OPERA

EJUSDEM

AUCTORIS

De Revelatione ab Ecclesia proposita. Ed. 4», 2 vol. ln-8», pp. 528-482. Fer­
rari, Roma, 1945.
Editio brevior, 1 vol. ln-8». Ferrari, Roma.
Dc Deo uno. In-8», p. 582, 1938. Deselée de Brouwer, Parle.
De Deo trino et creatore. 1 vol. gr. ln-8», pp. 465. Marlettl, Torino.
De Christo Salvatore. 1 vol. gr. ln-8», pp. 549. Berrutl, Torino.
De Gratia. 1 vol. gr. ln-8», pp. 440. Berrutl, Torino.
De Eucharistia. In-8», 1943, pp. 436. Berrutl, Torino.
Le sens commun, la philosophie de l'étre et les formules dogmatiques. Ed. 4»,
1 vol. ln-16, pp. 400. Deselée de Brouwer, Parla.
Le Réalisme du Principe de finalité. In-S», pp. 368. Deselée de Brouwer, Parle.
Dieu, son existence et sa nature. In-8», pp. 820, 8· edit. G. Beauchesne, Parle.
Traduit en anglale.
Les Perfections divines. Extrait du précédent, eans discussions philosophiques,
pp. 340. G. Beauchesne, Paris.
Traduzione Italians (Ferrari, Roma).
L’Amour de Dieu et la Croix dc Jésus. 2 vol. in-8», pp. 451-470. Editions du
Cerf, Paris.
Tradotto in Italiano e in Inglesc.
Perfection chrétienne et contemplation. 2 vol. in-8», 11' mille, pp. 424-514. Edi­
tions du Cerf, Paris.
Traduzlone italiana (Marietti, Torino).
La Providence et la Confiance en Dieu. Ed. 3*.
ln-8», pp. 410. Deselée de
Brouwer, Paris.
Traduit en Italien, anglais, polonais.
Les Trois âges de la vie intérieure. Ed. 2·, 2 vol. ln-8», pp. 640-886. Editions
du Cerf, Paris et Montréal, Canada.
Trad, en anglais, espagnol, italien.
Les Trois conversions, ln-16, pp. 194. Editions du Cerf, Paris.
Traduit en italien, allemand, polonais.
Le Sauveur et son amour pour nous. In-8», pp. 472. Ed. Cerf, Paris. - Tr. ital.
Le Sens du mystère et le clair obscur intellectuel (Naturel et surnaturel).
In-8», pp. 343. Deselée de Brouwer, Paris.
Trad, en allemand.
La Prédestination des saints et la grdee. In-8», pp. 433. Deselée de Brouwer,
Paris.
Traduit en anglais.
La Mire du Sauveur et notre vie intérieure (Marlologle), pp. 388, 1941. Ed.
du Cerf, Paris et Montréal, Canada.
Trad, anglaise.
La Synthèse thomiste. 1 vol. ln-8», pp. 739. Deselée, Bruges. - Trad, espagnole.
L’Altra vita e la profondità dell’anima. Brescia.
De Sanctificatione sacerdotum. Torino, Marlettl.
De Unione Sacerdotis cum Christo sacerdote et victima. Marietti, Torino.

PONTIFICIUM INSTITUTUM INTERNATIONALE
“ANGELICUM „

DE VIRTUTIBUS
THEOLOGICIS
Commentarius in Summam theologicam S. THOMÆ
I* 11“ q. 62, 65, 68, et II
*

11“ q. 1-46

Disseruit

REG1NALDUS GARRIGOU - LAGRANGE, Ο. P.
S. Theologiæ Magister
Professor Instituti " Angelicum „ de Urbe
et Socius Academia Romana S. Thoma Aq.

L. 1. C. E. - R. BERRUT1 & C. - TORINO

Attente examinavimus tractatum Patris Reglnaldl Garrigou-Lagrange, Ο. P.,
Magistri in 8. Theologia, De Virtutibus Theologicis in genere et in speciali.

Nihil obstat.

Romae, Angelico, 20 Mali 1948.
Fr. MichaI'j. Browne, O. P., S. Theol. Magister.
Fr. Rosarius Gagnebet, O. P., S. Theol. Doctor.

Imprimi potest.
Romae, S. Sabina, <lie 31 Mali 1948.

Fr. E. Suârbz, O. P., Mag. Gen.

Nihil obstat.

Taurini, 25 nov. 1948.
Sac. Josephus Rossino, Reo. Deleg.
Imprimatur.

Can. A. Coccouo, Vic. Gen.

Torino, 1949 — Stab. Graflco Moderno di G. Volante - Via Brindisi, 9

SANCTÆ DEI GENITRICI
MATRI DIVINÆ GRATI/E

QUAS
MYSTERIA SALUTIS
PARVULOS SUAVITER ET ALTISSIME DOCET

AUCTOR

IN SIGNUM GRATI ANIMI

ET FILIALIS OBŒDIENTIÆ
LIBENTISSIME DEDICAT

PRÆFATIO

[Tic liber est complementum hujusce cursus theologia: dogmatime. Tractavimus de Revelatione divina, de ejus signis, ac de di­
versis dogmatibus in speciali. Nunc consideramus quomodo justus
debet ex mysteriis revelatis vivere per tres virtutes theologicas et
per dona Spiritus Sancti correlative.
Hic Commentarius preesertim ostendit quomodo doctrina S. Tho­
mas de virtutibus in genere et in speciali illustratur per principium :
facultates, habitus et actus specificantur ab objecto formali. Vir­
tutes sive acquisitas, sive infusa: et pariter septem dona Spiritus
Sancti specificantur ab eorum objecto formali. Sic explicatur na­
tura virtutum, earum excellentia, proprietates, subordinate et
augmentum per purificationes qua: eas liberant ab omni imperfecta
permixtione, prout magis ac magis eminet earum motivum- formale
supra motiva secundaria, et adventicia.
Sed oportet bene intelligere hoc principium. Incipientes non
raro per nominalismum latentem in eo vident solum formulam re­
ceptam et conservandam; deinde in eo vident, ut conceptualista:,
felicem conceptionem mentis, ad minus ingeniosam hypothesim;
tardius, si profundius rem considerant, vident in hoc principio
legem realitatis, qua: manifestat naturam cujuslibet virtutis sive
acquisitae, sive infusae, vel theologicae, vel moralis, quaeque osten­
dit quid debeat esse augmentum virtutum infusarum per meritum,
orationem, sacramenta, speciation per sanctam communionem et per
purificationes sensuum et spiritus.

X

PRÆFATIO

Ad intelligentiam hujusoe principii oportet igitur latentem
nominalismum et conceptualismum superare, ac pervenire ad realismum intelligentice quae sub factis experientiae penetrat naturam
rerum, hic naturam virtutum infusarum, prœsertini virtutum theo­
logicarum.
Sic intelligitur quare habitus inferior nunquam potest attin­
gere objectum formale habitus superioris. Verbi gratia: in quanti­
tate, quœ est suum objectum proprium, mathematica non potest
attingere ens in quantum ens, quod est objectum metaphysica, et
tamen quantitas est ens, non est extra ens. Pariter homo qui sensu
musicali caret non percipit animam symphonia: beethoviance, quae
percipitur ab alio auditore experto; ambo tamen audiunt eamdeni
symphoniam.
Propter eamdem rationem fides acquisita (qualis est in daemo­
nibus, qui amiserunt fidem infusam) non potest attingere objectum
proprium et motivum formale fidei infns®, scii, verbum Dei aucto­
ris gratiæ. Si fides acquisita hoc posset, fides infusa non esset ne­
cessaria, non esset utilis, aut esset solum utilis ad facilius cre­
dendum, ut dicebant pelagiani. Pro eis, post studium rationale
Euangelii et miraculorum aliorumque signorum quibus confirmatur,
homo potest credere « per bonam- voluntatem naturalem » sine in­
terna gratia fidei. Si ita esset, non verum esset dicere cum S. Paulo:
« Fides est donum Dei » (Eph., n, 8) ; fides non esset amplius es­
sentialiter supernaturalis et per se infusa, sed solum- per accidens,
ut esset geometria infusa.
Insuper si objectum formale fidei infusce posset attingi sine ea.
pariter objectum formale spei infusa et caritatis infusce sine eis.
Sio tres virtutes theologicae non essent utiles nisi ad facilius exer­
cendos actus earum. Vide jam circa hoc, id quod dicimus in hoc
libro p. 553 in fine. Bcec recapitulatio totum opus illustrat, sicut
in fine ascensionis montis, melius apparet iter conveniens ad magis
directe ascendendum.
Quidam legerunt multos tractatus recentes et anteriores de fide
et nondum bene intellexerunt hoc principium saepe citatum a Sancto
Thoma.

PRÆFATIO

XI

Prcediotum principium specificationis habituum et ideo virtu­
tum ab objecto formali semper redit ut melodia theologica, ut
« leitmotiv » in articulis S. Thomœ et in hoc Commentario. Quidam
dicent: « est vitanda repetition. Existimamus e contrario quod in
his tractatibus oportet semper redire ad principium eminens quo
ex alto illustrantur, sicut pyramidis est unicum culmen, sicut cir­
culi et spheres est unicum centrum a quo omnes radii procedunt.
Simplicitas circuli superat complexitatem progressivam polygoni
hi circumferentia inscripti, cujus latera semper multiplicantur.
Nunquam polygonus erit ipsa circumferentia, sed semper ad eam
tendit. In ordine spirituali, simplicitas superior fidei, spei et ca­
ritatis est perfectio eminens ad quam appropinquat sacra theologia
dum recte tractat de natura intima et de augmento harum virtutum
infusarum et theologicarum quas solus Deus nobis dare potest et
quœ nos ad eum perducunt, ita ut una ex his tribus, scilicet caritas,
debeat remanere in œternum. Fac Deus ut magis ac magis ex his
virtutibus vivamus.

AUCTORES

CONSULENDI

I. - DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE:

S. Augustinus: De doctr. christ., c. 17.
Enchiridion, c. 3, 4, 5.
S. Gregorius : De Moral., I. I, c. 28.
Commentatores S. Thomœ circa I""-!!
*
0, q. 62.
V. Febre, O. P. : De virtutibus theologicis, Roma, 1669.
Mazzella, De virtutibus infusis, 1884, disp. I.
L. Billot: De virtutibus infusis, 1905.
La Somme Théologique de S. Thomas, trad, en franc. et notes explicatives
(édition de la « Revue des Jeunes »), Paris, 1929 ss. Volumes sur La Foi,
l'Espèrance, la Charité.
II. - DE FIDE:

S. Augustinus: De utilitate medendi, et Eplst. 147, alias 112.
S. Albertus Magnus: in III Sent., q. 24 ss.
S. Bonaventura: in III Sent., q. 24 ss.
S. Thomas: II«-II“, q. 1, ss.; De Veritate, q. 14; et Super Boetium de Trinitate.
Commentatores Summae theol., praecipue Cajetanus, Bannez, Joannes a S. Thoma, Salmantlcenses, Gonet, Bllluart.
A. Vacant: Etudes sur le Concile du Vatican, 1895.
Scheeben : Dogmatik, t. I, trad, franc., Paris, 1877.
Sciibader, S. J. : De fide, utrum imperari possit, Vienne, 1867.
Kleutgen, S. J.: Die Théologie der Vorzeit, 2' ed., Münster, 1874. t. IV, tr. iv;
t. III et V.
Barré: De virtutibus infusis, Paris, 1886, t. II.
G. Wilmers, S. J, : De fide divina, Ratisbonne, 1902.
Diet. Thiol. Cath., art. Foi (S. Harent, S. J.), et Crédibilité (A. Garoeil).
A. Gardeh., O. P. : La crédibilité et l’apologétique, 2’ éd., 1912.
P. Lumbrxras, O. P. : De Fide, Roma, 1937.
R. Garrigou-Lagrange, O. P. : De Revelatione, t. I (4« éd., 1945, Roma); Le Sens
du mystère, Paris, p. 234-287 : « La surnaturallté de la fol et celle du
miracle ».
R. Aubert, Le problème de l’acte de foi. Louvain, 1945.

III. - DB SPE:

Augustinus: Sermo 157, vel 28, De verbi»: Spe salvi facti sumus (Rom.,vni).
Anselm us: De misericordia Dei non desperandum.
Bonaventura : Compendium theologisc, lib. V et In III Sent., d. 26.
Thomas : Quaest. disp. : De virtutibus, q. IV : De Spe.
niLnl-lIa0 S. Thomae, Cajetanus. Bannez, Valentia, Joannes a S. Thoma,
Salmantlcenses, Sylvius, Gonet, Bllluart.
S. Alpbonsus : Theol. moral., t. II, tr. n, Romae, 1905.
Wirceburgenses : Cursus theolOgiCUS.
Schiffini : De virtutibus infusis, Frlb.-Brisg., 1901.
C. Pesch: Praelectiones dogm., 3* edit., t. VIII.
Gennabi : Del falso misticismo (Molinos et Fénelon), 2* edit., Roma, 1907.
Diet. Thiol. Oath., art. Espérance (S. Barest, S. J.).
R. Garbigou-Lagbange: L’amour de Dieu et la croix de Jésus, Paris, 1929, t. II.
pag. 549-632 : « Ba purification passive de la toi, celle de l’espérance et celle
de la charité ».
S.
S.
S.
S.
In

III. - DE CARITATE:

S. Augustinus: Enchiridion; De Moribus Ecclesiae; De doctr. christ., 1. III,
c. 10, Senno 21.
S. Gregorius : Moralia, 1. 19, c. 23.
S. Bernardus: De diligendo Deo.
Hugo a S. Victore: De Sacramentis, 1. II, part. χιπ.
P. Lomrardus: Sent., 1. Ill, diet. 27 ss.
S. Bonaventora : In III Sent., diet. 27.
S. Thomas: in ΠΙ Sent., dist. 27, ss. (Capreolus, (Mdem), Quaest. disputatae:
De Caritate, ΙΙ
-ΙΙ ”, q. 23-46 (inter Commentatores praecipue Cajetanus,
*
Bannez, Joannes a S. Thoma, Salmantlcenses, Sylvius, Gonet, Bllluart,
Gotti).
Suarez : De Caritate.
Massoulié, O. P. : Traité de l’amour de Dieu.
Kilber : De Caritate In Theol. Wlrceburg.
S. Fbancisous de Sales: L’amour de Dieu.
S. At-phonsus: Theol. moralis, 1. II.
Billot: De virtutibus infusis, Romae, 1905.
Cardinalis J. E. van Roev, De virtute caritatis. Quaestiones selectae. Mechliniae, 1929.
Diet. Théol. Oath., art. Charité (E. Dublancbt).
Diet, de Spiritualité, art. Charité (dans la Bible, chez les Pères, dans le haut
moyen-âge; les grandes- écoles théologlques: Dominicains, Franciscains;
auteurs séculiers du xiv et xv siècle; Jésuites; Ecole française; depuis
S. François de Sales; Ecole auguetlnlenne).

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS

INTRODUCTIO

DE VIRTUTIBUS IN CENERE.
Tria sunt consideranda: 1° De definitione virtutis; 2° De divi­
sione virtutum ; 3° De eorum specificatione.
T>. De definitione virtutis__ - Nomen virtutis a viro derivatum est,
quia virtus constituit animi robur seu virilitatem moralem et spi­
ritualem
Ita virtus misericordiæ distinguitur a commiseratione
sensibili quæ est solum laudabilis inclinatio sensibilitatis, item vir­
tus castitatis distinguitur a simplici pudore.
Quandoque virtus significat potentiam seu facultatem animæ,
sed hic sumitur pro quadam qualitate superaddita potentiæ seu fa­
cultati hominis, qua fit ut operetur recte, faciliter et prompte ac de­
lectabiliter. Secundum sensum communem sic virtus opponitur vitio;
v.g. vera prudentia opponitur imprudentiae et astutiæ, fortitudo op­
ponitur temerariae audaciæ et ignaviae, etc.
Sic paulatim transimus a conceptu confuso virtutis ad conceptum
eius distinctum.
S. Augustinus definit virtutem per oppositionem ad vitium :
« virtus est bona qualitas mentis qua recte vivitur et nemo male
utitur » et addit loquendo de virtute infusa et non acquisita : « qua­
litas quam Deus in nobis sine nobis operatur». Hæc definitio desu­
mitur ex variis locis S. Augustini, praesertim ex libro II de Libero
arbitrio, c. 18 et 19. Vult dicere: est bona qualitas mentis qua recte
vivitur secundum rectam rationem et legem divinam, et nemo male
utitur; nullus enim male utitur virtute, tanquam principio opera­
tive, quamvis possit de illa superbire tanquam de objecto. Nullus
male utitur vera prudentia tanquam principio operative, et si quan­
doque homo prudens inprudenter operatur, tunc eius operatio non
ab eius prudentia provenit.
> Dictum est : « Le caractère moral est l’empreinte du vir dans l'humus de
Vhomo » (A. Gardeix).

1 — CAnuootr-LkOAScs - ne virtutibus theologicis.

2

INTRODUCTIO

S. Thomas loquens secundum terminologiam philosophicam Ari­
stotelis definit virtutem : « virtus est habitus operativus bonus » seu
habitus qui bonum facit habentem et opns eius bonum reddit. Vir­
tutes intellectuales, ut scientia et ars, non sunt virtutes simpliciter
et proprie dictæ et faciunt hominem bonum non simpliciter, sed secumdum quid, scii, bonum physicum, bonum pictorem, qui quandoque
est pessimus homo·; e contrario virtutes simpliciter et proprie dictæ
ut prudentia, justitia, faciunt hominem simpliciter bonum, quia exi­
gunt rectitudinem voluntatis quæ versatur circa bonum totius ho­
minis et non solum circa bonum alicuius facultatis ut verum est bo­
num facultatis intellectivæ. Cf. I*
-Il", q. 56, a. 3 ; q. 55, a. 1, 2, 3, 4 ;
q. 57, a. 1 ; q. 58, a. 2. Propterea non dicitur « bonus prudens » sicut
dicitur « bonus pictor », quia prudens vel justus est bonus simpli­
citer, seu est homo bonæ voluntatis.
Per oppositum vitium (v.g. astutia seu falsa prudentia) est habi­
tus operations malus.
Habitus operativus in genere distinguitur a simplici dispositione
facile mobili, est enim qualitas difficile mobilis informans aliquam
potentiam sive ad bene operandum, sic est virtus, sive ad male, sic
est vitium *.
Per habitum disponuntur potentia; anima: rationalis quae se
habent indeterminate ad multa: si disponuntur convenienter, est
virtus; si disconvenienter, est vitium. Unde virtus indicat perfectio­
nem poteutiæ, et dicitur « ultimum potentiæ » quam perficit.
Ut ostendit S. Thomas, I*
-II", q. 56, virtus potest esse, tanquam
in subjecto, in ratione, ut prudentia ad rectam directionem actuum
humanorum, in voluntate, ut justitia, ad reddendum unicuique suum,
in appetitu sensitivo regulando, ut fortitudo et temperantia.

2°. De divisione virtutum. — Loquimur solum de virtutibus sim­
pliciter et proprie dictis, non de scientia nec de arte. Theologia au­
tem distinguit inter virtutes acquisitas et virtutes infusas.

De virtutibus acquisitis. S. Thomas, Ι·-ΙΙ·’, q. 51, a. 2, quærit
utrum aliquis habitus causetur ex actibus. Respondet cum Aristotele
ex experientia: habitus virtutum et vitiorum ex actibus causantur;
deinde hoc sic explicat profunde :
’ S. Thomas notat
q. 49, a. 2, ad 3, habitus proprio dictus est qui
ex natura, sua nititur principiis difficile mobilibus. E contrario dispositio pro­
prie dicta nititur ex natura sua principiis facile mobilibus. Ergo ex essentia
sua differunt : sic scientia et virtutes proprie dicte sunt habitus, dum opinio est
solum dispositio.
Attamen habitus acquisitus initio acquisitionis, est <n «latu dispositionis et
facile mobilis ea parte subjecti, v.g. scientia in discipulo incipiente. E contrario
opinio, qute ex parte objecW est facile mobilis, per accidens cx parte subjecti est
quandoque tenacissima, ut hæresls in lueretlco pertinaci.

DB DIVISIONE VIRTUTUM

3

« In agente quandoque est solum activum principium sui actus,
sicut in igne est solum principium activum calefaciendi. Et in tali
agente non potest aliquis habitus causari ex proprio actu. Et inde
est quod res naturales (ut aqua, aer, aurum) non possunt aliquid
cousueseere vel desuescere, ut dicitur in II Ethic, prine.
Invenitur autem aliquod agens, in quo est principium activum
et passivum sui actus, sicut patet in actibus humanis. Nam actus
appetitivæ virtutis procedunt a vi appetitiva secundum quod mo­
vetur a vi apprehensiva repræsentante objectum, et ulterius vis in­
tellectiva, secundum quod ratiocinatur de conclusionibus, habet sicut
principium activum, propositionem per se notam. Unde ex talibus
actibus possunt in agentibus aliqui habitus causari... nam omne quod
patitur et movetur ab alio, disponitur per actum agentis... Ita ha­
bitus virtutum moralium causantur a ratione, et habitus scientia­
rum causantur in intellectu, secundum quod movetur a primis prin­
cipiis». Item Ι·-ΙΓ', q. 63, a. 2.
Sic explicatur generatio virtutum acquisitarum. Sunt virtutes
quarum principium activum seu genera-tivum est in nobis. E con­
trario virtutes infusa:, ut fides infusa, quæ est « donum Dei » (Eph.,
ii, 8), caritas quae « diffusa est in cordibus nostris a Spiritu Sancto »
(Kom., v, 5), sunt virtutes quorum principium activum non in nobis
est, sed supra nos. Virtutes enim infusa:, ut sunt virtutes theolo­
giae, ordinantur essentialiter ad objectum et finem ordinis supernaturalis et ideo non possunt produci in nobis nisi ab agente supernaturali, scii, a Deo, quia ordo agentium debet correspondere ordini
finium. Cf. I‘-II“, q. 51, a. 4; q. 62, a. 1; q. 63, a. 3.
Antiqui autem philosophi præsertim Aristoteles jam proposue­
runt bonam divisionem virtutum acquisitarum; juxta eos sunt qua­
tuor virtutes cardinales : prudentia, justitia, fortitudo et temperan­
tia cum virtutibus annexis.
S. Thomas optime ostendit earum subordinationem I*
-II", q. 66,
a. 3 et 4 : prudentia est nobilior quia est propinquior rationi, in ea
enim subjectatur: deinde justitia, quæ residet in voluntate; sequi­
tur fortitudo; ultimo temperantia, quia bonum rationis magis elucet
in fortitudine, quam in temperantia, fortitudo enim perficit appe­
titum sensitivum in his quæ immediate ad vitam et mortem perti­
nent, temperantia· in his quæ mediate tantum, scii, in cibis et Ve­
nereis.

De virtutibus infusis. Supra autem virtutes acquisitae sunt vir­
tutes infusce et est dogma definitum in Cone. Trident. (Dbnz., 800),
quod tres virtutes theologica: sunt per se infusæ, seu donum Dei.
insuper est communis sententia theologorum, ut infra dicetur, con­
tra Scotum, quod præter virtutes morales acquisitas descriptas ab
Aristotele, sunt virtutes morales per se infusa: seu proprie christiaus, ut ostendit S. Thomas, I*
-II M, q. 63, a. 3 et 4. Virtutes théolo­
gie® autem sunt circa finem ultimum supernaturalem, dum virtutes
morales infusæ sunt circa media supernaturalia ad finem, et virtutes
morales acquisitæ circa media ordinis naturalis seu naturaliter ac­

4

INTRODUCTIO

cessibilia sine gratia, sic subserviunt virtutibus moralibus infusis,
meut in musico' agilitas manuum subservit arti quæ est in intel­
lectu practice.
Hæc nunc sufficiunt quoad divisionem virtutum in acquisitas et
infusas. Sunt etiam septem dona Spiritus Sancti, quæ, ut explicat
S. Thomas, I·-!!", q. 68, sunt habitus infusi qui disponunt animam
justi ad prompte et faciliter sequendas speciales inspirationes Spi­
ritus Sancti.

3°. De specificatione virtutum. — Quisnam est verus sensus prin­
cipii quo illustratur totus tractatus de virtutibus tum acquisitis,
tum infusis, scii, habitus et actus specificantur ab objecto formalit
Hoc explicatur a S. Thoma,
q. 54, a. 2. Utrum habitus di­
stinguantur secundum objecta.
S. Thomas respondet affirmative, et hoc probat prius in com­
muni, dicendo in arg. «sed contra»: habitus sunt dispositiones
quaedam ad actus, actus autem differunt specie secundum diversi­
tatem objectorum, v.g. visio specificatur a colorato, intellectio a vero,
volitio a bono, actus temperantiæ a justo medio servando in cibo et
potu, etc. Ergo pariter habitus sicut actus specificantur ab objecto.
Deinde S. Thomas hoc pi-obat, considerando habitus relate ad
tria: 1° ad eorum principia activa, seu productiva; 2° ad naturam
subjecti ; 3° ad eorum objecta.
Et concludit : 1° : habitus ut forma in nobis recepta, specifican­
tur et distinguuntur secundum diversa eorum principia activa a qui­
bus producuntur, prout omne agens facit sibi simile, in quantum
agit secundum suam propriam determinationem. Sic habitus infusi
sunt participatio vit» intimai Dei a quo producuntur; item virtutes
morales acquisite sic specificantur ab actu rationis dirigentis a
qua generantur.
2°: Habitus, proprie ut habitus, relate ad naturam cui conve­
niunt vel disconveniunt, specificantur et distinguuntur secundum
naturam cui conveniunt aut disconveniunt. Habitus infusi secundum
naturam divinam participatam ; habitus acquisiti secundum naturam
humanam cui conveniunt (ut virtutes) aut disconveniunt (ut vitia).
3° : Habitus operative, relate ad eorum operationem, specificantur
et distinguuntur secundum objecta operationum specie differentia.
Sic habitus infusi specificantur ab objecto essentialiter supernaturali, habitus acquisiti ab objecto naturaliter accessibili.
Ut notatur ad primum agitur de objecto non materiali, sed for­
mali, sic medicina considerat contraria: sanitatem et aegritudinem,
sed stub eadem ratione formali, nam tractat de aegritudine ut est pri­
vatio sanitatis et ad sanitatem recuperandam. Item virtus moralis
temperantiæ regulando appetitum sensitivum vitat vitia opposita.
Quidam theologi sequentes vias scotismi, nominalismi et molinismi, sic intellexerunt hunc articulum β. Thomæ: virtus infusa,

DE SPECIFICATIONE VIRTUTUM

5

v.g. fidei, et habitus fidei acquisitæ, ut est in dæmonibus, specie di­
stinguuntur per principia eorum activa, quamvis habeant idem obje­
ctum formale. Si ita esset objectum formale virtutis infusæ fidei at­
tingi posset a fide acquisita qualis est in (hemonibus, ut admittitur
u Scoto et a Molina, ut explicabimus infra (in II1*3·"·!!
*®,
q. 1, a. 1).
Thomiste vero et etiam Suarez semper rejecerunt hanc inter­
pretationem, quæ viam aperiret semipelagianismo et non servat supe naturalitatem essentialem virtutum theologicarum. Etenim si
objectum formale quo et quod fidei infusæ attingi posset sine ea,
Ipsa fides infusa fieret inutilis, aut esset solum utilis ad facilius
credendum, ut dicebant pelagiani; et tunc initium fidei et salutis
posset provenire a natura nostra, sine auxilio gratiæ, ut aiebant
semipelagiani.
Si objectum formale fidei christianæ est accessibile viribus na­
turalibus intelligent!» nostræ cum concursu bonae voluntatis na­
turalis post lectionem Evangelii miraculis et aliis signis confirmati,
tunc fides Christiana non videtur amplius esse donum Dei quamvis
S. Paulus contrarium dicat ad Ephes., π, 8. Ad minus non amplius
apparet quare fides infusa sit necessaria ad salutem, si jam fides
acquisita cum bona voluntate naturali sufficiat ad attingenda for­
malité!· mysteria revelata. Denique fides esset solum per accidens
infusa, sicut geometria infusa, quæ est de objecto naturaliter co­
gnoscibili.
Ideoque Commentatores S. Thomæ, explicando prædictum ar­
ticulum, Ι·-ΙΙ“, q. 54, a. 2, ostendunt quod tres aspectus ipsorum
habituum a S. Thoma considerati (scii. 1° habitus ut forma relate
ad eorum principia activa seu productiva; 2° habitus relate ad na­
turam: ad naturam divinam participatam et ad naturam humanam ;
3" habitus relate ad eorum operationes et objecta) non- sunt sepa­
randi sed connexi. Id est : virtus non est per se infusa : 1° nisi sidus
Deus possit eam in nobis producere; 2° nisi sit conformis divinæ naturæ in nobis participate, tanquam secundae naturae; 3° nisi ha­
beat objectum essentialiter supernaturale, inaccessibile viribus na­
turalibus nostræ intelligent!® et voluntatis. Hoc non admittere est
jam procedere secundum viam nominalismi, qui considerat solum
facta et non rerum naturam, v.g. qui considerat solum factum cre­
dendi et non ipsam naturam fidei infusce. Insuper si objectum for­
male fidei infusæ posset naturaliter attingi, ita pariter objectnm
formale caritatis, quod non superaret bonam voluntatem naturalem,
ita ut caritas viæ non esset amplius eadem ac caritas patri», quae
sicut visio beatifica debet esse essentialiter supernaturalis, vi sui
objecti formalis. S. Paulus autem dicit de caritate viatoris : « Ca­
ritas nunquam excidit » (I Cor., xm, 8) ’.

1 Hanc fundamentalem quæstlonem longius tractavimus alibi : De gratia,
Torino, 1947, p. 375-387 : Habitus et actus specificantur ab objecto formati, et
In tractatu De Revelatione, t. I, p. 469-515.

DE

VIRTUTIBUS

THEOLOGICIS
(Ι·-Π“, q- 62).

IN

GENERE

Agitur de existentia, de definitione et divisione virtutum theo­
logicarum, in quatuor articulis: I) Utrum sint aliquæ virtutes theoiogicæ; II) Quomodo distinguantur ab intellectualibus et a mora­
libus; 3° Quot et quæ sint; IV) De ordine earum.
Aut. I. — UTRUM SINT ALIQUAE VIRTUTES THEOLOGICAE.
Est simul quæstio de earum existentia et necessitate.

Status quaestionis. — Videtur quod non, 1° quia virtutes theologicæ sunt supra naturam hominis et ideo non sunt virtutes ho­
minis; 2° quia nihil aliud sunt quam virtutes divin® seu in Deo
exemplariter existentes ; 3° quia homo sufficienter ordinatur ad Deum
ex ipsa natura rationis et voluntatis, quia objectum intellectus est
ens et sic devenit ad cognitionem Primi Entis, et objectum volun­
tatis est bonum universale, et sic voluntas naturaliter pervenit ad
amorem Summi Boni seu Dei super omnia.
Conclusio tamen est: Oportet quod superaddantur homini divi­
nitus aliquæ virtutes per quas ordinetur ad finem supematuralem,
et istæ vocantur virtutes theologicæ. Non sufficit studium histo­
ricum Evangelii in quo continetur revelatio externa, miraculis con­
firmata, nec cum hoc studio sufficit bona voluntas naturalis.
1° Probatur auctoritate S. Scripturæ, in qua dantur praecepta
de actibus fidei, spei, caritatis, et insuper declaratur has virtutes
esse donum Dei, scii, non solum requiritur supernaturalis revelatio
externa, miraculis confirmata, sed requiritur etiam virtus super­
naturalis interna. Sic in Eccli,, it, 8, dicitur : « Qui timetis Deum,
credite illi... sperate in illum... diligite illum ». — (Mabc., xvi, 16) :
« Praedicate Evangelium omni creaturae : Qui crediderit et baptizatus
fuerit, salvus erit, qui vero non crediderit condemnabitur». — (Joan.,
hi, 18) : « Qui credit in Filium Dei non judicatur, qui autem non
credit, jam judicatus est». — (Joan., viii, 24) ad pharisæos: «Si
enim non credideritis quia ego sum, moriemini in peccato vestro ».

AN SINT ALIQUÆ VIRTUTES THEOLOGICÆ

I

Objectum fidei est Deus revelatus: «Omnia quæcumque audivi a
l'aire meo, nota feci vobis» (Joan., xv, 15). — Insuper fides est
•Ionum Dei: (Joan., vi, 44): «Sunt quidam ex vobis, qui non cre­
dunt... propterea dixi vobis, quia nemo potest venire ad me nisi
fuerit ei datum a Patre meo». — (Joan., x, 27): «Sed vos non cre­
ditis, quia non estis ex ovibus meis. Oves meae vocem meam au­
diunt » ; et S. Paulus dicit ad Eph., n, 8: « Gratia enim estis salvati
per fidem, et hoc non ex vobis; Dei enim donum est ».
Item de spe: (Ps., 117, 9): «Bonum est sperare in Domino,
quam in principibus». — (Ps., 31, 10): «Sperantem in Deo miseri­
cordia circumdabit ». « In te Domine speravi, non confundar in æternum». — (Rom·., v, 2): «Gloriamur in spe glori» filiorum Dei».
Hœ spes est donum Dei, nam dicitur ad Rom., xv, 13 : « Deus autem
spei repleat vos omni yaudio et pace in credendo ut abundetis in
H[>e et virtute Spiritus Sancti ».
Item de caritate : « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde,
etc.» (Match.,xxil,37). Et hæc caritas dicitur donum Dei: «Caritas
Dei diffusa est in cordibus nostris, per Spiritum Sanctum qui datus
est vobis » (Rom., v, 5). De hac re cf. Augustinum, De Doctrina
christ., 37 (Enchiridion, c. 3, 4, 5; S. Greg., Moral., 1. I, c. 28).
Quoad definitiones Ecclesi» de hac re, Concil. Tridentinum
(Denz., 800) definivit: «In ipsa justificatione cum remissione pec­
catorum hevo ommia simul infusa accipit homo per Jesum Christum,
cui inseritur, fidem, spem et caritatem. Nam fides, nisi ad eam spes
accedat et caritas, neque unit perfecte cum Christo, neque corporis
eius vivum membrum efficit. Qua ratione verissime dicitur fidem sine
operibus mortuam (Jac., ii, 17) et otiosam esse». Et in Cone. Vien­
nensi (Denz., 483) declaratur quod probabilius hos omnes virtutes in
baptismo parvulorum simul infunduntur, contra quosdam theologos
dicentes per virtutem baptismi culpam quidem remitti, sed gratiam
non conferri.
Unde conclusio articuli est plus quam conclusio theologica, est
dogma de fide, quod sunt virtutes theologicas; et quod, ad adhaeren­
dum ut oportet revelationi supernatural! extern», non sufficit stu­
dium historico philosophicum Evangelii ac miraculorum, cum bona
voluntate naturali.
2° In corpore articuli quid facit S. Thomas? Non vult ex sola
ratione demonstrare existentiam virtutum theologicarum, dicit e con­
tra in fine articuli: « Sola divina revelatione in Sacra Scriptura
hujusmodi virtutes traduntur » ; sunt enim essentialiter supernaturales et non possunt naturaliter cognosci, nam verum et ens con­
vertuntur.
Unde in corporc articuli S. Thomas, ut notat Cajetanus, argu­
mentatur ex una propositione credita, et altera scita, sic pervenit
ad conclusionem theologicam, sed ad conclusionem theologicam jam
aliunde revelatam et quæ ut dogma proponitur ab Ecclesia. Notan­
dum est quod Scotus tenet quod nequidem ex revelatione probari
potest necessitas fidei infusa»; est certum quidem, inquit, quod in­

8

DIS VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

funditur a Deo, sed theologus juxta Seotum, non potest probare quod
fides acquisita cum bona voluntate naturali est insufficiens.
E contrario argumentatio S. Thomæ ad hoc reducitur : Creditur
quod ordinati sumus ad beatitudinem supernaturalem. Scitur autem
quod ad operationes proportionates fini supernatural!, oportet pro­
portionate principia quoque supernaturalia adesse. Ergo oportet
quod sint in homine supernaturales virtutes quibus ordinatur ad fi­
nem supernaturalem et h» vocantur virtutes théologie».
Major est revelata innumeris locis, S. Thomas citat II Petri,
i,4: « Per quem (Jesum) maxima et pretiosa nobis promissa dona­
vit, ut per hac efficiamini divina: consortes naturae ». Item : « Prae­
destinavit nos conformes fieri imagini Filii sui, ut sit ipse primo­
genitus ex multis fratribus » (Rom., vni, 29). « Oculus non vidit,
nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, qu<e praeparavit Deus
iis qui diligunt illum» (I Cor., ii, 9). «Scimus quod cum apparue­
rit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» (I Joan.,
hi, 2). Supernaturalitas absoluta hujusce beatitudinis pluribus locis
definita est ab Ecclesia. V.g. contra naturalismum hodiernum in
Cone. Vatie. (Denz., 1785).
Mitior fundatur in hoc quod operatio debet esse proportionate
objecto et fini a quo specificatur, iste enim virtutes sunt de fine ul­
timo supematurali, tanquam de objecto proprio. Insuper ut opera­
tiones supernaturales per totam vitam exercendæ sint nobis connuturales, requiruntur in nobis permanentes virtutes a quibus eliciun­
tur, ut melius declaratur in II
-II",
*
q. 23, a. 2. Utrum caritas sit
aliquid creatum in anima, an sit ipse Spiritus Sanctus movens ad
actum amoris. « Nullus enim actus perfecte producitur ab aliqua
potentia activa, nisi sit ei connaturalis per aliquam formam, qu»
sit principium actionis. Nisi ergo aliqua forma (seu virtus perma­
nens) superadderetur naturali potenti», per quam inclinaretur ad
dilectionis actum (supernaturalem), esset actus iste imperfectior
actibus naturalibus et actibus aliarum virtutum, nec esset facilis et
delectabilis ». Actus supernaturalis sed connaturalis debet procedere
a principio proportionate, quod sit in nobis sicut secunda natura,
scii, a virtute infusa.
Unde tota h»c minor fundatur in hoc principio: virtutes et
actus specificantur ab objecto; unde ad cognoscendum, sperandum
et diligendum objectum supematurale, quod est finis ultimus noster,
requiruntur actus et virtutes supernaturales circa, hunc finem.
Quare ha: virtutes dicantur theologica:? Respondetur in fine ar­
ticuli. Propter triplicem rationem : 1° quia habent Deum pro objecto;
2° quia a solo Deo nobis infunduntur; 3“ quia sola divina revela­
tione cognosci possunt.
Ex his tribus rationibus, sola prima est ex propriis, nam ali»
verificantur etiam de virtutibus moralibus infusis. Unde omnes tho­
miste firmissime tenent quod objectum formale quo et quod alicuius
virtutis theologica: non potest esse nisi Deus, imo Deus in sua vita
intima seu ut auctor non natur» sed grati», scii. Deus ut supernaturdliter cognitus.

AN SINT ALIQCÆ VIRTUTES THEOLOGICAS

9

Propterea thomistes negant quod inotivum formale fidei infusœ
possit esse miraculum naturaliter cognoscibile, confirmans revela­
tionem, vel testimonium creatum Ecclesiæ proponens revelationem,
luec sunt solum conditiones necessariae, sed motivum formale fidei
debet esse increatum, et essentialiter supernatural e, scii. Veritas
prima revelans, cui inhaeremus supernaturaliter, sub inspiratione et
illuminatione Spiritus Sancti. Cf.
q. 5, a. 3, ad lm. Dum
e contra fides acquisita daemonis ultimo resolvitur in aliquod crea­
tum et naturaliter cognitum, scii, in evidentia miraculorum. Cf.
ibid. a. 2, ad 1TO. Propterea rejicimus doctrina Scoti et Molinae a
L. Billot servatam, see. quam objectum formale quo et quod fidei
infusce potest cognosci et attingi sine gratia interna fidei, et quod
sufficit revelatio externa miraculis confirmata ’.
Dubium: An in statu natura) purce fuissent virtutes naturales
immediate erga Deum finem ultimum naturalem, scii, non solum sa­
pientia acquisita de Deo, sed spes naturalis in Deo, caritas natu
ralis. Non est dubium pro sapientia acquisita ad quam necessaria
est idea Dei acquisita, sed pro spe acquisita et caritate acquisite
disputatur.
Respondetur : Cf. de hoc Salmanticbnses, de Caritate (disp. 7,
dub. 1, n.” 3). Disputatur inter theologos: Suarez et Lorea tenent
1 Ilæc thesis exponitur a L. Billot, De Virt. infusis, 1905, p. 439, n. 23, 1)1»
verbis : « In actibus supernaturalibue virtutum viæ, formalitas supernaturalis
faciens ut actus sint proportionati conditioni objectorum secundum se, non pro­
venit cx objecto prout quoad nos munere objecti fungitur, videlicet neque ex
objecto· materiali quod creditur, quod speratur, quod diligitur, neque ex objecto
formali propter quod creditur, vel speratur, vel diligitur, sed unice ex principio
gratia) quo elevatur operati va potentia ».
Sic L. Billot tenet sicut Scotus, nominales et Molina quod fides acquisita
et fides nostra infusa habent idem objectum formale, unde in hac thesi, interna
gratia fidei non requiritur ad attingendum hoc objectum formale; sed tunc
idem deberet dici de spe et de caritate. Dicit L. Billot, n°. 5 : « Dantur de facto
respectu objectorum supernaturalium via:, habitus entitative naturales » quare
igitur objectum formale quo et quod caritatis non posset attingi supposita re­
velatione externa, a sola bona voluntate naturali, quod esset pelagianismus, ut
recte dicebat i[>se Suarez contra Molina. (Cf. Suarez, De Gratia, 1. II, c. xi,
cit. De Revelatione, I, p. 491; et Salm anticens es, De Gratia, disp. Ill, dub. ni).
Insuper thesis debet negare fundamentale principium : habitus et actus speclfioantur ab objecto formali, quia admittit quod fides nostra essentialiter seu
intrinsece supernaturalls habet idem objectum formale quod et quo ac fides
acquisita. Ita Billot, op. cit., p. 439, nn. 4, 5, 0: «Habitus supernaturales a
naturalibus non necessario distinguuntur see. objecta ».
De hac quaestione longe tractavimus in libro De Revelatione, t. I, p. 458-515,
vide speciatlm p. 489 et de ea est sermo in tract. De gratia, IMI··, q. 109,
a. 1 : Utrum absque gratia possit homo aliquid verum cognoscere.
Cf. etiam de hoc Cajetanum in pneaenti quæstlone, a. 3, et apparebit quam
Immerito L. Billot citat pro se Cajetanum. Nam Cajetanus dicit, loc. cit. :
« Objectum habitum et actum proportion a Utor sibi Invicem respondere oportet,
ac per hoc objecto supernaturali neo actus nec habitus naturalis proportionate
est... Illi autem sunt diversorum ordinum, scii, naturalis et supernaturalis, et
nonnisi per Deum infundentem potest men® proportionate perfici de illis». Le­
gere Cajetanum.

10

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

dari etiam nunc caritatem acquisitam ad eliciendum amorem natu­
ralem Dei super omnia, ergo juxta eos a fortiori hæc caritas acqui­
sita existeret in statu naturæ puræ. Hoc sic probant: actus natu­
ralis amoris Dei auctoris naturæ, si repetatur, debet generare habi­
tum bonum seu virtutem, ut in aliis actibus honestis contingit. In­
super communiter admittitur, præter religionem infusam, quæ colit
Deum supernaturalem auctorem, religio acquisita·, quæ exhibet cul­
tum Deo, auctori naturæ. Ergo pariter præter caritatem infusam
admittenda est caritas acquisita. Et simile argumentum posset fa­
cere Suarez de spe acquisita.
Salmanticenses et plures alii thomisUe rejiciunt hanc doctri­
nam Suarezii et dicunt eam esse falsam et contra S. Thomain. Ci­
tant Ι·-ΙΙ", q. 62, a. 3, ad 1 (legere) : « ipsa· natura voluntatis suf­
ficit ad naturalem ordinem in finem, sive quantum ad intentio­
nem finis, sive quantum ad conformitatem ad ipsum ». Item Ι·-ΙΙ“,
q. 56, a. 6 ; q. 106, a. 3, ad 1, et III, dist. 2T, q. 2, a. 3, ad 5™. In
hoc ultimo loco S. Thomas dicit : « Virtutes sunt nobis necessariæ
ad hoc, quod potentias naturales determinentur ad bonum : unde in
illis in quibus potentia; naturales sunt ex sui natura ad bonum de­
terminata;, non requiruntur alia; virtutes. Voluntas autem habet
bonum quod est finis pro objecto: unde quantum in se est, natura­
liter est determinata ad bonum, quod est finis humana; naturæ proport-ionatus, et ideo in voluntate respectu finis ultimi philosophi
nullam virtutem posuerunt... » sed solum circa media .
Cajetanus eodem modo loquitur in commentario præsentis ar­
ticuli (cf. a. 3). Ad probandam hanc sententiam Salmanticenses affe­
runt hanc rationem a priori, quæ mihi videtur probabilis etiam pro­
babilior. Habitus convertens voluntatem ad ultimum finem natura­
lem deberet esse superioris aut aqualis virtutis cum eadem volun­
tate, aliter non potest voluntatem totaliter subjicere fini ultimo.
Atqui omnis habitus acquisitus est inferior voluntate, nam compa­
ratur ad eam ut pars et effectus. Unde nullus habitus acquisitus
potest voluntatem convertere ad ultimum finem etiam naturalem,
seu habere talem finem pro objecto. Unde et ait hic Cajetanus:
« naturalis inclinatio voluntatis ad bonum est plus quam virtus ».
Nec requiritur hic habitus ad tolleudas difficultates, nam lue diffi­
cultates proveniunt ex passionibus, vel ex imprudentia aut injustitia
et sic tolluntur per virtutes cardinales et alias eis annexae.
Confirmatur : Insuper, ut aiunt Salmanticenses, virtus acqui­
sita sicut non comparatur unico actu, sed pluribus, ita nec deper­
ditur per unicum actum contrarium, sed per plures. Et ideo si dare­
tur virtus acquisita ad amandum Deum finem ultimum naturalem,
talis virtus non destrueretur per unicum peccatum mortale. Proinde
homo existens in peccato, et habitualiter aversus a- Deo fine ultimo,
maneret habitualiter conversus in Deum, ultimum (inem (saltem na­
turalem), quod est impossibile.
Unde ad argumenta Suarezii respondetur: ex repetitione actuum
amoris naturalis Dei inducitur solum qumdarn facilitas ex remo­

AN VIRTUTES THEOLOGICÆ ΛΒ ALIIS DISTINGUANTUR

11

tione impedimentorum extrinsecorum. Sicut ex repetitione actus ri­
dendi non generatur habitus, quia homo jam naturaliter determi­
natur ad ridendum occasione data. Pariter homo jam ex naturali
inclinatione magis diligit Deum auctorem naturæ, quam seipsum ut
probatur Ι·-ΙΙ", q. 26, a. 3. (Item ex repetitione actuum caritatis
supernaturalis non generatur habitus acquisitus, sed dispositio ad
augmentum caritatis).
E contra requiritur virtus acquisita -religionis, quia cultus po­
test esse defectuosus vel per defectum, vel per excessum.
« Imo — addunt Salmanticenses — ad eliciendum amorem Dei
linis naturalis super omnia sufficit ex parte intellectus ipsum lumen
naturale absque alia virtute ».
Quid concludendum estf
Hæc secunda· sententia videtur probabilior, imo videtur certa si
agitur de statu praisenti post peccatum, nam in statu naturæ lapsae
non regenerat® per gratiam, ut dicetur, I·-!!·”, q. 109, a. 3, homo
sine gratia, ex solis viribus naturalibus, non potest diligere effica­
citer super omnia Deum, ut auctorem natura; neque dilectione af­
fective efficaci, neque effective efficaci ; sed solum dilectione affective
inefficaci seu quadam velleitate et complacentia platonica de per­
fectionibus divinis, et hæc velleitas non sufficit ad generandum habi­
tum acquisitum. Aliquid simile dicendum est de spe.
Ideoque saltem de facto non dantur virtutes théologie® acqui­
sita, sed solum infusa, et earum existentia ex sola revelatione co­
gnosci potest.

Art. II, —UTRUM VIRTUTES THEOLOCICÆ DISTINGUANTUR
AB INTELLECTUALIBUS ET MORALIBUS.
Status quæstionis. — 1° Videtur quod non, nam vel perficiunt
partem intellectivam, sic non distinguuntur a virtutibus intellectua­
libus, vel perficiunt partem appetitivam, sic non distinguuntur a
virtutibus moralibus ; ita loquitur rationalismus. 2° Jam inter vir­
tutes intellectuales, sapientia nos ordinat ad Deum. 3° Augustinus
dicit quod quatuor virtutes cardinales sunt ordo amoris, atqui amor
est caritas quæ ponitur inter virtutes theologicas.

Conclusio est tamen : Virtutes theologica: specie distinguuntur
a moralibus et ab intellectualibus.
Probatur dupliciter: 1’ ex communibus; 2° ex propriis.
1’ Ex communibus, sic, in arg. « sed contra » : Quod est supra
naturam hominis distinguitur ab eo quod est see. naturam hominis.
Atqui virtutes theologicæ, ut dictum est, sunt supra naturam ho­
minis, cui see. naturam conveniunt virtutes intellectuales et morales.
Ergo distinguuntur ab invicem.

12

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

Agitur in hoc argumento de virtutibus moralibus acquisitis, quia
nondum S. Thomas probavit existentiam virtutum moralium infu­
sarum, sed infra, q. 63, a. 4.
2° Ex propriis idem probatur, scii, ex objecto specificativo vir­
tutum, sic : Habitus specie distinguuntur see. formalem differentiam
objectorum. Atqui objectum theologicarum virtutum est Deus, ut
excedit cognitionem nostram naturalem, quæ non exceditur ab obje­
cto virtutum intellectualium et moralium acquisitarum. Ergo.
Unde ut notat hic Cajetanus, virtutes theologicæ per se perti­
nent ad ordinem essentialiter supernaturalem gratiæ, qui est infra
ordinem hypostaticum, sed super vires et exigentias cuiuslibet na­
turae creatæ et creabilis, et supra miracula quae sunt supernaturalia
solum effective quoad modum productionis suæ, non essentialiter et
intrinsece ut gratia; vita enim supernaturaliter reddita per resur­
rectionem corporis est vita naturalis.
Corollarium. — Ex hoc articulo jam apparet quod si datur in
dæmonibus fides acquisita ultimo fundata in evidentia miraculorum,
specie distinguitur a nostra fide infusa ultimo fundata- in prima Ve­
ritate revelante, cui supernaturaliter inhæret. Habitus enim, ut
dictum est, in articulo, specie distinguuntur ab objecto formali, ergo
habitus acquisitus et habitus per se infusus non possunt habere
idem motivum formale. Propterea· S. Thomas dicit in De Veritate,
a. 14, a. 9, ad 4: « Dæmones non voluntate assentiunt his quæ cre­
dere dicuntur, sed coacti evidentia signorum... Unde et credere aqui
voce dicitur de hominibus fidelibus et de dæmonibus, nec est in eis
fides ex aliquo lumine gratiæ infuso, sicut est in fidelibus». Et sic
cessant objectiones.

Art. III. — UTRUM CONVENIENTER FIDES, SPES ET CARI­
TAS PONANTUR VIRTUTES THEOLOCICÆ. Aliis verbis : Con­
venit ne quod sint tres virtutes theologicæ, nec plus, nec minus.
Quare tres?
Status quæstionis. — Videtur quod non convenit: 1° Quia suf­
ficit una sola virtus theologica, sicut est unica inclinatio naturae
ad tinem ultimum naturalem. 2° Sufficit sola caritas, quia fides cum
sit cognitio imperfecta, et spes, cum sit passio, sunt aliquid minus
virtute. 3’ Ad plus poni possunt du<v virtutes theologica·, una in in­
tellectu, altera in voluntate, nam anima non potest ordinari ad
Deum nisi per has duas facultates superiores, non vero per sensibilitatem.
II® objectiones videntur quidem inanes contra doctrinam Ec­
clesia: de tribus virtutibus theologicis, attamen anno 1902 aliquis
profesor dogmatis alicuius Semina.rii (Vannes), abbé de Bellevue,
sustinebat in opere L’oeuvre du S. Esprit, quod datur una sola vir-

AN SINT TRES VIRTUTES THEOLOGICÆ

13

tus infusa, scii, caritas. Dicebat (op. cit., p. 40) : « Mirum est quod
communiter theologi admittant tanquam entitates supernaturales di­
stinctas, gratiam sanctificantem, tres virtutes theologicas, quatuor
virtutes morales infusas principales, et plures alias connexas, et de­
nique septem dona Spiritus Sancti. Ego sum perterritus coram hac
serie immensa, indefinita entitatum supernaturalium », « effrayé de­
vant ce cortège immense, indéfini d’éntités surnaturelles» (p. 90).
« Eut-il été effrayé par la merveilleuse complexité de l’oeil ou de l’o­
reille? ». Et ideo hic theologus volebat in hac complexa materia lu­
cem et simplicitatem afferre, reducendo omnes habitus supernatu­
rales ad unum, scii, ad gratiam identificatam cum caritate. Aiebat
expresse (p. 99) : « Virtutes morales infusæ et dona idem sunt
cum caritate et caritas cum gratia, ideoque hæc omnia sunt unus
solus habitus supernaturalis — une seule habitude surnaturelle —
sub diversis aspectibus consideratus ».
Si vero ei objiciebatur: sed fides et spes possunt existere sine
caritate, ut definitum est ab Ecclesia, respondebat: sed fides et spes
vivæ nonnisi ratione distinguuntur a caritate. Ex quo sequeretur
quod fides sine caritate non esset eiusdem natur» ac fides formata,
et quod non esset donum Dei, sed esset hæresis hoc affirmare. Atta­
men dominus de Bellevue voluit pluribus articulis hanc thesim de­
fendere contra objectiones P. Frojet, est quid inenarrabile, et ad
ridendum. Hæc controversia legi potet in Revue thomiste (1902;
p. 244, 336, 554). In hoc apparet quomodo propter insufficientem for­
mationem philosophicam, quidam sacerdotes, imo professores dogma­
tis, inconscienter pervenirent ad graves hæreses. Dominus de Belle­
vue ignorabat hoc axioma: Habitus et actus specificantur et specie
diversificantur ab objecto formali. Erat inconscienter nominalista,
despiciebat doctrinam S. Thomæ, sed hæc doctrina sua mole stat.
Ex hoc apparet etiam quomodo S. Thomas, ex sua consuetudine pro­
ponendi tres objectiones initio cuiuslibet articuli præviderit multos
errores subsequturos.

Conclusio est: Convenienter ponuntur tres virtutes theologica::
fides, spes, caritas.
Hoc nequit sola ratione probari, nam ist» virtutes, ut dictum
est, sunt essentialiter supernaturales, sed suppositio quod homo ele­
vetur ad finem supernaturalem ratione suadetur quod debent esse
non solum una vel dius sed tres virtutes theologicæ. Hoc non solum
ratione suadetur, sed est firmiter certum ex fide.
1° Probatur ex auctoritate hoc esse de fide. Dicitur enim in
I ad Cor. (xm, 13) : « Nunc autem manent fides, spes, caritas, tria
hæc; major autem horum est caritas ». Et constat ex aliis locis
8. Scripturae jam citatis quod haa tres virtutes sunt immediate de
Deo, ergo theologicæ vocantur.
Insuper earum distinctio manifestatur ex ipsa revelatione, prout
declaratur in Sacra Scriptura, I Cor. (xin, 8) : « Caritas nunquam
excidit » in quo differt a fide et a spe ; « Videmus nunc per speculum

14

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

in ænigmate, tunc autem facie ad faciem ». Caritas igitur in coelo
separabitur a fide et a spe qu® evacuabuntur seu cessabunt. Cf. Be­
nedict. XII (Dbnz., 530). Imo certum est ex revelatione quod in pec­
catore remanent fides et spes sine caritate. Et hoc declaratur quoad
fidem a Cone. Trident., n. 808, 838, et quoad spem, contra Quesnel
(Denz., 1407). Imo ex hac damnatione Quesneli constat quod fides
potest esse sine spe; damnatur enim Quesnel quia- dicebat: «totum
deest peccatori, quando ei deest spes », et Cone. Trident, declarat
(n. 808), quod fides non amittitur quolibet mortali peccato, sed sola
infidelitate.
Insuper tota traditio catholica dicit quod sunt tres virtutes
théologie®, nec plus, nec minus. Erraverunt ergo quidam rarissimi
qui dixerunt virtutem infusam religionis esse virtutem theologicam ;
S. Thomas ostendit contrarium, quia objectum formale religionis
non est Deus, sed cultus ei debitus (cf. ΙΙ·-ΙΙ", q. 81, a. 5).
2“ Probatur ratione theologica: Virtutes theologicae debent ordi­
nare hominis intellectum et voluntatem ad beatitudinem supernatoralem. Atqui intellectus debet sic elevari per fidem, voluntas per
spem ad tendendum ad finem arduum, per caritatem ut uniatur spiri­
tualité!· fini. Sic caritas remanet in coelo, amissa spe, quia anima non
amplius tendit ad Deum quem jam possidet. Difficultas est, non pro
intellectu, qui certe indiget elevari ut supernaturalia cognoscat, sed
pro voluntate: quare ponuntur dua· virtutes theologica: in voluntate
et non sufficiat una, scii, caritas f
S. Thomas hoc melius explicat in resp. ad 3m, dum dicit : « Ad
appetitum duo pertinent: scii, motus in finem, et conformatio ad
finem per amorem ». Et revera hæc duo possunt distingui, sic decla­
ratur ab Ecclesia quod sicut fides infusa, ita spes infusa- potest re­
manere sine caritate in peccatore. Cf. 11
*11· “, q. 17, a. 5 et 6, de
distinctione spei ab aliis virtutibus theologicis, ubi dicitur in art. 6 :
« Caritas facit hominem Deo inhærere propter seipsum, mentem ho­
minis uniens Deo per affectum amoris; spes autem et fides faciunt
iuhmrere Deo, sicut cuidam principio ex quo aliqua nobis proveniunt.
De Deo autem provenit nobis et cognitio veritatis et... auxilium ad
beatitudinem obtinendam ».
Ibid, ad 3 : « Spes facit tendere in Deum, sicut in quoddam bo­
num finale adipiscendum, et sicut in quoddam adjutorium efficax ad
subveniendum ; sed caritas proprie facit tendere in Deum, uniendo
affectum hominis Deo, ut scii, homo non sibi vivat, sed Deo ».
Cf. II
-II",
*
q. 23, a. 2; q. 27, a. 3: Utrum Deus sit propter seipsum
diligendus.
Propterea, ut infra dicitur I*
-II", q. 65, a. 4, spes sicut et fides
potest esse sine caritate. Actus spei est exspectare futuram beatitu­
dinem, sive ex meritis habitis, sic est cnm caritate, sive ex meritis
non habitis sed acquirendis post conversionem, sic est sine caritate.
In hoc apparet quod aliud est tendere (exspectando) ad finem ulti­
mum per spem, et aliud ei uniri per caritatem. Cf. etiam in nostra
quæstione 62, a. 4, ad 2.

AN SINT TRES VIRTUTES THEOLOGICÆ

15

Ad lam ut jam notavimus, dicitur quod « ipsa natura, voluntatis
sufficit ad naturalem ordinem in finem, sive quantum ad intentionem
linis, sive quantum ad conformitatem ad ipsam. Sed in ordine ad ea
</wœ sunt supra naturam, ad nihil horum sufficit natura potentia· ».
Ad 2"m, habere fidem et spem de his quæ subduntur humana;
potestati (v.g. fidem et spem in amico) deficit a ratione virtutis, quia
tides et spes important quamdam imperfectionem, prout fides est de
his quæ non videntur (sic fides humana potest errare) et spes de his
quæ non habentur (sic spes humana potest frustrari), non habent
motivum omnino firmum, et determinans ad verum et ad bonum.
Sed habere fidem et spem in Deo habet rationem virtutis, quia
Deus non potest nec falli nec fallere, et spes in eo fundata non con­
fundit. Attamen, ut infra dicetur, fides mortua et spes informis non
Mint perfectae virtutes (I
-II ”, q. 65, a. 4), quia non habent debitum
*
modum, nam ad rationem virtutis pertinet non solum aliquod bonum
operari, sed bene, scii, ex recto amore.
Ergo ex his omnibus constat, quod sunt tres virtutes theologica·,
non minus, nec plus, quia sic sufficienter ordinatur homo ad ultimum
finem supematuralem. Hoc est ex fide certum, et apparet conve­
nientia hujusce veritatis.
Clarius infra patebit distinctio trium virtutum theologicarum
cf. 11
*11 ”, q. 17, a. 6 :
Virtutibus
theologicis
homo
inhæret
Deo:

! Deo propter seipsum
Caritas
[
I auxiliumad beatitudi'
i
nem consequendam Spes
ί Deo, sicutprincipio /
'
es quonobis pro- /
\ venit :
\ cognitio veritatis
Fides

Cf. II
-I1",
*
q. 27, a. 3 :
Per caritatem, Deus diligendus est propter seipsum, ita ut verba
« propter seipsum » intelligantur non solum finaliter, non solum
efficienter seu effective, sed formaliter :
< finaliter, scii, non propter alium finem, et
hoc jam est in spe.
I effective, scii, non propter aliam causam,
1
dum e contra diligimus aliquos in
Deus diligitur propter '
quantum sunt filii talis patris.
seipsum
> formaliter, scii, propter suam bonitatem per
I
essentiam, super omnia dilectam, quæ
est exemplar omnis bonitatis ; et hoc
ultimum non verificatur in spe, qua
homo desiderat Deum sibi.
,,
.... . t
( materialiter, scii, propter beneficia ab eo reDeus diligi potest proquæ nos quasi materialiter dipter aliud
/
sponunt ad eius dilectionem.

16

DB VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

Art. IV. — UTRUM FIDES SIT PRIOR SPE ET SPES CARITATE.

Status quæstionis. — Agitur de earum ordine, nam ordo sequitur
distinctionem, est dispositio see. prius et posterius relate ad aliquod
principium. Communiter tres virtutes theologicae in hoc ordine enu­
merantur : fides, spes, caritas. Est ne conveniens?
Videtur quod non : 1’ Quia radix est prior eo quod ex ea pro­
venit, atqui caritas dicitur radix omnium virtutum. (ΕρΛ.,πι, 17) : «In
caritate radicati et fundati ». 2° Saltem caritas est prior spe, nam
Augustinus dicit : « Si homo credit et diligit, bene agendo efficit ut
etiam speret». 3° Insuper amor est principium omnis affectionis, ergo
caritas est prior spe.
Conclusio est d-uplex: 1° Ordine generationis, quo imperfectum
præcedit perfectum, in eodem homine, fides præcedit spem·, et spes
caritatem, see. actus, nam habitus simul infunduntur. 2° Ordine vero
perfectionis caritas præcedit fidem et spem.
1” Conclusio: 1° Probatur ex auctoritate: S. Paulus in hoc ordine
enumerat has tres virtutes (I Cor., xm, 13) : « Nunc autem manent
fides, spes, caritas ». Ita tota traditio. Et Cone. Trident., sess. 6,
cap. 6 (Denz., 798) dicit de modo præparationis impiorum ad justi­
ficationem : « Disponuntur ad justitiam, dum excitati divina gratia
et adjuti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum...;
et dum, peccatores se esse intelligentes,... ad considerandam Dei mi­
sericordiam se convertendo, in spem eriguntur, fidentes Deum sibi
propter Christum propitium fore, iliumque tanquam omnis justitiæ
fontem diligere incipiunt, ac propterea moventur adversus peccata
per odium aliquod et detestationem ». (cf. Denz., 898, 915), duplex
est contritio.· una caritate perfecta et altera imperfecta seu attritio,
quæ non procedit a caritate, sed ad eam accipiendam disponit.
2° Eadem prima conclusio probatur ratione theologica sic duplici
syllogismo: Nihil volitum nisi præcognitum. Atqui per fidem cogno­
scimus ea quæ volumus sperando et amando. Ergo in ordine gene­
rationis fides praecedit spem et caritatem, quoad actus. Insuper ea hoc
ipso quod homo sperat aliquod beneficium de aliquo, reputat auxi­
liatorem esse bonum in se et non solum beneficia sua esse bona. Atqui
reputaus auxiliatorem esse bonum in se, procedit ad amandum ipsum
propter ipsum formaliter. Ergo in ordine generationis spes præcedit
caritatem, qua diligimus Deum propter seipsum forma-liter. Cf. ad 3™
fine. Cf. IP-II", q. 27, a. 3 : per beneficia a Deo suscepta vel promissadisponimus ad eius dilectionem, et postea amamus eum non propter
illa beneficia, sed propter eius bonitatem essentialem.
Sic explicatur quare in prœparatione justificationis impii, actus
fidei, ut declaratur a Cone. Trident, præcedit actum spei, et iste
actum caritatis. Scii. Deus movet hominem 1° ad credendum Evan-

AN FIDES SIT PRIOR SPE, ET SPES CARITATE

17

P'lium, in quo manifestatur divina misericordia auxilians; 2° ad spe­
randum in hanc misericordiam auxiliantem; 3° ad diligendum ipsum
Deum, fontem omnis justitiæ, propter ipsum, et ad detestandum pecruta propter Deum. Ex hoc deducitur optima et simplicissima me­
thodus orationis seu elevationis mentis ad Deum: 1° per humilem
adorationem, 2” per fidem, 3° per spem, 4° per caritatem affectivam
ei. effectivam, quæ exprimitur in firma resolutione.
Ut est similis ordo in purificatione passiva spiritus: generaliter
Deus sua profunda actione ab omni imperfectione purificat 1° fidem,
inter tentationes contra fidem ; 2° spem, inter tentationes contra hanc
virtutem; 3° caritatem; hæc ultima purificatio amoris præcedit per­
fectam vitam uuitivam (cf. S. Theresiam, VII
*
Mansio). Et sic melius
ac melius motivum formale harum virtutum eminet supra omnia alia
motiva inferiora. Deus sic est quasi arator qui secunda vice terram
araret, in eodem sensu ac prima vice, sed multo profundius, ut gra­
num frumenti profundiores radices emittere possit (cf. 8. Joannem
a Cruce, De Nocte obscura, 1. I et 11). Tunc magis et magis apparet
elevatio horum trium motivorum formalium virtutum theologicarum ;
hæc motiva sunt tanquam stellae praecipuae : Veritas prima revelans,
Misericordia auxilians, Bonitas infinita- super omnia diligenda.

2® Conclusio : Ordine perfectionis caritas præcedit fidem et spem.
1’ Probatur auctoritate: 8. Paulus dicit (I Cor., xiu, 13) : « Nunc
autem manent fides, spes, caritas, tria hæc, major autem horum est
caritas ». Ibid. (v. 3) : « Si habuero omnem fidem ita ut montes trans­
feram, caritatem autem non habuero, nihil sum » quia voluntas mea
aversa est a Deo. — (Cal., v, 6) : « Nam in Christo Jesu neque cir­
cumcisio aliquid valet, neque praeputium, sed fides quæ per caritatem
operatur ». — (1 Cor., xm, 8) : « Caritas nunquam excidit, sive prophetiæ evacuabuntur, sive linguæ cessabunt, sive scientia destrue­
tur », pariter fides et spes evacuabuntur. Unde sec. S. Paulum cari­
tas omnia dona antecedit et est quasi radix omnium virtutum, sic
dicitur ibidem I Cor., xm, 4: « Caritas patiens est, benigna est; ca­
ritas non æemulatur, non agit perperam, non inflatur, non est am­
bitiosa... omnia suffert... omnia credit, omnis sperat, omnia susti­
net ». — (Coloss., in, 14) : « Super omnia caritatem habete, quæ est
vinculum perfectionis ».
2° Probatur ratione theologica: Quod est simpliciter perfectivum,
est perfectius quam ipsum perfectibile. Atqui caritas simpliciter per­
ficit fidem et spem. Ergo est perfectior illis. — Magis explicite : For­
ma perficiens est perfectior quam id quod perficitur ab ea, dummodo
afferat perfectionem simpliciter et non solum sec. quid. Atqui tam
fides quam spes per caritatem formantur et perfectionem virtutis
acquirunt. Ergo caritas ut forma, mater et radix omnium virtutum,
est omnibus aliis perfectior. Cf. infra IMI", q. 65, a. 4. Si forma
affert solum perfectionem sec. quid, non est simpliciter perfectior
perfectibili, sic infra dicitur quod dona Spiritus Sancti non sunt
perfectiora quam virtutes theologicæ (IMI”, q. 68, a. 8). Sed caritas
Q — Garriguu-Lagrange · De virtutibus the.oloQtcla.

