ecclesiae in fundendis precibus.

442

DOMINICUS BASEZ

4. — Pro decisione sit prima conclusio: Si haereticus sacerdos inten­
dit facere quod Christus fecit, etiamsi ipse non credat panem transsub·
stantiari in corpus Christi et vinum in sanguinem, tamen vere consecrat.
Ratio est quia ex parte ministri solum requiritur intentio, non fides. Et
hacc conclusio patet etiam ex dictis de sacramentis in communi ct de
baptismo.
Secunda conclusio: Non eo ipso quod sacerdos haereticus consecrat
et recipit sacramentum offert sacrificium. Haec probatur primo quia,
ut videbimus quaest. sequenti art. 1, non est sufficiens ad rationem sa­
crificii consecrare sacramentum et sumere, nisi sit oblatio ; quamvis Scotus ubi supra dicat quod substantia sacrificii in eo consistit. Quod si
ita esset, sequeretur quod ipsa consecratio sit pars essentialis hujus sacri­
ficii, ct sumptio sit alia pars, ac per consequens sequeretur quod etiam
populus sacrificaret quando sumit sacramentum non solum spiritualiter, sed etiam visibiliter sub sacramento, quamvis non ita integre sicut
sacerdos qui consecrat. Sed de hoc quaest. sequenti. Interim tamen pro­
batur secundo conclusio: quia haereticus consecrans potest habero inten­
tionem non offerendi sacrificium: ergo revera non offert sacrificium.
Patet consequentia, quia de ratione sacrificii est ut offeratur. Sed non
offertur nisi per intentionem sacerdotis. Ergo si non habeat intentionem
non offert. Et confirmatur. Si ille non haberet intentionem consecrandi
non consecraret, etiamsi proferret formam. Ergo si non habet intentio­
nem sacrificandi, quin potius habet contrariam, non sacrificat.
Tertia conclusio: Si sacerdos haereticus habeat intentionem faciendi
per omnia quae Christus fecit, et exerceat aliquid quod pertineat ad
rationem sacrificii, vere sacrificat, etiamsi non credat esse sacrificium.
Et probatur quia tunc in persona Christi offert sacrificium, si vere con­
secrat sacramentum, quod tamen non credit esse verum sacramentum vel
continere Christum.
Quarta conclusio: Proportionabilitcr potest dici quantum ad ora­
tiones, si quas nomine Christi fundit haereticus in celebratione missae,
quod illae orationes aliquid valent iis pro quibus funduntur in virtute
et persona Christi.
5, — Ad argumenta. Ad primum ct secundum dicitur quod sufficit
ut orationes illae fiant in nomine et in persona Christi ut aliquid prosint.
Et fortassis haec est intentio interpretative Ecclesiae, quamvis prohibeat
per sententiam excommunicationis tales ministros missam celebrare.
Si tamen celebraverint, Ecclesia intendit quod intendit Christus.
Ad tertium respondetur quod nihil prodest sacrificium eis qui petunt
illud ab haereticis celebrari, quoniam peccant mortaliter.
Ad quartum respondetur quod non requiritur fides ministri, dum­
modo intendat facere quod Christus fecit.

QUABST. Ι.ΧΧΧΠ, ART. 9

443

ARTICULUS NONUS

Utrum liceat ab excommunicatis vel haereticis seu peccatoribus
communionem recipere et eorum missam audire
1. — Prima conclusio: Non licet a praedictis communionem ac­
cipere aut eorum missam audire. Ratio est quia hoc esset communicare
malis operibus eorum.

Secunda conclusio: Differentia est inter haereticos, schismati­
cos et excommunicatos ex una parte, et alios peccatores ex alia,
quod illi sunt per sententiam Ecclesiae executione consecrandi
privati.
Hinc sequitur tertia conclusio: Usque ad sententiam Ecclesiae
licitum est ab aliis peccatoribus communionem recipere et eorum
missam audire. Hanc probat divus Thomas ex testimonio expresso
Augustini quod habetur in Glossa super illud I Cor. 5 (v. 11): Cum
ejusmodi nec cibum sumere.

Quarta conclusio: Non est licitum audire missam sacerdotis
concubinarii cujus peccatum est notorium secundum se, vel per
sententiam contra convictum vel confessum.
2. — Adverte circa primam conclusionem non esse intelligendam
universaliter de singulis peccatoribus quae continentur in hoc articulo,
sed juxta explicationem secundae conclusionis et quartae. Item adverte
cum Cajetano quod multae disputationes et canones de participantibus
in sacramentorum perceptione et in divinis cum excommunicatis jam
modo conceditur omnibus fidelibus ut possint participare cum excom­
municatis. nisi in duobus casibus: si fuerint nominatim denuntiati, vel
notorie percusserint clericum. Et ut refert divus Antoninus 3 p.. tit. 26,
Martinus quintus confirmavit illud statutum sub praedicta forma ; nihil
amplius adjecit.
Sed pro intellectione hujus doctrinae et communiter divi Thomae
nota tria cum Soto ubi supra, art. 2. Primum est quod evitare peccatores
duplici jure teneri possumus, scilicet naturali et positivo. Rursus natu­
rali jure ex cuadruplici causa possumus: primo ne simus fautores pec­
catorum; secundo causa correctionis fraternae, ut scilicet erubescat
peccator videns alios ab illius consortio separari; tertio ad evitandum
scandalum ; quarto quando peccatum esset in perniciem reipublicae,
tunc enim non solum tenemur recedere ab hujusmodi, sed etiam illos
accusare.
Nota secundo quod, quamvis sint particulares prohibitiones de juro
positivo ne fideles communicent cum quibusdam criminosis, nihilominus

444

DOMINICIS RAKM

Ecclesia non intendit tollere obligationem in aliis casibus in quibus
jus naturae obligat ut vitemus aliquos criminosos.
Nota tertio quod prima conclusio divi Thomae sub illa gcneralitate ut
universos excommunicatos evitare teneamur vera fuit secundum jura
antiqua quae illo tempore habebant suum vigorem. Ceterum post prae­
dictum statutum concilii [ Constantiensis] tantum in illis duobus casibus
tenemur evitare excommunicatos. De cujus statuti explicatione vide
Satum d. 1, q. 5, a. 6.
3. — Ex dictis sequitur quod haereticos et schismaticos jure quidem
naturae et divino vitare tenebimur propter praedictas causas, non autem
propter quod sunt excommunicati, nisi tamen fuerint nominatim con­
demnati de haeresi et schismate aut apostasia. Tunc enim censentur no­
minatim denuntiati et excommunicati sicut et omnes illi qui per sen­
tentiam fuerint pronuntiati et condemnati de aliquo crimine cui ipso
'jure est connexa excommunicatio. A degradatis vero et ab iis qui per
publicam sententiam sunt suspensi et ab irregularibus non est licitum
sacramenta recipere, quamvis sint excommunicati. Et ratio est quia, ut
inquit Soto supra, concilium Constantiense solum loquitur de excom­
municatis, et concilium illos concessit indulgentiam et fecit exceptionem
illam; non autem derogat antiqua jura circa alios ministros aliis cen­
suris irretitos. Ceterum quantum ad concubinarios notorios jam cessavit
censura ca. Nullus [ôwi], d. 32, quia olim excommunicati erant et
sic tenebamur eos vitare. Sed Navarro in suo Manuali cap. 27, n. 24S
ait quod sunt irregulares sacerdotes notorii concubinarii ; et probat ex
cap. finali de temporibus ordinationum. Sed certe in illo cap. nulla fit
mentio de concubinariis, sed solum de adulteris. Quapropter nisi sit
expressa alibi in jure, hujusmodi irregularitas non incurritur. Et conse­
quenter dicimus quod non tenemur jure positivo vitare ministros
suspensos aut irregulares, quia hoc non invenitur expresse in jure. Aliud
est si aliquando concurrat aliqua ex quatuor rationibus propter quas
diximus quod jure naturae tenemur evitare peccatores ministros.

ARTICULUS DECIMUS

Utrum Liceat sacerdotibus omnino a consecratione eucharistiae
abstinere

Prima conclusio [est] negativa. Ratio est quia unusquisque tene­
tur uti gratia sibi data cum fuerit opportunum.

Secunda conclusio: Videtur quod sacerdos teneatur [celebra­
re] saltem in praecipuis festis et maxime in illis diebus in quibus

QOAEOT. I.XXXU, ART. 10

445

fideles communicare consueverunt. Haec conclusio non probatur a
divo Thoma, sed potius arbitria est.

Tertia conclusio, ad primum : Sacerdos ex ordine suscepto obli­
gatur offerre Deo sacrificium. Ista conclusio potius est ratio primae
conclusionis.
Circa conclusiones hujus articuli dubitatur an peccaret mortaliter
sacerdos qui nunquam vellet celebrare, qui tamen nullam habet obliga­
tionem quam ordinis.
Arguitur primo pro parte negativa. Nullum est praeceptum divinum
aut ecclesiasticum obligans omnes sacerdotes ad celebrandum. Ergo non
est peccatum mortale abstinere omnino a celebratione.
Secundo. Aliqui doctores tenent partem negativam, Alexander 4
p.. q. 71. memb. 2; et Cajetanus super istum art., ait eum esse veniale
peccatum secundum se cessare omnino a consecratione eucharistiae. Et
ratio est quia hoc non contrariatur caritati sed fervori caritatis.
Oppositum tenent Richardus d. 13, q. 2, Durandus et Palude ibidem,
Silvester in verbo Missa 1, § 7 et alii plurimi thomistae et summistae et
Soto ubi supra art. 4 et alii magistri. Et praeter rationem divi Thomae
quae fundatur in illo II Cor. 6 (v. 1), Hortamur vos ne in vanum gra­
tiam Dei recipiatis, probat etiam ex parabola talentorum quae habetur
Mat. 25 et Luc. 19, ubi servus ille inutilis qui non fuit usus talento sibi
credito rigide condemnatur. Item etiam quia apud rcmpublicam Chri­
stianam male audiuntur sacerdotes qui nunquam aut raro celebrant.
Ergo magnum signum est obligationis ipsorum.
Nobis igitur certa sit conclusio: quod est peccatum mortale cessare
omnino a celebratione missae. Et probatur quia, si aliquis susciperet
ordinem sacerdotalem animo nunquam celebrandi, peccaret mortaliter
tamquam irrisor sacramenti ordinis. Ergo habere talem animum post
susceptum ordinem erit etiam peccatum mortale. Et confirmatur. Si
aliquis contraheret matrimonium intentione nunquam reddendi debi­
tum, peccaret mortaliter quia hoc repugnat fini matrimonii. Sed etiam
repugnat fini potestatis sacerdotalis quam accepit sacerdos, quod habeat
animum nunquam celebrandi. Ergo peccat mortaliter.
Ad argumenta. Ad primum [respondetur] quod, quamvis non sit
expressum praeceptum scriptum, tamen supposita fido quod sacerdos
accipit talem potestatem consecrandi ct sacrificandi Deo, colligitur per
bonam consequentiam quae est demonstratio moralis quod tenetur im­
plere ministerium suum.
Ad secundum respondetur quod Alexander et Cajetanus non bene
consideraverunt praedictam rationem. Argumentum vero Cajetani non
concludit, quia ille sacerdos peccat non solum contra fervorem caritatis,
sed etiam contra virtutem religionis non exercendo officium suum ct non

446

DOMINICIS RANEZ

offerendo Deo sacrificium ad quod tenetur ex officio ut minister Eccle­
siae assumptus in iis quae sunt ad Deum. Et denique usus Ecclesiae
maxime confirmat istam veritatem.
De secunda conclusione divi Thomae, scilicet quando obligat hoc
praeceptum affirmativum non est ita certum quod toties teneatur sacer­
dos celebrare quoties populus consuevit communicare. De qua re optime
loquitur Soto ubi supra. Ait enim quod non est verosimile quod sacerdos
solum teneatur celebrare in Paschate quando populus tenetur commu­
nicare, quia sacerdos majori vinculo tenetur ex officio. Arbitrat autem
quod tenetur sacerdos saltem in festo Nativitatis, Paschatis et Pente­
costes aut alias ter vel quater in anno. Sed nobis videtur probabilius
quod teneatur sacerdos pluries celebrare, ut potest colligi ex cap. Dolen­
tem, de celebratione missarum, ubi Innocentius tertius reprehendit sa­
cerdotes qui vix celebrant quater in anno.

QUAESTIO OCTOGESIMATERTIA
De ritu hujus sacramenti ♦

ARTICULUS PRIMUS

Utrum in celebratione hujus sacramenti Christus immoletur

1. — Prima conclusio: Duplici titulo celebratio hujus sacra­
menti dicitur immolatio Christi. Pruno quia celebratio hujus sacra­
menti imago quaedam est repraesentativa passionis Christi, quae
fuit vere ejus immolatio. Secundo quia per hoc sacramentum parti­
cipes efficimur fructus dominicae passionis.
Secunda conclusio: Quantum ad primum titulum poterat dici
Christus immolari in figuris veteris testamenti, sed quantum ad
secundum titulum proprium est eucharistiae ut in ejus celebratione
Christus immoletur.
Tertia conclusio, in solutione ad primum : Una est hostia quam
Christus obtulit et nos offerimus et unum sacrificium.
Quarta, ad tertium: In celebratione hujus sacramenti quodam
*
modo idem est sacerdos et hostia, quia sacerdos gerit imaginem
Christi, et in persona Christi et in virtute ejus verba pronuntiat ad
consecrandum.
2. — In hoc articulo statim se offert brevis dubitatio, quid sit in
causa quare, cum titulus quaestionis sit de ritu hujus sacramenti,
statim in primo art. quaerat beatus Thomas utrum Christus immoletur
in hoc sacramento. Respondetur quod ritus idem importat atque caere­
monia pertinens ad cultum Dei. Caeremoniae autem distinguuntur a
beato Thoma 1. 2. q. 101 art. 4 in sacrificia et sacramenta et sacras
observantias. Et inquit quod “in cultu divino considerari potest primo
ipse cultus, deinde colentes et instrumenta colendi. Ipse autem cultus
(’)

Quaestio ista S3 sumitur integra ex cod. Ovetensi.

448

DOMINICOS BANEZ

specialiter consistit in sacrificiis qui in Dei reverentiam offeruntur.
Instrumenta autem colendi pertinent ad sacra, ut sunt vasa templi et
similia”. Sacramenta vero et observantiae pertinent ad ipsos colentes.
Cum ergo potissimus ritus seu potissima caeremonia est sacrificium
ipsum, merito ergo beatus Thomas quaerit in hoc articulo utrum in hoc
sacramento Christus immoletur.
De materia hujus articuli agunt scholastici in 4, d. 13. Et Gratianus
De consecratione, d. 1 et 2, colligit multa patrum testimonia in quibus
affirmatur quatenus hoc sacramentum sit verum sacrificium et in illo
Christus immoletur. Sed quoniam haeretici nostri temporis specialiter
impii et blasphemi fuerunt contra veritatem hujus sacrificii quod sub
sacramento celebrat Ecclesia, propterca theologi recentiores et catholici
multa scripta adversus haereticorum blasphemies ediderunt. Vide Roffensem art. 13 Contra Lutherum, et [Chlichtovaeum] lib. Dc eucharistia
contra Oecolampadixim, et Albertum Pighium in lib. De controversis.
controversia 5 et lib. 2 De ecclesiastica hiérarchie. Vide etiam Roardum
Tapper art. 16 contra haereticos nostri temporis et Joannem Eckium
lib. 3 Dc sacrificio missae et in Enchiridion locorum communium contra
Lutherum, loco 17 ; Lindanum etiam in sua Panoplia euangelica, tractatu
dc eucharistia et in Apologetico, tomo 2. cap. 26 ; Soto Dc justitia et jure,
lib. 9. q. 2 et in Quarto, d. 13, q. 2. Vide etiam tractatum de eucharistia
magistri Petri de Soto contra articulos Confessionis 'Wittembergensis,
et Cano lib. 12 De locis cap. 13 et Alfonsum de Castro lib. De haeresibus,
verbo Missa. Habemus denique de hac re doctrinam catholicam in Tri­
dentino sess. 22 per multa capita et canones.
Quoniam autem haec materia gravissima est et valde utilis ct non
mediocris difficultatis in scholastica disputatione, opere pretium est in
tres partes dividere tractatum istum. In prima parte, an sit eucharistia
vere f>t proprie sacrificium, ubi simul disputabitur an sit propria Christi
immolatio in hoc sacramento. In secunda parte agemus dc his quae perti­
nent necessario ad quidditatem et essentiam hujus sacrificii, hoc est, in
quo consistat ratio sacrificandi in missa. Tertia parte disseremus quale
sit hoc sacrificium et quanti valoris. Ceterum illa quaestio, propter quid
sit institutum, in explicatione trium praecedentium dissolvetur.

3. — Est ergo prima quaestio: an eucharistia sit proprie et sine
metaphora verum sacrificium in quo Christus immoletur seu sacri­
ficetur, quod idem est.
Arguitur primo pro parte negativa ex illo ad Hebraeos 7 (w. 23-25)·
ubi Paulus, ostendens differentiam sacerdotii novi testamenti a sacer­
dotio veteris, inquit : El alii quidem plures facti sunt sacerdotes idcirco
quod morte prohiberentur permanere. flic autem eo quod maneat in

QCAEST. I.XXXIII, ART. 1

449

aeternum, habet sacerdotium sempiternum. Und-e et salvare tn perpe­
tuum potest accedentes per ipsum ad Deum, semper vivens ad interpel­
landum pro nobis. Ex hoc testimonio colligunt haeretici, ergo non oportet
aliquos alios sacerdotes jam substituere ut offerant sacrificium quasi
Christi vicarios, cum Christus maneat sacerdos in aeternum.
Et confirmatur. Nam, ut inquit Apostolus ad Hcb. 5, sacerdos a Deo
vocatus esse debet, quemadmodum Aaron ; sed nulla e-st vocatio aliorum
sacerdotum a Deo: ergo non sunt veri sacerdotes, ac per consequens
nullum est sacrificium quod ab illis offertur.
4. — Arguitur secundo. Ad Heb. 9 (v. 26) inquit Apostolus de Chri­
sto: Nunc autem semel in consummationem saeculorum ad destitutionem
peccati per hostiam suam apparuit. Ergo non offertur quotidie per
manus aliorum sacerdotum. Et confirmatur. Nam ibi ait Apostolus:
Neque ut saepe offerat semetipsum, ...alioquin oportebat eum frequenter
pati ab origine mundi. Ergo ut Pauli consequentia bona sit, neccsse est
ut, si Christus quotidie offertur in sacrificium, quotidie etiam patiatur.
5. — Tertio arguitur ex illo ad Heb. 10 (v. 11) : Omnis quidem sa­
cerdos praesto est quotidie ministrans ct easdem semper offerens hostias.
Loquitur autem de sacerdotibus veteris legis. Hic autem, scilicet Chri­
stus, unam pro peccatis offerens hostiam, ...una oblatione consummavit
in sempiternum sanctificatos. Hic est argumentum: Apostolus ait obla­
tiones veteris testamenti esse imperfectas ct inefficaces siquidem saepius
iterabantur. Ergo qui in nova lege sacrificium iterare contendit, testatur
imperfectum fuisse sacrificium quod Christus obtulit in cruce.
Et confirmatur exemplo Chrysostomi super eumdem locum Matthaei.
Nam medicamentum quod saepius iteratur, hoc ipso ostenditur esse mi­
nus forte et efficax (1). Ergo si Christi oblatio perfecta fuit, perfecte
etiam curavit aegrotos ct consummavit in aeternum sanctificatos. Ergo
non opus est eamdem oblationem repetere. Et confirmatur secundo. Quia
ibi ait Paulus: Voluntarie peccantibus nobis post acceptam notitiam
veritatis, jam non relinquitur hostia pro peccato.
6. — Arguitur quarto. Quando Christus instituit in cena hoc sacra­
mentum, non obtulit sacrificium. Ergo neque nos quando missam cele­
bramus offerimus sacrificium. Consequentia patet, quia nostra missa
tunc optima erit quando assimilabitur missae a Christo celebratae.
Antecedens probatur. Nam si tunc Christus obtulisset sacrificium, se­
queretur quod ante crucem essent remissa peccata ct mundi redemptio
perfecta, et frustra esset sacrificium in cnice, vel certe sacrificium in
cena fuisset inefficax.
7. — Arguitur quinto. Calix sanguinis Christi dicitur esse novum
testamentum, Luc. 22 : ergo non est sacrificium. Probatur consequentia,
(1)