18

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

affert perfectionem simpliciter, nam revelatum est (Jac., ii, 17) : « Fi­
dem sine operibus mortuam esse » seu otiosam, item spes (Cone. Tri­
dent. ; Denz., n. 800) et ideo S. Thomas dicit (I‘-II“, q. 65, a. 4) :
« Fides et spes possunt esse sine caritate, sed sine caritate, proprie
loquendo virtutes non sunt ». Insuper ut dicitur (I·, q. 82, a. 3) : « In
via melior est amor Dei quam Dei cognitio » quia intellectus trahit
Deum ad se, ad suas ideas inferiores, dum voluntas elevatur ad
ipsum Deum
In nostro art. ad 2“ S. Thomas bene distinguit spem vivam et
spem mortuam, dicit: spes viva est qua quis sperat ex meritis jam
habitis se ad beatitudinem perventurum ; spes mortua est qua quis
sperat ex meritis qu» sperat se habiturum.
Objicitur; Sed spes nominat quamdam affectionem, et amor est
principium omnis affectionis, ergo caritas seu amor antecedit spem
etiam ordine generationis.
Resp. ad
dist. : Respectu boni sperati, amor concupiscentia;
praecedit spem, nunquam enim speratur aliquod bonum nisi deside­
ratum et amatum ; propterea S. Thomas dicet (II
-II
*
“, q. 17, a. 8) :
« Spes pertinet ad amorem concupiscenti®, quia ille, qui sperat, ali­
quid sibi obtinere intendit ». Et jam ad fidem pertinet pius credu­
litatis affectus, seu appetitus boni credentibus repromissi, ut infra
dicetur Π··Π", q. 2, a. 9; et a. 1, ad 3.
Sed respectu auxiliatoris spes praecedit amorem amicitiae, via
generationis, ut dictum est, nam per hoc quod aliquis reputat per
auxiliatorem se posse consequi aliquod bonum, incipit amare ipsum
auxiliatorem, non solum propter beneficia sperata, sed propter ipsum,
amore amicitia» seu caritatis. Et ex hoc ipso quod auxiliatorem sic
amat, postea fortius de eo sperat, et sic spes fit viva, scii, caritate
informata·. Cf. Ι·-ΙΙ·', q. 66, a. 6, ad 3“ : « Causa perficiens est potior
suo effectu, non autem causa disponens ».
1m Dubium: Quisnam sit ordo dignitatis inter fidem et spemt
Respondetur; Non conveniunt doctores; sed probabilius fides est
spe nobilior, juxta Medinam in hunc art. et Bannez in II
*-IT “, a. 4,
ad 7. Cf. II
-II “, q. 17, a. 7, cuius conclusio est sine distinctione:
*
fides absolute praecedit spem, et revera fides regulat spem, proponendo
ei objectum et non perficitur a spe sicut a caritate, quia spes sine
caritate, ut diximus, non habet proprie rationem virtutis. Nec spes
superat fidem, inquantum melior est in via amor Dei, quam Dei co­
gnitio, nam « spes pertinet non ad amorem amicitiae, sed ad amorem
‘ S. Thomas dicit, IMI··, q. 66, a. 6 : <t Caritas est maxima inter virtutes
theologicas, non quod sit circa majus objectum, sed ex eo quod se habet pro­
pinquius ad objectum. Nam aliæ duæ virtutes theologicae Important in ratione
sui quamdam distantiam ab objecto; est enim fidos de non visis, spes de non
habitis, sed amor caritatis est de eo quod Jam habetur; est enim amatum
quodammodo In amante, et etiam amans per affectum trahitur ad unionem
amati, propter quod dicitur I Jonn., iv: Qui manet in caritate, in Deo manet
et Doits in eo ».

AN EIDES SIT PRIOR SPE, BT SPES CARITATE

19

concupiscentias, prout ille qui sperat aliquid sibi obtinere intendit »,
sibi, sed tamen propter Deum, tanquam propter finem ultimum, nam
Deus est finis ultimus actus spei, sicut omnium actuum virtuosorum,
sed sola caritas diligit Deum formaliter propter Deum, in ea « propter
Deum » dicitur non solum finaliter, sed formaliter, quia ipsa quiescit
in fine ultimo propter se dilecto.
Ut explicatur XIa-II“, q. 27, a. 3, Deus per caritatem est dili­
gendus et diligitur propter seipsum, non solum finaliter (scii, non
propter alium finem), nec solum efficienter seu effective (scii, non
propter aliam causam altiorem), sed formaliter scii, propter suam
bonitatem per essentiam.
Corollaria. — 1“ : t'ides et spes possunt esse sine caritate, et
sola fides non justificat, contra priores protestantes.
2“>: Contra hodiernos protestantes, præsertim liberales, nullus
potest habere veram caritatem Christianam sive erga Deum, sive erga
proximum, sine fide infusa, quia nihil volitum nisi praecognitum, et
nihil supernaturaliter volitum nisi supernaturaliter praecognitum.
3“ : Contra quietistas, nullus potest in via habere caritatem sine
spe (Denz., 1327 sq.).

2<t> Dubium : Quomodo intelligendum est quod habitus virtutum
theologicarum simul infunduntur, ut dictum est in art.
Cajetanus respondet: Hoc potest intelligi tripliciter, sed du®
interpretationes sunt fais®, una sola est vera, et ea est qu® sumit
h®c verba formaliter et per se, non materialiter et per accidens,
scii, tres virtutes theologica: infunduntur, nisi per accidens aliquis
jam habeat fidem et spem mortuam, aut per accidens suscipiat bapti­
smum cum obice.
Etenim falsum est dicere: quandocumque infunditur una virtus
theologica, infunduntur tunc omnes, nam quotidie fidelibus poenitentibus infunditur virtus caritatis, et non fidei neque spei.
Etiam falsum est dicere: quandocumque infunditur una, infun­
ditur vel infusa est alia; nam si baptizatur adultus in peccato for­
nicationis perseverans, suscipit fidei speique habitum, suscipiendo
characterem et est vere fidelis, et tamen nec suscepit, nec suscipit
caritatem. Cf. ΙΙ·-ΙΙ“, q. 6, a. 2, ad 3; et III·, q. 85, a. 6; cf. Bil­
lot, De Virt. infusis, p. 138.
Unde intelligenda est h®c propositio, formaliter et per se, scii.
ex parte infundentis et ratione infusionis, quamvis materialiter et
per accidens oppositum contingat, ex indispositionc subjecti reci­
pientis, vel quia, perdidit unam et non alias. Et hic sensus formalis
de infusione, ut infusio est, est verus, « quia quantum est ex parte
infusionis, simul tres virtutes theologica: infunduntur. Et casus ob­
stantes, ex parte receptivi per accidens eveniunt ». Scientia autem
est de his quæ sunt per se, non de his qu® sunt per accidens.

20

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

Recapitulatio. — Convenienter igitur distinguuntur tres virtutes
théologie» in ordine divino supra quatnor virtutes cardinales in or­
dine humano circa media ad finem ultimum. Et hoc apparet in hac
synopsi : sunt septem principales virtutes, et septem dona :

virtus uniens nos Dec
in
propter se dilecto .
Caritas
volun­
virtus tendens ad Deum
! lectu
tate
in
nobis desideratum . . Spes
intelvirtus cognoscens Deum
propter auctoritatem
Dei revelantis . . . Fides 1

I

!

circa rectam directionem
actuum virtutum mora­
lium .......................
Prudentia 3

ratio- 5
nali /

Virtutes!

cardinales
circa
media

circa operationes
ad alterum, red­
dendo see. debi­
tum strictum Justitia

I retrahentes
; ab eo quod
j ratio diin
I ctat (timoappe­
circa
I rem) · · Fortitudo
titu
sensi­
( impellentes
tivo
Sl°' 1 ad aliquid
nes I contra raI tionem
(concupiI scentias
\ tactus) Temperantia

i Hic ordo est ordo dignitatis excepta spe quæ probabilius, ut dictum est,
est Inferior tide. Et In hac synopsi apparet id quod dicit S. Thomas, I·, q. 82.
a. 3 : In via « melior est amor Dei quam Dei cognitio (sic caritas est perfectior
Ude) ; e contrario autem melior est cognitio rerum corporalium sen Inferiorum
quam amor earum». Cf. II
-II “, q. 66, a. 6, ad lm; cf. Ibid., ad Jm; «Fides
*
non moderatur motum caritatis ad Deum, sed solum ostendit objectum » e con­
trario prudentia moderatur virtutes morales.
- Prudentia quœ definitur « recta ratio aglblllum », est perfectior quam .vir­
tutes morales quas dirigit, prout in ea- est essentialiter recta ratio practica,
quœ solum participative est In virtutibus moralibus sive in voluntate, sive In
appetitu sensitivo.
Prudentia recte judicat practice per conjormitatem ad appetitum rectum,
seu ad intentionem rectam, etiamsi sit simul error speculativus propter Igno-

DE COMPARATIONE EARUM CUM ALIIS

21

EXCURSUS
□ E COMPARATIONE VIRTUTUM THEOLOGICARUM
CUM ALIIS.

In lioc excursu considerandae sunt quaestiones generales :
1" De relatione virtutum theologicarum cum virtutibus moralibus;
2° An virtutes theologicae consistant in medio; 3° An connexi» sint
virtutes morales acquisite cum caritate; 4° De proportionali aequa­
litate omnium virtutum infusarum quæ crescunt simul sicut diversæ
partes eiusdem organismi spiritualis; 5° De comparatione virtutum
theologicarum cum donis Spiritus Sancti et cum beatitudinibus evangelicis. Cf. S. Thomam, I‘-II“, q. 63-69.

1°. - De comparatione virtutum theologicarum cum virtutibus mo­
ralibus.
Secundum sententiam communem theologorum, quam egregie de­
fendit S. Thomas, Ι·-ΙΙ“, q. 63, a. 3 et 4, præter virtutes morales
acquisitas sunt in justo virtutes morales per se infusæ. Iloc quidem
negatum est a Scoto. Sed hæc negatio videtur esse contra traditio­
nem doctorum, quam servabat Innocentius III dum respondebat af­
firmative ad hanc quæstionem : Utrum fides, caritas, aliœque virtu­
tes infunduntur parvulis in baptismo? (cf. Denz., n. 410). Item Concil. Viennense (Dbnz., 483) hanc responsionem approbat.
Catechismus Romanus, parte secunda, c. 2, parag. 39, dicit pa­
riter, agendo de gratia sanctificante : « Huic additur nobilissimus
omnium virtutum comitatus, quœ in animam cum gratia divinitus
infunduntur ».
S. Thomas autem, I·-!!", q. 63, a. 3, sic probat per rationem
theologicam existentiam virtutum moralium per se infusarum :
« Oportet effectus esse suis causis et principiis proportionatos... Atqui
nobis conferuntur a Deo virtutes théologie», quibus ordinamur ad
finem supernaturalem (q. 63, a. 3). Unde oportet, quod his virtutibus
theologicis proportionaliter respondeant alii habitus divinitus caurantinm omnino Involuntariam (cf.
q. 57, a. 5, ad 3). Sic actus prudentiæ
est semper practice verus et moraliter certus.
Quomodo prudentia qu<e est inferior virtutibus theologicis, possit aliqua­
tenus prœcipere actus virtutum theologicarum?
Respondetur: Prudentia non regulat actus virtutum theologicarum per sc
ex parte objecti, sed per accidens præcipit exercitium horum actuum, prout ju­
dicat quod hic et nunc In talibus circumstantiis convenit confessio fidei, expres­
sio flduclæ In Deo, exercitium caritatis erga hanc personam vel alteram. Cf.
IMI··, q. C4, a. 4: virtutes theologica
*
per se et ratione objecti non consistunt
in medio, bene tamen per accidens et ratione subjecti.

22

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

sati in nobis, qui sic se habeant ad virtutes theologicas, sicut se
habent virtutes morales (acquisitae) et intellectuales (pariter acqui­
sitae) ad principia naturalia virtutum ».
Ad lm. Hæ virtutes acquisitæ « non sunt proportionatae virtu­
tibus theologicis, et ideo oportet, alias eis proportionatas immediate
a Deo causari ». Pariter ad 2m. Item ad 3m, virtus illorum princi­
piorum naturaliter inditorum non se extendit ultra proportionem
naturæ ; et ideo in ordine a-d finem supernaturalem indiget homo
perfici per alia principia superaddita».
Brevius: finis supernaturalis non est connaturaliter assequibilis
nisi per media supernaturalia, seu eiusdem ordinis.
Confirmatio : Deus non minus providet ordini gratiæ quam or­
dini naturæ. Atqui in ordine naturæ homo non solum rectificatur
per synderesim et appetitum boni honesti circa finem naturalem as­
sequendum, sed etiam per virtutes morales acquisitas circa media assecutiva hujus finis. Ergo pariter homo in ordine gratiæ non solum
rectificatur circa finem supernaturalem per virtutes theologicas in­
fusas, sed etiam per virtutes morales infusas, circa media superna­
turalia assecuti va hujus finis supernaturalis.
Non sufficit quod caritas imperet virtutes morales acquisitas,
1’ quia perfectio vitae supernaturalis in hoc esset minor quam vita
moralis ordinis naturalis; 2° ad hanc perfectionem requiritur connaturalis electio mediorum supernaturalium. Ideo caritas imperat vir­
tutes morales acquisitas mediantibus prudentia infusa et virtutibus
moralibus infusis.
Imo S. Thomas ibid. Ι·-ΙΙ“, q. 63 a. 4, dicit quod virtutes mo­
rales per se infusce specifice distinguuntur a virtutibus moralibus
acquisitis, quia habent objectum et motivum formale supematurale
et ordinantur ad finem supernaturalem. « Manifestum est enim, in­
quit, quod alterius rationis est modus, qui imponitur in concupi­
scentiis tactus (a temperantia acquisita) secundum regulam rationis
humanæ, et (a temperantia infusa) secundum regulam divinam ; puta
in sumptione ciborum a ratione humana modus statuitur, ut non
noceat valetudini corporis, nec impediat rationis actum; secundum
autem regulam legis divinæ requiritur quod Homo castiget corpus
suum et in servitutem redigat per abstinentiam cibi et potus et alio­
rum hujusmodi. Unde manifestum est quod temperantia infusa et
temperantia acquisita differunt specie, et eadem ratio est de aliis
virtutibus ».
Unde virtutes morales infusæ non sunt solum per accidens infusæ (ut geometria infusa), sed per se infusæ, cf. ibidem, ad .3™.
Virtutes morales acquisitae constituunt hominem perfecte hone­
stum, sed non sufficiunt ad filium Dei adoptivum. Inter temperan­
tiam acquisitam et temperantiam infusam est major differentia quam
inter duas notas musicales eiusdem nominis quæ separantur per com­
pletum diagramma. Aliis verbis non sunt ex eiusdem metallo, ac­
quisita est ex sere, infusa est ex argento. Unde frequenter distin­
guitur temperantia Christiana a temperantia philosophica, item pau-

DE COMPARATIONE EARUM CUM ALIIS

23

(tertas evangelica a paupertate philosophica quam Crates habebat.
Unde dicit S. Thomas ibid. : « Differunt specie virtutes morales infus® per quas homines bene se habent in ordine ad hoc quod sint
cives sanctorum et domestici Dei, et virtutes acquisitæ, secundum
quas homo bene se habet in ordine ad res humanas ».
Virtus moralis acquisita subservit infusæ, sicut agilitas manuum
subservit arti musicali quæ est in ratione practica: unde virtus mo­
ralis acquisita dat facilitatem extrinsecam actuum supernaturalium
et virtus moralis infusa dat facilitatem intrinsecam. Facilitas extriuseca consistit in remotione impedimentorum, dum facilitas intrinseca
consistit in hoc quod potentia sit connaturaliter proportionata actui
producendo, per virtutem quæ est quasi « secunda natura ». Unde,
non mirum est quod peccator recenter justificatus patiatur difficul­
tatem et renisum appetitus sensitivi, licet jam habeat virtutes mo­
rales infusas. Hæc impedimenta tolluntur per virtutes acquisitas,
quia acquiruntur per repetitos actus, quibus ista impedimenta tol­
luntur.
E contrario virtutes morales infusæ in instanti dantur cum ca­
ritate per absolutionem sacramentalem cum sufficienti attritione re­
ceptam.
Ut notat S. Thomas, Quæst. disp., De Virtutibus in communi,
a. 10, ad 16 : « In eo qui habuit habitum intemperantiæ, cum conte­
ritur, non remanet cum virtute temperantiæ infusæ habitus intem­
perantiæ in ratione habitus, sed in via corruptionis, quasi dispositio
quædam ».
Hæc sufficiunt quoad relationem inter virtutes theologicas et
virtutes morales infusas. Vide Commentatores circa I3™·!!36, q. 63,
a. 3 et 4.

2° - An virtutes theologioæ consistant in medio sicut virtutes
morales.
Cf. I‘H", q. 64, a. 4.

S. Thomas, post Aristotelem (Ethic., n, c. 6), ostendit quod vir­
tutes morales consistunt in medio rationis, constituto a recta ratione
circa aliquam materiam determinatam ; sic regulantur facultates appetitivæ, scii, voluntas et appetitus sensitivus. Hoc medium rationis
est inter excessum et defectum ; v.g. medium temperanti® inter exces­
sum intemperantiæ, et defectum insensibilitatis; medium fortitudinis
inter excessum audaciæ temera-riæ et defectum ignaviae. Sic regu­
lantur passiones appetitus sensitivi a recta ratione, a prudentia quæ
est recta ratio agibilium, quasi auriga virtutum moralium. Et in
virtutibus moralibus quæ sunt circa passiones, medium rationis non
est idem pro omnibus, v.g. pro puero, pro viro adulto.
Hoc medium rationis est simul culmen inter ac supra devia­
tiones ad invicem oppositas. Insuper hoc medium ascendit absque de­
viatione dextrorsum aut sinistrorsum, v.g. prout augetur virtus ac­
quisita fortitudinis; imo medium fortitudinis infusæ est altius, et

24

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

adhuc altius est donum fortitudinis ad prompte sequendam specia­
lem inspirationem Spiritus Sancti. Ideo hæc doctrina de justo medio,
quod simul est culmen, nullo modo perducit ad mediocritatem tepiditatis, sed jam disponit animam ad elevationem mentis.
Justitia vero non solum habet medium rationis, sed medium rei,
quod est idem pro omnibus, scii, secundum æqualitatem inter jus et
debitum, ita ut si debeas centum, quivis sis, junior aut senex, debes
reddere centum creditori cuicumque. In justitia commutativa est
medium rei secundum æqualitatem, et in justitia distributiva est
medium rei secundum proportionem, v.g. si habenti meritum ad qua­
tuor dentur decem, habenti meritum ad duo, dentur quinque.
Item virtutes intellectuales speculativæ consistunt wi medio rei
scii, affirmando id quod est, nec plus nec minus. Et prudentis con­
sistit in medio rationis ad dirigendas virtutes morales.
Virtutes autem theologicæ per se et ratione objecti non consi­
stunt in medio, bene tamen per accidens et ratione subjecti. Etenim
non possumus, transcendere regulam istarum virtutum, quia hæc re­
gula est ipse Deus infinitus, ut veritas prima, ut omnipotentia auxilians, ut suprema bonitas; unde per se et ratione objecti, non pos­
sumus nimis credere in Deo, nimis sperare in eum, et eum nimis
amare. Attamen ratione subjecti seu ex parte nostra, debemus in
Deum ferri secundum mensuram conditionis nostræ, et v.g. non tem­
pore inopportuno, ut si quis quando deberet vacare rebus familiæ,
contemplationi se daret, aut male applicando motivum formale fidei
ad res non revelatas, motivum spei ad beatitudinem obtinendam sine
meritis, aut motivum caritatis ad id quod non potest propter Deum
diligi, sic esset falsa caritas, ut liberalismus qui sub praetextu amoris
humanitatis minuit jura Dei.
Possumus nimis amare parentes et patriam, negligendo officia
nostra erga Deum. Non possumus nimis Deum amare nec etiam tan­
tum eum diligere quantum debemus; est enim major omni lande
et amore.

3°. - An virtutes morales acquisltæ sint necessario connexae cum
caritate?
S. Thomas ostendit (I
-II “, q. 65, a. 1) quod virtutes morales
*
acquisitæ in statu virtutis seu ut difficile mobiles, sunt ita inter se
connexæ, ut qui una caret nullam habeat in hoc statu virtutis. Est
doctrina communis contra scotistas.
Non agitur de virtutibus moralibus quæ sunt solum in statu
dispositionis facile mobilis, sive sint: 1" felices inclinationes natu­
rales v.g. ad fortitudinem et non ad mansuetudinem, aut 2° disposi­
tiones acquisitæ ex motive utilitatis ut est temperantia avari, aut
3° vera: virtutes incipientes, quæ nondum sunt in statu virtutis dif­
ficile mobilis.

DE COMPARATIONE EARUM CUM ALIIS

25-

Sed verœ virtutes morales acquisitæ quae sunt in statu virtutis
sunt inter se connexæ ut qui una caret nullam habeat in hoc statu.
Quare?
Quia, ut dicitur ibid, nulla, vera virtus moralis potest esse sine
vera prudentia quæ dirigit eas; et vera prudentia non potest haberi
nisi habeantur verœ virtutes morales, nam prudentia supponit recti­
tudinem habitualem appetitus per respectum ad fines virtutum et
dictat medium ad perveniendum in actu ad hunc finem.
Prudentia non recte judicat practice de justo medio servando
v.g. in castitate, nisi appetitus sit recte affectus ad id quod castitati
convenit. Insuper prudentia debet reete prœcipere seu imperare me­
dia adhibenda ad finem consequendum et hoc rectum et efficax impe­
rium prærequirit rectam et efficacem intentionem finis per virtutem
moralem. Unde virtutes morales dependent a prudentia in genere
causa,’ directive, et prudentia ab illis dependet in genere causae dispositivœ ad rectum judicium practicum et rectum imperium circa
media ad finem. Etenim « qualis unusquisque est secundum affectum,
talis finis videtur ei conveniens » ut dicebat Aristoteles ; aliis verbis :
unusquisque practice judicat secundum inclinationem sui appetitus
(voluntatis et sensibilitatis) ‘. Ideoque virtutes morales acquisitæ et
prudentia ad invicem sunt causæ, et igitur hæ virtutes sunt con­
nexæ in prudentia.
Sic miles luxuriosus qui videtur habere veram virtutem forti­
tudinis, eam non habet saltem in statu virtutis difficile mobilis, quia
ut luxuriosus propter amorem perfidæ meritricis inclinatur ad sua
officia militis quandoque non servanda in materia fortitudinis. Luxu­
ria impedit quod sit sufficienter affectus ad fortitudinem. Item judex
pecuniarum cupidus, propter hanc cupiditatem non est satis affectus
ad justitiam, et hanc virtutem non habet in statu virtutis.
Sed connexio virtutum prius est in fieri et deinde in facto esse,
tunc quando vera prudentia (omnino distincta a prudentia carnis,
aut ab astutia) est in statu virtutis, aliae virtutes morales cardinales
sunt in statu virtutis.
Nunc quaeritur utrum virtutes morales acquisitæ sint necessario
connexæ cum caritate, an possint haberi sine ea.
Hoc non quæritur pro virtutibus moralibus infusis, quia constat
eas esse a caritate inseparabiles, tanquam proprietates gratiæ sancti­
ficantis. Si vero fides et spes remanent in multis peccatoribus sine
caritate, tunc non sunt proprie meritoriæ. Insuper in via genera­
tionis fides et spes antecedunt caritatem, dum e contra caritas erga
i Propterea S. Thomas dicit, IMI»®, q. 57, a. 5, ad 3: « Verum intellectus
practici (in prudentia) accipitur per conformitatem ad appetitum rectum », et
remanet etiamsi per ignorantiam· omnino Involuntariam, non sit conform itas
ad rem, ut In illo qui invincibiliter decipitur ab altero, v.g. judicat quod modica
pars vini ei oblati bibenda est ratione urbanitatis, et invincibiliter ignorat quod
venenum positum est in hoc vino. Tunc judicium ejus practicum est verum,
non obstante errore speculativo per respectum ad rem ipsam. Cf. circa hoc
art. nostrum De speciali certitudine prudentia:, a Kev. thomiste », 1925, p. 341-355.

26

DB VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

Deum finem ultimum supernaturalem antecedit rectitudinem supernaturalem appetitus erga media ad prædictum finem.
S. Thomas autem (I
*-II “, q. 65, a. 2), ostendit quod veræ virtu­
tes morales acquisitœ possunt esse in statu dispositionis facile mo­
bilis sine caritate ut fuerunt in multis gentilibus ; non vero possunt
esse sine caritate in statu virtutis difficile mobilis, quia homo sine
caritate est directe aversus a fine ultimo supernatural!, et indirecte
aversus a fine ultimo naturali, prout jam lex naturalis præcipit:
« obediendum est Deo quidquid jubeat etiam in altiori ordine ». Et
homo aversus a fine ultimo facile inclinatur ad malum ita ut veræ
virtutes morales acquisitæ non possint in eo esse in statu virtutis
difficile mobilis, sed tamen possunt esse veras virtutes ex parte objecti,
in statu dispositionis ex parte subjecti, id est in via aut generationis
aut corruptionis ; et jam post unum peccatum mortale, quo amittitur
caritas, incipiunt esse hæ virtutes in statu declinationis, in via ad
corruptionem. Cf. Ι·-ΙΙ", q. 71, a. 1 '.

4’. - De proportionali æqualitate virtutum et de earum duratione.

In I*
-II", q. 66, a. 2, S. Thomas ostendit quod omnes virtutes
infusae scii, theologiae et morales infus®, quamvis sint in se inae­
quales, sunt proportionaliter æquales in quantum aqualiter crescunt
sicut digiti manus vel partes eiusdem organismi, seu proportionaliter
augentur, propter earum connexionem ut sunt proprietates grati»
habitualis. Ita est saltem quoad id quod est formale in eis, quamvis
id quod est materiale in virtutibus moralibus sit inæquale, prout
unus homo ex sua natura individuali vel consuetudine sit magis
promptus ad actum unius virtutis quam ad actum alterius.
Ideo quando per communionem eucharisticam augetur caritas,
augentur simul proportionaliter omnes virtutes infus» et etiam
septem dona ut sunt habitus infusi cum caritate connexi.
Virtutes autem morales acquisitae prout subserviunt infusis, pro­
portionaliter etiam augentur cum eis, saltem aliquatenus, quando
augmentum virtutum infusarum fit ex opere operantis. Ita in musico
augetur agilitas manuum cum arte quæ est in intellectu practice.
Quoad durationem virtutum, « caritas nunquam excidit » ut di­
citur I Cor., xm, 8. Fides autem quæ est de non visis, et spes quæ
est de non habitis non remanent in patria. Virtutes morales non re­
manent post hanc vitam quantum ad suum materiale, quia tunc non
erit amplius locus delectationi ciborum et venereorum, neque peri­
culis vitæ, neque commutationibus et distributionibus necessariis
ad usum hujus vitæ. Sed remanebunt virtutes morales quoad suum
formale in patria, quia appetitus remanebit rectificatus et perfecte
conformis rationi et legi divinæ. Cf. I‘-IIM, q. 67.
i Hoc longius tractavimus alibi Kevue Thomiste, juillet, sept. 1937 : L’in­
stabilité dans l’état de péché mortel des vertus morales acquises.

DE COMPARATIONE EARUM CUM DONIS

27

5°. - De comparatione virtutum theologicarum cum donis Spiri­
tus Sancti.

De donis Spiritus Sancti est sermo apud Isaiam, xi, 2; Sap., vii,
7 sq. ; vni. ix; Ecoli., xv, 1. xxxix, 8; Joan., xiv, 16, 17. xvi, 13, 14;
Rom., vni, 15, 26; I Cor., n, 12; Gal., iv, 6. v, 16 ss. ; Ephes., i, 13,
17. in, 16; Philipp., iv, 7. De his locuti sunt Patres græci et latini,
speciatim S. Augustinus, Serm. 248, 249 et in Mattii., v, De Sermone
Domini in monte ; S. Gregorius Magnus *, item Papa S. Damasius,
ex actis Synodi lîomanæ, a. 382 (cf. Denz., u. 83) et recentius longe
Leo XIII, in Encycl. Divinum illud munus, 9 niai 1897. Sæpe iiturgia
Pentecostes loquitur de « sacro septenario ».
Juxta S. Tliomam (I
*-IP",
q. 68, a. 1), dona differunt a virtutibus
etiam infusis, prout secundum ea homo disponitur ut efficiatur prom­
pte mobilis a speciali inspiratione Spiritus Sancti modo suprahumano, dum virtutes etiam infusæ disponunt hominem ut moveatur
modo humano a ratione fide illustrata. Hæc differentia apparet
prmsertim in distinctione inter prudentiam christianam quæ est discursiva et donum consilii quo disponimur ut efficiamur prompte mo­
biles a speciali inspiratione divina ad agendum. Item distinguitur
fides quæ ex se solum adhæret mysteriis revelatis, et donum intel­
lectus nos disponens ad inspirationem sub qua penetramus hæc. my­
steria, quæ gustantur per donum sapientiae. Specialis inspiratio quae
deciliter recipitur secundum diversa dona, non solum est effectiva
(ut gratia actualis fortius movens efficienter), sed est proprie directiva, regulation·. sic regula suprahumana causa-t modum agendi
suprahumanum, et hæc regula superior est motivum formale actuum
donorum, distinctum a motivo formali actuum virtutum etiam in­
fusarum. Unde septem dona sunt in anima justa sicut septem vela
in navi; navis progreditur aut per laborem remigantium (hæc est
figura laboris virtutum), aut per impulsionem venti idonei per vela
■ Cf. DM. thiol. oath., art. « Dons du S. Esprit » (A. Gaudeii.). Vide ibid.
traditlonalem interpretationem textuum classicorum Isaiae, xi, 2 : « Et requie­
scet super eum (suiter Messiam) spiritus Domini, spiritus saplentlæ et Intel­
lectus. spiritus consilii et fortitudinis, spiritus sclentiæ et pietatis, et replebit
eum spiritus timoris Domini ».
Lib. Sapientia, r, 5: «Spiritus Sanctus dlsclpllnæ effugiet fletum», vn, 7:
« Venit in me spiritus sapieutiæ ». vir, 22 : « Est enim in illo spiritus intelligentlse, sanctus, unicus etc. ». — Eocli., xv, 5 : « Et adimplebit eum spiritu saptentlm et intellectus ». Item xxxix, S.
Joan., xvi, 26 : « Paraclltus... vos docebit omnia et suggeret vobis omnia
qusecumque dixero vobis ». - xvi, 13, ss. : « Cum antem venerit ille Spiritus
Sanctus docebit vos omnem veritatem ».
Apoc., n, 7 : « Vincenti dabo manna absconditum ».
Horn., vm, 15: «Accepisti spiritum adoptionis Ullorum In quo clamamus:
Abba (Pator). Ipse enim Spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod sumus
tillt Dei». · Item vm, 26: « Ipee Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenar­
rabilibus». - Item 1 Cor., n, 12; Gal., iv, 6; Phil., iv, 7.
Cf. circa textum classicum Isaiae, xr, 2, cf. Touzard : Isaie, xi, 2, 3, et les
sept dons du S. Esprit dans Revue biblique, avril 1899, p. 232 sq.

28

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

receptam. Dona in incipientibus sunt quasi vela adhuc ligata, per
multa peccata venialia parum conscia ; in perfectis autem dona sunt
sicut vela extensa quæ prompte et dociliter accipiunt impulsionem
venti propitii.
Ibid, in art. 2 ostenditur quod dona sunt ad salutem necessaria
quia « ratio humana etiam fide illustrata non potest quantum ad
omnia repellere stultitiam, ignorantiam, hebetudinem, duritiam, etc.
Et ideo dona Spiritus Sancti quæ faciunt nos bene sequentes instin­
ctum ipsius, dicuntur contra hujusmodi defectus dari ».
Art. 3. - Dona sunt habitus infusi permanentes in justo, nam se
habent ad Spiritum Sanctum inspirantem seu dirigentem, sicut vir­
tutes morales ad rectam rationem. Unde homo sic agitur a Spiritu
Sancto quod etiam agit, in quantum est libere docilis, sicut studens
seu discipulus qui attente audit magistrum, est totus oculi et aures
ad bene audiendum, ita etiam inferior obediens per respectum ad
superiorem.
Art. 4- ■ Dona sunt septem, constituunt sacrum septenarium. Ad
minus sex enumerantur apud Isaiam, xi, 2, et si deest in hoc textu
donum pietatis, de eo pluries est sermo apud S. Paulum, ubi agitur
de « spiritu adoptionis filiorum Dei, in quo clamamus : Abba (Pater)»
cum filiali pietate (Rom., vni, 15, 26; Gal., iv, 6, etc.).
Inter hæc septem dona: quatuor sunt in intellectu, scii, sapien­
tia, intellectus, scientia, consilium; et tria sunt in voluntate cui
subordinatur appetitus sensitivus, scii. : pietas, fortitudo et timor
filialis. Altissimum inter septem dona est donum sapientiæ, est velut
in navi magnum velum cui subordinantur alia vela; sic inspiratio
Spiritus Sancti per donum sapientiæ ex alto dirigit alia dona, aliquo
modo sicut caritas imperat alias virtutes.
Hæc dona correspondent virtutibus ; supremum donum sapientiæ
correspondet supremæ virtuti caritatis. Fides adjuvatur a dono in­
tellectus et a dono scientiæ. Spes præservatur a praesumptione per
donum timoris filialis ; religio perficitur per donum pietatis, pruden­
tia per donum consilii, fortitudo per donum fortitudinis, temperantia
adjuvatur a dono timoris.
Art. 5. - Dona sunt connexa in caritate, nam Spiritus Sanctus,
ex quo proveniunt, habitat in nobis per caritatem (Rom., v, 5). Unde
septem dona simul augentur cum caritate et aliis virtutibus infusis;
pertinent ad organismum spiritualem, tanquam functiones altiores
ad bene recipiendam directionem Spiritus Sancti.
Art. 6. - Dona remanent in patria, in qua beati totaliter subditi
sunt Deo, cum perfecta cognitione experimentali Dei et perfectissi­
mum affectum filialem erga Deum.
Art. 7. ■ Subordinatio donorum attenditur secundum enumera­
tionem descendentem Isaiæ, xi, 2, quæ incipit ab altissimo dono sa­
pientiæ et terminatur ad infimum scii, ad donum timoris filialis,
quod est «initium sapientiæ».

DB COMPARATIONE EARUM CUM DONIS

29

Art. 8. - Daw praeferuntur virtutibus moralibus, quia simpliciter perfectius est moveri a Spiritu Sancto, quam a ratione etiam
tide illustrata. Sed virtutes theologica; proferuntur donis, prout per
eas homo unitur cum ipso Spiritu Sancto movente, et « septem dona
non perveniunt ad perfectionem nisi in fide, spe et caritate fiat omne
quod agunt », ut ait S. Gregorius magnus. Sic actus donorum regu­
lantur remote a fide viva et proxime a speciali inspiratione cuilibet
dono correlativa. Attamen, quamvis dona sint simpliciter inferiora
virtutibus theologicis, eas secundum quid perficiunt, v.g. donum in­
tellectus secundum quid perficit fidem vivam, afferendo penetrationem
mysteriorum. Ita in ordine sensibili arbor est perfectior suis fructi­
bus, sed tamen perficitur ab illis; et melius est possidere arborem
fructificantem quam possidere solum fructus eius.
Deinde S. Thomas tractat de donis in speciali, agendo in spe­
ciali de virtutibus quibus respondent, v.g. tractat de donis intel­
lectus et scienti» agendo de fide, et de dono sapientiæ, in fine
tractatus de caritate.
# o

Brevissime notandæ sunt in fine relationes virtutum theologi­
carum cum beatitudinibus euangelicis (Matth., v). De hoc tractat
S. Thomas, P-II“, q. 69, quæ pulcherrima est.
Art. 1. - Beatitudines, secundum S. Thomam, sunt actus altiores
virtutum prout perficiuntur a donis, v.g. « beati qui persecutionem
patiuntur » exprimit actus heroicos virtutis fortitudinis, prout per­
ficitur a dono fortitudinis.
Art. 2. ■ Quælibet beatitudo evangelica continet meritum et prae­
mium inchoatum in terra et consummatum in coelo, v.g. « beati
mundo corde quoniam ipsi Deum videbunt».
Art. 3. - Apud Matth., v, convenienter enumerantur beatitudines
ascendendo a recessu a peccato (beati pauperes, beati mites, beati
qui lugent), ad vitam activam (beati qui esuriunt et sitiunt justitiam,
beati misericordes), et ad vitam contemplativam (beati mundo corde,
beati pacifici). Et octava beatitudo, scii. « beati qui persecutionem
patiuntur propter justitiam », continet omnes praecedentes, sed cum
majori merito nempe: in ipsa persecutione. Hæc enumeratio ascen­
dens suo modo correspondet enumerationi descendenti donorum apud
Isaiam, xi, 2, ita ut supremum donum sapientiæ correspondeat septimæ beatitudini : « beati pacifici ».
Art.
■ Pariter apud Matth., v, enumerantur praemia beatitudinum ascendendo usque ad visionem Dei et gloriam divinæ filiationis.
Denique fructus Spiritus Sancti enumerati ad Galat., v, 22 :
« caritas, gaudium, pax, etc. » sunt bona opera per gratiam Spiritus
Sancti facta in quibus homo delectatur; procedunt a virtutibus in­

30

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN GENERE

fusis et simul a donis. Omnes beatitudines sunt fructus, sed non
omnes fructus sunt beatitudines, quia non omnes sunt ita excellen­
tes, v.g. continentia quæ supponit adhuc rebellionem carnis nondum
subditæ. Fructus Spiritus Sancti contrariantur operibus carnis ibid,
enumeratis a S. Paulo. (Cf. IB-II“, q. 70).
Sic sufficienter comparavimus virtutes theologicas cum aliis vir­
tutibus, cum donis Spiritus Saucti et cum beatitudinibus evangelicis,
quarum præmia sunt jam in terris « quædarn inchoatio beatitudinis
æternæ » ut dicitur
q. 69, a. 2.
Nuuc agendum de qualibet virtute theologica in speciali.

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS

IN SPECIALI.

ΙΙ·-ΙΙ“ PROLOGUS.
Post communem considerationem de rebus moralibus, scii, de
line ultimo, de actibus humanis, de virtutibus et vitiis in generali,
de lege et de gratia, S. Thomas tractat de virtutibus in speciali,.
scii, de unaquaque seorsim ac simul de dono correspondente nec non
de vitiis oppositis secundum excessum et see. defectum, denique de
praeceptis ad quamlibet virtutem pertinentibus; non enim bene in·
telligitur sensus et extensio horum præceptorum sine recta intelligentia virtutis correlativæ et ejus objecti specificativi ; unde melius
dividitur Theologia moralis secundum virtutes, quam secundum prae­
cepta; insuper est eadem materia circa· quam virtus recte operatur
et vitia opposita a rectitudine recedunt.
Jam autem in
q. 61 et 62, ostensum est quod omnes vir­
tutes reducuntur ad septem, scii, ad tres virtutes théologales (fides,
spes et caritas), et ad quatuor cardinales quæ sunt prudentia, justi­
tia (cui annectitur religio, seu justitia reddens cultum Deo debitum),,
fortitudo et temperantia (quibus annectuntur plures aliæ virtutes).
— Quare agendum est de tribus virtutibus theologicis antequam de
moralibus? quia versantur circa tinem ultimum, qui est prior in in­
tentione, nam finis continet rationem essendi mediorum. Ascetica
vero agendo potius de exeeutione ascendet a vita purgativa, in qua
exercentur poenitentia et virtutes morales, ad vitam unitivam in
qua apparet excellentia virtutum theologicarum.
Post virtutes theologicas, theologia moralis speculativa tractare
debet de virtutibus cardinalibus quæ sunt circa media ad finem ul­
timum, incipiendo a prudentia quæ alias dirigit. Sic S. Thomas
ponit in tractatu de prudentia plura quæ nunc exponuntur initio
in tractatu de conscientia. Revera conscientia recta et certa est nor­
maliter actus prudentiæ, et initio quidem theologiæ moralis, scien­
dum est quod in genere, ad moraliter agendum requiritur conscientia
recta et certa. Sed quomodo formanda est hæc conscientia exponi
debet in tractatu de prudentia ‘.
‘ Agendo enim ex professo de prudentia, ut est virtus specialis, determi­
natur eius objectum formale et natura certitudinis eius, quæ est nou per con-

32

DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS IN SPECIALIS

Denique ut nulla quæstio moralis in speciali sit omissa, in
fine II
-II",
*
a q. 171, erit sermo de specialibus statibus hominum,
scii, de diversis statibus see. gratias gratis datas, praesertim de pro­
phetia, postea de distinctione inter vitam contemplativam et acti­
vam, denique de statu perfectionis episcoporum et de statu per­
fectionis religiosorum. Et sic nihil moralium erit praetermissum,
scii, nihil eorum quæ per se ad theologiam moralem pertinent, quia
scientia non tractat de his quæ sunt per accidens.

Quare vero inter virtutes theologicas incipiat a fide et non a
caritate quæ altior est? Quia, ut jam dictum est
q. 62, a. 4,
agendo de divisione et hierarchia virtutum, nihil volitum nisi praeco­
gnitum, per fidem autem intellectus apprehendit finem ultimnm supernaturalem, quem speramus et caritate diligimus, sic fides prae­
cedit, ordine generationis, spem et caritatem. Item spes praecedit
ordine generationis caritatem, quia, ut ibidem dicitur, « ex hoc ipso
quod homo sperat aliquod bonum de Deo, procedit ad amandum
ipsum ».
formitatem ad rem, sed per oonformitatem ad appetitum rectum, ita ut con­
scientia certa et recta possit esse simul cum errore speculativo Invincibili. Sic
post virtutes theologicas agendum est de cardinalibus et annexis.
In Prologo II»-II“ S. Thomas annuntiat denique quod de virtutibus intel­
lectualibus quæ sunt sapientia, Intellectus et scientia, erit sermo In conside­
ratione denorum sapientiae, intellectus et scientiæ.

TRACTATUS

DE

FIDE

(q. 1 ad 16“° incl.).

Divisio tractatus fit in quatuor partes, incipiendo ab objecto,
prout virtutes specificantur ab objecto.
De objecto
specificante
et q.de8. conditionibus
de dono
intellectus,
eius, q. de
1. dono sciential, q. 9.
de infidelitate,
actu ( interiori,
q. 2. et apostasia a fide,
de
de hæresi
fidei
) exteriori,
q. 3.fidei, q. 7, seu
de effectibus
q.
10, 11,
12.
­
de blasphemia
in actibus
generali,
blasphemia·
quæ
de 1
in de
se,
q. 4. abeteadeimpera
tis,
jam
de fidem,
elicitis
fuit
dicitur peccatum
in Spiritum
Sanctum,
q. 13,14.
de
habentibus
q.
5.
ipsa <
de
quœstio.
de cæcitate de
mentis
dono
intellectus),
causa(opposita
(efficienti)
fidei,
fide
speci­
q. 15.
q. 6.
ficatis

Ï

Tractatus
de
Fide

de i
donis !

I

de i
vitiis ’
oppo­
sitis !
de i circa fidem.
præcirca dona scientias et intellectus.
, ceptis

In hac divisione, prima pars scii, de ipsa fide consideratur, ut
patet, see. quatur causas. 1“ Agitur de causa formali, scii, de objecto
formali specificante, et 2° de specificatis, scii, de actu fidei et ha­
bitu formaliter consideratis. Jamquidem in hoc agitur de causa fi­
nali, quia cum virtutes theologicæ versantur circa ultimum finem,
objectum earuin coincidit cum fine ultimo, sic credo Deo, Deum et
3 — gakbigou-Laüranoe

- De virtutibus theologicis.

34

DE FIDE

in Deum. — Postea agitur de causa materiali, scii, de habentibus
fidem, et denique de eius causa efficienti, scii, de Deo infundente
fidem. Omissa est quæstio an sit fides, quia in
q. 62 S. Tho­
mae ostenderat dari virtutes theologicas.
Notandum est quod pariter postea dividitur tractatus de spe,
et tractatus de caritate. Attamen agendo de caritate, consideratis
titulis primo aspectu videtur quod tractat de virtute antequam de
eius objecto, sed si attente consideratur, apparet quod in 1° art.
utrum caritas sit amicitia est sermo de objecto specificante, scii, de
Deo non quocumque modo, sed ut terminat amicitiam, caritas enim
est amor respiciens Deum ut amicum, cf. Joann, a 8. Th. initia
tract, de caritate.
Sic semper S. Thomas incipit ab objecto virtutum.

QÜÆSTIO I.
DE FIDE QUANTUM AD EIUS OBIECTUM

In primis notandum est quoad definitionem nominalem fidei,
quod nomen fides habet plures acceptiones, etiam in Sacra Scriptura
sunt sex acceptiones, ut notat Joannes a S. Thoma initio tractatus.
Sunt quatuor acceptiones ex parte intellectus et duæ ex parte vo­
luntatis.
1° Sumitur pro Icabitu vel actu intellectus quo assentimur ve­
ritati propter auctoritatem alicuius testis. Et hæc fides est vel hu­
mana vel divina, prout testis est homo vel Deus. Sic dicitur ad Hæbreos (xi, 11) : « Est autem fides sperandarum substantia rerum,
argumentum non apparentium » id est certissima convictio earum
rerum quæ non videntur. Hæc est fides theologica de qua nunc lo­
quimur.
2° Sumitur pro fidei objecto, scii, mysteria fidei, sic dicitur
in Symbolo S. Athanasii : « Hæc est fides catholica, quam nisi qui­
sque fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit ». Item
Apoc., ii, 13 : « non negasti fidem meam ».
3" Sumitur pro conscientia, seu judicio practice de agendis,
cf. ad Rom., xiv, 23: «Omne quod non est ex fide, peccatum est»,
v.g. quamquam nullus cibus jam sit immundus, nemo tamen quid­
quam edere debet aut cum fratris offendiculo, aut contra suam con­
scientiam.
4“ Sumitur pro promissione, quæ, sicut votum, ad intellectum
pertinet. In hoc sensu intelligitur verbum S. Pauli (I Tim., v, 12) :
« Primam fidem irritam fecerunt » quod exponens S. Augustinus
in Ps. 75 ait: « Quid est: primam fidem irritam fecerunt? Voverunt
et non reddiderunt». Gallice: «ils ne gardèrent pas leur parole».
Hæ quatuor acceptiones nominis fides sumuntur ex parte intellectus,
dnm duæ subséquentes sumuntur ex parte voluntatis.
5° Sumitur pro fidelitate quæ est virtus voluntatis, præbens
constantiam in servandis promissis, de qua infra q. 109 (cf. Rom.,
in, 4) : « Numquid incredulitas eorum fidem Dei evacuabit? Absit.
Est autem Deus verax, omnis autem homo mendax ».
6’ Sumitur pro fiducia, quæ est spes roborata, ut ostendit
S. Thomas infra q. 129, a. 6 ; cf. Ep. Jacobi, i, 6 : « Postulet in fide
nihil hæsitans », fiducia enim est conditio orationis; Ματγπ., viii, 26:
« Quid timidi estis, modicæ fidei? ». Priores protestantes ita extol-

36

DB OBJECTO FIDEI MUSQUE MOTIVO

lebant fiduciam istam, ut dicerent illam solam ad justificationem
sufficere, et intelligebant de fiducia seu certitudine remissionis pec­
catorum in indwiduali. Hoc autem damnatum est ut hæresis in
•Cone. Trid., sess. 6, canone 12: « Si quis dixerit, fidem justificantem
nihil aliud esse quam fiduciam divina: misericordia) peccata remit­
tentis propter Christum, vel etiam fiduciam solam esse, qua justi­
ficamur, a. s. » (Dbnz., 822).
Sæpe etiam nunc protestantes, dum scribimus fides, scribunt
fiducia, quam plures hodie identificant cum naturali sensu religioso,
qui in omnibus religionibus invenitur. Revera, ut videbimus, dum
fides theologica est in intellectu, fiducia pertinet ad spem, et est in
voluntate.

Divisio quœstionis primœ, de objecto fidei.
Hæ quæstio continet decem articulos qui reduci possunt ad
tres partes:

7* Pars est de ipso objecto formali et materiali fidei·, est artie. primus in quo dicitur quod objectum formale quo fidei est Veri­
tas divina revelans, et objectum materiale quidquid ab ea revelatur,
in ordine ad Deum qui primo revelatur.
2* Pars est de conditionibus objecti: in ea sunt septem ar­
ticuli, qui sequuntur ex conclusione primi, scii. :
Art. 2. Veritas divina in se est simplicissima, sed quoad nos
complexa per modum propositionis enuntiabilis.
Art. 3. Veritas divina revelans est infallibilis, ergo fidei non
potest subesse aliquod falsum.
Art. 4. Objectum fidei est non visum, non evidens immediate,
sed est evidenter credibile, ad 2”1.
Art. 5. Objectum fidei est non scitum, non evidens mediate,
scii, non potest demonstrari ex principiis.
Art. 6. Objectum fidei dividitur per certos articulos, prout sunt
speciales difficultates seu obscuritates, vel mysteria.
Art. 7. Crevit numerus articulorum, non quoad substantiam
doctrinæ, sed quoad eius explicationem.
Art. 8. Sunt quatuordecim articuli, septem pertinentes ad Di­
vinitatem, et septem ad Christi humanitatem.

3· Pars est de propositione objecti fidei, continet duos ultimos
articulos, scii. :
Art. 9. Objectum fidei infallibiliter proponitur ab Ecclesia in
Symbolo.
Art. 10. Ad solam auctoritatem Summi Pontificis pertinet nova
editio symboli, sicut et omnia alia quæ pertinent ad totam Ec­
clesiam.
Sic in his decem articulis coadunantur omnia quæ per se per­
tinent ad objectum fidei.

AN OBJECTUM FIDEI SIT VBBITAS PRIMA

3Z

Antequam veniamus ad explicationem articuli primi, breviter
recolligendum est quid supra dictum est in I*
-II “, q. 62, a. 1, de e®»stentia virtutum· theologicarum. Hæc existentia revelatur in Sacra
Scriptura et multeities, v.g. 1. Eccli., n, 810: «Qui timetis Deum,
credite illi... sperate in illum... diligite illum», et I Cor., xm, 13:·
« Nunc autem manent fides, spes, caritas, tria hæc, major autem
horum est caritas ». Ita tota Traditio, qu® in hoc textu S. Pauli
agnoscit ordinem virtutum theologicarum, prout spes et caritas pr®supponunt fidem : nihil enim volitum supernaturale, quin supernaturaliter cognitum, et in hoc textu pariter declaratur quod caritas
major est seu dignitate prior.
Ratio autem theologica, propter quam virtutes théologie® necessari® sunt, ad hoc reducitur, see. articulum citatum I"-II",.
q. 62, a. 1.
Per virtutem perficitur homo ad actus quibus in beatitudinem.
ordinatur (q. 3, a. 5).
Atqui præter beatitudinem naturalem, homo ordinatus est adi
beatitudinem supematuralem, see. quod dicitur in II Petri, i, 4,
quod « per Christum facti sumus consortes divinæ natur® ».
Ergo relate ad beatitudinem supematuralem requiruntur virtutes
supematurales qu® dicuntur theologioœ, tum quia habent Deum
(finem ultimum supernaturalem) pro objecto, tum quia a solo Deo
nobis infunduntur (prout ordo agentium correspondet ordini finium),
tum quia sola divina revelatione cognosci possunt (prout sunt supernaturales in se et ideo quoad cognoscibilitatem, nam verum et ens
convertuntur). Prima ratio est propria, du® ali® valent etiam pro
virtutibus moralibus infusis ‘.
Et, ut dicitur I*
-II", q. 62, a. 3, requiruntur tres virtutes théo­
logie®, 1° quantum ad intellectum adduntur homini quædam prin­
cipia supernaturalia, qu® divino lumine capiuntur ; 2° in voluntate,
quantum ad motum intentionis in finem arduum sed assequibilem,
sic est spes; et quantum ad unionem quodammodo transformantem
• Jam In Isto articulo
apparet quod virtutes tbeologlcæ sunt essen­
tialiter supernatural™ nec possunt acquiri, sed ut dicitur « a sido Deo nobis
infunduntur ».
Hæc doctrina S. Thomæ adhuc magis apparet ibid, in resp. ad 3*u» ; S» obj.
est: Virtutes tbeologlcæ dicuntur, quibus ordinamur in Deum qui est primum
principium et ultimus finis. Sed homo ex ipsa natura rationis et voluntatis
habet ordinem ad primum principium, et ad ultimum finem. Non ergo requi­
ritur aliquis habitus virtutum theologicarum, quibus ratio et voluntas ordinentur
In Deum.
Pespondct 8. Thomas : « Ad Deum naturaliter ratio et voluntas ordinantur
prout est natura: principium et finis, see. tamen proportionem naturæ. Sed ad
ipsum see. quod est objectum beatitudinis supematuralis ratio et voluntas
see. suam naturam non ordinantur sufficienter ». Hoc est distinguere, ut fa­
ciunt communiter thomlstæ postea, Deum auctorem naturae et Deum auctorem
gratiæ, Deum finem naturæ et Deum finem ultimum supernaturalem. Item
qu. dtsput. De virtutibus in communi, q. 1, a. 10, 12.

38

DE OBJECTO E1DEI EJÜSQUE MOTIVO

in illum finem, sic est caritas quæ altior est aliis, et alias informât
seu vivificat, nam qui diligit Deum, fortius credit in eum et de eo
sperat, ut ibidem dictum est. — Veniamus nunc ad articulum pri­
mum nostræ quæstionis.

Art. I. — UTRUM OBJECTUM FIDEI SIT VERITAS PRIMA.
Status quæstionis. — Veritas primu dicitui’ prima· ordine digni­
tatis, scii, suprema, seu divina, et, ut aiunt objectiones initio ar­
ticuli positas, videtur quod objectum fidei non sit veritas prima.
Ie Quia nobis proponuntur ad credendum non solum ea quæ perti­
nent ad Deum veritatem primam, sed ea quæ pertinent ad humani­
tatem Christi, ad Ecclesiam, ad conditionem creaturarum. 2° Quia
fides est de iis omnibus, quæ sunt in Sacra Scriptura, et ibi multa
sunt de creaturis. 3’ Quia· sicut per caritatem diligimus non solum
Deum sed proximum, ita per fidem credimus uon solum veritatem
primam, sed mulla alia.
Ex altera parte Dionysius dicit, De Div. Nom., c. 7 : « Fides est
circa simplicem et semper existentem veritatem ». næc autem est
veritas prima. Legere articulum.
Solutio Sancti Thomæ continet tres conclusiones quæ sic scribi
possuut in hac synopsi :

/ quod seu primarium est Deus, prima veritas
I
in essendo, ut excedens cognitionem natuj
ralem intellectus creati.
formale < ^UQ geu motjvum prOpter quod credimus est
I
prima veritas in dicendo, seu revelans, scii.
\
auctoritas Dei revelantis.
materiale adcequatum est omne revelatum a Deo, pri­
mario Deus ipse, caetera secundario.

I

Difficultas quæstionis.
Hic articulus S. Doctoris valde facilis videtur, attamen a septem
sæculis sunt de illo interminabiles discussiones quas exposui in libro
De Revelatione, 1· ed. 1918, t. I, p. 458-515 : Quomodo cognosci de­
bet Revelatio, ut est motivum formale fidei infusæ (4
*ed.
1945, p.427).
Discrimen est inter Thomistas ex una parte, et Scotum, nomi­
nalistes, Molina, Lugo eorumque sequaces ex altera parte. Suarez
autem quoad hoc sequitur Thomistas ut ostendi op. cit., p. 490. —
Discrimen istud principaliter consistit circa axioma sic formulatum
a S. Thoma, ΠΜΙ", q. 5, a. 3 : « Species cuiuslibet habitue dependet
ex formali ratione objecti, qua sublata, species habitus remanere
non potest... ». Hoc axioma affirmatur a thomistis et a Suarezio, et
negatur ab aliis supra dictis. Unde thomistæ tenent quod fides poi­
se infusa specificatur ab objecto formali quo et quod essentialiter
supernaturali, ad quod attingere nequit fides acquisita fundata in

ΛΝ OBJECTUM FIDEI SIT VERITAS PRIMA

39

evidentia miraculorum, qualis est iu daemonibus. Cf. II
-II",
*
q. 5,
a. 2. Sic S. Thomas tenet quod fides infusa est per se, non per acci­
dens infusa, scii, essentialiter supernaturalis, quia specificata ab
objecto formali essentialiter supernaturali, seu naturaliter inacces­
sibili, quod ipsa attingit supernaturaliter sine discursu.
E contra Scotus, Durandus, Molina tenent motivum formale
fidei esse naturaliter cognoscibile, imo Lugo et sequaces putant quod
fides nostra infusa est discursiva et fundatur in duabus veritatibus
naturaliter cognoscibilibus, scii. 1° Deus est verax et non potest
fallere ; 2“ Deus loquitur per Evangelium et Ecclesiam· miraculis
confirmatam. Hæc duæ veritates sunt de se naturaliter cognoscibiles,
sed inquit de Lugo : « de facto Deus voluit fidem esse principium
meriti supernaturalis... ideo concurrit ad actum fidei concursu non
naturali, sed supernaturali... » {De Fide, disp. IX, sect, i, 20, cit. in
opere nostro De Revel., I, 494 ; 4* ed. 1945, p. 450 ss.).
Si autem ita est, dicunt Thomistas, 1° Eides infusa non est su­
pernaturalis quoad substantiam, sed solum quoad modum productio­
nis suae, ut habitus per accidens infusus, v.g. geometria infusa.
2° Insuper si ita est, certitudo supernaturalis fidei tollitur, nam
formaliter resolvitur in certitudine inferiori mere rationali de existenlia miraculorum doctrinam Ecclesiæ confirmantium. 3° Tunc
oportet dicere una cum de Lugo quod propositio Ecclesice miraculis
confirmata pertinet ad motivum formale fidei, et non amplius ser­
vatur doctrina S. Thomæ: « Objectum formale fidei est quid increatum scii. Veritas prima increata »
L. Billot rejicit quidem fidem discursivam Dugonis (cf. Billot,
De Virt. infusis, 1905, th. XVI, p. 291), sed retinet cum Scoto, nominalistis et Molina quos citat, quod motivum formale fidei infusæ
attingi potest a fide acquisita, sicut objectum formale geometriæ
infusæ a geometria acquisita. Nec satis notat quod geometria infusa
est per accidens infusa dum fides nostra infusa est per se infusa.
Dicit expresse Card. Billot, De Virt. infusis, 1905, p. 84: « Habitus
siipcrirnturales a naturalibus non necessario distinguuntur secund,
objecta, sed solum see. convenientiam ad gratiam participatam, quæ
est gratia sanctificans». Quomodo hoc conciliari possit cum textu
S. Thomæ jam citato ex II
-II",
*
q. 5, a. 3 : « Species cujuslibet ha­
bitus dependet ex formali ratione objecti, qua sublata, species habi­
tus romanere non potest ». — Billot autem citat S. Thomam, Ι·-Π",
i Oppositio Inter thomistas et eorum adversarios sic figurari potest :
Thoiiilnln' Fides Infusa ; actus eius Veritas 1* revelans ; Veritas l» : Deus TrlPrlma rationis
i ratio
(
actuseius
l nue in essendo.
1 Evangelium bistortprincipia
/ cum· confirmatum
miraculis.

(

Lugo

I

, Eides infusa i netus eius • Prima rationis
• ratiojactus eius
principia

Î

Evangelium histori­
cum miraculis con­
firmatum.

40

DE OBJECTO FIDEI BJUSQUE MOTIVO

q. 54, a. 2: « Habitus specifice distinguuntur see. naturam » cui con­
veniunt. Sed aliquis habitus non essentialiter convenit grati® a qua
derivatur, nisi simul specificetur ab objecto supematurali, alioquin
non nisi per accidens conveniret grati®. S. Thomas non dicit quod
habitus essentialiter supematuralis possit specificari ab objecto na­
turaliter accessibili, sed e contra quod habitus specificantur ab utro­
que objecto formali eiusdem ordinis, et simul see. convenientiam
vel disconvenientiam ad naturam; nam inter habitus bonos quidam
conveniunt natur® human® ut sapientia acquisita, alii conveniunt
grati® elevanti ut fides infusa, et inter habitus malos alii discon­
veniunt natur® human® (ut vitium contra naturam), alii disconve­
niunt grati® (ut odium Dei, desperatio, infidelitas). Non potest sepa­
rari specificatio see. convenientiam per se ad gratiam a specifica­
tione ab objecto supematurali; quia talis habitus, v.g. fides infusa,
non convenit grati® elevanti, nisi quia fertur circa objectum for­
male supernaturale. Specificatio principalis fit igitur ab objecto et
ista est necessaria omnino ut expresse dicit S. Thomas, 1° loco cit.,
motus specificatur non a termino a quo, sed a termino ad quem
tendit, v.g. motus a Collegio angelico ad Vaticanum specificatur a
Vaticano, non a Collegio angelico a quo incipit etiam oppositus
motus ad Coliseum. Ita intellectus et voluntas sunt spirituales prout
procedunt ab anima spirituali, sed quælibet facultas habet suum
objectum. Hæc est igitur principalis difficultas hujusce quæstionis
apud theologos qui venerunt post S. Thomam, scii, utrum motivum
formale fidei infus® sit naturaliter cognoscibile et naturaliter co­
gnoscatur, an supernaturaliter credatur simul cum mysteriis reve­
latis post et supra evidentiam credibilitatis qu® habetur ex ratio­
nali consideratione signorum revelationis.
Ad solvendam hanc difficultatem, see. principia S. Thom® opor­
tet prius exponere duo pr®notamina ab ipso supposita. 1· De vera
distinctione inter objectum formale et objectum materiale; 2° De
divisione veritatis, ad intelligenda hæc verba « Veritas prima ».
Praenotamlna de Objecto materiali et formali, cf. I*,
q. 77, a. 3 ; Ι·-Π“, q. 54, a. 2 ad l* ”.

Objectum

q. 1, a. 3;

I Objectum materiale alicuius potenti® vel habitus est
Iid omne circa quod versatur potentia et habitus.
Objectum formale quod est id quod per se ratione sui
attingitur et ratione cuius cætera attinguntur, v.g.
pro medicina sanitas.
Objectum formale quo seu sub quo est id mediante quo
ί
attingitur objectum materiale et præsertim objectum
'
formale quod.

v.g. pro visu

objectum materiale est
»
formale quod
»
formale quo

omnis res visibilis
coloratum
lux.

AN OBJECTUM FIDEI SIT VERITAS PRIMA

41

V.g. pro physica objectum materiale est
» formale quod
»
formale quo

omnis res sensibilis
ens mobile
lumen rationis, see. 1“™·
gradum abstractionis.

»

pro ma them. objectum materiale est
» formale quod
»
formale quo

omnis res sensibilis
quantitas
lumen rationis, see. 2um
gradum abstractionis.

»

pro metaph. objectum materiale est
» formale quod
»
formale quo

omne ens
ens in quantum ens
lumen rationis, sec. Sa10
gradum abstractionis.

Objectum formale quo vocatur hic a S. Thoma « ratio formalis
objecti » seu « id per quod cognoscitur », vel in scientiis « ratio
sciendi », seu « medium demonstrationis ». Sæpe vocatur motivum
formale cognitionis. Quod præsertim nunc notandum est, est quod
hoc motivum formale immediate attingitur ab habitu et ab actu quos
specificat, alioquin si attingeretur mediante alio, tunc illud aliud
esset verum objectum formale quo a quo specificarentur habitus et
actus, et sic in infinitum. V.g. lux sensibilis immediate attingitur
a visu et non per aliud medium ; item prima omnino principia phy·
sicæ sub lumine rationis immediate attinguntur a physica, prima
omnino principia metaphysicæ ut principium contradictionis a me·
taphysica, alioquin non essent omnino prima; præcedit tamen sen­
satio. Ex his apparet quod fides infusa et actus eius debent omnino
immediate et non per discursum attingere suum motivum formale,
quamvis antea prærequiratur in ratione evidens credibilitas.
Item revocanda est in memoria definitio et divisio veritatis,
cf. I·, q. 16, a. 1, 2:
in intelligendo
veritas
in dicendo
in essendo.
1° Veritas principaliter seu formaliter est in intellectu, et in in­
tellectu judicante, prout in judicio est conformitas vel adæquatio
cum re judicata. Hæc est veritas in cognoscendo; cognoscere res ut
sunt, judicare esse quod est et non esse quod non est. 2° Veritas au­
tem in dicendo est veracitas testimonii seu testis loquentis. 3” Veri­
tas autem est etiam in rebus ipsis, scii, res naturales dicuntur esse
veræ, secundum quod assequuntur similitudinem idearum seu exem­
plarium quæ sunt in mente divina. Dicitur enim verus lapis, non fal­
sus per imitationem lapidis, quia assequitur propriam lapidis na­
turam secundum præconceptionem intellectus divini, item dicitur
verum aurum, verum a-damas. Hæc veritas in rebus vocatur veritas
ontologica vel transcenden talis, quæ convertitur cum ente, vel veri­
tas in essendo (cf. I·, q. 16, a. 3, ad lm).

42

DE OBJECTO FIDEI EJ CSQUE MOTIVO

Hæc applicantur Deo in I·, q. 16, a. 5, ubi probatur quod Deus
est Veritas prima, seu suprema·.
1° Deus est prima· veritas in essendo : quia· esse divinum non so­
lum est conforme suo intellectui, sed etiam est ipsum suum intelligere; sic ipsa Dei essentia est prima Veritas in essendo, qua verus
Deus a falsis diis distinguitur.
2’ Deus est prima veritas in intelligendo, nam infinita eius sa­
pientia infallibiliter cognoscit omnia, prout sunt, nam scientia Dei
est idem cum sua essentia et est causa rerum et causa aliarum intelligentia-rum.
3” Deus est prima veritas in dicendo, seu summa voracitas, qua
fit ut neminem fallere velit aut possit.
His duabus divisionibus positis faciliter probantur tres conclu­
siones S. Thomæ. Incipiamus a conclusionibus facilioribus de objecto
materiali et de objecto formali quod, circa quæ quasi omnes theo­
logi conveniunt, ad perveniendum ad conclusionem de objecto for­
mali quo, de quo præsertim est disputatio.

1» Conclusio: Objectum materiale fidei, ut omnes admittunt, est
onme revelatum a Deo, seu omne quod potest cognosci propter mo
tivum formale fidei, scii, ut infra dicetur propter auctoritatem Dei
revelantis.
Cf. Cone. Vaticanum (Denz., 1792) : « Fide divina et catholica
ea omnia credenda sunt, quæ in verto Dei scripto vel tradito con­
tinentur, et ab Ecclesia, sive solemni judicio, sive ordinario et uni­
versali magisterio tanquam divinitus revelata credenda proponun­
tur ».
Præsens disputatio non est de objecto materiali, sed ad ipsum
pertinent aliæ quæstiones de quibus infra, scii, an ad objectum ma­
teriale fidei pertineant non solum veritates formaliter revelatæ, sed
etiam veritates virtualiter revelatæ, scii, conclusiones theologicas
quae obtinentur per discursum objective illativum. Communiter tho
mistæ respondet negative; quia hæ conclusiones non sunt simpliciter,
sed solum secundum quid revelatæ, scii, in causa.
2» Conclusio: Objectum formale quod fidei est Deus, prima ve­
ritas In essendo, prout excedit cognitionem naturalem cuiuslibet
intellectus creabilis, seu Deus sub ratione Deitatis in sua· vita
intima.
1° Probatur auctoritate S. Scripturæ : I Cor. (n, 7, 8, 10) : « Lo­
quimur Dei sapientiam in mysterio, quæ abscondita- est, quam prædestinavit Deus ante sæcula in gloriam nostram, quam nemo principum huius sseculi cognovit... Oculus non vidit, nec auris audivit,
nec in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus iis qui diligunt
illum ; nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum. Spiritus enim
omnia scrutatur, etiam profunda Dei τά βάθη τοΟ θεού (scii, vitam
Dei intimam). Quis enim hominum scit quæ sunt hominis, nisi
spiritus hominis qui in ipso est? Ita et quæ Dei sunt, nemo cognovit,
nisi Spiritus Dei ».