S. J. Chrysost. Invenitur in Homilia 17 in eplst. ad Hebraeos, n. 3. MG 63, 130.

■M

450

DOMINICUS BASEZ

quia sacrificium est opus quod terminatur ad Deum; testamentum vero
cet opus testatoris quod terminatur ad heredes.
8. — Arguitur sexto ex Chrysostomo homilia 17 in epistola ad He­
braeos: Hoc nostrum sacrificium exemplar est illius quod Christus in
cruce fecit (1); non autem aliud sacrificium, sed idipsum semper faci­
mus. Magis autem recordationem illius operamur. Ergo missa non est
proprium sacrificium, sed magis recordatio et repraesentatio veri sacri­
ficii. Item Augustinus Contra Faustrum [lib. 20], cap. 18 inquit “Chri­
stianus peracti sacrificii memoriam celebrare” (2). Et in epistola 23 ad
Bonifacium : in eucharistiae immolatione nomen rei ipsi figurae exempla­
rique tribuitur k3). Item Basilius, ut refert Euthymius cap. 64 super
Matthaeum, inquit, nostra sacrificia exemplaria esse veri sacrificii (4).
9. — Arguitur septimo ratione. Nam si nostra missa est vere et pro­
prie sacrificium quod nos offerimus, sequitur quod non solum Christus
sed etiam homines sint redemptores peccatorum. Et confirmatur. Quia
sacrificium et missa operatio nostra est. Ergo non delet aliorum peccata
ex opere operato, sed si quid efficit erit ex opere operantis; sicut elee­
mosyna solet dici sacrificium metaphorice, ut Paulus inquit ad Phil. 4
(v. 18) : Repletus sum, acceptis ab Epaphrodito quae misistis in odorem
suavitatis hostiam acceptam, placentem Deo.
10. — Et denique arguitur ex doctrina beati Thomae in hoc ari.,
ubi in primo titulo propter quem Christus dicitur immolari in eucha­
ristia, conveniunt sacrificia veteris legis. At vero in nova lege, si proprie
sacrificium offerendum est quotidianum, oportet ut differat a sacri­
ficiis veteris legis. Quod si respondeatur quod per secundum titulum dif­
fert nostrum sacrificium ab illis, scilicet quia per eucharistiam appli­
catur nobis fructus dominicae passionis: contra pari ratione sequeretur
quod baptismus esset sacrificium. Tenet consequentia, quia per baptis­
mum applicatur nobis fructus dominicae passionis, quin etiam baptismus
repraesentatio quaedam est mortis Christi, juxta illud ad Rom. 6 (v. 4) :
Consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem.
11. — Pro decisione catholicae veritatis praemittenda nobis est ante
omnia diffinitio sacrificii. Nam ut inquit Philosophus, omnia dubia
emergentia circa unamquamque rem ex diffinitione sunt solvenda. Et
quidem si vocis etymologiam attendimus, sacrificium dicitur “quasi sa­
crum factum”, ut ait Gregorius 1, q. 1, e. Multi saecularium. Ergo ad
genus proprium sacrificii investigandum, gradum faciamus, scilicet quod
sacrificium est opus proprie virtutis religionis, ad quam spectat debitum
(1)
(2)
(3)
(4)

S. J. CHRY8OST. Homil. in ep. a<l Hebraeos, cap. 10. homil. 17. MG 63. 131.
S. AVOUAT. Contra Faustum manichaeum, lib. 20, cap. 17. ML 42. 382-383.
S. Auovrr. Epistolarum classis Π, cplst. 98. ML 33, 362.
ΕϋΤΗΤΜίυβ ΖιαΑΒΚχυβ, commeat, in Matthaeum, cap. G4. MG 129. 666.

QUAEST. LXXXIH, ΑΚΓ. 1

•151

cultum ct caeremoniam exhibere Deo tamquam summo principio rerum
omnium. Unde sacrificare soli Deo debitum et licitum est, ut docet bea­
tus Thomas 2. 2, q. 85, a. 2, ct beatus Augustinus in lib. 1 Contra adver­
sarium legis et prophetarum, cap. 18, et lib. 10 De civitate Dei, cap. 4.
Et Actorum 14 Paulus et Barnabas hoc docuerunt factis ipsis quando,
excisis tunicis coram barbaris volentibus illis sacrificare, clamantes dixe­
runt: Fir», quid hoc facitis? Et nos mortales sumus similes vobis. Et in
Tridentino sess. 22, cap. 3 admonentur fideles quod sanctis non offertur
sacrificium, sed soli Deo, quamvis in memoriam sanctorum missae cele­
brantur.
Notandum est secundo quod non omne opus religiosum et sacrum,
etiamsi pertineat ad cultum Dei, est proprie sacrificium, v. gr., genuflexiones et prostrationes factae ad honorem Dei et multae aliae caeremo­
niae sacrae. Et sacramenta sunt opera sacra, non omnia sunt sacrificia.
Sed nccesse est, ut proprie sacrificium dicatur et sit, quod includat
hostiam circa quam aliquid exterius exerceatur ab offerente quod perti­
neat ad consumptionem vel aliquam laesionem hostiae ad honorem Dei,
v. gr. quod occidatur hostia si viva sit. vel igne comburatur vel aliquod
simile fiat. Et quidem quod hoc sit necessarium, probari potest ex anti­
quissimo ritu fidelium et infidelium. Nam statim ab origine mundi Cain
et Abel talia sacrificia exercebant occidentes animalia, et comburentes
etiam fructus terrae. Similiter etiam in libris gentilium idola colen­
tium passim legitur hujusmodi sacrificia fieri. Deinde etiam nomen
ipsum hoc videtur importare, scilicet thysia ut inquit Porphyrius in lib.
De abstinentia ab esu carnium. Et dicitur a thymiasin, quod proprie
significat exhalatio ex combustione ignis, eo quod sacrificia combureban­
tur aut semper aut frequentissime.
Possumus ergo colligere diffinitionem propriam sacrificii ita ut sacri­
ficium sit : oblatio sacra alicujus hostiae circa quam in honorem Dei ali­
quid visibiliter et sacre exercetur per quod res ipsa oblata consumitur
vel ad aliquam consumptionem ordinatur. Et nota quod hic diffinimus
sacrificium pro ipsa actione sacrificandi, sicuti maleficium dicitur actio
malefaciendi.
Ceterum si sacrificium accipiatur pro re sacrificata quae dicitur
sacrificium ut quod offertur, facile poterit ex praedicta diffinitione alia
constitui, ita ut dicamus: sacrificium est res in honorem Dei oblata circa
quam offerens aliquid sacre et visibiliter operatur quo res ipsa sacra
quodammodo vel omnino consumitur. Circa quam diffinitionem nota quod
loco generis ponitur oblatio seu res oblata in honorem Dei. Sed hoc non
satisfacit ut sit sacrificium. Nam ut inquit Apostolus ad Hcb. 5 (v. 1) :
Omnis pontifex... constituitur... ut offerat dona et sacrificia. Et cap. 8
(v. 3) : Pontifex ad offerendum munera et hostias constituitur. Quibus

452

nOMIMtCOd ΒΑΝΚΖ

in locis distingitur inter oblationem doni et sacrificii, et etiam muneris
et hostiae, quod idem est, scilicet quod dona et munera offeruntur Deo
multarum rerum quae non sunt sacrificium et hostia, ut in lege veteri
offerebantur in templo oblationes primitiarum et fructuum, quae tamen
non erant sacrificia. Similiter etiam primogeniti hominum offereban­
tur in templo Ex. 13, et tamen non sacrificabantur; quamvis ipso sa­
cerdos aliquam actionem sacram exerceret circa ipsum primogenitum,
ut Luc. 2 legitur Simonem accepisse puerum in manibus, etsi aliqui
dicant quod Simon non erat sacerdos. Ix>co igitur differentiae ponitur
in diffinitione quod circa rem oblatam aliquid exerceatur quod ad ejus
consumptionem pertineat vel ordinetur, ut v. gr. olim animalia sacrifi­
cabantur per hoc quod occidebantur et comburebantur in totum vel
in partem. Similiter sacrificabatur thus quod ardebat in igne, et frumen­
tum etiam quando conterebatur, ct fiebat simila conspersa oleo quam
sacerdos frigebat in sartagine ad honorem Dei, ut patet Levitici 2 et 6
cap. et Numer. 5. Etenim si integram rem et illaesam sacerdos offerret,
diceretur quidem donum seu munus vel oblatio, nunquam tamen sacri­
ficium.
Aliqui tamen cx modernis theologis nostri temporis ajunt non esso
necessarium ad rationem sacrificii quod hostia consumatur vel laedatur
in toto vel in parte, sed sufficit quod offerens circa ipsam aliquam sa­
cram actionem exerceat elevando illam ad honorem Dei. Et contendunt
probare ex beato Thoma 2. 2. q. 85, a. 3 ad 3. Sed tamen cx isto testimo
nio potius colligimus nos oppositum. Nam juxta beatum Thomam. non
quomodolibet aliquid fiat circa res Deo oblatas sufficit ad rationem sa­
crificii, sed inquit, “sicut animalia occidebantur et comburebantur et
sicut panis benedicitur, frangitur et comeditur”. Ubi ponit exemplum
istud panis significans sacrificium eucharistiae. Nam in lege veteri non
legimus talem modum sacrificandi panem. Deinde Gen. 22 legitur
Abraham multa exercuisse circa filium Lsaac quem volebat sacrificare
Deo. Imposuerat ligna super scapulas ejus, et ligatis manibus et pedibus
imposuerat cum super struem lignorum elevaveratque gladium volens
immolare illum. Et tamen revera non immolavit illum nisi in animi praeparatione. Immolavit autem arietem ibi repertum occidens illum. Sed
de hac re postea in secunda quaestione amplius dicemus. Interim tamen
sequamur in hac diffinitione sententiam magistri Cano in loco citato.
De qua re vide etiam Chrysostomum homilia 18 super epistolam ad
Hebraeos et Theophylactum cap. 8.
12. — Sed ut ista diffinitio magis explicetur, arguitur primo contra
illam. Nam in Ps. 50 (v. 19) dicitur: Sacrificium Deo spiritus contribu­
latus. Ergo non requiritur ad hoc quod sit proprie sacrificium quod
visibiliter exerceatur.

QVAB0T. bXXXlH, ART. I

463

Arguitur secundo: ad Rom. 12 (v. 1) : Obsecro vos... ui exhibeatis
corpora vestra hostiam viventem. Ergo non requiritur quod res sacri­
ficata moriatur et pereat.
Denique arguitur: ad Phil. 4 (v. 18) inquit Paulus: Repletus sum
acceptis his quae misistis tn odorem suavitatis, hogtiam acooptam. Ubi
opera misericordiae Apostolus hostiam appellat.
Ad haec argumenta respondetur: ad primum, quod nomen sacrificii
dupliciter in scriptura accipitur: uno modo proprie, alio modo per meta­
phoram. Diffinitio vero a nobis assignata datur dc sacrificio proprie. Ea
▼ero quae in contrarium objiciuntur metaphorice dicuntur sacrificia. Est
autem ratio metaphorae in primo argumento in eo quod, sicut olim
frumentum conterebatur ut sacrificaretur, ita etiam cor debet conteri
per mortificationem et fractionem propriae voluntatis. Vel etiam dicitur
cor contritum sacrificium Deo quia significatur per visibile sacrificium,
ita ut attribuatur rei significatae quod proprie convenit significanti,
sicut etiam Ezech. 34 (v. 23) nomen Davidis attribuitur Christo quia
David erat figura Christi ; et similiter Christus dicitur vitis vera et
petra quoniam per haec significatur. Ad eumdem modum Augustinus
lib. 10 De civitate, cap. 6 dicit “verum sacrificium esse omne opus quod
agitur ut sancta societate inhaereamus Deo” (1). Ceterum cap. 5 prae­
cedenti dixerat sacrificium visibile esse invisibilis sacrificii sacramentum,
id est, sacrum signum.
Ad secundum respondetur quod ratio metaphorae quare corpora
nostra dicuntur offerenda ut hostia viva ea est quia mortificanda sunt
dum vivunt ita ut non vivant peccatis. Et etiam respondetur quod Pau­
lus duas illas voces quae facietenus videntur significare contrarium,
conjunxit ut altera alterius esset explicatio, quemadmodum etiam alibi
dixit quod surge f corpus spirituale (I Cor. 15, 44), non quia non sit
futurum verum corpus, sed quia per omnia subditum erit spiritui.
Ad tertium respondetur quod opera misericordiae maxime commen­
dantur a Deo dum nomine sacrificii appellantur. Ceterum distincta esse
a sacrificio secundum se manifestum est. Et Osee 6 (v. 6) distinguuntur
dum dicitur: Misericordiam voluit ef non sacrificium. Potest etiam alia
ratio assignari. Quia populus maxime fidelis semper existimavit hostias
et sacrificia maxime placere Deo. Et hac occasione aliquando propter
humanam imprudentiam, quae pauperibus aut consanguineis egenis
essent eroganda, insumunt in sacrificia Domini. Propterea igitur sacra
scriptura nomine hostiae et sacrificii nominat opera misericordiae.
13. — Post assignatam diffinitionem sacrificii poterit hic exponi
divisio sacrificii in suas species, si quas habet. Scilicet sacrificium aliud
(1)

S. AfOffrr. De civitate Dei, Jib. 10. cep. 6. ML 41, 283.

464

DOMINICUS BANRZ

est sacrificium laudis, aliud expiatorium pro peccatis, aliud in gratiarum
actionem pro beneficiis, quod olim dicebatur hostia pacificorum, aliud
etiam potest dici impetratorium novorum beneficiorum, aliud etiam ad
ineundum foedus et pactum cum Deo, de quibu-s omnibus videbis in
1. 2, q. 102, a. 3 ad 8. Sed tamen notandum est has divisiones parum
intéressé ad praesentem disputationem. Quin potius, si cum rigore
methaphysico loquamur, non sunt proprie species sacrificii, nisi accidentarie et materialiter propter aliquem finem extrinsecum adjunctum.
Immo vero et ipsum sacrificium ut significat actionem sacrificandi et est
actus virtutis religionis, non est alterius speciei quam quilibet actus qui
ab eadem virtute proficiscatur; ut votum, juramentum actiones sunt
ejusdem speciei cum sacrificio. Ratio est quia virtus religionis est unius
speciei atomae inquantum ejus objectum formale est omnino indivisi­
bile, scilicet colere Deum ut primum rerum omnium principium. Et quia
ista ratio consistit in indivisibili, ideo virtus religionis unica species
atoma est, sicut et virtus caritatis est unius speciei atomae, quia obje­
ctum ejus summum bonum consistit in indivisibili.
14. — His suppositis pro decisione veritatis sit prima conclusio:
Eucharistia est vere ct proprie sacrificium. Probatur ex illo Malach. 1
(w. 10-11) : Non est mihi voluntas in vobis, et munus non suscipiam de
manu vestra. A solis enim ortu ad occasum magnum est nomen meum
in gentibus, et omni loco sacrificatur et offertur nomini meo oblatio
munda. Quem locum Tridentinum sess. 22, cap. 1 explicat dc sacrificio
missae, ubi etiam can. 1 diffinitur praedicta conclusio. Sed lutherani
explicant locum Malachiac de solo sacrificio spirituali, quod omnibus
fidelibus commune est. Quidam etiam ex modernis catholicis explicant de
honore quem gentes lumine naturali ducti exhibent Deo. Tamen haec
explicatio, praeter quam quod enervat explicationem Trident ini, falsa
est. Quoniam de gentibus inquit Apostolus ad Rom. 1 (v. 21) : Cum
cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaver uni. Ceterum lutherani
sibimetipsis contradicunt, cum alias saepe «usserant quod omnia opera
nostra sunt peccata et omnes justitiae nostrae sicut pannus menstruatus
(Is. 64, 6).
Praeterea contra illos est argumentum. Quia sacrificia spiritualia non
sunt propria ct peculiaria sacrificia novae legis, sed fuerunt communia
in omnibus. Sed Malachias loquitur dc quodam speciali particulari sa­
crificio novae legis; dc quo etiam cap. 3 (v. 3) inquit: Et sedebit comflans et purgabit filios Levi... et erunt Domino offerentes sacrificium
in justitia. Ubi obiter advertas quod dixit sub figura filios Levi, et non
dixit filios Israel, eo quod peculiare sacerdotium instituendum erat in
lege nova quod non competeret omnibus fidelibus, qui significantur per
filios Israel, sed quibusdam ordinatis ad peculiare sacrificium offeren­

QUAJSST. LXXXIII, ART. 1

455

dum visibiliter. Et quamvis haec omnia haeretici spiritualiter et meta­
phorice interpretentur, tamen beatus Hieronymus super eumdem locum
Malachiac inquit; “ubi manifestissime prophetia de futuris texitur,
non oportet extenuare per incerta allegoriae quae scripta sunt” (1).
Si quando vero sancti Jocum illum Malachiae ad sacrificium laudis refe­
runt, ut Augustinus in libro contra litteras Petiliani, cap. 86 (2), et
Hieronymus partim super Malachiam partim Zachar. 8, non tamen
propterea excludunt litteralem sensum ad sacrificium eucharistiae re­
ferendum esse. Immo ipse Augustinus ad Paulinum scribens inquit, in
missa et sacrificio quod frequentat Ecclesia, omne genus precum, oratio­
num laudumque contineri (3). Et Irenaeus lib. 4 Contra haereses,
cap. 32 et 34 intellexit ex Malachiae prophetia utramque hostiam, sci­
licet et eam quae proprie hostia est gratiarum et laudis quam eucha­
ristiam appellamus, et eam quae figurate hostia nuncupatur, scilicet
spirituale sacrificium laudis (4).
Probatur secundo conclusio Lucae 22 (v. 19) : Accepto pant gratiae
egit et fregit et dodit eis dicens: hoc est corpus meum quod pro vobis
datur, hoc facite in meam commemorationem. Super quem locum vide
Cajetanum in opusculo De sacrificio missae contra lutheranos, quod est
ultimum omnium opusculorum. Quem etiam latissime enarrat Cano
lib. 12 De locis, cap. 13 et ostendit testimoniis Cypriani et Irenaei Chri­
stum Dominum in cena sacrificium obtulisse, ct Apostolis ut offerrent
praecepisse. Ait enim Cyprianus in epistola ad Caecilium, et habetur de
consecratione d. 2, c. Scriptura: “Quotiescumque calicem in commemo­
rationem Domini et passionis ejus offerimus, id quod constat Dominum
fecisse facimus”. Et paulo post: “A Domino admoniti et instructi sumus
ut calicem dominicum vino mixtum, secundum quod Dominus obtulit,
offeramus” (5). Et Irenaeus lib. 4, cap. 32 in fine inquit: “novi testa­
menti novam docuit oblationem quam Ecclesia ab Apostolis accipiens in
universo mundo offert Deo” (6").
Et confirmatur conclusio ex ipsa significatione verbi facite, quo
significatur non solum verbis hostia Christi dicenda in memoriam pas­
sionis ejus, ut ajunt lutherani. sed facienda. Notandum est enim quod
verbum facere in sacris litteris saepissime accipitur pro sacrificare,
Lev. 16 (v. 15) : Et faciet illum peccatum ·. id est sacrificabit pro
(1)
(2)
(3)
(4)
<5)
(6)

S. Hieroxymua, Comment, in Malachiam, cap. 3. ML 25. 1551.
S. AVOUAT. Contra litterae Petiliani, lib. 2. cap. 86. ML 43. 319.
S. AUOUST. Epüt. H9, n. 16. ML 33. 637.
S. I*ZNAKV8, Contra haerete», llb. 4. cap. 17. n. 6. MG 7. 1024.
S. CYPRiAXue. Epist. 6S, nn. 10 cl 17. ML 4. 393 et 399.
S. Irenaeus, Contra haere»et, llb. 4. cap. 17 MG 7. 1023.
Sic tam In cod. Ovctcnsi quam In ottob. lat. 998.

45Γ.