ΛΝ OBJECTUM FIDEI SIT VERITAS PRIMA

43

Ipse Christus dixerat apud Match. (xi, 25) : « Confiteor tibi Pa­
ter, Domine coeli et terræ, quia abscondisti bæc a sapientibus et
prudentibus et revelasti ea parvulis ». Hæc sunt mysteria regni Dei,
et primario vitæ intimæ Patris Coelestis. Sicut enim suut regnum
minerale, regnum vegetale, regnum animale, regnum humanum, re­
gnum angelicum, ita supra omnia est regnum Dei.
2° Probatur auctoritate Ecclesùe, præsertim sec. Cone. Vati­
canum, sess. Ill, c. 4, de fide et ratione, quod hanc doctrinam de­
finivit contra pantheistas et rationalistes negantes ordinem veritatis
supernaturalis et contra semirationalistas volentes demonstrare sola
ratione mysteria fidei saltem post revelationem (cf. Dbnz., 1795) :
« Hoc quoque perpetuus Ecclesiae catholicæ consensus tenuit et te­
net duplicem esse ordinem cognitionis non solum principio, sed
objecto etiam distinctum; principio quidem, quia in altero naturali
ratione et altero fide divina cognoscimus ; objecto autem, quia præter ea ad quæ naturalis ratio pertingere potest, credenda nobis pro­
ponuntur mysteria in Deo abscondita, quæ nisi revelata divinitus
innotescere non possunt ». Hoc dicitur contra rationalismum. Et
contra semirationalistas Gunther, Froschammer, Hermes, additur
(n. 1796): «Ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie
quærit, aliquam Deo dante mysteriorum intelligentiam, eamque
fructuosissimam assequitur, tum ex eorum, quæ naturaliter cogno­
scit, analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine
hominis ultimo, nunquam tamen idonea redditur ad ea perspicienda
instar veritatum quæ proprium ipsius objectum constitunt. Divina
enim mysteria suapte natura intellectum creatum sic excedunt, ut
etiam revelatione tradita et fide suscepta- ipsius tamen fidei velamine
contecta, et quadam quasi caligine obvoluta maneant, quamdiu in
hac mortali vita “peregrinamur a Domino, per fidem enim ambula­
mus et non per speciem " (II Cor., v, 6)». — Item (Denz., 1795) ca­
non correlativus.
3° Probatur ratione theologica ex corpore art. et resp. ad 1"">
et 2um;
Objectum formale quod alicuius habitus est id quod principa­
liter ab eo attingitur et ratione cuius caetera attinguntur : v.g.
objectum formale quod medicinæ est sanitas, physicæ ens mobile,
mathematicæ quantitas, metaphysicæ ens in quantum ens.
Atqui Deus ut prima veritas in essendo, excedens cognitionem
naturalem cuiuslibet intellectus creati et creabilis, est id quod prin­
cipaliter a fide attingitur et id ratione cuius attinguntur coetera
scii, humanitatem Christi, sacramenta et quæcumque in Sacra Scri­
ptura contenta, nam hæc omnia creduntur in ordine ad Deum, et ut
magis cognoscatur ipse Deus non solum ut ens, quod jam cogno­
scitur a metaphysica seu theologia naturali, sed Deus sub ratione
intima, propria et eminentissima Deitatis.
Ergo Deus ut prima Veritas in essendo, omnino supernaturalis,
est objectum formale quod fidei.

44

DB OBJECTO FIDEI BJUSQUB MOTIVO

Corollarium: Si Deus nihil revelasset de seipso, sed solum de
creaturis, fides non esset eiusdem rationis ac nunc, non esset virtus
theologica, sed esset sicut prophetia futurorum. Ita communiter
thomiste.
Confirmatur : Alioquin fides non esset virtus theologica, nam
virtus theologica ab aliis distinguitur prout habet immediate Deum
ut objectum, et virtus theologica intellectualis, ut fides, Deum ut
est Veritas prima.
Hæc prima conclusio, inter theologos difficultatem non patitur,
praesertim post definitiones Cone. Vaticani contra rationalistas et
semirationalistas. Si vero volumus considerare difficultates propo­
sitas ab ipsis rationalistis et semirationalistis cf. Tractatum De Re­
velatione, t. I, p. 33T, 3T0 (IV· editio, p. 315 ss., 346 ss.J.
Probatur etiam sola ratione existentia ordinis veritatis et vita:
supernaturalis in Deo, scii, ordinis objective et subjective excedentis
vires naturales et exigentias cuiuslibet intellectus creati; hoc est
non solum contra rationalismum, sed contra Baium quoad exigentias,
et contra Ontologistas, quoad vires.
S. Thomas ipse aperte dicit in C. Gentes, 1. I, c. 3: « Quod sint
aliqua intelligibilium divinorum, quæ humanæ rationi penitus exce­
dant ingenium evidentissime apparet ». 1° Quia cognitio nostra natu­
ralis procedit « ex creaturis qua sunt effectus non adaquantes vir­
tutem Causa Prima », ideo non praebent nisi cognitionem analogicam
de Deo, scii, cognitionem ex communibus v.g. Deus ut ens, non ut
Deus, et id quod est proprium Deo non cognoscitur nisi negative
(v.g. ens non finitum) vel relative (v.g. Ens supremum). Ideo Deitas
ut sic seu essentia divina, ac vita eius intima remanet abscondita ;
sic ea qua per se et immediate pertinent ad vitam Dei intimam seu
ad Deitatem constituunt ordinem veritatis supernaturalis. Sicut su­
pra regnum minerale est regnum vegetale, ita supra regnum naturæ
rationalis ac etiam naturæ angelicœ quantumvis altae, est regnum
Dei. Et vita Dei intima potest cognosci aut clare sicuti est per vi­
sionem, aut obscure per fidem.
2° Ostendit ibid. S. Thomas quod eadem argumentatio valet pro
angelis, nam angeli naturaliter cognoscunt Deum ex creaturis spi­
ritualibus, qua sunt pariter « effectus non adaquantes virtutem pri­
ma causa ». Si vero intellectus angelicus cognosceret immediate Dei­
tatem, speciflcaretur ab eodem objecto formali ac intellectus divinus,
sic esset intellectus divinus creatus, quod est confusio pantheistica
Dei et creaturae; virtute principii identitatis seu contradictionis,
Deus est Deus, creatura est creatura. Cf. De Revelat., I, p. 33T-370.
3° Sunt plura mysteria naturalia in rebus creatis, v.g. quid est
intime materia, electricitas, lux, actio transitiva, sensatio, intel­
lectio, electio libera etc. A fortiori debet esse pro omni intellectu
creato mysterium in vita Dei intima, mysteria quæ nisi revelata di­

DE MOTIVO FORMALI FIDEI : QUOMODO COGNOSCITUR

45

vinitus innotescere non possunt et quæ etiam revelatione tradita
obscura manent dum peregrinamur a Domino.
4° Propterea dicitur in libro Job (xxxvi, 26) : « Ecce Deus ma­
gnus vincens scientiam nostram », et I Cor., (xm, 9): «Ex parte
cognoscimus... tunc (in coelo) cognoscam sicut et cognitus sum ».

□ E MOTIVO FORMALI FIDEI: QUOMODO CQCNOSCITUR7
3* Conclusio: Objectum tormale quo, seu motivum formale fidei
inlusæ est veritas prima revelans, seu ut dicit Cone. Vaticanum
(Denz., 1789) : « Auctoritas Dei revelantis ».
1“ Probatur ex Sacris Scripturis : I Cor. (n, 9) : « Oculus non
vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus iis qui diligunt eum ; nobis autem revelavit Deus, per Spi­
ritum suum ». — Matth. (xi, 25) : « Confiteor tibi Pater, quia abscon­
disti haie a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis ». —
Matth. (xvi, 17) : « Beatus es Simon Bar Jona quia caro et sanguis
non revelavit tibi, sed Pater meus qui in coelis est ».
2“ Probatur auctoritate Ecclesia!: Cone. Vat. (Denz., 1789) :
« Hanc fidem, quæ human» salutis initium est, Ecclesia catholica
profitetur, virtutem esse supematuralem, qua Dei aspirante et adju­
vante gratia, ab eo revelata vera esse credimus, non propter intrin­
secam rerum veritatem, naturali rationis lumine perspectam, sed
propter auctoritatem ipsius Dei revelantis ».
3° Probatur ratione theologica apud S. Thomam : Objectum for­
male quo seu motivum formale alicuius habitus cognoscitivi est
id per quod cognoscit. Atqui fides non assentit alicui nisi quia est
a Deo revelatum propter veritatem primam revelantem. Ergo obje­
ctum formale quo fidei est veritas prima revelans, seu Auctoritas
Dei revelantis.
Major jam supra explicata est : est definitio objecti formali quo
seu motivi. Minor est revelata, ut diximus in argumentis ex Sacra
Scriptura et ex auctoritate Ecclesiæ.
Confirmatur dupliciter :
1° Quia motivum formale fidei in communi est veracitas dicentis
connotans sufficientem scientiam in dicente, seu brevius est aucto­
ritas dicentis. Ergo motivum formale fidei divinæ est veracitas Dei
revelantis, connotans eius infallibilem sapientiam, seu brevius est
auctoritas Dei revelantis.
2° Quia fides see. Ecclesiam est cognitio certa et infallibilis,
unde niti debet motivo omnino infallibili. Atqui nullum est aliud
motivum omnino infallibile nisi Veritas prima revelans, seu veritas

46

DE OBJECTO FIDEI BJUSQUE MOTIVO

prima in dicendo (quæ fallere nequit), prout connotât seu præsupponit Veritatem primam in intelligendo (quæ falli nequit). Ergo.
Veritas autem in dicendo, et veritas in intelligendo constituunt
auctoritatem Dei revelantis, nam ad eius auctoritatem requiritur
quod nequit neque falli nec fallere.

Ium Dubium: Quomodo auctoritati Dei revelantis ipsa fides in­
fusa inhæreat ? — Responsio invenitur in sequentibus textibus S. Thomæ. Dicit S. Thomas in nostro art.: « Ipsi Veritati divina: fides in­
nitar tanquam medio » et infra q. 2, a. 2 : « Ponitur actus fidei cre­
dere Deo, quia sicut supra dictum est, formale objectum fidei est
veritas prima, cui inhamet homo, ut propter eam creditis assentiat ».
Item q. 5, a. 1 : « In objecto fidei est aliquid formale, scii, veritas
prima super omnem naturalem cognitionem creatures existons, et
aliquid materiale, sicut id, cui assentimus inhaerendo prim-ce veri­
tati ». Item q. 5, a. 2, utrum fides sit in dæmonibus, ad 2“™ : « Fides
quæ est in dæmonibus non est donum gratiae, sed magis coguntur
ad credendum ex perspicacitate naturali intellectus ». Q. 5, a. 3,
utrum qui discredit unum articulum fidei, possit habere fidem infor­
mem de aliis articulis, ad l””1 : « Alios articulos fidei, de quibus
haereticus non errat, non tenet eodem modo, sicut tenet eos fidelis,
scii, simpliciter inhaerendo prima: veritati, ad quod indiget homo
adjuvari per habitum fidei, sed tenet ea quæ sunt fidei propria vo­
luntate ed judicio ». Ad 2'1™ : « Omnibus articulis fidei inhaeret fides
propter unum medium, scii, propter veritatem primam propositam
nobis in Scripturis see. doctrinam Ecclesiæ intelligentis sane. Et
ideo qui ab hoc medio decidit, totaliter fide caret ». Item q. 6, a. 1.
Ex his omnibus textibus et aliis similibus thomistæ communiter
sic prædicto dubio respondent.
Fides infusa inhæret Auctoritati Dei revelantis. 1° immediate
seu sine discursu; 2° omnino supernaturaliter; 3“ proprie credendo,
non videndo nec sciendo, sed concredendo Veritati primæ revelanti
et simul mysteria revelata·.
Probatur hæc responsio per partes.
1° Immediate : Hoc affirmatur in nostro articulo scii. : « Ipsi
Veritati divinat fides innititur tanquam medio » sive objecto formali
quo, sicut scientia geometri» primo medio demonstrativo. Atqui
omnis habitus immediate attingit suum objectum formale quo, nam
est illud quo omnia alia attingit; et si attingeretur per aliquid
aliud, tunc illud aliud esset verum objectum formale quo hujusce
habitus.
Sic visus immediate attingit lucem ut quo cognoscuntur colo­
rata, sic mathematica attingit sua prima principia quibus cogno­
scuntur conclusiones eius, sic metaphysica attingit prima principia
entis in quantum est ens, quamvis antea præsupponatur sensatio
v.g. visus, quæ immediate attingit visibile et non intelligibile.

DE MOTIVO FORMALI FIDEI : QUOMODO COGNOSCITUR

47

<’f. 8. Thomam, De Verit., q. 14, a. 8 : « Unde oportet quod fides,
quin est virtus faciat intellectum hominis adhierere veritati quae in
divina cognitione consistit, transcendendo proprii intellectus verilutem... ». Et paulo antea dicitur: «Omnis veritas defectibilis est,
nisi quatenus per veritatem increatam recti fleatur » (cf. ibid., ad
2“*n et ™).
4**
2° Fides infusa supernaturaliter attingit Veritatem primam re
velantem, quod dupliciter probatur: 1° ex parte objecti et 2“ ex
parte subjecti. Ex parte quidem objecti, nam id quod est supernaluralc quoad essentiam est etiam supematurale quoad cognoscibilitatcm, prout verum et ens convertuntur. Atqui Veritas prima re­
velans est quid supematurale quoad essentiam (et non solum quoad
modum productionis su» ut miraculum), nam non est quid pro­
ductum sed increatum et insuper est eiusdem ordinis ac objectum
formale quod fidei, scii, ac Vita Dei intima, seu ac Deus sub ratione
Deitatis. Ergo Veritas prima revelans est quid supernaturale quoad
cognoscibilitatem sicut v.g. Trinitas; alioquin non esset proportio
Intra objectum formale quo et objectum formale quod, nec primum
posset manifestare secundum formaliter qua tale. Ita lux sensibilis
debet esse proportionata objecto sensibili manifestando, et lux iu
lelligibilis objecto intelligibili. Unde supra evidentiam naturalem
/tignorum revelationis est ipsa Veritas prima revelans, ut lux obje­
ctiva supernaturalis et essentialiter supernaturalis.
Aliis verbis quando dicitur motivum formale fidei est auctoritas
Dei revelantis, agitur non solum de auctoritate Dei auctoris et do­
minatoris natur», auctoris miraculi naturaliter cognoscibilis, sed
agitur de auctoritate Dei auctoris gratias non naturaliter cognosci
bilis et glorite. Deus enim ut auctor natui·» potest quidem revelare
veritates ordinis naturalis easque miraculo confirmare, sed ut auctor
natur» non potest, revelare veritates supernaturales, nam ordo agen­
tium debet correspondere ordini finium (cf. De Revelatione, I, 494).
Eadem secunda pars nostra» responsionis probatur etiam ex
parte subjecti, scii. Ex habitu infuso non procedit actus naturalis
sed supernaturalis. Atqui fides est habitus infusus seu supernatu­
ralis sec. revelationem, est enim « donum Dei » (Ephes., u, 8). Ergo
ex Ude infusa procedit adhiosio non naturalis sed supernaturalis Ve
ritati prim» revelanti.
3* pars responsionis est fides infusa inheeret prima: Veritati re­
velanti ipsam credendo simul cum mysteriis creditis, non eam vi­
dendo, nec sciendo. Probatur etiam dupliciter scii, ex parte subjecti
et ex parte objecti. 1° Ex parte subjecti, nam fides infusa prout di­
stinguitur a scientia et a visione, non scit, nec videt, sed credit in
obscuritate, ut melius infra patebit a. 4 et 5. — 2° Ex parte objecti
mun Veritas prima revelans est aliquid essentialiter supernaturale,
ut dictum est. Atqui hoc objectum essentialiter supernaturale non
potest immediate videri nisi per visionem beatificam essenti» Dei
cum qua identificatur ; nec potest demonstrative probari ex princi­
piis naturalibus, nec ex miraculis naturaliter notis, quia id quod

48

DE OBJECTO WDEI BJUSQUB MOTIVO

•est supernaturale quoad essentiam est supernaturale quoad cogno­
sci bilitatem. Ergo Veritas prima revelans, si non potest in via vi­
deri, nec demonstrari, creditur, seu concreditur simul cum mysteriis.
(Cf. De Revelatione, 1· edit., I, 485 ; 3· edit, brevior, 255-265; 4* edi­
tio completa, 1945, p. 452).
Unde Cajetanus dicit in nostro articulo, η. XI, Divina revelatio
est id quo et quod simul creditur, « sicut lux est id quo et quod vi­
detur. Sicut in transcendentalibus unitas est una et bonitas est bona,
sic divina revelatio est quo et quod creditur; ita quod, sicut unitas
est una seipsa et ibi est status, ita divina revelatio, qua cætera cre­
duntur est credita seipsa et non per aliam revelationem. Unus enim
et idem actus fidei credit Deum et Deo, ut inferius q. 2, a. 2 patet ».
Ita postea- communiter thomistes, cf. De Revelatione, ed. 1*, I, 485 sq.,
editio 4·, p. 452.
Et hoc est id quod dixerat ipse S. Thomas in Summa, loc. cit.
initio hujusce dubii : II
-II",
*
q. 4, a. 1 : « Veritas prima est objectum
fidei see. quod ipsa est non visa, et ea qnibus propter ipsam inhæretur». Q. 5, a. 1: «In objecto fidei est aliquid quasi formale, scii.
veritas prima super omnem naturalem cognitionem creaturae existens, et aliquid materiale sicut id, cui assentimus, inhaerendo priinæ veritati ». Et pariter in Comm. in Sent, et in De Veritate citatis
De Revelatione, I, 485; ed. brevior, p. 256; ed. 4·, p. 452. Tanquerey, De Fide, 1926, p. 96, bene refert solutionem thomisticam, sed
-scribit « video » ubi oporteret dicere « concredo », et bene eam com­
parat cum theoria Lugonis et cum theoria L. Billot, ibid.

Confirmatur. — Alioquin supernaturalis certitudo fidei formaliter resolveretur in inferiori certitudine historica de signis revela­
tionis scii, de miraculis.
Hoc autem est impossibile, quia periret superioritas et supernatnralitas certitudinis fidei, sicut periret superioritas certitudinis
metaphysicæ si resolveretur formaliter non in evidentia intellectuali
principiornm, sed in sensatione, ut volunt sensualist® et phsenomenistæ qui negant propterea valorem ontologicum principiorum et
admittunt solum eorum valorem phænomenalem ; v.g. omne phaeno­
menon supponit phaenomenon antecedens, hæc est pro eis formula
principii causalitatis, vi cuius, ut aiunt, non potest demonstrari
existentia Causæ primae supra phaenomena. Juxta nos e contra in­
tellectus, intus legendo, attingit immediate suum objectum, scii, ens
supra phænomena. Pariter in nostra quæstione videbimus postea
multos textus S. Thomæ in quibus hæc doctrina invenitur (cf. De
Revelatione, edit. 1·, I, 470-480, et ed. 4*, 1945, p. 438-448).

2um Dubium : Quænam est ultima resolutio certitudinis fidei
nostræ seu in quod formaliter resolvitur in ultima analysi?

DE ULTIMA BESOLUTIONE CERTITUDINIS FIDEI

4»

Huic quæstioni diversimode responderunt theologi. Notanda sunt
præsertim: 1° responsio Card, de Lugo; 2° responsio L. Billot;
3’ responsio thomistarum. Cf. etiam Tanquerey, De Fide, 192G, p. 168.
1· J. db Lugo, Z>e Fide, disp. I, n. 82, dicit: Auctoritas Dei ex
ipsa terminorum apprehensione intelligitur etiam naturaliter, dum­
modo sic enuntietur: si Deus loquitur dicit verum. Pariter factum
revelationis (v.g. Deus revelavit divinitatem Christi) ab Ecclesia
proponitur tot et tantis miraculis confirmatum, ut intellectus fir­
miter percipiat Deum revelasse hanc divinitatem. Hæc autem co­
gnitio in se naturalis, perficitur per gratiam, et sic fides est diseursiva, nam per discursum pervenit a duabus prioribus veritatibus ad
tertiam v.g. ad divinitatem Christi.

Critica: Respondent thomistes : 1° Veracitas Dei supponit pro­
bationem existential Dei, ergo non est immediata, et scientifica pro­
batio existent’.» Dei difficultatibus non caret; pariter factum reve­
lationis etiam miraculis confirmatum non agnoscitur nisi attente
expensis quæstionibus criticis et historicis valde complexis. 2° Etiamsi
veracitas Dei et factum revelationis essent immediate nota, adhæsio
utrique data esset cognitio essentialiter naturalis praevia, et non
ipse supernaturalis actus fidei. 3° Certitudo supernaturalis fidei re­
solveretur formaliter in inferiorem certitudinem philosophi» et hi­
storias. 4° Non videtur in hac opinione, quare gratia fidei sit neces­
saria non solum ad facilius et firmius credendum, ut admittebant
1’elagiani, sed ad simpliciter credendum ut oportet ad salutem.

2° L. Billot, Bainvel, van Noort respondent (cf. Billot, De Virtut. infusis, th. 16) : Quamvis fides non sit discursiva, ut vult
de Lugo, innititur formaliter in ipsa Auctoritate Dei revelantis,
ante fidei actum, ratione et humana auctoritate cognita; sic propter
auctoritatem Dei revelantis credimus Trinitatem. Assensum præbeo,
ait Billot, non propter evidentiam testimonii ut dæmon, sed propter
dignitatem et auctoritatem revelantis.
Critica: Respondent thomistes: 1° Certitudo supernaturalis fidei
resolveretur in certitudinem inferiorem quia motivum formale fidei
non movet nisi prout est cognitum, et non infallibiliter movet, si
non est infallibiliter cognitum. 2° Actus fidei non esset supernaturalis
quoad substantiam, quia inniteretur motivo formali naturaliter co­
gnoscibili et proinde non essentialiter supernatural!, ut dicit Suarez
cum thomistis.
Thomistes ex prædictis respondent: Certitudo fidei nostrae
1" quoad motivum formale adhresionis seu assensus resolvitur forinaliter in primam Veritatem revelantem, quæ est id quo et quod
creditur ; 2° quoad propositionem seu regulam discernendi revelata
a non revelatis resolvitur in infallibilitatem Ecclesiæ, quæ ipsa cre­
ditur propter auctoritatem Dei revelantis; 3’ resolvitur materialiter
et extrinsecc in evidentiam signorum revelationis, tanquam in infe■i — gabrjüou-Morange

· De virtutibus theologicis.

50

DB OBJECTO FIDEI BJ USQUE MOTIVO

riori conditione ex parte rationis prærequisita. (cf. Cajetanum (hic),
Joannem a S. Tbonia et Salmanticenses *, et opus nostrum De Re­
velatione, cap. XIV, art. 3, 1* ed., p. 490-504 et ed. 4·, p. 432-465).
Hæc sententia thomistarum differt a responsione Suarez prout
Suarez, De Fide, disp. Ill, sect. 6 et 12 (item Scheeben) dicit : quando
assentimus veritati revelatae, v.g. Trinitati, tres actus fidei elicimus :
nempe credo Deum, esse veracem, credo Deum revelasse Trinitatem,
credo Trinitatem·. Pro nobis est unicus actus ut dicit S. Th., Π·-ΙΙ”,
q. 2, a. 2, ad 1«'; revelatio concreditur mysteriis: uno actu credo
Deo revelanti et Deum revelatum.
Doctrina thomistica de ultima resolutione fidei nostræ, sic scribi
potest :
Fides infusa
non· discursiva
unico actu credit

Veritatem primam Revelantem· et mysteria re­
velata, motivum quo et quod creditur.
InfallibilitatemEcclesia proponentis (conditio).

Ratio naturalis discursiva judicat Evangelium historicum et
infallibilitatem Ecclesiæ esse quid evidenter credibile propter mira­
cula confirmantia, quæ sic sunt motiva credibilitatis non vero mo­
tiva fidei.
E contra- theologi qui, ut de Lugo, admittunt fidem discursivam,
dicunt: Fides discursiva credit mysteria revelata, quia discursive ju­
dicat: 1° Ut quid per se notum Deum esse veracem, quod ratione
constat. 2° Deum revelasse doctrinam ab Ecclesia propositam, ut
ratione constat ex miraculis et aliis signis. Sic fides non est super
naturalis quoad substantiam seu essentialiter vi objecti formalis
specifica-ntis, sed est solum supernaturalis quoad modum productio­
nis suæ, ut geometria infusa vel sicut esset revelatio veritatum mere
naturalium religionis.
Sententia thomistica de ultima resolutione certitudinis fidei pro­
batur ex prœdictis de motivo formali fidei: 1° Ex supernaturalitate
eius. Est enim essentialiter supematurale non solum quoad modum,
sed quoad essentiam, proinde quoad cognoscibilitatem. Est namque
Veritas prima revelans seu increa-ta actio revelatrix pertinens ad
Deum non solum ut est auctor et dominator natura:, et miraculi
sensibilis, sed ut est auctor gratiæ et gloria:, nam solum sub isto
altissimo aspectu Deus revelat suam vitam intimam essentialiter
supernaturalem. Ordo agentium debet correspondere ordini finium.
Deus ut auctor naturæ non potest revelare mysteria gratiæ, hoc facit
ut auctor gratiæ; et sub isto altissimo aspectu cognoscitur non na­
turaliter, sed supernaturaliter. Hoc valet etiam contra- L. Billot, qui
i Joannes λ S. Thoma, De Gratia, disp. 20, a. 1, η. 7 ; De Vide, q. I, disp. 2,
a. 2, n. 1, 4; a. 3, n. 7. — Salmanticenses, De Gratia, tr. XIV, disp, m, dub. ni,
n. 28, 87, 40, 45, 48, 49. 52, 58 , 60, 61. — De Fide, disp. I, dub. v, 156, 163.
181, 193.

DE ULTIMA RESOLUTIONE CERTITUDINIS FIDEI

51

rejicit fidem discursivam Lugonis, sed tenet quod motivum formale
lldei infusæ potest naturaliter attingi. 2° Probatur ex certitudine
fidei. Alioquin enim supernaturalis certitudo fidei infusæ resolve·
n-tur formaliter in certitudine naturali de facto revelationis mira­
culis confirmato, et sic periret superioritas certitudinis fidei in·
fusse, sicut periret superioritas certitudinis metaphysicæ primorum
principiorum, si resolveretur non solum materialiter sed formaliter
in sensatione prærequisita.

iun' Corollarium: Thomistæ addunt specialiter contra Lugonem
lut facit Billuart) : Propositio seu testimonium Ecclesiæ nullo modo
pertinet ad objectum formale quo fidei, 1° quia est aliquid creatum,
et motivum formale virtutis théologie» debet esse increatum, alio·
qnin non esset virtus theologica, sed moralis v.g. ut religio, sic molivum spei est Deus auxilians et caritatis est Bonitas intima Dei.
2" Quia propositio Ecclesiæ non proprie movet ad assensum, sicut
actio revelatrix, sed est solum conditio sine qua non applicaretur
nobis revelatio. Ita voluntas movetur proprie a bono alliciente, non
a cognitione boni ; cognitio ista est solum conditio sine qua bonum
non alliceret, sed ipsa cognitio non allicit. Item ignis comburit stu­
pam, sed approxima-tio ignis est solum conditio sine qua non.
2"" Corollarium contra Lugonem : Fides divina non est diseursiva, sed notitia simplex prcesupponens discursum apologeticum in
inferiori ordine.

3um Corollarium: Nullus est circulus vitiosus in actu fidei ca­
tholicae, quidquid dicant protestantes. Faciliter enim solvitur protestantium objectio contra propositionem Ecclesiæ. Dicunt prote­
stantes: est circulus vitiosus in fide catholicorum, quia credunt
Deum revelasse Evangelium propter auctoritatem Ecclesiæ, et cre­
dunt auctoritatem infallibilem Ecclesiæ propter revelationem divi­
nam in Evangelio expressam. Est circulus vitiosus.
1° Retorquetur argumentum: Vos protestantes creditis spiritui
privato quia revelatus est, et creditis quod revelatus est, quia spi­
ritus privatus hoc affirmat. 2° Respondetur: esset circulus vitiosus
si præpositio propter sumeretur formaliter in utroque casu. Sed non
ita est, nam prœsuppositis motwis credibilitatis ratione cognitis,
credimus Deum revelantem propter auctoritatem Ecclesiæ tanquam
propter conditionem propositionis, concedo, tanquam propter moti­
vum formale, nego. Dum e contra credimus infallibilitatem Ecclesiæ
propter revelationem, tanquam propter motivum formale et non so­
lum tanquam propter conditionem. Est quidem circulus materialis,
sed non formalis, nec vitiosus.
Sic causa: ad invicem sunt causa in diverso genere, sine circulo
vitioso, quia est in diverso genere ; sic intellectus movet objective
seu dirigit voluntatem, et ab ea applicatur quoad exercitium ; pa­
riter intellectus accipit a sensibus materiam cognitionis intellectua­
lis, et formaliter judicat ex alto de valore sensuum, see. prima ra­
tionis principia.

52

DE OBJECTO FIDEI BJUSQUB MOTIVO

De fundamento hujusce doctrlnæ In textibus S. Thomae. — Quod
autem prodicta doctrina de ultima resolutione fidei nostro sit apud
S. Thomam constat ex multis locis citatis in De Revelatione, 1* ed.,
I, 470-480, ed. 4·, p. 438-448. Vide præsertim in De Veritate, q. 14,
a. 8, ad 2">, ad 3m, ad 9m, ad IO1» (cf. De Revel., 1· ed., I, 471 et
ibid., p. 477); in Summa Theol.,
q. 4, a. 1 : « Veritae prima
est objectum fidei see. quod ipsa est non visa, et ea quibus propter
ipsam inhaeretur » ; q. 5, a. 1 : « In objecto fidei est aliquid quasi
formale, scii, veritas prima super omnem naturalem cognitionem
creaturas exis tens, et aliquid materiale, sicut id, cui assentimus
inhaerendo primae veritati » ; — q. 5, a. 2 : « Daemon credit " ex per­
spicacitate naturali ” propter evidentiam signorum, quam stultum
esset negare ; — q. 5, a. 3 : « In haeretico discredente unum arti­
culum fidei non manet fides neque formata, neque informis. Cujus
ratio est, quia species cuiuslibet habitus dependet ex formali ratione
•objecti, qua sublata, species habitus remanere non potest. Formale
autem objectum fidei est veritas prima see. quod manifestatur in
Scripturis sacris et doctrina Ecclesiae, quæ procedit ex veritate pri­
ma. Unde quicumque non inhaeret sicut infallibili et divinæ regulae,
doctrinae Ecclesiae... non habet habitum fidei; sed ea quae sunt fidei,
alio modo tenet quam per fidem » scii, per opinionem, ex proprio
judicio et propria voluntate. Ibid, ad l'un ; « Fidelis articulos fidei
tenet, simpliciter inhorrendo primae Veritati ad quod indiget homo
adjuvari per habitum fidei », ergo hoc motivum formale attingi ne­
quit nisi per gratiam. Item q. 6, a. 1 : « Cum homo assentiendo his
quæ sunt fidei, elevetur supra naturam suam, oportet quod hoc ei
insit ex supernatural! principio interius movente ».
Corollarium Ex his omnibus apparet quod maximum peccatum
in philosophia et in theologia est confundere objecta formalia —
« brouiller les objets formels » — habituum, scii, scientiarum, et vir­
tutum sive acquisitarum, sive infusarum. Hoc est principium confu­
sionis universalis ; et perduceret ad confusionem objecti intelligibilis
cum objecto sensibili, scii, ad sensualismum et materialismum, item
ad confusionem veritatis et vitæ supernaturalis cum veritate et vita
naturali, scii, ad naturalismum, finaliter axi confusionem objecti
proprii intellectus divini cum objecto intellectus nostri, scii, ad pan
theismum.

Solvuntur principales objectiones contra thomisticam doctrinam
de motivo formali fidei, et de ultima resolutione certitudinis fidei
nostræ (cf. De Revelatione, 1“ ed., I, 504 ; 4* ed., I, p. 470).
Objectio: Ultima resolutio certitudinis fidei fit in eius ultimo
fundamento. Atqui ultimum fundamentum est: prima veritas in es-

DE ULTIMA RESOLUTIONE CERTITUDINIS FIDEI

53

■" »</<» quæ fundat primam veritatem in intelligendo et in dicendo.
I rgo ultima resolutio fit in prima veritate in essendo.
/Cesp. : Dist. maj. : Iit in ultimo fundamento ipsius certitudi.
iiIh, concedo; ipsius motivi certitudinis, nego.
('on tradi stinguo minorem : prima veritas in essendo est funda­
mentum motivi certitudinis, concedo; est fundamentum ipsius cer­
titudinis, nego.
Brevius : credimus propter auctoritatem Dei revelantis, nihil
aliud; si vero postea inquiritur cur Deus habet Auctoritatem infal­
libilem, respondetur quia est prima Veritas in essendo. Tunc assi­
gnatur causa rei, seu Auctoritatis divinæ, non vero causa assensus
nostri. Et hic discursus theologicus non pertinet ad fidem, quæ non
< Ht discursiva. Item visus videt colorem sub luce, sed non inquirit
quare lux illuminat, hæc est alia quæstio.
2* Objectio: Sed juxta thomistas, credimus ipsammet Auctori­
tatem Dei actualiter revelantis. Atqui credere primam Veritatem re­
velantem propter seipsam est circulus vitiosus, vel creditur propter
aliam revelationem et sic in infinitum. Est objectio Scoti citata a
< lajctano.
Respondetur : Prima Veritas revelans sine circulo vitioso cre­
ditur propter seipsam, seu facit credere sibi, sicut lux seipsam ma­
nifestat, et non per aliam lucem manifestatur, sicut evidentia ipsa
rat a seipsa evidens, ut quo et quod videtur. Quia vero ipsa increata
actio revelatrix non est nobis clara, sed obscura (non videmus enim
Deum revelantem, nec revelationem activam) fides nostra ei inhæret
Hiipernaturaliter credendo, næc responsio est apud S. Thomam, De
Ierit., q. 14, a. 8, ad 2: «Primo et principaliter divinum testimo­
nium est de seipso, consequenter de aliis, ut lux quæ est id quo et
quod ndetur ». Item Augustinus dixerat in Joannis Evangelium,
<·. 18, v. 14: «Si testimonium perhibeo de meipso, verum est testi­
monium meum ». Citavi hunc textum Augustini in 1. De Revelatione,
I, 465: Augustinus ait: «Lumen et alia demonstrat et seipsum.
Accendis lucernam, verbi gratia, ut quæras tunicam... numquid ac­
cendis lucernam ut videas ardentem lucernam ». Sic est lux divinæ
revelationis in obscuritate tamen fidei, non videmus hanc supernaDiraient Veritatem primam revelantem, sed ei inhæremus credendo:
ipsa concreditur mysteriis sicut lux videtur simul cum coloribus.
Ita Cajetanus in Commentario præsentis articuli, n.° XI: «Si­
cut in transcendentibus unitas est una, et bonitas est bona (a seipsa),
sic divina revelatio est quo et quod creditur; ita quod, sicut unitas
est una seipsa et ibi est status, ita divina revelatio, qua caetera cre­
duntur, est credita seipsa et non per aliam revelationem. Unus enim
et idem actus fidei credit Deuin et Deo, ut inferius q. 2, a. 2 patet ».
Concludit ergo Cajetanus : « Facit ergo habitus fidei injuste homi­
nem inhœrere Deo ut testificanti tamquam- in ratione omnium- cre­
dendorum, juxta illud I Joan, (v, 10) : « Qui credit in Filium Dei,
habet testimonium Dei in se ». Insuper esset circulus vitiosus si, ut
videtur existimare Suarez, essent tres actus fidei. 1° De veracitate

54

DF, OBJECTO FIDEI EJ ÜSQUE MOTI VO

divina; 2° de Revelatione divina actuali; 3’ de mysterio revelato1,
sed est unicus actus fidei quo credimus Deo revelanti et Deum re­
velatum.
instantia: Non possumus credere Deo revelanti, nisi prius cre­
damus Deum existere. Ergo credo Deum existere propter aliud quam
propter revelationem.
Respondetur: Sæpe homines sciunt et non credunt Deum aucto­
rem naturæ existere, hoc sciunt see. rationem naturalem. Attamen
credunt Deum auctorem gratte existere, et hoc per revelationem,
prout revelatio non solum seipsam manifestat, sed etiam existentiam
revelantis, sicut loquela Petri non solum seipsam sed Petri existen­
tiam manifestat.
Instantia) volunt ostendere quod non necesse est supernaturaliter
credere Veritati primæ revelanti, sufficit eam naturaliter cognoscere.
Etenim motivum formale fidei est auctoritas Dei revelantis.
Atqui auctoritas Dei revelantis est sola ratione cognoscibilis. Ergo
non necesse est quod sit id quo et quod supernaturaliter creditur.
Respondetur: Diet, majorem, motivum istud est auctoritas Dei,
non ut auctoris naturæ, sed ut auctoris grati».
Instantia: Sed non est duplex auctoritas, sicut nec duplex bo­
nitas in Deo.
Respondetur: Non est duplex auctoritas, sed respectu nostri
dupliciter se habet, prout fundat cognitionem veritatum naturalium,
vel veritatum supernaturalium. (Ita unica bonitas divina dupliciter
consideratur : 1" ut finis ultimus naturalis ; 2° ut finis ultimus supernaturalis). Deus quidem potuisset revelare solum veritates natu­
rales religionis, et hanc revelationem confirmare miraculis; tunc non
intervenisset ut auctor grati».
Instantia: Sed etiam auctoritas Dei auctoris supernaturalis sola
ratione cognoscibilis est dummodo sit confirmata miraculo, nam mi­
raculum est naturaliter cognoscibile.
Respondetur: Miraculum manifestat Deum auctorem et domina­
torem naturæ, non vero Deum auctorem grati® ; quia miraculum est
supernaturale solum quoad modum productionis suce, non quoad
substantiam, v.g. resurrectio supernaturaliter restituit vitam, non
vero vitam supernaturalem. Ita si Deus revelasset solum veritates
naturales religionis, revelatio esset supernaturalis quoad modum
tantum.
Instantia: Sed ex littera Uvangelii constat quod Deus revelavit
etiam mysteria supematuralia et littera Evangelii miraculis confir­
1 Lugo objicit contra Suarez: credis Deum esse summe veracem quia hoc
revelat, et credis hoc revelasse, quia verax est. Esset circulus vitiosus quia ad
credendum Veracltatem divinam oporteret prius credere Revelationem divinam,
quw postea solum crederetur, et. De Revelatione, I, 491. Impossibile est credere
tide divina Veracltatem Del antequam credatur Revelatio. Revera autem, ut
dixerat Cajetanus uno et eodem actu Revelatio concreditur... mysteriis et ita
loquitur S. Thomas, q. 2, a. 2, ad 1.

DE ULTIMA RESOLUTIONE CERTITUDINIS FIDEI

55

mata cognosci potest naturaliter. Ergo non necesse est credere suI >e rn at u raliter Revelati oni.
Respondetur: Sed tunc ultima resolutio fidei fieret in evidentia
naturali miraculorum sicut est in fide acquisita et non infusa dseinonis ut infra dicetur q. 5, a. 2; et sio non attingeretur nisi mere
materialiter et non formaliter Auctoritas Dei revelantis ut est auctor
gratin:, nam attingeretur solum per aliquid inferius naturaliter co­
gnoscibile. Sicut si discipulus adhaereret principio metaphysico fina­
li tatis « omne agens agit propter finem » non propter eius evidentiam
metaphysicam, quam non perciperet, sed solum propter exempla
sensibilia et quasdam analogias inter opera naturæ et opera artis;
esset audire metaphysicam mere physice, non metaphysice, sicut qui­
dam carentes sensu musicali audiunt mere materialiter symphoniam,
percipiunt sonos, non vero animam symphonies. Unde dicit S. Pau­
lus (I Cor., ii, 14) : « Animalis homo non percipit ea quæ sunt spi­
ritus Dei. Stultitia est illi et non potest intelligere ». Cf. Comment.
S. Th. in I ad Cor. Non sufficit igitur littera Evangelii, ad eius spi­
ritum percipiendum, ad hoc requiritur elevatio mentis per fidem in­
fusam, ut infra dicetur q. 6, a. 1 et 2.
Hic citandum est Verbum Aug. in 1. De Praedestinatione Sancto­
rum (P. L., t. 44, col. 970), citato De Revel., I, 507 : « Valde remota
est a sensibus luco schola, in qua Deus auditur et docet. Multos
venire videmus ad Filium, quia· multos credere videmus in Christum :
sed ubi et quomodo a Patre audierint hoc et didicerint, non videmus.
Nimium gratia ista· secreta est ».
Remanent solum tres instantiæ alicuius momenti, scii. :
Instantia: Parum refert quod cognitio motivi formalis fidei sit
infallibilis ac supernaturalis, nam se habet solum ut conditionem,
et sufficit quod ipsum motivum· fidei sit infallibile.
Respondetur: Motivum formale fidei, uon movet ut causa effi­
ciens ignota, sed objective prout est cognitum, et movet infallibiliter
prout ei adhæremus infallibiliter per gratiam. Alioquin fides nostra
esset solum hypothetice infallibilis, scii, in hypothesi quod revelatio
sit vera et non solum apparens.
Instantia: Sed, ait de Lugo, ut fides sit supernaturalis, sufficit
quod naturalis cognitio facti revelationis elevetur per gratiam.
Respondetur: Tunc fides esset solum supernaturalis quoad mo­
dum, et non quoad substantiam, sicut actus temperanti» acquisitæ
ordinatus a caritate ad finem supernaturalem, fit supernaturalis
quoad modum, accidentaliter scii, et extrinsece; non vero intrinsece,
scii, vi objecti formalis.
Instantia-: Sed ipse S. Thomas dicit, 11
*11 ”, q. 171, a. 2, ad 3 :
« Aliquid potest esse supra naturam humanam dupliciter : uno modo
quantum ad substantiam actus, sicut miracula facere et cognoscere
occulta et incerta divinæ sapienti», et ad hos actus non datur ho­
mini donum gratiæ habituale. Alio modo est aliquid supra naturam
humanam quantum ad modum actus, non autem quantum ad sub­

56

DE OBJECTO FIDEI EJUSQUE MOTIVO

stantiam ipsius, sicut diligere Deum et cognoscere eum in speculo
creaturarum, et ad hoc datur donum habituale ».
Respondetur cum Joanne a S. Thoma (De gratia, diss. XX, a. 1,
Solv. obj.) ut explicavimus in tr. De Revelatione, t. I, p. 215, 486,
n. 1 : In hoc textu S. Thom® ut ex contextu constat « quoad substan­
tiam » sumitur ex parte causai efficientis (prout actus quoad suam
substantiam superat aut non superat vires natur® human®), non
vero ex parte objecti specificativi (ut in quæstione nostra) et insuper
dicitur quod natura humana potest producere quoad substantiam
hos actus (diligere Deum et eum cognoscere in speculo creaturarum)
prout hi actus considerantur generice, non vero specifice, quia jam
in ordine naturali possumus cognoscere Deum in speculo creatura­
rum, sed non possumus elicere actum fidei infus®, specificatum ab
objecto formali supernatural!.
Sublatis aliis instantiis minoris momenti, qu® legi possunt in
1. De Revelatione, I, 506 (4· ed. p. 472), remanet una apud Billuart.
Instantia: Si unusquisque fidelis sub illuminatione Spiritus
Sancti credit infallibiliter Revelationem ipsam et revelata, inutilis
est propositio Ecclesia discernens revelata· a non revelatis, sic in
protestantismum incidimus.
Respondetur: Inutilis esset propositio Ecclesi® si Deus unicui­
que per se immediate revelasset, sicut revelavit Prophetis, sed non
ita est, revelatio nobis facta est per prophetas, Christum et Apo­
stolos, et proponitur per Ecclesiam, non per inspirationem priva­
tam. Unde in propositionem Ecclesi® fit ultima resolutio fidei no
str®, tanquam in regulam discernendi revelata, et non tanquam in
motivum assentiendi credendis. Ita optimæ thomistæ, v.g. Billuart.

Tria dubia remanent solvenda.

1um Dubium: Quomodo se habet certitudo historica facti reve­
lationis miraculis confirmati ad supernaturalem certitudinem fideif
Respondetur: Non se habet ut principium ex quo deduceretur
certitudo fidei, qu® tunc altior non esset, sed se habet solum ut con­
ditionem prœrequisitam ex parte nostri. Etenim assensus fidei est
notitia· simplex non discursive, sicut notitia primorum principiorum
rationis. Explico see. certam analogiam, ut fecit Billuart : Magister
philosophia: ad perducendos studentes ad evidentiam principiorum
metaphysicorum, eis prius explicat terminos principiorum, et dat
exempla, paritates et alia, sed iis semel expositis, intellectus stu­
dentis assentit principio metaphysico v.g, causalitatis aut finalitatis
propter eius intrinsecam evidentiam, et non propter prædictas expli­
cationes et prædicta exempla; sic videt v.g. quod omne agens agit
propter finem, et necesse est omne agens agere propter finem. H®c
necessitas, ut necessitas, non constat ex exemplis nec ex sola ana­
logia inter opera natur® et artefacts.

DE ULTIMA RESOLUTIONE CERTITUDINIS FIDEI

57

Item propositio prophetœ, postea Ecclesia:, miraculis confirmata
praecedit actum fidei, tanquam prœambulum explicans quid· sit re­
velatum, et quod sit evidenter credibile; hoc semel explicato et sup­
posito, intellectus assentitur mysteriis revelatis non propter propo­
sitionem Ecclesiæ miraculis confirmatam (hoc est extrinsecum as­
sensui fidei), sed propter veracitatem Dei revelantis, cui adbæret
sub infuso lumine fidei.

2um Dubium: Sed pueri et rudes qui censentur habere fidem in­
fusam, non videntur cognoscere hoc motivum formale supra exposi­
tum, scii. Auctoritatem Dei revelantis, ut est auctor gratiæ.
Respondetur : Qui inter pueros et rudes revera fidem infusam
habent, credunt propter prœdictum motivum saltem in confuso co­
gnitum; quamvis nesciant hoc dicere explicite, manifestant hoc in
confuso cognoscere, dum dicunt se credere ut salvi fiant, quia ista
est vera fides, quia Deus jubet ita credi et hoc se scire quia pastores
ut ministri Ecclesiæ ita- docent, et ita tenent reliqui fideles. Et
quando isti rudes recte dispositi non bene cognoscunt motiva credibilitatis, defectu instructionis, tunc Deus supplet per lumen interius,
ut contingit apud infideles qui convertuntur credendo missionariis
prædicantibus, quamvis nondum videant miracula nec bene cogno­
scant sicut nos credibilitatis motiva.
3um Dubium: Utrum revelationes privata·: pertineant ad fidem
pro illis quibus factae sunt, dummodo sint evidenter credibiles et
credendas, v.g. pro S. Joanna d’Arc.
Respondetur: Certum est quod non pertinent ad fidem catholi­
cam omnium fidelium etiamsi approbentur ab Ecclesia * ; sed Bene­
dictus XIV, De serv. Dei beat., 1. 3, c. ult., n. 12, dicit: « Illi, qui­
bus fiunt revelationes privatæ, si certo eis constiterit a Deo esse,
tenentur illis firmiter assensum praibere ». Ita omnes theologi.
Sed disputatur utrum iste assensus pertineat ad fidem infusam,
ut est virtus theologica, an ad prophetiam, vel ad fidem quæ enu­
meratur inter gratias gratis datas (I Cor., xu, 9). Quidam·, ut Cotti
respondent affirmative ad fidem theologicam pertinet, quia ibi est
motivum formale fidei scii. Auctoritas Dei revelantis, tunc, ut aiunt,
est fides theologica, quamvis non ut est catholica; et si ita est,
S. Jonanna d’Arc reficiendo suas revelationes privatas, reiecisset
motivum formale fidei, et proinde alia mysteria. Et revera dicebat
se credere suæ missioni sicut mysterio Redemptionis, et appellabat
ad Summum Pontificem, tanquam ad judicem in his rebus. Alii au­
tem ut Salmant., n. 104, dicunt: «Revelationes privatæ quæ modo
in Ecclesia fiunt, non pertinere ad rationem formalem sub qua fidei »
sed pertinent ad prophetiam; quia istæ revelationes ut fiunt nunc
post plenitudinem Revelationis communis per Christum sunt de crea­
turis, aut de actibus ponendis, non de Deo, vel non immediate in
> Quia Ecclesia eas approbat solum ut non contrarius deposito Revelationi»
et ut probabiliter divinas.

58

DE OBJECTO Ι-'tDEI EJUSQUE MOTIVO

ordine ad Deum. Sublato lumine prophetico, tempore sequenti potest
remanere fides quæ est gratia gratis data. Tunc anima remanet certa.
Si vero anima quæ revelationem privatam accepit, non remanet certa,
videtur juxta Salmant., n. 112, ei assentire, fide non infusa sed
acquisita., ex memoria praeteritae gratiæ extraordinariæ.
Billuart respondet, conciliando utramque responsionem sic : Re­
velationes privat» de rebus qu» ordinantur ad Deum ut auctorem
supernaturalem pertinent ad fidem ut est virtus theologica, non ut
est catholica.
Probatur, quia ibi est objectum formale quo et quod fidei théo­
logie». Deest solum propositio Ecclesi» quae est quid extrinsecum
et accidentale fidei théologie», ut patet in angelis in via, Patriar­
chis et Prophetis, qui habuerunt fidem theologicam absque propo­
sitione Ecclesi». Salmanticenses dicerent, hoc verum est, sed hodie
post plenitudinem revelationis per Christum, revelationes privat»
sunt solum propheti», quia non sufficienter dicunt ordinem ad Deum,
iit pertineant ad fidem theologicam. H»c sufficiunt quoad hunc pri­
mum et fundamentalem articulum tractatus de fide >.
Nunc autem determinato objecto formali fidei, considerand» sunt
eius conditiones, tam ex parte sui, quam ex parte nostri.
*

o

e

Aut. II. — UTRUM OBJECTUM FIDEI
SIT ALIQUID COMPLEXUM PER MODUM ENUNTIABILIS.
Status quæstionis. — Ut bene explicat, in opere Mélanges thomi­
stes, 1923, p. 122, P. Chenu, Ο. P., qui scripsit historiam articuli,
hic plura quæruntur, scii. 1° utrum objectum fidei sit res divina
qu» in se simplex est, an ipsum enuntiabile, seu ipsa propositio de
hac re, qu» complexa est, quia continet subjectum, prædicatum et
verbum est. Sic quidam theologi hoc tempore dicebant : fides Veteris
Testamenti et fides nostra etiam de Christo eadem est, quamvis cre­
damus Christum natum, et illi antiqui Christum na-sciturum; eadem
est fides quia est de re et non de enuntiabilibus qu» variantur. Unde
ita arguebant, ut refert S. Thomas in Comm, in III Sent., d. 24,
i His ultimis temporibus editæ sunt quædam theses pro doctoratu de certi­
tudine fidei Infusœ sec. S. Thomam, eas non citavimus quia non sunt satis
elaborata- et non considerant, ut oporteret, momentum principii « habitus et
actus speoificantur ab objecto formali ». et. ea quæ circa hoc diximus In tractatu
De Gratia, 1946, p. 375-402, de hoc principio et de essentiali supernaturalltate
fidei Infusæ (responsiones ad P. Lennerz. P. A. Stolz, P. T. Zielinski). Examen
harum thesium confirmavit nostrum judicium de valore doctrinæ S. Thomæ et
thomlstarum, quam longe exposuimus ab anno 1918, De Revelatione, 1» ed.,
t. I, p. 458-514. — Hæc solida doctrina magis ac magis confirmabitur per at­
tentam lectionem subsequentlum articulorum pnesentls tractatus de fide.
Cf. Appendicem praesentis libri.

ΛΝ OBJECTUM Γ1ΟΕ1 SIT ALIQUID COMPLEXUM

59

q. 1, a. 1, qc. 2, obj. 5-a: « Fides eadem est semper (hæc est major
MTvanda). Sed enuntiabilia non manent eadem, quia nos credimus
Christum natum, quem patres crediderunt nasciturum. Ergo fides non
est enuntiabilium ». Sic melius explicaretur immutabilitas fidei non
obstante evolutione formularum dogmaticarum. Et in favorem huju«ce sententiæ sunt tria argumenta quæ ponuntur in nostro articulo
ut objectiones
2° Imo quidam theologi dixerunt, ut refert S. Thomas, III Sent.,
d. 24, q. I, a. 1, sol. 2, etiam subjective loquendo, actus fidei pertinet
mi J3·"’ operationem mentis, scii, ad simplicem apprehensionem, non
ad 2!LTn operationem, scii, ad judicium componens vel dividens.
Adversarii autem respondebant: credere est cum cogitatione assentire, ergo pertinet ad judicium, quod est circa enuntiabile, seu circa
complexum. Hoc argumentum servatur in nostro articulo, in sed
contra. Hic est status quæstionis satis complexus.

Quid respondet S. Thomas? — 1° In Commentario in Sententias,
I. III, q. 24, q. 1, a. 1, sol. 2: « See. Augustinum credere est cum
assensione cogitare (seu assentire cum cogitatione). Assentire autem
non potest aliquis nisi ei, quod verum est. Veritae autem non con­
sistit nisi in complexione vel intellectuum, vel vocum ; et ideo oportet
quod objectum fidei sit verum complexum. Unde illi qui dixerunt
quod fidei objectum est incomplexum, propriam vocem ignoraverunt ».
Attamen, fides Veteris Testamenti et fides nostra remanet una
etiam circa Christum, quia inquit S. Thomas, ibid., ad 4““ : « Tem­
pus determinatum est de his quæ accidentaliter se habent ad fidem...
Ea autem qu» se habent accidentaliter ad fidem, non sunt de neces­
sitate salutis, nisi postquam determinata sunt per praedicationem
et doctrinam. Sed hoc rejiciet postea S. Thomas, cum dicet postea
in De Veritate quod tempus est essentiale circa Christum natum.
Quid dicit S. Thomas in qu. De Veritate, q. 14, a. 12 (circa 1258).
Utrum uua sit fides modernorum et antiquorum? Hic S. Thomas
dicit quod determinatio temporis est quid essentiale circa Christum
natum et non nasciturum. Quomodo igitur servare unitatem fidei
modernorum et antiquorum? An necesse sit admittere opinionem
prius impugnatam, scii, objectum fidei non est enuntiabile sed res
ipsa? S. Thomas partim redit ad eam, sed potius eam conciliat cum
opposita dicendo: « Veritas divina, quæ simplex est in seipsa, est
fidei objectum, sed eam intellectus noster accipit suo modo per viam
compositionis ». Scii, certum est quod actus fidei non est simplex
1 1· objectio: Objectum fidei est Veritas prima. Atqui Veritas prima est
inoomplexa. Ergo objectum fidei est Incomplexum·. — 2s objectio : In symbolo
<l'.cltur Credo in Deum omnipotentem, et non complexe: Credo Deum esse omnll«>tentom. — 3» objectio ; Fidei succedit visio beatifica, quæ erit de incomplete,
scii, de Deo clare viso, ergo pariter fides ut est dispositio ad visionem.

no

DE OBJECTO FIDEI EJUSQCE MOTIVO

apprehensio, sed judicium (non tamen discursus, ut dicet Lugo),
atqui judicium attingit rem etiam simplicem per modum composi­
tionis. Et variantur enuntiabilia see. v.g. nativitatem Christi, et
see. implicitum et explicitum circa illum mysterium.
Hcec solutio perfectius denique invenitur in Summa Theologica:
Legere art. sed. c. et c.

Conclusio est duplex : 1* Objectum fidei saltem primarium est
aliquid incomplexum, ex parte rei creditæ ; 2* Sed intellectus no­
ster accipit illud suo modo, scii, per modum enuntiabitis.
Prob. 1· pars: Quia objectum formale quo et quod est Deus,
qui ύη se est simplicissimus; aliis verbis Veritas prima sive in essendo, sive in intelligendo, sive in dicendo est incomplexa, nt dicitur
ad 1'““. Attamen potest esse complexitas in objecto secundario fidei,
scii, in creaturis.
Prob. 2* pars : probatur dupliciter. 1“ Ex communibus in arg.
sed. contra, quia credere est assentire et pertinet igitur ad secun­
dam operationem mentis, scii, ad judicium, sicut scientia et opinio.
Atqui secunda operatio mentis attingit rem per modum enuntiabitis,
scii, in aliqua propositione, in qua est subjectum, prædicatum et
verbum. 2” Probatur ex propriis in corpore art. (legere) sic:
Cognita sunt in cognoscente see. modum cognoscentis.
Atqui modus proprius intellectus humani est ut cognoscat ve­
ritatem per modum enuntiabitis, componendo et dividendo (P, q. 85,
a. 5).
Ergo intellectus noster attingit per modum enuntiabitis obje­
ctum fidei, quamvis sit in se incomplexum.
E contra intellectus divinus cognoscens omnia in seipso tanquam
in causa omnium, incomplexe cognoscit ea quæ sunt see. se com­
plexa: Unde Deus in cognoscendo quidditatem rei cognoscit de re
simul quidquid nos cognoscere possumus componendo et dividendo.
Ratio propter quam intellectus noster componit et dividit est, nt
dicitur I*, q. 85, a. 5, quia accipit cognitionem a sensibus, abstra­
hendo ideas quæ repræsentant varios aspectus eiusdem rei, et ideo
non statim in prima apprehensione capit perfectam rei cognitionem ;
sed prius apprehendit aliquid de ipsa, puta (in confuso) quiddita­
tem ipsius rei, quæ est primum et proprium objectum intellectus,
deinde intelligit proprietates et accidentia, et habitudines circum­
stantes essentiam rei, v.g. cognoscimus: 1° substantiam in confuso,
2° accidens in confuso, 3° substantiam distincte, 4° accidens distincte,
et sic pervenimus ad ideam distinctam essentiæ. Insuper non cogno­
scimus Deum nisi ex analogia· creaturarum, etiam per fidem, prout
revelatio utitur notionibus naturaliter acquisitis et analogicis, v.g.
naturæ, personæ, paternitatis; unde sequitur quod Deum ipsum sim­
plicissimum credimns per modum enuntiabitis, v.g. Deus est infi­
nite bonus, Deus est unus, Deus est trinus. Cf. ad 3U“ per fidem non
apprehendimus veritatem primam sicut in se est, hoc erit solum in
visione beatifica.

ΛΝ OBJECTUM FIDEI SIT ALIQUID COMPLEXUM

61

Dubium: Utrum actus credentis terminetur ad enuntiabile, an
ad rem.
Respondetur: Actus credentis non terminatur ad enuntiabile,
sed ad rem. Cf. ad 2uin : « Non enim formamus enuntiabilia, nisi
ut per ea de rebus cognitionem habeamus, sicut in scientia ita et
in fide ». Scientia enim non est solum de ideis scientificis et propo­
sitionibus, sed de rebus ipsis, alioquin esset sine valore objective
seu reali. (cf. I*, q. 85, a. 2). Ide» sunt solum id quo cognoscitur
objectum extramentale, et verbum mentis est medium in quo cogno­
scitur res intelligibilis, sic tu in verbo tuo et ego in verbo meo co­
gnoscimus eandem veritatem. Item in fide, scii, credimus non for­
mulas dogmaticas, sed per ipsas credimus ipsa mysteria divina, pro­
funda Dei, S. Trinitatem. Et eo major est fides quo, dono intel­
lectus illustrata, magis penetrat formulas dogmaticas et altius ad
ipsa mysteria in Deo abscondita elevatur. Hoc fit praesertim in con­
templatione infusa, in qua- Deus permittit quandoque tentationem
contra fidem, ut anima, has tentationes superans, credat mysteriis
non solum ut sunt in formulis, sed ut sunt altissime in ipso Deo,
hoc est contemplari in caligine fidei ; attamen semper in via Deus
attingitur ex parte nostra per modum enuntiabitis et non sicut in
se est. (cf. ad S"1).

fum Corollarium. — Cognitio Dei per fidem est essentialiter im­
perfecta quoad modum repvœsentationis objecti in speculo et enigmate. In hoc apparet imperfectio fidei per oppositionem ad visio­
nem beatam ; visio beata attingit Deum sicuti est, fides eum attingit
quasi in mosaica enuntiabilium, seu conceptuum et propositionum ;
proinde hæc cognitio est valde imperfecta, quia attingit per modum
complexitatis id quod in se simplicissimum est. Et sicut vultus hu­
manus reproductus in mosaica see. lapillos quadratos fit durus, ita
vultus spiritualis Dei reproductus in conceptibus nostris limitatis
fit quodammodo durus; v.g. dum in Deo justitia et misericordia
identificantur (absque ulla distinctione formali ante considerationem
mentis nostr»), distinguuntur in conceptibus et propositionibus no­
stris et sic dum consideramus justitiam inexorabilem non vidimus
quomodo conciliari possit cum infinita misericordia. In Deo intime
uniuntur, sed ad istam unionem videndam oporteret ipsam Deitatem
sicuti est videre.

2um Corollarium. — De badf.m realitate divina possunt esse plures veritates per modum diversorum enuntiabilium, v.g. Deus est
ipsum esse subsistens, Deus est intelligens, Deus est liber. Quamvis
verum ontologicum et ens convertantur, verum formaliter est in in­
tellectu in propositione vera. Quædam ex his veritatibus sunt sim­
pliciter revelatae, alite virtualiter tantum et simpliciter deductae ex
primis. Nec potest dici quod secundæ possunt definiri ut dogmata
prout de eadem re divina, nam sunt de eadem re, ut res est, non
vero ut objectum est, atque non cadunt sub eodem motivo formali ;
de eadem re divina sunt divers» veritates enuntiabiles, quarum prio-

62

DE OBJECTO FIDEI KJ USQUE MOTIVO

res sunt simpliciter revelat», et ali» non, sed simpliciter deductae
ex revelatis; hæ ultimæ secundum plerosque theologos non cadunt
sub motivo formali fidei, sed solum sub motivo formali theologi»,
scii, sub revelatione virtuali, quamvis Ecclesia posset damnare ut
erroneam, sed non ut hæreticam, propositionem contradictoriam.
3um Corollarium. — Sic explicatur quod de eadem re, scii, de
eodem mysterio, imo de eadem veritate sunt plura enuntiabilia magis
perfecta; v.g. antiqui crediderunt Christum nasciturum, primi Chri­
stiani crediderunt Christum natum see. formulam « Verbum caro
factum est ». Hæc autem formula postea magis ac magis perficitur,
scii. Verbum consubstantiale Patri factum est homo, assumens non
solum corpus, sed animam contra Apollinarem, ut sit et verus Deus
et verus homo. Sic variantur enuntiabilia, non res ipsa; sic est hi­
storia dogmatis Trinitatis, seu formularum dogmaticarum Trinitatis,
non vero est historia ipsius Trinitatis, qu» historiam transcendit.

«um Corollarium. — De eadem re divina possunt esse piares ha
bitus cognoscitivi ·. 1° theologia naturalis, 2° theologia supernatu
ralis, 3“ fides, 4° dona, 5° lumen glori», sunt omnes de ea re ut res
est, sed non de eadem re, ut objectum est, quia non procedunt sub
eodem motivo formali.

Art. III. — UTRUM FIDEI POSSIT SUBESSE FALSUM.
Status quæstionis. — Quæstio est duplex : 1° ex parte Dei reve­
lantis; 2° ex parte credentis.
1· quæstio tangitur in 3* obj. et est: « Utrum fidei possit subesse
falsum ex parte Dei revelantis ». Sic Priscillianist», admittentes
liceitatem mendacii, dicebant Deus de potentia absoluta potest men­
tiri, et de facto quandoque mentitur. Item sæculo xiv nominales ut
Holcot, Alliensis, Gabriel Biel, dixerunt : Deus de potentia absoluta
potest non mentiri, sed falsum dicere, et non est mendacium, quia
Deus non tenetnr semper dicere verum, quando loquitur. Hæc thesis
nominalistarum sequitur ex nominalismo absoluto, see. quem nihil
est de se necessarium, imo primaria distinctio inter bonum morale
et malum morale dependet a solo beneplacito divino, ita ut Deus
potuisset nobis præcipere odium Dei, ut aiebat Occam. Ripalda te­
net pariter quod Deus de potentia abosluta potest dicere falsum, ob
bonum finem, v.g. annuntiare proximum finem mundi non eventu­
rum, ad exhortandum ad vigilantiam.
Contra hoc dicendum est : 1“ Hæc singularis opinio communiter
reiicitur a theologis, quia· tunc Deus non esset infallibilis et verax,
non esset prima veritas in essendo, in intelligendo, in dicendo, vel
deficeret a seipso, non esset amplius Dens (cf. ad 2"“). Nec sunt fa­

DE INFALLIBII.ITATE FIDEI

63

cienda mala ut eveniant bona, item nec dicenda sunt falsa, ut eve­
niant bona; mendacium autem est intrinsece malum, quia de se
loquela est ad mentis manifestationem. — 2° Hæc inepta opinio est
h-ieretica ut inconciliabitis cum Cone. Vaticano in quo dicitur (Dbxzinger, 1789) : « Credimus propter auctoritatem Dei revelantis, qui
nec falli, nec fallere potest ». Item n. 1797 : « Nulla inter fidem et
rationem vera dissensio esse potest, cum idem Deus, qui mysteria
revelat et fidem infundit, animo humano rationis lumen indiderit,
Deus autem negare seipsum non possit nec verum vero unquam con­
tradicere». Nec Deus mentiri potest per prophetas, quia mendacium in
ipsum refunderetur. — 3° Hæc doctrina ab Ecclesia- definita in multis
locis <S. Scriptura: fundatur, v.g. in L. Numerorum (c. xxm, 19) :
« Num est Deus quasi homo ut mentiatur, neque ut filius hominis
ut mutetur » ; item ad Hebr. (vi, 18) : « Impossibile est mentiri
Deum ». Ita unanimiter Patres. — 4" Confirmatur ex inconvenien­
tibus: Si Deus posset absolute mentiri per se immediate aut per
prophetas, tota fides nostra nutaret, seu fieret dubia.
2* quæstio, seu secundus sensus quæstionis est : utrum fidei pos­
sit subesse falsum ex parte credentis scii, utrum credens possit
ex fide divina elicere assensum falsum seu credere aliquid esse ve­
rum et revelatum a Deo, quod non est verum nec a Deo revelatura.
Difficultas oritur, ut dicitur in objectionibus, ex hoc 1° Quod
videtur quod spei possit subesse falsum, nam multi sperant se ha­
bituros vitam æternam quam non habebunt. 2° Post nativitatem
Christi, antequam ipse prædicaret, plures credebant falso eum esse
nasciturum, et jam natus erat. 3’ Possumus credere hanc hostiam
esse consecratam, quæ revera propter distractionem sacerdotis, non
fuit consecrata.
Conclusio tamen est : Fidei non potest subesse falsum ex parte
credentis, id est fides non potest inclinare ad assensum falsura, nec
illum elicere.
1° Probatur auctoritate Ecclesia:, in C- Trident., sess. 6, cap. 9
(Denz., 802): «Cum nullus scire valeat certitudine fidei, cui non
potest subesse falsum, se gratiam Dei esse consecutum ». Item plu­
ribus aliis locis declaratur assensum fidei esse certum, infallibilem.
immutabilem ratione motivi, quod est auctoritas Dei revelantis, et
super omnia firmum ratione adhæsionis (cf. Denz., 428, 460, 468,
706 sq., 725, 1637 sq., 1656, 1789 sq., 1794, 1815, 2025, 2079 sq. —
cf. Denz., index, p. 600). Sufficit citare Cone. Vatie. 1789: «Cre­
dimus propter auctoritatem ipsius Dei revelantis, qui nec falli nec
fallere potest », et 1794 : « Ecclesia per se ipsa, ob suam nempe
admirabilem propagationem, eximiam sanctitatem et inexhaustam
in omnibus bonis fecunditatem, ob catholicam unitatem invictamque
stabilitatem, magnum quoddam et perpetuum motivum credibilitatis
et divinæ suæ legationis testimonium irrefregabile. Quo fit, ut... filios
suos certiores faciat... firmissimo nili fundamento fidem quam pro­
fitentur. (Hoc est ex parte motivorum credibilitatis naturaliter cogno­

04

DK OBJECTO FIDEI EJÜSQUE MOTIVO

scibilium). Cui quidem testimonio efficax subsidium accedit ex su­
perna virtute... (Unde) illi qui fidem sub Ecclesi® magisterio su­
sceperunt, nullam unquam habere possunt justam causam mutandi
aut in dubium fidem eamdern revocandi... “Teneamus spei nostræ
confessionem indeclinabilem ” (Hebr., x, 23) ».