DOMINICUS BAKES

peccato. Et Lev. 23 \v. 19) : Facies et hircum pro peccato, id est sacrifi­
cabis. Et Num. 28 (v. 4), ubi habetur in Vulgata offeretis, habetur in
hobraeo idem verbum quod Lev. 3. ubi dicitur facies. Et Judicum 13
(v. 15) dixit Manue ad angelum Domini: Obsecro te ut acquiescas pre­
cibus meis et faciamus tibi haedum de capris. Ubi angelus distinxit
significationem verbi facere respondens: St me cogis, non comedam panes
tuos; si autem vis holocaustum facere, holocausta illud Deo. Et per hunc
modum intelligitur illud, neque fiet ultra, id est, non erit ultra sacrifi­
cium. Quin etiam apud Virgilium Egloga 1 “Et faciam vitula’’, id est,
offeram vitulam (1).
Probatur tertio conclusio ex illo I ad Cor. 11 (v. 23) : Ego enim ac­
cepit a Domino quod et tradidi vobis etc. Quem locum optime expendit
Cajetanus in opusculo qui dicitur Instructio nuntii, cap. 9, tomo 3
opusculorum (2). Qui unum advertit et alterum colligit. Advertit quidem
quod non omnia quae docuit Apostolus de doctrina eucharistiae scripto
tradidit, sed quaedam verbo tenus, eo quod dicit quod et tradidi vobis.
Colligit autem Cajetanus ex doctrina hujus capituli quod ea quae tra­
diderat Apostolus sunt quorum mentionem facit cap. 10 praecedenti,
ubi Apostolus praesupponit ritum quemdam religiosum circa eucha­
ristiae sacrificium jam servari in ecclesia Corinthiorum. Ex quo vehe­
menter hortatur Corinthios ut discedant ab idolorum sacrificiis. Ait ergo:
Fugite ab idolorum cultura. Et statim subjungit rationem: Calix bene­
dictionis cui benedicimus, nonne communicatio sanguinis Christi est?
Et panis quem frangimus, nonne participatio Domini est? (vv. 14, 16).
Ex quibus verbis ct sequentibus, scilicet qui edunt hostias participes sunt
altaris; item quae immolant gentes, daemoniis immolant et non Deo;
et non potestis participes esse memsae Domini et mensae daemoniorum:
plane colligitur quod Apostolus praesupponebat ritum Ecclesiae qui
tunc et modo servatur, scilicet quod qui sumunt eucharistiam, mandu­
cant de immolatione et sacrificio altaris Domini. Hoc ipsum testimonium
expendit Tridcntinum sess. 22. cap. 1 ad hoc propositum.
Probatur quarto conclusio ex antiquissima doctrina et traditione
conciliorum et pontificum in quibus eucharistia asseritur esse verum
sacrificium. V. gr., in concilio Toletano 1, cap. 5 ct Toletano 11, cap. 14
et Toletano 12, cap. 5 et Bracarensi 3. ca. 1 et Carthaginensi 3 ct in
concilio Ephesino ct Nicaeno primo, c. 14 et in conciliis recentioribus,
scilicet Lateranensi et Florentino ct Constantiensi. Item plurima pon­
tificum testimonia vide Dc consecratione 1, et ex Julio et lÆone primo
et aliorum antiquissimorum pontificum decreta de hac re habentur.
(1)
(21

ViROlLtvs. Bucohea 3. 77. Didot. 1C7.
Dc mistae sacrificio et ritu adversus lutheranos.

QÜAB8T. hXXXJll, AKT. 1

457

Quinto loco afferri possunt in confirmationem conclusionis antiquis­
simorum doctorum testimonia, v. gr. Dionysii De ecclesiastica hiérarchie,
cap. 3, Ignatius in epistola ad Smimensem episcopum, [Ps]-Athanasius
in lib. Quaestionum ad Antiochum, q. 24, Gregorius Naziancenus in
Carminibus ad episcopos. Chrysostomus homilia 17 super epistolam ad
Hebraeos et lib. 6 De sacerdotio, et Irenaeus ubi supra et etiam cap. 63.
Plurima alia testimonia Ambrosii, Hieronymi, Augustini latissime refert
Cano ubi supra.
Sexto probatur conclusio ratione theologica. Nam omnis respublica
bene instituta, immo barbara, semper judicavit esse necessarium habere
sacrificium visibile ad colendum Deum vel deos suos. Sed respublica
christiana est optima et perfectissima inter omnes. Ergo debuit habere
verum et optimum sacrificium visibile, sicut et ipsa respublica visibilis
est. Sed non habet aliud nisi sacramentum eucharistiae. Ergo illud est
sacrificium. Et confirmatur. Quia lumine naturali cognoscunt homines
Deo sacrificium esse offerendum de his quae ab ipso Deo data sunt, ut
docet beatus Thomas 2. 2. q. 85, a. 1, in gratiarum actionem et protesta­
tionem quod homines indigent ab aliquo superiori adjuvari ct dirigi.
Sed respublica christiana maximis beneficiis ct supernaturalibus ditata
est ab ipso Deo, et maxime indiget ab ipso gubernari et dirigi in finem
supcrnaturalcm. Ergo debuit habere verum et optimum sacrificium ad
colendum Deum tantae gratiae auctorem. Conveniebat etiam ut dc his
ipsis quae supernaturaliter data sunt nobis a Deo, offeramus sacrifi­
cium, si illae res sacrificabilcs essent. Cum igitur dederit nobis Deus
panem et vinum consecratum ad manducandum et bibendum, neccsse ost
idipsum Deo sacrificare ut sacrificium esset dignum Deo Salvatori.
Secunda conclusio: Hoc sacrificium quod in altari offertur non est
aliud sacrificium a sacrificio quod obtulit Christus in cruce, sed ipsummet quod Christus in cruce obtulit et nos offerimus in altari. Explicatur
conclusio et probatur. Idem corpus Christi et idem sanguis continetur
in sacramento et fuit oblatum a Christo in cruce. Ergo idem est sacrifi­
cium. Confirmatur. Quia si aliud esset sacrificium, non faceremus idem
quod Christus fecit, sed potius essemus impii, volentes aliud sacrificium
jungere sacrificio Christi. Probatur secundo conclusio tamquam de fide
certa ex Tridentino sess. 22, cap. 1 ubi dicitur inter alia: “Novum
instituit pascha, seipsum ab Ecclesia per sacerdotes sub signis visibili­
bus immolandum in memoriam transitus sui ex hoc mundo ad Patrem”.
Et cap. 2 idipsum habetur. Ergo idem est sacrificium, scilicet ipsemet
Christus, quod ipse obtulit et nos offerimus.
Tertia conclusio: Quamvis idem sit sacrificium quod Christus obtu­
lit in cruce et nos offerimus in altari, differentia tamen est in modo
offerendi et sacrificandi. Primo nam Christus in cruce se obtulit in pro-

458

DOMINICUS RA NEZ

pria specie et realiter passus est usque ad mortem ; nunc autem offertur
et sacrificatur in aliena specie sub sacramento contentus, et offertur in
memoriam passionis suae. Secundo differentia est quod tunc immolatus
est cruenter; nunc autem incruenter et impassibili modo quantum atti­
net ad corpus et sanguinem suum sacrificatur. Neque enim sanguis rea­
liter separatur a corpore, sed tantum secundum significationem sacra­
menti quo significatur sanguinem separatum fuisse olim a corpore in
eo quod modo seorsum consecratur et offertur in sacramento. Ista con­
clusio manifesta est ex praedictis, et habetur expresso in Tridentino ubi
supra, ubi dicitur quod haec hostia “sola offerendi ratione” distinguitur
ab hostia Christi, “cujus oblationis cruentae per hanc incruentam uber­
rime fructus percipiuntur”.
Ex dictis sequitur differentia inter lutheranos et catholicos circa sa­
crificium missae, quod lutherani appellant missam sacrificium memoria­
le, ea solum ratione quia in memoriam sacrificii in cruce oblati consecra­
tur sacramentum, veneratur et sumitur. Quidam enim ex ipsis olim non
solebant negare verum corpus et sanguinem Christi contineri sub spe­
eiebus panis et vini. Negant autem universaliter duo: alterum est of­
ferri corpus et sanguinem Christi Deo in sacramento; alterum est esse
in altari hostiam et sacrificium pro expiatione peccatorum. De hoc se­
cundo dicemus in dubio tertio. Catholici autem agnoscimus ex sacris lit­
teris et Ecclesiae doctrina institutionem eucharistiae esse non solum
sacramenti continentis verum corpus et sanguinem et ut memorialis
cujusdam passionis et mortis Christi, sed etiam esse institutionem ad
immolandum vere et proprie Christum sub speeiebus et in speeiebus
panis ct vini, per quod sacrificium non solum gratias agimus et refe­
rimus, sed etiam fructum passionis et mortis participamus.
15. — Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum [n. 3]
negatur consequentia. Non enim impedit sacerdotium Christi aeternum
quominus instituantur alii sacerdotes ut ministri ipsius qui ministerialiter eamdem hostiam offerunt quam ipse in cruce obtulit cruenter. Sed
et nunc etiam offertur incruenter ipsemet sub sacramento sacerdotum
ministerio. Et sic vcrificatur quod Christus manet sacerdos in aeternum
secundum ordinem Melchisedech, qui panem et vinum obtulit, ut dicitur
Gen. 14. De cujus loci explicatione vide Cyprianum in epistola ad Cae­
cilium; Ambrosium lib. 1 De sacramentis, cap. 1 ; Hieronymum in cap. 26
Matthaei; Augustinum super Psalmum 33, concione 1; Damascenum
lib. 4, cap. 14. Omnes explicant illud versiculum Psalmi 109 de simili­
tudine sacrificii eucharistiae cum sacrificio Melchisedech. qui non solum
dedit cibum et potum panis ct vini Abrahae, ut legitur Genesis 14, sed
etiam panem ct vinum solitus erat offerre Deo in sacrificium. Nam in
eo quod dicit scriptura, erat enim Dei sacerdos, plane colligitur quod

QC’AEST. bXXXIII, ART. 1

459

panem et vinum solebat offerre Deo. De qua re vide Cano ubi supra,
pag. 467 [lib. 12, cap. 13]. Quis autem fuerit iste Melchisedech, vido
Sixtum Sencnseem in Ifibliothcca, lib. 5, annot. 90 et 91.
Ad confirmationem respondetur quod sacerdotes novae legis qui ab
Apostolis et eorum successoribus ordinantur non dicuntur assumere sibi
honorem propria auctoritate, sed merito dicuntur a Deo vocari, quia a
vicario Christi potestatem in ordinatione sui accipiunt. Nota differen­
tiam inter sacerdotes novae legis ct veteris legis, quod illi ita erant
plures, ut nemo illorum esset vicarius defuncti neque ab illo potestatem
acciperet; at vero sacerdotes novae legis accipiunt potestatem a Chri­
sto summo sacerdote qui mortuus est et resurrexit, et omnes sunt
ministri vicarii ipsius et in cujus nomine ministrant et sacrificant. Qua­
propter majorem unitatem habent nostri sacerdotes participes unius
sacerdotii Christi, quam sacerdotes veteris legis, qui successione qua­
dam figurabant Christum venturum.
16. — Ad secundum et tertium argumentum respondetur quod om­
nia illa testimonia explicanda sunt et intclligenda per distinctionem in
modo offerendi ct sacrificandi. Et cum Apostolus dicit quod semel obla­
tus est, quod un« oblatione consummavit in aeternum sanctificatos, loqui­
tur de oblatione et sacrificio quod in propria specie Christus obtulit in
cruce, fundens sanguinem ct morions pro peccatis. Ceterum cum hoc
stat quod idem sacrificium quantum ad rem oblatam saepe offeratur in
sacramento sub aliena specie. Itaque passio Christi non repetitur, sed
recolitur; nihilominus Christus ipse immolatur realiter existens in
sacramento quod offertur et sacrificatur quatenus significat et continet
corpus ct sanguinem Christi. Quemadmodum etiam verificatur quod
Filius Dei passus est ct immolatus in cruce, eo quod suppositum divinum
unitum erat humanae naturae, ita proportionabiliter corpus ct sanguis
Christi dicuntur immolari in hoc sacramento, propter admirabilem unio­
nem specierum sacramentalium eum corpore et sanguine Christi, quae
realiter continentur in ipsis speeiebus. Unde quamvis actiones sacrifican­
di exerceantur immediate cirea sacramentum, nihilominus verificatur
proprie quod corpus ct sanguis Christi immolatur, sicut verificatur quod
corpus Christi comeditur et sanguis bibitur propter eamdem continen­
tiam in sacramento.
Nota quod per hoc quod saepe immolatur Christus in sacramento,
non colligitur imperfectam fuisse hostiam Christi in crucc. Non enim
per hoc quod repetitur immolatio sub sacramento, majorem habet vir­
tutem hostia Christi et meritum sacrificii quod in cruce obtulit, sed
applicatur eadem hostia cruenta ad effectum particularem per oblatio­
nem sacramentalem et incruentam. Et quemadmodum etiam Christus
per proprium sanguinem penetravit caelos, et nihilominus perseverat

4 60

DOMINICUS ΒΛΚΒΖ

sacerdos in aeternum ad interpellandum pro nobis, ita perseverat nobiscum in eucharistia sacramentaliter immolandus usque ad consum­
mationem saeculi. Sicut ergo sufficientia et efficacia sacrificii in ana
crucis oblati non excludit perseverantiam Christi in officio interpellan­
di pro nobis, ita neque excludit perseverantiam ejusdem Christi nobiscum in sacramento, ubi immolatur pro nobis, et fructus passionis ejus
applicatur nobis per hoc sacrificium.
Et per hoc patet ad primam confirmationem tertii argumenti. Ad
secundam vero confirmationem respondetur quod Apostolus ibi loquitur
per exaggerationem et hyperbolem: Jam non relinquitur hostia pro
peccato. Ostendit enim quam terribilis sit justitia Dei adversus eos qui
non per ignorantiam vel infirmitatem peccant, sed volunt sie quasi ex
malitia post acceptam notitiam veritatis. Isti enim quantum est ex parte
justitiae Dei et eorum ingratitudinis, digni sunt damnationis ignis
aeterni. Nihilominus si divina misericordia consideretur, potens est Deus
non solum infirmis et ignorantibus, sed etiam ex malitia peccantibus
parcere. Simili modo explicatur illud ad Hebraeos 6 (vv. 4. 6) : Impossi­
bile est cos qui semel illuminati sunt, ...rursus renovari ad poenitentiam.
Et haec explicatio est beati Hieronymi lib. 2 Contra Jovinianum, et
habetur de poenitentia, d. 2, c. Si enim. Respondetur secundo quod
nomine hostiae intelligitur baptismus, qui dicitur hostia metaphorice,
quia in baptismo applicatur nobis hostia crucis ct mortis Christi per
modum reparationis; ct ideo non relinquitur secundus baptismus. Sed
prior explicatio melior videtur, quia quod statim sequitur, scilicet terri­
bilis autem quaedam exspectatio judicii et ignis aeniulatio quae consum­
ptura est adversarios, non videtur bene quadrare praedictae solutioni.
Quia ei non relinquitur secundus baptismus, tamen relinquitur sacra­
mentum poenitentiae, quae est secunda tabula, et sacramentum eucha­
ristiae.
17. — Ad quartum respondetur quod Christus obtulit in cena sa­
crificium corporis et sanguinis sui sub sacramento. Neque inde sequitur
superfluum fuisse sacramentum incruentum, quia id ipsum conveniebat
differenter offerri, ut optime explicatur in Tridentino sess. 22. c. 1, eo
quod “cruentum illud sacrificium semel in cruce peragendum oportuit ut
repraesentaretur ejus memoria usque ad finem saeculi permanens, atque
ipsius Salvatoris virtus in remissionem peccatorum applicaretur” per
alium modum sacrificandi.
18. — Ad quintum respondetur quod non derogat rationi sacrificii
ut istud quod offertur collatum sit nobis a Deo cui offerimus, immo vero
sacrificantes Deo, in hoc ipso protestamur ab illo cuncta recipere, secun­
dum illud I Paralip. cap. ultimo (v. 14) : Tua Domine sunt omnia, ct quae
de manu tua accepimus dedimus tibi. Et in Ps. (115, 12) : Quid retribuam

QUAKST. LXXX11I, ART. 1

4ύ1

Domino pro omnibus quae retribuit· mihi! Nimirum calicem Christi salu­
taris accepit Ecclesia ut Deo gratias agat. Sic igitur sanguis et novum
testamentum, vel potius novi testamenti legatum, quod rursus ipsius he­
redes per sacrificium laudis ex gratiarum actione, quod est eucharistia,
offerimus Deo. Et hac via abundantius participamus fructum passionis.
19. — Ad sextum argumentum ex testimoniis sanctorum respondetur
quod esse repraesentativum sacrificii quod Christus obtulit in cruce non
tollit quod sit verum sacrificium. Nam ct olim erant vera sacrificia, et
tamen figurabant sacrificium. Qui potius neque tollit quin sit idem sa­
crificium quantum ad rem significatam. Sed solum necessc est modum
sacrificandi esse distinctum. Ita scimus quod modus sacrificandi sacramentaliter sit repraesentativus alterius modi quo semel Christus obla­
tus est in cruce. Et per hoc patet ad dictum Chrysostomi.
20 — Ad septimum respondetur quod nemo praeter Christum potest
dici simpliciter redemptor. Sed tamen secundum aliquam rationem ho­
mines possunt esse redemptores aliorum hominum, ut inquit Paulus I
ad Cor. 3 (v. 9) : Adjutores Dei enim sumus. Et iterum II ad Cor. 5
(v. 20) : Pro Christo ergo legatione fungimur, tamquam Deo exhortante
per nos. Ergo et ministri Dei sacerdotes suis oblationibus prodesse pos­
sunt eis ad salutem pro quibus oblationem offerunt. Utrum vero prosint
ex opere operantis vel ex opere operato dum offerunt sacrificium, di­
ximus q. 82, a. 6. Ad confirmationem respondetur quod neque oblatio
sacerdotis neque ipsum sacrificium ut sic habet ex opere operato remitte­
re culpas, scilicet justificando peccatores per infusionem gratiae. Sed
sacrificium habet ex opere operato remittere poenas debitas in purgato­
rio, ut dictum est q. 79, a. 5. Et per hunc modum etiam oblatio sacerdo­
tis quatenus applicat sacrificium pro aliquo potest dici ex opere operato
remittere poenas. Et consequenter, supra diximus, si applicatio melior
est, scilicet quia oblatio ex majori devotione procedit, melius applicat ct
majorem effectum habet.
21. — Ad ultimum respondetur concedo quod primus titulus quem
beatus Thomas assignat in prima conclusione non est sufficiens ad pro­
bandum quod Christus vere et proprie immoletur in hoc sacramento.
Neque etiam secundus titulus sufficeret, si absolute consideretur, ut beno
probat argumentum. Nam etiam in baptismo applicatur nobis fructus
passionis dominicae. Sed debet praesupponi quod ipsum sacramentum sit
sacrificium, ut q. 79, a. 5 et 7 diffinicrat beatus Thomas simul esse sacra­
mentum ct sacrificium. Hoc supposito, quod concluditur est quod Chri­
stus, qui realiter continetur in hoc sacramento, immolatur in illo immo­
latione sacramentali per quam applicatur nobis fructus dominicae pas­
sionis. Ita proprium est eucharistiae quod Christus in illa immoletur. Et
hactenus dc hac prima quaestione.

462

DOMINICUS BANEZ

22. _ Sequitur secunda quaestio prindpaJis: an hoc sacrificium
consistat in aliqua re vel actione determinata jure divino vel hu­
mano.
Arguitur primo et probatur quod in nulla actione determinata con­
sistat essentia hujus sacrificii jure divino. Nam Christus Dominus nihil
aliud egit quam consecrare et dare discipulis sacramentum; sed consecra­
re et dare discipulis ad manducandum non est sacrificare: ergo jure
divino non est determinata actio sacrificandi. Probatur minor. Quia
consecrare est efficere sacramentum; sumptio autem est usus sacramenti,
ut docet beatus Thomas q. 79, a. 5, ubi ait quod “rationem sacramenti
habet eucharistia inquantum sumitur”. Et in q. 82, a. 4 ad 2 ait quod
“in consecratione perficitur sacramentum ; usus autem sacramenti conse­
quenter se habet”.
Arguitur secundo et confirmatur quod non consistat ratio sacrificii
in consecratione. Nam feria sexta in Parascevc non consecratur hostia,
et tamen offertur illo dic sacrificium. Quo argumento etiam probatur
quod non consistat in consecratione aut oblatione calicis, quia illo dic
neque consecratur neque offertur calix.
Arguitur tertio et probatur quod non consistat in elevatione hostiae
ratio sacrificii. Quia calix in quibusdam ecclesiis non elevatur, ut in ordi­
ne earthusiano; et- tamen sacrificatur calix consecratus: ergo etiamsi
hostia non elevaretur, sacrificaretur.
Arguitur quarto et probatur quod non consistat in fractione hostiae.
Quia sanguis non dividitur; ct tamen sacrificatur: ergo etiamsi hostia
non divideretur, sacrificaretur.
Et donique probatur quod non consistat in signis quae in figura
crucis multiplicantur super sacramentum. Primo quia hujusmodi signa
habentur ex institutione Ecclesiae; deinde quia signa revera hostiam
non attingunt, neque est actio realis quae attingat ipsam hostiam.
23. — Pro solutione hujus difficultatis nota quod dupliciter potest
intelligi et disputari ista quaestio. Uno modo de sacrificio quod offertur
ut sit sensus, an sit determinata jure divino utraque species sacramenti
ad essentiam sacrificii, vel sufficiat altera; et an etiam res contenta,
scilicet corpus et sanguis Christi, sit sacrificium quod offertur, an vero
sufficiat altera res contenta sacramentaliter in altera specie. Altero modo
potest intelligi quaestio de sacrificio pro ipso actu sacrificandi, ut sit sen­
sus, an sit aliqua actio determinata in qua consistat essentialiter ipsa
sacrificatio, et perinde est atque si quaeramus quando verificatur quod
offertur hoc sacrificium, quod Christus immoletur.
Et circa hunc sensum sunt variae opiniones. Prima opinio fuit quo­
rumdam theologorum qui adfuerunt in Tridentino, qui in disputatio­
nibus habitis ante sessionem 22 ajebant actum sacrificandi consistere

(JVAEST. LXXXIH, ART. 1

•1G3

essentialiter in consecratione corporis et sanguinis Christi. Et probabant.
Primo quia, ut colligitur ex Paulo ad Heb. 5, proprius actus sacerdotis
et principalis est offerre Deo donum ct sacrificium. Sed supremus actus
et principalis quem exercet sacerdos est consecrare panem et sanguinem
in corpus et sanguinem Christi. Ergo ipsemet est actus sacrificandi.
Probatur consequentia, quia idem actus debet esse proprius sacerdotis
inquantum sacerdos et potissimus actus ipsius. Et confirmatur. Quia
ratio sacrificandi non est minor quam ratio consecrandi ipsum sacramen­
tum. Sed nulla alia actio sacerdotis est aequalis consecrationi. Ergo ipsa
consecratio est sacrificatio.
Probant secundo quia omnia alia quae agit vel dicit sacerdos in
celebratione missae, praeter ipsam consecrationem, possunt etiam esse
communia sacerdoti et populo christiano. Ergo non est alia actio pro­
pria sacerdotis praeter consecrationem, ac per consequens in illa con­
sistit ratio et ritus sacrificandi. Probatur antecedens. Quia populus
Christianus potest sumere sacramentum et participare fructum sacrifi­
cii, potest etiam offerre sacrificium cum ipso sacerdote et proferre omnia
verba quae profert sacerdos, excepta forma consecrationis cum inten­
tione consecrandi, quamvis non possit tangere corpus et calicem suis
manibus. Tamen constat quod illo tactus non est sacrificatio.
Tertio probant quia in consecratione corporis ct sanguinis repraesen­
tatur maxime passio Christi in cruce. Sed sacrificium missae a sua
institutione est repraesentativum illius cruenti sacrificii. Ergo in con­
secratione hostiae et calicis essentialiter consistit actus sacrificandi.
Probatur major, quia in eo quod corpus seorsum consecratur ea forma
verborum consecrationis, et similiter sanguis seorsum consecratur, quan­
tum est ex vi consecrationis, in hoc ipso significatur effusio sanguinis a
corpore Christi in cnice. Et confirmatur. Nam statim post consecratio­
nem corporis et sanguinis dicit sacerdos in persona Christi: “Haec quo­
tiescumque feceritis in mei memoriam facietis”. Et continuo prosequitur
sacerdos nomine Ecclesiae: “Unde et memores Domine nos tui servi, sed
et plebs tua sancta ejusdem Filii tui etc. offerimus praeclarae majestati
tuae dc tuis donis ac datis hostiam puram” etc. Ergo ecce quomodo
illis verbis datur intelligi quod, peracta consecratione, factum est quod
Christus fieri praecepit in sui memoriam, scilicet sacrificari corpus et
sanguinem suum.
Secunda opinio est Soto d. 13, q. 1. a. 8, ubi ait quod consecratio et
sumptio sacramenti sunt substantia hujus sacrificii. Et clarius q. 2,
a. 1 dicit quod susceptio corporis et sanguinis potissimum ad sacrificium
attinent, illic enim ratio immolationis perficitur. Immolatio namque idem
est quod sacrificium. Advertit tamen quod consecratio et usus sacramenti
adhibita oblatione rationem integrat sacrificii. Et haec opinio, pro ea

1&

DOMINICUS BASEZ

parte quae dicit consistere in consecratione substantiam sacrificii, potest
probari eisdem rationibus quibus et prima opinio. Pro ea vero parte quae
dicit sumptionem pertinere ad substantiam sacrificii, potest probari ex
diffinitione sacrificii quam in dubio praecedenti assignavimus, eo quod
per nullam aliam actionem consumitur hostia.
Unde tertia quaedam opinio potest colligi, scilicet quod actus sacri­
ficandi consistit essentialiter in sola sumptione seu potius consumptione
sacramenti. Tunc enim potissime significatur mors Christi, per quam sa­
crificium cruentum consummatum est.
Quarta opinio est Cano lib. 12 De locis, cap. 13 ad 4, quod hujus
sacrificii partes sunt quatuor. Una est consecratio corporis et sanguinis,
altera oblatio eorumdem, tertia fractio hostiae, postrema consumptio.
Addit quintam partem, probabilissimum esse mixtionem hostiae cum
sanguine pertinere ad integritatem hujus sacrificii. Et ratio est quia haec
mixtio ab Apostolis Ecclesiae tradita est. Et in hoc non est ambiguus.
24. — Pro decisione veritatis sit prima conclusio: Si loquamur de
sacrificio quod offertur, determinatum est divino jure m quo consistat,
scilicet est ipsum sacramentum prout continet corpus et sanguinem Do­
mini ct consequenter totum Christum Filium Dei; vel etiam sacrificium
est ipsemet Christus prout continetur in sacramento. Ista conclusio
conceditur ab omnibus catholicis tamquam certa secundum fidem, ut
patet ex dictis in prima conclusione dubii praecedentis, et cx Tridentino
sess. 22, cap. 2, ubi dicitur: “idem ille Christus incruente immolatur,
qui in ara cnicis semel seipsum cruente obtulit”.
Secunda conclusio: Quando dicimus quod sacramentum est sacrifi­
cium. et quod Christus est sacrificium quod offertur, non ponimus duo
sacrificia, sed unum, quamvis revera Christus non sit ipsum sacramen­
tum. Et ratio est quia sacramentum solum non est sacrificium solum
inquantum signum est, sed etiam inquantum realiter continet Christum.
Et rursus Christus ipse habet hic rationem sacrificii non quasi in propria
specie immoletur, sed quatenus realiter continetur in speciebus sacraraentalibus. Unde quia unum est propter aliud in ratione sacrificii, non
sunt duo sacrificia sed unum. Quemadmodum substantia dicitur alba,
et quantitas ejus etiam est alba, et non est nisi unum album, quia ratio
quare substantia est alba, [est] quia mediante quantitate recipit albedinem ; ita ratio quare Christus sacrificatur est quia recipit immolatio­
nem in ipso sacramento ut subjecto, quo mediante sacrificatur.
Tertia conclusio: Si loquamur de sacrificio ut importat actionem
sacrificandi, quae alias dicitur immolatio, non consistit e-^entudite-r in
consecratione neque ut in parte integrante. Lsta conclusio est contra
primam opinionem ct secundam et quartam inquantum asserunt con­
sistere in consecratione totaliter vel partialiter. Sed probatur. Primo

QUAKST. Γ.ΧΧΧΙΙΙ, ART. I

465

quia feria sexta in Parasceve Ecclesia sacrificat et immolat hostiam; et
tamen illo die non consecrat : ergo consecratio non est essentialiter im­
molatio neque pars essentialis immolationis. Probatur secundo, quia
consecratio efficitur virtute formae sacramentalis, scilicet hoc est corpus
meum, vel hic est calix etc. Ergo pertinet praecise ad ipsum sacramentum
ut sacramentum est et non ut sacrificium. Arguitur tertio et confirmatur.
Quia hostia non efficitur per eamdem actionem per quam sacrificatur, sed
per consecrationem incipit esse res sacrificanda ut sic. Ergo per illam
actionem non sacrificatur. Quarto, quia Ecclesia non consuevit facere
oblationem hujus sacrificii pro mortuis quousque jam sit peracta conse­
cratio. Sed si in consecratione consisteret immolatio hoc sacrificium non
prodesset defunctis. Probatur minor, quia jam tunc peractum est sacri­
ficium. Prodest autem dum sacrificatur ex opere operato, postea vero per
modum deprecationis poterit prodesse.
Quarta conclusio: Immolatio hujus sacramenti de facto consistit
quodammodo in omnibus illis actionibus quae circa hostiam consecratam
exercentur a sacerdote, scilicet tamquam in via ad perfectionem sacrificii
quatenus ipse sacerdos per intentionem suam ministcrialem exercet illae
actiones ad sacrificandum Deo. Ista conclusio potest probari ex doctrina
beati Thomae 2. 2, q. 85. ubi art. 5. dicens necessarium esse ut aliquid
exerceatur circa ipsam hostiam, posuit exemplum, “sicut panis benedi­
citur, frangitur et comeditur”. Item in ista q. 83, a. 5 ad 3 ait quod
“sacerdos in celebratione utitur crucis signatione super sacramentum ad
exprimendam passionem Christi”. Et ad 7 dicit quod “fractio hostiae...
significat : primo ipsam divisionem corporis Christi quae facta fuit in
passione”. Ergo de facto hujusmodi actiones circa hostiam pertinent
maxime ad ritum sacrificandi tamquam partes potentiales immolationis
quae adjuvant ad expressiorem significationem sacrificii.
Quinta conclusio: Ipsa fractio hostiae et consumptio et fortassis
comixtio particulae hostiae in calice necessario debent excreari circa
hostiam jure divino. Hanc conclusionem probat Cano ubi supra ad 4,
quamvis ipse teneat osse partes intégrales ex quibus constat ratio sacri­
ficandi. Et quidem quod consumptio hostiae debeat exerceri jure divino,
probatur ex concilio Toletano 12, et habetur de consecratione d. 2, c.
Relatum, ubi dicitur, “quale erit sacrificium cujus neque ipse sacrificans
particeps esse dignoscitur!” Quem locum supra q. 82, a. 4 explicavimus,
adjuncta ibi ratione beati Thomae. Esset enim imperfectum sacrificium
ei sacerdos non sumeret hostiam. Et Soto ubi supra ait quod, si poet
consecrationem sacerdos sacramenta non sumeret, sacrificium relinque­
retur truncum et imperfectum. Et ideo Ecclesia semper habuit curam
ut nunquam sacerdos consecraret quin utramque speciem sumeret. Ita
diffinimus esse de jure divino quod sacerdos utramque speciem sumat.

30

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

46ύ

Ceterum de fractione hostiae quod sit in praecepto divino, probari potest
ex eo quod Christus fregit et dedit discipulis suis ct ex eo quod semper
in Ecclesia observatur quod sacerdos hostiam frangeret quam ipse
sumpturus esset, ct similiter quoti particulam in calicem mitteret.
Sexta conclusio: Quamvis peccaret mortaliter sacerdos qui aliquas
actiones ex praedictis relinqueret, etiam ex illis quae sunt Ecclesiae
auctoritate praecepta, tamen non ideo non offerret sacrificium ; v. gr.,
si relinqueret signum crucis vel fractionem hostiae vel mixtionem parti­
culae. Et probatur. Quia si sacerdos, consecrata hostia, loco vini appo­
neret lac aut mei aut siceram in calice, nihilominus offerret sacrificium
hostiae consecratae. Ergo si relinqueret aliam actionem ex praedictis,
non propterca non sacrificaret. Probatur consequentia. Quia major de­
fectus est relinquere consecrationem calicis et oblationem illius quam
relinquere aliquam actionem ex praedictis. Antecedens vero probatur
ex eo quod dicitur in canone tertio Apostolorum, esse contra Domini
ordinationem quod in altaris sacrificio offeratur “mei aut lac”. Et in
concilio Bracarensi tertio, c. 1 idem fere dicitur (1). Ubi non negatur
quod esset sacrificium ipsius hostiae consecratae sub specie panis, quin
potius asseritur in eo quod dicitur, “in altaris sacrificio”. Et ratione
probatur. Quia ipsa hostia continet corpus Christi modo sacrificabili :
ergo si sacerdos exerceat circa ipsam actiones sacras sufficientes ad ratio­
nem sacrificii, erit verum sacrificium, quamvis imperfectum quantum ad
rationem significandi.
Septima conclusio: Fractio hostiae, quamvis juro divino probabi­
liter asseratur necessaria, similiter mixtio particulae in calice; si tamen
istae actiones praetermittantur, nihilominus perfectum erit sacrificium,
quamvis sacerdos committat sacrilegium, si de industria vel negligent™
notabili omitteret. Ista conclusio est expressa beati Thomae in hac
quaest., a. 6 ad 6. Et ratio ejus est quia “fractio hostiae ct quod una
particula mittatur in calice respicit corpus Christi mysticum; et ideo
talis praetermissio non facit imperfectionem hujus sacramenti”.
Ultima conclusio: Consumptio hostiae ita necessaria est ad per­
fectionem sacrificii quod, si praetermittatur, non erit proprie sacrifi­
cium. Haec probatur primo ex diffinitione sacrificii in communi quam
assignavimus dubio praecedenti, ubi diximus necessarium esse quod ipsa
hostia laedatur vel consumatur. Probatur secundo, quia alias non reprae­
sentaretur sacrificium quod obtulit Christus per passionem ct mortem,
nisi consumeretur hostia. Sed nota quod nomine hostiae non intelligimus
modo solum sacramentum corporis, sed asserimus quod, cum sacramen­
tum corporis vel sanguinis rationem sacrificii habere dicitur, hoc com<1)

Mansi 11. 152.

QUAEST. bXXXIlI, ART. 1

•167

petit eis in ordine ad consumptionem intrinsece et essentialiter. Hoc
supposito, confirmatur conclusio ex modo loquendi fidelium qui, dum
sacerdos sumit sacramentum, dicunt ipsum consumere. Quando vero
populus recipit, tantum dicitur communicare. Signum ergo est quod
sumptio sacerdotis sacrificatio est hostiae. Et probatur. Quia sumptio
sacerdotis prodest aliis per modum sacrificii et non per modum sacra­
menti : ergo ipsa consumptio sacrificatio est inquantum est consumptio
ejus quod sacrificatur. Praeterea probatur a sufficienti divisione. Nam
ostendimus quod non consistit in consecratione, neque in fractione
hostiae, neque etiam in mixtione particulae: ergo consistit in consum­
ptione. Probatur consequentia, quia nulla ibi actio est in qua verosimiliter possit diei quod consistat immolatio.
Notandum tamen est quod hic non diffinimus quin potuisset Christus
ordinare ut ratio sacrificii consisteret in fractione hostiae vel in com­
bustione ipsius vel in effusione sanguinis super aram; sed diffinimus
quod de facto illa laesio hostiae quam diximus esse necessariam ad ratio­
nem sacrificii in communi, in hoc sacrificio eucharistico determinata est
jure divino, ita ut sit ipsa consumptio sacramenti exercita a sacerdote
ut communi ministro Ecclesiae.
Et denique probatur quia, si aliquis sacerdos perficiens in celebra­
tione missae omnia usque ad consumptionem exclusive, moreretur statim,
Ecclesia providet ut alius sacerdos substituatur ut perficiat sacrificium.
Quod si in ipsa consumptione non consisteret perfectio sacrificii, non
opus esset alium sacerdotem substituere, quia jam esset perfecta sacri­
ficatio. Ceterum in ratione sacramenti constat quod jam erat perfectum
antequam sumeretur. Ergo servari poterat hostia et calix ut altera die
sumeretur per modum sacramenti dumtaxat, sicut servantur multae
formae consecratae. Neque valet dicere quod Ecclesia providet ut statim
alius sacerdos substituatur etiam non jejunus, quia de jure divino est
quod sacerdos efficiatur particeps sacrificii per sumptionem sacramenti.
Non inquam valet ista responsio, quia concilia quae mentionem faciunt
hujus necessitatis, loquuntur de sacerdote consecrante et sacrificante.
Sed sacerdos qui substituitur non consecravit, neque secundum contra­
riam opinionem sacrificavit. Ergo ista ratio non militat in casu posito.
Tota igitur causa substituendi alium sacerdotem cum tanta sollicitudine
desumitur ex parte ipsius sacrificii quod nondum fuerat perfectum. Et
quamvis secundum sententiam magistrorum Cano et Soto, hoc nostrum
argumentum etiam procedat, qui dicunt quod consistit hoc sacrificium
in consumptione tamquam in parte integrante, sed tamen jam satis
ostendimus quod non est pars integralis sacrificii consecratio aut fractio
aut mixtio, l’nde superest quod perfectio essentialis hujus immolationis
consistat intrinsece in sola consumptione sacramenti.

468

DOMINICUS BANEZ

Sed quaeret aliquis utrum consumptio utriusque speciei pertineat ad
essentiam hujus sacrificii. Respondetur quod ad integritatem quidem
hujus sacrificii pertinet consumptio utriusque speciei exercenda per sa­
cerdotem. Sed tamen ad essentiam hujus sacrificii sufficit consumptio
unius speciei, sicut et feria sexta in Parasceve offertur et sacrificatur
sub una tantum specie, ut dicemus in solutione ad secundum.
Habemus igitur ex dictis quod, quemadmodum non est proprie mar­
tyr nisi ille qui patitur usque ad mortem, ita non est proprie sacrificium
eucharistiae quousque consumatur in honorem Dei. Ceterum oblatio liene
potest praecedere ipsum sacrificium, etiam secundum tempus, ct tamen
ipsa oblatio nunquam erit immolatio quousque terminetur ad consum­
ptionem eucharistiae.
25. — Superest jam respondere ad argumenta quae proposuimus in
principio [n. 22]. Ad primum [respondetur] quod Christus non solum
consecravit sacramentum et dedit discipulis, sed etiam obtulit sacrifi­
cium. sicut dictum est, quin potius et ipse consummavit sacrificium,
secundum opinionem beati Thomae et communem.
Ad secundum concedo antecedens, quod ratio hujus sacrificii non
consistat in consecratione, ut probat argumentum. Sed nota quod feria
sexta in Parasceve romana et catholica Ecclesia ex traditione apostoli­
ca non sine mysterio offert illo die sacrificium sub una tantum specie,
nunquam tamen consecrat unam speciem sine altera. Quod autem hoc
habeatur ex traditione apostolica, probatur. Primo quia ille ritus illius
diei semper fuit observatus in Ecclesia, nequo legitur initium hujus
consuetudinis in aliquo concilio vel decreto pontificis. Sed haec est via
ad cognoscendum quae sit traditio apostolica, ut ait Augustinus lib. 4
Contra donatistas. Ergo est apostolica traditio. Deinde quia cum Chri­
stus sub utraque specie non solum consecraverit, sed etiam obtulerit
istud sacrificium, nunquam Ecclesia offerre auderet in illo dic sacrifi­
cium sub una specie, nisi hoc accepisset ab Apostolis, qui ab ipso Cristo
et Spiritu Sancto eruditi sunt dc omnibus.
Nota secundo quod sacrificium illius diei imperfectum est quantum
ad modum significandi ipsius sacramenti eo quod significet totum quod
Christus obtulit, scilicet corpus et sanguinem, sed significet solum cor­
pus. Ceterum quantum ad rem contentam perfectum est sacrificium,
quia totus Christus continetur in illa hostia et ibi sacrificatur. Ratio
autem quare illo die voluerit Christus et Ecclesia sub specie tantum
panis offerre sacrificium, ea est quia illo die fusus fuit sanguis super
terram, ct Christi corpus sepultus fuit exagüe. Propterea ergo, ut reprae­
sentaretur mors et sepultura Christi, offertur sacramentum corporis sine
sacramento sanguinis. Aliam rationem assignat beatus Thomas art. se­
quenti ad 2 quod, quia illo die passus est Christus et cruente sacrificatus,