2° Probatur ratione theologica ex communibus principiis habi­
tuum intellectualium, in arg. sed. c. sic : Nulla virtus perficiens
intellectum se habet ad falsum, see. Aristotelem. Atqui fides est
quædam virtus perficiens intellectum, ut infra patebit, q. 4, a. 2, et 5.
Ergo ei non potest subesse falsum.
Major est clara quia virtus perficiens intellectum est habitus
operatwus bonus, ordinans intellectum ad suum bonum, quod est
ipsum verum : falsum autem est quid malum pro intellectu. Sic ha­
bitus scienti» v.g. mathematic» non potest esse principium erroris;
quamvis mathematicus aliunde ex praecipitatione possit errare; error
non procedit ab habitu scientifico, error contra- mathematicam non
procedit ab ipsa, nec judicium imprudens procedit a virtute pru­
denti», sicut nec injustitia procedit a virtute justiti». Minor au­
tem infra probabitur, scii, fides est virtus intellectualis; quamvis
enim fides fundata in testimonio humano fallibili sit infra virtutes
intellectuales, et ei possit subesse falsum, tamen fides divina fun­
data in testimonio divino est virtus, præsertim dum est viva, seu
per caritatem perfecta (cf. q. 4, a. 5, ad 2”1). Sic poni potest qu»
stio : utrum non solum historicus, sed ipsa historia errare possit,
dum e contra mathematica non errat, sed solum mathematicus.
3° Probatur ratione theologica ex propriis fidei in corp. art.
Nihil subest alicui potenti» vel habitui aut actui, nisi mediante
motivo formali seu ratione formali objecti. Atqui motivum formale
fidei est Veritas prima revelans, sub qua nullum falsum stare potest.
Ergo fidei non potest subesse falsum, etiam ex parte credentis.
Major hujusce argumenti manifeste ostendit quod fides iufusa
non per discursum sed immediate inhaeret suo motivo formali. Dicit
enim S. Thomas : « Nihil subest alicui potenti», vel habitui aut
actui, nisi mediante ratione formali objecti; sicut color videri non
potest nisi per lucem, et conclusio sciri non potest nisa per medium
demonstrationis ». Si autem fides esset discursiva, et per discursum
attingeret Veritatem primam revelantem, tunc earn non attingeret
ut motivum formale; sed antea- attingeret (independenter ab aucto­
ritate Dei revelantis) principium istius discursus, scii, veritatem
naturaliter cognoscibilem metaphysice vel historice.
Insuper si fides esset discursiva, non infallibiliter attingeret
principium hujusce discursus (scii, auctoritatem Ecclesi» miraculis
confirmatam), posset errare in discernibilitate miraculorum, et acci­
pere nt verum miraculum præstigium diabolicum. Dicitur enim apud
Matth. (xxrv, 24) : « Surgent enim pseudochristi et pseudoprophet»,
et dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur,
si fieri potest, etiam electi ».

DE INFALLIBILITATE FIDEI

65

Corollarium : Attente igitur distinguendum est motivum for­
male fidei infusce, et motivum oredibilitatis. Motivum formale fidei
est Veritas prima revelans cui fides nostra infusa infallibiliter inhæret sine discursu, concredendo Veritatem primam revelantem cum
mysteriis. E contra motiva oredibilitatis sunt signa· revelationis,
praesertim miracula, quæ sæpius discernuntur rationaliter eum cer­
titudine morali tantum, dum solum historice cognoscuntur. Unde
ex his omnibus apparet quod maximum peccatum in philosophia et
in theologia est confundere objecta formalia habituum, scii, scien­
tiarum et virtutum sive infusarum, sive acquisitarum.
Sic nunc apparet momentum principii S. Thomse enuntiati
II “, q. 5, a. 3: « Species cuiuslibet habitus dependet ex formali
*
I1
ratione objecti, qua sublata, species habitus remanere non potest ».
Card. Billot dicit e contra· De Virtut. infusis, 1905, p. 84 : « Ha­
bitus supernaturales a naturalibus non necessario distinguuntur
see. objecta ». Si ita est, objectum formale fidei infusæ attingi po­
test sine gratia, et tunc in hoc casu non infallibiliter attingeretur,
et homo, sic credens, propter hoc motivum sic cognitum, non esset in­
fallibiliter certus de mysteriis, sicut nec de miraculis sola ratione
consideratis, non enim facile discernibilia sunt.

Confirmatur ex solutione objectionum.
1“ Objectio: Spes est virtus, et tamen ei potest subesse falsum,
inulti enim sperant se habituros vitam æternam, quam non habebunt.
Ergo similiter fidei potest subesse falsum.
Respondetur: Disparitas est quod spes est virtus partis appetitivæ, quæ non habet tieruwt pro objecto, sed bonum. Sic per acci­
dens virtutes partis appetitivœ possunt admittere aliquam falsitatem,
v.g. dum aliquis ex caritate diligit hominem propter sanctitatem
quam in eo existimat, quamvis ille sit hypocrita. Item ex virtute
inisericordiæ aliquando damus eleemosynam alicui, quia credimus
ipsum pauperem, quamvis non sit. Sed fides est in intellectu, cuius
objectum est verum, sic nec per accidens admittit falsitatem, sed
totaliter eam excludit, ut hic dicit S. Thomas.
Insuper per se loquendo spei non potest subesse falsum: « Non
enim aliquis sperat se habiturum vitam æternam sec. propriam po­
testatem (hoc esset præsumptio), sed see. auxilium gratiæ; in qua
si perseveraverit, omnino et infallibiliter vitam æternam consequetur».
Certitudo spei est certitudo tendentiæ (ut infra dicetur), non certi­
tudo ipsius salutis scii, perveniendi ad finem. « Similiter etiam ad
caritatem pertinet diligere Deum in quocumque fuerit; unde non
refert (saltem per se) ad caritatem utrum in isto sit Deus, qui
propter Deum diligitur ». Et etiam peccatores diligere debemus
quamvis Deus non sit in eis, sed ut Deus in eis veniat per gratiam.
Distantia: Sed etiam virtutes intellectuales possunt errare, ergo
remanet difficultas, probo :
< ; arhigou-Lagraxgk - ne virtutibus theologicis.

66

DE OBJECTO FIDEI EI USQUE MOTIVO

Prudentia est virtus intellectualis. Atqui prudentia quandoque
errat, v.g. ignorans vim extraordinariam alicuius vini, dicit: mo­
derate de hoc vino bibendum est, et ebrietas sequitur. Ergo virtutes
intellectuales errare possunt, proinde etiam fides.
Respondetur: Dist. maj. : prudentia est virtus intellectualis
practica, concedo ; speculativa, nego. Contradistinguo minorem : er­
rat speculative, concedo; practice, nego. — Explico: errat specu­
lative, scii, per conformitatem ad rem ipsam, v.g. ad vinum cuius
vim extraordinariam invincibiliter ignorat; sed non errat practice,
scii, per conformitatem ad appetitum rectum, ad intentionem rectam.
— Cf. supra Ι·-ΙΙ", q. 57, a. 5, ad 3m, in hoc differt verum specula­
tivum a vero practico-practico seu prudentiali. Fides e contra est in
intellectu speculativo ut infra dicetur, q. 4, a. 2.
Instantia: Sed fides potest errare speculative, sicut prudentia,
ergo remanet difficultas. Etenim Christo jam nato, antequam prædicaret, plures credebant eum nascituruin. Atqui hoc erat error spe­
culativus, scii, non de honestate actionis, sed de realitate ipsa, de
Christo jam nato. Ergo fides potest etiam speculative errare.
Respondet S. Thomas ad 3““: «Ad fidem credentis pertinebat
post Christi nativitatem credere eum quandoque nasci. Sed illa de­
terminatio temporis, in qua decipiebatur, non erat ex fide, sed ex
conjectura humana ». Sicut quandoque ipse grammaticus non recte
loquitur, sed tunc error grammaticalis non procedit ab eius scientia,
sed aliunde, v.g. ab inadvertentia.
Instantia: Saltem practice et per accidens fides errare potest.
Etenim ad fidem pertinet credere sub sacramento altaris esse verum
Christi corpus. Atqui per accidens contingit quod ibi non sit verum
Christi corpus, quando non recte consecratur propter distractionem.
Ergo in hoc casu fides errat saltem per accidens et in ordine practico,
ipsa autem ut infra dicetur non est mere speculativa, sed eminen­
ter speculativa et practica, nam non solum est de mysteriis, sed de
præceptis. (cf. infra q. 4, a. 2, ad 3m).
Respondet S. Thomas ad 4'm: « Fides credentis non refertur ad
has species panis, vel ad illas, sed ad hoc quod verum corpus Christi
sit sub speciebus panis sensibilis, quando recte fuerit consecratum »,
item practice dicit fides: tunc Christi corpus est adorandum. Unde
si non sit recte consecratum, fides non errat nec speculative, nec
practice, nec per se, nec per accidens. Sed tunc est error specula­
tivus prudentiæ quod non repugnat. Scii, prudentia in hoc casu etiam
post moralem diligentiam admittit per accidens et involontarie
omnino errorem speculativum, scii, hanc hostiam esse consecratam ;
sed prudentia etiam in hoc casu recte judicat practice, scii. : judico
me posse adorare hanc hostiam quam prudenter existimo esse con­
secratam. Tunc error speculativus provenit ab ignorantia invinci­
bili, seu omnino involuntaria.
Insuper ut hæc hostia adoretur non solum conditionate sed
absolute, sufficit certitudo moralis de recta eius consecratione, hoc

ΛΝ OBJECTUM FIDEI SIT OBSCURUM

67

sufficit ad judicium prudenti®, quod est regula proxima agendi hic
et nunc, in particulari.
Fides autem dicens : hosti® recte consecrat® sunt adorandae,
est regula agendi in universali tantum, sic non errat nequidem per
accidens practice.
Ultima instantia: Saltem potest esse error ex defectu proposi­
tionis veritatum fidei, v.g. si aliqui episcopi alicuius regionis docent
aliquid de fide divina credendum, quod revera non est revelatum,
nec est verum.
Respondetur: Isti fideles hoc credunt fide non divina, sed hu­
mana, quæ non est virtus. Non enim assentiuntur huic assertioni
horum episcoporum, quia Deus eam revelavit, sed quia putant Deum
revelasse. Nesciunt tamen distinguere id quod est in ipsis a fide
divina et id quod sola fide humana tenetur ; ita etiam metaphysicus
errans putat ex metaphysica tenere id quod ex falsa opinione tenet.
Sic plures protestantes dicuntur esse in bona fide, proter ignorantiam
invincibilem, seu omnino involuntariam, ratione cuius nesciunt di­
stinguere ea qu® fide infusa tenent, ut Incarnationem Verbi, ab his
qu® fide mere humana acceperunt a pastoribus suis, v.g. de non in­
fui libilitate Summi Pontificis ex cathedra loquentis. Bona fides non
est fides infusa, sed est ignorantia vel error invincibilis omnino in­
voluntarius. Ergo nullo modo fidei potest subesse falsum vi motivi
formalis scii, prim® Veritatis revelantis.

Λητ. IV. — UTRUM OBJECTUM FIDEI POSSIT ESSE VISUM.
(Cf. De Veritate, q. 14, a. 9).
Status quæstionis. — Nunc transimus ad aliam conditionem
objecti fidei, scii, quod sit obscurum. In præsenti articulo agitur
præsertim de evidentia immediata, quia in art. sequenti quæritur
utrum ea qu® sunt fidei possint esse scita, seu mediate evidentia
per demonstrationem. Quidam autem dicere possent quod objectum
lidei potest esse visum. 1° Quia Christus dixit Thom® (Joan., xx,
29) : « Quia vidisti me, Thoma, credidisti ». 2° Quia S. Paulus ait
11 Cor., xin, 12) : « Videmus nunc per speculum in enigmate ».
3 Quia fides est quoddam spirituale lumen, et sub quolibet lumine
aliquid videtur, etiam sub lumine debilissim® lucem®, et (in 11
H. Petri, i, 19) dicitur: De veritate fidei «quasi lucerna lucens in
c aliginoso loco, donec dies elucescat, et lucifer oriatur in cordibus
vestris ».

Responsio tamen est: Nec fides nec opinio potest esse de ipsis
visis aut see. sensum, aut see. intellectum; brevius: fides semper
est de non visis, si in speciali considerantur mysteria, nam in com-

68

DE OBJECTO FIDEI EJUSQUB MOT1VO

muni sunt evidenter credibilia ut dicitur ad 2m. Hoc est de fide sal­
tem pro objecto per se fidei, scii, pro mysteriis supernaturalibus.
1° Probatur e® auctoritate S. Pauli (ad Hebr., xi, 1) : « Fides
est argumentum non· apparentium », scii, convictio veritatis myste­
riorum in Beo absconditorum ‘. Etiam in fide humana hoc verificatur, assentit enim fides humana non propter evidentiam rei, sed
propter auctoritatem testificantis.
2“ Prob. ex auctoritate Ecclesia: in Cone. Vatie. (Dbnz., 1789)
ubi definitur fides : « Virtutem esse supernaturalem, qua, Dei aspi­
rante et adjuvante gratia, ab eo revelata credimus, non propter in­
trinsecam rerum veritatem naturali rationis lumine perspectam, sed
propter auctoritatem Dei revelantis ».
Ex hoc quidem asseritur quod per fidem adhæremus credito,
non quia visum est, sed quia revelatum est. Attamen non declaratur
quod creditum est non visum.
Hoc declaratur solum pro mysteriis supernaturalibus.
Hoc constat præsertim ex damnatione semirationalistarum, ut
Gfinther, Frohschammer, qui mysteria fidei volebant, saltem post
revelationem, demonstrare (cf. Dbnz., 1655, 1666, Litteras Pii IX
et Cone. Vatie., sess. 3, cap. 4, Dbnz., 1795 ss.). «-Credenda propo­
nuntur nobis mysteria in Deo abscondita, quæ nisi revelata divinitus,
innotescere non possunt... et sua natura intellectum creatum sic
excedunt, ut, etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen
fidei velamine contecta, et quadam quasi caligine obvoluta maneant,
quamdiu in hac vita mortali peregrinamur a Domino ». Neque per
contemplationem mysticam Deus videtur sicuti est contra Beguardos
damnatos in Cone. Viennesi. (Dbnz., 475) : in eo damnata est hæc :
« anima non indiget lumine gloriæ ipsam elevante ad Deum videndum
et eo beate fruendum ». Unde communiter tenent Theologi quod ne­
que Adam, neque Angeli in via viderunt Deum ut est in se, neque
per altissimas visiones intellectuales S. Trinitatis, de quibus loquitur
S. Theresia, ipsa Trinitas proprie videtur, ut mysterium fiat evidens,
sed datur species infusa seu repræsentatio creata, hoc fatetur S. The­
resia, ut infra dicetur. Solum per visionem beatificam videtur Deus
sicuti est, quia sine specie sive impressa, sive expressa, nulla enim
species creata potest repraesentare Deum ut in se est. (cf. I*, q. 12,
a. 2).
3’ Prob. ratione theologica. — Hia sola quæ per seipsa suffi­
cienter movent objective intellectum nostrum vel sensum ad sui co­
gnitionem, dicuntur videri. Atqui objectum fidei non potest per se
sufficienter movere objective intellectum aut sensum ad sui cogni
tionem. Ergo objectum fidei non potest esse visum.
Major in art. exprimitur in secundo loco, ut sæpe, nam genera­
liter articuli S. Thomæ ascendunt a minori ad majorem et desceni Item II Cor., X, 5 : « in captivitatem redigentes omnem intellectum in
obsequium Christi ».

AN OBJECTUM FIDEI SIT OBSCURUM

69

iluut postea ad conclusionem. Hæc major inductive constat: sic enim
sensibilia dicuntur videri quando debite proposita per se ipsa suffi­
cienter movent objective sensum visus. Pariter prima rationis prin­
cipia dicuntur videri, quia de se sufficienter movent objective intel­
lectum ad adhæsionem, item conclusio demonstrata dicitur videri in
principiis, prout fit evidens mediantibus principiis, et sic sufficienter
movet objective intellectum nostrum, dummodo illam consideret.
Minor constat ex oppositione inter fidem et visionem aut scien­
tium. Creditum non per se sufficienter movet, sed per extrinsecum
testimonium cui libere assentimur. Alioquin si objectum fidei per
se sufficienter moveret intellectum, fides identificaretur cum visione
aut oum scientia. Et e contra communiter ab eis distinguitur et re­
vera assensus fidei sicut assensus opinativus, fit per quamdam ele­
ctionem voluntatis, virtute cuius intellectus declinat in unam partem
(contradictionis) potius quam in alteram. Differt tamen assensus
lldei ab opinione prout est certus seu sine formidine errandi.
Hoc constat pro fide humana, qua credimus non visa, nec scita,
ex testimonio idoneo seu credibili alicuius testis; item constat pro
llde divina qua credimus mysteria in Deo abscondita, nec visa, nec
scita, propter auctoritatem Dei revelantis. Hæc mysteria in Deo
abscondita non erunt visa nisi in patria. Nunc fides est « argumen­
tum non apparentium» sic sufficienter explicatur theologice argu­
mentum auctoritatis, ex definitione nominali fidei, quæ opponitur
scientiæ.

Corollarium — Actus fidei est liber non solum libertate exercitii,
sed specificationis (cf. I*
-II··, q. 17, a. 6). Etenim jam actus scientiæ
est liber libertate exercitii, prout possum velle aut non velle consi­
derare demonstrationem in libris propositam ; sed hic actus scientiæ
non est liber libertate specificationis, quia non est in potestate no­
stra, dum consideramus valorem demonstrationis apodicticæ, non
apprehendere veritatem conclusionis.
E contra in fide « objecta apprehensa (v.g. Trinitas, Prædestinatio, Incarnatio, Redemptio, Poenæ aeternæ, Vita aeterna) non
adeo convincunt intellectum, quin possit assentire vel dissentire, vel
saltem assensum vel dissensum suspendere propter aliquam causam.
Et in talibus assensus ipse, vel dissensus in potestate nostra est, et
nub imperio cadit ». Ita S. Thomas, Ι·-ΙΙ", q. 17, a. 6. Unde in no­
stro articulo dicitur: « (in fide) intellectus assentit alicui, non quia
sufficienter moveatur ab objecto proprio, sed per quandam electionem
voluntarie declinans ad unam partem potius quam in aliam», (cf. in­
fra q. 2, a. 1, et opus nostrum De Revelatione, t. I, c. xv, 452 ss.).
Etiam visis miraculis, pharisæi, quia eis displicebat prædicatio
Christi, dicere poterant, non volo credere, vel nolo credere, vel forte
etiam volo discredere seu negare. Hæc doctrina longius exponitur in
De Veritate, q. 14, a. 9 ; q. 18, a. 1 et 2,'et in Summa, ΙΙ·-ΙΙ“, q. 5,
a. 1, ad 1™.
De Veritate, q. 18, a. 1, contra Hugonem a S. Victore: Utrum
homo in statu innocenti® cognoverit Deum per essentiam ; in fine

70

DE OBJECTO FIDEI FJ USQUE MOTIVO

corporis art. ait: «Non igitur visio beati a visione viatoris distin­
guitur per hoc quod est perfectius et minus perfecte videre, sed per
hoc quod est videre et non videre. Et ideo cum Adam fuerit adhuc
in via ad beatitudinem, Deum per essentiam non vidit ». Item II
-II M,
*
q. 5, a. 1, ad lm.
Secundum S. Theresiam, in VII
*
Mansione, ch. I, visiones intel­
lectuales SS. Trinitatis quæ dantur in unione transformante fiunt
« por cierta manera de representaciôn » id est per species infusas,
ideoque non attingunt Deum sicuti est; quia nulla species creata
potest repræsentare ipsum intelligere subsistens (I‘, q. 12, à. 2).
Anima ista adhuc est in ordine fidei, unde Trinitas non est proprie
ab ea visa per essentiam, sed per speciem infusam inadequatam.
Notanda est resp. ad
Christus quidem dixit Thomæ : « Quia
vidisti me, Thoma, credidisti ». Sed Thomas aliud vidit et aliud cre­
didit: hominem indit et Deum credens confessus est, dicens : « Do­
minus meus et Deus meus ». Ita mysteria vitæ Christi qua comme­
morantur in Kosario quoad aliquid sunt visibilia, ex parte humani­
tatis Christi, et quoad aliquid invisibilia quoad eius divinitatem ;
v.g. videntes Passionem dolorosam non viderunt valorem infinitum
meritorum Christi, in eius personalitate divina fundatum. Ita Ec­
clesia Christi quoad notas visibilis est, quoad eius vitam intimam
est mysterium non visnm.

De evidentia credlbilitatls. — Ad
est 2“ conclusio: Mysteria
fidei, quamvis in se, in speciali, non possint esse visa, tamen « sub
communi ratione credibilis sunt visa ab eo qui credit » scii, sunt evi­
denter credibilia. « Non enim crederet, nisi videret ea esse credenda
vel propter evidentiam signorum (praesertim miraculorum) vel pro­
pter aliquid hujusmodi » (ut est v.g. sanctitas praedicatoris, cum ali­
quo grati® auxilio inclinante ad credendum).
Haic 2* conclusio longe probatur in apologetica (cf. De Revela­
tione, I, p. 515 ss., 3* edit, brevior, p. 281, cap. xv) ; non immoran­
dum est nunc. Sufficit notare hoc esse de fide sec. Cone. Vatie.
(Denz., 1812) : « Si quis dixerit, revelationem divinam externis si­
gnis credibilem fieri non posse, ideoque sola interna cujusque expe­
rientia aut inspiratione privata ad fidem moveri debere, an. s. »,
et n.° sequenti : « Si quis dixerit miracula nulla fieri posse, proindeque omnes de iis narrationes, eiiam in Sacra Scriptura contentas,
inter fabulas vel mythos ablegandas esse, aut miracula certo co­
gnosci nunquam posse, nec iis divinam religionis christianœ originem
rite probari, a. s. ». Item in C. Vatie, de miraculis et prophetiis
dicitur (n. 1790) : « Sunt signa certissima revelationis ». Imo Cone.
Vatie. (Denz., 1794) dicit hanc credibilitatem esse evidentem·. «Ad
solam catholicam Ecclesiam ea pertinent omnia quæ ad evidentem
fidei christianœ credibilitatem tam multa et tam mira divinitus sunt
disposita », unde expressio « evidens credibilitas » est in lingua
ipsius Ecclesiæ.

AN OBJECTUM FIDEI SIT OBSCUBUM

71

Hæc doctrina Ecclesiæ de evidenti credibilitate mysteriorum
lidei fundatur in S. Scriptura (Ps. xcn, 5) : « Testimonia tua credi­
bilia facta sunt nimis » et Christus apud Joan (x, 25) : « Loquor vo­
bis et non creditis: opera qua ego facio in nomine Patris mei, hæc
testimonium perhibent de me ».
Hæc doctrina de evidenti credibilitate mysteriorum fidei, ratiotie
etiam probatur ut ostenditur in apologetica. Nam illud est evidenter
credibile quod ab idoneis testibus affirmatur et signis convenientibus
confirmatur. Atqui mysteria fidei sunt hujusmodi, affirmantur in
nomine Dei ab idoneis testibus, sicut a sanctis apostolis qui pro
sua missione mortui sunt inter tormenta, et signis convenientibus
confirmantur, scii, prophetiis, miraculis quæ a solo Deo produci
possunt et etiam nunc perdurant, item confirmantur mirabili con­
versione mundi, mirabili vita Ecclesiæ in omnibus bonis foecundæ,
in qua scii, qucelibet ex quatuor notis est miraculum morale et adim­
pletio prophetiæ Christi, ut in apologetica probatur, (cf. De Reve­
latione, t. II, c. VII, VIII, ix ss.).
Nec solum existit hæc evidentia oredibilitatis, sed est conditio
necessaria ad fidem. Hæc necessitas sic breviter probatur :
Assensus fidei debet esse prudens, sive rationi consentaneus, est
enim actus virtutis. Atqui prudentia dictat : aliquid non esse firmiter
credendum nisi sit evidenter credibile. Ergo mysteria fidei, quæ ju­
bemur firmissime credere, debent esse evidenter credibilia.
Major est evidens, et declaratur a Cone. Vatie. (Denz., 1790) :
« Ut fidei nostræ obsequium rationi consentaneum esset, voluit Deus
cum internis Spiritus Sancti auxiliis externa jungi revelationis suæ
argumenta, facta scii, divina, atque in primis miracula· et prophetiæ,
quæ, cum Dei omnipotentiam et infinitam scientiam luculenter com­
monstrent, divinas revelationis signa sunt certissima-et omnium intelligentiæ accomodata ».
Minor probatur ex S. Scriptura in 1. Eccli. (xix, 4) : « Qui cito
credit, levis est corde». Item ratione probatur sic: Sicut nihil est
scibile sine evidentia scibilitatis, nec probabile sine evidentia pro­
babilitatis, ergo nec rationabiliter credibile sine evidentia credibilitatis. Et magna est differentia inter has duas ultimas evidentias.
Nam evidentia probabilitatis movet solum voluntatem ut inclinet ad
adhæsionem cum formidine errandi, dum evidentia credibilitatis mo­
vet voluntatem ut inclinet ad adhæsionem creditivam firmam, sine
formidine errandi. Unde si credibilitas non esset evidens et certa,
sed solum probabilis, disponeret non ad actum fidei, sed ad actum
opinionis. Unde damnata est hæc propositio modernistarum qui ne­
gant discernibilitatem miraculi (Denz., 2025) : « Assensus fidei ulti­
mo innititur in congerie probabilitatum ». Item antea Innocentius XI
(Denz., 1171), hanc damnaverat: «Assensus fidei supernaturalis et
utilis ad salutem stat cum notitia solum probabili revelationis, imo
cum formidine, qua quis formidet, ne non sit locutus Deus ».
Unde requiritur certitudo saltem moralis de rationabili credi­
bilitate mysteriorum fidei (cf. De Revelatione, I, 524), rudes et pueri

72

DB OBJECTO FIDEI EJUSQUE MOTIVO

non possunt aliam habere; sufficit eis evidentia captui eorum intelligentiæ accomodata. Ad eam autem multoties adjuvat Dei auxilium,
ut dicitur hic ad 3m. Requiritur et sufficit certitudo saltem moralis
de rationabili credibilitate cf. opus nostrum De Revelatione, ed. 5·,
ch. xv, a. 2 et 3.
Objectio: Sed pueri haeretici sicut pueri catholici credunt quod
audiunt a suis parentibus et pastoribus, et tamen non habent suf­
ficientem credibilitatem, nec fidem divinam de doctrinis falsis quas
profitentur. Ergo a pari pueri catholici habent insufficientem credi­
bilitatem ex testimonio suorum parentum et pastorum.
Respondetur: cf. opus nostr. De Revel;, 1“ et 2* edit., I, 533:
Non est paritas. Testimonium pastoris catholici exprimit judicium
Ecclesiæ universalis, e contra testimonium pastoris hæretici expri­
mit judicium alicuius sectæ particularis et postea puer hæreticus
examinans credibilitatem suæ sectæ potest falsitatem eius apprehen­
dere, dum e contra puer catholicus si postea diligenter examinat
etiam scicntifice credibilitatem catholicismi, eam inveniet semper
veram et confirmabitur in suo judicio.

Communiter hic solvuntur objectiones contra conciliationem evi­
denti» credibilitatis : 1· cum obscuritate fidei ; 2° cum libertate actus
fidei; 3” cum supernaturalitate fidei. Has objectiones examinavimus
longe in 1. De Revelatione, c. xv, a. 4, 1· ed., 541-550, 4· ed., p. 506512. Responsio ad hoc reducitur: evidentia credibilitatis est mere
extrinseca dum obscuritas mysteriorum est carentia evidenti» intrinsecœ eorum. Etenim evidentia credibilitatis non sumitur a veri­
tate intrinseca mysteriorum, scii, a connexione prædicati cum su­
bjecto, seu ab eo quod res est, sumitur solum ab argumentis extrinsecis, scii, a signis quibus confirmatur testimonium revelationis et
hæc signa probant solum quod mysteria sunt in deposito divinæ
revelationis. In seipsis autem luxe mysteria remanent obscura: con­
nexio prædicati et subjecti non est evidens infra visionem beatifi­
cam, in his propositionibus Deus est trinus, Jesus est Deus, merita
Christi sunt valoris infiniti, baptismus producit gratiam, finis ul­
timus est visio beatifica essentiæ divinæ, poenae inferni sunt aeternæ et tamen just», Deus vult omnes homines salvos fieri et tamen
non praedestinat omnes. Objectum fidei remanet obscurum, et de se
non sufficienter movet, non enim cognoscitur ut in se est, sed so­
lum per testimonium signis confirmatum.
instantia: Propheta dicitur habere sub lumine prophetico evi­
dentiam mysteriorum non quidem in seipsis, sed in attestante, prout
sub lumine prophetico cognoscit revelationem divinam ex ejus pro­
prio effectu immediato in mente impresso. Ergo non libere credit.
Respondetur: Ex hoc propheta videt solum quod mysteria fidei,
v.g. Trinitatis, praedestinationis, sunt certissime a Deo ipso reve­
lata, scii, quod sunt in deposito revelationis transmittendo, sed luxe

AN OBJECTUM FIDEI SIT OBSCURUM

73

mysteria in se remanent obscura et non fiunt evidentia, nisi in pa­
tria, ut praedestinatio conjuueta cum voluntate salvifica universali.
Cf. infra q. 5, a. 2 ; et Gonet, hic in suo art. VII. Unde si mysteria
remanent obscura, actus fidei remanet liber, et remanet etiam essen­
tialiter superaaturalis, quia fides non innititur formaliter et intrin­
sece in evidentia credibilitatis, sed in Veritate prima revelante non
visa et concredita.
□ ublum: Quid facit lumen fidei, si non faciat videre fidei obje­
ctum? — Respondetur hic aci
: « Lumen fidei (quod est lumen
infusum ut infra dicetur q. 6, a. 1) facit videre ea quæ creduntur »,
(in quibusdam codicibus in margine legitur : facit videre ea quæ cre­
duntur esse credibilia). S. Thomas non vult certo dicere quod sub
lumine infuso fidei mysteria fiant evidentia; dicit enim contrarium
in corpore art., sed sese explicat adjungendo: « Sicut enim per alios
habitus virtutum, homo videt illud quod est sibi conveniens see. ha­
bitum illum ; ita etiam per habitum fidei inclinatur mens hominis
ad assentiendum his quæ conveniunt rectæ fidei, et non aliis » (sup­
posita tamen propositione prophetæ et postea Ecclesiæ quae est re­
gula proxima discernens revelata a non revelatis, ut infra dicitur
art. 9 et 10).
Hæc responsio S. Thomæ fundatur in hoc quod omnis habitus
bonus inclinat ad actum bonum tantum, sic castus, etsi non cogno­
scat theologiam moralem, recte judicat per modum inclinationis de
his quæ ad castitatem pertinent, et de illicitis a quibus convenit
abstinere; item abstinenti apparet conveniens substrahere super­
fluum cibum. Hoc ei apparet conveniens, seu bonum, propter bonam
inclinationem virtuosam, cui hæc abstinentia conformis est. Posita
enim virtute v.g. castitatis, surgit relatio convenienti® subjecti ad
ea quæ sunt casta. « Qualis unusquisque est, talis finis videtur ei »
(Ethica, 1. III, c. 5). Ita habitus infusus fidei inclinat ad assentien­
dum his quæ conveniunt rectæ fidei, et non aliis. Non proprie facit
videre mysteria, v.g. Trinitatis, praedestinationis, quæ remanent
obscura, sed facit quodammodo videre quod conveniens est eis adu­
rere, inclinat ad assensum discrete, ut ait Cajet, et corroborat argu­
menta convenientia, et conclusiones theologicas pro Trinitate, Incar­
natione, Praedestinatione.
Insuper et hoc lumen infusum dum non potest dare evidentiam
sui proprii objecti altissimi, illuminat quodammodo ex alto motiva
credibilitatis et confirmat rationale judicium credibilitatis, ut magis
explicite dicitur art. seq. ad l"00 : « Fideles per lumen fidei vident
(mysteria) esse credenda, ut dictum est » scii. art. præced. ad 2“
et 3“>. Sic, ut ait Cajetanus hic : « Habitus fidei facit evidentiam
sibi possibilem ». Item, confirmat valde probationes existentia Dei.
Item infra q. 8, a. 4, ad 2m, dicitur quod per donum intellectus intelligimus ea quæ sunt fidei esse credenda. Legere Cajetanum. (cf. De
Revelatione, cap. xv, t. I, p. 532-538). Sic sape auxilium Dei illu­
minantis concurrit ad certitudinem moralem de oredibilitate myste­
riorum fidei. Attamen gratia non est absolute necessaria ad istam

74

DE OBJECTO FIDEI BJÜSQUB MOTTVO

certitudinem, quæ de se ad ordinem naturalem pertinet, quia mira­
cula sunt omnium intelligent!» accommodata, et etiam fleri possunt
evidentia pro illis qui grati» resistunt et peccatum contra Spiritum
Sanctum committunt, ut pharisæi, quibus dictum est Joan., xv, 24 :
« Si opera non fecissem in eis, qu» nemo alius fecit, peccatum non
haberent ; nunc autem et viderunt et oderunt et me et Patrem meum».
Item in Actibus Apostolorum (iv, 16) Sacerdotes Synagog» post mi­
raculum a S. Pietro et S. Joanne patratum dixerunt: «Notum
signum factum est per eos omnibus habitantibus Jerusalem: mani­
festum est, et non possumus negare. Sed ne amplius divulgeretur
in populum, comminemur eis, ne ultra loquantur in nomine hoc ulli
hominum ».
Ultimum dubium: Utrum obscuritas sit conditio sine qua non
objecti fidei, an pertineat ad rationem formalem sub qua fidei.
Respondetur: Est solum conditio; nam motivum propter quod
credimus non est obscuritas mysteriorum, sed auctoritas Dei re­
velantis.
Objectio: Sed evidentia est objectum formale quo scienti», ergo
obscuritas est motivum fidei.
Respondetur: Disparitas est quod evidentia sit perfectio, et
positive movet ad assensum, non vero obscuritas.

Abt. V. — UTRUM EA QUAE SUNT FIDEI
POSSINT ESSE SCITA.
Status quæstlonls. — Hæc quæstio ponitur praesertim non pro
mysteriis supernaturalibus, sed pro veritatibus naturalibus revelatis,
cf. 1* “ objectionem. « Scita » significat hic scientifice demonstrata.
Principalis difficultas hujusce articuli est: utrum idem possit esse
simul scitum et creditum ab eodem. Et de hoc disputatur inter theo­
logos: Responsio negativa defenditur a S. Thoma, ab omnibus thomistis, et etiam a Scoto. Responsio autem affirmativa defenditur ab
Alex. Halensi, a S. Bonaventura, S. Alberto, a Suarezio 1 (cf. Gonet).

Conclusio S. Thomæ est: Impossibile est quod idem ab eodem
sit simul scitum et creditum.
1 Varietas opinionum sic exprimi potest:
4° nullo modo, pro hac sententia citari solet Capreolus, III,
1° quantum
d. 25, q. ad
31, actum
a. 3. utrlusque. Ita Suarez, Vasguez, Va­
lentia, Lugo, qui a fortiori admittunt alias comblnatlones.
2» quantum
quantum ad
ad habitum
habitus utrlusque,
Ita Aravlus.
3»
unius et aotum
alterius. Ita Cajetanus, Conradus, Banez, Joannes a S. Thoma.

1

AN OBJECTUM FIDEI SIT OBSCURUM

75

1° Probatur auctoritate S. Gregorii dicentis : « Apparentia (seu
evidentia) non habent fidem, sed agnitionem » scii, videntur vel
sciuntur, non creduntur.
2° Probatur ratione theol. : Omne scitum est quodammodo visum
in principiis. Atqui impossibile est quod aliquid sit simul visum et
creditum (ex art. præc.) quia objectum creditum non sufficienter
movet et ei adhaeremus sub imperio voluntatis. Ergo impossibile est
quod aliquid sit simul (clare) visum et creditum. — Brevius in for­
ma : Visum nequit esse creditum. Atqui scitum est visum in prin­
cipiis. Ergo nequit aliquid esse simul scitum et creditum ab eodem
(creditum est non visum). Cf. ad 4m sic fides est de non visis.
Hæc demonstratio valet directe pro actu fidei et pro actu scientiæ, qui non possunt esse simul in eodem, de eodem, contra Suarez.
Si vero agitur non de actu fidei sed de fidei habitu, non tolleretur
per visionem beatificam per modum transeuntis, cf. Gonet, ut infra
dicemus. Sed actus fidei et actus scientiæ eiusdem hominis circa
idem sub eodem respectu opponuntur : 1° ratione obscuritatis et cla­
ritatis; 2° ratione libertatis et necessitatis. Primus enim actus scii,
fidei est obscurus et liber, secundus vero, scii, scientiæ, est evidens
et necessarius, saltem quoad specificationem ; est igitur oppositio
privativa et contbadictoria. « Creditum est non visum ». Unde vir­
tute principii contradictionis hi duo actus non possunt esse in eodem,
de eodem, sub eodem aspectu ; sicut tenebræ et lux non possunt esse
simul. Dum video talem hominem loquentem non credo eius existentiam propter aliquod testimonium, et si adest hoc testimonium, eo
non utor, quia video. Item spes non potest esse simul cum posses­
sione rei, see. illud ad Rom. (vin, 24) : « Quod enim videt quis, quid
sperat? ». — Cf. ad 2™ rationes convenienti» circa mysteria fidei
« non sunt demonstrativas, sed persuasiones quœdam manifestantes
non esse impossibile quod in fide proponitur ». Nequidem probatur
possibilitas intrinseca mysteriorum, sed ostenditur objectiones adver­
sariorum esse vel falsas, vel non necessarias.
Ium Corollarium. — Non solum actus, sed etiam habitus fidei et
habitus scientiæ, de eadem veritate simul stare non possunt in eodem
intellectu. Etenim non minus repugnat habitualis cognitio evidens
et habitualis cognitio non evidens circa idem objectum, in eodem
intellectu, quam actualis; nam sunt habitus privative et contra­
dictorie oppositi, ut caritas et peccatum mortale habituale, prout
ad actus oppositos inclinant, a quibus specificantur, sic Paulus in
via non habuit lumen gloriœ per modum habitus, (cf. II·-II", q. 175,
a. 3, ad 3,n).
Solvuntur objectiones principales.
1’ Contra prima conclusionem, scii, de oppositione actuum.
1* Objectio Suarezii. Non est inconveniens quod per distincta
media idem intellectus clare et obscure cognoscat eandem veritatem :
v.g. terram esse rotundam medio physico et medio mathematico.

76

DE OBJECTO FIDEI EJUSQUE MOTIVO

Atqui actus fidei et actus scienti» procedunt per distincta inedia.
Ergo non est inconveniens quod sint simul, sicut quod simul ma­
thematice et physice cognoscatur terram esse rotundam.
Respondetur: Dist. maj. : si distincta media tollerent pradictam
oppositionem privativam et contradictoriam, concedo; secus, nego.
Eodemmodo distinguitur minor; scii, si per distincta media, unus
actus de eadem re est obscurus, alter evidens, tunc non possunt esse
simul. Dum e contra eadem conclusio v.g. terra est rotunda potest
sciri mathematice, medio mathematico astronomiae, v.g. per eclipsim,
et simul sciri physice, scii, medio physico, v.g. quia navis ad altum
progrediens non fit visibilis nisi secundum vela. Tunc non est op­
positio privativa nec contradictoria. Ergo remanet conclusio S. Tho­
rn®. Possibile tamen est quod sciens Deum esse, insuper cognoscat
hanc propositionem esse de fide, tunc non credit, scii, non actualiter
utitur motive fidei circa eadem. Thomist® loquuntur formaliter,
Suarez materialiter.
Instat Suarez: Quando philosophus ethnicus, qui scit evidenter
Deum esse, fit Christianus, oportet quod etiam credat veritatem il­
lam, nam ut ait Apost. (ad Hebr., xi, 6) : « Accedentem ad Deum
oportet credere, quia est » quod Cone. Trident, explicat de actu fidei,
et tamen hic homo non amittit scientiam evidentem et actualem de
existentia Dei. Ergo in eo est aliquid simul scitum et creditum.
Respondetur: 1» ad 3m. Existentia Dei est solum praambulum
fidei, sed creditur ab eis qui vim demonstrationis non capiunt. Et
hoc sufficit ad servandum sensum verbi Apost. ad Hebr. (cf. De Ve­
ritate, q. 14, a. 9, ad 9"1) : Qui credunt et non sciunt Deum aucto­
rem natur® existere, antea « debilius hoc existimabant » '. 2° Dici
potest quod S. Paulus loco cit. non exigit fidem de existentia Dei
ut auctoris natura, sed ut auctoris gratia, sub qua ratione non at­
tingitur per Philosophiam. Hæc etiam solutio sumitur ex S. Thoma
hic art. 7’ ubi docet quod prima credibilia, in quibus coeteri articuli
fidei continentur, sunt illa duo qua Paulus ibi proposuit, scii. Deum
esse et remuneratorem esse. Deus autem ut continens mysteria supernaturalia, non est auctor naturæ, sed grati®. Item unitas Dei
auctoris natur® demonstrari potest, non tamen unitas Dei trini,
scii, unitas ut in trinitate personarum subsistens.
Instantia: Tunc hic philosophus, conversus ad finem, de exi­
stentia Dei auctoris natur® minorem certitudinem haberet, quam
fidelis idiota seu rusticus ; nam sciret illam naturaliter et non posset,
ut fidelis idiota, eam credere supernaturaliter. Hoc autem est in­
conveniens.
Respondent quidam : Non est conveniens, quia existentia Dei
auctoris natur® est solum præambulum fidei, per accidens pertinens
ad fidem et per se ad rationem. Unde hic philosophus nihil amittit
de merito fidei, quia sec. præparationem animi crederet hanc veri1 Postea firmius tenent ex auctoritate Dei revelantis quibusdam signis
confirmata.

AN OBJECTUM FIDEI SIT OBSCURUM

77

tntem, si eam non sciret. Insuper perfectior est quoad rationem
ad quam per se haec veritas pertinet. Insuper hic philosophus ad
lidem conversus, quamvis non credat hanc veritatem scitam, adju­
vatur ab habitu fidei in sua certitudine naturali perfecte conformi
cum certitudinibus fidei1 ; sic habitus fidei confortat hanc inferio­
rem certitudinem. Denique hic philosophus etiamsi non credat existentiam Dei auctoris uaturæ, saltem scit hanc propositionem esse
ile fide, v.g. hoc esse in Conciliis. — Generaliter habitus superior
confortat inferiorem, sic sub influxu caritatis virtutes morales ac­
quisitæ possunt elicere actus meritorios, quos ex seipsis elicere non
possent.
Aliæ objectiones ostendere conantur compossibilitatem in eodem
intellectu habitus fidei et habitus scientiæ de eadem veritate. Etenim
« Duo lumina possunt esse simul circa idem objectum », v.g. sol et
candela. Atqui habitus fidei et habitus scientiæ sunt sicut duo lu­
mina. Ergo possunt esse simul.
Respondetur; Licet habitus fidei sit lumen intellectus, ex hoc
tamen quod habeat admixtam obscuritatem comparatur ad scientiam
non sicut lumen parvum candelae ad lumen solis, sed sicut lux
admixta tenebris ad lucem puram, et omnino obscuritatis expertem.
Instantia: Sed habitus opinionis et habitus scientiæ possunt
esse simul in eodem quamvis unus sit obscurus, alter evidens. Ergo
pariter pro habitu fidei.
Respondetur ad 4“ : « Scientia cum opinione simul esse non po­
test simpliciter de eodem, quia de ratione scientiæ est quod scitum
existimetur esse impossibile aliter se habere, dum de ratione opi­
nionis est quod id quod est opinatum existimetur possibile aliter
se habere ». Scii, aliquis non potest esse simul certus et non certus,
sine formidine errandi et cum formidine errandi circa idem. Sed
aliquis sciens potest cognoscere quod præter medium demonstrativum
de hac re, sunt alia media probabilia, sed non actualiter utitur illis
ad adhæerendum. Item De Verit., q. 14, a. 9, ad
Vide ibid., so­
lutionem aliarum objectionum.
Rota: Sec. August, et S. Thomam, Paulus in raptu non fuit bea­
tus per modum habitus, sed solum per modum passionis transeuntis.
Ergo non fuerunt in eo simul habitus fidei et habitus visionis, sed
solum habitus fidei et actus visionis. Ita expresse 8. Thomas, ΙΙ·-ΙΙ“,
q. 175, a. 3, ad 3m.

Ium Dubium: Quomodo 8. Paulus in raptu potuerit habere simul
fidei et actum visionis de eodem.
Respondetur : Quia inter habitum et actum non est formalis op
positio, sed effectiva vel dispositiva, quatenus habitus producit
actum, qui alteri actui opponitur formaliter. Ita habens habitum
mansuetudinis in actum irœ prorumpere potest, item lapis stante
habitum

1 N»m hiec veritas naturalis « Deus est », Implicite continetur in omnibus
propositionibus de fide circa Deum, v.g. Deus est trinus, Deus est Incarnatus.

78

DB OBJECTO FIDEI KJ ÜSQUB MOTIVO

gravitate qua inclinat deorsum, potest tendere sursum per impulsum
violentum.
Insuper forma; contrariæ tunc solum se invicem expellunt,
quando sunt in perfecto et permanenti statu, atqui lumen gloriæ
probabiliter collatum S. Paulo in raptu erat per modum transeun­
tis; sicut per modum transeuntis virtus productiva gratiæ potest
esse in sacramentis, sicut lumen solis in aere.
Deuique in memoria S. Pauli non mansit species divinæ essen­
tia;, quia divinam essentiam transeunter vidit sine specie; sed
soluin, ait Gonet, remansit refulgentia qwsdam luminis gloria: et
ad summum species ipsius visionis creata:, seu memoria alicuius
gratiæ omnino extraordinaria;, ratione cuius scribebat : « Audivit
arcana verba, quæ non licet homini loqui » (II Cor., xn, 4). Hæc au­
tem memoria erat compossibilis cum habitu et actu fidei. Cf. apud
Gonet, solutionem aliarum objeotionum minoris momenti.
2um Dubium: Utrum saltem evidentia mysteriorum in attestante
sit compossibilis cum fide. (cf. Gonet).
«Status quaestionis. — Evidentia in attestante non est evidentia
intrinseca mysterii revelati, sed solum evidentia extrinseca, scilicet
ipsius revelationis seu testificationis nobis factæ, ita ut evidenter
nobis constet revelationem illam esse a Deo, sive per effectum in­
ternum sub lumine prophetico, sive per miraculum omnino evidens * :
Ad hanc quæstionem illi qui, ut Suarez, docent evidentiam intrin­
secam rei in se posse stare cum fide, a fortiori id affirmant de evi------------------ — — -o— —· w.
Communior sententia thomistarum sic formulatur : « Qui habet
evidentiam in attestante, id est evidentiam divinæ testificationis, po­
test habere fidem de re testificata, quamvis tunc etiam clare et evi­
denter cognoscat Deum in sensu litterali et proprio loqui, et ipsum
nec falli nec fallere posse ».
Proh. 1° ex S. Thoma qui infra q. 5, a. 2, c. dicit: « Si aliquis
propheta prænuntiaret in sermone Domini aliquid futurum et adhi­
beret signum, mortuum suscitando, ex hoc signo convinceretur in­
tellectus videntis, ut cognosceret manifeste hoc dici in Deo qui non
■ Banner. negavit quod possit dari evidentia in attestante extra visionem
beatificam. Sed communiter thomiste contrarium tenent, quia divina revelatio
fieri potest evidens In aliquo effectu Interno, vel externo. Sic prlmns angelus,
dum erat viator, certo et evidenter cognovit se a solo Deo Illuminari posse.
Item prophetæ sub lumine prophetico see. Illud II Regum, 23 : « Mihi locutus est
fortis Israel, dominator hominum, sicut lux aurone, oriente sole, mane rutilat
absque nubibus ». Item B. Virgo cum sciret se non peperisse via ordinaria,
habebat evidentiam In attestante de divinitate Christi. Item Lazarus post re­
surrectionem suam. Item probabilius Apostoli et Evangelista, ut primi! fide!
Doctores.

ΛΝ OBJECTUM FIDEI SIT OBSCUBUM

T9-

mentitur, licet illud futurum quod prædicitur, in se evidens non
esset , unde per hoc ratio fidei non tolleretur ». Katio est quia, per
talem revelationem manifeste divinam, ipsa res testificata non red­
ditur in se evidens. Brevius evidentia extrinseca non tollit obscuri­
tatem, quæ est privatio evidentiœ intrinsecae rei testificatae. Ille
qui propositionibus nostræ fidei potest præbere obscurum assensum,
potest eas credere.
Mysterium enim sic testificatum v.g. Incarnationis, vel praede­
stinationis, vel Trinitatis, non fit evidens nec in se, nec in sua causa,
nec in suo effectu proprio, nam illa testificatio est mere extrinseca
et non est causa nec effectus veritatis testificatæ. Nec manifestat
mysterium revelatum quoad rationes ipsi proprias, sed tantum quoad
communem rationem omnium revelatorum, scii, quod est dictum a
Deo et credi debet.
Hæc responsio igitur fundatur in carentia evidentiæ intrinsecae
mysteriorum revelationis, hæc autem carentia verificatur præsertim
in mysteriis quæ sunt omnino abscondita non solum ratione eorum
supernaturalitatis essentialis, ut Trinitas, sed etiam ratione eorum
contingenti® absolut®, ut praedestinatio v.g. Petri potius quam Ju<1®, dependet enim a liberrimo beneplacito Dei.
Unde etiam si aliquis habeat omnimodam certitudinem de ori­
gine divina revelationis hujusce mysterii prædestinationis, remanet
semper obscurissimum in se; scii, si Deus vult misericorditer omnes
homines salvos fieri, quare non omnes salventur, supposita potentia
voluntatis divinæ? et si prædestinat aliquos, non omnes, quomodo
Deus vult vere salvare non predestinates? Quomodo conciliantur
intime in hoc mysterio Misericordia et Justitia, ita ut etiam erga
non prædestinatos remaneat Deus misericors.
Hoc est arcanum mysterium, ut ait Bossuet. Tenemus duas
extremitates catenæ, sed medium catenæ est in abysso absconditum.
Duæ extremitates catenæ sunt certae, scii, ut ait Concil. Carisiacense (Denz., 318) : « 1° Quod quidam salvantur, salvantis est
donum. 2° Quod quidam pereunt, pereuntium est meritum ». Sed me­
dium catenæ est: quomodo in hoc conciliantur misericordia et ju­
stitia? Quomodo Deus misericors permittit impoenitentiam finalem
alicuius. Hæc autem obscuritas est transluminosa et ostendit quod
in via nulla cognitio est altior quam contemplatio infusa mysterio­
rum in caligine fidei. Est magna tenebra. Hæc contemplatio non pro­
cedit argumentative, sed in confuso dat spiritum verbi Dei supra
litteram et supra commentarios litteræ.

Confirmatur. — Angeli viatores habuerunt fidem, atqui saltem
supremus eorum habebat evidentiam in attestante, cum evidenter
cognosceret se esse supremum angelum et non posse illuminari nisi
a Deo. Ergo fides est compossibilis cum evidentia in attestante.
Solvuntur duæ praecipuæ objectiones.
Fides libera stare nequit cum rigorosa demonstratione per absur­
dum ipsius rei credit®. Atqui per evidentiam in attestante habetur
hæc demonstratio per absurdum, scii, hoc revelatum est verum, alio-

so

DE OBJECTO FIDEI EIUSQUB MOTIVO

quin Deus esset mendax. Ergo cum evidentia in attestante fides
stare nequit.
Respondetur; Dist. maj. si hæc demonstratio per absurdum at­
tingeret mysterium revelatum quoad· rationes ipsi proprias, concedo,
v.g. si Trinitas ipsa saltem per absurdum demonstraretur, ut volebat
Rosmini ; si e contra hæc demonstratio attingit mysterium revelatum
solum quoad rationem omnibus revelatis communem, nego. Uno
verbo: medium remanet omnino extrinseoum et commune. Myste­
rium in se remanet obscurum, quoad connexionem prædicati et
subjecti, imo hoc mysterium potest quibusdam superbis displicere,
v.g. mysterium gratuit® prædestinationis quorundam, non omnium,
mysterium Crucis, mysterium æternitatis poenarum. Unde hi su­
perbi, ut pharisæi, possunt dicere: non volo credere, vel etiam nolo
credere, vel etiam forte volo discredere, seu saltem conari ad cre­
dendum contrarium. Sic habetur peccatum contra Spiritum Sanctum,
v.g. dum pharisæi dixerunt de Christo (Matth., ix, 34) : « In prin­
cipe dæmoniorum ejiicit dæmones ». Item apud Joann, (vm, 52) :
« Nunc cognoscimus, quia dæmonium habes... Tulerunt ergo lapi­
des, ut jacerent in eum ». Item apud Joann, (x, 21) alii responde­
bant : « Numquid dæmonium potest caecorum oculos aperire ».
Instantia: Saltem per evidentiam in attestante habetur evidentia
veritatis mysterii a posteriori sicut a posteriori probatur existentia
Dei, quæ simul credi nequit. Ergo.
Respondetur: Non est paritas: existentia Dei demonstratur a
posteriori c® effectibus propriis Dei, non vero ita est de mysterio
revelato, de eo habetur solum evidentia quod hoc mysterium est
in deposito revelationis et credi debet. Si vero displicet superbis, hi
possunt dicere : non volo credere, imo nolo credere, et possunt conari
ad credendum contrarium, scii, hoc provenire a dæmone.
Ipse dæmon ut infra dicetur q. 5, a. 2, ad lm, habet fidem (ac­
quisitam) quodammodo coactam ex signorum evidentia, quia pro illo
esset quid nimis stultum non credere; unde ad vitandam hanc stub
titiarn, praeeligit credere naturaliter, sed contremiscendo et blasphe­
mando.

Recapitulatio.
Duo ultimi articuli circa obscuritatem objecti fidei, reducuntur
ergo ad hos duos simplicissimos syllogismos:
Illud solum quod per se sufficienter movet intellectum vel sen­
sum est visum. Atqui creditum non per se sufficienter movet intel­
lectum vel sensum. Ergo creditum est non visum. Atqui scitum efct
visum in principiis. Ergo creditum est non scitum, saltem ab eodem,
et sub eodem aspectu.
Uno verbo fides est de non visis, et de hoc habetur summa expe­
rientia in purificatione passiva spiritus, quæ vocatur a S. Joanne
a Cruce nox spiritus. Cf. opus suum Nox obscura, 1. Π, ubi mira­
biliter his rebus applicat pulchrum Aristotelis principium : « Ea quæ
sunt magis intelligibilia quoad se (ut mysteria vit» Dei) sunt minus

DE ARTICULIS FIDEI

81

liilelligibilia quoad nos, quia sunt a· sensibus remotissima, propter
eorum altitudinem ».
Ergo hæc mysteriorum obscuritas non est obscuritas absurdii , lis vel incohærentiæ, sed nimiae lucis inaccessibilis in qua Deus
Imbitat. Sic theologice verificatur verbum S. Theresiæ: «Eo majo­
rent devotionem erga mysteria fidei habeo, quo sunt magis obscura »,
iiiuii hæc obscuritas non est infra evidentiam rationalem, sed supra,
nat transluminosa obscuritas, provenit enim ex nimia luce. Hoc est
objectum contemplationis.

Art. VI. — UTRUM CREDIBILIA SINT PER CERTOS
ARTICULOS DISTINGUENDA.
Hoc bene explicandum est v.g. ad recte intelligendum quid sit
progressus dogmaticus in formulations articulorum.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia ea omnia quæ
sunt in S. Scriptura sunt de fide et non possunt ad aliquem certum
numerum articulorum reduci. 2° Hæc distinctio esset mere materialis,
Kill, quoad objectum materiale tantum, et sic in infinitum fieri pos«et, scii, possent distingui non solum duodecim articuli, sed viginti,
triginta, etc. sec. omnia fidei puncta.
Responsio tamen est affirmativa scii. Credibilia convenienter di­
stinguuntur per articulas.
Prob. 1" auctoritate. Sic enim distinxerunt Apostoli et Concilia
præsertim propter tria. 1° Ut esset facilior instructio fidelium ; 2’ Ut
In omnibus credentibus esset uniformitas; 3° Ut in promptu esset
liilei professio contra hæreticos.
2° Prob, ratione theologica ex communibus, in arg. sed c. Nam
• ii quæ in Deo unum sunt, in nostro intellectu multiplicantur, prout
• •ignoscimus componendo et dividendo, ut dictum est art. 2. Objectum
liilei, quamvis in Deo sit simplex, a nobis cognoscitur per modum
••inmtiabilis, in mosaica enuntiabilium.
3° Prob. ratione theologica ex propriis, in c. art. et ex resp.
nd l™ sic:
Articulus, ex græco άρθ-ρον significat quamdam coaptationem
«eu mutualem relationem aliquarum partium distinctarum. Atqui in
objecto fidei convenienter distinguuntur varia: coaptationes partium
xvu veritatum prout in hoc objecto quædam sunt : 1° specialiter non
risa; 2° principaliter ad fidem pertinentia. Ergo credibilia conve­
nienter distinguuntur per articulos, qui sunt specialiter non visi et
principaliter ad fidem pertinent.
Major est definitio nominalis articuli, ex etymologia: coaptatio
aliquarum partium, v.g. articulatio membrorum corporis, articulatio
membrorum phrasis, sectio alicuius libri.
gmuiigou-Lagra.noe

· De virtutibus theologicis.

82

DB OBJECTO FIDEI EJUSQUE MOTIVO

Minor fundatur : 1” in hoc quod objectum fidei est non visum,
seu obscurum, unde aliquid specialiter pertinet ad fidem, ubi est
specialis ratio non visi, seu obscuritas mysterii ex qua oritur spe­
cialis difficultas ad credendum. Et 2° requiritur ex definitione arti­
culi in genere quod ist» veritates specialiter obscur» principaliter
ad fidem pertineant, ut possint sui se alias veritates fidei minus
principales coaptare seu coadunare.
Exempla in art. citata: in Symbolo distinguuntur ut duo ar­
ticuli articulus passionis et articulus resurrectionis, « passus sub
Pontio Pilato... tertia die resurrexit a mortuis », quia est alia dif­
ficultas ad credendum quod Deus sit passus, et alia quod mortuus
resurrexerit. E contra quod Christus sit passus, mortuus et sepultus
unam et eamdem difficultatem habent, et ideo pertinent ad unum
articulum. Ut videbimus art. 8, sunt quatuordecim articuli, alii di­
cunt duodecim, et reducuntur· generaliter ad tria mysteria Trinitatis,
Incarnationis et Redemptionis.
Ad Γ". Notatur quod articuli sunt veritates principaliter perti­
nentes ad fidem, prout est fides de his sec. se et non solum see. or­
dinem ad alia. Sicut in scientiis quædarn sunt per se intenta, et quae­
dam ad manifestationem aliorum. Illa autem per se pertinent ad fi­
dem qu» directe nos ordinant ad vitam æternam, sicut mysteria
Trinitatis et Incarnationis et alia hujusmodi. Quod vero Abraham
habuit duos filios, vel Elisseus fecit miracula, hoc est de fide see.
S. Scripturam, sed non est quid see. se principaliter intentum, unde
non est quid see. se principaliter pertinens ad fidem, sed secundarie
tantum.
Unde definitur articulus fidei : Propositio catholica primario ad
fidem pertinens et specialem habens difficultatem ad credendum.
Corollarium. — Non omnis propositio fidei est articulus fi­
dei, sed principales tantum.
2U"‘ Corollarium·. — Veritates naturales religionis quamvis sint
revelat», non sunt articuli fidei, quia non sunt specialiter obscura:,
possunt enim demonstrari '.
31L"1 Corollarium. — Quidam articuli fidei possunt ex principa­
lioribus articulis fidei deduci. V.g. valor infinitus passionis ex my­
sterio Incarnationis. Sed non sequitur ex hoc quod conclusio theolo­
gica sola ratione deducta ex articulo fidei definiri possit, ut dogma
fidei, vel sit sufficienter revelata ut definiatur. Non est enim paritas,
quia- articulus fidei ex alio deductus est aliunde formaliter revelatus
1 Cfr. De Veritate, a. 14, a. 9, ad 8 : « Deum esse unum prout est demon­
stratum, non dicitur articulus fidei, sed præsupposltum ad articulos », prœambulum fidei.
Item I», q. 40, a. 3: Utr. mundum Incoeplsse sit articulus fidei? — Resfxmdetur in arg. sed c. : <t Fidet articuli demonstrative, probari non possunt ».
Sic mundum incoeplsse est articulus fidei ; quia boc pendet ex solo arbitrio Del,
qui potuisset mundum creare ab aeterno, et Ideo demonstrari nequit, no» ra­
tione supernaturalltatls objecti, sed ratione contlugentlm, slcnt futura contin­
gentia ordinis naturalis.

DE AMICULIS FIDEI

83

saltem implicite, dum conclusio sola ratione deducta ex fide non
est simpliciter revelata, sed simpliciter deducta ex revelatione, unde
non cadit sub motive formali fidei, sed sub motivo formali theologiae.
Attamen Ecclesia potest infallibiliter damnare propositionem con­
tradictoriam ut erroneam non ut hæreticam. Et juxta P. Schultes
hoc non satis animadvertit P. Marin Sola. (cf. K. Schultes, O. P.,
De Ecclesia Catholica, Paris, 1926, p. 632-635, et Introd. ad Hist,
dogmatum, p. 197-203).
4um Corollarium. — Non oportet confundere conclusiones theo­
logicas sola ratione deductas ex propositione fidei cum his quæ minus
principaliter seu secundario ad fidem pertinent, v.g. quod Abraham
habuit duos filios, hoc ultimum enim est formaliter de fide, et non
solum ex fide deductum,
5““ Corollarium. — Non oportet confundere, ut quidam recentes
fecerunt, ea quæ secundario ad fidem pertinent, v.g. quod Abraham
habuit duos filios, cum his quæ solum indirecte ad fidem pertinent,
de quibus loquitur S. Thomas, IP-II", q. 11, a. 2, et I·, q. 32, a. 4.
Ea enim quæ solum indirecte pertinent ad fidem sunt, ait S. Thomas
loc. cit. : « ea ex quibus negatis sequitur corruptio articuli » scii, ea
quæ cum fide connexa sunt, ut conclusiones theologicæ, quarum ne­
gatio indirecte perducit ad negationem propositionis fidei, ita ut
negans conclusionem theologicam evidenter deductæ ex fide sit su­
spectus de hæresi. Sed ut ait P. Schultes, Introii, ad Hist, dogma­
tum, loc. cit., tempore S. Thom® nondum clare distinguebantur liæ
notæ : 1“ hæretica, 2° haeresi proxima, 3° suspecta de haeresi, 4° er­
ronea.
Proinde habetur hæc subordinatio veritatum :
1· Articuli fidei, seu veritates principales fidei et specialiter
obscuræ.
2” Veritates fidei minus principales, sed simpliciter revelatæ
saltem in confuso sicut priores, quamvis ex illis etiam deduci possint.
3° Conclusiones theologica: non simpliciter revelatæ, sed sim­
pliciter deductæ ex aliqua veritate fidei, in qua virtualiter conti­
nentur, v.g. Christum in terris habuisse infra visionem beatificam,
scientiam infusam.

Aut. VII. — UTRUM ARTICULI FIDEI
SECUNDUM SUCCESSIONEM TEMPORUM CREVERINT.

Status quæstionis. — Sic ponitur a S. Thoma quæstio nunc valde
agitata de dogmatis immutabilitate ac de eius progressiva intelligentia (cf. op. nostrum De Revelatione, I, 185-190). Sed S. Thomas
in hoc articulo loquitur non solum de successione temporum post
mortem Christi et Apostolorum, sicut nunc loquimur in hac quæ-

84

DB OBJECTO FIDEI BJUSQUB MOTIVO

stione, sed loquitur do successione temporum ab initio, scii, a reve­
latione primitiva.
Quæstione sic posita, S. Thomas dicit in objectionibus ad mo­
dum status qusestionis : Videtur quod numerus articulorum fidei non
creverit see. successionem temporum : 1° Quia fides est substantia
sperandarum rerum, et omni tempore eadem sunt speranda, scii, vita
æterna et gratia ad perveniendum ad salutem. 2° Quia doctrina fidei
non est inventa humanitus sed tradita a Deo in quo nullus est de­
fectus scientiœ, ergo videtur quod ab initio Deus dedit revelationem
perfectam. 3° Operatio gratiæ sicut operatio naturæ debet sumere
initium a perfectis, et sicut Deus creavit hominem omnino perfectum,
ita dedit illi fidem perfectissimam ut possit alios erudire. 4° Saltem
post Apostolos non creverunt articuli fidei, quia plenissime fuerunt
instructi de mysteriis, see. illud ad Rom. (vm, 23) : « Nos ipsi pri­
mitias Spiritus habentes ». Et pariter in Vet. Testamento ii qui fue­
runt plenissime instructi sunt priores Patres et Patriarchæ.
Attamen ex altera parte S. Gregorius citatus in arg. sed c. ait :
« Secundum incrementa temporum crevit scientia sanctarum Patrum,
et quanto viciniores adventui Salvatoris fuerunt, tanto sacramenta
salutis plenius perceperunt ».
Scii, quoad Patres qui venerunt ante Christum crevit eorum
scientia see. quod viciniores adventui Salvatoris fuerunt. Quomodo
hæc apparenter ad invicem opposita sint concilianda? Oportet di­
stinguere :

Responsio: Articuli fidei see. successionem temporum non cr*·
Explicandus
est articulus, postea videbimus quid nunc dicendum est post Cone.
Vatie.
VBRUNT QUOAD SUBSTANTIAM, SBD QUOAD EXPLICATIONEM.

1* Pars conclusionis (scii, articuli fidei non creverunt quoad
substantiam) fundatur ’n auctoritatibus allegatis in prædictis obje­
ctionibus. Et exprimi potest his verbis S. August, in Ps. 50 : « Tem­
pora variata sunt, non fides». Item S. Leo, Sermo 3 de Nat., cap. 4:
« Quod prædicaverunt Apostoli, hoc annuntiaverunt Prophetæ (et)
sero est impletum quod semper est creditum ».
2° Prob. ratione theologica: legere art.
Non est augmentum quoad substantiam doctrina
*,
fidei, si omnes
articuli fidei implicite continentur in duobus primis ab initio cre­
ditis. Atqui ita est : omnes articuli fidei implicite continentur in his
duobus : « quod Deus est et inquirentibus se remunerator sit ». Ergo
non fuit augmentum quoad substantiam doctrinæ fidei.
Major constat praesertim si verba « substantia doctrinæ » intelliguntur in eodem sensu ac in ista propositione Apostoli (ad Hebr.,
xi, 1) : « Fides est substantia rerum sperandarum ». Dicit enim circa
hoc S. Thomas infra q. 4, a. 1: « Substantia solet dici prima inchoa­
tio cuiuscumque rei, et maxime quanto tota res sequens continetur
virtute in primo principio : puta si dicamus prima principia inde­

DB ARTICOUS FIDBI

85

monstrabilia sunt substantia scientiae... prout in eis virtute conti­
netur scientia ».
Minor autem fundatur in hoc verbo Apostoli (ad Bebr., xi, 6) :
« Sine fide impossibile est placere Deo : credere enim oportet acce­
dentem ad Deum quia· est, et inquirentibus se remunerator sit ».
Hoc loco hujusce epistolæ, certo agitur de fide qwe est virtus theo­
logica, et de fide quæ semper necessaria fuit ad salutem, agitur enim
de fide primorum hominum Abel, Henoch, Noe etc.
In his autem duobus credibilibus, scii. Deum esse, et Deum pro­
videntiam habere circa salutem hominum, implicite continentur
omnes articuli fidei. Etenim in esse divino includuntur ex natura
rei omnia quæ credimus in Deo æternaliter existere, in quibus nostra
beatitudo consistit, in fide autem providentiae continentur, non ex
natura rei, sed ex divina ordinatione, omnia quæ ad salutem generis
humani fiunt a Deo, scii, fides redemptionis humanæ, in qua impli­
cite continentur et incarnatio Filii Dei et eius passio, et omnia hu­
jusmodi, scii, sacramenta, sacrificium missæ.
Notandum est quoad valorem hujusce rationis, quod duo prima
credibilia sunt de Deo non solum ut est auctor naturæ, sed ut est
auctor gratiae et salutis, alioquin non continerent implicite mysteria
supernaturalia postea revelanda, essent enim ordinis inferioris, et
fides primorum non fuisset essentialiter supernaturalis, nec ideo
eiusdem speciei ac nostra. Hoc declaratur in De Verit., q. 14, a. 9,
ad 8m, sic: « Deum esse unum prout est demonstratum, non dicitur
articulus fidei, sed præsuppositum ad articulos... sed unitas divinæ
essentiæ talis qualis ponitur a fidelibus, scii, cum omnipotentia et
omnium (etiam supernaturalium) providentia, et aliis huiusmodi,
quæ probari non possunt, articulum constituit. Proinde ha;c duo
prima credibilia sunt ab omnibus per se credenda, et distinguuntur
a præambulis fidei, v.g. ab existentia Dei auctoris naturæ, quae
sec. S. Thomam non creditur a fidelibus qni eam sciunt, cf. supra
art. 4 et 5 et De Veritate, q. 14, a. 9, ad 8m.
Sic fides priorum Patrum fuit substantialiter eadem ac fides
posteriorum, scii, fides supernaturalis cum eodem objecto formali
primario (vita Dei intima), et eodem motivo formali (auctoritas Dei
revelantis).
Manifestum est enim ex Vet. Testamenti quod Deus quem cre­
diderunt antiqui ante Christum, non erat solum Deus auctor na­
turæ, Primus motor, Actus purus naturaliter cognitus ab Aristotele,
sed erat Deus auctor gratiœ, qui vocabatur « Deus Abraham, Deus
Isaac, Deus Jacob », qui scii, supernaturaliter seipsum revelavit
patriarchis. Item in Psalmis sæpe dicitur (Ps. xnv, 2) : « Deus salu­
taris noster, Deus vivus », « Deus noster refugium et virtus ». Item
(Ps. lxxxviii, 27) : « Pater meus es tu: Deus meus et susceptor salutis
mea: ». Agitur de Deo auctore salutis, de Deo non solum sub ratione
Entis primi, sed sub ratione intima et eminentissima Deitatis prout
communicavit nobis gratiam quæ est participatio ipsius Deitatis.
Unde S. Thomas dicit, II‘-II“, q. 174, a. G : « Revelatio prophetica
in quantum ordinatur ad fidem Deitatis, crevit sec. tres temporum

86

DE OBJECTO FIDEI BJUSQÙB MOTIVO

distinctiones, scii, ante legem, sub lege et sub gratia ». Unde damnata
est hæc propositio laxistarum : « Fides late dicta ex testimonio crea­
turarum similive motivo sufficit ad justificationem » (Denz., 1173).
Confirmatio. — Articuli fidei sunt quid principale in doctrina
fidei, sicut prima rationis principia pro ratione naturali. Atqui
omnia rationis principia reducuntur ad hoc : « Impossibile est simul
affirmare et negare » ut patet ex IV Met. et quædam principia
(v.g. causalitatis efficientis et finalitatis) implicite continentur in
aliis (scii, in hoc principio : nihil est sine ratione essendi, vel intrin­
seca, vel extrinseca). Ergo pariter tota doctrina fidei quoad substan­
tiam continetur in duobus primis credibilibus.
Notandum est ex ista confirmatione contenta in corpore articuli,
quod S. Thomas expresse dicit : « omnia principia reducuntur ad hoc
sicut ad primum : Impossibile est simul affirmare et negare », ut pa­
tet per Aristot. 1. IV Met. Ergo sec. S. Thomam principia quæ sunt
infra principium contradictionis, ut principia causalitatis, finalitatis
demonstrari possunt indirecte, scii, per reductionem ad absurdum.
Ideoque pro S. Doctore « ens contingens non causatum » est non
solum quid inintelligibile, sed quid absurdum; hoc est contra id
quod dicet Kantius, see. quem ex negatione principii causalitatis
sequitur inintelligibilitas, non absurditas. Respondemus: illud so­
lum est absolute inintelligibile quod repugnat enti, quod est obje­
ctum intellectus ; et « ens contingens incausatum » esset simul a se,
ut incausatum, et non a se, ut contingens.
In principio contradictionis recte intellecto est substantia scien­
ti» implicite contenta, item in duobus primiscredibilibus : Deus est
et remunerator est est substantia fidei, quam primi fideles habue­
runt. Sic statuitur 1* pars nostræ conclusionis: scii, doctrina fidei
non crevit quoad substantiam.
2“ Pars est; Quantum vero ad explicationem crevit numerus
articulorum fidei.
Prob. quia quædam explicite cognita sunt a posterioribus, quæ
a prioribus non cognoscebantur explicite. Unde Dominus dicit Moysi
in 1. Exodi (vi, 2) : « Ego sum Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Ja­
cob; et nomen meum Jahveh non indicavi eis» (Tex. Hebr.). Propter
venerationem hebræi non pronunciabant nomen sacrum Jahveh, sed
loco eius dicebant Adonai, id est Dominus. Et revelatio hujusce no­
minis Jahveh, seu Ego sum qui sum, constituit novam periodum in
historia populi electi, tunc enim Dominus magis ac magis sese ma­
nifestat ut Dominus et Creator omnium. Postea autem David plenius
cognoscens Messiam venturum dicit (Ps. cxvm, 100) : « Super senes
intellexi ». Et denique S. Paulus loquens de mysterio Christi jam
nati, dicit (ad Ephes., in, 5) : « In aliis generationibus non est agni­
tum filiis hominum sicuti nunc est revelatum sanctis Apostolis eius
et Prophetis ». Cf. II·-!!", q. 174, a. 6 : Utrum prophetia crevit per
temporis processum. Ex his textibus a S. Thoma hic citatis clare
apparet quod hic in corpore loquitur de tempore ante mortem Christi
et Apostolorum. Unde hæc secunda pars eins conclusionis sic expri-

DE AIITICULIS FIDEI

8T

mi potest : Ante mortem Christi et Apostolorum eadem fidei doctrina
magis ac magis explicite manifestata est per successivas Kevbi.a•HONES.
Ad Τ'
* 11. Quoad cognitionem explicitam, in Vet. Testamento,
« bona speranda distinctius cognoverunt qui fuerunt adventui Christi
viciniores ». Unde S. Paulus ad Hebr. (xi, 13), dicit de primis fide­
libus, Abel, Henoch, Noe, etc. : « Juxta fidem defuncti sunt omnes
isti, non acceptis promissionibus, sed a longe eas aspicientes et sa­
lutantes et contitentes, quia peregrini et hospites sunt super terram ».
Ad· 2"m. Non fuit profectus in cognitione fidei ex parte Dei
docentis, sed ex parte hominum fidelium, qui sunt discipuli Dei.
Unde ad Galat., m, S. Paulus comparat statum Veteris Testamenti
pueritiæ.
Ad 3am. Cum manifestatio Spiritus datur ad utilitatem com­
munem, ut dicitur I ad Cor., xn : « Tantum dabatur patribus, qui
in Vet. Testamento erant institutores fidei, de cognitione fidei, quan­
tum oportebat pro tempore illo, populo tradi vel nude, vel in figura ».

Ium Dubium: Quid sentiendum est de perfectione fidei antiquo­
rum Patriarcharum et insigniorum Prophetarum? — Crediderunt
mysteria fidei magis explicite quam alii fideles eiusdem, temporis,
sed impossibile est determinare cum certitudine extensionem eorum
fidei explicit». Si vero ut opinantur Augustinus et ,S. Thomas, Moy­
ses viderit Deum per essentiam, per modum transeuntis, sitissimam
cognitionem ipsius Trinitatis habuit. Unde S. Thomas docet (ΙΙ·-ΙΙ“,
q. 174, a. 4) : quod Moyses fuit excellentior omnibus prophetis, see.
illud Deuteron., c. ult. : « Non surrexit Propheta ultra- in Israel, si­
cut Moyses». Et ibidem S. Thomas dicit ad lm: « Visio Moysis fuit
excellentior (quam cognitio Davidis) quantum ad cognitionem divi­
nitatis, sed David plenius cognovit et expressit mysteria Incarna­
tionis Christi». Et ibid, ad 3um S. Thomas explicat verbum Domini
(Matth., xi, 11) : « inter natos mulierum non surrexit major Joanne
Baptista», dicens: «Joannes Baptista pertinet ad Novum Testa­
mentum cuius ministri prœferuntur etiam ipsi Moysi », quasi magis
revelata spéculantes, ut habetur II Cor. (ni, 18) : « Nos vero revelata
facie gloriam Dei spéculantes, in imaginem transformamur, a cla­
ritate in claritatem, tanquam a Domini Spiritu », scii, quia per Chri­
stum data est plenitudo revelationis see. illud Hebr. (i, 1) : « Multi­
faciam multisque modis olim Deus loquens Patribus in prophetis,
novissime diebus istis locutus est nobis in Filio, quem constituit
hæredem universorum, per quem fecit et sæcula... ».
Si vero ponitur quæstio de fide Adae, cf. infra q. 5, a. 1

* o *
2um Dubium : Quomodo post mortem Christi et Apostolorum
quoad explicationem crevit numerus articulorum fidei f

88

DE OBJECTO FIDEI EJÜSQUE MOTIVO

De hoc agitur in resp. ad 4* “° in quo dicitur, ex 8. Paulo ad
Calat., iv, quod tempus Christi et Apostolorum fuit « tempus pleni­
tudinis » in quo scii, data est plenitudo revelationis communis, seu
public». Unde secunda conclusio formulanda est : Post mortem Chri­
sti et Apostolorum crevit quoad explicationem numerus articulorum
fidei, non per novas revelationes sed per Ecclesia· propositiones ma­
gis ac magis explicitas veritatum jam simpliciter revelatarum quam­
vis quandoque in confuso (cf. De Revelatione, 1· ed., I, 185, 3* ed.,
p. 82-86).
Prob. 1° auctoritate Cone. Vaticani (Denz., 1800): «.Neque enim
fidei doctrina, quam Deus revelavit, velut philosophicum inventum
proposita est humanis ingeniis perficienda, sed tanquam divinum
depositum Christi Spons» tradita, fideliter custodienda et infallibi­
liter declaranda. Hinc sacrorum quoque dogmatum is sensus per­
petuo est retinendus, quem semel declaravit sancta mater Ecclesia,
nec unquam ab eo sensu altioris intelligent!» specie et nomine re­
cedendum. «Crescat igitur... et multum vehementerque proficiat,
tam singulorum quam omnium, tam unius hominis quam totius Ec­
clesi», aetatum ac sæculorum gradibus, intelligentia, scientia, sa­
pientia: sed in suo dumtaxat genere, in eodem scilicet dogmate,
eodem sensu eademque sententia » ‘.
2° Prob. ratione theologica data ab ipso Concilio, ibid. Hæc ra­
tio ad tria puncta reducitur, scii. : 1° quia revelatio communis post
mortem Christi et Apostolorum est completa, habetur divinum de­
positum revelationis Ecclesia: traditum; 2° fidei doctrina non est
velut inventum philosophicum humanis ingeniis perficienda; 3“ sed
solum infallibiliter per Ecclesiam declaranda.
P™ Punctum explicite habetur ex damnatione hujusce propo­
sitionis modernistarum a Pio X (Denz., 2021) : « Revelatio objectum
fidei catholic» constituens non fuit cum Apostolis completa». Op­
positum jam in Cone. Vatie. (Denz., 1787) declaratum est, scii.,:
« Hæc porro supernaturalis revelatio... continetur libris scriptis et
sine scripto traditionibus, qu» ipsius Christi ore ab Apostolis ac­
cept», aut ab ipsis Apostolis Spiritu Sancto dictante, quasi tradit»,
ad nos usque pervenerunt » Trid. (Denz., 783). Et communiter do­
cetur quod revelationes privat» non pertinent ad infallibilem doctri­
nam Ecclesi».
S1101 Punctum·: Homines non possunt suo ingenio perficere doctri­
nam Ecclesia: traditam; eam enim adulterarent aut cum ea elementa
fallibilia miscerent; imo etiamsi conclusio theologica ex revelatis
deducta confirmatur infallibiliter ab Ecclesia in damnatione propo­
sitionis contradictori», hæc contradictoria damnatur ut erronea, non
ut hæretica, et proinde conclusio theologica sic confirmata non pro1 Cfr. Denz., 1818 : « SI quis dixerit fleri posse, ut dogmatibus ab Ecclesia
proi>ositls aliquando see. progressum sclentke sensus tribueudus alius ab eo,
quem intellexit et intelllglt Ecclesia, a. s. ». Cfr. Vacant, Études sur le Concile
du Vatican, t. Π, p. 281 ss. contra Guenther.

DE PROGRESSIVA INTELLIGENTIA DOGMATUM

89

prie credenda est propter auctoritatem Dei revelantis. Hoc est motlvuin quo constituitur credendum in se, scii, quia est revelatum
» Deo. Ergo fidei doctrina in se immutabilis est et non perficienda.
»““* punctum est: Attamen quoad nos numerus credendorum
potest augeri prout doctrina revelata magis ac magis explicite pro­
ponitur per magisterium Ecclesiæ; nam doctrina jam a Christo re­
velata non est credenda quoad nos, nisi dum sufficienter proponitur
ni) Ecclesia. Ecclesia autem veritates in S. Scriptura vel Traditione
"intentas magis ac magis explicat, proponit see. magisterium ordi­
narium et postea solemni judicio, ideoque de uno et eodem dogmate
possunt esse plures formulæ magis ac magis explicita). Sic Ecclesia
nowe non nova proponit, v.g. primo dictum est: Verbum caro factum
"ut, postea Verbum Deo Patri consubstantiale homo factum, contra
Arium et Apollinarem.
Confirmatur. — Ita in ordine naturali, prima rationis principia
mugis explicite proponuntur a philosophia quam a ratione naturali,
Item definitiones reales per genus et differentiam sunt magis expli­
citas quam definitiones nominales et vulgares, v.g. definitio thomistica libertatis est magis explicita quam vulgaris definitio, sed non
aliam rem exprimit. Et saepe major labor requiritur ad « venationem
bonæ definitionis», ut aiebat Aristoteles (Post Anal., 1. II, comm.
S. Th., lect. 14-20) quam ad deducendas proprietates ex explicita defi­
nitione. V.g. molinistæ nondum consentiunt cum thomistis quoad
definitionem explicitera libertatis humanæ.
Itaque, per propositiones magis ac magis explicitas Ecclesiæ,
crescit intelligentia rerum fidei, pro tota Ecclesia, cum Spiritus
Sancti assistentia sine nova Revelatione. (Cf. de Groot, Tractatum
De Ecclesia, 1906, p. 309, 373 ss., 780 ; Vacant, Etudes sur le Concile
du Vatican, t. II, 281).
• ♦ ·
3um Dubium : An semper eodem modo fiat hæc explicitatio doctri­
na: fideif — Respondetur negative; fit enim triplici modo, prout agi­
tur aut de dogmatibus principalibus aut de secundariis et prout quæ·
dam obiter aut in praxi tantum revelata sunt.
1° Pro dogmatibus principalibus jam ab initio Ecclesiæ explicite
creditis et formulatis modo populari, hæc explicatio fit per scientilicam propositionem ejusdem dogmatis : v.g. mysterium Trinitatis
primo cognoscitur in formula baptismi, postea definita est con­
substantialitas personarum divinarum contra Arianismum et Macedonianismum.
2° Pro dogmatibus secundariis non nisi implicite in fontibus re­
velationis contentis, progressus fit per explicitam propositionem, v.g.
dogma Immaculatæ Conceptionis B. Mariæ V. erat ab initio impiirite creditum secundum hæc verba : « Ave Maria gratia plena » ; po­
stea Ecclesia definivit hæc verba esse sine rectritione intelligenda,
scii. : anima B. Μ. V. nunquam fuit sub peccato, et sine labe origi­
nali concepta est Mater Dei. — Sed fideles qui olim negaverunt im­

90

DE OBJECTO FIDEI EJUSQUB MOTITO

maculatam conceptionem nesciebant se hanc veritatem actu implicite
credere. Hæc negatio non procedebat ab eorum fide, sed ab eorum
ratione errante.
3° Ea qua: obiter aut in praxi tantum ab initio Ecclesiæ edocta
fuerunt postea magis diserte, ex professo et certo proponuntur : v.g.
validitas baptismi ab hæreticis collati. Multa circa sacramenta reve­
lata sunt, non in aliqua propositione, sed in praxi, in administratione
scii, sacramentorum, et postea explicite consideratur quid requiritur
ad validitatem sacramenti ex parte materiæ, form», ministri, su­
bjecti, et sic multæ propositiones confici possunt, quæ non sunt con­
clusiones theologicæ per modum illationis, sed simplex explicatio
eorum quæ in praxi erant ab initio implicite credita.

*um Dubium i Quamam sunt causes hujusce progressus intelligentice dogmatumf
Respondetur: Causa principalis est invisibilis assistentia Spi­
ritus Sancti. Causæ secundariæ sunt investigatio studiosa theologo­
rum, fidelium devotio. Occasiones sunt plures, v.g. hæreses damnandæ, profectus scientiarum ordinis naturalis, præsertim philosophiae.
♦ · *
5um Dubium : An Ecclesia possit definire tanquam dogma con­
clusionem theologicam (cf. De Revelatione, P. I, 18, 20, 189 sq.).
Respondetur: Plures distinctiones sunt faciendæ:
I
I

1 explicatwum·,
Iscil. per sim­
plicem expli­
cationem ve­
ritatis fidei
theologica 1
per
\
discursum

/ Veritas eequivalenter reve- \
lata.
V.g. Christus est verus
1 homo, habuit animam rai tionalem.
(.Conclusio particularis in
universali revelata, ut I definiri
pars in toto, vel ut sin- ? potest.
gulare in universali.
I
V.g. Abraham contraxit !
I peccatum originale.
i Conclusio ex duobus pm- |
; missis fidei est specifica- i'
Itive revelata.
/

objective illa­
tivum vi con­ Conclusio ex una prœmissa i definiri
nexionis inter
fidei et altera naturali i non potest
proprietatem
est solum virtualiter con- j sed eius neet essentiam,
nexive revelata.
I gatio infal? libiliter
I effectum et
I damnari
causam
I
I potest ut
I
/ erronea.

ΛΝ CONCLUSIONES THEOLOGICÆ SINT DEFINIBILES

91

Discursus explications non affert notionem proprie novam, sed
explicat solum subjectum vel praedicatum propositionis revelatæ,
unde non habetur nova veritas, sed eadem magis explicata, ut defi­
nitio explicat definitum.
Dicitur in hac divisione quod conclusio proprie dicta habetur
per discursum objective illativum, et non solum subjective illativum.
Nam sæpe fiunt discursus subjective illativi ad ostendendum quod
talis propositio æquivalenter continetur in deposito revelationis, v.g.
infallibilitatem Summi Pontificis ex cathedra loquentis in verbis
Domini ad Petrum: «Tu es Petrus et super hanc petram ædificabo
Ecclesiam meam, et portæ inferni non praevalebunt ».
Discursus objective illativus non pervenit ad majorem explica­
tionem eiusdem veritatis, sed ad aliam veritatem simpliciter non re­
velatam cum revelata veritate connexam, quamvis forte de eadem re
ut res est, non ut objectum est.
Resp. 1°. Certum est quod Ecclesia potest definire ut dogma ve­
ritatem æquivalenter revelatam quæ obtinetur per discursum non
illativum, sed explicativum, quia hæc propositio est æquivalenter
revelata aliis terminis, seu formaliter revelata·, v.g. revelatum est
Christum esse verum hominem. Atqui ad veram humanitatem requi­
ritur anima rationalis. Ergo Christus habuit animam rationalem, ut
definitum est contra Apollinarem. Anima rationalis est de definitione
hominis.
2°. Certum est quod propositiones particulares inclusæ in uni­
versali propositione revelata sunt de fide, v.g. « Abraham contraxit
peccatum originale » continetur sub illa generali : « Omnes in Adam
peccaverunt ». Ita communiter theologi, quia hæc propositio parti­
cularis est revelata formaliter-implicite.
3°. Videtur certum, ut ostendunt Salmanticenses (De7'ide,disp. I,
dub. IV, n. 127), quod conclusio theologica per discursum illativum
deducta ex duabus praemissis fidei, sit spccificatlve de fide (scii,
abstractione facta a discursu), et est æquivalenter revelata, quia non
affertur nova notio, et nexus inter praedicatum et subjectum affir­
mari potest propter revelationem formalem.
4°. Certum est quod Ecclesia potest infallibiliter damnare, et
sæpe damnat, ut erroneam negationem conclusionis theologicæ quae
est solum virtualiter cownexwe revelata. Ad hoc enim se extendit
infallibilitas Ecclesiæ ad depositum fidei custodiendum, medio pro­
portionate, nam error in conclusionibus virtualiter connexive reve­
latis ipsas præmissas afficit, obscurat et infirmat ut ostenditur in
tr. De Ecclesia, v.g. apud De Groot, Summa de Ecclesia, 1906, p. 312.
Hæ conclusiones virtualiter connexive revelatæ, quarum negatio ut
erronea damnari potest ab Ecclesia, vocantur a S. Thoma « ea quæ
indirecte ad fidem pertinent» (I
*,
q. 32, a. 4; ΙΙ·-ΙΙ“, q. 11, a. 2),
nam ut ipse dicit ex earum negatione indirecte sequitur negatio ve­
ritatis fidei.
5°. An vero Ecclesia possit non solum sic infallibiliter aliquid
damnare ut erroneum, sed infallibiliter definire ut dogma conclu-

92

DE OBJECTO FIDEI EJUSQCB MOTIVO

sionem theologicam quæ est solum virtualiter revelata, ut proprietas
in essentia, vel effectus in causa, et quæ habetur per discursum
objective illativum.
Resp. Disputatur inter theologos.
1° Vasquez, Suarez, Lugo respondent affirmative. 2° Plerique thomistæ et inulti theologi omnium scholarum negant. 3’ Recenter P. Ma­
rin Sola 1 respondet affirmative si propositio est de ipso Deo, quia
inquit, est eadem realitas divina ac in praemissa fidei, et connexio
est metaphysica; et respondet negative si agitur de creaturis, in qui­
bus proprietas realiter distinguitur ab essentia, ita ut connexio sit
physica et non metaphysica.
Pro communiori sententia thomistarum, quam amplector cum
P. Schultes ’, P. Hugon, principalia argumenta sunt sequentia,
cf. apud thomistas qui eam defendunt, scii. Salmanticenses, De
Fide, disp. I, dub. IV, n. 124, qui citant pro eadem sententia præclaros thomistas Capreolum, Cajetanum, Bannez, Joannem a S. Tho­
ma, qui expresse hoc affirmat initio I" P. ubi tractat de ipsa theo­
logia ut a fide distincta ex suo motivo formali, quod est revelatio
virtualis et non formalis.
Ratio fundamentalis est : quod in isto discursu objective illativo
prcemissa naturaliter nota affert proprie novam notionem et non
solum explicationem subjecti aut praedicati propositionis simpliciter
revelatæ. Ideoque nexus inter subjectum et praedicatum in conclu­
sione non habetur formaliter et unice vi luminis revelationis for­
malis, sed vi luminis revelationis virtualis, quod est motivum for­
male theologiæ non fidei.
Hoc verificatur prœsertim si major sit naturalis, minor vero de
fide, quia in majori exprimitur principium, seu connexio inter pro­
prietatem et essentiam, vel inter effectum proprium et causam ejus.
V.g. « Omne ens intelligens est liberum. Atqui Deus est intelligens. Ergo Deus est liber ». — Supposito quod major hujusce di­
scursus esset sola ratione cognita, conclusio esset solum virtualiter
connexive revelata; tunc esset de eadem re divina quidem, sed de
alia veritate quia verum est formaliter in intellectu. Et hæc est re­
sponsio principalis ad adversarios, et etiam ad P. Marin Sola.
Hæc igitur propositio virtualiter revelata et cognita per discur­
sum objective illativum, non est simpliciter revelata, sed solum
sec. quid revelata, scii, in causa, scii, ut proprietas non in se, sed
in essentia, vel ut effectus non in se simpliciter, sed in causa. Ita
ante creationem creaturae non existebant simpliciter, sed solum in
causa prima. Item antequam S. Thomas deduceret multas conclu­
siones ex principiis Aristotelis, non erant simpliciter manifest»,
sed solum in sua causa virtualiter, nec potest dici quod Aristoteles
eas docuit simpliciter.
1 In suo recenti opere L'Évolution homogène du dogme catholique, 1924
(traduit de l’éspagnol), cap. I et II.
- Cfr. Introductio ad Hist, dogmatum, 1924, p. 131-144.

AN CONCLUSIONES THBOLOGIC2E SINT DEFINIBILES

93

Ideoque hæ propositiones, si non sunt aliunde revelat» aequivalenter in S. Scriptura vel in Traditione, non possunt definiri ab
Kcelesia, sed Ecclesia potest solum earum negationem infallibiliter
diunnare ut erroneam, v.g. quod Christus non habuerit in terra præt<<r scientiam acquisitam et visionem beatificam, scientiam infusam,
ud modum angelorum. Hoc nequit definiri, etsi necessario dedu­
ceretur.
Hsec conclusio sic exprimi potest:
I explicite: definiri potest.
ut pars in toto,
singulare in uni­
formaliter
1
seu simpliciter j
versali, in praxi,
obiter et multa
de sacramentis.
virtualiter
Kwvelatum
seu sec. quid in
causa, et cogni­ de Deo
tum per discur­
> nequit definiri.
sum objective il­
I
lativum saltem de creaturis
ex una præmissa
naturali

i

Notandum quod totum actuale non potest existere sine suis par­
tibus actualibus, v.g. homo sine corpore et anima ; e contrario causa
potest existere sine effectu suo deinde producendo; et essentia v.g.
hominis potest etiam explicite concipi antequam deducatur illative
talis vel talis proprietas ejus.
P. Marin Sola vult quod revelatum virtualiter de Deo sit sim­
pliciter implicite revelatum, quia est eadem realitas divina. Respon­
demus : sed non est eadem veritas, nam veritas est formaliter in in­
tellectu, et veritas revelata est veritas manifestata intellectui hu­
mano, alioquin omnes conclusiones tractatus de Deo uno et Trino
quæ sunt metaphysice deduct®, essent eadem veritas, et omnes pos­
sent definiri ut dogma. Revera quædam ex his veritatibus sunt sim
pliciter revclatæ, aliæ simpliciter deductae de eadem re ut res est,
uon ut objectum est ‘. Juxta nos, Ecclesia si hoc faceret, diceret
1 Nam de eadem re divina quæ est una et eadem ut res est, possunt esse
diversa objecta formalia, non solum diversorum actuum sed diversarum scien­
tiarum, scii, theologiae naturalis, theologiae eacræ, supra quas est fides, et
altius visio beatifica. Hi omnes habitus sunt de eadem re divina ut res est,
non ut objectum est, ut sæpe ait Cajetanus. Objectum enim formale quod
constituitur ab objecto formali quo, sicut lux facit colores esse visibiles in
actu; Ita per motivum formale distinguuntur theologia naturalis, sacra theo­
logia, fides et visio beatifica.
Cf. Revue des Sciences Phil, et Théol., juillet 1925. P. Schultes, Éclaircis­
sements sur l'évolution du dogme, p. 299. Cf. nostrum Do Deo une, p. 43-44,
et p. 45-49.
Neque sufficit quod conclusio sit metaphysice et uon solum physice deducta

94

DK OBJECTO FIDEI EJCSQUE MOTIVO

quid non omnino verum, proponeret ut simpliciter revelatum a Deo
(et ab omnibus credendum propter auctoritatem Dei revelantis) ali­
quid non simpliciter revelatum, sed simpliciter deductum ex reve­
lata veritate, scii, ut proprietas in essentia, vel ut effectus in causa.
Concederem tamen quod si in praedicto discursu illativo major
sit de fide et minor naturalis, tunc sæpe discursus reduci potest ad
explicationem majoris prout minor explicat praedicatum majoris,
aut illud attribuit alicui individuo. V.g. : Christus constituit Petrum
ut indeficiens fundamentum Ecclesiæ docentis. Atqui indeficiens fun­
damentum Ecclesiæ docentis debet esse infallibile. Ergo Christus
dedit Petro infallibilitatem ad doctrinam salutis tradendam.
Brevius: Id quod est solum cum revelatis connexum, nequit dici
simpliciter et proprie revelatum, sed distinguitur a revelato.
Iu"‘ Confirmatur. — Alioquin Ecclesia non solum infallibiliter
custodiret et explicaret depositum fidei, sed perficeret doctrinam
fidei, conderet nova dogmata, nam per definitionem faceret de fide
id quod antea non erat objectum fidei divinæ.
Sacra Theologia quæ est habitus acquisitus ex studio humano,
est valde infra fidem infusam.
i?,un Confirmatur. — Si prima conclusio virtualiter revelata pos­
set definiri, ita etiam secunda ex illa deducta, et centesima, median­
tibus aliis obtenta, et sic semper, et tota Summa theologica quamdiu
syllogismus esset necessarius et metaphysice certus.

Corollarium. — Attente distinguenda est propositio formaliter
implicite revelata, a propositione virtualiter revelata et cognita per
discursum objective illativum. Sed sæpe magnus labor plurium sæculorum requiritur ad transitum de notione confusa, v.g. gratiæ ef­
ficacis aut libertatis, ad notionem explicitam eiusdem rei. Jam gra­
tia intrinsece efficax videtur exprimi in his verbis S. Scripturae:
« Deus operatur in nobis velle et perficere » (Phil., n, 13) ; « Quid
habes quod non accepisti » (I Cor., iv, 7) ; « Cor regis in manu Dei
et quocumque voluerit inclinabit illud » (Prov., xxi, 1). Sed subje­
ctive multi requiruntur discursus ad ostendendum quod aliquid est
æquivalenter revelatum, et quod aliqua definitio (v.g. libertatis) est
bona, see. leges venationis quibus fit transitus a definitione nominali
ad realem. (cf. infra in hoc tractatu q. 2, a. 6).
« · ·

Dubium penultimum. (cf. De Revelatione, I, p. 189; 4* ed. p. 178).
Dum dicitur iu nostro articulo: duo prima credibilia continent
implicite alia posterius revelanda, adverbium implicite sumitur ne
ex revelatis, ut sit certa certitudine divina, nam certitudo metaphysica est
infra certitudinem supernaturalem fidei, nec propositio Ecclesiae pertinet ad
motivum formale fidei; nec doctrina fidei augetur sicut philosophicum inventum.
S. Augustinus et S. Thomas perfecerunt theologiam, non vero fidem Ipsam.
Prolungaretur revelatio, nunc autem est clausa.

AN CONCLUSIONES THBOLOGIC.® SINT DEFINIBILES

95

iu eodem sensu ac dum dicitur: doctrina Christi et Apostolorum
continet implicite omnia dogmata posterius definienda ab Ecclesia.
Resp. non, sed est duplex explicatio seu explicitatio. Etenim
jam in ordine cognitionis naturalis duplex est : scii. Ie Notio entis
netu implicite continet alias notiones philosophicas quæ exprimunt
modalitates entis, nam istae modalitates non sunt extra ens, essent
nihil. E contrario notio alicujus generis, v.g. animalitatis non con­
tinet nisi virtualiter differentias specificas, quæ sunt extrinsecæ;
v.g. rationabilitas est differentia extrinseca animalitatis, dum sub­
stantialitas non est differentia extrinseca entis.
2° Una et eadem notio, v.g. libertatis prius cognoscitur confuse,
postea vero distincte. In hoc invenitur melior analogia progressus
dogmatici quam analogia germinis, quia ad cognitionem pertinet.
Ita est in ordine fidei, scii, est duplex explicatio : 1° Deitas et
Providentia supernaturalis quæ sunt duo prima credibilia, actu im­
plicite continent mysteria supernaturalia posterius revelanda, scii.
Trinitatem, Incarnationem, Redemptionem. Hæc enim mysteria non
sunt extra Deitatem; nec extra Providentiam supernaturalem, sicut
modalitates entis non sunt extra ens. Sic ante mortem Christi et
Apostolorum transitus ab isto implicito ad explicitum fiebat per
novas revelationes.
2” Una et eadem notio prius cognoscitur confuse, postea vero
distincte. Item post Christum v.g. Incarnatio Verbi prius cogno­
scitur confuse et postea distincte see. formulam consubstantialitatis ;
vel plenitudo gratiæ B. Μ. V. prius cognoscitur confuse, et postea
distincte see. formulam immaculat® conceptionis. Item per plures
propositiones explicatur aliquod factum complexum, ut administra­
tio sacramentorum a Christo institutorum.
Unde ante Christum et post Christum est solum explicitatio
duorum primorum credibilium, sed non eodem modo: ante Christum,
per novas revelationes; post mortem Christi et Apostolorum, sine
nova revelatione, per novas declarationes Ecclesiæ.

Ultimum dubium. — Apostoli die Pentecostes aut saltem ante
suam mortem cognoveruntne explicite, non solum duodecim articu­
los fidei in Symbolo fidei contentos, sed omnes propositiones fidei
posterius definiendas per Ecclesiam.
Cf. de hanc re: Vacant, Etudes sur le Cone, du Vatican, 1895,
t. I, p. 378.
1" Certum est quod Apostoli cognoverunt veritates qwe sunt
explicite in deposito revelationis, scii, in Sacra Scriptura et in Tra­
ditione.
Hoc constat ex variis locis S. Scriptura» in quibus dieitur Apo­
stolos dedisse mundo integritatem revelationis, qu® post mortem

96

DE OBJECTO FIDEI EJCSQÜB MOTIVO

Joannie est completa (cf. I Cor., χιι, 28 [cf. Comment. S. Thomæ et
Tabulam auream operum ejus, ad verbum : Apostoli, n. 3] Hebr., vii,
11 sq. ; xii, 27 sq. ; Rom., vm, 2-3; Gal., rv, 4; Ephes., i, 8, 10 [cf.
Comment. S. Thomæ] ; II Cor., ni, 11 ; Joan., xiv, 26 ; xv, 15 ; xvi, 13 ;
II Tint., i, 13, 14; m, 10, 14; Rom., xv, 12; Ephes., π, 20; Coloss.,
n, 7 ; Jud., m, 4).
Item Cone. Trid. et Cone. Vaticanum dicunt revelationem con­
tineri in S. Scriptura et in Traditionibus ab Apostolis acceptis. Et
die Pentecostes veriflcata est in eis prophetia Christi relata apud
Joan, (xvi, 12) : « Adhuc multa habeo vobis dicere ; sed non potestis
portare modo. Cum autem venerit ille Spiritus veritatis, docebit vos
omnem veritatem ». Die enim Pentecostes, sicut Apostoli acceperunt
donum linguarum, ita etiam gratias gratis datas ad docendum, quæ
vocantur a S. Paulo (I Cor., xn, 8) : fides, sermo sapientia: et sermo
scientiæ. (cf. S. Thomam, Ι·-ΙΙ", q. 111, a. 4).
2° Probabilius tamen non ipso die Pentecostes cognoverunt omnes
veritates qua: sunt explicite in deposito revelationis, sed tempore
sequenti etiam plures ex illis veritatibus eis manifestate sunt. Sic
post Pentecosten S. Petrus visione didicit vocationem Gentium ad
baptismum (Actibus Apost., x, 10-34). Item S. Joannes probabilius
solum post Pentecosten cognovit ea quæ in Apocalypsi scripsit.
3° Temerarium esset existimare cognitionem infusam Apostolo­
rum inferiorem fuisse scientia acquisita Patrum et theologorum
(cf. S. Th. in Epist. ad Ephes., i, 8). Cognoverunt in luce eminentissima ipsa principia doctrinæ Christiana, ut ex eorum Epistolis con­
stat, et de his principiis vividam et in sua simplicitate altissimam
contemplationem habuerunt. Cognoverunt Jesum de visu, conversa­
tione quotidiana melius quam critici hodierni, sicut familiares Napoleonis eum vivide cognoverunt, melius quam eruditi qui nunc me­
morias eius temporis perlegunt. Hoc explicatur præsertim ex eo quod
magni contemplativi, ut S. Joannes a Cruce, habent de mysteriis
fidei altiorem cognitionem in confuso, quam multi theologi qui ex
memoria retiuent omnes propositiones damnatas circa hoc mysterium.
Facillimum est quidem legere apud Denzinger omnes proposi­
tiones definitas et errores damnatos circa Incarnationem et Redem­
ptionem, sic habetur perfecte cognitio litteræ doctrinæ catholicae,
sed sic legendo materialiter Denzinger non habetur spiritus hujusce
doctrinæ, ad hoc requiritur fides donis illustrata, ut fuit v.g. in
S. Joanne a Cruce, in S. Catharina- Senensi, et a fortiori, in altiori
gradu in Apostolis præsertim in S. Petro, in S. Paulo, in S. Joanne.
Ex eorum doctrina procedit tota theologia tanqnam ex fonte
altissimo descendunt flumina.
Sic legitur in vita S. Thomæ, quod pluries S. Paulus ei apparuit
nocte ad explicandos textus difficillimos epistolarum suarum. Con­
templatio simplex sæpe est multo ditior quam discursus valde com­
plexus de eadem re; contemplatio infusa eo altior est quo simplicior,
sic appropinquat ad contemplationem coelestem.

DB FIDE APOSTOLORUM

97

4” Attamen sec. Suarezium *, Lugonein ’, Franzelin forte Deus
non manifestavit Apostolis contingentes applicationes principiorum
fidei ulterius ab Ecclesia declarandas in decursu temporum. Alii te­
nent quod Apostoli per scientiam infusam modo altiori sine discursu
etiam has applicationes cognoverunt (cf. Cajet, et Joannem a S. Tho­
;
*
ma
cf. in opere Mélanges thomistes, 1923, art. P. Lemonnyer: Les
Apôtres comme Docteurs de la foi d’après S. Thomas). S. Thomas
dicit Apostolos fuisse doctrina superiores Moyse, et sancto Joanne
Baptista, superiores omnibus Christianis et veniunt statim post Chri­
stum 4 et B. Μ. V., tanquam Ecclesice fundamenta, primatum tenent
quoad fidem, spem, caritatem et charismata seu gratias gratis datas,
donum linguarum, sermonem sapientiæ, scientiæ, prophetiam, etc.
(cf. S. Thomam, in Ep. I Cor., xii, 28, lect. 3, et in Ep. ad Rom.,
vin, lect. 5).

□ e fide Sancti Joseph et vita ejus abscondita.

Quoad fidem et eminentiam sanctitatis Sancti Joseph, cf. ar­
ticulum S. Joseph in Diet, de Théol. Catholique.
In variis documentis ibid, citatis, præsertim in Encyclica Leo­
nis XIII, Quam pluries, 5 august. 1889, dicitur, quod sine dubio
Sanctus Joseph ut sponsus B. Maria» V. plus quam omnes alii sancti
‘ De Fide, dlsp. II, sect. 6, n. 18.
S De Fide, dlsp. Ill, sect. B, n. 71, 72.
• De divina traditione, *2 ed., tb. 23, schollon, p. 293.
* Cf. Cajetanum In nostro art. 7 et Joannem a· S. Thoma, De Fide, disp. VI,
a. 2, n. 20, qui tenent quod Apostoli habuerunt scientiam Infusam emlnentlssimam de rebus fidei. Joannes a S. Th. alt: « Caeterum ego existimo quod
Apostoli cognoverunt, per cognitionem Infusam, veritates quae modo theologi
per discursum sunt assecuti, pertinentes ad declarationem mysteriorum fidei,
et loquor de veritatibus, non de opinionibus, quibus falsum subesse potest ».
Antiqui distinguebant tres motus contemplationis : 1° motum rectum, omnino
directum, v.g. sicut ad ascensionem montis; 2° motum obliquum, in forma
spira:, sicut ad commodiorem ascensionem ejusdem montis; 3” motum circula­
rem, quasi In culmine montis aut sicut aquila volans elrcularlter in magna
altitudine super montem, cf. II·-!!··, q. 180, a. 6.
Cognitio infusa Apostolorum præsertim S. Joannls et S. Pauli est contem­
platio circularis, et se habet ad theologiam acquisitam, sicut motus circularis
ad motum obliquum, aut sicut circulus ad polygonum in eo inscriptum. Pollgonus cujus latera semper multiplicantur nunquam fit circulus, nec ad ejus
simplicitatem attingere potest. Contemplatio circularis est multo altior quam
theologia acquisita. Ideoque non confundenda est hæc alta contemplatio Infusa
quodammodo confusa, cum quadam doctrina communi omnium scholasticorum,
quæ conservaret solum minimum servatum a nomlnallstis, v.g. ab Occam. Hoc
non esset circulus, sed accederet ad quid Infimum et nullius valorls. E contra
hæc scientia Apostolorum citatur ut miraculum ordinis Intellectualis a S. Tho­
ma I Contra Gentes, c. 6, par. 1.
» Expositio super Mattheum, III, circa medium.
7 — gabrigov-lagbasok

- De virtutibus theoloaicts.

98

DE OBJECTO FIDEI EJ USQUE MOTIVO

appropinquavit ad supereminentem sanctitatem qua B, Maria V.
omnes alios sanctos superat.
Hoc verum est præsertim de gratia sanctificante et de caritate
8. Joseph, sed ut ostendit 8. Thomas, Ι··ΙΙ”, q. 66: omnes virtutes
præsertim infusæ, ut proprietates gratiae sanctificantis, sunt aequa­
les proportionaliter in eodem justo, ac, secundum verba S. Thomæ,
« æqualiter crescunt in homine, sicut digiti manus ». Sunt enim par­
tes seu functiones eiusdem organismi spiritualis, ad quem pertinent
etiam septem dona cum caritate connexa.
Proinde Sanctus Joseph habuit in terris fidem vivam proportionatam suæ caritati, item dona intellectus et sapienti» in gradu pro­
portionate, proinde altissimam contemplationem quamvis simplicis­
simam præsertim mysterii Incarnationis, (cf. Bossubt, Panegyr. de
S. Joseph)
In hoc superavit etiam Apostolos in vita sua abscondita. Atta­
men non habuit speciales gratias quas accepit v.g. 8. Joannes Εν.
ad scribendam Apocalypsim et probabiliter nunquam habuit in
via visionem beatam etiamsi 8. Paulus eam extraordinarie habuerit,
per modum transeuntis, ut doctor gratiæ. De hoc tamen parum lo­
quitur S. Thomas, quia medio ævo cultus S. Joseph nondum erat
ita diffusus sicut nunc.
Missio secreta S. Joseph superabat etiam missionem Apostolo­
rum et requirebat majorem gratiam, ut ostenditur a Suarezio in
111““, q. 29, a. 8, sect. 1, quia hæc missio non solum pertinebat ad
ordinem gratiæ, sed relationem habebat ad ordinem hypostaticum.
Unde Suarez dicebat: est igitur saltem pia opinio theologice
probabilis quod Sanctus Joseph post B. Maria V. est primus omnium
sanctorum, in gratia et in gloria. Ita etiam Gerson, 8. Bernardinus
Senensis, et a sasculo xiv hæc sententia fit communis, invenitur
apud 8. Theresiam, S. Franciscum Sa-lesium, S. Alphonsum ; et
sanctionem accepit in Encycl. Quam pluries Leonis XIII.
Sic hæc sententia magis ac magis fit nunc doctrina communiter
recepta· in Ecclesia. (Diet. Théol., art. cit., col. 1516).

Thesis scribenda est de S. Joseph:
1" De eius missione specialissima, unica.
2° De eius supereminenti sanctitate.
3° De eius patrocinio in Ecclesia universali.
4° De cultu eius, prout superat cultum aliorum sanctorum.

> Cf. Bossuet : « Les ApOtres ont reçu Jésus pour le manifester au monde,
Saint Joseph l’a reçu pour le taire et pour le cacher » (Panégyrique de S. Jo­
seph), et. S. Franciscum Salesium; Gerson; Isldonun Isolanls O. P., Summa
de donis S. Joseph, novu editio, Rom», 1887; Ch. Sauvé, Joseph intime; C. Léplcler, Tractatus de Sancto Joseph.

DE BNUMBBAMONE AKTICULORU FIDEI

99

Art. VIII. — UTRUM ARTICULI FIDEI
CONVENIENTER ENUMERENTUR.

Hic articulus scribitur ad determinandum numerum articulorum
Hdei qui sunt in symbolo, nam quidam dicunt: sunt quatuordecim,
alii duodecim. Et insuper sunt quædam difficultates solvendæ, v.g.
quare non sit sermo de Eucharistia inter articulos fidei.

Responsio S. Thomæ est quod convenienter quatuordecim ponun­
tur : septem articuli pertinentes ad Divinitatem et septem articuli
pertinentes ad humanitatem Christi.
Deus unus. 1.
( Pater. 2.
Deus Trinus ) Filius. 3.
i
f Spiritus Sanctus. 4.
quoad
;
quoad
esse
naturæ. Creatio. 5.
divinitatem
j
in l quoad esse gratiæ. Sanctificatio
' operibus]
animarum. 6.
suis I quoad esse gloriæ. Resurrectio carArticuli
\
'■
nis, vita æterna. 7.
fidei
De Incarnatione seu conceptione Christi. 1.
i De nativitate eius de Maria Virgine. 2.
I De Passione eius, morte et sepultura. 3.
quoad
humanitatem I De descensu ad inferos. 4.
De resurrectione. 5.
Christi
De ascensione eius. 6.
, De secundo adventu et de judicio. 7.

S

(

Quidam vero distinguunt duodecim articulos fidei, sex perti­
nentes ad Divinitatem, et sex ad humanitatem Christi, quia reducunt
ad unum tres articulos Trium personarum; sed distinguunt articu­
lum de glorificatione in duos, scii, de resurrectione carnis et de vita
æterna. Insuper quoad humanitatem Christi articulum conceptionis
et nativitatis conjungunt in unum, scii. Incarnationis, sed ut ait
S. Thomas ad 3, distingui possunt prout est specialis difficultas in
unoquoque, sicut in qualibet Persona Trinitatis.
Catechismus Concilii Trident, sequutus est S. Thomam distin­
guendo diversos articulos pro unaquaque persona divina. Attamen
numeravit duodecim articulos, conjungens articulum de Unitate Dei,
cum articulo de Deo Patre creatori, et pariter conjungens in unum
conceptionem Christi et eius nativitatem. Sic sequutus est litteram
Symboli explicandam.
Secundum hunc catechismum : « Symbolum Apostolorum in tres
potissimum partes ita distributum videri, ut in una divinee naturæ
prima persona et mirum creationis opus describatur (unus articu-

100

DB OBJECTO FIDEI EJUSQÜE MOTIVO

lus ‘), in altera secunda persona et humante redemptionis mysterium
(sex articuli’), in tertia tertia item persona, caput et fons sancti­
tatis nostræ variis et aptissimis sententiis concludatur (quinque ar­
ticuli 3) ».
Hi omnes articuli reducuntur generaliter ad tria mysteria, scii.
Trinitatis, Incarnationis, et Redemptionis. Sic ad mysterium Trini­
tatis reducuntur quatuor articuli de Deo uno et Trino ; ad mysterium
incarnationis reducuntur duo articuli de Christi conceptione et na­
tivitate ex B. Μ. V. ; ad mysterium Redemptionis reducuntur sex
articuli de 1’assione Christi, de descensu ad inferos, de eius resur­
rectione, ascensione, secundo adventu, de sanctificatione animarum,
resurrectione carnis et vita seterna.
Supremum omnium mysteriorum est mysterium S. Trinitatis
et omnia alia ab illo procedunt et ad illud convertuntur, quasi ad
summam circuli partem :
S. Trinitas

Omnia procedunt a- Deo et ad Deum convertuntur, primo mani­
festatur Pater in creatione, sic ei appropriatur omnipotentia, item
manifestatur in prima elevatione supematurali, qua filii eius ado­
ptivi sumus.
Postea manifestatur Filius in Incarnatione, Redemptione, in Ec­
clesia et sacramentis, praesertim in Eucharistia.
Denique manifestatur Spiritus Sanctus in sanctificatione pro­
gressiva animarum usque ad vitam unitivam cum Deo et ad vitam
seterna m.
* Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, faetorem coeli et terra.
’ Et in unum Deum .Tesum Christum, Filium Dei unigenitum, qwl conceptus
est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, passus, crucllixus, sepultus, descendit
ad Inferos, resurrexit tertia die, ascendit ad coelos, inde venturus est judicare
vivos et mortuos.
’ Credo In Spiritum Sanctum Dominum, vivificantem, S. Ecclesiam, remis­
sionem peccatorum, carnis resurrectionem, vitam- œternam.

DE PROPOSITIONE ARTICULORUM FIDEI

101

Sic mysterium Trinitatis est omnium altissimum et quoad nos
obscurissimum, sed cum fiet nobis evidens, sub lumine gloriæ, tunc
ipso facto alia mysteria supernaturalia quæ ab illo essentialiter de­
pendent, erunt nobis evidentia. Nunc sumus discipuli, credentes
propter auctoritatem Dei revelantis, est progressiva initiatio ad
scientiam divinam, et jam in obscuritate fidei contemplamur con­
nexionem mysteriorum cum supremo.
Quidam volunt ad unum reducere mysteria Incarnationis et Re­
demptionis, sed dici potest: est specialis obscuritas in mysterio Re­
demptionis sive ex parte Christi quoad merita eius, v.g. conciliatio
summi doloris et gaudii, conciliatio perfectæ libertatis Christi et
impeccabilitatis eius, pariter quoad nos conciliatio gratiæ divinæ et
libertatis nostræ.
Confirmatur prædicta explicatio solutione objectionum.
Ad 1"“‘. Sub articulo unitatis continentur ea quæ rationem su­
perant circa Providentiam supernaturalem et omnipotentiam. Unde
articulus de unitate est de unitate Dei auctoris gratiæ, dum unitae
Dei auctoris naturæ non est articulus fidei, quia est quid demon­
strabile, sed est præambulum fidei.
Ad 2mu. Omnipotentia autem Dei includit quodammodo omnium
scientiam et providentiam, quæ non explicite enumerantur in Sym­
bolo. Non enim Deus posset omnia facere quæ vellet in istis infe­
rioribus, nisi ea cognosceret et gubernaret.
Ad 3ltm convenit distinguere tres articulos, sec. Tres Personas
divinas, quia est specialis difficultas pro unaquaque, et fuerunt spe­
ciales hæreses, v.g. hæresis Arii contra Filium, Macedonii contra Spi­
ritum Sanctum. Item speciales difficultates habent conceptio Christi
et eius nativitas.
Ad
circa personam Patris non multiplicantur articuli, qui»
Pater non mittitur sicut Filius et Sanctus Spiritus.
Ad 5’“n. Filio appropriatur infusio doni sapienti», Spiritui
Sancto infusio caritatis.
Ad 6'ulu. Eucharistia quoad eius effectum continetur sub sancti­
ficatione animarum ac effectibus gratiæ, et Eucharistia, ut miracu­
lose continens Christi corpus, continetur sub omnipotentia.

Art. IX. — UTRUM CONVENIENTER ARTICULI FIDEI IN
SYMBOLO PONANTUR, SEU IN SYMBOLUM ALI­
QUOD REDICANTUR.
Symbolum est vox græca ex βυμβάλλειν duo significans. 1° Col­
lationem plurium rerum in communi ; 2" Signum quo milites ab aliis
distinguuntur vel quo in contractibus veteres utebantur. Hoc utrum­
que symbolo fidei convenit. Et similiter ex hoc apparet convenientia

102

DB OBJECTO FIDEI EJÜSQUE MOTIVO

redigendi diversos articulos fidei in aliquod symbolum, ut fecerunt
Apostoli, et postea Patres in Cone. Nicæno.
Ratio convenientiæ hujusce coadunationis est: 1’ ut articuli
fidei facilius possent omnibus proponi et memoria teneri; 2° ut fide­
les dignoscerentur per unius fidei professionem.
S. Thomas ad 6U™ loquitur non solum de Symbolo Apostolorum,
sed de Symbolo Patrum Nicœnorum, quod fuit declarativum prioris,
contra Arium negantem divinitatem Verbi. Deinde hoc Symbolum
Nicænum auctum est in Concilio Constantinopolitano contra Eunomium negantem processionem Spiritus Sancti et contra Macedonium
negantem eius divinitatem. Tertium quod dicitur <S. Athanasii, fuit
postea ab Ecclesia receptum.
Ad 2"m. Plura Symbola proponuntur occurrentibus hæresibus,
prout quædam oportuit distinctius explicari, ut munirentur fideles
contra hærcticorum versutias. Sed in omnibus Symbolis eadem fidei
docetur veritas.
Ad 3“'“. In Symbolo melior est hæc redactio : « credo Sanctam
Ecclesiæ Catholicam» quam ista: «credo in Sanctam Ecclesiam»,
quia Ecclesiæ propositio non est motivum fidei, sed solum conditio.
Cf. Diet, de thiol, oath., art. Symboles, Origines historiques, valeur
dogmatique (A. Michel).

Art. X. — UTRUM AD SUMMUM PONTIFICEM PERTINEAT
FIDEI SYMBOLUM ORDINARE.

Respondetur affirmative sicut ad eum pertinet congregare Con­
cilium generale, et sic probatur: quia ad Summum Pontificem per
tinet finaliter determinare ea quae sunt fidei, ut ab omnibus incon­
cussa fide teneantur. Ad eum enim, ut dicitur in Decretalibus, refe­
runtur majores et difficiliores Ecclesiæ quæstiones.
S. Thomas hanc rationem fundat in hoc verbo Domini ad Pe­
trum apud Luc. (χχπ, 32) : « Ego autem rogavi pro te, ut non de­
ficiat fides tua; et tu aliquando conversus confirma fratres tuos » ‘.
(Durante Passione non defecit interna fides Petri, sed externa fidei
confessio). Et huius ratio est, addit S. Thomas, « quia una fides debet
esse totius Ecclesia:, sine schismate. Quod servari nequit nisi quæstio fidei exorta determinetur per eum qui toti Ecclesiæ præest ».
Nunc infallibilitas Romani Pontificis est solemniter definita in
Cone. Vaticano (sess. IV, cap. 4). Est infallibilis quando ex cathedra
loquitur ut supremus Doctor Ecclesiæ, cuius definita sententia irre­
tractabilis est et irreformabilis etiam ante consensum Ecclesiæ do­
centis vel Concilii universalis (cf. Denz., 1839). Romanus Pontifex
ex cathedra loquens see. promissionem Christi nunquam erravit in
i Erat oratio Christi efficax sec. eius voluntatem consequentem, cf. Ill1™,
q. 21, a. 4.

DE PROPOSITIONE ARTICULORUM FIDEI

103

rebus fidei et morum· (Denz., 1836). Unde recte dicitur fidei propu­
gnator, cuius munus est fidei veritates definire et defendere (ut di­
citur in II Cone. Lugdunensi, a. 1274; Denz., 466); quæ definitiones
nunquam fiunt in detrimentum scienti» (Denz., 1679, 1712), quidquid
dicant rationalist® aut semirationalistæ.
Sic terminatur I· quæstio de objecto fidei et de eius duabus con­
ditionibus. Hoc objectum formale quod est Veritas prima in essendo;
objectum formale quo est Veritas prima in dicendo, cui infallibiliter
et supernaturaliter fidelis inhæret credendo simul Deo revelanti et
Deum revelatum.
Præsupponuntur duce conditiones: ex parte objecti: propositio
Kcclesiæ quæ est regula proxima fidei ; ex parte subjecti : judicium
de evidenti credibilitate mysteriorum fidei.
Ipsa mysteria sunt non visa et nequeunt demonstrari, sed sunt
evidenter credibilia.

QUÆSTIO II.
DE ACTU

INTERIORI

FIDEI

Post considerationem objecti fidei, agendum est de his quæ speciflcantur ab isto objecto, scii, de actu fidei et postea de habitu seu
de ipsa virtute infusa, quæ est principium actus et quæ per eum
cognoscitur.
Actus autem fidei est vel internus vel externus, scii, confessio
fidei. Quoad actum internum sunt decem articuli, qui dividuntur in
tres partes.
1· Pars : Quid sit credere (a. 1) et quot modis dicatur, scii, credere
Deo, Deum, et in Deo (a. 2).
2· Pars : De necessitate actus interioris fidei (ab art. 3° ad 8lml incl.),
scii, utrum ad salutem necessarium sit credere: 1° veritates
supernaturales; 2° veritates naturales religionis; 3’ credere
aliqua explicite; 4° utrum ad credendum explicite omnes æqualiter teneantur; 5’ utrum sit de necessitate salutis habere fi­
dem explicitam de Christo; 6° de Trinitate.
3‘ Pars : De merito actus fidei; Utrum sit actus meritorius (a. 9) ;
utrum ratio humana diminuat meritum fidei (a. 10).

Art. I. — UTRUM CREDERE SIT CUM ASSENSIONE COCITARE.
Status quæstlonls. — Hic articulus est ad explicandam defini­
tionem actus interni fidei datam a S. Augustino in 1. I De Praedesti­
natione sanctorum, c. 2, scii. « credere est cum assensione cogitare »
seu ut constat ex contextu Augustini, credere est revelata a Deo
cogitare cum assensione inevidente, sed tamen firma.
Est quædam difficultas: 1’ quidem, quia si credere est cogitare,
importat quamdam inquisitionem : coagitare ; atqui Damascenus di­
cit: « fides non est inqnisitivus assensus». 2" Assentire videtur per­
tinere ad voluntatem, atqui fides est in intellectu, prout objectum
eius est. verum.
Responsio S. Thomæ est: Proprium est credentis, ut cum as­
sensu cogitet.
1° Probatur ipsa auctoritate Augustini, quæ auctoritas ex se sola
affert argumentum proprium et probabile in theologia. Cf. I·, q. 1,

QUID SIT CREDERE

105

a. 8, ad 1’"“: « Auctoritatibus doctorum Ecclesiæ (sacra doctrina
utitur) quasi arguendo ex propriis, sed probabiliter. Auctoritate
S. Scripturæ utitur proprie ex necessitate argumentando. Auctori­
tate philosophorum utitur quasi extraneis argumentis et probabi­
libus ».
Dico ex sola auctoritate S. Augustini habetur argumentum theo­
logi® probabile et proprium; non dico certum.
Vitanda est in hoc exaggeratio Jansenistarum, quorum damnata
est hæc propositio (Denz., 1320) : « Ubi quis invenerit doctrinam iu
Augustino clare fundatam, illam absolute potest tenere et docere,
non respiciendo ad ullam Pontificis Bullam ».
Aliud est si agitur de doctrina S. Augustini approbata per Ec­
clesiam, v.g. incorporata in ÏI Cone. Arausicano, quod plures con­
tinet textus ad litteram ex Augustino desumptos.
Item si agitur de unanimi consensu Patrum de doctrina fidei,
hic consensus praebet theologo argumentum theologice certum. (Cf.
De Groot, De Ecclesia, 1906, p. 785).
2° Ratione theologica ostenditur hanc definitionem Augustini
esse veram definitionem actus fidei, sive agatur de fide divina, sive
de humana.
Notandum est quod definitio alicuius rei non . habetur per de­
ductionem demonstrativam, sed potius per inductionem comparati­
vam et per divisionem generis. Aristotelee ostendit enim in 1. II
Post. Anal, quod definitio reaJis per genus et differentiam non de­
monstratur, quia est fundamentum demonstrationis proprietatum,
sed obtinetur per divisionem descendentem generis supremi, et ascen­
dentem inductionem comparativam, in qua comparatur res definienda
cum similibus et cum dissimilibus; hæc venatio dirigitur a conceptu
confuso rei definiendæ expresso in definitione nominali.
Nunc actus credendi comparandus est cum similibus actibus qui
sunt videre, scire, opinari.
In prima parte articuli ostenditur quod cogitare dicitur tri­
pliciter :
Considerare communiter, quod etiam iu visione et
scientia invenitur.

I
Cogitare
tripliciter
dicitur

Considerare cum quadam inquisitione, antequam per­
veniatur ad certitudinem visionis, ita Augustinus
dicens: « Verbum Dei est sine cogitatione Dei, nam
statim videtur et videt, scii, cogitatio est motus
intellectus deliberantis, nondum perfecti per ple­
nam visionem veritatis.
Actus virtutis cogitativœ, quæ est cum memoria sen­
sitiva supremus sensus internus circa singularia
agenda, et est in homine id quod est æstimativa in
brutis.

106

DB ACTU INTERIORI FIDEI

His suppositis ostenditur quod credere est cogitare (2° modo)
cum assentione.
In secunda parte articuli est simul divisio generis judicii et in­
ductio comparativa. Hæc duo reduci possunt ad syllogismum non
illativum sed explicativum, scii. :
Credere est quidem firmiter adlwerere veritati revelatæ (in quo
convenit cum scire et intelligere), sed tamen 7wbo cognitio non est
perfecta per manifestam visionem (in quo credere convenit cum opi­
nione). Atqui hæc omnia convenienter sic exprimuntur: « cum as­
sensione cogitare». Ergo bona est definitio data ab Augustino: sic
enim distinguitur credere, ab omnibus aliis actibus intellectus qui
sunt circa verum et falsum; scii, sic methodice invenitur (sed non
proprie demonstratur) definitio actus fidei per genus et differentiam
specificam.
In hac definitione « cogitare » est quasi genus, conveniens simul
opinioni et inquisitioni scientificæ ; « cum assensione » est quasi dif­
ferentia specifica, quâ credere distinguitur ab opinione, et quia re­
manet cogitatio, credere distinguitur etiam a· scientia, nam in scien­
tia cogitatio inquisitiva desinit dum mens pervenit ad evidentiam
rei demonstratæ.
Sed dici potest etiam « assentire cum cogitatione », cf. II
-II “,
*
q. 2, a. 2 : « Credere est actus intellectus assentientis vero ex impe­
rio voluntatis ».
Quænam est ista inquisitio cogitationis? — Ad I,hra respondetur :
« Est inquisitio eorum per quæ inducitur homo ad credendum, puta
quia dicta sunt a Deo et miraculis confirmata ». Remanet etiam co­
gitatio circa ipsum mysterium, v.g. quomodo Deus possit esse simul
unus et trinus, non est evidentia connexionis inter subjectum et
prædicatum.
Quomodo simul sint cogitatio inquisitiva et firma adhæsio? —
Firma adhæsio non necessario sequitur ex cognitione facti revela­
tionis, nec ex consideratione mysterii obscuri (v.g. praedestinationis)
quod potest superbis displicere. Ad 3““" respondetur: «intellectus
credentis determinatur ad unum, non per rationem, sed per volun­
tatem, et ideo assensus hic accipitur pro actu intellectus see. quod
a voluntate determinatur ad unum ». Scii, est libertas non solum
exercitii (seu libertas considerandi vel non considerandi), sed est
libertas specificationis (scii, aut volo credere, aut nolo credere my­
steriis praedestinationis et æternitatis poenarum, imo etiam volo co­
nari ad discredendum, quia quædam mysteria, ut æternitas poena­
rum, sunt nimis obscura et pluribus displicent). Unde « credere est
actus intellectus see. quod movetur a voluntate ad assentiendum ».
Eadem doctrina longius exponitur in qu. De Veritate, q. 14, a. 1.
Cf. De Revelatione, I, 443. Hic articulus de Veritate sic resumitur :
ut bene appareat venatio definitionis actus fidei per divisionem ge­
neris et per inductionem comparativam. Credere pertinet ad judi-

QUID SIT CKEDERB

107

cium, non ad simplicem apprehensionem, nec ad ratiocinium. Sed
quoad judicium potest esse quadruplex status mentis. Sic:

sine certitudine

sine majori inclinatione ad unam
partem, dubium, vel judico quod
dubitandum est.
cum majori inclinatione ad unam
partem, opinio, sed cum formi­
dine errandi in obliquo.

Judicium
formandum l
.
., . t immediata (intuitio
ab evidential
principiorum).
vel
eum
certitudine
.·
formatum
objecti i mediata (scientia).
intellectus assentit seu de- ■ a voluntate (fides), quia objectum
terminatur ad,
est inevidens, sed bonum est as­
unum
sentire dictis alicujus testis,
propter auctoritatem eius.
Td quod proprium est in actu fidei est quod « assensus et cogi­
tatio sunt quasi ex cequo; dum in scientia, cogitatio inducit ad as­
sensum et assensus quietat » ita ut non sit amplius cogitatio seu
inquisitio. In opinione vero est cogitatio inquisitiva, sed sine as­
sensu firmo. In opinione enim, major inclinatio ad unam partem et
formido errandi non debent esse ex æquo, sed debet praevalere in­
clinatio ad adhærendum. Sic propositio minus probabilis non est
serio probabilis in conflictus probabilioris.
Legere art. De Verit., q. 14, a. 1.... « Intellectus credentis dici­
tur esse captivatus, quia tenetur terminis alienis et non propriis
(II Cor., x, 5) : “ in captivitatem redigentes omnem intellectum in
obsequium Christi ”. Inde etiam est quod in credente potest insur­
gere motus (indeliberatus) de contrario hujus quod firmissime tenet,
quamvis hoc non accidat in intelligente nec in sciente ». Hoc valet
pro fide humana et pro divina.
Sed actus fidei prout est sub imperio voluntatis excludit dubium
deliberatum, quod jam esset peccatum contra fidem, et recessus ab
eius motivi infallibili, scii, a prima Veritate revelante, cui infallibiliter et supernaturaliter debemus sub influxu gratiæ inhærere,
etiam inter tormenta martyrii.
In commentario nostri articuli, ad 3”n, explicari posset quæ·
nam pia motio voluntatis requiritur ad actum fidei, et quæ non in­
venitur in his qui resistunt praedicationi evangelicæ etiam visis mi­
raculis. Sed hoc clarius erit post explicationem articuli sequentis
post quem statim exponi possunt duo ultimi aiticuli hujusce quæstionis scii, de merito actus fidei, ut postea longius sit sermo de
quæstione de necessitate actus credendi ad salutem, quæ hodie ma­
gis evolvitur.

108

DB ACTO INTERIORI FIDEI

Art. II. — UTRUM CONVENIENTER DISTINGUANTUR ACTUS
FIDEI PER HOC QUOD EST CREDERE DEO,
CREDERE DEUM, CREDERE IN DEUM.

Status quæstionis. — Hic articulus ponitur ad explicandam hanc
distinctionem quæ legitur apud Augustinum in libro De Verbis D.ni,
Sermo 61 et super Joan., tr. 29, a medio. Difficultas est: 1° Quia
tunc, ut videtur, essent plures actus, v.g. ad credendum Deum Tri­
num oporteret simul aliis actibus credere Deo et credere in Deum·;
actus fidei esset igitur triplex, videtur e contra esse notitia simplex
et non discursiva, ut supra dictum est. 2° Credere Deo invenitur in
quolibet actu fidei, ergo non distinguitur ab aliis actibus fidei.