QVAEST. bXXXIIJ, ART. 1

469

non consecrabat ipsum sacramentum, quod est figura passionis Christi,
quia “veniente veritate cessat figura. Et ideo ipso die in quo passio
Domini recolitur prout realiter gesta est, non celebratur consecratio
hujus sacramenti. Ceterum ne Ecclesia illo die esset sine fructu pas­
sionis, per hoc sacramento nobis exhibito reservatur corpus Christi
consecratum in die praecedenti, ut in sexta feria sumatur. Non autem
servatur sanguis propter periculum, et etiam quia sanguis, id est sacra­
mentum sanguinis, specialius est imago dominicae passionis”.
Et profecto ex dictis possumus colligere quam intrinseca sit sumptio
in ratione sacrificii, siquidem illo die neque consecratur neque benedici­
tur neque elevatur, sed solum frangitur et consumitur hostia. De fractio­
ne autem jam ostendimus ex doctrina beati Thomae quod non sit pars
integralis sacrificii, ut inquit art. 6 ad 6. Superest ergo quod ipsa actio
sacerdotis consumentis hostiam illo die sit immolatio essentialiter, praesupposita oblatione quam sacerdos per intentionem suam et verbis
exercet et significat.
Item est aliud argumentum non modicum. Quia beatus Thomas dicit
quod propterea servatur sacramentum corporis in alterum diem, ut Ec­
clesia non maneat illo die sine fructu passionis: unde manifeste colligitur
quod ipsa consumptio sacramenti sit sacrificatio. Alioquin soli sacerdoti
prodesset inquantum est usus sacramenti. Si ergo prodest Ecclesiae per
hoc quod recipit fructum passionis Christi, sequitur quod vere est sa­
crificium.
Item est aliud argumentum. Nam si illa hostia in die praecedenti fuis­
set secundum se sacrificata, non videretur conveniens quod iterum sacri­
ficaretur eodem genere sacrificii, eo quod illud quod semel sacrificatum
est. non iterum a nobis aufertur et datur Deo per sacrificium. Diximus
autem si secundum se fuisset sacrificata, quia negari non potest quin
fuerit sacrificata ut compars cum altera hostia quae consumpta fuit.
Sufficit enim ad rationem sacrificii quod aliqua pars ejus quod offertur
consumatur in honorem Dei. Reliquum autem quod superest potest ce­
dere in utilitatem populi, sicut formae consecratae remanent ad commu­
nionem populi. Et ita populus manducat dc sacrificio altaris, non autem
sacrificat nisi spiritualiter.
Ad tertium ct quartum et quintum argumentum concedimus quod
hoc sacrificium non consistit in illis actionibus essentialiter, sed quodam­
modo tamquam in via ad consumptionem hostiae.
Sed aliqui ex theologis nostri temporis, qui opinantur non esse neces­
sariam hostiae consumptionem aut laesionem aliquam ad essentiam
sacrificii perficiendam, sed dicunt quod sufficit actio sacra, ita philoso­
phantur de illis sacris actionibus quas multas exercet sacerdos circa
hostiam : Ajunt enim quod requiritur actio sacra circa hostiam, ut sit

•170

DOMINICUS BANEZ

verum sacrificium ; sed nulla actio sacra requiritur. Quemadmodum si
dicamus quod requiritur albedo ad hoc quod aliquid sit album, et tamen
nulla albedo requiritur.
Nobis tamen videtur contra istum modum loquendi : primo, quia est
incredibile ut Christus Dominus, qui hoc sacrificium altissimum insti­
tuit et obtulit et sicut ipse fecit fieri praecepit., non determinaverit ali­
quam actionem necessariam ad immolationem hujus sacrificii. Deinde
quamvis vera esset illa sententia, tamen non propterea negandum esset
esse determinatam actionem ad hoc sacrificium necessariam, saltem in
specie, co modo quo in sacramento determinata est materia et forma.
Sicut dicimus quod in sacramento baptismi est de essentia materia, scili­
cet ablutio, et in sacramento eucharistiae panis triticeus. Et tamen ibi
verificatur quod nullus panis requiritur ad consecrandum; et tamen
requiritur panis. Et etiam nulla forma singularis requiritur ad conse­
crandum, et tamen requiritur forma. Similiter hic. Ergo actio sacra
erit determinata in specie saltim ad essentiam hujus sacrificii. Tertio
etiamsi ad sacrificium in commune non sit determinata necessaria actio,
tamen ad hoc sacrificium in individuo, scilicet ad hanc immolationem
necessaria est ista actio singularis. Ut si ego quaeram in quo consistat
substantialiter et essentialiter haec immolatio singularis hujus missae
quam exercet Petrus, non potest responderi quod in nulla consistit; alias
nulla erit immolatio. Sicuti ad hanc equitationem numero requiritur hic
equus numero. Nccesse est ergo assignare aliquam formam actionis in
specie in qua consistat sacrificium missae in specie, et aliquam in indi­
viduo in qua consistat haec missa.
26. — Superest respondere ad argumenta. Ad primum opinionis
primae, [n. 23] quae ajebat essentiam sacrificandi consistere in conse­
cratione sacramenti, respondetur dupliciter. Primo quod Apostolus non
loquitur ibi determinate de sacerdote novae legis, sed de sacerdote in
communi ut conveniebat etiam sacerdotibus veteris legis. Et propterea
assignavit officium commune omnibus novae et veteris legis. Cum hoc
tamen stat sacerdotes novae legis habere aliud officium excellentius ct
mirabilius quam sacrificare, scilicet consecrare. Respondetur secundo
ct melius quod etiam in sacerdotibus novae legis excellentius quid est
et divinius sacrificare hoc sacrificium quam consecrare tale sacramentum.
Ratio est quia consecratio talis sacramenti ordinatur tamquam ad finem
ad immolationem ejusdem sacramenti, ut ostendemus latius in sequenti
quaestione.
Ad secundum respondetur negando antecedens. Et nota quod in Tridentino can. 1 sess. 22 dicitur errorem esse quod offerri hoc sacrificium
“nihil aliud sit quam nobis Christum ad manducandum dari". Unde
quamvis populus manducet Christum, non tamen sacrificat, quia non

QUAEST. UXXXHI, ART. 1

471

quaelibet manducatio est immolatio, sed praesupposita oblatione ad con­
sumptionem hostiae facta ab habente potestatem ministerialem ct cha­
ractere immolandi. Ad hoc enim accipit potestatem sacerdos in sui con­
secratione, scilicet ad offerendum hoc sacrificium non solum oblatione
spirituali, sicut populus potest offerre, sed oblatione visibili et ministeriali vice Christi et Ecclesiae.
Ad tertium respondetur quod passio Christi expressius repraesenta­
tur prout fuit sacrificium inquantum offertur sacramentum corporis et
sanguinis ad consumptionem in honorem Dei, quam inquantum conse­
cratur ipsum sacramentum. Tunc enim efficitur aptum ad sacrificium.
Ad confirmationem nego consequentiam. Nam sacerdos per illa verba
significat se jam nomine Ecclesiae offerre hostiam quam praesentem
habet immolandam, sed non dicit se jam immolasse, quin potius postea
perseverat offerens etiam pro defunctis usquequo tandem immolat con­
sumendo sacrificium quod obtulerat.

27. — Quaestio tertia. De qualitate hujus sacrificii.
De qua re quinque dubia sunt examinanda et diffinienda. Primum

dubium sit an hoc sacrificium sit infinitum.
Et arguitur primo pro parte negativa. Si hoc sacrificium est infini­
tum, sequitur quod una missa tantum valet sicut plurimae. Probatur con­
sequentia. Quia non plus valoris in pluribus quam in una, eo quod
infinito non est aliquod infinitum majus.
Arguitur secundo. Hoc sacrificium nullum habet infinitum effectum :
ergo non est infinitum. Probatur consequentia, quia hoc sacrificium ope­
ratur secundum totam suam virtutem. Et confirmatur. Quia meritum
Christi dicitur infinitum non solum in se, sed etiam quia efficit justifi­
cationem peccatoris dc rigore justitiae, qui est effectus infinitus quan­
tum ad modum faciendi. Sed hoc sacrificium nullum habet effectum infi­
nitum, neque etiam quantum ad modum. Ergo non est infinitum. Pro­
batur minor, quia potissimus effectus ejus est inquantum sacrificium,
expiare poenam debitam in purgatorio.
Arguitur tertio. Hoc sacrificium non est magis infinitum quam ipsa
sacrificatio sive oblatio. Sed haec non est infinita, cum sit actus offeren­
tium ct sacrificantium. Ergo.
Arguitur quarto. Hoc sacrificium est ipsummet sacramentum. Sed
sacramentum non est infinitum, cum sit signum et instrumentum gratiae.
Ergo neque sacrificium.
Sed in oppositum est quod Christus immolatur in hoc sacramento.
Ergo sacrificium hoc est infinitum.
28. — Pro solutione hujus dubii recolendum est quod diximus, sacri­
ficium dupliciter potest accipi. Uno modo pro actione sacrificandi ; alio

472

DOMINICUS BASIS'

modo pro re sacrificata. Rursus actio sacrificandi duplex est : altera Chri­
sti seu prout est a Christo summo sacerdote; altera est ministri sive
Ecclesiae.
Sit prima conclusio: Si sacrificium accipiatur pro re sacrificata in
hoc sacramento, est dicendum sacrificium infinitum. Probatur. Quia
Christus simpliciter est infinitus; et ipse est sacrificium secundum totam
euam dignitatem : ergo. Confirmatur. Quia idem ipsum sacrificium quod
Christus obtulit in cruce offertur in hoc sacramento; sed illud erat infi­
nitum: ergo et istud.
Secunda conclusio: St sacrificium accipiatur pro actione sacrifican­
di ut competit Christo summo sacerdoti, etiam est infinita ut causa
universalis. Probatur. Quia Christus offerens est infiniti valoris et vir­
tutis: ergo actio ejus non habet limitatum valorem in ratione meriti et
satisfactionis. Ergo infinita est immolatio ab ipso Christo. Diximus
autem ut causa universalis, quia concurrit cum omnibus ministris sacri­
ficantibus et per illorum ministerium applicatur ad particulares effectus.
Tertia conclusio: Si sacrificium accipiatur pro actione sacerdotis
sacrificantis et offerentis ex propria devotione vel Ecclesiae, finitum est
semper simpliciter. Ratio est quia talis actus procedit ex devotione finita.
Item quia, ut beatus Thomas dicit supra, q. 79, in satisfactione magis
attenditur dignitas offerentis quam rei oblatae. Ergo quantitas rei obla­
tae infinita non facit esse infinitam satisfactionem ex devotione finita
procedentem.
Quarta conclusio: Si sacrificium accipiatur secundum eamdem con­
siderationem, potest dici infinitum esse sacrificium syncategorcmatice,
id est non tanti valoris quin possit esse majoris. Quemadmodum dicimus
quod infinitus est numerus partium continui, id est non tantum assigna­
bitur quin possit esse major. Sed tamen nullus numerus est infinitus.
Ita etiam quia devotio sacerdotis non est tanta quin possit, esse major,
ita etiam immolatio ejus non est tanti valoris quin possit esse majoris.
29. — Ad argumenta respondetur. Ad primum negatur consequen­
tia. quia valor missae quantum ad effectum consideratur non solum cx
parte rei oblatae, sed limitatur ex parte devotionis offerentis ministri
vel eorum pro quibus offertur, et ideo plus prodest si pluries applicetur.
Ad secundum respondetur quod Christus, qui est res oblata et idem
sacerdos principaliter offerens, non operatur secundum totam suam vir­
tutem ad modum causae naturalis, sed operatur cx electione, determi­
nando certum effectum per particularem applicationem sacerdotis et
dispositionem vel devotionem Ecclesiae vel eorum pro quibus offertur.
Ad confirmationem respondetur quod sacrificium missae potest etiam
dici infinitum quantum ad modum effectus, si consideretur prout est a
Christo sicut et meritum. Ratio est quia etiam per tale sacrificium fit

QUAF.ST. LX XXIII, ART. 1

473

satisfactio de rigorc justitiae pro peccatis debitis in purgatorio quantum
est ex parte Christi.
Ad tertium respondetur per distinctionem jam factam. Si enim acci­
piatur sacrificium pro actu sacrificandi ct offerendi prout est ab homini­
bus. finitum est in se et in suo effectu.
Ad quartum respondetur quod, quamvis ipsum sacramentum dicatur
sacrificium, non tamen consideratur dignitas sacrificii ex parte sacra­
menti ut res quidam est, sed ut est signum repraesentans et continens
realiter ipsum Christum, qui est principaliter sacrificium quod offertur.
Non enim, ut diximus, duo sacrificia sunt, alterum sacramenti, alterum
Christi, quia sacramentum est sacrificium quatenus continet Christum,
et Christus est sacrificium quatenus continetur a sacramento.

30. — Dubium secundum: An hoc sacrificium eucharistiae sit
praestantius in ratione sacrificii quam in ratione sacramenti.
Pro utraque parte sunt argumenta. Arguitur primo pro parte nega­
tiva. Ratio sacrificii ordinatur tamquam ad finem ad rationem sacramen­
ti: ergo praestantior est ratio sacramenti. Consequentia patet. Probatur
antecedens. Quia ratio sacrificii est ritus quidam pertinens ad celebri­
tatem tanti sacramenti, ut docet beatus Thomas in titulo hujus quaest.
83, de ritu hujus sacramenti. Ergo quid excellentius est sacramentum
ipsum. Probatur consequentia, quia ritus aliorum sacramentorum ordi­
nantur ad ipsa sacramenta tamquam ad finem, v. gr., catechismus et
exorcismus ad baptismum.
Arguitur secundo. Solus Christus potuit instituere hoc sacramentum
in ratione sacramenti per potestatem excellentiae quam habuit. Sed in
ratione sacrificii Ecclesia potuisset illud instituere per ordinariam suam
potestatem, etsi Christus nunquam instituisset. Et confirmatur. Nam
ratio sacrificii etiam ratione naturali constat, et institui potest quibus
modis sit sacrificandum Deo. Sed ratio sacramenti requirit Deum ut
institutorem supernaturalcm. Ergo ex hac parte ista praestantior est.
Probatur minor. Quia sacramenta ordinantur ad conferendam gratiam.
Tertio. Hoc sacramentum propria virtute habet efficere gratiam vel
augere et excitare fervorem caritatis. Sed inquantum sacrificium non
habet tam excellentes effectus in nobis; habet enim esse expiatorium pro
poena debita in purgatorio, et ut plurimum habet remittere peccata
venialia. Ergo praestantior est ratio sacramenti.
Denique arguitur. Quia dignitas hujus sacrificii in eo maxime sita
est quia in illo Christus sacrificatur. Sed etiam in ratione hujus sacra­
menti continetur Christus et recipitur. Ergo saltim aequalis est excellen­
tia hujus sacramenti et hujus sacrifici.
31. — Sed in oppositum est primo, quod excellentia sacerdotii Chri­
sti in eo maxime sita est quod obtulit in propria specie sacrificium in

474

DOMINICUS BASEZ

cruce. Ergo excellentissimus actus sacerdotis est offerre sacrificium po­
tius quam consecrare.
Arguitur secundo. Omnia alia quae sacerdos exercet ordinantur ad
sacrificandum tamquam ad finem: ergo excellentius est sacrificare quam
consecrare. Probatur antecedens. Quia forma necessaria ordinationis
sacerdotis significat actum potissimum ad quem ordinatur sacerdos. Sed
forma illa necessaria est quae in concilio Florentino explicatur : “Accipe
potestatem offerendi sacrificium in Ecclesia pro vivis et mortuis in no­
mine Patris” cte. Ergo excellentior actus est sacrificare quam consecra­
re. Nam quamvis sacerdos accipiat potestatem consecrandi, tamen conse­
cratio est praeparatio victimae sacrae ut postea immoletur, et propterea
dum expresse accipit potestatem sacrificandi, consequenter accipit po­
testatem consecrandi.
Arguitur tertio ex beato Thoma supra q. 65, a. 3, ubi beatus Thomas
diffinit sacramentum eucharistiae esse excellentissimum inter omnia sa­
cramenta ex ipso ritus, quoniam in eucharistia consummantur omnia
sacramenta, et omnia alia sacramenta ordinantur ad eucharistiam tam­
quam ad suam perfectionem. Sed ratio sacramenti consummatur ct perfi­
citur in ratione sacrificii, ut patet cx ipso ritu jure divino instituto.
Ergo ratio sacrificii praestantior est ratione sacramenti utpote illius
perfectio et consummatio.
Quarto. Hoc sacramentum ct hoc sacrificium comparantur inter se iu
ratione cujusdam caeremoniae sacrae ad divinum cultum pertinentis.
Sed in ratione caeremoniae sacrae praestantior est ratio sacrificii quam
ratio sacramenti. Ergo. Consequentia bona est, ct minor probatur. Nam
illa caeremonia sacra est praestantior quae principalius ordinatur ad
cultum Dei. Sed cultus Dei formalius consistit in sacrificiis quam in
sacramentis, ut diffinit beatus Thomas 1. 2, q. 102, a. 4; nam sacrificium
pertinet ad ipsos colentes Deum, qui quidem in scipsis perficiuntur sa­
cramentis. Ergo ratio sacrificii praestantior est quam ratio conficiendi
vel recipiendi sacramentum.
Propter haec argumenta, quae gravissima sunt, haec secunda pars
videtur multo probabilior, scilicet quod in eucharistia ratio talis sacrifi­
cii praestantior csl quam ratio talis sacramenti.
.32. — Ad argumenta in oppositum (n. 30, respondetur]. Ad primum
negatur antecedens. Ad probationem dico quod ritus sunt in duplici dif­
ferentia. Quidam ritus sunt saeramentaria quaedam quae non attingunt
rationem sacramenti, sed potius sunt voluti quaedam dispositiones quae
ad sacramentum ordinantur, ut est exorcismus in baptismo. Et hujusmodi
ritus imperfectiores sunt ipso sacramento. Alii sunt ritus superiores ipso
sacramento cujus sunt ritus, ut in sacramento ordinis ritus est quod qui
ordinantur communicent. Et tamen certa res est quod sacramentum

QCAEST. LXXXIir, ART. 1

475

eucharistiae praestantius est sacramento ordinis, nam omnia alia sacra­
menta ordinantur ad eucharistiam tamquam ad suam perfectionem. Sic
hoc sacrificium ritus quidam est, tamquam finis tamen hujus sacramenti.
Ad secundum respondetur quod de facto hoc sacrificium et hoc sacra­
mentum a Christo est institutum. Nescimus tamen an Ecclesia auderet
instituere sacrificium in quo Christus immolaretur, nisi edocta a Chri­
sto vel ab Spiritu Sancto. Secundo respondetur quod si hoc argumentum
aliquid concluderet, concluderet subinde quod quodlibet aliud sacramen­
tum praestantius sit quam hoc sacrificium; nam sacrificium potest insti­
tui ab Ecclesia, sacramentum vero nonnisi a Christo per potestatem
excellentiae.
Ad confirmationem respondetur quod modo comparamus hoc sacra­
mentum cum hoc sacrificio a Christo instituto, non cum sacrificio quod
institui potest lumine naturali. Secundo respondetur quod ratio sacrifi­
cii ceteris paribus praestantior est ratione sacramenti, ut concludit
ultimum argumentum pro secunda sententia.
Ad tertium respondetur quod si sacramentum consideretur in ratione
medicamenti nobis salutiferi, ratio sacramenti praestantior est et nobis
utilior. Sed tamen simpliciter loquendo perfectio alicujus actus attendi­
tur potius cx termino. Et propterea ratio sacrificii ct sacrificandi simpli­
citer est excellentior, quia terminatur ad cultum et honorem Dei, ad
quem etiam ordinatur tamquam ad finem sanctificatio nostra, etiam adqui-ita per sacramenta, ut in omnibus honorificetur Deus per Jesum
Christum. Respondetur secundo quod, quamvis hoc sacramentum ex
opere operato sit nobis utilis, quia confert gratiam, tamen ipsa immolatio
hujus sacrificii, tam quae exercetur a sacerdote, quam quae exercetur a
fidelibus spiritualiter dum celebratur sacrificium, potest esse utilior ex
opere operantis et augere gratiam non minus quam sacramentum ipsum
augeat ex opere operato.
Ad ultimum respondetur quod, si secundum illam considerationem
compararentur hoc sacramentum et hoc sacrificium, concludit argumen­
tum quod non est major dignitas hujus sacrificii quam hujus sacramenti,
quia sicut Christus est qui sacrificatur, ita ipse est qui continetur in
sacramento. Sed ista consideratio materialis est et non formalis. Nos
autem loquimur do ipsa actione sacrificandi ct dc actione consecrandi,
vel etiam de sacrificio quod offertur ut subest immolationi ; et compara­
mus illud cum sacramento ut subest considerationi vel sumptioni, ct
contendimus ostendere quod illa ratio formalis sacrificii sit praestantior
quam illa sacramenti. Et hoc praeter rationes dictas confirmatur, quo­
niam propterea voluit Christus realiter contineri in sacramento, ut pos­
sit quotidie immolari ad gloriam Dei et nostram utilitatem, potius quam
ut gratiam conferret in sacramento existons. Ergo. Probatur antecedens.

476

DOMINICUS ΒΛΝΕΖ

Quia ad conferendum totum effectum sacramenti eucharistiae non erat
necessarium quod realiter illic contineretur Christus, sed poterat Deue
mediante pane benedicto et vino benedicto tantam gratiam conferre no­
bis sicut modo de facto confert pane et vino transsubstantiatis in carnem
et sanguinem Christi. At vero ut Christus realiter diceretur immolari
in hoc sacramento et non solum sicut in signo, necessarium erat sim­
pliciter quod realiter contineretur in ipso sacramento. Et fortassis ex
eo quod haeretici negaverunt opus esse immolatione Christi in Ecclesia,
consequenter negaverunt quod Christus realiter contineretur in hoc sa­
cramento. Atque hactenus de ista quaestione.