Conclusio est: Convenienter credere distinguitur sic tripliciter
prout unus et idem actus fidei tripliciter se habet ad objectum fidei,
diversimode consideratum (ex corp. art. ad ΓΗη).
Prob, sic ratione theologica:
Actus cuiuslibet potentiæ vel habitus accipitur see. ordinem ad
unum objectum. Atqui objectum fidei potest tripliciter considerari
scii, relate ad intellectum : 1’ ut est objectum materiale; 2° ut est
motivum formale; et 3’ relate ad voluntatem ut est finis. Ergo unus
et idem actus dicitur:
—· credere Deum (quoad objectum materiale creditum vel formale
quod) ;
— credere Deo (quoad objectum formale quo) ;
— credere in Deo (quoad finem motus voluntatis imperantis actum
fidei).
Clarius :
objectum materiale: Credere Deum revela­
tum·, v.g. Deum esse Trinum, esse Aucto­
i ex parte
rem gratiæ.
' intellectus
Credere
motivum formale : Credere Deo revelanti.
I ex parte voluntatis quæ refertur ad Veritatem primam
\
sicut ad finem : Credo in Deum.
Et sic servatur distinctio Augustini et cessant difficultates.

Confirmatur per solutionem objectionum.
Ad 4™1 explicatur quomodo Veritas prima ad voluntatem refer­
tur, secundum quod habet rationem finis. Quia scii, voluntas movet
intellectum et alias vires animæ in finem, et sec. hoc ponitur actus
fidei « credere in Deum ». Hæc motio voluntatis actum fidei impe­
rantis vocatur pia motio de qua mox tractabimus agendo de merito

QUID SIT CREDERE DEO, DEUM, IN DEUM

109

actus fidei. — Notandum est quod credere in Deum, tendendo in eum
sicut in ultimum finem, non invenitur nisi in actu fidei vivae, impe­
rato a caritate, ut est in justis. Attamen fideles qui sunt in statu
læccati mortalis et ideo sine caritate, conservando fidem infusam,
ut infra dicetur, imperfecte, sed vere credunt in Deum, non quidem
in Deum super omnia efficaciter dilectum, sed in Deum qui dedit
verba vitee aeternœ et repromisit credentibus aeternam beatitudinem.
Hi peccatores vident quod bonum est credere Deo, sed non diligunt
efficaciter Deum super omnia.
A.d ;flln notatur quod dum infidelis dicitur credere Deum, prout
admittit naturaliter probationem eaùstentiœ Dei, non est idem as­
sensus, quia non est idem motivum formale. Insuper generaliter in
infidelium cognitione de Deo sunt multi errores, unde hic dicitur
quod « non vere Deum credunt ».
Notandum est cum Cajetano in q. 1, a. 1, η. XI, quod ex prae­
senti articulo valde confirmatur id quod dicimus circa art. l'“n pri­
ni® quæstionis, scii, quod fides infusa immediate sine discursu adhae­
ret suo motivo formali, uno et eodem actu quo credit mysterium re­
velatum. Sic Veritas prima revelans, seu Auctoritas Dei revelantis,
scii. Dei Auctoris gratiæ concreditur, seu creditur simul cum ipso
mysterio revelato, v.g. Trinitatis vel Incarnationis. Unico actu sim­
plici, fidelis per fidem infusam credit Deo revelanti et Deum reve­
latum (scii. Deum Trinum) ei in Deum, prout finis hujusce actus
intellectualis a voluntate determinatus est Deus. Hoc non intellexit
Suarez qui multiplicavit tres actus.
Unde in corpore nostri articuli, agendo de motivo formali fidei,
S. Thomas dicit : « formale objectum fidei est Veritas prima (reve­
lans) cui inheeret homo, ut propter eam creditis assentiatur ». Inh®ret scii, supernaturaliter et immediate, non mediante discursu (me­
diantibus solum speciebus intelligibilibus), alioquin hoc motivum
formale non esset motivum formale immediate specificans fidem in­
fusam, sed attingeretur mediante alio motivo formali, quod esset
principium naturaliter notum istius discursus, v.g. evidentia veracitatis divin® naturaliter not®, conjuncta cum evidentia miraculi.
Sic fides infusa amitteret et suam essentialem supernaturalitatem et suam summam certitudinem, sed certitudo eius resolveretur
formaliter in certitudine morali de existentia miraculorum aliorum que signorum quibus confirmatur revelatio.
Cajetanus in nostro art. refert aliquam objectionem Durandi,
qui dixit : « Credere Deo et Deum » sunt quidem unus et idem actus,
sed « credere in Deum » importat duos actus qui procedunt a duobus
habitibus, scii, a fide et a caritate, nam significat: credendo et
amando ire in Deum.
Desponsio Cajetani est: unus et idem numero actus procedit a
virtute imperante et a virtute a qua elicitur, v.g. actus castitatis
religios® est actus unus procedens simul a castitate, a religione et
a caritate; item «credere in Deum», quando est actus a caritate
imperatus (scii, actus fidei vivæ), est unus numero see. rem, quamvis
a duobus proveniat habitibus subordinatis. Item tenemus quod con-

110

DE ACTU INTERIORI FIDEI

templatio infusa procedit quoad substantiam a fide infusa, quoad
modum penetrationis a dono intellectus et quoad gustum a dono
sapientiae. Hoc pluries scripsimus. P. de Guibert nobis tribuit oppo­
sitam sententiam, quam nunquam defendimus.

Corollarium. — Perfecte credere in Deum supponit caritatem,
sed imperfecte credere in Deum potest esse sine caritate. Perfecte
credere in Deum supponit caritatem quia credere in Deum eet cre­
dendo tendere in Deum sicut in ultimum finem, propter quem volu­
mus credere. Et ideo solus justus perfecte credit in Deum, nam in
solo justo actus credendi est imperatus a voluntate tendente in Deum
super omnia efficaciter dilectum.
Sed fideles qui sunt in statu peccati mortalis, quamvis imper­
fecte, vere tamen credunt in Deum, ut patet ex C. Trident., sess. 6,
can. 28 (Dbnz., 838) : « Si quis dixerit amissa· per peccatum gratia,
simul et fidem semper amitti, aut fidem, quæ remanet, non esse ve­
ram fidem, licet non sit viva, aut eum qui fidem sine caritate habet,
non esse Christianum, a. s. ». Fideles peccatores imperfecte credunt
in Deum, quia non in Deum super omnia efficaciter dilectum : atta­
men vere credunt in Deum, quia credunt prout bonum est credere
Deo qui dedit verba vitæ aeternæ et repromisit credentibus beatitudinem.
Actus fidei potest esse sine caritate, scii, in peccatore, tunc de­
terminandum est quid sit pia motio voluntatis ad aetum fidei requi­
sita prout distinguitur et a caritate et a spe. Cf. infra, q. 6, a. 2.
Hæc autem quæstio tangitur in fine praesentis quaestionis, scii,
art. 9, et 10 ubi agitur de merito actus fidei. Unde claritatis gratia
transimus exceptionaliter ad istos duos articulos, ut longius tractetur
postea quæstio de necessitate actus fidei ad salutem. Nonnisi per
accidens interverto ordinem articulorum, quia per se optime ordi­
nati sunt a S. Thoma, normaliter enim agendum de merito alicuius
actus postquam de eius necessitate ad salutem.
Art. IX. (anticipatus) — UTRUM CREDERE SIT MERITORIUM.
Status quæstionis. — Difficultas est: 1° Quia actus fidei potest
esse sine caritate, quæ est principium meriti; 2° Quia nec scire nec
opinari est meritorium, ergo nec credere, quia est medium inter
scire et opinari; 3° Quia vel habetur sufficiens inductivum ad cre­
dendum et tunc non est meritum, vel non habetur tunc est levis cre­
dulitas non meritoria.
Responsio tamen est : Actus fidei potest esse meritorius. Non
dicitur quod sit semper meritorius, quia in peccatoribus non est
meritorius.
1’ Probatur auctoritate S. Scriptura}. (Hebr., xi, 33) : « Sancti
per fidem adepti sunt repromissiones », quod non esset, nisi credendo

AN CREDERE SIT MERITORIUM

111

mererentur. Citari possunt plures alii textus S. Scriptui·®, quos
citat Faucher, in sua editione Sumina theol.
2° Probatur auctoritate Conciliorum. : C. Arausicanum II, can. 5
(Denz., 178); C. Trident., sess. 6, cap. 6 (Denz., 798); C. Vaticanum,
sess. 3, cap. 3, can. 5 (Denz., 1791, 1814), in quo ultimo loco legitur:
« Si quis dixerit assensum fidei Christian® non esse liberum, sed ar­
gumentis human® rationis necessario produci, aut ad solam fidem
vivam quo per caritatem operatur (Gal., v, 6) gratiam Dei necessa­
riam esse, A. S. ». Ergo actus fidei viv® est meritorius ut liber et
ex caritate. Hoc est contra Hermes, et antea damnata est propositio
I’ici Mirandulani sub Innoc. VIII (Denz., 736) scii, assensum fidei
esse probabiliter necessarium et non liberum scii. : « Non est in po­
testate hominis credere articulum fidei esse verum quando placet,
et credere eum esse falsum, quando sibi placet ». Damnata est hæc
propositio ut erronea et hæresim sapiens. Superbus enim quandoque
negat, etiam visis signis revelationis, mysteria prædestinationis et
æternitatis poenarum, prout ei non placent. Eis e contrario assentit
justus quandoque cum maximo merito inter vehementes tentationes.
3° Probatur ratione theologica sic :
Actus est meritorius prout procedit a libero arbitrio, sub impe­
rio caritatis. Atqui actus fidei est actus intellectus assentientis veri­
tati divinee sub imperio voluntatis liber®, quae potest per caritatem
perfici. Ergo actus fidei potest esse meritorius et est meritorius in
justo. Nulla est difficultas:
Major explicata est supra, ubi de merito, I“-II“, q. 114, a. 3 et 4.
Minor supra probata est q. 1, a. 4: fides est de non visis, obje­
ctum ejus non sufficienter movet, ideo assensus est in potestate no­
stra seu liber non solum quoad exercitium, sed quoad specificatio­
nem ; possum, etiam visis miraculis, dicere non volo credere, etiam
nolo credere, imo volo conari ad discredendum, quia quædam my­
steria, ut æternitas poenarum, mihi displicent.
Ad 1’““. Actus fidei non est meritorius nisi ex caritate proce­
dat ; ita etiam adveniente caritate, actus natur® ut comedere, bibere,
fit meritorius prout subjacet libero arbitrio ; hi actus fiunt meritorii,
in quantum sunt voluntarii et ordinati per caritatem ad Deum super
omnia efficaciter dilectum.
Ad 2um. Assensus scienti® non est meritorius quia est neces­
sarius et non liber; sed consideratio actualis rei scit® est libera,
possum enim considerare vel non considerare, et considerare hoc vel
illud, tunc h®c consideratio libera fit meritoria si ex caritate pro­
cedit. Sic docere philosophiam vel theologiam est quid meritorium
dum fit ex caritate et etiam ex obedientia.
In fide utrumque, scii, considerare et assentire subjacet libero
arbitrio, et ideo quandum ad utrumque actus fidei potest esse me­
ritorius.
Opinio potest esse meritoria præsertim ex parte considerationis,
v.g. adhærere alicui opinioni S. Thom®, propter Deum. Item adhae­

112

DE ACTU INTERIORI FIDEI

rere 24 propositionibus ex S. Thoma extractis et a S. Congregatione
Studiorum propositis.
Ad 3““. Qui credit, habet sufficiens inductivum ad credendum,
non ad sciendum, ergo remanet meritum et quoad considerare, et
quoad assentire. Legere.

Art. X. (anticipatus) — UTRUM RATIO INDUCTIVA AD EA
QUAE SUNT FIDEI MINUAT MERITUM.
Status quæstionls. — Aliis verbis : an fides carbonarii sit magis
meritoria quam fides theologi? — Difficultas quæstionis apparet ex
argumentis ad invicem oppositis, quæ sunt initio articuli. Etenim:
1° S. Gregorius dicit : « Fides non habet meritum, cui humana ratio
praebet experimentum » ; 2° Quia ratio inductiva ad credendum mi­
nuit obscuritatem fidei; proinde rationem virtutis; 3° Quia perse­
cutio aut tentatio contra fidem auget meritum fidei ; in nocte obscura
spiritus, eunt magnæ tentationes contra fidem, magnæ obscuritates,
sic augetur meritum fidei; ergo per oppositum ratio inductiva ad
credendum minuit meritum fidei.
Attamen ex altera parte in I Petri (ni, 15) dicitur : « Parati
semper ad satisfactionem omni poscenti nos rationem de ea quæ in
vobis est spe ». Scii, fideles semper debent esse parati ad responden­
dum incredulis propter quœnam motiva mysteria fidei sunt evidenter
credibilia. Non autem ad hoc induceret S. Petrus, si per hoc minue­
retur meritum fidei.
Quomodo igitur solvere problema, et conciliare auctoritates et
rationes quæ videntur ad invicem oppositæ. Opus est distinctione, et
recta distinctione ad semitam veritatis inveniendam. Legere ar­
ticulum.

Solutio S. Thomæ est: Ratio humana inducta ad credendum
minuit meritum fidei, si se habet antecedenter ad voluntatem cre­
dendi (quasi ingrediendo in motivum formale assentiendi) ; non vero
si hæc ratio humana se habet consequenter, imo tunc est signum
majoris meriti.
1» Pars probatur: Credere est meritorium prout homo libere
assentit revelatis non propter rationem humanam, sed proper aucto­
ritatem divinam. Atqui dum ratio humana inducta se habet antecedeuter, quasi ingrediendo in motivum formale assentiendi, homo
non assentit unice propter auctoritatem divinam. Ergo sic minuitur
meritum fidei.
Major habetur ex supra dictis.
Minor est evidens : casus est « quando aliquis non haberet vo­
luntatem, aut saltem promptam voluntatem ad credendum nisi ra­
tione humana induceretur ». V.g. legitur (apud Joan., xx, 19) quod

DE MERITO ACTUS FIDEI

113

post resurrectionem suam Jesus apparuit Apostolis, absente Thoma,
et ostendit eis manus et latus: «Thomas autem unus ex duodecim,
qui dicitur Didymus, non erat cum eis quando venit Jesus. Dixerunt
ergo ei alii discipuli: Vidimus Dominum. Ille autem dixit eis: Nisi
videro in manibus eius fixuram clavorum et mittam digitum meum
in locum clavorum, et mittam manum- meam in latus eius, non- cre­
dam·. Et post dies octo, item Jesus apparuit iisdem præsente Thoma,
et dixit ei : Infer digitum tuum huc et vide manus meas, et affer ma­
num tuam et mitte in latus meum, et noli esse incredulus, sed fidelis.
Respondit Thomas, et dixit ei : Dominus meus et Deum meus. Di­
xit ei Jesus: Quia vidisti me Thoma, credidisti, beati qui non vi­
derunt et crediderunt ». (Cf. Commentarium S. Thomæ in Joan.,
cap. xx, et in III·, q. 55, a. 5, ad 3m). Item Christus dixerat (apud
Lucam, xxiv, 25) discipulis euntibus ad castellum nomine Emmaus :
« 0 stulti et tardi corde ad credendum in omnibus quæ locuti sunt
prophets ». Item (apud Matth., xiv, 31): «Jésus ambulans super
aquas dixerat Petro : Veni. Petrus ambulans super aquam timuit et
clamavit: Domine salvum me fac, et continuo Jesus ait illi : Modicæ
fidei quare dubitasti? ». — Item (Matth., vi, 30) : « Si autem foenum
agri... Deus sic vestit, quanto magis vos modicæ fidei? ». — Item
(Matth., vin, 26): «Discipuli erant in navicula cum Jesu, advenit
tempestas, et Jesus dormiebat. Tunc discipuli suscitaverunt eum,
dicentes: Domine, salva nos, perimus. Et dixit eis Jesus: Quid ti­
midi estis, modicæ fidei? ». — Item ad discipulos (Matth., xvi, 8) :
« Quid cogitatis intra vos, modicæ fidei, quia panes non habetis? ».
Ex his variis exemplis apparet quid vult dicere S. Thomas? —
Non vult dicere quod homo debeat credere sine evidentia credibili­
tatis; dixit enim antea, q. 1, a. 4, ad 2: « Non enim crederet, nisi
videret mysteria esse credenda, vel propter evidentiam signorum, vel
propter aliquid hujusmodi ». Sic semper motiva credibilitatis debent
prœcedere tempore actum fidei, ut quis prudenter credat. Sed non
debent ingredi in motivum formale assensus, a-lioquin minueretur
meritum fidei; non debent esse ratio adhæsionis, nam motivum for­
male fidei infusæ est unice auctoritas Dei revelantis.
Unde motiva credibilitatis debent se habere ad actum fidei ante­
cedenter see. prioritatem temporis, non vero antecedenter causalitate. Aliis verbis, ut recte ait Billuart: « Si motiva credibilitatis se
habeant antecedenter (ut causa) ad assensum fidei, id est, si illum
causent per modum rationis formalis sicut divina veritas, ita ut
propter illa assentiam sicut propter divinam auctoritatem, minuunt
meritum fidei. Id est si motiva credibilitatis concurrant in- eodem
genere causai ad actum fidei, minuunt eius meritum, quia in hoc
consistit meritum fidei quod intellectus motus a voluntate se subiic.iat Deo revelanti, seu credat propter solani auctoritatem seu veracitatem Dei, quæ est illius objectum formale quo seu motivum ».
In hoc casu enim homo est modicæ fidei, in eius assensu inve­
nitur quasi permixtio auri et plumbi, scii, eius assensus est quasi
duplex, partim procedit ex fide infusa eiusque motivo formali; par
lim ex ratione naturali et motivo humano. Et forsitan hæc permixtio
8 —

Garrigou-Lagrangf - De virtutibus theologicis.

114

DE ACTU INTERIORI FIDEI

(lega, alliage) sæpe invenitur in nostra fide, et non totaliter exclu­
ditur nisi per purificationem passivam spiritus, in qua, contra tentationes adversus fidem, magnum meritum fidei invenitur prout
anima tunc purissime credit propter solam auctoritatem- Dei reve­
lantis, non obstantibus tentationibus, non obstante maxima obscu­
ritate mysteriorum, v.g. prædestinationis. Hæc obscuritas tunc au­
getur non solum propter vehementes tentationes dæmonis, sed prout
anima tunc magis penetrat profunditatem seu altitudinem horum
mysteriorum ; sub isto aspectu hæc obscuritas est transluminosa, seu
provenit ex nimia « luce inaccessibili in qua Deus habitat » ut
dicitur I Tim. (vi, 16). Hoc debuisset melius intelligere Lugo qui
admisit fidem discursivam in cuius motivo formali ingreditur pro­
positio Ecclesiæ miraculis confirmata.

1um Corollarium. — Purificationes passivœ spiritus deseriptæ a
S. Joanne a Cruce in suo mirabili opere « Nox obscura », augent et
valde meritum fidei, prout fidem liberant ab omni permixtione, et
in tota sua eminentia quoad nos statuunt motivum formale fidei,
essentialiter supernaturale, quod tunc quasi experimentaliter appa­
ret immensuratim altius motivis credibilitatis. Auctoritas enim Dei
auctoris gratiæ, cui supernaturaliter et infallibiliter pura fides adhæret, superat sine mensura rationalem evidentiam miraculorum.
Quando animæ. contemplutivæ sunt in his purificationibus passivis
spiritus, non valde juvarentur si eis diceretur : « faveas legere bonam
apologeticum » ac si assensus fidei resolveretur formaliter in eviden­
tiam miraculorum ; hoc esset descendere ad ordinem inferiorem.
Oportet eis dicere: orandum est, postulanda est gratia actualis ef­
ficax ad firmissime et supernaturaliter credendum, dicendo : « Do­
mine adjuva incredulitatem meam... » (Marc., ix, 23). Hoc etiam
dicendum est animabus quæ veniunt ad nos dicentes: «pater meus
recenter mortuus est sine absolutione, et mysterium prædestinationis
mihi apparet incredibile ». Altius assurgendum est orando, postu­
lando per Christum et B. Mariam V. gratiam actualem fidei et refu­
gium in Veritate prima ac simul in isto refugio invenitur « pax quæ
exsuperat omnem sensum et custodit corda nostra et intelligentias
nostras in Christo Jesu » (Phil., iv, 7).
Cf. in præsenti articulo resp. ad 3°m de merito fidei inter per­
secutiones, vel tentationes aut similes difficultates. Sed persecutiones
non augent meritum nisi occasionaliter augeant voluntatem prom­
ptam adhærendi auctoritati Dei revelantis.
2um Corollarium. — Si per oppositum hoc motivum formale fidei
non amplius movet ad assensum, quamvis aliquis assensus revelatis
remaneat, tollitur totaliter meritum fidei.
Ita in dæmonibus quia, ut infra dicetur, q. 5, a. 2, ad lm : « Dæmonum fides est quodammodo coacta ex signorum evidentia, et ideo
non pertinet ad laudem voluntatis ipsorum, quod credunt ». Item
ad 2™ et 3m.

DE MERITO ACTUS FIDEI

115

Ita etiam in hœreticis formalibus, qui retinent quædam dogmata
tantum, eis adhærendo solum propter aliquod motivum humanum,
ex proprio judicio et propria voluntate.
In fide vero informi, quæ donum Dei est, ut infra dicetur, q. 6,
a. 2, non est meritum deficiente caritate, sed remanet motivum for­
male fidei et pius credulitatis affectus seu appetitus boni credentibus
repromisi, ut mox dicemus.
Confirmatur luna prima pars conclusionis, ex analogia cum pas­
sione antecedenti. Etenim, ut supra dictum est, Ι·-ΙΙ", q. 24, a. 3,
ad l“n, et q. 77, a. 6, ad 2m : « Passio antecedens electionem in vir­
tutibus moralibus diminuit laudem et meritum virtuosi actus, nam
homo actus virtutum moralium debet exercere propter judicium ra­
tionis et non propter passionem » ; v.g. debet defendere patriam,
propter bonum commune patrue, et non propter passionem odii con­
tra inimicos.
Si nulla est passio antecedens causaliter, seu movens ad actum
virtutis et fiat actus unice propter motivum virtutis, tunc est per­
fecte meritorius dummodo ex caritate procedat; si e contra minui­
tur influxus motivi virtutis et prævalet motivum passionis, tunc mi­
nuitur meritum, et in fine tollitur. Purificatio autem passiva sensuum
ordinatur ad liberandas virtutes morales ab omni admixtione motivi
imperfecti.

2“ Pars conclusionis est: Si ratio humana se habet consequenter
ad voluntatem credentis, non minuit meritu/m fidei, sed est signum
majoris meriti; sicut passio consequens virtutem.
Probatur. Tunc enim homo habet promptam voluntatem ad cre­
dendum, diligit veritatem creditam, et ex isto sancto amore movetur
ad quœrendas rationes eorum quæ sunt fidei. Est « fides quaerens
intellectum » ut aiebat S. Anselmus.
Ita fecerunt sancti theologi, et Cone. Vatie. (Dbnz., 1796), di­
cit: «Ratio quidem fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quœrit,
aliquam, Deo dante, mysteriorum intelligentiam earnque fructuosis­
simam assequitur,· tum ex eorum, quæ naturaliter cognoscit, analo­
gia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine .hominis
ultimo; nunquam tamen idonea redditur ad ea perspicienda instar
veritatum, quæ proprium ipsius objectum constituunt ». — Etenim
ut hic dicitur ad 2ll,n : « Rationes istæ non snnt demonstrative sëd
removent impedimenta fidei, ostendendo non esse impossibile quod
in fide proponitur ». Nequidem positive probatur intrinseca possi­
bilitas mysteriorum supernaturalium, sed solum ostenditur quod nul­
lus intellectus potest eorum possibilitatem intrinsecam improbare.
Item motiva credibilitatis non minuunt meritum fidei ; nam non
causant assensum per modum rationis formalis, sed inducunt tantum
intellectum ut «■edat propter solam auctoritatem divinam. « Sic,
ait Billuart, motivum formale fidei retinet totum suum influxum et
est causa adaequata assensus fidei, sicut dum magister proponit di-

UC

DE ACTU ΙΝΤΕΒΙΟΚΙ FIDBI

scipulo principia, discipulus aesentit principiis propter eorum veri­
tatem evidentem, et non propter propositionem magistri, quamvis
necessaria fuerit propositio magistri ut discipulus intelligeret et
apprehenderet principiorum veritatem ». Ita Samaritani ad mulie­
rem dixerunt : « Jam non propter tuam loquelam credimus, ipsi enim
audivimus et scimus quia hic est vere Salvator mundi » (Joan., rv, 42).
Cf. Comment. S. Thomæ ad Joann.
Confirmatur ex analogia passionis consequentis.
Etenim, nt supra dictum est (Ι·-Π“, q. 24, a. 3, ad lm), passio
■consequens virtutem non minuit meritum, sed est signum promptio­
ris voluntatis, v.g. in Christo dum ejecit venditores e templo (Matth., xxi, 12-13) : « Mensas numulariorum et cathedras vendentium
columbas evertit et dixit eis: Scriptum est: Domus mea domus
orationis vocabitur ; vos autem fecistis illam speluncam latronum ».
O]>ortet quandoque, ait Cajetanus, sibi imperare tantam iram con­
sequentem, nec plus nec minus.
Sic dicitur (in Ps. nxvni, 10) : « Zelus domus tuæ comedit me ».
Item : « Irascimini et nolite peccare » (Ps. iv, 5). Sic sanctus zelus
differt a sectarisme et a fanatisme, quia est ardor fidei et caritatis;
differunt inter se sicut passio antecedens et consequens.
Corollarium. — Non oportet confundere sectarismum cum sancta
firmitate fidei, nec liberalismum cum vera caritate, quæ nunquam
obliviscitur jura Dei super omnia, super proximum diligenda. Nec
confundendum est studium semirationalisticum v.g. S. Scripturae
cum sacro studio mysteriorum fidei, nec sapientia hujus mundi cum
sapientia quæ desursum venit.
Ium Dubium: An demonstratio praambulorum fidei diminuat
meritum fidei. Kesp. ad 2°> in fine: hæc demonstratio diminuit ra­
tionem fidei, non tamen rationem caritatis, per quam voluntas est
prompta ad ea credenda etiamsi non esset demonstratio, ergo non
diminuit meritum.

2um Dubium : — An ad assensum fidei etiam in peccatore requi­
ratur pia motio voluntatis?
Responsio est affirmativa.
1° Probatur ex £>'. Scriptura. (Ad Phil., i, 29) : « Vobis datum
est pro Christo non solum ut in eum credatis, sed etiam ut pro illo
patiamini ». Ad Rom. (x, 10) dicitur : « Corde creditur ad justitiam »
id est ut explicat S. Thomas in hanc Epist. : voluntate movente in­
tellectum ad credendum. In sacra enim Scriptura cor pro voluntate
snmi solet. Insuper dicitur (ad Nph., n, 8) quod « fides est donum
Dei » et remanet fides etiam amissa caritate. Ergo ad credendum
requiritur pia motio voluntatis.
2“ Probatur ex Traditione præsertim ex August, dicente in tr. 26
in Joan. : « Intrare quisquis ecclesiam potest nolens, accedere ad
altare potest nolens (scii, quia coactus), sed credere non potest nisi

DK PIO MOTIONE VOt-CXTATtS

U7

volens ». Cum insuper credere Deo sit quid pium, requiritur ad cre­
dendum pia motio voluntatis etiam in peccatore.
3° Probatur ex Cono. Arausicano (Dbnz., 178) contra Semipelagianos : « Si quis sicut augmentum, ita etiam initium fidei, ipsumque credulitatis affectum, quo in eum credimus, qui justificat im­
pium, ... non per gratia: donum, id est per inspirationem Spiritus
Sancti corrigentem voluntatem nostram ab infidelitate ad fidem, ab
impietate ad pietatem, sed naturaliter nobis inesse dicit, Apostolicis
dogmatibus adversarius approbatur...: “Fides Dei donum est”
(Ephes., ii, 8) ».
Item (Dbnz., 736) contra Picum de Mirandula: «Assensus fidei
est liber et per eum homo obsequium præstat Deo ». — Cone. Vatic(cf. Denz., 1791) : « Eemo evangelicœ pro:dicationi consentire potest,
sicut oportet ad salutem consequendam, absque illuminatione et
inspiratione Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavitatem in consen­
tiendo et credendo veritati. Quare fides ipsa in se, etiamsi per cari­
tatem non operetur, donum Dei est et actus eius opus ad salutem
pertinens, quo homo liberam præstat ipsi Deo obedientiam gratiæ
eius, cui resistere posset, consentiendo et cooperando. (Item η. 18141.
Insuper in Trident, (n. 808) declaratum est quod fides non amittitur
quolibet peccato, sed sola infidelitate; hinc potest esse sine caritate
et sine spe, et tamen adhuc est donum Dei, contra Quesnell, 1302,
1401, 1407 et Hermes n. 1791.
4" Probatur ratione theologica necessitas hujusce piæ motionis
voluntatis ex q. 1, a. 4, et q. 2, a. 1, ad 3™.
Quando intellectui proponitur objectum obscurum et supema­
turale, requiritur ad credendum voluntatis motio, quæ pia dicitur
ratione supernaturalitatis eius. Atqui ita est quando proponuntur
mysteria fidei seu Evangelium. Ergo nemo potest Evangelio credere,
ut oportet ad salutem, sine pia motione voluntatis.
Major est certa: ratione obscuritatis objecti quod non sufficien­
ter movet intellectum, requiritur voluntatis motio non solum quoad
exercitium sed quoad specificationem. Et ratione supernaturalitatis
hujusce objecti requiritur quod ipse actus fidei specificatus ab isto
objecto sit supernaturalis, et quod ipsa voluntas credendi sit super­
naturalis. Etenim actus voluntatis specificatur a suo objecto, et est
eiusdem ordinis, unde non possumus sino gratia velle aliquid essen­
tialiter supernaturale, scii, velle credere supernaturaliter.
Minor est certa ex praedictis. Ergo. Cf. infra (q. 4, a. 4) : utrum
eadem numero sit fides formata et informis; (et q. 6, a. 2) : utrum
fides informis sit donum Dei, ibid, ad 3'“ dicitur : « Datur aliquando
homini a Deo quod credat, non tamen datur ei caritatis donum ».
V.g. : aliquis catechumenus habens attritionem sine contritione ha­
bet fidem sine caritate. Et ibid, dicitur: «Ille qui accipit a Deo
fidem absque caritate, non simpliciter sanatur ab infidelitate, quia
non removetur culpa praecedentis infidelitatis, sed sanatur sec. quid,
ut scii, cesset a tali peccato». Cajetanus ibid, dicit: «Et hæc nota
propter baptizatos in peccato mortali et propter hæreticos quando-

118

DE ACTU INTERIORI FIDEI

convertuntur ad fidem cum peccato mortali. Infunditur siquidem
tunc a divina liberalitate fides sine caritate subjecto disposito ad
fidei et non caritatis susceptionem ; sicut materiæ dispositae ad
substantiam animæ et non ad opera eius infunditur anima, ut patet
in amentibus ab utero ».
Breviter solvuntur objectiones contra necessitatem hujusce mo­
tionis.
1* Objectio: Videtur quod ad fidem humanam non requiritur
motio voluntatis, ergo nec ad fidem divinam.
Respondetur: Nego antecedens, prout fides humana distinguitur
ab opinione et excludit formidinem errandi, absque evidentia objecti.
Insuper actus fidei divinæ longe firmior et difficilior est quam actus
fidei human®, unde in difficilioribus et singulariter extraordinariis
non raro dicimus : Non possum credere; nisi videro, non credam,
aut nonnisi cum formidine erroris opinamur.
Instantia: Sed dæmones credunt (ex Ep. Jacobi, n, 19). Atqui
non credunt ex pia motione voluntatis. Ergo.
Respondetur: Credunt non fide infusa et divina propter aucto­
ritatem Dei revelantis, sed fide acquisita ut quodammodo coacti ab
evidentia signorum, (cf. infra q. 5, a. 2).
Instantia: Sed voluntas non potest movere intellectum quoad
specificationem, sed solum quoad exercitium, nam ab ipso intellectu
movetur quoad specificationem.
Respondetur: Voluntas nequit movere intellectum quoad speci­
ficationem, quando objectum est evidens, concedo; quandoque obje­
ctum est obscurum et circa illud voluntas bene vel male afficitur,
nego. Ex hoc enim quod est bene vel male affecta exsurgit inter eam
et hoc objectum relatio convenientiae vel disconvenienti®, et sic ap­
paret intellectui quod bonum est pro voluntate sic disposita movere
ad adhærendum huic objecto obscuro, v.g. bonum est credere Deo
non obstante obscuritate mysteriorum. Hic influxus voluntatis quoad
specificationem physiologice explicatur per principium Aristotelis
qualis unusquisque est, talis finis videtur ei conveniens (Eth., III,
c. 5, n. 17, lectio 13).

3um Dubium : Quomodo pius credulitatis affectus differt ab actu
caritatis vel spei.
Respondetur (contra Semipelagianos) : Convenit cum illis prout
est quid liberum et supernaturale, ex Cone. Arausic. (Denz., 178):
« pius credulitatis affectus et initium fidei est a Deo ». Item convenit
cum illis prout est circa aliquod bonum supernaturale. Sed contra
Jansenistas differt a caritate, alioquin in statu peccati mortalis non
posset elici actus fidei. Unde damnata est hæc propositio Jansenistarum (Denz., 1302) : « Quando in magnis peccatoribus deficit omnis
amor, deficit etiam fides; et etiamsi videantur credere, non est fides

DB PIO CREDULITATIS AFFECTU

119

divina, sed humana». Item damnatae sunt istae Quesnellii (Dbnzinunii, 1401): «Fides non operatur nisi per caritatem»; (1402): « Fides non est absque amore et fiducia » ; (1407) : « Totum deest pecca­
tori quando ei deest spes, et non est spes in Deo, ubi non est amor
Dei ».
Quodnam est igitur objectum hujusce pii credulitatis affectus
■ quo procedit pia motio. Hic pius credulitatis affectus est comptairntia quœdam non erga bonitatem divinam in se, quod requiritur
nd amorem caritatis, nec erga Deum eius auxilio possidendum, quod
requiritur ad spem, sed erga summam Dei veracitatem. Et vi huius
affectus voluntas determinat intellectum ad firmiter assentiendum
sine formidine errandi. Objicit Quesnell: sed non credimus inimico
nostro. Respondetur: quid prohibet quod credam inimico quem
aliunde veracem reputo?
Insuper Deus non est inimicus animæ peccatoris, sed est pec­
cator qui est inimicus Dei (cf. De Revelat., I, p. 444). Unde ad mi­
nus hic pius credulitatis affectus est complacentia erga summam
Dei veracitatem, complacentia movens ad credendum, quia bonum
est credere testimonio quod variis signis apparet ut divinum. Sed
insuper in isto pio credulitatis affectu (etiamsi non sit spes)
est affectus ad bonum oredentibus repromissum. Unde S. Thomas
dicit (in q. De Verit., q. 14, a. 1) : « Movemur ad credendum dictis,
in quantum nobis repromittitur, si crediderimus, prœmium aeternœ
vitae, et hoc præmio movetur voluntas ad assentiendum his quæ
dicuntur » quamvis sint obscura. (Cf. etiam De Veritate, q. 14, a. 2,
ad 10) : « Inchoatio fidei est in affectione in quantum voluntas de­
terminat intellectum ad assentiendum his quæ sunt fidei, sed illa
voluntas neque est actus caritatis, neque spei, sed quidam appetitus
boni repromissi ».
Actus spei addit firmitatem supra hunc appetitiim boni repro­
missi et habet aliud motivum formale, scii. Deum auxiliantem. Spes
enim, ut infra dicetur, est plus quam desiderium rei amabilis, est
motus appetitus ad bonum arduum cum exspectatione, et motivum
eius debet esse auxilium proportionatum, sic motivum formale spei
infusæ est Deus auxilians. Communiter dicitur : hoc desidero adhuc,
sed non amplius firmiter spero.
Sic est in credentibus appetitus boni repromissi. Hic pius cre­
dulitatis affectus, de quo loquitur Cone. Arausicanum (Denz., 178)
exprimi videtur in his verbis Petri ad Jesum : « Domine, ad quem
ibimus? verba vitæ aeternœ habes. Et nos credimus» (Joan., vi, 69).
.Jesus dixerat ibid. : « Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et
biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis ». Multi vero
audientes ex discipulis eius, dixerunt : « Durus est hic sermo, et quis
potest eum audire? ». Sciens autem Jesus apud semetipsum quia mur­
muraverunt de hoc discipuli eius, dixit eis : « Verba qua> ego locutus
sum vobis spiritus et vita sunt. Sed sunt quidam ex vobis qui non
credunt... Propterea dixi vobis, quia nemo potest venire ad me, nisi
fuerit ei datum a Patre meo. Ex hoc multi discipulorum eius abie-

120

DE ACTU INTERIORI FIDEI

runt retro, et jam non cum illo ambulabant. Dixit ergo Jesus ad
duodecim : Wumquid et vos vultis abiref Respondit ergo ei Simon
Petrus : Domine, ad quem ibimusf verba vitee aeterna: habes. Et nos
credidimus et cognovimus quia tu es Christus, Filius Dei ». Hæc
est expressio pii credulitatis affectus sed jam perfecti per spem et
caritatem. — N. B. Potest esse absolute loquendo pius credulitatis
affectus antequam sit appetitus boni credentibus repromissi. Nam
Deus potest aliquid revelare et hoc signis confirmare antequam ali­
quid promittat, tunc pius credulitatis affectus est simplex complecentia in veracitate divina et in securitate fidei.
Ultimum dubium: Quinam est locus istius pii credulitatis af­
fectus et pia: motionis in deliberatione humana quæ terminatur ad
ipsum actum fideif — (Cf. De Revelatione, c. XV, a·. 3). Exponenda
est genesis psychologica actus fidei infusæ, ad ostendendum ubi in­
cipit necessitas gratiæ et quænam est relatio exacta judicii credibilitatis ad actum fidei. Actus fidei est actus humanus deliberatus,
elicitus ab intellectu et imperatus a voluntate sub inspiratione et
illuminatione Spiritus Sancti.
Unde oportet in memoriam revocare successionem actuum qui
ad deliberationem et executionem alicuius propositi concurrunt. Hi
actus enumerantur et explicantur in Ι·-Π“ (a q. 8 ad q. 18).
Semper aliquis actus intellectus dirigit actum voluntatis, et
circa finem sunt duo actus voluntatis, scii, primum velle nondum
efficax, et intentio efficaa.
Circa media est, post consilium, consensus diversis mediis, et
post ultimum judicium practicum est electio alicuius medii magis
apti. Denique in ordine executionis, post imperium ordinans execu­
tionem est usus activus, et post consecutionem finis desiderati est
fruitio voluntatis.
Hæc sunt applicanda ad genesim actus fidei.

Actus circa finem ultimum.
Ordo intentionis.

I6. Judicium: finis ultimus sal­
tem implicite cognitus est
bonum desiderabile.
3°. Judicium: finis est assequibilis et assequendus: debeo
Deum cognoscere, amare su­
per omnia eique servire obediendo.

2°. Desiderium finis ultimi, id
est beatitudinis seu salutis.

4°. Intentio: sincere, quantum in
me est, volo finem ultimum,
salutem, et propterea volo
Deo obedire.

N. B. In hominibus qui ad fidem perveniunt, actus 3US et 4US jam
fiunt sub illuminatione et excitatione grati» int.ernæ et sine gratia
actus 4US est impossibilis.

OB GBNESI ACTÜS FIDEI

121

Actus circa media.

A) Ordo electionis.
5’. Consilium de revelatione pro­
posita post auditum prædicationis salutaris, signis di­
vinis confirmatae.
Judicium speculativum : Hoc
est credibile.
Judicium spéculât.-practicum :
Hoc est credendum ab homi­
nibus.

G°. Consensus huic credibilitati.
Consensus iste see. se non­
dum est efficax.

7°. Judicium practico-practicum
credentitatis : Hoc est cre­
dendum a me hio et nunc.

8°. Electio supernaturalis actus
credendi (pius credulitatis
affectus - Cone. Arausicanum).

B) Ordo exeeutionis.
9°. Imperium : Crede.

11°. Actus fidei : Credo.

10°. Usus activus voluntatis (pia
motio).
12°. Fruitio securitate fidei.

Circa hos actus sunt praesertim duo notanda: 1° Differentia in­
ter judicium credibilitatis et judicium practico-practicum credenti­
tatis. 2° Quid est intentio efficax necessaria ad actum fidei.
1° Principalis differentia inter judicium credibilitatis et judi­
cium practico-practicum credentitatis est quod I1™ invenitur non
solum in his qui perveniunt ad fidem, sed etiam in his qui cum plena
advertentia committunt peccatum infidelitatis, ut pharisœi, qui visis
miraculis noluerunt credere Christo et dixerunt : « In principe dasmoniorum ejicis dæmones » (Matth., ix, 34; Marc., iii, 22). Circa
hoc legendum est praesertim in Ev. sec. Joan, (vni, 47) quid dicit
Jesus pharisæis : « Qui ex Deo est, verba Dei audit. Propterea vos
non auditis, quia ex Deo non estis. Responderunt ergo Judæi et
dixerunt ei : Nonne bene dicimus nos, quia Samaritanus es tu et
dæmonium habes? Respondit Jesus : Ego deemonium non habeo, sed
honorifico Patrem meum et vos inhonorastis me. Ego autem non
quæro gloriam meam, est qui quaerat et judicet. Amen, amen dico
vobis, si quis sermonem meum servaverit, mortem non videbit in
æternum. Dixerunt ergo Judaei : Nuno cognoscimus quia daemonium
habes. Abraham mortuus est et prophetae et tu dicis: Si quis ser­
monem meum servaverit, non gustabit mortem in æternum. Num­
quid tu major es patre nostro Abraham, qui mortuus est... Dixit
eis Jesus: Antequam Abraham fieret, ego sum. Tulerunt ergo lapi­
des, ut jacerent in eum... ».

122

DE ACTO INTEBIORI FIDEI

Pharisæi habuerunt evidentiam credibilitatis, imo generalis obli­
gationis credendi, scii, cognoverunt Evangelium esse credendum ab
hominibus, sed noluerunt pervenire, ratione superbise, ad ultimum
judicium practico-practicum credentitatis: hoc est credendum pro
me hic et wu/no; cf. infra q. 14, a. 2, de blasphemia quæ dicitur pec­
catum in Spiritum Sanctum, specialiter « de impugnatione veritatis
agnitœ, dum scii, aliquis veritatem fidei agnitam impugnat ut li­
centius peccet », item in hoc est impoenitentia seu propositum non
poenitendi, et obstinatio. Unde Christus apud Joan, (xv, 24) dixit:
« Si opera non fecissem in eis, quæ nemo alius fecit, peccatum non
haberent; nunc autem et viderunt et oderunt et me et Patrem
meum ».
E· contra alii ut Apostoli, Zachteus, Nicodemus, dum eis propo­
nitur prædicatio evangelica miraculis confirmata, jam sunt saltem
inchoative homines « bonce voluntatis », scii, non resistunt gratiæ
actuali prævenienti et excitanti et finem ultimum saltem implicite
cognitum sincere intendunt; faciunt quod in se est, sic perveniunt
ad judicium practico-practicum credentitatis: scii. Hoc est creden­
dum pro me hic et nunc, et sequitur pius credulitatis affectus, deinde
pia motio, et tandem actus fidei et securitas eius.

An hoc judicium practico-practicum credentitatis sit superna­
turale quoad substantiam.
See. thomistas judicium practico-practicum credentitatis est
supernaturale quoad substantiam quia immediate regulat pium cre­
dulitatis affectum qui est essentialiter supernaturalis sec. C. Arausicanum et supponit voluntatem meam jam inchoative affici ad res
essentialiter supernaturales credendas sub influxu gratiæ actualis.
Hoc enim judicium proponit mihi res credendas non solum tanquam
credibiles et credendae in genere, sed tanquam bonas et convenientes
pro me hic et mine see. actualem dispositionem voluntatis meae.
Quare pius credulitatis affectus est supernaturalis quoad sub­
stantiam? quia vult aliquid essentialiter supernaturale, scii, credere,
et specificatur, ut desiderium, a bono supernatural! credentibus re­
promisso, cui voluntas jam inchoative afficitur : « Domine ad quem
ibimus? verba vitæ aeternæ habes» (Joan., vi, 39).
Objectio: Sed primum judicium supernaturale supponit fidem,
ergo non potest eam præcedere.
Respondetur: Primum judicium supernaturale speculativum
circa ipsamet mysteria revelata et credita, concedo; primum ju­
dicium supernaturale practioum circa obligationem credendi hic et
nunc, nego.
Sic melius apparet nunc quod judicium credibilitatis est solum
conditio sine qua non actus fidei, prout assensus fidei resolvi debet
materialiter et extrinsece in aliquam evidentiam. Sed actus fidei non
est conclusio syllogismi apologetici. Hic syllogismus terminatur ad
judicium credibilitatis, scii. : Quidquid Deus revelat hominibus est
evidenter credibile et ab hominibus credendum. Atqui Deus nobis

DB NECESSITATE) ACTUS FTDEI AD SALUTEM

123

revelavit doctrinam Christianam, ut patet ex signis divinis quibus
confirmatur. Ergo hæc doctrina est evidenter credibilis, imo ab
hominibus credenda.
Actus autem fidei pertinet ad alium ordinem infinite altiorem,
essentialiter supernaturalem, tam pro angelis quam pro hominibus.
Alia difficulas circa actus praerequisitos ad primum actum fidei
est de intentione finis ultimi in his qui prima vice audiunt prædicationem fidei.
Qwnnam intentio supernaturalis requiritur in his qui, prima
vice audientes praedicationem fidei, convertuntur ad fidem?
Respondetur: Si convertuntur perfecte, scii, si justificantur,
requiritur intentio efficax finis ultimi supernaturalis, quæ habetur
per infusionem caritatis, in instanti justificationis.
Si vero convertuntur solum ad fidem, requiritur solum intentio
supernaturalis efficax admittendi veritatem a Deo propositam, ex qua
intentione supernatural! sequitur in ordine electionis pius creduli­
tatis affectus. Electio enim supernaturalis supponit aliquam inten­
tionem supernaturalem, quia electio mediorum praesupponit inten­
tionem finis.
In his vero qui nondum audierunt neo potuerunt audire praedi·
cationem fidei, quid requiritur ad salutem, statim videbimus expli­
cando articulos de necessitate actus fidei ad salutem, scii, ab art. 3°
ad 8“ inclusive. Est alia pare hujusce quæstionis.
□e necessitate actus fidei ad salutem.
Sunt sex articuli scii. :
l° aliquid supra rationem naturalem ;
Utrum sit
2° ea ad quæ ratio naturalis pei-venire potest;
ad salutem
3" aliqua explicite;
5°
Incarnationem
Redemptionem explicite;
4° omnia
revelata etexplicite;
necessarium
\ 6° Trinitatem explicite.
credere

Î

Hæc est magna quæstio hodie valde agitata de fide implicita et
explicita (cf. opus P. R. Schultes, O. P., Fides implicita, in lingua
germanica, 1920, Regensburg, Pustet).

Prænotamen de necessitate medii et de necessitate praecepti.
Sæpe, saltem post Cone. Trident., theologi, quando agitur de
necessitate ad salutem, seu ex parte finis ultimi, distinguunt neces­
sitatem medii et necessitatem praecepti. Et difficilia problemata hic
examinanda dependent ex recta definitione hujusce duplicis neces­
sitatis.
Pater R. Schultes in suo opere Fides implicita tenet hanc di­
stinctionem non fuisse omnino distincte propositam nisi post. Cone-

\

Eucharistiam tempore paschali.

ex vnsMutw· ( wl in voto Est eniln
ne divina
medium institutum ad
I
Trident, a Cano, Vega, Bannez, et eam non salutem.
esse ita explicite apud
S. Thomam. Insuper P. Schultes existimat quod probabilius definitio
sæpe data de necessitate medii non est absolute exacta et proinde
quod ex ea multas oriuntur difficultates. Ad modum prænotaminis
videamus primo definitionem et divisionem sæpe propositam post
Cone. Trident, deinde definitionem propositam a P. Schultes et tan­
dem videbimus, explicando articulos S. Thomæ de hac re, quid sit
verius.
Sæpe theologi, ut apparet apud Tanquerey
definiuntmartyrii,
et divi­
\ extrasic casum
dunt necessitatem ad salutem : ,
. 1 baptismus aqua: in re,

124

DE ACTU INTERIORI FIDEI

i I

f pro omnibus: gratia haex natura rei·, bitualis, semen gloriæ.
(pro adultis: meritum.

Necessitas
ad
salutem

Juxta P. Schultes, hæ definitiones videntur exprimere non so­
lum id quod est per se, sed addere aliquid per accidens non semper
verificatum, quia non satis speculative conficiuntur, sed subito in
ordine ad praxim, absque sufficienti consideratione speculativa rei
definiendæ. Et tunc oritur magna difficultas si, positis his definitio­
nibus, admittitur quod fides explicita de Incarnatione et Trinitate
est necessaria necessitate medii ad salutem, post adventum Christi.
Unde ille proposuit aliter definitionem et divisionem, sic:

/ pro omnibus : gratia
habitualis, virtutes
. \ theologicæ.
ex natura rei pro
credere
per se ‘
' quod « Deus est et
.»»»«»·(
■,
ei semper:
. rem. esxt», meritum.
I
’
f ex institutione ( v.g. baptismus aquæ
J divina religio- ■
pro parvulis extra
\ nis Christian®
*
casum martyrii.
;

I
necessitas Ii
medii
)
j (sine qua sa-\
V)
5 Ilus obtineri/
I
’« I nequit)
S
ό
ce

%
s

i

. scii. : supposita cognitione saltem posI per se sed\ sibili, v.g. baptismus aquæ pro adulnon semper! tis, quia per accidens supplet bapti­
smus desiderii.

DB NECESSITAT© ACTUS FIDEI AD SALUTEM

125

/ quia est quid præscriptum a voluntate præcipientis,
I et oppositum est malum non in se sed quia prohi·
■j 1 necessitas J bitum, v.g. sanctificatio sabbati ac deinde diei
3 j prcecepti j dominicæ, scii, semel in hebdomada et non so·
I lum semel in mense; item communio paschalis
y scii, semel in anno, et non solum semel in biennio.

Secundum P. Schultes, non oportet ponere in definitione nécessita
tis medii hæc verba : « sine quo etiam inculpabiliter omisso salus ha­
beri nequit » nam hoc est solum quid pertinens ad subdivisionem po­
stea proponendam, et non semper verificatur, sed solum in parvulis qui
non possunt habere votum baptismi ; adulti enim nunquam inculpa­
biliter carent gratia sanctificante vel voto implicito baptismi ‘. Jam
quidem habetur necessitas medii si medium est de se necessarium
ad· finem, ut cibus ad vitam ; et aliquod medium, inquit, potest esse
de se necessarium ad finem supposita eius cognitione possibili : v.g.
supposita cognitione possibili de Incarnatione, credere explicite In­
carnationem post adventum Christi, est plus quam de necessitate
præcepti ; sed est necessitas medii, quia hic actus circa Christum
mediatorem universalem nos coniungit cum ipso Salvatore et sic
est de se necessarius ad finem, prout est de se via ad salutem.
Notandum est quod hæc divisio proposita a P. Schultes coincidit cum divisione data a Salmanticensibus (De Fide, disp. VI, dub. I,
par. III, n. 77) qui in hac conclusione, quasi tacite retractant
divisionem sæpe datam quam prius enuntiaverant. Juxta eos post
Evangelii promulgationem fides explicita Christi Domini est per se
loquendo medium necessarium ad salutem, per accidens tamen con­
tingere potest, etiam post adventum Christi, ut aliquis salutem con­
sequatur absque tali fide explicita Incarnationis. Et addunt: inter
Thomistas hanc assertionem tuentur Soto, Ledesma, Medina, addi
possunt Javelli, Serra et eam pro probabilem recognoscit Joannes
a S. Thoma. Cf. infra ea quæ dicemus circa articulum 7IHU præsentis quæstionis.
* Revera 1111 qui posuerunt In deflntione necessitatis meMi luec verba « sine
quo etiam Inculpabiliter omisso salus baberi nequit » fecerunt duas confusio­
nes: 1° confuderunt genus proximum (scii, necessitatem medii) cum aliqua
subdivisione ejus (scii, cum· necessitate medii non solum per se sed semper
requisiti) et non consideraverunt necessitatem medii per se sed non semper
requisiti. — 2» Insuper non satis notaverunt differentiam, quoad hoc, Inter
adultos et parvulos. Nam pro solo adulto est semper aliqua culpa saltem re­
mota, scii, in ejus negligentla, quia si cum auxilio gratlæ sibi oblato, faceret
quod in se est Deus ei præberet id quod est semper ad salutem necessarium.
Denique non omne quod est per se est semper; sle homo per se nascitur
cum quinque digitis in qualibet manu, sed non semper, nam quandoque cum
sex, et quandoque cum quatuor.

126

DE ACTU INTERIORI FIDBI

His suppositis veniamus ad explicationem articulorum. Antea
citandi sunt auctores consulendi

Art. ΠΙ. — UTRUM CREDERE ALIQUID SUPRA RATIONEM
NATURALEM SIT NECESSARIUM AD SALUTEM.
Status quæstlonls. — Videtur quod non : 1° Quia ad perfectionem
cujuslibet rei sufficiunt ea quæ ei conveniunt see. suam naturam,
ita dicunt rationalist®. 2° Quia esset periculum erroris, propter
obscuritatem veritatum supernaturalium quæ demonstrari nequeunt.
3° Sufficit cognoscere Deum ex creaturis, see. illud Pauli : « Invisi­
bilia Dei per ea quæ facta sunt, intellecta, conspiciuntur ».
Responsio est tamen : Vt homo perveniat ad visionem beatificam
preeexigitur fides supernaturalis. Ita S. Thomas; communiter ad­
ditur et hoc fuit omni tempore necessarium omnibus necessitate me­
dii simpliciter, scii, pro parvulis sic necessaria fuit semper virtus
infusa fid-ei, et insuper pro adultis actus supernaturalis fidei.
Ita omnes thomistæ quibus consentiunt Suarez, Valentia, Lugo,
Hurtado et communiter theologi. Paucissimi dixerunt adultus potest
salvari cum sola virtute infusa fidei sine actu, et ut videbimus, hæc
sententia ut aiunt Salmanticenses (disp. VI, n. 65) est adeo falsa,
ut nequeat cum probabilitate defendi. Plures eam vocant erroneam
vel etiam hæreticam. Vide prœnota/mina supra p. 123-125.
> Auctores consulendi dividuntur la quatuor categorias :
1». Qui tenent fidem explicitant de Christo et Trinitate post Evangelium
probabilius necessariam esse omnibus necessitate medii absoluta saltem de
potentia ordinaria. Joannes λ S. Thoma, Gonbt, Billuart, S. Alvhonsus, Hucon (Hors de l'Église pas de salut, 1914, p. 44), Martin, O. P., De necessitate
credendi, Lovanio, 1906. Citantur etiam a Goiter, inter Jesultas Molina et
Valentia.
2° Qui tenent eam non esse necessariam necessitate medii, sed solum
prœcepti; si vero non potest cognosci hoc pneceptum sufficit fides implicita.
Ita Richardus a Mediavilla, Luco, Diana, Vasquez, nominales.
3«. Suarez, De Dide, disp. XII, sect, iv, 18, dicit ; « hæc fides explicita de
Christo est medium necessarium ad salutem vel in re, vel in voto ». Ita L. Ca1‘Eran, De problème du salut des infidèles, 2» ed. 1934, p. 267.
4". Salmanticenses : a tides explicita de Christo est per se loquendo medium
necessarium ad salutem, per accidens tamen potest contingere, ut aliquis etiam
nunc salutem consequatur absque tali fide explicita ». Ita in Ο. I’. Javellus,
Soto, Ledesma, Medina, recenter Schultes, Hugueny. — Joannes a S. Thoma
et Gonbt concedunt hanc sententiam esse probabilem· sed tenent primam ut
probabiliorem.
5°. Bannes et Cano dicunt : fides explicita de Christo nunc est necessaria
necessitate medii simpliciter (sine exceptione) ad gloriam, non vero ad justi­
ficationem.

DE NECESSITATE) ACTUS FIDEI AD SALUIEM

127

1’ Probatur ex S. Scriptura. (Ad Hebr., xi, 6) : « Sine fide im­
possibile est placere Deo, credere enim oportet accedentem ad Deum
quia est, et inquirentibus se remunerator sit ». Loquitur S. Paulus
de fide supernatural!, quia paulo antea in eodem capite dixit : « fides
est sperandarum substantia rerum », res autem sperandæ et non ap­
parentes sunt supernaturales, scii, vita æterna. Item Christus
(11 arc., xvi, 16) : « Qui non crediderit, condemnabitur ». — (Joann.,
hi, 18): «Qui non credit, jam judicatus est». — (Ephes., u, 8):
« Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis, Dei enim
donum est » '.
2° Probatur ex Conciliis. Cf. Denzingbr (Index, p. 597). In Concil. Arausicano (Denz., 178) habetur æquivalenter ubi agitur de ini­
tio fidei supernaturalis, quod fides est necessarium fundamentum et
radix justificationis: « Si quis dixerit — initium fidei, ipsumque
credulitatis affectum, quo in eum credimus, qui justificat impium...
non |ier gratiæ donum, id est per inspirationem Spiritus Sancti cor­
rigentem voluntatem nostram de infidelitate ad fidem, de impietate
ad pietatem, sed naturaliter nobis inesse, a. s. ». Ergo ad salutem
necesse est transire ab infidelitate ad fidem supernaturalem, ab im­
pietate ad pietatem, quæ habetur per inspirationem Spiritus Sancti.
Cono. Trident., sess. 6, cap. 6 (Denz., 798), de modo praepara­
tionis ad justificationem, requiritur fides supernaturalis : « Disponun­
tur autem ad ipsam justitiam dum excitati divina gratia et adjuti,
fidem ex auditu concipientes, libere moventur iu Deum, credentes
vera esse quæ divinitus revelata sunt et promissa sunt ». Item sess. 6,
cap. 7 (Denz., 799) : ubi agitur de baptismo, dicitur : « Est sacra­
mentum fidei sine qua nulli unquam contigit justificatio ». Hæ particulæ nulli et unquam aperte significant necessitatem medii pro
omni tempore, id est necessitatem virtutis infusæ fidei pro parvulis
qui non possunt actum fidei elicere, et necessitatem actus fidei pro
adultis, nam Cone, citavit cap. 6 verbum S. Pauli, (Hebr., xi, 6) :
« Accedentem ad Deum oportet credere, quia est, et quod inquiren­
tibus se remunerator sit ».
In cap. 8 (Denz., 801) : « Fides est humana salutis initium, fun­
damentum et radix omnis justificationis, sine qua impossibile est
placere Deo (Hebr., xi, 6) ».
Item Cone. Trident., cap. 9 (Denz., 819), fides requiritur ad ju­
stificationem. Item Cone. Trident. (Denz., 894, 897), ubi de necessi­
tate poenitentia vel saltem contritionis post peccatum, contritio au­
tem de qua agitur est supernaturalis et ideo requirit fidem. (Item
n. 914). — Item C. Vaticanum (Denz., 1789, 1793) : « Quoniam vero
“sine fide... impossibile est placere Deo ” (Hebr., xi, 6) et ad filio­
rum eius consortium pervenire, ideo nemini unquam sine illa con' Item ad Rom. (x, 10) : « Corde creditur ad justitiam. Omnis qui credit In
Illum non confundetur : Omnis enim qudeumque invocaverit nomen Domini,
salvos erit. Quomodo ergo invocabunt in quem non crediderunt? Aut quomodo
credent ei quem non audierunt? Quomodo audient sine predicante?... Ergo fides
ex auditu, auditus autem per verbum Christi ».

128

DE ACTU INTERIORI FIDEI

tingit justificatio, nec ullus nisi in ea perseveraverit usque in finem,
vitam aeternam assequitur». Aliquis objicere posset: sed in his non
agitur de his qui invincibili ignorantia laborant. Ad hoc respondetur
quod etiam de his agitur, ut apparet praesertim ex damnatione indiffercntismi a Gregorio XVI et Pio IX (Denz., 1648, 1677). Etenim
Lamennais damnatus est propter suum indifferentismum seu liberalismum sic formulatum (Denz., 1613): «Qualibet fidei professione
ieternam posse animæ salutem comparari si mores ad recti honestique
normam exigantur ». (Cf. etiam n. 1173) : damnata est antea hæc
laxistarum : « Fides late dicta ex testimonio creaturarum similive
motivo sufficit ad salutem ».
Denique Pius IX contra indifferentismum declarat (Denz., 1645) :
« Fides est necessaria- prorsus ad salutem » et etiam agens de igno­
rantia invincibili Christianismi, dicit (Denz., 1647): «Extra Eccle­
siam nulla salus » ; (n. 1648) : « Neque enim abbreviata est manus
Domini (Is) graticeque coelestis dona nequaquam illis defutura sunt,
qui hac luce recreari sincero animo velint et postulent. Hujusmodi
veritates defigendæ altissime sunt fidelium mentibus, ne falsis cor­
rumpi queant doctrinis eo spectantibus, ut religionis foveant indif­
ferentiam, quam ad exitium animarum serpere latius videmus ac
roborari ».
Item Pius IX (Denz., 1677) adhuc contra indifferentismum et
liberalismum, qui negant obligationem credendi, declarat: «Notum
Nobis Vobisque est eos qui invincibili circa sanctissimam nostram
religionem ignorantia laborant, quique naturalem legem eiusque
praecepta in omnium cordibus a Deo insculpta sedulo servantes ac
Deo obedire parati, honestam rectamque vitam agunt, posse, divinæ
lucis et gratiae operante virtute, æternam consequi vitam, cum Deus...
minime patiatur quempiam aeternis puniri suppliciis, qui voluntarice
culpat reatum non habeat. Sed notissimum quoque est catholicum
dogma, neminem scii, extra catholicam Ecclesiam salvari posse, et
contumaces adversus eiusdem Ecclesiae auctoritatem, definitiones,
et ab ipsius Ecclesiæ unitate atque a Petri successore... pertinaciter
divisos, æternam non posse obtinere salutem ». Item in Syllabo
Pii LX, prop. 15-18 (Denz., 1715-1718).
Ex his omnibus auctoritatibus habemus, quod, esto Deum posse
de potentia absoluta hominem salvare absque sui cognitione et amore,
noluerit tamen, idque congruenter hominis naturæ, ut patet ex ra­
tione exposita a S. Thoma *.
Probatur ratione theologica:
Necesse est, necessitate medii ad salutem, quod homo cognoscat
finem· ultimum in quem tendere debet per suos actus, alioquin non
rationabiliter ageret. Atqui finis ultimus hominis est supernaturalis,
et non potest cognosci nisi per revelationem et fidem. Ergo necesse
est necessitate medii ad salutem, quod homo habeat fidem superna' Exceptionaliter Christus, ut homo, accepit visionem beatificam In Instanti
creationis animæ suœ, quia erat Verbo personaliter unita.

DE NECESSITATE ACTUS FIDEI AD SALUTEM

129

turalem tanquam discipulus addiscens ut perveniat ad visionem,
see. illud Aristot. : « oportet addiscentem credere » ut ad evidentiam
perveniat.
In hoc articulo mirabiliter ostendit S. Thomas quomodo gratia
non destruit naturam sed eam perficit, servando semper id quod no­
bilius est in hac natura. Imo hoc principium reducit S. Thomas ad
generalius principium de subordinatione causarum, see. quam, causa
inferior habet suum motum proprium et insuper motum superiorem
ex influxu superioris causæ. Legendus est art. — Sic habetur con­
futatio rationalism!.
Difficultas est in hoc articulo, ut ait Cajetanus, nam venit in
mente hsec objectio: Ex generali principio subordinationis causarum
in ordine naturali, nihil sequitur quoad motionem supernaturalem.
Atqui de ea- agitur. Ergo non valet argumentum S. Thomæ.
Respondetur: Agitur de motione proprie supernaturali et ad eam
explicandam affertur solum analogia ea ordine naturali desumpta,
prout etiam in isto ordine etiam sensibili, v.g. aqua maris habet
duos motus, motum proprium ad centrum, et motum see. fluxum et
refluxum sub influxu lunæ. Unde non mirum est quod, in summo
creationis, mens humana habeat duos motus, motum naturalem pro­
prium, et motum supernaturalem ex speciali influxu Dei, see. at­
tractionem superiorem. Est pulchra analogia, sed nihil aliud. Ex ea
habetur argumentum probabile, ut notat Cajetanus, η. VII, sed hæc
ratio, inquit, est «adeo probabilis ut necessaria appareat». Unde
Cajetanus dicit η. VII: « Tantus fuit divinus amor erga nos... ut
communicaverit per gratiam quod incommunicabile erat per na­
turam ».
Instantia: Sed in eadem argumentatione S. Thomas dicit: « Na­
tura rationalis, in quantum cognoscit universalem boni et entis ra­
tionem, habet immediatum ordinem ad universale essendi princi­
pium ». Hoc non videtur verum quia fit transitus ab universali in
prædicando (bono universali) ad universale in esseudo (bonum divi­
num). Et si voluntas nostra habeat immediatum ordinem ad Deum,
speeiticatur a Deo ut caritas infusa, et esset confusio ordinis natui·»
cum ordine gratiæ.
Respondetur: S. Thomas vult solum dicere quod jam in ordine
naturali, anima nostra (sicut angeli) ex hoc quod cognoscit univer­
sale, est capax ipsius boni universalis, quod in solo Deo est (cf. I·-!!·’,
q. 2, a. 8). Sic naturaliter voluntas nostra speeiticatur non imme­
diate a Deo ut caritas, sed a bono universali, attamen ex hoc sequi­
tur quod ordinatur ad Deum auctorem naturæ super omnia diligen­
dum, ut ad finem, et etiam ad Deum ut moventem, nam ordo agen­
tium correspondet ordini finium, et solus Deus auctor naturæ potest
movere ad ultimum finem naturalem. Ex hoc autem quod anima no­
stra sic capax est boni universalis, quod in solo Deo auctore naturæ
invenitur, habetur signum valde probabile potentiæ obedientialis,
scii, signum quod non est impossibile nec inconveniens hominem
elevari ad ordinem supernaturalem gratiæ; proinde conveniens est
υ —

Garhigou-Lagrange - De virtutibus theologicis.

130

DE ACTU INTERIORI FIDEI

quod homo addiscat a Deo per fidem veritates supematurales et
postea ad visionem beatificam perveniat.
Hoc ultimum dicitur solum pro adultis, qui possunt elicere actus
proprios, non valet pro parvulis qui subito post baptismum moriun­
tur. His sufficit fides habitualis. Per oppositum hoc non valuit pro
anima Christi, quæ exceptionaliter ab initio habuit visionem beatam,
propter unionem personalem cum Verbo.
Conclusio: Sic apparet, ut ait Cajetanus hic η. VII : « quam ju­
ste exigatur a rationalibus creaturis ut credant supernaturalia et
operentur conformia supernaturalibus ». Sicut animal rationale de­
bet rationaliter agere, ita homo vocatus et elevatus ad consortium
divinæ naturæ, debet supernaturaliter operari, et primo supernatu­
raliter credere quoniam hæc est via ad perfectionem divini consortii
vitæ aeternæ. Ideo necessarium est credere aliquid supematurale,
et damnabile est non credere. Imo hoc est necessarium absolute ad
salutem, alioquin nequidem haberetur semen gloriæ nec ulla ten­
dentia positiva ad vitam supernaturalem «ternam.