33. — Dubitatur tertio an hoc sacrificium sit expiatorium pro
peccatis omnium vivorum et mortuorum.
In hoc dubio plurimae difficultates tanguntur. Prima est quod suppo­
nit esse propitiatorium sive expiatorium. Deinde inquirit an pro om­
nibus viventibus sive baptizatis, sive non baptizatis, sive excommunica­
tis, sive haereticis offeratur. Et denique an omnibus defunctis existentibus in purgatorio prosit et quomodo prosit. Omnes itaque difficultates
per sequentes conclusiones dissolventur.
Prima conclusio: Fides catholica est hoc sacrificium esse vere
expiatorium pro peccatis. Haec diffinita est in Tridentino sess. 22, can. 3,
ubi anathematizantur qui oppositum dixerint. Haec conclusio semper
fuit communis consensus sanctorum ct doctorum Ecclesiae. Olim enim
Arrius haereticus tenuit sacrificia non esse offerenda pro defunctis ut
a peccatis solverentur, ut refert Epiphanius lib. 3 Contra haereses,
haeresi 75, et Augustinus lib. De haeresibus ad Quodvultdeum, haeresi
53. Quem errorem haeretici nostri temporis suscitarunt. Negantes enim
esse verum sacrificium, consequenter negant esse propitiatorium. Catho­
lici autem, qui confitentur esse verum et proprium sacrificium, conse­
quenter asserunt esse propitiatorium pro peccatis et habere omnem
perfectionem quae in ratione sacrificii intelligi potest, et esse non solum
sacrificium laudis et gratiarum actionis, sed etiam offerri pro redem­
ptione animarum. Et confirmatur. Quia hoc sacrificium idem est quan­
tum ad rem oblatam quod Christus obtulit in cruce; sed illud erat pro­
pitiatorium : ergo et istud.
Secunda conclusio: Cum asserimus hoc sacrificium esse propitiato­
rium, non intelligimus quod ex opere operato gratiam conferat cis pro
quibus offertur vel qui offerunt per quam peccata remittantur; sed
sensus est quod est satisfactorium pro poenis debitis pro peccatis in pur­
gatorio postquam homo est in gratia. Haec conclusio probatur cx doctri­
na beati Thomae q. 79, a. 5. Et ratio est quia inquantum sacramentum,
solum prodest his qui recipiunt conferens gratiam, ut in art. 1 ubi supra

QKAEST. UXXXffl, AWT. 1

477

docct beatue Thomas, inquantum vero sacrificium prodest etiam iliis pro
quibus offertur ad satisfactionem pro poenis debitis in purgatorio.
Tertia conclusio: Hoc sacrificium non potest offerri pro excommu­
nicatis. Probatur. Quia excommunicat! privati sunt suffragiis communi­
bus Ecclesiae per sententiam ejusdem Ecclesiae virtute clavium. Sed hoc
sacrificium offertur nomine Ecclesiae. Ergo pro illis non offertur.
Quarta conclusio: Fides catholica est hoc sacrificium offerri pro
defunctis quorum .animae sunt in purgatorio. Et patet ex usu Ecclesiae
in memento defunctorum, et expresse diffinitur in Tridentino ubi supra.
Et probatur ex illo II Mach. 12 (v. 46) : Sancta ergo et salubris est cogi­
tatio pro defunctis exorare, ut a peccatis solvantur. Praecesserat autem
sacrificium quod faeerat Judas offerri pro peccatis mortuorum. Item ra­
tione probatur. Quia animae illic existentes sunt membra Christi et in
caritate et gratia confirmatae. Ergo sicut prodest sacrificium pro satis­
factione vivorum, proderit pro satisfactione mortuorum. Item sacrifi­
cium quod Christus obtulit in cruce fuit propitiatorium etiam pro pec­
catis mortuorum, ut colligitur ex Apostolo ad Rom. 3 .v. 25) : Quem
proposuit propitiatorem per fidem in sanguine ipsius, ...propter remis­
sionem praecedentium delictorum.
Sed nota quod Christi Domini mors statim liberavit justos qui erant
in limbo a poena damni propter peccatum originale. Et ratio est quia
jam illi erant justificati per fidem in sanguine Christi, qui principaliter
mortuus est propter peccatum originale. Et ita satisfactio Christi multo
facilius applicatur ad delendum peccatum originale quantum ad culparo
ct poenam quam ad delendum actualia peccata. Unde per mortem Chri­
sti non sunt liberati omnes animae statim quae erant in purgatorio, ut
docct beatus Thomas supra, q. 52, a. 8 et ad 2. Et ratio est quia passio
Christi et mors erat satisfactoria ut causa universalis. Unde sicut modo
necessc est quod applicetur per aliqua media ut actualiter satisfaciat
pro poenis animarum quae sunt in purgatorio, ita etiam ct tunc opus
erat applicari.
Nihilominus argumenta nostra bene valent, quia sacrificium missae
non solum est repraesentativum passionis Christi, sed etiam est applicativum et determinativum illius ad effectum satisfaciendum. Et confir­
matur. Nam mors Christi et passio applicantur per indulgentias animabus quae sunt in purgatorio. Ergo multo magis poterunt applicari per
hoc sacrificium mi&sae quod offertur a ministro in persona Christi.
Et denique ante mille annos habemus in scriptis sanctorum hanc
consuetudinem in Ecclesia Dei servatam, ut hoc sacrificium missae offe­
ratur pro defunctis. Probatur hoc. Primo in missa Rasilii Magni, cujus
est usus in Ecclesia gracca. Et vide Chrysoetomum in homilia 69 ad
populum antiochenum. Et antiquissimus Tertullianus in lib. De nu>no-

478

DOMINICUS BASEZ

gamia et lib. De exhortatione castitatis et De corona militis meminit
anniversariorum pro defunctis. Cyprianus lib. 1 epistolarum, epist. 9
refert canonem cujusdam concilii Africani ubi cavebatur ne aliquis mo­
riturus nominaret clericum ad tutelam, alias non offerretur pro isto
defuncto sacrificium (1). Et similiter in concilio Bracarensi primo,
can. 34 praecipitur ne pro his qui sibi mortem inferunt aut pro catechu­
menis sine baptismi redemptione defunctis sanctae oblationis fiat com­
memoratio (2). Vide etiam Cyrillum in Catechesi 1 et lib. Quaestionum,
q. 34. et Eusebium lib. 4 De vita Constantini Magni, et Ambrosium in
oratione Dc obitu Theodosii et in Oratione funebri in fratrem Satyrum.
Augustinus etiam saepissime in sermone 32 De verbis Apostoli et in lib.
De cura pro mortuis agenda et in Enchiridio, cap. 110 et in epistola 64.
Ex his colligitur argumentum : ergo si hoc sacrificium non prodest ad
satisfactionem et levamen poenarum animabus quae sunt in purgatorio,
frustra pro illis offertur.
Sed quaeret aliquis an prosit eis per modum satisfactionis, an per
modum suffragii. Dicemus amplius in materia de indulgentiis. Sed pro
nunc respondeo quod prodest sacrificium missae animabus existentibus
in purgatorio per modum satisfactionis et justitiae, et non solum per
modum suffragii, ita prorsus quod est lex ut per sacrificium missae su­
bleventur vel omnino liberentur animae a poenis purgatorii, quatenus
satisfactio Christi illis applicatur per modum satisfactionis de justitia.
Et probatur. Quia Christus satisfecit de justitia, etiam pro poenis
defunctorum quantum ad sufficientiam. Ergo illa satisfactio dc justi­
tia maxime applicatur defunctis per oblationem hujus sacrificii. Pro­
batur consequentia, quia illa est alia operatio per quam efficacius possit
applicari satisfactio Christi animabus existentibus in purgatorio.
Sed quaeret aliquis an prosit omnibus defunctis etiam non bapti­
zatis. Et respondetur quod prodest illis. Et ratio est quia concilium
[TridentinumJ ubi supra [sess. 22, can. 3] diffinit quod hoc sacrificium
offerendum est pro vivis et mortuis. Sed illi sunt capaces hujus auxilii.
Ergo. Et confirmatur ex eo quod Ecclesia dicit : “Memento etiam Do­
mine famulorum. ...qui nos praecesserunt in signo fidei et dormiunt in
somno pacis”. Ergo pro illis offertur sacrificium. Item catechumenus
qui est in caritate potest satisfacere pro altero baptizato: ergo bapti­
zatus potest pro illo satisfacere. Ergo multo magis offerendo sacrificium
missae Deo pro illo. Et denique probatur ex c. Apostolicam, dc presby­
tero non baptizato, ubi Innocentius tertius jubet episcopo Cremonensi
ut offerri faciat preces ct hostias pro quodam presbytero non baptizato
defuncto. Et quo sequitur quod, cum dicitur in concilio Bracarensi ubi
(1)
(2)

S. CYFMIAMUe, Epist. 6€, n. 2. ML 4. 411.
Mansi 9. 779.

QUAE8T. LXXXJII, ART. 1

479

supra, quod non offeratur sacrificium pro catechumenis sine baptismi
redemptione defunctis, intclligendum est de his qui cum possent nolue­
runt baptizari ante mortem.
Similiter etiam ad illud argumentum quod posset fieri : baptismus
est janua sacramentorum: ergo hoc sacramentum nullo modo prodest
non baptizatis: respondetur distinguo consequens. Inquantum sacra­
mentum, concedo consequentiam; inquantum sacrificium, nego. Nam
inquantum sacrificium offerri etiam potest pro paganis, inquantum est
impetratorium conversionis illorum, quamvis oppositum teneat Soto in
4, d. 11, q. 2, a. 7. Sed oppositum tenet Gabriel lect. 26 Super canonem
mùsae, et Gerson in tractatu 9 Super Magnificat, partitione 3.
Unde sit nobis quinta conclusio: IIoc sacrificium offerri potest pro
infidelibus ut convertantur ad Deum. Et probatur cx eo quod dicitur
in Tridentino sess. 22, c. 2 et can. 3 quod hoc sacrificium pro omnibus
necessitatibus offertur. Sed haec est magna necessitas, ut infideles illumi­
nentur et recipiant fidem. Ergo pro hac necessitate potest offerri hoc
sacrificium, sicut et Christus pro omnibus se immolavit. Item Alexander
primus in epistola ad omnes fideles, et Julius primus in c. Cum omne
crimen, de consecratione, d. 2, dicunt omne crimen et peccatum oblato
hoc sacrificio deleri (1). Quod intclligendum est sicut dicitur in Tridenti­
no. supra: “Hujus sacrificii oblatione placatus Dominus, gratiam et do­
num poenitentiae concedit, crimina ct peccata ingentia dimittit”. Certe
quia per hoc sacrificium impetratur a Deo ut disponat peccatores ad poe­
nitentiam. Item Chrysostomus homilia 77 in Joannem ait quod in missa
preces fundimus et pro universis fructibus terrae ct maris sacrificamus.
Et lib. 6 Dc sacerdotio ait pro universo orbe legatus intercedit estque
apud Deum deprecator ut omnium, non viventium modo, sed ct mortuo­
rum peccatis propitius fiat (2).
Et beatus Thomas in 4, d. 12. q. 2, a. 2, qla. 2 ad 4 ait differentiam
esse in hoc sacrificio in ratione sacrificii ct in ratione sacramenti, quod
jn ratione sacramenti prodest sumentibus; “sed in ratione sacrificii habet
etiam fructum in illis pro quibus offertur, in quibus non praeexigit vitam
spiritualem in actu, sed in potentia tantum”. Et respondet ad quoddam
testimonium Augustini quod ipse citat, ex epistola ad Renatum, quod
tamen habetur in libro 3 De anima et ejus origine cap. 12, ubi ait Augu­
stinus quod hoc sacrificium pro membris Christi offertur (3). Explicat
beatus Thomas pro membris in actu vel in potentia. Notandum ergo
(1) Auxaxdkr Papa PBIMUe apud Isidortun Mercatorem. Decretalium Collectio.
ML 130. 94.
(2) S. J. Chkysost. J/otniliae <n Joannem, horni). 78. MG 59, 426. Id. De sacerdotio,
lib. 6. MG 48. 6S1.
(3) S. Avgust. De anima et ejus origine, lib. 3, cap. 12. ML 44. 520.

480

DOMINICUS HA NEZ

quod ibi loquebatur Augustinus contra quemdam haereticum asserentem
quod pro parvulis qui sine baptismo discedebant, poterat offerri hoc sa­
crificium ut salvi fierent. Quorsum dicit Augustinus illa verba! Intelligens corte per membra Christi illi qui sunt in statu ut possint esse
membra Christi.
Quod si quis objiciat quod beatus Thomas 3 p., q. 79, a. 7 ad 2 ait
quod in canone missae non oratur pro his qui sunt extra Ecclesiam: re­
spondetur primo quod est intclligendum sicut ipse explicat Augustinum
4 Sent, ubi supra (d. 12, q. 2, a. 2, qla. 2 ad 4]. Secundo quod non of­
fertur hoc sacrificium ad satisfactionem poenae neque ad augmentum
gratiae pro his qui sunt extra Ecclesiam, potest tamen offerri ut impetratorium conversionis illorum. Respondetur tertio et melius quod beatus
Thomas non dicit quod hoc sacrificium non potest offerri pro infidelibus
ut convertantur, sed quod in canone missae non oratur pro his qui sunt
extra Ecclesiam. Ceterum pro excommunicatis non potest offerri quia,
ut diximus, per potestatem clavium Ecclesia non intendit offerre pro
illis sacrificium. Ceterum in feria sexta Parasccves orat Ecclesia publice
pro haereticis et schismaticis, quod est privilegium illius diei. Neque
licitum erit alio die a ministris Ecclesiae publice orationem pro illis
fieri in processionibus aut aliis solemnitatibus. Bene tamen potest fieri
a particularibus oratio pro illis.

34. — Dubium quartum. An Christianis sit licitum aliud sacrifi­
cium offerre Deo, vel potius hoc sacrificium sit unicum in Ecclesia
Christi.
Arguitur primo quod non sit aliud neque esse debeat in Ecclesia
Christi, quia in canone tertio Apostolorum praecipitur ut deponatur
episcopus vel presbyter qui praeter ordinationem Domini alia quaedam
in sacrificio offert super altare, scilicet “mei aut lac aut [pro vino)
siceram aut volatilia aut animalia vel legumina”.
Secundo quia in Tridcntino sess. 22 in prologo dicitur hoc sacrificium
esse verum el singulare.
Tertio. Christus instituit hoc solum sacrificium in sui memoriam of­
ferendum, juxta illud Lue. 22 (v. 19) : Hoc facile in meam commemorationem. Ergo temeritas est aliud sacrificium inducere in Ecclesia Christi.
Et confirmatur. Quia hoc sacrificium continet in se omnem perfectionem
omnium sacrificiorum possibilium: ergo frustra adinvenictur aliud
sacrificium ; et non sine injuria istius, esset enim attestari quod illud
non est sufficiens.
Et denique sequeretur quod licitum esset modo animalia sacrificare
et segetes per sanguinem et ignem, sicut licitum erat in lege veteri. Et
confirmatur. Quia videtur c&se de ratione sacrificii quod offeratur a
sacerdote, juxta doctrinam Apostoli ad Heb. 5 et 8. Sed non est aliud

QL-AEST. LXXXIII, ART. 1

481

in Ecclesia sacrificium quod ad sacerdotem pertineat nisi eucharistia.
Ergo hoc est unicum sacrificium.
35. — Sed in oppositum est quod in canone 3 Apostolorum dicitur
offerre non licet aliquid ad altare, praeter novas spicas et uvas et oli­
vam. luminaria et thymiama, id est incensum tempore quo celebratur
oblatio. Ergo licitum est offerre Deo aliud sacrificium quam euchari­
stiam. Confirmatur, quia thus ardet in igne in honorem Dei: ergo vere
sacrificatur, siquidem ad hoc ipsum offertur.
Arguitur secundo. Nam beatus Gregorius in Benedictione cerci
paschalis qua utitur Ecclesia in Sabbato sancto inter alia dicit: “Suscipe
sancte Pater incensi hujus sacrificium vespertinum”. Item beatus Tho­
mas 2. 2, q. 85, a. 4 ad 3 ait quod “sacerdotes offerunt sacrificia quae
sunt specialiter ordinata ad cultum divinum, non solum pro se, sed etiam
pro aliis. Quaedam vero sunt alia sacrificia quae quilibet potest pro se
Deo offerre”.
Arguitur tertio ex diffinitione sacrificii quam etiam nos assignavi­
mus: Sacrificium est religiosa oblatio soli Deo facta circa quam aliquid
exercetur quod pertineat ad consumptionem hostiae in honorem Dei.
Sed talis est oblatio thuris aut cerei incensi. Ergo est vere sacrificium.
Denique arguitur. Sacrificium offerre est de lege naturae, ad quam
omnes homines tenentur: ergo etiam Christiani non sacerdotes possunt et
tenentur sacrificare. Non autem possunt sacrificare eucharistiam nisi
soli sacerdotes. Ergo aliud sacrificium est in Ecclesia.
36. — Dc hac re sunt opiniones. Prima est Cajetani 2. 2. q. 85, a. 4,
qui negat aliud esse sacrificium praeter sacramentum eucharistiae. Po­
terunt dici sacrificia metaphorice. Hanc sententiam tenent multi viri
docti nostri temporis propter argumenta facta in primo loco.
Altera opinio est quorumdam dicentium quod in Ecclesia sunt quae­
dam alia sacrificia vera et propria. Illa vero sunt determinata ab Eccle­
sia ut offerantur in cultum Dei, ut sunt thymiamata ct luminaria. Haec
sententia probatur per argumenta secundo loco facta.
37. — Pro decisione hujus quaestionis sit prima conclusio: Secundum fidem catholicam tenendum est sacrificium eucharistiae esse in Ec­
clesia sacrificium singulare, non solum quia excelsissimum, sed quia
proprium est legis euangelicae, ita ut non fuerit commune synagogae aut
legi naturae. Ilaec conclusio ab omnibus catholicis conceditur, et per
seipsam patet. Institutum enim est hoc sacrificium a Christo Domino in
lege nova. Et hoc est quod in Tridcntino ubi supra dicitur esse singulare
sacrificium.
Secunda conclusio: IToc solum sacrificium est commune toti Eccle­
siae catholicae, ita ut in illo Ecclesia catholica adunetur et unitatem
religionis protcstclur. Haec conclusio etiam videtur nobis catholica. Et
31

482

DOM INICC S BANEZ

probari potest ex communi sententia sanctorum, qui hoc sacrificium
appellant ecclesiasticae unitatis symbolum sive signum. Item probatur.
Quia Christus Dominus hoc solum sacrificium instituit ct Ecclesiae reli­
quit ut a sacerdotibus. Ecclesiae communibus ministris, immolaretur,
juxta illud: “Sacrificium istud instituit”. Et in hac conclusione omnes
scholastici convenire debent.
Tertia conclusio: Probabilior nobis multo est sententia Cajetani
quam contraria. Et argumenta facta in priori loco confirmantur ex prae­
cedenti conclusione. Nam si verum est quod eucharistia sola est sacrifi­
cium toti Ecclesiae, falsum est quod cerei ac luminaria sint proprie
sacrificia. Probatur consequentia. Quia haec etiam communia sunt toti
Ecclesiae, et per consequens non sola eucharistia esset commune sacrifi­
cium toti Ecclesiae. Praeterea probatur ex doctrina beati Thomae in 2.
2, ubi supra in corpore art., ubi distinguit triplicem modum sacrificii.
Primum “sacrificium est interius, ad quod omnes tenentur”, scilicet
devotam mentem Deo offerre; “alterum est sacrificium exterius, quod
quidem in duo dividitur. Nam quoddam est quod ex hoc solum laudem
habet quod Deo aliquid exterius et sensibile offertur in protestationem
divinae subjectionis”. Et ad hoc dicit beatus Thomas quod aliter te­
nentur illi qui sunt sub lege sive veteri sive nova, et aliter illi qui non
sunt sub lege positiva. “Etenim illi qui sunt sub lege, tenentur ad deter­
minata sacrificia offerenda secundum legis praecepta; illi vero qui non
sunt sub lege, tenentur ad aliqua sacrificia exterius facienda secundum
condecentiam ad eos inter quos habitant, non tamen determinate ad haec
vel ad illa”. Ex quo sic argumentor: Ergo qui sunt in lege evangelica,
non poterunt aliud sacrificium exterius offerre nisi quod lege evangelica
determinatum est. Non est autem aliud determinatum nisi euchari­
stia. Ergo. Et addit beatus Thomas tertium modum sacrificii exterioris,
“quando scilicet actus exteriores aliarum virtutum in divinam reveren­
tiam assumuntur, quorum quidam cadunt sub praecepto, quidam vero
sunt supererogationis”. Ubi nota quod tertius modus non est proprie,
sed metaphorice sacrificium. V. gr., quod aliquis exerceat opera mise­
ricordiae exterius aut poenitentiae aut temperantiae in honorem Dei,
non propterea proprie dicitur sacrificare. Superest ergo quod solus
secundus modus sit proprie sacrificium, ut bene notavit ibi Cajetanus.
Quarta conclusio: Ea quao in secunda opinione numerantur ut sa­
crificia, dicuntur potius caercmonialia ad sacrificium unicum euchari­
stiae pertinentia, quae etiam dicuntur sacrificialia. Ista conclusio probatur ex Tridentino sess. 22, cap. 5 ubi inter alia dicit : “caeremonias
item adhibuit, v. gr. mysticas benedictiones, lumina, thymiamata aliaquc
id genus multa ex apostolica disciplina et traditione, quo et majestas
tanti sacrificii commendaretur, et mentes fidelium per haec visibilia