Abt. IV. — UTRUM CREDERE EA QUAE RATIONE NATURALI
PROBARI POSSUNT, SIT NECESSARIUM.
Status quæstlonis. — Videtur quod non : 1° Quia superfluum es­
set per fidem accipere ea quæ per rationem naturalem cognosci pos­
sunt; 2° Quia idem non potest esse simul ab eodem scitum et cre­
ditum ; 3° Quia oporteret pariter credere omnia scibilia, etiam ea
quæ ad mathematicam pertinent.
Conclusio tamen est quæ eruitur ex initio corporis articuli, et
resp. ad 2m : Pro multis hominibus saltem moraliter necesse est cre­
dere etiam ea quæ de Deo per rationem cognosci possunt.
1’ Hoc declaratum est a Cone. Vaticano (Denz., 1T86), ubi agitur
de morali necessitate revelationis collectionis veritatum naturalium
religionis: « Huic divinæ revelationi tribuendum quidem est, ut ea,
quæ in rebus divinis humanæ rationi per se impervia non sint, in
præsenti quoque generis humani conditione ab omnibus expedite,
firma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint ». Ût sta
tim videbimus hæc ultima verba Cone. Vaticani sumuntur ex tribus
rationibus expositis in corp, præsentis articuli, sicut in primo ar­
ticulo totius Summer Theol. et in Contra Gentes, 1. I, c. 4.
Notandum est, ut explicatur in Apologetica contra traditionalistas, et ut explicavi in 1. De Revelatione, t. I, cap. XIII, in hoc
textu Concilii dum dicitur modo plurali : « ea quæ in rebus divinis
humanæ rationi per se impervia non sint », agitur de toto complexu
veritatum naturalium religionis. Nam revelatio nequidem moraliter
necessaria est ut homines cognoscant quasdam veritates naturales

DE FIDE EXPLICITA ET DE IMPLICITA

131

do Deo, v.g. existentia Dei auctoris naturæ satis faciliter cognosci­
tur ab omnibus, saltem cognitione confusa, ex ordine mundi, ünde
communiter theologi non admittunt quod adulti, in quibus est verus
usus rationis, possint ignorare invincibiliter existentiam Dei auctoris
naturæ et legislatoris ; ratio naturalis per principium causalitatis
faciliter assurgit ex ordine mundi ad ordinatorem, et pariter videt
legem naturalem « bonum est faciendum et malum vitandum » non
posse existere sine legislatore supremo, (cf. Billuart, De Deo,
diss. I, a. 4; cf. De Revelatione, loc. cit.).
Hoc fundatur in pluribus locis S. Scripturæ in quibus homines
ignorantes Dei existentiam dicuntur vani et inexcusabiles (Sap.,
xlti, 1 ; Ps. Lxxvllt, 6, 8 ; Rom., i, 21).
2” Probatur ratione theologica in corp. art. — Moraliter necesse
est pro multis credere collectionem veritatum naturalium religionis,
propter tria:
1° ut expedite ad hanc cognitionem perveniant;
2° ut omnes ad eam pervenire possint;
3“ ut nullo admixto errore eam teneant.
Ad 2uni. Id quod est ab uno scitum, potest esse ab alio credi­
tum, ita præambula fidei. Sed inter ista præambula quaedam faci­
liter cognoscuntur ab omnibus, scii, ea quæ ordinarie prærequiruntur ad evidentiam credibilitatis habendam, scii, quod Deus est, et
verax est.
Objectio: Sed existentia Dei auctoris naturæ sciri debet ante­
quam fiat actus fidei in auctoritatem Dei revelantis.
Respondetur: Aliquomodo cognoscitur antea saltem probabiliter,
et hæc cognitio confirmatur per revelationem miraculis confirmatam,
imo quidam materialistic crediderunt occasione præstigii diabolici,
ex quo apparuit illis falsitas materialism!, seu existentia spirituum,
ac proinde existentia Dei.

Art. V. — UTRUM HOMO TENEATUR AD CREDENDUM
ALIQUID EXPLICITE.
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1’ Quia non est semper
in potestate hominis credere aliquid explicite, v.g. si nihil potuerit
audire de prædicatione fidei. 2” Videtur quod sufficit ad salutem sola
prœparatio animi, in qua includitur votum fidei explicite. 3° Suf­
ficit quod homo habeat promptum animum ad obediendum, seu ad
credendum ea quæ divinitus proponi possunt, absque hoc quod ali­
quid explicite credat.
Responsio est: Tenetur homo explicite credere duo prima credi­
bilia, sicut tenetur habere fidem supernaturalem — sunt ipsa verba.

132

DE ACTU INTERIORI FIDEI

S. Thomæ in fine corp, art., item a. 8, ad 1, et in III" Sent., d. 25,
q. 2, a. 2, qc. 4, ad 1. Sensus hujusce conclusionis determinatur ex
his quæ diximus quoad art. 3, scii, post Tridentinum communiter
docetur quod fides supernaturalis fuit semper necessaria necessitate
medii ad salutem, quia Cone. Tridentinum dicit « sine ea (fide super­
natural!) nulli unquam contigit justificatio », sequitur quod etiam
de necessitate medii ad salutem est credere explicite duo prima ore
dibilia citata ibid, a Concilio, sess. 6, cap. 6 et 8 sec. S. Paulum
(Hebr., xi, 6) : « Sine fide impossibile est placere Deo ; accedentem
ad Deum oportet credere, quia est, et quod inquirentibus se remu­
nerator sit ».
Unde ad istam conclusionem probandam, allegandæ sunt eaedem
auctoritates ac pro articulo 3". Insistendum est in hoc quod Aposto­
lus loquitur de Deo existente et remunerante in ordine supernaturali. Hoc constat dupliciter: 1° Quia dicit: «oportet credere» non
dicit scire, et formaliter loquitur in hoc capite de fide proprie dicta
et supernatural!, nam sic incipit caput XI : « Est autem fides spe­
randarum substantia rerum, argumentum non apparentium » : res
autem sperandæ et non apparentes sunt supernaturales, scii, vita
æterna, sec. illud I Cor. (n, 9) : « Oculus non vidit, nec auris audivit,
nec in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus iis qui diligunt
illum ».
2" Insuper S. Paulus loquitur de fide Abel, Henoch, Noe, Abrahæ, de quo ibidem dicit (ad Hebr., v. 16) : « Meliorem patriam appe­
tunt, id est coelestem, item de fide Moysis », de quo dicit (v. 26)
quod « aspiciebat in remunerationem ».

2“ Probatur ratione theologica (legere articulum). Uno verbo:
alioquin non servaretur objectum formale fidei. Addo in formulatione probationis verba « necessitate medii », quæ non sunt apud
S. Tbomam, sed communiter dicuntur post Tridentinum. Sanctus
Thomas distinguit necessitatem virtutis quæ est semper, et necessi­
tatem praicepti pro loco et tempore. Probatio ad hoc reducitur:
Homo adultus tenetur (necessitate medii ad salutem) elicere
actus virtutum theologicarum quæ sunt via necessaria ad salutem,
seu ad finem ultimum. Atqui aliquis non potest elicere actus virtu­
tum theologicarum si non credit supernaturaliter et explicite propter
auctoritatem Dei revelantis ipsum objectura formale quod fidei, scii.
Deum auctorem gratiæ et promissionem remunerationis futuræ, quae
bonitatem Dei manifestat (cf. ad 2). — Ergo fuit omni tempore ne­
cessarium (necessitate medii ad salutem) pro adultis credere super uaturaliter et explicite Deum auctorem gratiæ et remuneratorem
propter auctoritatem divina’ revelationis. Alioquin enim homo adul­
tus non accederet ad Deum tanquam ad finem supernaturalem.
Tota hæc demonstratio fundatur in hoc. principio : « habitus et
virtutes specificantur ab objecto formali », si igitur tolleretur hoc
principium, negatum a nominalistis, a Molina, et sequacibus, nihil
remaneret de tractatu virtutum, speciatim theologicarum. Unde illi

DE FIDE EXPLICITA ET DE IMPLICITA

133

<iui hoc principium negant, legendo Summam S. Thomæ, medullam
ejus non attingunt, sed corticem rodunt, ut Leo XIII in Encycl. Providentissimus dicit de rationalistis qui S. Scripturam legunt.
Unde fides supernaturalis nunquam potuit esse sine suo duplici
objecto formali quod et quo. Objectum eius formale quod est Veritas
prima in essendo ut superat cognitionem naturalem, scii, quod Deus,
auctor gratiæ, est. Hoc est primum credibile explicite credendum.
Additur etiam et quod Deus sit remunerator, quia ut dicitur in cor­
pore articuli : « id per quod homo efficitur beatus pertinet per se ad
fidem ». Diximus enim art. 3° quod homo delet credere Deum esse
finem supematuralem generis humani, ut possit suos actus ordinare
in hunc finem. Et hoc semper potest homo adultus cum gratiæ auxi­
lio, ut dicitur ad lm.
2« Conclusio: Tenetur homo saltem implicite credere quidquid
continetur in S. Scriptura et in Traditione apostolica. Hoc est sal­
tem de necessitate praecepti « pro loco et tempore » quo cognoscitur
praeceptum.

3* Conclusio: ad Z1™ : Tenetur etiam ad diligendum explicite
Deum auctorem gratiæ super omnia. Hoc requiritur ad justificatio­
nem. Et meritum procedens ex caritate est de necessitate medii pro
adultis.

Dubium : An sufficiat ad salutem quod quis credat in communi
et in confuso quidquid credit aut docet Ecclesia, nihil determinate
et explicite de Deo credens?
Respondetur: Negative; quia absque fide explicita quod Deus
est et quod sit remunerator bonorum et malorum vindex, homo non
potest ipsum debite colere, neque actiones suas in eum ut in finem
dirigere, neque a fortiori credere id quod docet Ecclesia.

Solvuntur objectiones:
1* series objectionum dicit : sufficit habere fidem in voto vel in prœparatione animi.
2* »
»
»
sufficit habitus, sine actu.
3‘ »
»
»
sufficit credere duo prima credibilia de
Deo auctore natura:.

*I Series objectionum: Sufficit fides in voto.
I* Objectio: Quamvis baptismus sit necessarius ad salutem, suf­
ficit saltem per accidens votum baptismi, ergo pariter sufficit habere
fidem supematuralem in voto: v.g. si aliquis diceret cum sinceritate:
non possum pervenire ad certitudinem de Dei existeutia, sed si Deus
est, exaudiat orationem meam hypotheticam, et si sit salvator, det
mihi salutem.

134

DE ACTU INTERIORI FIDEI

Respondetur: Non est paritas inter baptismum et fidem de duo­
bus primis credibilibus quoad priesentem considerationem : 1’ Nam
votum baptismi includitur in fide supernatural! de Deo remunera­
tore et in amare Deum. Dum e contra fides de Deo existente et re­
muneratore est juxta Tridentinum, sess. 6, cap. 8, initium salutis,
radix justificationis, et ideo nihil supematurale supponit in quo
eius votum includetur, (cf. Salmanticbnses, loc. cit., n. 69). —
2" Insuper realis susceptio baptismi, cum sit quid externum, potest
variis modis impediri ; non sic actus internus fidei. Ideoque Christus
voluit sufficere baptismum in voto, non vero fidem in voto, sed dixit:
« Qui non crediderit, condemnabitur » (Marc., xvi, 16). — 3° Si fides
in voto sufficeret ad justificationem, a fortiori caritas in voto suffi­
ceret, nam supponit fidem et spem. Id autem nemo unquam dixit,
nam in adulto meritum ex caritate procedens est de necessitate medii.
— 4” Denique si quis faceret sincere et ut oportet praedictam ora­
tionem hypotheticam : « si Deus est, det mihi salutem » et si perse­
veraret in hac oratione, obtineret lumen infusum fidei, see. illud
axioma : « facienti quod in se est (cum auxilio gratiæ actualis) Deus
non denegat gratiam ulteriorem ».
Ad modum instanti» proponi possunt tres objectiones enun­
tiatae a S. Thoma hic.
1· Instantia est : Sed non est semper in potestate hominis cre­
dere aliquid explicite, quando scii, deest praedicatio fidei.
Resp. ad 11U1’ : Respondetur nunquam deest homini adulto sine
eius culpa manifestatio eorum quæ sunt absolute credenda in ordine
ad salutem, see. illud Augustini, in 1. De Corrept. et Gratia, cap. 5
et 6 : « (hoc auxilium) quibuscumque divinitus datur misericorditer
datur, quibus autem non datur ex justitia non datur, in poenam
praecedentis peccati, saltem originalis peccati ». (cf. S. A.uoust., Dpistol. 90 (alias 15T), cap. ni et De Prædest. sanet, c. 8, al. 9).
Hic textus est magui momenti ad ostendendum quod pro S. Tho­
ma gratia efficax praesertim circa ea quæ sunt ad salutem necessaria,
nulli denegatur a Deo nisi propter praecedens peccatum 1 ; sed pecca,
tum istud praesupponit divinam eius permissionem, quæ proinde di­
stinguitur a subsequent! denegatione gratiæ efficacis, nam hæc denegatio est proprie poena quæ praesupponit culpam.
2· Instantia: Sed sufficit multos actus virtutum habere in preeparatione animi; ergo pariter fidei actum.
Resp. ad 2W“ (legere resp.) : Hoc est verum de quibusdam acti­
bus secundariis fidei aut caritatis, non vero de primariis, qui sunt
circa objectum formale primarium harum virtutum. Sic omnis adul* Imo pro adultis, non denegatur gratia efficax necessaria ad salutem nisi
propter peccatum personale; sl enim adultus non resisteret gratiæ sufficienti
praevenienti Deus non et denegaret gratiam efficacem nobis oblatam in gratia
sufficienti, sicut fructus offertur nobis in flore. Cf. circa hoc Pius IX (Denz.,
1671)· Vide etiam infra- circa q. II, a. 1, probabiliter fides explicita de Christo
est nunc necessaria ad salutem, per se sed non semper.

DE EIDE EXPLICITA BT DE IMPLICITA

135

tuh tenetur, necessitate medii ad salutem, determinate diligere Deum
auctorem gratiæ super omnia, sine hoc non est meritum supernaturale. Sed in primis actibus fidei, spei et caritatis continetur votum
saltem implicitum multorum actuum supernaturalium circa objecta
secundaria aut saltem minus principalia.
3" Instantia: Sed sufficit habere animum promptum ad obediendum Deo et proinde ad credendum ea quæ divinitus proponi pos­
sunt, nam actus fidei cadit sub obedientia Deo debita.
Resp. ad 3uan: Hoc sufficit pro obedientia (saltem naturali), non
vero pro actu supernatural! fidei. Aliis verbis, hoc sufficit pro præceptis quæ sunt quid secundarium in materia obedientiæ, non vero
hoc sufficit pro ipso objecto proprio et primario obedientiæ supernaturalis (quæ non continetur implicite in obedientia naturali), nec a
fortiori hoc sufficit pro ipso objecto proprio et primario fidei et ca­
ritatis, quæ ut virtutes théologie® sunt simpliciter priores obedientia
supernatural!, prout sunt immediate circa finem ultimum, qui est
simpliciter prior in intentione, quamvis ultimus in exeeutione.
Instantia: Sed naturalis cognitio Dei continet implicite quod
Deus sit remunerator hominum. Atqui fides implicita quandoque
sufficit. Ergo ad salutem sufficit naturalis cognitio Dei, ex sensu
communi, ut putabat Lamennais, præsertim si admittitur cum eo
sensum communem originative fundari in revelatione primitiva. Ali­
quid simile dixit Joannes de Ripa confutatus a Salmanticenses hic
fol. 210, n. 70.
Respondetur: Nego majorem : nam supernaturales veritates non
continentur implicite in veritatibus naturalibus. Contineri implicite
i u alio est contineri in eo tanquain in principio superiori, seu uni­
versaliori, vel saltem ut in figura eiusdem ordinis : unde prima ra­
tionis principia non continentur implicite in cognitione phantasiæ
seu imaginationis, ita veritates supernaturales (quas solus Deus na­
turaliter cognoscit) non continentur implicite in veritatibus natura­
libus, quæ sunt inferioris ordinis.
Instantia: Sed veritates naturales de Deo et veritates superna­
turales de ipso sunt de eadem realitate divina simplicissima. Ergo
priores continent implicite posteriores, sicut unum attributum di­
vinum aliud.
Respondetur: Dist. antecedens. Sunt de eadem realitate, ut res
est, concedo; ut objectum est, nego. Est distinctio frequens apud
Cajetanum, in hoc fundatur quod objectum formale quod constitui­
tur in esse objecti ab objecto formali quo, sicut colores fiunt visibi­
les in actu sub influxu lucis. Atqui objectum formale quo rationis
naturalis non est idem ac objectum formale quo fidei. Insuper ve­
ritas est formaliter, non in re, sed in intellectu. Præterea contra
Lamennais sensus communis hominum, seu ratio naturalis non neces­
sario dependet a revelatione primitiva, nam ratio naturalis esset in
homine, in statu natur® puræ, independenter a revelatione.

136

DE ACTU INTERIORI FIDEI

Instantia: Attamen ad Rom. (n, 4) dicitur : « Gentes, quæ le­
gem non habent, naturaliter ea quæ legis sunt faciunt » atqui ad
salutem sufficit observare legem Dei.
Respondetur: Sec. S. Augustinum, De spiritu et littera, c. 27 ;
S. Fulgentium, De Incarnatione, Ep. 17 ; S. Thomam, Ι·-ΙΙ·’, q. 109,
a. 4, ad lm, sensus est, ut constat ex contextu : Gentes, quæ legem
scriptam Moysis non habent, ea quæ legis sunt faciunt naturaliter,
id est per naturam sola Christi gratia adjutam, sine adminiculo le­
gis mosaicæ. Et si hic est sensus, agitur de gentibus conversis ad
fidem supernaturalem de Deo remuneratore. Si vero, ut quidam alii
volunt, agitur de gentibus infidelibus omnino, et si τδ naturaliter
significat solis viribus natur», tunc quædam legis opera faciunt, non
omnia, et hoc non sufficit ad salutem.
Instantia: Sed ante Moysen, imo ante Abraham, tempore legis
naturæ, quidam fuerunt salvati, aut saltem salus non erat impossi­
bilis. Atqui in hac lege naturæ non erant nisi praecepta naturalia·,
et nisi naturalis cognitio Dei.
Respondetur: Concedo maj., nego minorem. Etenim hæc lex na­
turae sic dicitur quia excludebat legem scriptam, non vero excludebat
præcepta supernaturalia fidei, spei et amoris. Hæc enim praecepta
supernaturalia inspirata fuerunt Adamo, et ab eo ad posteros, non
scripto quidem, sed ore transmissa sunt.
Quidam theologi catholici in ultimis annis, inadvertenter dixe­
runt, quod tempore legis naturce sufficiebat ad salutem fides late
dicta scii, cognitio naturalis Dei ex testimonio creaturarum, seu na­
turalis sensus religiosus, ut aiunt modernist». Sed hi theologi, mo­
mento reactionis contra modernismnm, post Encycl. Pascendi, suam
sententiam inconsideratam qua/mprimum correxerunt; erat enim con­
traria definitionibus Tridentini, sees. 6, cap. 7, supra citatis, scii. :
« fides, sine qua nulli unquam contigit justificatio » ; ex his verbis
« nulli » et « unquam » aperte significatur necessitas medii pro omni
tempore. Et Apostolus dixerat (Hebr., xi, 6) : « Sine fide impossi­
bile est placere Deo », ubi manifeste agitur de fide divina.
Unde exeget» explicando Genesim, dum loquuntur de hominibus
qui erant ante Abraham, Isaac et Jacob, non debent dicere quod
nullam supernaturalem cognitionem de Deo habere potuerunt. Se­
cundum enim doctrinam Ecclesiæ, etiam hoc tempore legis natur»,
salus erat possibilis et non erat possibilis nisi per fidem supernatu­
ralem de Deo existente et remuneratore supernatural!. Unde textus
S. Scripturae interpretandi sunt see. analogiam fidei id est, in casu,
non contradictorie cum Ep. ad Hebr., xi, 6.
Instantia (apud Billuart) : Sed S. Justinus in Apologia, c. 28,
dicit Socraten esse salvum, et vivebat Socrates solum see. rationem.
Respondetur: Si Socrates, Plato, Aristoteles sunt salvi, Deus eis
ante mortem infudit fidem. Sed dubium est eos salvos esse, quia qui­
busdam virtutibus moralibus miscebant vitia, et virtutem sæpe ex
vana gloria colebant.

DE FIDE EXPLICITA BT DB IMPLICITA

137

Instantia: Videtur tamen ex Actibus Apostolorum (c. x) quod
Cornelius erat justus antequam· fidem haberet, siquidem Petrum ad
iMiiii missus sit, ut ipsum de fide instrueret. Ergo aliquis potest esse
justus sine fide.
Respondet S. Thomas (Π
-ΙΙ
*
“, q. 10, a. 4, ad S”1) : « Cornelius
infidelis non erat, alioquin eius oratio accepta non fuisset Deo, cui
sine fide nullus potest placere. Habebat autem fidem implicitam,
nondum manifestata Evangelii veritate. Unde ut eum in fide plenius
Instrueret, mittitur ad eum Petrus».

2* Series objectionum vult probare quod etiam in adultis sufficit
fides infusa habitualis sine actu. (cf. Salmanticenses hic, dub. I,
n. 67).
Quidam theologi nominales ut Hurtado et Castillo dixerunt:
Plures adulti possunt salvari, cum sola virtute infusa fidei, absque
actu hujusce virtutis, v.g. si adultus fuerit in infantia baptizatus,
et postea accedens ad usum rationis brevi tempore decedat absque
ullo actu fidei, salvabitur, quia ad servandam gratiam baptismalem
sufficit non peccare mortaliter, licet nullus actus fidei exerceatur.
Hurtado et Castillo tenent nihil amplius exigi a Conciliis.
Respondetur: 1° Etsi hoc esset verum, non destrueretur neces­
sitas actus fidei ad justificationem adultorum, qui ante usum ratio­
nis non erant justi. Hæc necessitas affirmatur a Cone. Trident, ubi
de justificatione.
2° Sed negamus antecedens, nam omnis homo perveniens ad usum
rationis tenetur necessitate medii ad hoc ut se convertat in Deum
ultimum finem, diligendo ipsum super omnia, ut longe explicavimus
in Ι·-ΙΙΜ, q. 89, a. 6. Quod si facere omittat, eo ipso amittit gratiam
per baptismum acceptam. Si e contra hoc facit, eo ipso illuminatur
a Deo ad conversionem supernaturalem quam dirigit fides. Unde
nunquam contingit adultum salvari absque aliquo fidei exercitio.
(Agitur de adulto non solum ætate sed ratione, alioquin si est de­
mens vel idiota et fuerit baptizatus, salvatur ad instar parvulorum).
Hæc responsio fundatur in Ia-II,c, q. 89, a. 6, ubi ostendimus
cum S. Thoma qualiter Deus omnibus et singulis pervenientibus ad
usum rationis conferat auxilia supernaturalia sufficientia saltem
remote ad credendum, quibus si homo resistit non faciendo quod
potest, peccat mortaliter, et si e contrario non resistit faciendo cum
gratiæ auxilio quod potest, illuminatur et adjuvatur ad actum fidei
pro conversione requisitum. Ita Salmanticenses, n. 67. Cf. opus no­
strum, De Gratia, 1946, p. 272-275.
Instantia: Sed declaratum, est contra Quesnell (Dknz., 1377)
quod fides non est prima gratia; et revera ante actum proprium fidei
infusæ præcedunt alii actus supernaturales, qui excitant pium cre­
dulitatis affectum. Et hi actus supernaturales quandoque sufficiunt.

138

DE ACTU INTERIORI FIDEI

ad salutem, quia· sunt fides inchoativa seu in voto, et possunt esse
ante explicitant propositionem praedicationis fidei.
Respondendum est see. Salmanticenses, hic n. 71: Vel hi actus
prcecedentes assensum fidei remanent steriles et conjunguntur cum
dissensu aut cum omissione assensus fidei ponendi, et sic non suffi­
ciunt ad salutem, vel non sunt steriles sed postea venit actus fidei,
et tunc hic actus fidei requiritur omnino ad actum caritatis erga
Deum, scii, ad regulandam conversionem supernaturalem ; id non
praestant actua praecedentes, faciunt solum quod homo possit inhae­
rere Deo revelanti, non quod inhæreat. Denique facienti quod in se
est Deus non denegat gratiam et faciliter potest manifestare duo
prima credibilia, quæ remanent in multis traditionibus religiosis
provenientibus a revelatione primitiva.
Unde non mirum est, quod communiter theologi teneant assen­
sum proprium et formalem fidei theologicæ esse pro adultis medium
necessarium ad salutem. Ita, cum thomistis omnibus, Suarez, Va­
lentia, Lugo, communiter theologi. « Ex quibus (ut aiunt Salmant.,
n. 65) aliqui sententiam contrariam vocant hæreticam, alii erroneam,
alii temerariam. Et profecto adeo falsa est, ut nequeat cum proba­
bilitate defendi ».

3· Series objectionum facta est a Suarezio, Hurtado, Lugone, et
vult probare articulum illum Deum esse sumi ab Apostolo pro existentia Dei auctoris natura:. Unde ad salutem sufficeret credere
propter auctoritatem Dei revelantis veritatem quæ demonstratur a
Philosophis.
Respondetur cum Sadmant., ibid., n. 73: 1’ Hoc non potest esse,
nam objectum terminans assensum fidei, qui est medium necessarium
ad salutem, debet esse tale, ut claudat implicite alios fidei articulos
(ut dicit S. Thomas, q. 1, a. 7). Atqui existentia Dei ut est auctor
natures non importat huiusmodi inclusionem. Imo nequidem serva­
retur objectum formale quod fidei infusæ. 2“ Insuper credendum est
quod Deus est remunerator, et ex toto contextu verborum S. Pauli
ad Hebr. (xi, 6), ut dictum est, constat quod agitur de Deo ut est
auctor grati», seu auctor salutis quæ non potest esse sine gratia,
contra Pelagium. 3° Assensus fidei omnino necessarius ad salutem
debet esse in omni credente. Atqui non omnis credens potest credere
existentiam Dei auctoris natur», quia plures credentes sciunt cum
evidentia existentiam Dei auctoris natui·», et see. S. Thomam idem
non potest esse simul ab eodem scitum et creditum, seu visum et
non visum. 4° Nec datur revelatio supernaturalis propter se, sed ad
manifestationem alicuius revelati eiusdem ordinis, scii. Dei aucto­
ris ordinis supernaturalis.
Sic ex solutione harum omnium objectionum confirmatur nostra
conclusio, quæ sic magis expresse forinulatur a S. Thoma, infra a. 8,
ad lm : « Illa duo (scii, quod Deus est et remunerator est) explicite
credere de Deo omni tempore et quoad omnes necessarium fuit ». Sed

DE FIDE EXPLICITA BT DE IMPLICITA

139

addit ibidem : « non tamen est sufficiens omni tempore et quoad
omnes ».
Cf. Billot, De Virt. infusis, 1905, thesis 19·, p. 331.
Nota quoad terminologiam in usu post Cone. Trident. — Hæc
terniinologia bene fundatur in S. Thoma. Etenim quamvis S. Thomas
non dicat: hoc est necessarium « necessitate medii» ad salutem,
sed « quoad omnes necessarium fuit omni tempore », constat ex con­
textu quod loquitur de necessitate medii : 1° Nam agitur de necessi­
tate absque ulla exceptione pro omnibus adultis omni tempore. 2° Quia
hsec duo prima credibilia per se necessario pertinent ad objectum
proprium fidei, spei, et caritatis, scii, sine fide explicita horum duo­
rum credibilium non servatur ipsamet essentia fidei infusa;, spei et
caritatis, scii, non habetur meritum, nec tendentia meritoria ad fi­
nem ultimum supernaturalem ; hæc autem tendentia, ut supra dictum
est, est omnino necessaria in omni adulto tanquam medium ad salu­
tem. Nec sufficit credere explicite Deum vivum existere et credere
implicite quod « Deus inquirentibus se remunerator sit ». Hoc non
sufficeret ad spem necessariam ad salutem : debet enim spes explicite
tendere ad Dei possessionem.

Art. VI. — UTRUM OMNES AEQUALITER TENEANTUR
AD HABENDAM FIDEM EXPLICITAM.
Status quæstionls. — Videtur quod omnes ad hoc æquaüter te­
nentur : 1“ Quia explicatio credendorum est de necessitate salutis ;
2° Quia quandoque simplices examinantur de minimis articulis fidei ;
3° Quia alioquin rustici seu minores deberent habere fidem implicitam
in fide majorum seu episcoporum aut theologorum, sed hoc est in­
conveniens, quia isti majores possunt errare. Ergo pariter omnes
debent æqualiter habere fidem explicitam.

Conclusio est : Superiores homines ad quos pertinet alios erudire
tenentur magis explicite credere, seu pleniorem notitiam de creden­
dis habere.
Ita S. Gregorius in II Moralium, cap. 17.
Probatur ratione theologica, sic:
Explicatio credendorum (fide tenenda) fit per revelationem divi­
nam, supra ordinem rationis. Atqui revelatio divina pervenit ad infe­
riores per superiores, scii, ad homines per angelos, et ad inferiores
homines per majores ut ostendit Dion, in Coelesti hierarchia. Ergo
superiores homines ad quos pertinet alios erudire tenentur magis
explicite credere, seu pleniorem notitiam de credendis habere, sicut
habent angeli superiores, qui alios angelos illuminant.
Idem dicitur ad Pa, pro majoribus est de necessitate salutis
plura explicite credere quam minores, secus enim peccant contra

140

DE ACTU INTERIORI FIDEI

obligationem proprii officii, scii, alios instruendi, ut episcopus vel
theologus qui non pleniorem notitiam de credendis haberet quam
rusticus. Hoc animadvertendum est quia sæpe magna est ignorantia
sacerdotum qui habitualiter curant solum de rebus mere practicis
aut de educatione litteraria juventutis, sæpe loquuntur quasi sicut
pelagiani aut semipelagiani, ignorantes ea quæ definita sunt in Concil. Arausicano, aut etiam in Cone. Tridentino, aut etiam recentius
in Cone. Vaticano, v.g. quod ratio humana potest certo cognoscere
existentiam Dei ex his quæ facta sunt. Plures sacerdotes, Kantisme
imbuti, contrarium dicunt, quandoque docent, forsitan nunquam le­
gerunt Cone. Vaticanum ; nunc autem hoc difficilius est quia- cogno­
scitur jusjurandum contra modernismum. Sic apparet utilitas hujusce jurisjurandi.
Ad 2”“: Simplices non sunt examinandi de subtilitatibus fidei,
nisi quando habetur suspicio quod sint ab hæreticis depravati. Et si,
seducti, errant absque pertinacia in subtilitatibus fidei, non incur­
runt hæreticorum culpam aut poenam. (Cajetanus).
Ad .ïiun : « Minores non habent fidem implicitam in fide majo­
rum, nisi quatenus majores adhaerent doctrinae divinae, nam hu­
mana cognitio non est regula fidei, sed veritae divina». In hac re­
sponsione notat S. Thomas quod si quidam majores, ut episcopi aut
doctores, possunt errare in rebus fidei, infallibilis est universalis Ec­
clesia, et S. Thomas quasi synonime utitur nomine « universalis Ec­
clesiæ » et nomine « Petri », quia, inquit Cajetanus, « Petri in se et
successoribus suis fides est fides quam tenetur Ecclesia tota susci­
pere. Et est sermo non de fide illius hominis qui succedit Petro, se
de fide successoris ut definitive docet quid in Ecclesia tenendum est
de fide. Christus enim nunquam permisit aut permittet eum sic er­
rare, non propter se, sed propter Ecclesiam universalem, quæ tenetur
sententiam illius sequi ». Hoc annuntiatum est his verbis (Duc., xxn,
32) : « Ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua » ·.
1um Dubium: Utrum majores debeant acquiescere judicio Eccle­
siae etiam in rebus nondum definitis, an sufficiat silentium obse­
quiosum.
Respondetur: Hoc erat sententia jansenistarum de silentio obse­
quioso quoad facta dogmatica, hæc sententia damnata est a Clemente XI (Denz., 1350). Item postea contra semirationalistas, Pius IX
(Denz., 1683) declaravit quod non sufficit pro catholicis magistris et
scriptoribus acquiescere solum dogmatibus ab Ecclesia expresse defi­
nitis. Item Denz., 1722 (Syllabus Pii IX) et 1819 in Cone. Vatican,
declaratur quod « fideles et maxime vero ii qui docendi munere fun» Unde postea In Cone. Vatie. (Denz., 1792, sq.) declaratum est quod Ec­
clesia Infallibilitatem suam exercet non solum solcmnl judicio, sed etiam ordi­
nario magisterio universali. Et antea declaratum est contra Quesnel, quod Ec­
clesia non potest negllgere veritatem, neque eam Impugnare, neque permittere
obscurationem veritatum graviorum fidei et morum, neo potest constituere di­
sciplinam nocivam (cf. Denz., 1449 sq., 1578).

AN FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

141

guntur debent errores arcere et eliminare, ac purissimæ fidei lucem
pandere ».
Ratio est quia præter solemne judicium Ecclesiæ, est magiste­
rium eius ordinarium universale, et præter propositiones damnatas
ut liæretica-s, multæ damnantur infallibiliter ut erroneae, vel te·
merariæ.
2um Dubium: Utrum theologus debeat explicite credere id quod
sibi apparet revelatum in S. Scriptura, antequam de hac re sit so­
lemne judicium Ecclesiæ, antequam constet hoc doceri a magisterio
universali ordinario. V.g. an thomista debeat credere fide divina
gratiam esse ab intriseco efficacem, quando hoc ei apparet absque
prudenti formidine æquivalenter revelatum in his verbis S. Pauli :
« Deus est qui operatur in nobis velle et perficere ». « Quis enim te
discernit? Quid habes quod non accepisti? », et in his verbis Prov.
(xxi, 1) : « Cor regis in manu Dei et quocumque voluerit inclinabit
illud ».
Of. de hoc Salmant., De Fide, disp. I, dub. IV, n. 123, 127, 131 ;
videntur admittere, quod tunc theologus potest per habitum fidei
divinæ credere huic propositioni, quia admittunt, quod theologus
potest per habitum fidei adhærere conclusioni, quæ habetur ex dua­
bus præmissis fidei, quoniam est specificative revelata; hic autem
est solum discursus quoad formam non quoad materiam, et suppo­
nimus hunc discursum esse manifeste legitimum absque prudenti
formidine errandi.
Unde respondeo : in se theologus potest huic propositioni cequivalenter revelatœ credere fide theologica, quæ tamen non dicitur ca­
tholica, deficiente propositione Ecclesiæ, est fides secundum Sacram
Scripturam, quando sensus ejus litteralis est clarus.
Sed in praxi rarum est quod sit sufficiens evidentia esquivalentiœ ad tollendas omnes difficultates et omne dubium. Magni vero
theologi, ut S. Thomas, forte viderunt cum certitudine plura æqui­
valenter revelata, propter vigorem ingenii intuitivi et magnitudinem
fidei et donorum Spiritus Sancti.
Si vero aliqua veritas docetur solum a magisterio ordinario uni­
versali, fideles duo admittunt, scii. : 1° per fidem tenent infallibili­
tatem hujusce magisterii ordinarii, et 2° tenent ut historice certum
hæc veritatem doceri ab hoc magisterio. Melius est sic loqui et non
uti expressione « fides ecclesiastica » quia hoc videretur exprimere
specialem habitum, qui proprie non existit.
Art. VII. — UTRUM EXPLICITE CREDERE MYSTERIUM
INCARNATIONIS VERBI SIT DE NECESSITATE
SALUTIS APUD OMNES.

Status quæstlonls. — Videtur quod non : 1° Quia saltem juxta
plures Doctores hoc mysterium forte latuit angelos in via; 2“ Quia
ipse 8. Joannes Baptista non videtur incarnationis mysterium expli-

142

DE ACTU INTERIORI FIDEI

cite cognovisse, cum a Christo quæsivit : « Tu es qui venturus es?
an alium exspectamus? » (Matth., xi, 3). Ergo. — 3° Quia sec.
Dionys. in Coel. Hier., c. 9, multi gentiles adepti sunt salutem per
ministerium angelorum, et, ut videtur, Christum non cognoverunt.
Sed ex altera parte dicit August, in lib. De Corr. et Gratia, c. 7,
et plenius in Ep. 190 (olim 197), parum a principio : « Illa fides sana
est, qua credimus nullum hominem, sive majoris sive parvæ ætatis,
liberari a contagione mortis et obligatione peccati, nisi per unum
mediatorem Dei et hominum, Jesum Christum ». S. August, sic
explicat id quod dicitur ad Rom. (m, 22) : « Justitia Dei per fidem
Jesu Christi in omnes et super omnes qui credunt in eum, non enim
est distinctio : omnes enim peccaverunt et egent gloria Dei, justifi­
cati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quæ est in Christo
Jesu ». Item Rom. (x, 14) : « Quomodo invocabunt in quem non cre­
diderunt? ».
Legitur in lib. De Correptione et Gratia, c. 7 (P. L., t. 44,
coi. 923) : « Sicut veritas loquitur nemo liberatur a damnatione qua:
facta est per Adam nisi per fidem Christi (Gal., n, 16). Et ab hac
damnatione non se liberabunt qui potuerunt dicere se non audisse
Evangelium, cum fides ex auditu sit; quanto minus se liberabunt,
qui dicturi sunt: perseverantiam non accepimus».
Item August., De Nat. et Gratia, 1. II, 2, 3, 4, 5, 9, 10. « Nulla
salus nisi per fidem Christi». Imo in Enarr. in Ps. CIV, 10: « Non
enim quisquam præter istam fidem quæ est in Christo Jesu, sive ante
incarnationem, sive postea, reconciliatus est Deo».
Sed si ita est, quomodo salus possibilis est his qui non potue­
runt Christum cognoscere?
Item plures Patres Ecclesiæ ita locuti sunt, ut infra dicetur
propter varia testimonia S. Scripturæ statim citanda.
Ad solutionem hujusce quæstionis oportet distinguere: 1° Inter
fidem implicitam Incarnationis et fidem explicitant. Credere aliquid
explicite est illud credere sub propriis terminis, v.g. « Verbum caro
factum est ». Credere aliquid implicite est illud credere in alio ut in
principio universaliori (v.g. in hoc principio quod Deus est provi­
dens, salvator et remunerator), sive in alio ut in umbra et figura,
quæ scitur habere significationem, quamvis non clare cognoscatur
res significata.
2° Oportet distinguere inter tempora scii. : 1° in statu innocen­
ti»; 2° post peccatum ante Evangelium promulgatum; 3’ post Evan­
gelium promulgatum.
Sec. has distinctiones sunt in articulo S. Thomæ quatuor con­
clusiones :
1* Conclusio: est generalis omnino, scii.: Omni tempore neces­
saria fuit ad salutem aliqualis fides Incarnationis, saltem implicita.
Post Trident, additur communiter : et hæc necessitas salutis fuit
semper necessitas medii.

AN FIDES DE CHKISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

143

Hæc conclusio probatur : 1° Auctoritate S. Scripturae. S. Tho­
mas citat verba Petri in Actibus Apost. (n, 12), loquens de Christo
ait : « Factus est in caput anguli, et non est in alio aliquo salus,
nec enim aliud nomen est sub coelo datum hominibus, in quo opor­
teat nos salvos fieri ». Propositio ista est universalis, ad nullum tem­
pus restricta, pro omnibus necessaria est redemptio per Christum.
Insuper S. Paulus dicit (ad Galat., ii, 16) : « Non justificatur homo
ex operibus legis, nisi per fidem Jesu Christi ». Ergo sicut necessaria
est pro omnibus redemptio per Christum ex textu S. Petri, ita ex
isto secundo, necessaria est aliqualis fides illitis, pro omnibus horninibus omni tempore. Per fidem enim applicatur redemptio see. illud
(Rom., in, 22-25): « Justitia autem Dei per fidem Jesu Christi in
omnes qui credunt in eum; non enim est distinctio; omnes enim
peccaverunt et egent gloria Dei, justificati gratis per gratiam ipsius,
per redemptionem quæ est in Christo Jesu, quem proposuit Deus
propitiationem, per fidem in sanguine ipsius », et totum hoc ca­
put in Ep. ad Rom., est ad ostendendum quod tum judæi, tum
pagani egent redemptione per fidem in Christo Jesu. Item in ca­
put iv hujusce Epist. 8. Paulus ostendit quod in Vet. Testamento
Abraham et omnes qui fuerunt justi, justificati sunt non per cir­
cumcisionem, uec ex operibus legis, sed per fidem; hac autem fides
erat saltem implicite de Redemptore promisso. Denique in cap. v
eiusdem Epist. ad Rom·., v. 12, S. Paulus comparat Adamum et
Christum, et dicit (v. 18) : « Sicut per unius delictum in omnes ho­
mines in condemnationem, sic per unius justitiam in omnes homines
in justificationem vitæ». Justificatio autem, ut supra dixerat c. 4,
fit per fidem Christi. Ergo omni tempore fuit necessaria ad salutem
aliqualis fides saltem implicita de Christo. Cf. etiam Rom., (x, 14)
de necessitate prædicationis evangelic» in universo mundo ad salu­
tem gentium: « Quomodo ergo invocabunt in quem non crediderunt».
Item dicitur (in I Joan., ii, 2) : « Ipse (Jesus Christus) est pro­
pitiatio pro peccatis nostris, non pro nostris autem tantum, sed
etiam pro totius mnndi » ; cf. ibid, mi, 23: « Hoc est mandatum eius,
ut credamus in nomine Filii eius Jesu Christi ».
Dixerat enim Christus (Marc., xvi, 16) : « Prædicate Evange­
lium omni creaturæ... qui non crediderit condemnabitur », et apud
Joan, (hi, 18): «Qui credit in eum (in Filium Dei) non judicatur;
qui autem non credit, jam judicatus est ». Item (apud Joan., xiv, 1) :
« Credite in Deum et in me credite». (Joan., xvii, 3) : « Hæc est vita
æterna, ut cognoscant te, solum Deum verum et quem misisti, Jesum
Christum ». Vita autem gratiæ est semen gloriæ seu vitae aeternae,
et « fides est sperandarum substantia rerum ». Scii, ea quæ princi­
paliter hic credimus sunt illa quæ in patria visuros speramus. (Ca­
jet., art. 5).
Ex his omnibus textibus S. Augustinus in Ep. 89 deducit quod
antiqui justi saltem aliqualiter « debuerunt habere fidem Christi ».
Explicat hæc verba S. Pauli (II Cor., iv, 13) : « Habentes eundem

144

DE ACTU INTERIORI FIDEI

spiritum fidei » ac antiqui prophetæ, ait : « Non diceret eundem spi­
ritum fidei, nisi admonens etiam antiquos justos habuisse ipsum spi­
ritum fidei, hoc est incarnationis Christi ». Ac si Augustinus dice­
ret : « Nos non salvamur absque fide Incarnationis, atqui eadem est
fides nostra et antiquorum ante legem evangelicam, ergo et antiqui
aliqualiter crediderunt in Christum ».
Hæc 1‘ conclusio sic probatur ratione theologica a S. Thoma:
Illud proprie et per se pertinet ad objectum fidei per quod homo
beatitudinem consequitur. Atqui via hominibus veniendi ad beatitudinem est mysterium Incarnationis et Passionis Christi. Ergo my­
sterium Incarnationis Christi aliqualiter oportuit omni tempore esse
creditum apud omnes.
Minor est revelata in verbis S. Petri (Act., iv, 12) hic citatis:
« Non est aliud nomen sub coelo datum hominibus, in quo oporteat
nos salvos fieri ».
Major fundatur in hoc quod fides nobis per se data est ad con­
secutionem ultimi finis supernaturalis, qui est objectum spei et ca­
ritatis, ergo per se ad objectum fidei pertinent media omnino neces­
saria ad salutem ; sic omni tempore homines aliqualiter credere de­
buerunt in Christum, qui est « via, et veritas et vita» ‘.
Nunc autem S. Thomas ostendit : Hoc mysterium diversimode
creditum fuisse, see. diversitatem temporum et personarum.
2® Conclusio: est: Ante statum peccati, scii, in statu innocen­
tiae, homo habuit explicitam fidem de Christi Incarnatione, see. quod
ordinabatur ad consummationem gloriæ, non vero see. quod ordi1 Notandum est momentum hujusce magni principii fidei : Christus est sal­
vator universalis, « non est aliud nomen, sub coelo datum hominibus in quo
oporteat non salvos fleri ».
Hoc principium erat tanti momenti, ut S. Thomas non videns quomodo
conciliari posset cum privilegio Immaculate Conceptionis B. Μ. V. timebat
hoc privilegium afllrmare, quta plures theologi hoc tempore dicebant : B. Μ. V.
hoc privilegium accepit independenter a futuris meritis Christi. S. Thomas
respondebat: «Hoc est inconveniens quod Christus non sit Salvator omnium
hominum, ut dicitur I Tim., xv, 10 ».
Nunc autem post definitionem hujusce dogmatis, cognoscimus quod, ut
dixerat Scotus, conveniebat qnod perfectissimus Redemptor exerceret perfectis­
simam redemptionem erga personam quæ debebat ei maxime uniri in opere sa­
lutis generis humani, scii, erga matrem suam. Atqui perfectissima redemptio
est non solum reparatrix, sed præservatrlx. Ergo convenit egregie hoc pri­
vilegium.
Notamus solum hoc momentum prædlctl principii : Christus est universalis
Salvator omnium hominum.
Et sicut magni philosophi, ut Aristoteles optime cognoverunt prima rationis
principia, contradictionis et causalltatls, ita magni Doctores Eccleslœ optime
cognoverunt prima fidet principia circa Deitatem et omnium hominum salutem
et sl, In quibusdam rebus ad hæc principia pertinentibus, non potest haberi
nisi probabilitas, adhuc pretiosum ost cognoscere quid est !n hac re pro Au­
gustino aut pro S. Thomam probabilius. In hoc accentus ponendus est a ma­
gistro. Hoc dicimus quoad quartam conclusionem S. Thomee In pnesentl articulo.

AN FIDES DB CHRISTO SIT DE NECESSITATE MBDII

145

nabatur ad liberationem a peccato, quia Adam non fuit præscius
sui peccati futuri.
Hæc conclusio fundatur in hoc quod dixit ipse Adam in pro­
phetia relata in 1. Genesis (n, 24) : « Hoc nunc, os ex ossibus meis
et caro de carne mea, hæc vocabitur virago, quoniam de viro sumpta
est. Quamobrem relinquet homo patrem suum et matrem, et adhærebit uxori suæ, et erunt duo in carne una ». Atqui S. Paulus (ad
Ephes., v, 29) sic explicat hanc prophetiam Adae: «Qui uxorem
suam diligit, seipsum diligit. Nemo enim unquam carnem suam odio
habuit; sed nutrit et fovet eam, sicut et Christus Ecclesiam: quia
membra sumus corporis eius, de carne eius et de ossibus eius. Pro­
pter hoc relinquet homo patrem et matrem suam, et adhærebit uxori
suæ, et erunt duo in carne una. Sacramentum hoc magnum est: ego
autem dico in Christo et in Ecclesia ».
Scii, unio viri et uxoris est figura unionis Christi et Ecclesiæ
et inquit S. Thomas : « non est credibile primum hominem hoc igno­
rasse » nam altissimam sapientiam et donum prophetiæ a Deo ac­
cepit, ad genus humanum erudiendum et mirum esset si hanc figu­
ram propheticam sub ipso lumine prophetico ignorasset. Item S. Hie­
ronymus (in Ep. ad Eph., v, 29) explicat, scii. Christus reliquit Pa­
trem suum Deum et Jerusalem coelestem, et venit in terram propter
Ecclesiam quam sibi desponsavit. Unde sub lumine prophetico Adam
hoc cognovit saltem quodammodo ut postea prophetæ.
Insuper subito post peccatum facta est promissio Redemptionis
ut habetur in Genesi (m, 15) in verbis a Deo dictis ad dæmonem sub
serpentis forma apparentem : « Inimicitiam ponam inter te et mu­
lierem, et semen tuum et semen illius; ipsa conteret caput tuum et
tu insidiaberis calcaneo eius ». In quo textu traditio videt promis­
sionem redemptionis.

3“ Conclusio : Post peccatum, ante Evangelium sufficienter pro­
mulgatum, fides implicita Incarnationis et Redemptionis communiter
sufficiens fuit, scii, fides in figuris Incarnationis et in principio uni­
versaliori : Deus est et remunerator est.
1° Hæc conclusio probatur 1° ea Sacra Scriptura. (Ad Gal., m,
23) : « Priusquam veniret fides (Christi), sub lege custodiebamur con­
clusi, in eam fidem quæ revelanda erat», scii, priusquam veniret
fides explicita custodiebamur conclusi in fide implicita. Item ad Coloss. (i, 26) : « Quod absconditum fuit a sæculis et generationibus,
nunc autem manifestum est sanctis eius ». — (I Cor., x, 11) : « Hæc
omnia in figura contingebant illis ». Item Eph., v.
Ita sentiebant Augustinus, 1. 19 Contra Faustum, Epist. 89;
S. Chrvsostomus, Hom. 37 in Matth.; S. Bernardus, Epist. 77; et
alii Patres.
2° Asseritur a S. Thoma in resp. ad 3^ : « Multis gentilium
facta fuit revelatio de Christo. Nam Job xix dicit : « Scio, quod
10 — GAmicon-LAOiusoc - De virtutibus theologicis.

146

DB ACTU INTERIORI FIDBI

Redemptor meus vivit ». Sybilla etiam prænnuntiavit qtwedam de
Christo, ut Aug. dicit 1. 13 contra Faustum, c. 15 ». — Virgilius quid
simile annuntiavit. Pariter Plato locutus est de aliquo redemptore
promisso, quem vocat Filius Ideae Boni (De Rep., 1. II) ’. Et ad­
dit S. Thomas : « Si qui tamen salvi fuerunt quibus revelatio non
fuit facta, non fuerunt salvati absque fide Mediatoris, quia etsi non
habuerunt fidem explicitam, habuerunt tam fidem implicitam in di­
vina Providentia credentes Deum esse liberatorem hominum secun­
dum modos sibi placitos (hoc est objectum creditum) et see. quod
aliquibus veritatem cognoscentibus Spiritus revelasset (hoc est motivum formale fidei) ». S. Thomas invenit hoc motivum expressum in
his verbis (1. Job., xxxv, 11) : « Qui docet nos super jumenta terræ ».
Job autem erat inter gentiles et videtur etiam cognovisse per reve­
lationem aliquid de Redemptore promisso, nam, ut notat S. Thomas
ibidem, dicit (c. xix, 25) : « Scio quod Redemptor meus vivit ».
Ad intelligentiam hujusce 3·' conclusionis notandum est quod
communiter fides implicita Mediatoris sufficiens fuit, id est mino­
ribus et communi populo; quantum enim ad majores, v.g. ad pro­
phetas, ad sacerdotes Veteris Legis, videtur quod tenerentur neces­
sitate medii aut saltem prsecepti habere fidem aliquo modo explicitam
de Redemptore promisso, scilicet de Christo. Offerebant enim sa
crificia Christi præfigurativa, et legebant ac interdum explicabant
prophetias de Christo venturo. Unde S. Thomas dicit in IV Sent.,
d. 25, q. 2, a. 2, ad 2 : « Post peccatum ante Christum majores ha­
bebant fidem Redemptoris explicite, minores implicite » 2.
Haie fides quodammodo explicita Redemptoris, pro majoribus
probabilius erat necessaria necessitate medii, quia erat de medio
ex se necessario ad· salutem, scii, de Redemptore ipso, non de re mere
contingenti, v.g. quod talis actus religiosus fieri debeat hoc mense,
non post. Et forsitan ex hoc habetur quædam indicatio ad illustran­
dam quæstionem sequentem, de qua nunc statim agendum est.

4“ Difficilior quæstio solvenda est de statu legis evangeeicæ
et de hoc 4" conclusio S. Thomæ est : « Post tempus autem gratiæ
> Bossuet, Discours sur l’Bist. wniv., II P., c. xix : « Sapientlssimus inter
philosophos (Socrates apud Platonem, Rep., 1. Π, initio) cognovit quod vlrtuosisslmus inter omnes homines debebat esse llle cuius altlssima virtus fuisset
occasio pessimæ invldiæ, ille qui propter suam virtutem debebat omnes Injurias
ferre et In crucem affigi ('De Rep., 1. II). Nonne Deus posuit hanc mirabilis­
simam Ideam virtutis in mentem alicuius philosophi, ut postea eam verlficaret
in persona Filii sui ». Cf. De Revel., II, p. 219.
2 In corpore nostri articuli, tertia paragrafo, S. Thomas dicit pariter de
sacrificiis Vet. Testamenti quæ praefigurabant sacrificium Cbrlstl : « quorum
sacrificiorum significatum explicite majores cognoscebant, minores autem sub
velamine Illorum sacrificiorum credentes ea divinitus esse disposita de Christo
venturo, quodammodo habebant velatam cognitionem. Et ea quæ ad mysteria
Christi pertinent tanto distinctius cognoverunt, quanto Christo propinquiores
fuerunt ».

AN FIDBS DB CHRISTO SIT DB NECESSITATE MEDII

147

révélâtes, tam majores quam minores tenentur hahere fidem bxplicitam de mysteriis Christi, præcipue quantum ad ea quæ commu­
niter in Ecclesia solemnizantur, scii. Incarnatio et Redemptio ».

AN FIDES EXPLICITA DE CHRISTO SALVATORE
SIT NUNC OMNIBUS NECESSARIA AD SALUTEM
NECESSITATE MEDII.

Hæc quæstio, ut patet, non est minoris momenti, speciatim pro
missionariis et semper disputatur tum in apologetica in tractatu
De Revelatione, tum iu theologia proprie dicta in tractatu De Fide.
Difficultas est quod ex una parte secundum Nov. Test, videtur
quod lides explicita de Christo Salvatore requiritur in omni adulto
ut possit salvari, et ex altera parte non videtur quod omnes et siuguli infideles adulti possint ad hanc fidem explicitam pervenire, quia
Evangelium nondum prædicatum est in remotissimis regionibus.
Ut omnes sciunt, sunt duæ responsiones ad invicem oppositas,
quas prius in memoriam revoco. Prima affirmat necessitatem medii,
secunda eam negat et affirmat solum necessitatem praecepti.
Nodus difficultatis attente considerandus apparet ex oppositione
harum duarum responsionum quæ sunt sicut thesis et antithesis.
Quælibet habet suas difficultates manifestas. Et insuper difficile est
inter et supra eas invenire synthesim altiorem, quia sunt contra­
dictorie oppositæ, et inter duas propositiones contradictorias una
est vera, altera falsa, et non datur medium. Non possumus ludere
cum principio contradictionis, est ludus periculosus, est periculum
cudendi in contradictionem sive manifestam, sive latentem, quæ
damnosior est ut scopulus sub aquis absconditus.
Videamus igitur cum magna attentione duaa sententias ad in­
vicem oppositas, eas considerando et quoad earum principia et quoad
facta. Expositio non potest esse brevis propter complexitatem quæ·
stionis. Vide pramotamina supra, p. 123-125.

Prima sententia. — Hæc dicit: Post promulgationem Evangelii
fides explicita de Christo Salvatore est omnibus necessaria ad salu­
tem, non solum necessitate præcepti, sed necessitate medii, prout
etiam independenter a præcepto superaddito, et ante illud, hæc fides
explicita de Christo Salvatore nos conjungit cum ipso Salvatore, et
manifeste hæc conjunctio cum eo est medium necessarium ad salu­
tem, etiam si non esset præceptum de hac re; hæc fides est multomagis necessaria ut patet, quam ea quæ sunt solum necessaria ne-

148

DE ACTU INTERIORI FIDEI

cessitate præcepti, ut sanctificatio diei dominicæ semel in hebdomada
et non solum bis in mense, vel ut abstinentia a carne Feria VI.
Non quidem hæc fides explicita de Christo est medium ex natura
sua necessarium omni tempore etiam olim in Vet. Testamento et
antea ab initio historiæ humanitatis, sic differt a gratia sanctifi­
cante, a virtutibus infusis fidei, spei, caritatis quæ semper fuerunt
necessarias ad salutem in omnibus etiam in parvulis. Item fides expli­
cita de Christo, in hoc differt a fide explicita de duobus primis cre­
dibilibus, scii, quod Deus est et remunerator est, quæ semper fuit
in quolibet adulto necessaria necessitate medii ad salutem. Sed juxta
primam sententiam fides explicita de Christo Salvatore, post pro­
mulgationem Evangelii, est medium necessarium ad salutem ex insti­
tutione divina Christianismi, sicut baptismus, imo plus quam bapti­
smus a Christo institutus, quia est fides de ipso Salvatore quæ ut
quid altius implicite continet fidem de baptismo. Omnia hæc verba
sunt cum magna attentione ponderanda.
næc autem sententia fundatur in his verbis Christi apud Joannem (m, 14) : « Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita
exaltari oportet Filium hominis, ut omnis qui credit in ipsum non
pereat, sed habeat vitam alternam ». Ergo fides de Salvatore est ne­
cessaria necessitate medii ad salutem, quia agitur de nostra unione
cum ipso Salvatore, sine qua unione salus haberi nequit, etiam independenter a præcepto superaddito. Hoc est bonum non quia præceptum, sed est præceptum quia prius est quid in se bonum, imo
necessarium ad salutem.
Et agitur de fide explicita quia ibidem dicitur Joan, (in, 18) :
« Qui credit in eum (scii, in Filium Dei) non judicatur; qui autem
non credit, jam judicatus est, quia non credit in nomine unigeniti
Filii Dei ». Item Galat. (n, 16) : « Scientes autem quod non justifi­
catur homo ex operibus legis nisi per fidem Jesu Christi, et nos in
Christo Jesu credimus, ut justificemur in fide Christi». Etiamsi
Salvator non dixisset praecipiendo : « Credite in me » (Joan., xiv, 1),
hoc ipso quod manifestatur ut Salvator credi debet ab his qui salvari
volunt, et qui jam debent diligere Deum super omnia.
Sic plures theologi tenent quod fides explicita de Christo Salva­
tore est necessaria ad salutem etiam independenter a præcepto su­
peraddito, quia salus haberi nequit sine conjunctione cum Salvatore.
Pro ista sententia citantur plures textus Augustini et Hiero­
nymi, juxta quos peccata non remittuntur sine fide in Christo Sal­
vatore. (Cf. August., Epist. 190 (alibi 157), c. 2 1 ; S. Hieronymus,
In cap. I ad Ephes.).
Citatur etiam S. Thomas, IP-II", q. 2, a. 7, nam agendo de his
quæ sunt de necessitate salutis apud omnes, dicit: «Post tempus
1 Dicit Augustinus in 1. De Pradest. sanctorum, cap. 7: « 81 Cornelius
posset sine fide Christi salvus esse, non ad eum ædifleandum mitteretur Petrus
architectus ».

AN FIDES DB CHRISTO SIT DB NECESSITATE MBD1I

149

gratiæ revelatæ (scil. in Novo Test.) tam majores quam minores te­
nentur habere fidem explicitam de mysteriis Christi... scii, de arti­
culis Incarnationis ». Item a. 8, ad 1 et 2.
Quare hæc fides debeat esse explieitaf Quia perfectior fides In­
carnationis requiritur in nova lege in qua istud mysterium est pe­
ractum et revelatum, quam in veteri lege in qua erat velatum ; in
veteri autem lege fides implicita de Christo redemptore futuro jam
erat de necessitate salutis; ergo nunc requiritur fides explicita de
Incarnatione redemptiva jam adimpleta.
Hoc confirmatur ex eo quod in Cone. Trident., sess. G, cap. 6
(Denz., 799), agendo de dispositione ad justificationem, dicitur:
« Disponuntur ad ipsam justitiam dum, excitati divina gratia et
adjuti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum, cre­
dentes vera esse quæ divinitus revelata et promissa sunt ; atque illud
imprimis : a Deo justificari impium per gratiam eius, per redemptio­
nem quæ est in Christo Jesu·».
Hæc est enim fides catholica de qua dicitur in Symbolo S. Athanasii : « Quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, salvus
esse non poterit ».
Denique ex damnatione duarum propositionum laxistarum (Denzingbb, 1214 sq.) constat quod, extra casum necessitatis, neque bapti­
zandi neque absolvendi sunt adulti qui mysteriorum S. Trinitatis et
Incarnationis ignorantia laborant etiam invincibili.
Ceterum sufficit cognitio elementaria eorum. Et est declaratio
S. Officii 1703 confirmata a Benedicto XIV, 28 febr. 1787, in qua di­
citur : « ifissionarium teneri adulto etiam moribundo, qui incapax
omnino non sit, explicare mysteria fidei, quee sunt necessaria neces­
sitate medii, ut sunt praecipue mysteria Trinitatis et Incarnationis ».
Unde plures thomistæ tenent quod fides explicita de Christo Sal­
vatore est necessaria necessitate medii ad justificationem et addunt:
probabilius est quod post Christi adventum hoc verum est semper.
Ita Joannes a S. Thoma, Gonet, Ferre, Billuart, recentius Hugon,
Martin (lovaniensis). Pro hac sententia citantur etiam Valentia,
Coninck, Molina et S. Alphonsus.
Ad hoc reducitur hæc opinio : Probabilius fides explicita de
Christo Salvatore est post promulgationem Evangelii, medium adeo
necessarium ad salutem, ut absque illa nullus adultus possit de lege
ordinaria salvari. Attamen Joannes a S. Thoma et Gonet admittunt
ut probabile quod possunt esse exceptiones in quibus fides implicita
de Christo sufficit.
Bannez et Cano tenent fidem explicitam de Christo nunc esse
semper necessariam non ad justificationem, sed ad glorificationem ;
quod rejicitur a multis quia statim post justificationem omnis justus
est hæres gloriæ et si moritur in statu gratiae, salvatur, quamvis
saepe, sed non per se et semper debeat transire per purgatorium in
quo, utique habebit fidem explicitam de Christo Salvatore ante glo­
rificationem.

150

DE ACTÜ INTERIORI FIDEI

Secunda sententia. — Plures vero theologi dixerunt: quamvis
sententia prius exposita sit satis expresse in operibus S. Augustini
et S. Thom®, remanet notabilis difficultas, quia in diversis regio­
nibus remotissimis non videtur quod prædicatio Evangelii fuerit
sufficienter proposita. Et ideo non apparet quomodo homines harum
regionum possint pervenire ad hanc fidem explicitant de Christo.
Unde prior sententia scii, necessitatis medii videtur nimis dura,
praesertim si ponitur in definitione necessitatis medii quod agitur
de medio « sine quo etiam inculpabiliter omisso salus obtineri ne­
quit ».
Addunt hi theologi: si autem pro infidelibus qui faciunt, cum
auxilio grati® sibi oblato, quod in se est, fiat recursus ad specialem
revelationem Incarnationis redemptisxe, hoc est quid proprie extra­
ordinarium et proinde potius rarum, non frequens, nec multiplican­
dum sine urgenti ratione. Unde, ut aiunt, prima sententia nimis
recurrit, sine probatione, ad extraordinarias Dei interventiones, qu®
sunt quasi miraculum l.
Propterea plures theologi negaverunt quod fides explicita de
Christo sit nunc omnibus necessaria necessitate medii, sed, juxta eos
remanet necessaria necessitate praicepti tantum, sed praecepti divini
et non solum ecclesiastici, juxta illud Ev. see. Marcum (xn, 15) :
« Praedicato Evangelium omni creaturae » etc.
Illud autem est necessarium necessitate prœcept» ad salutem
quod requiritur præcise vi prcecepti et quidem positivi, ex libera vo­
luntate praecipientis, non vero ex natura rei nec ex ipsa institutione
Christianismi ; v.g. sunt necessaria necessitate praecepti sanctificatio
sabbati in Vet. Testamento, diei dominie® in Novo Testamento scii,
qualibet hebdomada et non solum bis in mense. Tunc, ut aiunt de­
fensores hujusce 2" opinionis, bene explicatur quod praeceptum istud
credendi explicite in Christum non obligat nisi quando sufficienter
cognoscitur; proinde fides explicita de Christo, etiam in statu nov®
legis, non est obligatoria pro multis qui hoc praeceptum invincibiliter
ignorant, nec recurrendum est ad revelationem extraordinariam pro
eis, sed sufficit quod habeant fidem implicitam contentam in fide
explicita de duobus primis credibilibus : « Deus est et inquirentibus
se remunerator est ».
Ita locuti sunt Richardus de Mediavilla, Turianus, de Lugo,
Diana, Vasquez et nominales qui non considerant naturam rerum
(v.g. naturam salutis et eorum qu® per se requiruntur ad salutem),
i Non sunt tamen proprie miraeulum, quia hæ extraordinariae Del inter­
ventiones fierent secundum legem : Facienti cum auxilio gratiæ quod in se est,
Deus non denegat gratiam ulteriorem », dum e contra non est lex miraculi ;
miraculum non præsupponlt specialem dispositionem In subjecto in quo fit.
Attamen lue Interventiones sunt quid extraordinarium.

ΛΝ FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

151

sed solum aut potius /acta experientia: aliquomodo ut postea facient
positivistæ; est via ad positivismum juridicum. Unde si Deus revo­
caret prædictum præceptum, nunc fides explicita de Salvatore non
esset ullo modo amplius necessaria ad salutem.
Sed tunc remanet notabilis difficultas, scii. : si secunda sententia
de sola necessitate prcecepti esset vera, tunc post adventum Christi
fides explicita de Christo Salvatore esset minus necessaria quam
baptismus ab ipso institutus; omnes enim theologi tenent quod bapti­
smus aquæ est omnibus et singulis necessarius necessitate non solum
præcepti, sed medii ex institutione divina religionis christianæ, imo
pro parvulis (excepto casu martyrii) est medium sine quo etiam in­
culpabiliter omisso salus haberi nequit, dum pro adultis sufficit
baptismus desiderii.
Mirum esset si nunc fides explicita de ipso Salvatore esset minus
necessaria quam baptismus aquæ ab ipso institutus, et etiam mirum
esset quod in ~Novo Testamento sufficeret fides implicita de Christo,
quæ jam necessaria erat in Veteri Testamento; in Novo perfectior
fides videtur necessaria... Principia revelata primæ Sententiæ re­
manent firma, et non destructa sunt a secunda sententia·. Bemanet
quod conjunctio hominis cum Salvatore est necessaria ad salutem
independenter a prœcepto superaddito, et quod hæc conjunctio fit
per fidem perfectiorem in Novo Testamento quam in Veteri Testa­
mento.
Hae igitur duæ sententiæ sunt contradictorie oppositae, ut the­
sis et antithesis, nam 1· dicit: fides explicita de Christo nunc est
necessaria necessitate medii ad salutem ; 2· hoc negat. Est antinomia
proprie dicta.
Utraque positio habet suas difficultates et videtur quod non pos­
sit esse synthesis superior, quia, contra Hegel, inter duas proposi­
tiones contradictorie oppositas una est vera, altera falsa, et non
datur medium.
Unde problema fit valde difficile. Nodus difficultatis attente con­
siderandus est, plus quam faciunt eclectici. Magna tentatio eclectiemi est ludere cum principio contradictionis, inquirendo habilem
conjunctionem, conciliationem inter contradictoria, « una buona
combinazione », sicut illi qui hodie admittunt communismum Chri­
stianum. Sic non raro eclectismus cadit in contradictionem saltem
latentem ex qua multæ aliæ sequuntur. Periculosum est ludere cum
principio contradictionis sicut cum igne aut cum tigro, quia negator
hujusce principii devoratur ab illo, ut advenit pro Hegelio. Non si
scherza coi principio di contradizione, ut constat ex recenti et opti­
mo articulo P. Boyer circa librum P. de Lubac: Le Surnaturel *.
Hoc præ oculis semper habendum est. Utique non datur medium
inter duas propositiones quæ sunt proprie contradictori®, v.g. inter
has duas : 1° fides explicita de Christo Salvatore est necessaria neces> Cf. Gregorianum, 1947, fasc. 2 et 3.