QVAEST. LXXXIII, ART. 1

483

religionis et pietatis signa ad rerum altissimarum quae in hoc sacrificio
latent contemplationem excitarentur”. Ecce quomodo concilium nus­
quam ista appellat sacrificia, sed caeremonialia ad sacrificium, quae nos
solemus appellare sacrificialia.
88.—Superest respondere ad argumenta secundo loco posita [n. 35].
Ad primum respondetur quod illarum rerum quarum mentio fit in illo
canone non est sacrificium, sed oblatio. Ad confirmationem respondetur
quod non sufficit ad propriam rationem sacrificii quod aliquid quomodolibct consumatur ad cultum divinum. Alias aqua benedicta sacrificare­
tur et flores qui projiciuntur in templo. Sed requiritur quod res sacrifi­
cata secundum talem ritum destinata sit ad protestandam religionem
erga Deum a lege vel a republica, ut habetur ex doctrina beati Thomae
2. 2, q. 85. a. 4. Alias si homines pro suo libito possent sacrificare arietes
aut segetes, hoc etiam licitum erit stando in jure naturae. Est itaque
religio Christiana ut nemo aliud sacrificium instituat nisi quod Christus
instituit. Quamvis quaedam offerantur in templo ad celebritatem ejus­
dem sacrificii pertinentia.
Ad secundum respondetur quod est metaphorica locutio. Significatur
enim per illud incensum sacrificium vespertinum quod Christus obtulit
in cruce in fine saeculorum. Ad beatum Thomam respondetur quod ex
doctrina ejusdem articuli intelligitur quae sint illa sacrificia quae dicit
beatus Thomas in solutione ad tertium posse a quolibet pro seipso
offerri, scilicet primum et tertium genus sacrificii, de quibus constat
quod sunt metaphorice sacrificia.
Ad tertium respondetur quod illa actio sacra exercenda circa hostiam
sacrificandam necessc est esse determinatam secundum legem eis qui sub
lege vivunt.
Ad ultimum respondetur quod non est secundum legem naturae ne­
cessarium ut quilibet de populo exerceat immolationem, sed sufficit quod
in republica sint sacerdotes immolantes nomine et vice populi, juxta illud
ad Ueb. 5 (v. 1) : Omnis sacerdos ex hominibus assumitur et pro homini­
bus constituitur. Et ita in populo Christiano asserimus quod soli sacer­
dotes immolant proprie; populus autem offert spirituali actione idem
sacrificium quod sacerdos ut proprius minister visibiliter et corporaliter
exercet.

39. — Est dubium quintum et ultimum: utrum missa pro plu­
ribus oblata tantum prosit singulis ac si pro uno solum offerretur.
Arguitur primo pro parte negativa. Et suppono quod, licet hoc sacri­
ficium sit infinitum ex parte rei oblatae, tamen effectus ipsius limitatur
quotiescumque applicatur per intentionem ministri. Arguitur ergo primo.
Quando aliquod fructum dividitur inter multos, minus contingit singulis
31'

4S4

DOMINICUS BASEE

quam si uni tantum conferretur. Sed fructus hujus sacrificii semper est
finitus ex intentione applicantis. Ergo.
Arguitur secundo. Cuilibet sacramento respondet limitatus effectus
ex opere operato quem recipit quilibet dispositus. Ergo etiam sacra­
menti eucharistiae inquantum sacrificium limitatus est effectus ex opere
operato a Christo. Ergo si pro aliquo offeratur singulariter, ad illud
pertinebit totus effectus.
Tertio. Non debet esse idem judicium de oblatione quam exercet sa­
cerdos in missa et de oblatione quam Christus in cruce obtulit; in hac
enim non solum res oblata erat infiniti valoris, sed etiam actio ipsius
Christi. At vero sacerdos offerens etiam nomine Ecclesiae non habet
actionem infiniti valoris. Ergo si illa actio et effectus ejus dividatur,
minus continget singulis quam si pro uno tantum offeratur.
Quarto. In missa non solum consideratur valor ex parte sacramenti
quod est sacrificium, vel ex parte immolationis, sed etiam consideratur
ex parte orationum quae fiunt nomine Ecclesiae. Sed istae orationes sunt
finiti valoris. Ergo non tantum valent singulis ac si pro uno dicerentur.
Arguitur quinto. Si aliquis offerat sacrificium pro multis absentibus
neque petentibus, non tantum prodest singulis atque si pro paucioribus
vel pro uno tantum offerretur. Ergo eadem est ratio si sacerdos fuerit
rogatus a multis praesentibus et petentibus ut pro ipsis offerat. Conclu­
sio videtur bona. Antecedens a plurimis theologis conceditur, quorum
ratio est quia illa oblatio generalis minus valet quam specialis pro
singulis.
Sexto arguitur. Si quis fidelis assistens celebrationi missae offerat
illam pro multis amicis, non tantum prodest singulis ac si pro uno solo
offerret. Sed eadem est ratio dc sacerdote offerente. Ergo. Probatur
minor, quia sicut res oblata est infinita respectu sacerdotis, ita etiam
respectu cujuslibet fidelis; et sicut actio offerendi fidelis est finita, ita
etiam ct sacerdotis. Ergo est eadem ratio.
Denique arguitur. Si missa non minus valet oblata pro pluribus quam
pro uno solo, sequitur quod sacerdos possit a pluribus stipendia singula
accipere pro una tantum missa. Probatur consequentia, quia nullam facit
cis injuriam, cum singulis concedat totum quod petunt stipendio.
40. — De hac difficultate sunt variae opiniones. Prima est Scoti in
quodlibcto 20 tenentis partem negativam; quam sequitur Bonaventura
in 4, d. 45, p. 2, q. 3 ad ultimum, et Gersoni[u]s in opusculo De sollici­
tudine clericorum, particula 32 et in tractatu 9 Super Magnificat, parti­
tione 3, et Gabriel lect. 27 Super Canonem, q. 3, et Turrecrcmata super
c. Non médiocrité, de consecratione d. 5. Eamdem videtur tenere Paludanus in 4 d. 45, q. 2.

QUAE8T. LXXXI1J, ART. 1

4-S5

Altera opinio est Silvestri in verbo .Ifi&a 1. § 9, quod si sacerdos
generaliter offert pro multis, non tantum valet singulis. Secus autem
si pro singulis singulariter offeratur. Tunc enim valet singulis ac si
non pro aliis singulariter offeratur.
Tertia sententia est Soto in 4, d. 13, q. 2, a. 1, quae consistit in
tribus dictis. Primum est quod numerus fidelium offerentium missam
cum sacerdote non minuit valorem sacrificii erga singulos. Et ratio est
quia quilibet sic hostiam offert ac si nullus alius offerret, et nemo aliis
obstat quominus totum fructum recipiat suae devotioni proportionatum;
quemadmodum si quilibet posset recipere idem numero sacramentum,
tantam gratiam assequeretur sicut si solus reciperet. Secundum dictum:
per hoc quod hoc sacrificium generaliter offeratur pro pluribus ex Eccle­
siae instituto, scilicet pro papa, pro rege, pro episcopo, pro circumstan­
tibus et pro parochianis, immo pro omnibus fidelibus, nemo defraudatur
suo fructu, etsi ille numerus sit quantumlibet maximus. Ratio hujus
dicti assignatur ab ipso, quia instituto Ecclesiae ita sacrificium appli­
catur pro omnibus illis. Tertium dictum est: quando hoc sacrificium
offertur specialissime ex intentione sacerdotis pro aliquo, tunc minus
provenit illi si pro aliis eodem modo offerat sacerdos. Et ratio hujus est
quia generali intentione Ecclesiae non applicatur pro illis sacrificium, sed
solum ex libera intentione sacerdotis. Illi vero intentioni, quia est dc es­
sentia sacrificii, respondet ex opere operato certus gradus satisfactionis.
Et ideo quanto in plures illum distribuat, tanto minus singulis proderit.
Et confirmat. Quia satisfactio quae devotioni sacerdotis respondet, si
inter plures ab ipso distribuatur, minus singulis proveniet. Explicat ta­
men hoc tertium dictum ex primo. Nam siisti pro quibus offertur sunt
etiam offerentes, ex hac parte non minus provenit singulis. Et per hunc
modum dicit se explicare et temperare sententiam quam olim tenuit
lib. 9 De justitia et jure, q. 2, a. 2, ubi omnino sententiam Scoti seque­
batur. Sed profecto videtur nobis parum aut nihil differre haec senten­
tia novissima ab illa priori. Nunc enim solum adjicit quod, si illi pro
quibus offertur sunt etiam offerentes, ex hac parte non se impediunt
quominus participent dc satisfactione sacrificii. Dc qua re neque Scotus
neque alius dubitasse credendum est.
Quarta sententia est Cajetani supra, q. 79, a. 5 ct latius in opusculo
De celebratione missae, q. 2, tomo 3. Consistit ergo sententia Cajetani in
sequentibus conclusionibus. Prima est: Si consideretur hoc sacrificium
secundum opus operatum absolute et non secundum quod applicatur huic
vel alteri, sic quantitas hujus sacrificii est infinita. Ratio est quia ut
sic Christus immolatur, cujus immolatio accepta est Deo infinite secun­
dum se. De hac conclusione satis diximus in prima dubitatione hujus
quaestiunculae. Secunda conclusio: Si consideretur hoc sacrificium se-

486

DOMINICUS BAMKZ

eundum eamdem considerationem, nullum habet effectum particularem
in aliquo homine, liat io est quia ut sic non consideratur ut applicatum
per aliquod medium ad effectum particularem. Item quia ut sic est
infinitae virtutis, etiam in satisfaciendo. Ergo non esset major ratio
quare tantam et non majorem satisfactionem efficeret. Existimat enim
Cajetanus quod, sicut efficacia passionis Christi Domini applicatur ad
hunc hominem per hoc vel per illud sacramentum, ita efficacia hujus
sacrificii applicatur per hanc vel per illam devotionem. Tertia canclusio:
Si hoc sacrificium sumitur ut applicatum huic vel illi, sic effectus ejus
est finitus semper, juxta quantitatem devotionis offerentium vel eorum
pro quibus offertur.
Pro explicatione hujus notat Cajetanus quod ad istam determi­
nationem duo actus concurrunt, intentio scilicet et devotio. Intentio
quidem propria est sacerdotis, qui applicat hoc sacrificium pro hoc vel
illo homine. Devotio autem potest esse sacerdotis vel aliorum pro quibus
offertur. Et haec devotio est quae determinat quantitatem effectus proportionabiliter. Et advertit Cajetanus quod utrumque actus explicat
sacerdos in canone missae. Primus quidem in eo quod dicit: “In primis
quae tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta” etc. usque ad illud, et
omnium circumstantium; alterum vero in eo quod dicit, “quorum tibi
fides cognita est ct nota devotio”. Quibus verbis insinuat applicationem
sacrificii non solum intentione sua, sed aliorum adjuncta devotione per­
ficit. Itaque quanta est aliorum devotio, tanta applicatur eis proportionabiliter ex illa infinitate satisfactionis. Probatur ergo Cajetani con­
clusio ratione beati Thomae supra, q. 79, a. 5 ubi ait, quod “in satisfa­
ctione magis attenditur affectus offerentis quam quantitas oblationis”,
ut patet Luc. 21 de vidua quae misit in gazophylaeium duo liera mi­
nuta, et laudatur a Domino magis quam qui jactabant ingentia munera.
Item probatur ex beato Gregorio humilia 5: “Non appendit Deus quan­
tum majus sacrificio, sed ex quanto offeratur” (1).
Ex his sequitur quarta conclusio: Nihil adimitur alicui facienti pro sc
offerre hoc sacrificium ex eo quod alter facit ut pro se offeratur idem
sacrificium, sed unicuique respondet tantum quantum si pro illo solo
offerretur. Ilaec probatur primo, quia cx parte rei oblatae est infinitas
in hoc sacrificio. Sed per devotionem unius non exhauritur neque minui­
tur sufficientia sacrificii. Ergo non solum pluribus, sed etiam infinitis
devotionibus unicum sacrificium sufficienter responderet, impartiendo
cuilibet satisfactionem sibi proportionatam. Et confirmatur. Quia de­
votio unius non impedit devotionem alterius: ergo neque effectum ex
sacrificio provenientem. Probatur secundo. Quia in canone missae non
(1)

S. GM00KIU8 MaONVS, Mamiliae quadraginta <h Evangelia, homll. 5. ML 76. 1093.

QUAEST. UXXXIII, ART. 1

487

«olum offertur pro Ecclesia hoc sacrificium, pro pontifice, episcopo et
regi, sed etiam specialiter pro illis qui in memento cogitantur, quorum
numerus non est determinatus, sicut neque circumstantium. Et nihilo­
minus dicit sacerdos: “pro quibus tibi offerimus vel qui tibi offerunt
hoc sacrificium lau.dis etc., pro redemptione animarum suarum”. Ergo
offert pro satisfactione pro peccatis. Videtur autem indignum tanto
sacrificio quod minus satisfactionis contingat singulis dum plures sunt
in ecclesia, vel circumstantes, vel cogitati in memento. Advertit tamen
Cajetanus quod neque sacerdos neque aliquis alius satisfacit per hoc
sacrificium quantum intendit satisfacere, sed tantum quantum devotionis
habet proportionabiliter. Ex quo sequitur quod, si illud quod respondet
meae devotioni, etiam ex opere operato, ab ipso sacrificio, velim applicane pro duobus, non tantum proficiet ambobus sicut si uni tantum appli­
caretur. Et ita verificatur quod theologi dicunt, quod effectus hujus
sacrificii finitus minorabitur si dividatur in plures. Sed hoc intelligitur
inquantum sacrificium est participabile ab hac devotione vel illa; sic
enim est limitatus effectus.
Ex dictis sequitur rursus unum corollarium : quod missa petita a
pluribus, satisfacit plus ceteris paribus quam petita a paucioribus. Ratio
est quia: pro pluribus et ex pluribus devotionibus offertur.
Ultima conclusio Cajctani est : quod si consideretur hoc sacrificium
cx parte operis operantis, id est inquantum est opus operantis, sic etiam
quantitas effectus attenditur secundum quantitatem devotionis offe­
rentium. Hanc relinquit ut notam, et de illa non est quaestio inter
theologos.
Ex dictis colligimus nos veram esse sententiam illam quam supra,
q. 82, a. 6 asseruimus in quarta conclusione, quod missa melioris sacerdo­
tis est magis fructuosa, etiam quantum ad satisfactionem ex opere opera­
to. Sed intelligenda est. si sacerdos velit applicare illud satisfactionis
quod respondet sibi ex opere operato pro aliis. Non tamen tenetur appli­
care illud quando ab illo petitur missa et promittit. Ratio est quia solum
petitur ab illo missa ut a ministro qui per intentionem suam intendit
applicare sacrificium secundum devotionem petentis.
Hanc sententiam Cajetani tamquam verissimam et conformem sen­
tentiae beati Thomae nos elegimus et tonemus.
Vide etiam quae diximus q. 79. a. 5 de animabus existentibus in pur­
gatorio, quomodo prosit illis hoc sacrificium secundum suam devotionem
et secundum modum quo se applicaverunt dum essent in hac vita, hujus­
modi sacrificium petentes pro se offerri vel relinquentes stipendia pro
ministris.
41. — Ex his ad argumenta [n. 391. Ad primum respondetur quod
intentio ministri sola non determinat effectum sacrificii, sed devotio

488

DOMINICUS BANEZ

ejus pro quo offertur. Unde non sequitur quod minus prosit uni ex eo
quod offeratur pro alio.
Ad secundum respondetur negando consequentiam, quia sacrificium
istud, cum secundum se sit infinitum ex opere operato, si absolute con­
sideretur eo quod est immolatio Christi, non habet unde limitetur nisi
cx devotione ejus cui applicatur. Ceterum sacramenta alia non sunt in­
finita ex opere operato. Sicut baptismus ex opere operato eet ablutio
hominis per modum regenerationis limitate sanctificans, et ita limitatur
quantum ad minimum in parvulis baptizatis. Et sic dc aliis sacramentis.
At vero quantum ad terminum magnitudinis valde probabile est quod
non est limitatus effectus cx opere operato, sed crescit secundum devotio­
nem recipientium. De sacramento vero eucharistiae specialis quaedam
ratio est. Quia cum consistat in consecratione materiae, est perfectum
sacramentum quando nullum habet effectum neque finitum neque infi­
nitum. Unde possumus dicere quod quatenus continet Christum realiter,
non limitatur quantum ad effectum ex parte sua, sed solum per devo­
tionem suscipientium majorem vel minorem.
Ad tertium [respondetur] quod quantum ad valorem sacrificii ex
opere operato absolute considerati, id est inquantum immolatur Christus,
nulla est differentia inter hoc sacrificium ct illud quod Christus obtulit
in cruce, quia modo etiam Christus offert semetipsum in altari. Sed dif­
ferentia est primo in modo immolandi vel offerendi, scilicet in propria
specie, vel in sacramento. Secundo est differentia, quia quatenus Chri­
stus Dominus immolatus est in cruce, pluribus modis applicatur nobis,
scilicet per omnia sacramenta et per omnia bona opera quae facimus;
quatenus vero sacrificatur sub sacramento, applicatur ad effectum per
intentionem ministri et devotionem eorum pro quibus offertur.
Ad quartum respondetur quod oratio inquantum impetratoria non
minus valet cx hoc quod pro pluribus fiat. Ratio ex Cajetano est quia
vis impetratoria orationis innititur principaliter fidei ex parte nostra,
juxta illud Marci 11 (v. 24) : Quidquid orantes petitis, credite quia acci­
pietis ct fiet vobis. Ex parte vero Dei innititur ejus misericordiae. Sed
fides de uno petito non minuit fidem de alio obtinendo, neque liberalitas
divinae misericordiae minuitur ex largitione unius quominus concedat
alterum. Ergo. Si autem consideretur oratio inquantum satisfactoria,
non habet vim satisfaciendi nisi ut reliqua opera satisfactoria, scilicet
secundum devotionem operantis et poenalitatem operis. Et quia haec
non minuitur per hoc quod multi orant vel offerunt mediante ministro,
propterea orationes missae non minus prosunt pluribus quam si pro
uno offerantur. Ceterum ex parte devotionis et poenalitatis boni sacer­
dotis non valet tantum ad satisfaciendum pro pluribus sicut pro uno,

QUAEST. LXXXIH, ART. 1

489

ut patet ex dictis. Non tamen tenetur minister hunc effectum applicare
pro aliis, nisi cx liberalitate.
Ad quintum respondetur nego antecedens. Nam quamvis specialis
oblatio hujus sacrificii majorem effectum habeat in illis pro quibus
offertur specialiter, quando tamen pro multis est generalis oblatio, non
minus provenit singulis quam si pro paucioribus generaliter offerretur.
Ad sextum concedo majorem et nego minorem, quia fidelis particu­
laris non aliter prodest alteri offerendo hoc sacrificium quantum ad
effectum satisfactionis quam secundum quantitatem suae devotionis ap­
plicando alteri satisfactionem quae sibi proveniebat de sacrificio missae.
At vero sacerdos sola intentione sua, seclusa propria devotione, appli­
cat hoc sacrificium ad illorum satisfactionem secundum illorum devo­
tionem. Et ratio hujus differentiae est quia sacerdos est minister
publicus ex parte Ecclesiae Christi et vere immolat visibiliter ipeum
sacramentum; fidelis autem particularis spiritualiter tantum sacrificat
et offert ipsum sacrificium altaris secundum suam devotionem.
Ad septimum, in quo tangitur difficultas de stipendio justo sacerdotis
celebrantis, respondetur primo in forma : nego sequelam. Et ad proba­
tionem, nego antecedens. Quia quamvis non faciat injuriam in eo quod
privat petentes missam celebrari fructu sacrificii, facit tamen injuriam
accipiendo sibi stipendium superfluum et indebitum pro illo ministerio.
42. — Sed pro majori explicatione sit prima conclusio: Quando
sacerdos acceptat ab uno fidelium duo stipendia justa pro celebratione
duarum missarum, non satisfaciet officio suo si unam tantum celebret
missam pro illo. Ratio est quia cum celebratur una missa, fructus sacrifi­
cii qui provenit ex opere operato semel tantum applicatur ei pro quo
offertur secundum suam devotionem, ct valebit v. gr. ei ut quinque.
Si autem iterum applicetur alia missa pro illo, erit fructus sacrificii ei
duplicatus. Et' per consequens si unam tantum missam celebrat, defrau­
dat hominem in medietaÜ fructus. Item probatur quia etiam defraudat
Ecclesiam et animas existentes in purgatorio fructu generali qui eis pro­
venit ex pluribus missis magis quam ex una. Sed inconveniens solum
habet locum quando cx eo quod iste accipit plura stipendia pauciores
missae celebrantur in Ecclesia.
Secunda conclusio: Sacerdotes qui negotiantur in missis instar illo­
rum qui negotiantur in rebus temporalibus, essent puniendi acriter a
superioribus. Probatur. Quia nc-gotiatio etiam in rebus temporalibus est
de genere malesonantium, quia ut in plurimum conjuncta est cum inju­
stitia et avaritia inexplebili. Ergo multo magis negotiari in missis male
sonat, quia est annexa ut in plurimum non solum avaritia et injustitia,
sed interdum simonia. Sit unum exemplum illicitae negotiationis in

490

DOMINICUS ΒΛΝΚΖ

missis. Si quis sacerdos admittit centum missas accepto stipendio ducen­
torum argentorum, et quaerat alios sacerdotes quibus committat missas
minori stipendio dato, iste talis est fur et tenetur ad restitutionem illis
sacerdotibus celebrantibus missam, quia ad illos pertinebat stipendium
ex voluntate domini. Sacerdos autem qui a pluribus accipit singulas
missas cum singulis stipendiis, si dicat unam missam pro omnibus illis,
quamvis non defraudet illis fructu sacrificii, tenebitur ad restitutionem,
vel eisdem a quibus accepit stipendium, vel quod melius est illis sacer­
dotibus ut celebrent singulas missas, vel etiam sibimetipsi poterit reti­
nere, dummodo postea celebret tot missas quot stipendia accepit.
Tertia conclusio: Sacerdos jure divino habet jus ad petendum sti­
pendium justum pro singulis missis, ita ut qui non reddiderit, teneatur
ad restitutionem. Probatur Mat. et Luo. 10 (v. 7) : Dignus est operarius
cibo suo, et I ad Cor. 9 (vv., 13-14) : Nescitis quia qui in sacrario operan­
tur quae de sacrario sunt edunt, et qui altario deserviunt cum altario
participant? Ita Dominus ordinavit ut qui evangelium annuntiant de
euangelio vivant. Item ratione probatur, quia omni ministerio, prae­
sertim necessario et convenienti ad bonum commune, debetur ex justitia
stipendium: ergo etiam ministerio missae.
Quarta conclusio: Justum stipendium non est aestimandum cum va­
lors missae, sed cum sustentatione ministrantis <ut sic. Probatur, quia
valor missae est infinitus secundum se: ergo nullum stipendium suffice­
ret ad aequalem valorem missae tamquam pretium illius. Et confirmatur.
Quia licet esset finitum sacrificium, tamen non esset pretio aestimabile
temporali, quia est spirituale, et esset simonia aestimare illud pretio
temporali.
Quinta conclusio: Haec proportio justa stipendii pro ministerio
unius missae taxatur superioris auctoritate quantum ad minimum, vel
usu communi Ecclesiae, vel looi, vel dioecesis. Ratio hujus est quia, si re­
linqueretur taxandum arbitrio sacerdotis pro suis necessitatibus, daretur
locum multae avaritiae et iniquitati. Ergo ad superiorem pertinet mode­
rari hujusmodi stipendia. Sed nota quod hujusmodi taxatio debet fieri
habita ratione ad occupationem in ministerio et ad dignitatem sacerdotis.
Item quia non solum ex illo stipendio sustentandi sunt sacerdotes, sed ex
aliquo beneficio vel patrimonio secundum legem ecclesiasticam.
Sexta conclusio: Quilibet sacerdos quantumlibet dives potest recipere
pro ministerio missae stipendium lege vel consuetudine taxatum. Proba­
tur, quia illud stipendium debetur ministranti ex justitia: ergo qui
ministrat, habet jus ad illud recipiendum. Confirmatur, quia alias stipen­
dium illud haberet rationem eleemosynae, si solum exhibendum esset
egenti sacerdoti.

QCAJlST. LXX.XIU, ART. 1

491

Septima conclusio: Parochi possunt a suis parochianis aliqua stipen­
dia accipere pro ministerio missae, etiamsi alias ex officio et beneficio
teneantur quotidie vel in diebus festis missas celebrare. Hanc asserit
Soto lib. 9 De justitia et jure, q. 3, a. 1. Et ratio est quia hujusmodi
pictantiae voluntarie offeruntur ab ipsis parochianis, etiamsi sciant
presbyterum teneri alias celebrare pro populo. Sed potest esse etiam alia
ratio, quia parochus multam operam impendit in utilitatem suorum paroecianorum, unde non est iniquum ut supra stipendium beneficii acci­
piat aliquas pictantiae et stipendia moderata. Sed advertit Soto ubi
supra quod, si hujusmodi pictantiae sunt plurimae et exuberantes, te­
netur parochus auxiliarios sacerdotes ad se jungere ut plures missae cele­
brentur. Et ratio hujus esse potest quia, quamvis singulares personae
videantur esse voluntariae in hujusmodi pictantiis conferendis, tamen
Ecclesiae et praelati non admittunt tam plurima stipendia conferre uni
sacerdoti, quia alias tenetur celebrare pro populo.
Octava conclusio: Si detur aliquis sacerdos cum his conditionibus
quod non habeat aliquod beneficium, neque patrimonium, neque indu­
striam honestam pro dignitate sacerdotis unde possit sustentari parce
et frugaliter pro decore suae dignitatis, et quotidie aut fere quotidia cele­
bret, poterit duas vel tres pictantias pro una missa celebranda recipere
et aliquando plures, pro aliquibus libellis emendis necessariis ad studium.
Ratio hujus est quia stando in solo jure divino, sacerdos habet jus pro
celebratione missae ad stipendium moderatum pro sustentatione. Ergo
nulla lex positiva neque consuetudo poterit impedire talem sustentatio­
nem, nisi aliunde provideat Ecclesia unde sacerdotes quos ordinat pos­
sint sustentari, sicut cautum est in concilio Tridentino et aliis antiquio­
ribus. Et confirmatur. Quia est indecens ut hi “qui divino ministerio
eunt addicti, eum ordinis dedecore mendicare aut sordidum aliquem
exercere questum” cogantur, ut ait Tridentinum sess. 21 [cap. 2], de
reformatione. Item quia quamvis populus Christianus solutione decima­
rum et aliis oblationibus sufficienter provideat sustentationi propriorum
sacerdotum ct aliorum ministrorum ex officio deputatorum ad divina
officia, ut sunt canonici, tamen qui voluerit plures missas ab aliis sacer­
dotibus celebrari pro se, justum est neque injuriam aliquam patitur ut
ab illo petatur stipendium necessitatis ad victum ct vestitum moderatum
hujusmodi ministri.
Sed dicunt aliqui quod postquam hujusmodi ministri contra canones
Ecclesiae sacerdotium obtinuerunt, indigni sunt qui sustententur ab
Ecclesia aut ab episcopis, quos fefellerunt per falsa testimonia proban­
tes se habere patrimonium, quod non habebant. Respondetur quod,
quamvis illi essent acriter puniendi, tamen propter ordinis dignitatem

492

DOMINICUS BANK?.

tolerandi sunt e sustentandi si celebrant pro aliquo particulari, eo vel
maxime quod aliquando sacerdotes sine culpa sua in paupertatem re­
dacti sunt, ut v. gr. quia patrimonium periit postquam sunt ordinati,
vel etiam cum ordinati sunt in aliqua religione approbata et postea
inde exclusi. In quo eventu, pium est illorum necessitatibus subvenire,
cum ipsi possint sustentari parum ex stipendiis missarum.
Hactenus de sacrificio missae. Reliqua quae beatus Thomas dicit
sunt clarissima.
Finis de eucharistia.

INDEX QUAESTIONUM ET ARTICULORUM

INTRODUCCION
Peg.

1 — La Teologia sacramentaria entre los Dominicos salmantinos del
siglo xvi................................................................................................

5

2 — Los manuscrites..........................................................................................

9

3 — Nuestra ediciôn..........................................................................................

12

4 — Cronologia y procedencia baneciana de estas lecturas................

14

QUAESTIO SEXAGESIMA
Quid sit sacramentum

Art.
I. — Utrum sacramentum sit in genere signi............................
21
”
IL — Utrum omne signum rei sacrae sit sacramentum...............
23
”
111. — Utrum sacramentum sit signum unius rei tantum..............
”
IV. — Utrum sacramentum semper sit aliqua res sensibilis .. ..
V. — Utrum requirantur determinatae res ad sacramenta .. ..
”
VI. — Utrum in significatione sacramentorum requirantur verba.
VII.
Utrum requirantur determinata verba in sacramentis ....
” VIII. — Utrum aliquid liceat addere verbis in quibus consistit
forma sacramentorum..............................

QUA ESTIO SEX AGES IM A PR I MA

Art.
I. — Utrum sacramenta fuerint necessaria ad humanam salutem.
”
II. — Utrum ante peccatum fuerint homini necessaria sacramenta.
”
III. — Utrum post peccatum ante Christum sacramenta debue­
rint esse.......................................................
”
IV. — Utrum post Christum debuerint esse aliqua sacramenta ..

£

De necessitate sacramentorum

42

494

INDEX QUAESTIONUM ET ARTICULORUM

QUA EST IO SEXAGESIMASECUNDA
De effectu principali sacramentorum qui est gratia

Pag.

Art.
”
”
”

”

I. — Utrum sacramenta sint causa gratiae..................................
Π. — Utrum gratia sacramentalis addat aliquid supra gratiam
virtutum et donorum...............................
51
ΙΠ. — Utrum sacramenta novae legis contineant gratiam ....
IV. — Utrum in sacramentis sit aliqua virtus gratiae causativa ..
V. — Utrum sacramenta novae legis habeant virtutem ex pas­
sione Christi...........................................................
56
VI. — Utrum sacramenta veteris legis gratiam causeront.............

QUAESTIO

43

54
55

54

SEXAGESIMATERTIA

De alio effectu sacramentorum qui est character

I. — Utrum sacramentum imprimat aliquem characterem in
anima.........................................................
”II. — Utrum
character sit spiritualis potestas...............................
”
ΙΠ. — Utrum character sacramentalis sit character Christi ....
”IV. — Utrum
character sit in potentiis animae sicut in subjecto.
V. — Utrum character insit animae indelebiliter..........................
”
VI. — Utrum per omnia sacramenta novae legis imprimatur
character.....................................................
79

Art.

65
68
72
74

QUA ESTIO SEX A GES IM AQUA RTA

De causis sacramentorum

Art.

”
”
”
”
”
”
”

1. — Utrum solus Deus, vel etiam minister interius operetur
ad effectum sacramenti.........................
II. — Utrum sacramenta sint solum ex institutione divina ....
III. — Utrum Christus, secundum quod homo, habuerit potesta­
tem operandi interiorem effectum sacramentorum ....
IV. — Utrum Christus potestatem suam quam habuit in sacra­
mentis potuerit ministris communicare...........................
v. — Utrum per malos ministros sacramenta conferri possint ..
VI. — Utrum male ministrantes sacramenta peccent.......................
VII. — Utrum angeli possent sacramenta ministrare.....................
VIII. - Utrum intentio ministri requiratur ad perfectionem sacra­
menti ........................................................................................

84

92
107
IO5*

IXURX QUAEsTtOXUM

QUAESTIO

KT

ARTICULORUM

495

SEXAGESIMASEXTA

De sacramento baptismi

,
Art.
”
”
”

"
”
”
”
”

”
”

I. — Utrum baptismus sit ipsa ablutio...........................................
II. — Utrum baptismus fuerit institutus past Christi passionem.
III. — Utrum aqua sit propria materia baptismi...........................
IV. — Utrum ad baptismum requiratur aqua simplex................
V. — Utrum haec sit conveniens forma baptismi : Ego te baptizo
in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti...............
VI. — Utrum in nomine Christi possit dari baptismus................
VII. — Utrum immersio in aqua sit de necessitate baptismi .. ..
VIII. — Utrum trina immersio sit de necessitate baptismi..............
IX. — Utrum baptismus possit iterari...............................
156
X. — Utrum sit conveniens ritus quo Ecclesia utitur in bapti­
zando ............................................................
157
XI. — Utrum convenienter describantur tria baptismata, scilicet
aquae, sanguinis et flaminis.....................
158
XII. — Utrum baptismus sanguinis sit potissimus inter tria ba­
ptismata .......................................................
159

Pae.
116
121
136
136
137
145
161
161

QUAESTIO SEXAGESIMASEPTIMA

Dc ministris per quos traditur baptismi sacramentum

Art.
L —Utrum ad diaconum pertineat baptizare............................
”
VI. — Utrum plures possint simul baptizare..................................

162
165

QUAESTIO SE X AGESIMAOCTAVA

Dc suscipientibus baptismum
Art.
”
”

I. — Utrum teneantur omnes ad susceptionem baptismi...............
II. — Utrum sine baptismo aliquis possit salvari..........................
III. — Utrum baptismus sit differendus..........................................

171
171
193

QUAESTIO SEPTUAGESIMATERTIA
De sacramento eucharistiae

Art.
”
”

1. — Utrum eucharistia sit sacramentum....................................
Π. — Utrum eucharistia sit unum sacramentum vel plura .. ..
ΠΙ.- - Utrum hoc sacramentum sit de necessitate salutis...........

195
202
206

496

INDEX QUAESTIONUM ET ARTICULORUM

QUAESTIO SBPTUAGESIMAQUARTA
De materia hujus sacramenti

Pag.
Art.
’

I.— Utram materia hujus sacramenti sit panis et vinum .. ..
II. — Utrum requiratur determinata quantitas panis et vini ad
materiam hujus sacramenti......................
III. — Utrum requiratur ad materiam hujus sacramenti quod sit
panis triticeus........................................................................
IV. — Utrum hoc sacramentum debeat confici ex pane azymo ..
V. — Utrum sit propria materia hujus sacramenti vinum vitis ..
VI. — Utrum aqua sit vino permiscenda.......................................
VII. — Utrum permixtio aquae sit de necessitate hujus sacramenti.

217
227

210
234
239
243
243

QUAESTIO SEPTUAGESIMAQUINTA

De conversione panis et vini in corpus et sanguinem Christi

I. — Utrum in hoc sacramento sit corpus Christi secundum veri­
tatem, vel solum secundum figuram vel sicut in signo ..
II. — Utrum in hoc sacramento remaneat substantia panis et vini
post consecrationem »..........................................
268
III. — Utrum substantia panis, post consecrationem hujus sacra­
menti, annihiletur, aut in pristinam materiam resol­
vatur ........................................................................................
IV. — Utrum panis possit converti in corpus Christi....................
V. — Utrum in hoc sacramento remaneant accidenta panis et vini.
”
VI. — Utrum facta consecratione remaneat in hoc sacramento
forma substantialis panis...................................................
” VII. — Utrum ista conversio fiat in instanti, vel fiat successive ..
” VIII. — Utrum haec sit vera: Ex pane fit corpus Christi...........

■Art.

249

278
278
298
299
299
299

QUAESTIO SEPTUAGESIMASEXTA
De modo quo Christus existit in hoc sacramento

Art.
”

”
”

”

I. — Utrum totus Christus contineatur sub hoc sacramento ..
II. — Utrum sub utraque specie hujus sacramenti totus Christus
contineatur..................................................
312
III. — Utrum sit totus Christus sub qualibet parte specierum
panis vel vini.............................................
316
IV. — Utrum tota quantitas dimensiva corporis Christi sit in
hoc sacramento...........................................
321
V. — Utrum corpus Christi .sit in hoc sacramento sicut in loco ..
VI. — Utrum corpus Christi sit mobiliter in hoc sacramento ....

301

323
324

INDEX QUAESTIONUM ET ARTICULORUM

497

Pag.
Art. VII. — Utrum corpus Christi prout est in hoc sacramento, possit
videri ab aliquo oculo, saltem glorificato.
330
” VII1. — Utrum quando in hoc sacramento miraculose apparet vel
caro vel puer sit ibi vere corpus Christi.........................

336

QUAESTIO SEPTUAGES1MAN0NA
De effectibus hujus sacramenti

Art.
”
”

”
”
”
”

I. — Utrum per hoc sacramentum conferatur gratia.
II. — Utrum effectus hujus sacramenti sit adeptio gloriae .. ..
III. — Utrum effectus hujus sacramenti sit remissio peccati mor­
talis ..........................................................................................
IV. — Utrum per hoc sacramentum remittantur peccata venialia.
V. — Utrum per hoc sacramentum tota poena peccati remittatur.
VI. — Utrum per hoc sacramentum praeservetur homo a peccatis
futuris.....................................................................................
VII. — Utrum hoc sacramentum prosit aliis quam sumentibus ··
VIII. —Utrum per veniale peccatum impediatur effectus hujus
sacramenti...................................................
364

338
349

351
357
358
361
361

QUAESTIO OCTOGESIMA
De usu sive sumptione hujus sacramenti

Art.

”
”
”

”

”

”
”

”
”

I. — Utrum debeant distingui duo modi manducandi corpus
Christi, scilicet spiritualiter et sacramentaliter..............
II. — Utrum solius hominis sit hoc sacramentum sumere spiri­
tualiter, vel etiam angelorum.................
371
III.- Utrum solus homo justus possit manducare Christum
sacramentaliter...........................................
372
IV. — Utrum peccator sumens corpus Christi sacramentaliter
peccet............................................................
373
V. — Utrum accedere ad hoc sacramentum cum conscientia pec­
cati sit gravissimum omnium peccatorum.....
VI.- Utram sacerdos debeat denegare corpus Christi peccatori
petenti.....................................................................................
VII. — Utrum nocturna pollutio impediat aliquem a sumptione
corporis Christi..........................................
392
VIII. — Utrum cibus vel potus praeassumptus impediat sumptio­
nem hujus sacramenti
395
IX. — Utrum non habentes usum rationis debeant hoc sacramen­
tum accipere
400
X. — Utrum liceat quotidie hoc sacramentum suscipere.............
XI. — Utrum liceat cessare omnino a communione.
XII. — Utrum liceat sumere corpus Domini sine sanguine

370

382
383

403
405
410

INDEX QUAESTIONUM WT ARTICUhORDM

498

QUAESTIO OCTOGESIMA P RIMA
De usu hujus sacramenti quo Christus usus est in prima sui institutione
Pag.

Art.
I. — Utrum Christus sumpserit suum corpus et sanguinem ....
”
II. — Utrum Christus dederit Judae corpus suum.........................
”
III. — Utrum Christus sumpserit et discipulis dederit corpus
suum impassibile...................................................................
”
IV. — Utrum si hoc sacramentum tempore mortis Christi esset
consecratum moreretur ibi Christus.....
426

424
425

426

QUAESTIO OCTOGESIMASECUNDA
De ministro hujus sacramenti

I. — Utrum consecratio hujus sacramenti sit propria sacerdotis.
II. — Utrum plures sacerdotes possint unam et eamdern hostiam
consecrare.................................................
III. — Utrum dispensatio hujus sacramenti pertineat ad solum
sacerdotem..................................................
430
IV. — Utrum sacerdos consecrans teneatur sumere hoc sacra­
mentum .......................................................
432
V. — Utrum malus sacerdos eucharistiae .sacramentum conse­
crare possit................................................
432
VI. — Utrum missa mali sacerdotis minus valeat quam sacerdotis
boni..............................................................
433
VII. — Utrum haeretici, schismatici et excommunicati possint
consecrare...................................................
440
VIII. — Utrum sacerdos degradatus possit hoc sacramentum con*
ficero.............................................................
440
IX. — Utrum liceat ab excommunicatis vel haereticis seu pecca­
toribus communionem recipere et eorum missam audire.
X. — Utrum liceat sacerdotibus omnino a consecratione euchari­
stiae abstinere............................................
444

Art.
”

”
”

”
”
”

”
”

”

427

428

443

QUAESTIO OCTOGESIMATERTIA
De ritu hujus sacramenti
Art.

I. — Utrum in celebratione hujus sacramenti Christus immoletur.
a) An eucharistia sit proprie et sine metaphora sacri­
ficium in quo Christus immoletur seu sacri­
ficetur ........................................................................
b) An hoc sacrificium consistat in aliqua re vel action©
determinata juro divino vel humano...................
c) De qualitate hujus sacrificii.........................................

MANRESA HAÏ I

447

448
462
471