152

DE ACTU INTERIORI FIDEI

sitate medii ad salutem ; 2° hæc fides explicita non est necessaria
necessitate medii.
Suarez 1 autem cum magna habilitate, secundum suam consue­
tudinem proposuit tentamen conciliationis seu transactionem per
mutuam concessionem, ut dicit D. Ludovicus Capéran qui eum se­
quitur *. Suarez incipit concedere secundæ sententiæ quod, etiam
post adventum Christi, aliquis potest justificari sine fide explicita
de Christo Salvatore, v.g. puer educatus in silvis qui facit quod in
se est. Deinde Suarez volendo concedere aliquid primæ sententiæ,
concludit : « Fides explicita de Christo per se loquendo est nunc
medium ad salutem necessarium pro omnibus et singulis vel in re
(ut dicit prima sententia), vel in voto, scii, implicito (ut dicit se­
cunda sententia) ». Est quidem habilis conciliatio.
Sed statim Suarezio objicitur: fides explicita in voto implicito
nihil aliud est quam fides implicita quæ jam necessaria erat in Ve­
teri Testamento; unde remanet difficultas et requiritur saltem com­
plementum explicationis. Juxta thomistas, Suarez dicendo « vel in re
vel in voto » videtur potius duas sententias inconciliabiles juxtaponere, quam problema solvere. Suarez magis considerat facta contin­
gentia, quam principia necessaria, quibus facta illustrantur, et prin­
cipia revelata primæ sententiæ remanent vera.
Unde Suarez, qui de facto pluries citatur pro 2* sententia, non
videtur satis affirmare cum 1* sententia necessitatem medii explicites
fidei in re, nec satis servare id quod dixerat S. Thomas Π·-Π“, q. 2,
a. 7, agendo de necessitate salutis: scii.: «Post tempus gratiæ re­
velatæ tam majores quam minores tenentur habere fidem explicitam
de mysteriis Christi » seu de Christo Salvatore. Attamen interventio
Suarezii non fuit inutilis et perduxit, ni fallor, ad tertiam senten­
tiam bene propositam a Salmanticensibus, quæ, ut mihi videtur,
a Suarezio approbaretur.

Tertia sententia. — Hæc proponit distinctionem magis ad rem
ad solvendum problema secundum principia recepta sine arbitrario
* De Fide, Disp. XII, sect, iv, n. 18.
Suarez formulavit suam sententiam satis complexam In tribue propositio­
nibus, scii. 1° « Explicita fides incarnationis non est hoc tempore tta necessaria,
ut sine illa realiter aut in re obtenta nullus possit justificari, nam puer edu­
catus in silvis, si dum· pervenerit ad usum rationis, faciat quod in se est, illu­
minabitur; cumque de Christo nihil audierit, poterit obtinere sollus Del fidem
explicitam sine fide Christi explicita ».
2° « Per se loquendo fides explicita Christi in re obtenta non est magis ne­
cessaria ad glorificationem quam ad primam justificationem; nam sl quis justi­
ficatus per fidem implicitam Christi statim moriatur, obtinebit gloriam, quia
gratia dat jus ad illam ».
3° « Fides Christi explicita per se loquendo est necessaria omnibus et sin­
gulis ad justificationem et glorificationem in lege gratlm, tanquam medium ne­
cessarium vel in re vel in voto ».
2 Le problème de salut des infidèles, 2° ed., 1984, p. 267.

ΛΝ FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

155

«■lectismo. Usée tertia sententia, qu® vult omnino servare id quod
principale est in conclusione S. Thom®, sic formulatur a Salmanticensibus (De Fide, disp. VI, n. 77) qui eam defendunt : « Post Evan­
gel» promulgationem fides Christi explicita seu in re est per se lo­
quendo medium necessarium ad salutem; per accidens tamen con­
tingere potest, etiam post Evangelii promulgationem, ut aliquis sa­
lutem consequatur absque tali fide ». Hæc distinctio est melior quam
distinctio Suarezii (sed Suarez admitteret, ni fallor, id quod dicunt
Salmanticenses, unde non est forte inter eos magna distantia). Ita,
ut aiunt Salmanticenses, senserunt Javellus, Soto, Ledesma, Michæl
de Medina, Serra; recenter Reginaldus Schultes Ο. P. in suo opere
De Fide implicita in lingua germanica, Regensburg, 1920 ; item Hugueny O. P. et plures alii. Insuper Joannes a S. Thoma et Gonet
concedunt hanc sententiam Salmanticensium esse probabilem quam­
vis ipsi teneant primam ut probabiliorem '. Defensores hujusce ter­
ti® sententi® optime considerant quod non datur medium intra duas
opiniones contradictorie oppositas, propter ea firmiter retinent cum·
1“ sententia contra 2“m necessitatem medii, sed addunt prædictam
distinctionem et præcisionem.
Sic hæc tertia sententia magis complete formulatur : « Post pro­
mulgationem Evangelii fides explicita de Christo Salvatore est omni­
bus necessaria ad salutem necessitate medii, hoc quidem per se et
etiam certo non solum probabilius; sed, ut videtur, non semper, quia
probabiliter sunt per accidens exceptiones, ubi deest sufficiens pr®dicatio Evangelii ».

Explicatur et probatur hæc tertia sententia.

Quædam sunt praenotanda, relate ad duas alias sententias?
1’ Quoad definitionem exactam « necessitatis medii », hæc clau­
sula « medii sine quo etiam inculpabiliter omisso salus haberi ne­
quit », hæc clausula non ponenda est in definitione necessitas medii
in genere, quia pertinet solum ad subdivisionem hujusce generis pro
parvulis, et absolute loquendo non valet nisi pro parvulis, non vero
pro adultis.
Etenim auctores, qui, v.g. Tanquerey et plures alii, posuerunt
hanc clausulam in definitione necessitatis medii in genere, fecerunt
duas confusiones, quia voluerunt cum praecipitatione ad aliquid
practice clarum pervenire scribendo aliquod manuale scholare, nec
satis rem speculative et attente consideraverunt. 1’ Confuderunt ge­
nus proximum (scii, necessitatem medii) cum aliqua eius subdivi­
sione (scii, cum necessitate medii non solum per se sed semper requi­
siti sine ulla exceptione). 2° Non satis notaverunt differentiam, quoad
> Dicit Joannes a S. Thoma, De Fide, disp. IV, a. 1, n. 10: «Probabile
etiam est hanc fldem explicitam suppleri posse in aliquo casu per Udem Impli­
citam ». Pariter Gonet.

154

DE ACTU INTERIORI FIDEI

hoc, inter adultos et parvulos. Nam pro adulto est semper aliqua
culpa saltem remota, scii, in eius negligentia, quia, si, cum auxilio
divino sibi oblato adultus faceret quod in se est, Deus ei præberet
id quod est semper ad salutem necessarium, sicut misit Petrum ad
Cornelium, ut notat S. Thomas ‘. Unde Pius IX declarat (Denz.,
1648) : « Gratiæ coelestis dona nequaquam illis defutura sunt, qui
hac luce recreari sincero animo velint et postulent » et (Denz., 1677) :
« Notum nobis vobisque est, eos qui invincibili circa sanctissimam
nostram religionem ignorantia laborant, quique naturalem legem
eiusque præcepta in omnium cordibus a Deo insculpta sedulo ser­
vantes ac Deo obedire parati, honestam rectamque vitam agunt,
posse, divina: lucis et gratiæ operante virtute, aeternam consequi
vitam, cum Deus, qui omnium mentes, animos, cogitationes habi­
tusque plane intuetur, scrutatur et noscit, pro summa sua bonitate
et clementia minime patiatur, quempiam æternis puniri suppliciis,
qui voluntaria: culpa: reatum non habeat».
Unde prædicta clausula, scii. « medii sine quo etiam inculpabi­
liter omisso salus haberi nequit » non ponenda est in definitione ne­
cessitatis medii in genere, sed pertinet ad subdivisionem sequentem,
scii, medii per se et semper necessarii pro parvulis, scii, baptismi
aquæ (adhuc tamen excepto casu martyrii, nt patet in sanctis in­
nocentibus).
Quidam dicunt: S. Thomas non satis explicite definivit neces­
sitatem medii. — Respondetur: Voluntarie usus est terminis gene­
ralibus et nimis dixisset si posuisset in hac definitione prædicta-m
clausulam. S. Doctor loquitur solum de medio per se ad salutem
necessario et distinguit hanc necessitatem a necessitate prœcepti de
qua alibi scii, infra, q. 16, loquitur Sic sufficienter dici pluribus lo­
cis: «in necessariis ad salutem, Deus nunquam deest, nec unquam
defuit homini, nisi ex culpa eius ». Cf. I*
-II··, q. 98, a. 2, ad. 4'“. —
*11",
11
q. 177, a. 1 c; q. 178, a. 1, c; I Sent., d. 48, q. 3, 1“;
III Sent., d. 25, q. 2, a. 1, q. 1, lm. Cf. Tabui, auream operum S. Tho­
mæ ad verba Salus, et Sacramentum, n. 46. Baptismus, n. 82, 83, 89.
2’ Prænotandum est quod : medium ad salutem potest esse independenter a præcepto necessarium ad salutem dupliciter aut per
se et semper, sine exceptione, aut per se et non semper, sicut in or­
dine naturæ homo nascitur per se cum quinque digitis in qualibet
manu, sed non semper, quandoque enim nascitur cum quatuor, quandocumque cum sex.
1 De Veritate, q. 14, a. H, ad 1: textus ab omnibus cognitus: « 81 aliquis
In sllvie nutritus, ductum naturalis rationis sequeretur In appetitu boni et
fuga mali, certissime tenendum est, quod el Dens vel per internam inspiratio­
nem revelaret ea quœ sunt ad credendum necessaria, ce! aliquem fldei pradioatorem ad eum dirigeret, sicut misit Petrum ad Cornelium (Aot. Ap., x) ».
2 Tractat de Ude necessaria necessitate salutis, *
-H",
ÏI
q. 2, a. 4 usque
ad 8, et de præceptls pertinentibus ad finem, Infra IIMI", q. 16. Immo dicit
In hoc ultimo loco, a. 1: «Prima subjectio hominis ad Deum est per fidem
Et ideo fides præmlttltur ante legis præcepta ».

ΛΝ FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

155

Sant in ordine naturali exceptiones quæ regulam confirmant,
quia eadem causa naturalis semper producit eundem effectum i»
iisdem circumstantiis, non tamen si sint aliæ circumstantiæ, et im­
pedimenta.
Pariter in ordine salutis : scii, post promulgationem Evangelii
fides explicita de Christo est omnibus necessaria necessitate etiam
medii a-d salutem, hoc quidem per se, sed forte per accidens non sem­
per, scii, in regionibus in quibus deest sufficiens prædicatio Evangelii.
3° Prænotandum est quod secundum omnes theologos baptismus
aqwe est necessarius ad salutem necessitate non solum præcepti sed
medii pro omnibus, etiam pro adultis, et tamen omnes theologi
etiam tenent quod pro adultis, suppleri potest per baptismum desi­
derii, si baptismus aquæ est impossibilis. Tunc habetur baptismus
in voto saltem implicito. Item pro sacramento poenitentiæ.
4° Denique prænotandum est : Immo S. Thomas, III·, q. 73, a·. 3,
tenet quod Eucharistia est omnibus necessaria ad salutem per se
quidem, sed non semper, quia quandoque sufficit quod habeatur in
voto implicito et hoc est per accidens. Dicit Angelicus ibid. : « Per­
ceptio baptismi est necessaria ad inchoandam spiritualem vitam ;
perceptio autem Eucharistiœ est necessaria ad consummandam ipsam,
uon ad hoc quod simpliciter habeatur, sed sufficit eam habere in voto,
sicut et finis habetur in desiderio et intentione... Ex hoc ipso quod
pueri baptizantur ordinantur ad Eucharistiam ». Gratia enim baptismalis tendit ad gratiam Eucharistiae, sicut puer ad ætatem adul­
tum *.

His prænotandis expositis, satis faciliter probatur tertia senlentia.
Prima pars eius est quod fides explicita de Christo est in statu
novæ legis necessaria necessitate medii pro omnibus, independenter
n præcepto superaddito.
> Immo S. Thomas affirmat la Summa Theologica, Ι·-Π", q. 68, a. 2 et 5,
Id quod antea nondum firmiter dixerat, sell, septem dona Spiritus Sanoti sunt
necessaria ad salutem et sunt in omnibus justis, ut connexa cum caritate. Et
dicit de dono Intellectus a quo perficitur fides : « etsi non omnes habentes fidem
plene Intelligent ea, quæ propununtur credenda. Intelligent tamen ea- esse cre­
denda, et quod ab eis nullo modo est deviandum » (II
-II
*
“, q. 8, a. -1, ad 2).
Hoc autem jam veriticaretur In justis qui explicite et firmiter crederent so­
lum, contra atbeos, quod « Deus est et remunerator est » cum voto implicito
ulla mysteria firmiter credendi sl revelata sint. Unde sicut donum Intellectus,
necessarium ad salutem, potest esse hoc modo In quibusdam justis, pariter
fides infusa, ad salutem necessaria, modo valde imperfecto (ex parte objecti
crediti) potest esse In pluribus in regionibus ubi insufficiens est prædicatio Evanneiii et hoc est per accidens.

156

DB ACTU INTERIORI FIDEI

Hoc probatur sicut in prima sententia ex textibus S. Scripturae
jam allegatis, ex textibus S. Augustini et aliorum Patrum, ex texti­
bus S. Thomæ, et ex hac duplici ratione theologica:
Salus haberi nequit sine conjunctione hominis cum Salvatore.
Hæc autem conjunctio pro adulto fit non solum per virtutes infusas
fidei et caritatis sicut pro parvulo baptizato, sed per actum fidei,
see. illud Pauli : « Non justificatur homo ex operibus legis nisi per
fidem Jesu Christi» (Gal., n, 16). Ergo ad salutem adulti requiritur
actus fidei de Christo Salvatore, et non solum virtus infusa fidei
jam requisita in parvulis.
Et insuper in statu novæ legis requiritur fides perfectior quam
in Vet. Testamento in quo jam requirebatur fides implicita de Sal­
vatore futuro ; ergo nunc requiritur fides explicita de Salvatore jam
advento et pro salute omnium crucifixo. Sed possunt esse multi gra­
dus in hac fide explicita, a minimo usque ad perfectum. Cf. ad Galat. (m, 23) et ad Coloss. (i, 26) de perfectione fidei in statu novæ
legis per respectum ad fidem antiquorum quia « omnia in figura con­
tingebant illis ». I Cor. (x, 11) : « Sub lege custodiebantur conclusi ».
(Gal., in, 23).
Confirmatio. — Insuper, ut aiunt Salmant., n. 79, « eodem modo,
per se loquendo, requiritur pro hoc statu fides explicita Christi ac
requiritur Sacramentum Baptismi in re susceptum (imo a fortiori).
Sed hoc sacramentum in re susceptum est per se loquendo (pro omni­
bus, etiam pro adultis) medium necessarium ad salutem. Ergo (et a
fortiori) fides explicita Christi requiritur per se loquendo ut medium
necessarium ad salutem (et hoc independenter a prsecepto superad­
dito).
Major probatur quia nullus adultorum potest in re suscipere
Baptismum absque fide explicita Christi, cum hujusmodi sacramen­
tum sit professio talis fidei. Unde in Actibus Apost. (vm, 37), refer­
tur Philippum non prius baptizasse eunuchum Candacis reginæ, quam
iste Christum explicite crederet. Dixit enim ei Philippus : « Si credis
ex toto corde, licet ». Ita Salmanticenses.
Et nobis videtur non solum probabile sed certum, quod nunc
fides explicita de Christo Salvatore est ad salutem necessaria neces­
sitate medii et non solum necessitate præcepti, et hoc præsertim
vult dicere S. Thomas in articulo in quo de hac re loquitur (ΙΙ·-ΙΙ“,
q. 2, a. 7).
2» Pars conclusionis. — Probabile est (et hoc admittitur etiam
a Joanne a S. Thoma) quod hæc necessitas medii, quamvis sit per se,
non semper verificatur, quia probabiliter sunt exceptiones, ubi deest
sufficiens prædicatio Evangelii. Et hoc est per accidens. Est exceptio
quæ regulam confirmat, nam in ipsa regula seu lege dicitur « post
sufficientem Evangelii promulgationem ».
Hoc magis intelligitur ex eo quod promulgatio Evangelii non
facta est modo technico ut promulgatio alicuius legis in aliquo Statu
per edictum civile tali die offlcialiter pervulgatum in diversis par-

AN FIDBS DE CHBISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

157

tibus hujusce Statue; promulgatio Evangelii facta est per praedi­
cationem progressivam in diversis linguis pro diversis populis.
Sic pro infideli qui vivit v.g. inter mahumetanos et qui faceret
quod in se est, ad justificationem sufficeret inspiratio interior absque
revelatione proprie dicta et immediata, quasi miraculosa, ut, per
vestigia revelationis quæ conservatur in his regionibus, cognosceret
quod « Deus est et remunerator est » et crederet implicite in Chri­
stum.
Hoc confirmatur ex eo quod dicit S. Thomas, I*
-II “, q. 89, a. 6,
de puero etiam infideli perveniente ad usum rationis.· « Primum,
quod tunc homini cogitandum occurrit, est deliberare de seipso. Et
si quidem seipsum ordinaverit ad debitum finem, per gratiam consequetur remissionem originalis peocati ». Est forma specialis bapti­
smi desiderii quæ cum sit in adulto non potest esse absque actu fidei
et caritatis. Hic tamen puer non videtur habere explicitam cogni­
tionem de Christo.
Confirmatio. — Item ut aiunt Salmanticenses, n. 79, et hoc admit
titur etiam a Suarezio : « Fieri potest quod catechumeno proponatur
Deus ut auctor et finis supernaturalis absque ulla explicita notitia
Christi Domini. Ergo fieri potest quod catechumenus concipiat fidem
Dei auctoris et finis supernaturalis, nihil explicite credendo de
Christo. Sed eo ipso quod credat Deum finem et auctorem superna­
turalem, potest ipsum diligere amore caritatis, atque ideo justificari.
Ergo contingens est et per accidens, pro statu novæ legis, quod quis
justificetur absque explicita Christi fide ».

Alia confirmatio est ex eo quod pariter baptismus aquæ, quamvis
per se sit necessarius necessitate medii etiam pro adultis, et simi­
liter poenitentia (et etiam Eucharistia see. S. Thomam), tamen per
accidens pro adultis sufficit quod habeantur in voto implicito.
Saltem hæc secunda pars theseos est probabilis, scii, probabi­
liter dantur exceptiones, sed prima pars videtur certa, scii, quod
fides explicita de Christo est, in statu novæ legis, necessaria neces­
sitate medii per se loquendo, et non solum necessitate præcepti; id
est : etiam si non esset præceptum de hac re, jam esset necessaria
ex hoc quod ad salutem per se requiritur in adulto conjunctio cum
ipso Salvatore, quæ conjunctio per se fit per fidem et in nova lege
per fidem explicitam ’.
Difficultas. — Remanet tamen quædam difficultas ex hoc quod
S. Thomas in quibusdam textibus videtur admittere necessitatem
non solum per se sed semper. Dicit enim ΙΙ·-Π", q. 2, a. 7, agendo
1 Pariter per se loquendo et ex parte Del Infundentis simul infunduntur
fides, spes, caritas, cum gratia habituali, sed per accidens et ex malitia- subjecti
provenit, quod non Infunduntur simul, sl aliquis est dispositus ad fidem et
spem, sed nondum ad caritatem (cf. II·-!!··, q. e, a. 2, ad 3).

158

DE ACTU INTERIORI FIDEI

de necessitate salutis (et non solum præcepti) : « Post tempus gratiæ
revelatæ tam majores quam minores tenentur habere fidem explici­
tam de mysteriis Christi ». Imo S. Thomas dicit in III Sent., dist. 25,
q. 2, a. 2, q.ca 2 : « Post adventum Christi quia jam mysterium re­
demptionis impletum est, et corporaliter et visibiliter prædicatum,
tenentur omnes ad credendum explicite, et si aliquis instructorem
non haberet, Deus ei revelaret, nisi ex culpa sua remaneret ».
Sunt tres responsiones:
1· Respondent Salmanticenses : S. Thomas loquitur de homine
jam justificato, si a statu gratiæ non decidat, quia hoc conveniens
esset ad gratiam conservandam et augendam.
Sed hic sensus hujusce textus non clare constat ex contextu.
Attamen etiamsi S. Thomas in hoc Commentario in Sent, non admi­
serit exceptiones, deinde videtur eas admittere in Summa Theol.,
-II “, q. 89, a. 6, dum loquitur de puero infideli qui facit quod in
I*
se est et convertitur ad Deum.
2° Respondetur : S. Thomas scripsit ante inventionem Americæ,
et nescimus quid de hac re dixisset post inventionem harum regio­
num, in quibus erant homines quorum salus non erat impossibilis.
3° Respondetur : remanet probabile quod non sint exceptiones,
et quod in locis ubi deest sufficiens praedicatio Evangelii « si quis
ductum naturalis rationis sequeretur in appetitu boni et fuga mali,
Deus per internam inspirationem revelaret » non solum duo prima
credibilia sed etiam Incarnationem redemptivam
Hoc remanet probabile et forte verum est, sed si verum est, est
quid valde elevatum, dum interpretatio a Salmanticensibus et plu­
ribus aliis proposita est magis accessibilis, et conservat omnino quod
fides explicita de Christo est necessaria necessitate medii per se,
imo hoc nobis videtur non solum probabile sed certum, adjungitur
tamen : probabiliter dantur exceptiones, sicut pro baptismo aquæ,
poenitentia et Eucharistia.

Recapitulatio. — Unde per modum recapitulationis dicendum
est: Est triplex necessitas medii, scii.:
1° Necessitas medii per se et semper requisiti omni tempore ex
ipsa natura rei, ut gratia sanctificans, semen gloriae.
2° Necessitas medii per se et semper requisiti, non ex ipsa na
tura rei, nec omni tempore, sed ex institutione divina Christianismi,
ut baptismus aquæ pro parvulis.
3° Necessitas medii per se sed non semper scii, supposita cogni­
tione saltem possibili, v.g. baptismus aquæ pro adultis; quia per
accidens sunt exceptiones, in quibus supplet baptismus desiderii.
Item fides explicita de Christo Salvatore post adventum eius, nam
videntur esse per accidens exceptiones in quibus sufficit fides impli­
cita de Christo.

AN FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MEDII

159

Hoc autem melius exprimi potest iu sequenti synopsi, in divi­
sione per sic et non, soil, per membra ad invicem contradictorie
opposita, ad omnem contradictionem latentem vitandam et ad tol­
lendam omnem omissionem et confusionem.

i

Necessitas
ad salutem

/ pro omnibus, gratia
habitualis, semen
1
glori®,
virtutes
theologicæ
ex natura ’
j pro adultis : credere
rei
quod Deus est et
per sc 1
remunerator est ;
meritum.
necessitas et semper\
medii
ex institu- /
sine quo
tione l v.g. baptismus aquæ
salus
divina '
pro parvulis extra
obtineri
religionis /
casum martyrii.
1 nequit
Christian® '
j scii, supposita cognitione saltem
possibili, v.g. baptismus aquæ
pro adultis, quia per accidens
supplet baptismus desiderii ;
item fides explicita de Christo
Salvatore post adventum eius.

per se l
sed non <
semper j

quia est quid præscriptum a vo­
luntate praecipientis et ορρο­
ί
situm est malum non in se,
sed quia prohibitum, v.g. sau
'
ctificatio sabbati ac diei donecessitas præcepti 1
minie», scii, semel in hebdoI
mada, non solum semel in men­
se; item communio paschalis
scii, saltem semel in anno et
non solum semel in biennio.

Manifestum est autem quod fides explicita de Christo Salvatore
post adventum eius est quid magis necessarium ad salutem quam
sanctificatio diei domiuicæ, semel in hebdomada, et non solum semel
in mense. Fides enim explicita in Salvatore est ex se ipsa medium
ad salutem necessarium, est quid bonum et necessarium etiam independenter a praecepto superaddito, et oppositum eius non est solum
malum quia prohibitum, sed prohibitum quia malum. Leges funda­
mentales sunt leges script® non in charta sed in corde hominum,
« nomoi agraphoi ».
Unde quamvis apologet® possint insistere in exceptionibus acci­
dentalibus, theologi et etiam missionarii debent insistere in hoc quod

160

DB ACTU INTERIORI FIDEI

fides explicita/ de Salvatore advento est per se ad salutem necessaria
necessitate medii.

Objectio. — Difficultas quædam remanet prout exceptiones de
quibus agitur debent esse frequentes, et igitur non videtur quod sint
per accidens.
Ad hoc respondetur sec. Thomam, I·, q. 49, a. 3, ad 5 : « Malum
non habet causam nisi per accidens... Et in unaquaque specie de­
fectus natur® accidit ut in paucioribus. In solis autem hominibus
malum videtur esse ut in pluribus; quia bonum hominis secundum
censum corporis, non est bonum hominis in quantum homo, sed se­
cundum rationem. Plures autem sequuntur sensum quam rationem ».
Et hoc dicit S. Thomas pluribus aliis locis (v.g. I·, q. 63, a. 9, ad lm ;
Ι·-ΙΙ··, q. 71, a. 2, ad 3m; De malo, q. 1, a. 3, ad 17·“; a. 5, ad 16“).
Unde aliquid per accidens potest evenire ut in pluribus in ge­
nere humano. Ideo exceptiones prædictæ poesunt esse satis frequen­
tes (Deus scit) et tamen remanent per accidens, quia per se loquendo
conjunctio hominis cum Salvatore per fidem est medium necessarium
ad salutem.
6ed istæ exceptiones sunt minus frequentes quam plures putant.
S. Thomas enim (I·, q. 23, a. 7, ad 3m), agendo de numero electorum
inter homines et de hoc verbo « multi vocati, pauci vero electi », di­
cit : « Bonum proportionatum communi statui natur® accidit ut in
pluribus, et defectus ab hoc bono ut in paucioribus. Sed bonum, quod
excedit communem statum naturse, invenitur in paucioribus... sic
paucissimi sunt respectu aliorum qui attingunt ad habendam pro­
fundam scientiam rerum intelligibilium. Beatitudo autem seterna in
visione Dei consistens excedit communem statum naturæ ».
Unde prædictæ exceptiones quamvis sint forte satis frequentes
in regionibus in quibus deest prædicatio Evangelii, non sunt tam
numerosæ quam plures existimant, quia multi homines non faciunt
quod in se est et sic nequidem perveniunt ad fidem implicitam Christi
Salvatoris.
Ideo inter homines qui perveniunt ad fidem supernaturalem, majoritas potest habere fidem explicitam in Christo Salvatore. Quid
sit de facto, Deus scit.

Art. VIII. — UTRUM CREDERE TRINITATEM EXPLICITE
SIT DE NECESSITATE SALUTIS.
S. Thomas respondet eodem modo ac pro fide explicita de Chri­
sto, et igitur eodem modo explicanda est ejus reponsio.

Quænam sint credenda necessitate praecepti? (cf. infra a. 16, a. 2).
1° Omnes sic tenentur in statu legis evangelic® credere explicite
saltem quoad substantiam Symbolum apostolorum, omnia preeeepta

ΛΝ FIDES DE CHRISTO SIT DE NECESSITATE MBDIÏ

161

Decalogi et Ecclesiæ, orationem dominicam et tria sacramenta ne­
cessario suscipienda, scii. Baptismum, Eucharistiam, Poenitentiam.
Hoc constat ex praxi Ecclesiæ a tempore Apostolorum.
2° Hoc præceptum fidei obligat per se, et non solum ratione al­
terius, v.g. poenitentiæ. Hoc habetur ex damnatione alicuius propo­
sitionis laxistarum (Denz., 1166).

3» Præceptum negativum, scii, non negandi (idem susceptam aut
agnitam obligat pro semper.
4° Præceptum affirmativum, scii, assentiendi veritatibus reve­
latis obligat per se adultum in primo instanti vitee moralis dum ve­
ritas fidei sufficienter proponitur, præsertim cum sit periculum dis­
sentiendi veritatibus fidei sufficienter propositis.
5" Damnata est ista propositio laxistarum (Denz., 1154) : « Ab
infidelitate excusabitur infidelis non credens, ductus opinione minus
probabili », v.g. protestans volens in protestantisme remanere, quando
protestantismus ei apparet minus probabiliter verus. Si dubitat et
putat catholicismum esse æque probabilem aut probabiliorem ac si­
mul tutiorem, debet veritatem inquirere et a Deo lumen petere, ut
habeat sufficientem credibilitatem et gratiam fidei. Secus, ut ait
S. Alphonsus, peccat contra fidem, non adhibendo media ad perve­
niendum ad veram fidem, etenim ignorantia veræ fidei tunc fiet ipsi
voluntaria et culpabilis et non erit hic homo in bona fide. Non dubito
plures hæreticos qui versantur inter catholicos, esse hujus condi­
tionis, ait Billuart.
6° Post damnationem laxismi omnes theologi etiam probabilistæ
tenent hoc principium in his quæ sunt necessaria necessitate medii
ad salutem pars tutior sequenda est, nulla nimia securitas ubi peri­
clitatur æternitas; et tutior in hoc casu non est statim credere, si
deest sufficiens credibilitas, sed inquirere veritatem et orare. Hoc
valet pro mahumeta-no cui divinitas Christi est quid probabilius reve­
latum, debet tutiorem partem eligere, inquirendo et orando, et, si
facit, inveniet sufficientem credibilitatem et gratiam fidei.
7° Quandonam obligat præceptum fidei præter periculum negandi
fidem? — Respondetur: Innocentius XI damnavit has duas proposi­
tiones laxistarum (Denz., 1167, 1215): «Satis est actum fidei semel
in vita elicere », « sufficit base mysteria (Trinitatis et Incarnationis)
semel credidisse... ». Etenim hoc rejiciendum est quia sec. S. Scriptu­
ram justus ex fide vivit. Liberales dicunt : homo non vivit ex princi­
piis, nec semper debet cantare: «Credo in unum Deum». E contra
S. Scriptura dicit: justus ex principiis fidei vivit, ergo non solum
semel in vita debet elicere actum fidei, et non minus obligat hoc
præceptum, quam præcepta spei, caritatis et aliarum virtutum, quae
pluries in vita obligant. Proinde merito multi theologi tenent præ­
ceptum fidei per se obligare in periculo mortis, iu quo obligant præ­
cepta spei et caritatis; item quando urget grandis tentatio contra
fidem, et pluries in vita·. Sed quoties? variant auctores. Plures re­
spondent, et est sententia tutior, præceptum fidei per se obligat sinil —

GarrigooLagrange · De vtrtultbu
*
theoloalcis.

162

DE ACTU INTERIORI FIDEI

gulis diebus dominicis et festis, audiendo missam, non enim recte
auditur sine actu fidei. Insuper sæpe hoc præceptnm obligat per ac­
cidens seu potius ratione alterius, quoties urget aliquod aliud præ·
ceptum, quod sine fide impleri nequit, v.g. quando quis tenetur poe­
nitere, suscipere aliquod sacramentum, elicere actum spei, caritatis,
religionis, sed sufficit tunc quod credat in actu exercito, non necesse
est quod dicat Symbolum in actu signato.
• · ·
Hæc sufficient quoad præceptnm fidei, prout pertinet ad prae­
sentem quæstionem de necessitate fidei.
Infra q. 16 in duobus articulis, videbimus breviter quod in Ve­
teri lege nulla erant prsecepta de credibilibus ad secretiora fidei my­
steria pertinentibus, quæ non erant populo exponenda. Sufficiebat
fides explicita in Deum remuneratorem, et implicita in Redemptorem
promissum. Erant tamen quædam præcepta ad dona scientiae et in­
tellectus pertinentia (ut Deut., vi, 6) : « Erunt verba hæc, quæ precipio tibi, in corde tuo, et narrabis ea filiis tuis et meditaberis sedens
in domo tua, et ambulans in itinere, dormiens atque consurgens. Et
ligabis ea- quasi signum in manu tua·, eruntque et movebuntur inter
oculos tuos, scribesque ea in limine et ostiis domus tuæ ». (Item
Deut., iv, 9). Hæc autem abundantius in Novo Testamento.
Articuli IX et X de merito ipsius actus fidei antea explicati,
sunt p. 110-123.

QUÆSTIO III.
DE EXTERIORI ACTU FIDEI

Sunt duo articuli : 1’ Utrum confessio sit actus fidei. 2° Utrum
sit necessaria ad salutem.
næc quæstio non est minoris momenti in praxi, et nostro tem­
pore apparet sub speciali aspectu notanda, connectitur cum quae­
stione de timore mundano de quo infra infra II“-II”, q. 19, a. 2, et
cum quæstione de martyrio, an martyrium sit aliquando de præcepto.
Abt. I. — UTRUM CONFESSIO SIT ACTUS FIDEI.
Status quaestionis. — Agitur de confessione eorum quæ sunt fidei,
non de confessione peccatorum quæ ad sacramentum poenitentiæ per­
tinet, nec de confessione gratiarum actionis, qui est actus latriæ.
S. Scriptura utitur hoc verbo « confessio », in hoc triplici sensu.
Difficultas est, nam sub aliquo aspectu videtur quod confessio
fidei sit actus fortitudinis contra timorem mundanum et confusionem,
vel est actus caritatis, prout « fides per dilectionem operatur » et
manifestatur exterius propter fervorem eius.

Conclusio est: Exterior confessio fidei est actus fidei, seu ab
ipsa fide elicitus, ut dicitur ad 3m.
Probatur auctoritate Glossæ ordinariæ in II Thess., i, 2. Est
expressio traditionis. Item II Cor., iv, 13 : « Credidi, propter quod
locutus sum » : Credimus propter quod et loquimur.
Prob. "P ratione theologica:
Actus exterior elicitur seu immediate producitur a virtute ad
cujus finem essentialiter refertur ut jejunare ad finem abstinenti»,
nam ordo agentium correspondet ordini finium. Atqui confessio exte­
rior fidei essentialiter refertur ad significandam fidem internam. Ergo
confessio exterior fidei est proprie actus fidei, a fide elicitus.
Objectio: Sed fides est in intellectu, ergo non potest elicere, sed
solum imperare actum exteriorem.
Respondetur: Actus dicitur ab aliqua virtute elicitus, qui, licet
non sit in eadem potentia ac illa virtus, ab ea tamen immediate re­
gulatur et dirigitur, hoc est nullo alio habitu mediante, ut patet in

164

DE EXTERIORI ACTU FIDEI

omnibus actibus exterioribus virtutum, v.g. caritatis, obedientiæ,
religionis, etc. Atqui confessio exterior fidei a fide immediate regu­
latur et dirigitur nullo alio habitu mediante.
Instantia: Sed confessio exterior fidei fieri potest ab eo qui non­
dum habet habitum fidei, sed fidem quærit, et incipit v.g. orare, ut
faciunt fideles.
Respondetur: Tunc hic status dicitur fidei, ut disponens ad eam.,
sicut eleemosyna facta ab eo qui nondum habet virtutem misericor­
diae, dicitur actus misericordiæ. Nos autem loquimur de confessione
fidei ab his qui jam fidem habent.
Ad 2“‘“. Confessio fidei non est proprie actus fortitudinis, quia
fortitudo est solum causa per accidens, seu removens impedimentum
confessionis fidei, scii, timorem, vel erubescentiam ; sed fortitudo
non est causa per se ipsius confessionis fidei.
Ad 3am. Fides viva quae per caritatem operatur non proprie eli­
cit sed imperat exteriores actus virtutum quæ ei subordinantur, v.g.
imperat exteriores actus religionis; e contrario proprie elicit con­
fessionem fidei, nulla mediante alia virtute, ut dictum est Hoc
contra Valentia.

Art. II. — UTRUM CONFESSIO FIDEI SIT NECESSARIA
AD SALUTEM.
Status quæstionis. — Hæc quæstio non semper facilis est in
praxi, ut constat ex objectionibus hic propositis a S. Thoma, scii. :
1° Finis proprius fidei est conjunctio humante mentis ad veritatem
divinam, quod potest esse etiam sine exteriori confessione fidei.
2° Hæc exterior confessio non videtur necessaria nisi pro his qui
debent alios erudire in fide, ut sunt prædicatores, catechistæ. 3° In­
super potest vergere in scandalum prout ad perturbationem infideles
provocantur per confessionem fidei. Unde forte per caritatem absti­
nendum est ab ista confessione exteriori. Ita hodie est certus abusus
nominis caritatis de quo loquitur aliqua Encyclica Pii XI, v.g. eorum
scii, qui desiderant sub prætextu caritatis unionem Ecclesiarum
absque unione in fide catholica, in detrimentum fidei.
Hæc quæstio connectitur cum quaestione de timore mundano seu
humano (II·-!!··, q. 19, a. 2), a quo distinguitur timor servilis, timor
initialis, et timor filialis seu sanctus, permanens in sæculuin sæculi.
Timor mundanus seu humanus est quo quis propter malum temporale
paratus est Deum offendere. Hodie vocatur sæpe respectus humanus,
seu reverentia exaggerata erga opiniones hominum, etiam quando
• Caritas potest imperare confessionem externam fidei, sicut imperat omnes
alios actus virtutum. Caritas enim præsupponlt fidem, sed est altlor fide, et
sic Imperat actum fide! sive Internum, sive externum ut Infra videbitur agendo
de curitate forma virtutum.

DE NECESSITATE CONFESSIONIS FIDEI

165

sunt contra verbum Dei ; hic respectus exaggeratus vocabatur a Se­
neca: «frontis infirmitas». Et hic respectus humanus seu timor hu­
manus intrat in essentiam valde complexam liberalismi, qui sub præ
textu caritatis, diceret finaliter quod fidelis non tenetur fidem suam
exterius confiteri, ac si fides esset quid ad solam vitam interiorem
pertinens, vel quid occultandum in ecclesiis aut sacristia. Hic prætextus caritatis hodie vocatur caritanismus, sicut abusus fidei vo­
catur fideismus
Quæstio est utrum sit quandoque obligatio confitendi fidem exte­
rius, an possit occultari, an vexillum poni debeat sub pallio ad vi­
tanda inconvenientia temporalia, è permesso di mettere la bandiera
in tasca?
Item hæc quæstio connectitur cum quaestione de martyrio, an
martyrium occasione data sit de praicepto, ad vitandam negationem
externam fidei. Hoc fuit valde agitatum in quæstione de persecutione
vitanda·, sive in primis sseculis Christianismi, sive postea in missio­
nibus orientalibus, sed vitandus est etiam fanatismus, seu falsus
zelus, cf. Tertullianum, qui in 1. De fuga in persecutione, dicebat
fugam in persecutione semper esse illicitam. In praxi quandoque est
satis difficile discernere veram caritatem a falsa, verum zelum a
falso, sicut veram humilitatem a falsa; quandoque ad hoc necessa­
rium est donum consilii, vel charisma discretionis spirituum. Vitandi
sunt igitur duo excessus, scii, liberalismus et fanatismus. Sed quo­
modo?

Conclusio est: Exterior fidei confessio est de necessitate salutis,
non semper, nec in quolibet loco, sed quando per omissionem hujus
confessionis subtraheretur honor debitus Deo et etiam utilitas proxi­
mi impendenda.
Probatur 1° auctoritate
Scriptura; : (Rom., x, 10) : « Corde
enim creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem ».
Quomodo? Hoc dicitur apud Matth. (x, 28) : « Nolite timere eos qui
occidunt corpus, animam autem non possunt occidere... Omnis qui
confitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre
meo, qui in coelis est. Qui autem negaverit me coram hominibus,
negabo et ego eum coram Patre meo qui in coelis est. (Matth., x,
32-33). Nolite arbitrari quia pacem venerim mittere in terram (scii,
falsam pacem liberalismi, seu opportunism!) ; non veni pacem mit­
tere, sed gladium (hæc est prophetia de proximis persecutionibus, in
quibus subire martyrium erit quandoque de præcepto, ad vitandam
negationem fidei). Veni enim separare hominem adversus patrem
suum et filium adversus matrem suam et nurum adversus socrum
1 Est enim· aliquis oaritanismus sicut fuit fideismus Bautain et Bonetty seu
abusus fidei, prout fides declaratur necessaria ubi non est, scii, ponitur mottvum formale fidei ut necessarium ubi non oportet. Item caritanismus est abusus
caritatis ponens ubi non oportet motivum formale caritatis, et boc propter
finem humanum. Caritas autem est quid optimum, et optimi corruptio pes­
sima est.

166

DE EXTERIORI ACTÜ FIDEI

■suam. Et inimici hominis, domestici ejus (quod sæpe verificatum est
in persecutionibus). Qui amat patrem aut matrem plus quam me,
non est me dignus. Et qui non accipit crucem suam et sequitur me,
non est me dignus. Qui invenit animam suam, perdet illam, et qui
perdiderit animam suam propter me, inveniet eam » (Matth., x,
•34-40). Hæc ultima verba ad litteram verificata sunt in persecutio­
nibus: scii, qui vult vitam salvare etiam negando fidem, perdet il­
lam ; qui vero perdit vitam suam propter Deum, invenit eam, et in­
venit eam glorlficatani, quia cum omnis res sit propter Deum, ita
etiam sanguis noster, et nemo potest melius diligere sanguinem
suum, quam eum occasione data effundere propter gloriam Dei in
testimonium veritatis Evangelii.
Item apud Lucam (ix, 26) : « Qui me erubuerit et meos sermo­
nes, hunc Filius hominis erubescet cum venerit in majestate sua et
Patris et sauctorum angelorum ». — (II Timot., n, 12) : « Fidelis
sermo; nam si commortui sumus et convivemus; si sustinebimus et
conregnabimus ; si negaverimus et ille negabit nos; si non credimus,
ille fidelis permanet ; negare seipsum non potest ».
Peccatum Petri durante Passione, dum ter negavit se cognoscere
Christum, fuit peccatum contra externam confessionem fidei; sic non
amisit fidem, quam amisisset si peccasset mortaliter contra actum
internum fidei, negando interne vel deliberate dubitando de revelatis
sibi sufficienter propositis. Cf. S. Thomas in Matth., xxvi, 74.
2° Probatur ex doctrina Ecclesia contra plures errores.
1’ Contra Helcesaitas qui teste Eusebio (Hist., 1. VI, cap. 31)
docebant fidem in persecutionibus posse ore negari, modo corde ser­
varetur. Item contra Priscillianistas teste eodem Eusebio (ibid.,
cap. 70), apud quos erat vulgatum axioma: «Jura, perjura, secre­
tum prodere noli ». Item contra laxistas (Denz., 1168) damnata est
hæc eorum propositio : « Si a potestate publica quis interrogetur,
fidem ingenuo confiteri, ut Deo et fidei gloriosum, consulo; tacere,
ut peccaminosum per se non damno ». Hæc damnatio valet etiam
contra multos politicos modernos, qui docent indifferentismum practicum ab hominibus publicis servandum, modo vera fides remaneat
in corde, tenent etiam potestatem civilem posse fidem Christianam
nullo modo profiteri aut tueri.
Sic intelligitur verus sensus duarum propositionum damnatarum
in Syllabo Pii IX, 77· et 78‘ (Denz., 1777, 1778) : « Aetate hac nostra
non amplius expedit, religionem catholicam haberi tanquam unicam
status religionem, ceteris quibuscumque cultibus exclusis ». « Hinc
laudabiliter in quibusdam catholici nomini regionibus lege cautum
est, ut hominibus illic immigrantibus liceat publicum cujusque cul­
tus exercitium habere ». Item n. 1779 : cf. etiam contra Indifierentismum Lamennais Encyclicam Gregorii XVI Mirari vos (Denz., 1613
sq.). Postea Encycl. Pii IX Singulari quadam (Denz., 1642 sq., 1646
sq. ; item 1677 sq.). Encycl. Quanta cura (Denz., 1688 sq.). Item in
Syllabo Pii IX (Denz., 1780) damnatur ista : « Romanus Pontifex
potest ac debet cum progressu, cum libéralisme et cum recenti civi­

DE NECESSITATE CONFESSIONIS FIDEI

167

litate sese reconciliare et componere». Item Encycl. Immortale Dei
Leonis XIII (Denz., 1868) et denique contra modernistas Encycl.
Pascendi (Denz., 2082), prout modernistas suboscurc alii, alii aper­
tissime, religiones omnes contendunt esse veras. Ex hoc apparet
quænam est affinitas inter liberalismum et indifferentismum quamvis
sæpe liberalismus proponatur sub praetextu caritatis. Indifferentiheus autem radicaliter opponitur virtutibus fidei et caritatis.
Sed ex altera parte, quidam sed raro in oppositum extremum
declinantes, docuerunt non esse licitum fugam arripere ad evaden­
dam persecutionem. Ita Tertullianus, in libro suo De fuga in perse­
cutione. Contra hunc errorem Tertulliani afferuntur textus sequen­
tes: (Match., x, 23) : « Cum autem persequentur vos in civitate ista,
fugite in aliam». — (Joan., vin, 59): « (Judæi) tulerunt ergo lapi­
des, ut jacerent in eum (Jesum) ; Jesus autem abscondit se, et exivit
de templo. Nondum enim venerat hora eius ». — Pariter S. Paulus
(II Cor., xi, 32) dicit se fugisse civitatem Damascenorum : « per fe­
nestram, in sporta, dimissus sum per murum et sic effugi manus
eius ». Cf. infra corollaria.
Error Tertulliani perduceret ad falsum zelum fanaticorum. Unde
vitandi sunt duo errores ad invicem oppositi, sed justum medium
non potest esse nisi culmen, quod est simul inter et supra hos errores
ad invicem oppositos. Plures autem inquirunt aliquod medium inter
culmen istud veritatis et oppositas erroris divagationes ; tunc rema­
nent fluctuantes media altitudine in mediocritate opportunism! se­
cundum mutationem circumstantiarum.
Unde, ut exposui in 1. De Revelatione, t. II, p. 446, sic scribi
potest :

Fides firmissima

Fideismus

Caritas sanctorum
Falsa caritas
aut male applicata

Opportumsmus
Fanatismus______
liberalismus
sectarismus
indifferentismus
affirmans jura Dei ad
negans jura Dei ad
utilitatem temporalem.
utilitatem temporalem.

Ex hoc dignosci potest essentia liberalism! : invertitur ordo ca­
ritatis, negantur jura Dei sub prætextu caritatis erga proximum.
Passiones human® frequenter inter duo extrema erronea fluctuant.
Sed vera tranquillitas ordinis non est nisi in culmine veritatis,
ut apparet in vita sanctorum, qui non fuerunt nec liberales, nec
fanatici, sed perfecte cognoverunt connexionem intimam firmissimœ
fidei et maxima: casitatis erga Deum et proximum.

168

DE EXTERIORI ACTU FIDEI

Opportuuisinus videtur considerare pro primo ethic® prin­
cipio, non : « bonum est faciendum et malum vitandum », sed : « extre­
ma sunt vitanda », et confundit quodammodo cum extremis vere vi­
tandis culmen perfectionis sanctorum. Loquitur de justo medio modo
mere materiali sicut Epicurus qui dicebat omnis virtus moralis debet
esse in medio, non quia in eo invenitur bonum honestum super utile
et delectabile eligendum, sed quia vitanda sunt incommoda quæ ex
vitiis oppositis proveniunt. Unde in opportunisme deest omnino prin­
cipium positivum directionis, agitnr solum de his quæ sunt per ac­
cidens, de circumstantiis et de incommodis extremorum vitandis,
est prudentia negativa ab utilitarismo inspirata·, prudentia carnis
semper fluctuans seu oscillans, ut gallice dicitur « la politique au
jour le jour», secundum mutationem circumstantiarum et sine fir­
mis principiis directivis.
S. Thomas autem, ut statim videbimus, considerat et firma prin­
cipia non derelinquenda, nam exprimunt finem ad quem tendere
oportet, et circumstantias variabiles ad quas attendere debet pru­
dentia, et partes eius ut sunt cautio et circumspectio.
Hic articulus est pulcherrimus, non enuntiat distinctionem in­
ter thesim et hypothesim, sed potius inter finem per se consequen­
dum et circumstantias quæ accidentaliter occurrunt, et in quibus
prudentia dictat aliquod malum tolerandum esse ad majns malum
vitandum

3° Probatur conclusio ratione theologica in corpore articuli, in
quo apparet hoc veritatis culmen. Probatio ad hoc reducitur (ut
sæpe, S. Thomas primo enuntiat minorem ascendendo ad majorem) :
Præcepta positiva seu affirmativa non obligant ad semper, sed pro
loco et tempore see. circumstantias debitas. Atqui confessio fidei,
cum sit quoddam affirmativum, non potest cadere per se, nisi sub
præcepto positivo. Ergo confessio fidei est de necessitate salutis non
semper, sed in aliquo loco et tempore, quando scii, per omissionem
hujus confessionis subtraheretur honor debitus Deo et etiam utilitas
proximi impedenda ’.
Duo exempla dat S. Thomas: « Puta si aliquis interrogatus de
fide, taceret et ex hoc crederetur vel quod non habet fidem, vel quod
i Hoc longe exposuimus alibi, De Revelatione, 1. II, c. xv, a. 4, p. 448. Sic
cum distinctione data a S. Thoma non est periculum concludendi, thesim re­
linquendam esse In scholis, et practice solam hypothesim considerandam, esse.
» Ut notat Sylvius et Bllluart, verbum « subtraheretur » accipitur hic non
solum negative, sed privative, aut contrarie, scii, censetur subtrahi honor Ileo
debitus non ex sola cessatione confessionis fldei sed ex defectu confessionis
quando inde vel Deus injuria afficitur, vel magnus aliquis honor qui ad eum
pervenire poterat ex omissione confessionis fidei negligitur, v.g. quando rex
aut praeses alicuius status non vult, see. consuetudinem in prmclpuls actibus
solemnibus nomen Del pronunciare, et agnoscere quod omnis potestas est a
Deo. Pariter pro proximi utilitate.

DE NECESSITATE CONFESSIONIS FIDEI

1G9

fides non est vera, vel alii per eius taciturnitatem averterentur a
fide. In hujusmodi casibus confessio fidei est de necessitate salutis».
Ut notat Billuart, omnes theologi sequuntur S. Thomam et me­
rito, supposito enim præcepto fidei aliquando obligante, non pos­
sunt assignari casus iu quibus urgeat magis eius observatio, quam
hi duo quos assignat S. Thomas. Et in hoc attendere debemus ad
vitandum non solum peccatum mortale, sed etiam veniale, ut non
minuetur gloria- Dei, praesertim si ex officio nostro sacerdotali debe­
mus semper ad gloriam Dei agere.

Confirmatur htec doctrina solutione objectionum.
Ad 1““. Finis fidei referri debet ad finem caritatis, ergo quando
honor Dei vel utilitas proximi exigit exteriorem fidei confessionem,
tunc obligatoria est, sive sub gravi, sive sub levi, see. circumstan­
tias.
Ad 2'au. Et hoc non est solum obligatorium pro his qui debent
docere fidem alios, sed in casu necessitatis, ubi fides periclitatur,
guilibet tenentur fidem suam aliis manifestare, vel ad instructionem
aliorum, sive confirmationem, vel ad reprimendam infidelium insul­
tationem.
Instantia; Sed quandoque exterior confessio fidei provocat infi­
deles ad perturbationem, ergo non est necessaria ad salutem ; tunc
esset error practicus, imprudentia, et ut quidam dicunt : « Nos ca­
tholici jam tantos errores fecimus, nullus restat committendus » :
« nous n’avons plus d’erreur à commettre ».
Resp. ad
Oportet distinguere: si turbatio infidelium oriatur
de confessione fidei manifesta, absque aliqua utilitate fidei vel fide­
lium, concedo ; tunc exterior fidei confessio est omittenda; non vero
omittenda est si aliqua fidei utilitas speratur, aut adsit necessitas.
Legere resp. ad 3“™.
1" pars responsionis probatur ex verbo Domini (Matth., vu, 6) :
« Nolite dare sanctum canibus, neque mittatis margaritas vestras
ante porcos, ne conversi dirumpant vos ». 2· pars responsionis pro­
batur ex alio verbo Domini (Matt., xv, 12) : de pharisæis qui audita
praedicatione evangelica, scandalizati sunt : « Sine illos (turbari),
coeci sunt, et duces coecorura ». Sic Dominicani debent esse Domini
canes, et non canes muti, nam latrare debent contra haereticos, sicut
canes contra latrones, nec dicere debent ad pusillanimitatem excu­
sandam : «mordere esset contra caritatem».
Quandoque in praxi est difficile et ad bene distinguendum fal­
sum zelum a vero quandoque requiritur donum consilii, sicut ad di­
scernendam veram humilitatem a falsa, vel veram mansuetudinem
ab inepta lenitate.
Corollaria.
Corollarium 1um. — In nullo unquam casu, etiam vitanda; mor­
tis, licet fidem corde retentam ore vel facto negare, falsamque fidem
exterius profiteri seu simulare.

170

DE EXTERIORI ACTU FIDEI

Hoc est contra Helcesaïtae et Priscillianistas.
I’ Probatur ex verbo Domini (Matth., x, 32) : « Qui me nega­
verit coram hominibus, negabo eum coram Patre meo ».
2° Probatur ratione theologica·, nam negare fidem est dicere Deum
revelasse falsum, vel fidei dogmata non revelasse. Atqui utrumque
est mendacium Deo injuriosum, ergo nunquam licitum. Cf. 8. Thomæ, Quodl. 4, a. 20, et II
-II",
*
q. 124, a. 1, ad 3™, martyrium est
de prœcepto, sec. praeparationem, animi, « quia scii, homo debet ha­
bere animum ita prœparatum, ut prius permitteret se occidi, quam
Christum negaret, vel mortaliter peccaret ». In eodem quodlibeto,
ibid. 8. Thomas dicit similiter intelligendum est verbum Domini :
« Si quis percusserit te in unam maxillam, præbe ei et aliam »,
scii, si opus est ad salutem tuam vel aliorum.
Dicitur in hoc corollario : Nunquam licet fidem corde retentam
ore vel facto negare, quia in utroque casu' est mendacium, sed men­
dacium facto dicitur simulatio, de qua infra q. Ill, a. 1, omnis si­
mulatio, sicut omne mendacium est peccatum.
In eodem corollario dicitur : Nunquam licet falsam fidem simu­
lare, seu exterius profiteri, quia hoc est veram fidem oppositam ne­
gare ; qui enim se verbo dicit, aut se facto exhibet calvinistam, se
negat catholicum.
Sic Ecclesia consideravit, tanquam reos negata: fidei, libellaticos,
eo quod cum pecunia obtinuerunt libellum testantem ipsos sacrifi­
casse idolis (quod tamen non fecerant), ut sic se a tormentis redi­
merent. Postulare enim hunc libellum erat exterius profiteri pa­
ganismum.

Dubium : Quandonam in praxi existât hæc simulatio, aut exterior
falsæ religionis professio.
Respondetur: Quando usurpantur signa, ritus vel cerimonia», quæ
proprie et primario significant professionem falsæ religionis, v.g.
flectere genua coram idolo, ei thus offerre, etiamsi intentio dirigatur
ad occultum crucifixum, gestare imaginem Mahumeti in collo ap­
pensam, sumere coenam Calvinistarum, psalmos in eorum templis
cantare, contrahere matrimonium coram ministro hæretico benedi­
cente nuptias see. ritum suæ sectæ. Haec nunquam licita sunt, quia
proprie et primario significant falsam religionem, et sunt signa distinctiva sectæ a secta.
Sed, per oppositum, necessitatis causa, possunt licite usurpari
signa, quæ non proprie et primario, sed solum indirecte, per acci­
dens aut secundario significant falsam fidei professionem, v.g. ge­
stare vestem longam see. consuetudinem gentis infidelis, v.g. vestem
turcicam, aut etiam quam turbantem vocant, ad occultandam fidem,
vel gestare vestes aliarum nationum idololatrarum, quæ non sunt
destinatæ præcise usibus suae religionis. Tunc est vestis istius gentis,
non proprie istius religionis.
Ratio est quia sic non negatur vera fides, non simulatur falsa
fides, sed dissimulatur seu coelatur vera fides. Atqui ut ostendit

DE NECESSITATE CONFESSIONIS FIDEI

171

infra S. Thomas, q. Ill, a. 1 sq., dum simulatio est mendacium facto
(quasi diceretur esse quod non est aut non esse quod est), dissimu­
latio est solum non dicere verum; coelare veritatem quandoque li­
citum est. Non dicere esse quod est, aJiud est quam dicere esse quod
non est, cf. hunc articulum S. Thomæ quoad difficultates de Jehu
qui finxit se velle adorare Baal.
Unde communiter docetur a theologis: communicatio cum hæreticis aut infidelibus in re civili aut sociali non prohibetur se­
cluso perversionis periculo, sed communio activa in sacris ve­
tita est, prout professionem falsæ religionis importat ‘. Hinc
secluso scandalo et perversionis periculo, licet catholicis haere­
ticorum templa invisere, eorum funeribus et etiam nuptiis adesse
assistentia materiali (non vero munus testis agere), et civilis officii
causa, propter gravem rationem ; sed per se illicitum est audire con­
ciones hæreticorum, propter periculum perversionis, sicut legere libros ab Ecclesia prohibitos, absque speciali licentia.
Juxta plures theologos, ad majora mala vitanda, non sunt in­
quietandi operarii qui ædificant templa hæreticorum, judaeorum,
mahumetanorum, imo paganorum, dummodo non adsit scandalum,
nec sit in contemptum religionis; quoad architectos, gravior requi­
ritur causa.

2um Corollarium contra Tertullianum. Non est per se illicitum
fugere in persecutione, quia non est ibi negatio fidei, quin potius
eius professio, nam per hoc testatur fugiens se esse fidelem, et ne
fidem in tormentis perdat, se, patriam et bona, et parentes derelin­
quere. Unde dicit Christus: «Cum peraequentur vos in civitate ista,
fugite in aliam ». Dicitur in hoc coroll, per se non est illicitum fu­
gere, sed per accidens potest esse illicitum, v.g. si pastor esset neces­
sarius ovibus suis, « bonus pastor animam ponit pro ovibus suis ».
Etiam e converso posset esse per accidens obligatio fugiendi, puta,
si vita fugientis esset necessaria bono communi.
1“m Dubium: An personaliter interrogatus de fide ab auctoritate
publica, sive privatim, sed publice, teneatur etiam cum periculo vita·,
sine tergiversatione, fidem confiteri.
Respondetur affirmative et propositio contradictoria laxistarum
damnata est (Denz., 1168), quia hoc esset Christum erubescere, et
agere contra eius præceptum, cf. Matth., x, 17: «Tradent vos in
conciliis et in synagogis suis flagellabunt vos, et ad presides et ad
reges ducemini propter me in testimonium illis et gentibus; cum au­
tem tradent vos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini, dabi­
tur enim vobis in illa hora quid loquamini ». Ergo loquendum est,
non tacendum.
• Communicatio strictius prohibetur cum inildellbus, quam cum hæretlcls.
Et lu regionibus ubi cathoUot jam a longo tempore cum hareticis mixti vivunt,
multa tolerari possunt (ad majora mala vitanda) quæ prohibentur aliis regio­
nibus, ubi hœreticl suos errores spargere Incipiunt.

172

DE EXTERIORI ACTU FIDEI

Ita semper intellexit Ecclesia in martyribus, qui, a tyrannis in­
terrogati, fidem confessi sunt cum vitæ dispendio. Firmior debet
esse unio mentis cum Veritate prima, quam unio animæ cum corpore.
Objectio : Sed tyrannus non habet verum jus interrogandi; ergo
fidelis non tenetur respondere, vel etiam potest dicere falsum, sine
mendacio, quia mendacium juxta quosdam est solum negare veri­
tatem debitam.
Resp. 7” : Rejicimus hanc definitnonem mendacii (cf. Π·-Π“,
q. 110), nam mendacium non est solum contra justitiam, nec imme­
diate contra eam, sed contra, voracitatem, quæ tunc non servaretur.
Resp. 2“ : Insuper ratio obligationis non est quia tyrannus habet
jus interrogandi, sed ratio obligationis est, juxta præsentem articu­
lum S. Thomæ, quia ex confessione fidei in hoc casu magnus honor
obvenit Deo et fidei, et fideles in ea firmantur, et sæpe infideles con­
vertuntur. E contra si omittatur, magna Deo fit injuria, et infirmi
in fide vacillant. Si vero ab auctoritate publica non personaliter in­
terrogatur unusquisque fidelis, unusquisque non tenetur suam fidem
confiteri ‘.
2um Dubium: An fidelis interrogatus de fide ab aliquo privato
teneatur fidem confiteri?, v.g. functionarius in aliquo ministerio, si
alter ei dicit : « Es ne tu inter massones, sicut et nos, sic erimus in
familia ».
Respondetur: Per se loquendo et secluso scandalo, non tenetur
confiteri, sed potest uti æquivocatione, vel dicere: Quid ad te? quis
te constituis judicem? Ratio est quia tunc non inde tantus honor
subtrahitur Deo, nec salus proximi periclitatur; neque dicendus est
erubescere Christum, nisi is qui ipsum non confitetur, quando te­
netur. Sed melius est affirmare fidem. In his casibus apparet quod
dona Spiritus Sancti sunt necessaria ad salutem, hic donum consilii
et donum fortitudinis.
3“m Dubium: An videns conculcari Eucharistiam, vel Cruci­
fixum, teneatur contradicere?
Respondetur: Utique, si sic sacrilegium possit impedire, sic exi­
gunt honor Dei et salus proximi.
Sic terminantur ea quæ pertinent ad actum externum fidei.
1 Quia præceptum istud est nimis vatium, unde ex non observatione bujusce
legis colligi non potest inobedlentes non esse Christianos, aut eorum fidem non
esse veram, sicque honor Dei et fidei non periclitatur; v.g. si princeps aut ma­
gistratus hœretlcus præclperet ut omnes catholici se proderent, certam vestem
aut signum ferendo, quo dignoscerentur esse Christiani, M non tenentur ohedire, nec sic suam tidem confiteri, quia istud præceptum foret nimis vagum;
sicque intelllgunt ipsi infideles, unde nullus ex antiquis tyrannis hunc modum
dignoscendi Christianos adhibuit.

QÜÆSTIO IV.
DE

IPSA FIDEI VIRTUTE

Post considerationem objecti fidei et actus fidei sive interni, sive
externi, agendum est de ipso habitu fidei seu de ipsa virtute fidei,
quæ ordinatur ad praedictum actum et speeiticatur a praedicto
objecto formali.
Quoad hoc S. Thomas quatuor facit. Tractat: 1° De ipsa virtute
fidei, q. 4; 2° De habentibus fidem, q. 5; 3° De causa fidei, q. 6; et
4° De effectibus fidei qui sunt timor Dei et purificatio cordis, q. 7.
Sic examinat omnia quæ per se pertinent ad fidem, prout eam con­
siderat see. eius quatuor causas.
Quaestio quarta de ipsa fide, dividitur in octo articulos qui re­
duci possunt ad tres partes :
1* Pars: Quid sit fides et in qua facultate sit, art. 1 et 2.
2· Pars : De relatione inter fidem et caritatem, scii. art. 3 : utrum
forma eius sit caritas ; art. 4 : utrum eadem numero sit fides
formata- et fides informis; art. δ: utrum fides sit virtus, re­
spondetur affirmative de sola fide viva, seu per caritatem in­
formata ; art. 6 : utrum sit una virtus.
3* Pars: De relatione inter fidem et alia virtutes.· art. 7: fides or­
dine originis est prior spe et caritate et altior spe et virtutibus
moralibus, non vero caritate; art. 8: fides est simpliciter cer­
tior virtutibus intellectualibus et donis.

Art. I. — UTRUM HAEC SIT COMPETENS FIDEI DEFINITIO:
«FIDES EST SPERANDARUM SUBSTANTIA RERUM, ARCUMENTUM NON APPARENTIUM» (Hebr., xi, 1).
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1’ Quia fides non est
substantia sed qualitas, scii, virtus theologica; 2° Quia res speranda
est potius objectum spei, et divers® virtutes specificantur a diversis
objectis. 3° Melius diceretur: rerum diligendarum quam speranda­
rum, quia caritas est forma fidei. 4° Substantia et argumentum sunt
diversa genera non subalternatim posita. 5° Quia argumentum facit
rem apparere, prout eius veritatem manifestat, ergo non recte dicitur
argumentum non apparentium. Erasmus dicit : « Hæc verba sunt
fidei elogium, non definitio».

174

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

1« Conclusio: Omnia ex quibus fides potest definiri in prædicta
definitione tanguntur, licet verba non ordinentur sub forma defi­
nitionis.
7° Probatur auctoritate Traditionis : Quia generaliter Patres ci­
tant hæc Apostoli verba ut definitionem fidei theologicæ, et sic pa­
riter citatur a Conciliis, cf. Cone. Vatie. (Denz., 1789). Insuper ex
contextu c. XI ad Hebræos constat Erasmum in Ep. ad Hebr., xi,
errasse, dum dixit hæc verba Apostoli esse elogium fidei non defini­
tionem, et hic fidem sumi pro fiducia, üt notavimus initio hujusce
tractatus, fides sumitur diversimode: 1" pro fidelitate; 2° pro vera·
citate ; 3" pro fiducia ; 4° pro conscientia ; 5° pro fidei objecto ; 6° pro
virtute theologica fidei; et secundum contextum et traditionem, de
ea agitur in hoc textu S. Pauli.
2° Probatur ratione theologica, ex prædictis de objecto et de
actu.
Argumentatio S. Thomæ est complexa, se habet ad verba S. Pauli
sicut polygonus ad circumferentiam in qua inscribitur. Est pul­
cherrimum exemplum transitus de statu implicito ad statum explicitum eiusdem notionis, unde non est discursus objective illativus,
quia non demonstratur definitio, sed habetur per divisionem generis
et inductionem comparativam, est solum discursus explicativus. At­
tamen dici potest quod est discursus subjective illativus prout pro­
batur see. leges logicæ hanc definitionem esse bonam ; quamvis ipsa
non demonstretur, sic opponitur proprietati quæ ex definitione de­
ducitur. Hic discursus explicativus vel subjective illativus continet
tres syllogismos. Legere articulum.
Discursus principalis est:
Fides, cum sit habitus, debet definiri per proprium actum relate
ad proprium objectum. Atqui credere prout est de non visis, est
actus intellectus determinati ad unum ex imperio voluntatis. Ergo
fides definienda est per ordinem ad objectum voluntatis, scii, ad
bonum vel finem, sic dicitur substantia sperandarum rerum, et per
ordinem ad objectum intellectus, scii, ad verum, sic dicitur argu­
mentum non apparentium.
Explicatur conclusio secundum duas eius partes. In P parte
autem definitionis S. Pauli recte exprimitur ordo fidei ad objectum
voluntatis, seu ad finem. Etenim cum fides sit virtus theologica,
habet idem pro objecto et fine scii. Veritatem primam non visam.
Atqui Veritas prima non visa, ut finis, pertinet ad rationem rei spe­
rata:, nam «quod non videmus speramus» (Horn., vni, 25). Ergo
ordo fidei ad finem recte exprimitur per hæc prima verba : fides est
« substantia sperandarum rerum ».
Nam substantia solet dici prima inchoatio cuiuscumque rei, ita
principia quæ virtualiter continent scientiam dicuntur substantia
scientiæ; sic fides est prima inchoatio supernaturalis sperandarum
rerum seu vitæ aeternæ et fundamentum seu basis spei nostrae et
caritatis; nihil volitum nisi præcognitum. (cf. Comment. S. Thomæ
in Epist. ad- Hebr., xi, 1 et De Veritate, q. 14, a. 2, ad 9“).

DE DEFINITIONE VIRTUTIS FIDEI

175

Denique in 2* parte definitionis S. Pauli recte exprimitur ordo
fidei ad objectum intellectus. Etenim argumentum inducit intel­
lectum ad firmam adhcesionem quæ ipsa quandoque dicitur argu­
mentum. Atqui fides est firma adhæsio intellectus ad veritatem fidei
non apparentem propter auctoritatem Dei revelantis. Ergo ordo fidei
ad objectum intellectus recte sic exprimitur, argumentum non ap­
parentium. Ergo bona est definitio S. Pauli, quamvis non ordinentur
verba sub forma definitionis.
2“ Conclusio. — In forma definitionis dicendum est : « Fides
est habitus mentis, quo inchoatur vita œterna in nobis, faciens in­
tellectum assentire non apparentibus ». Sic habetur genus remotum
(habitus), genus proximum (habitus per se infusus, seu inchoatio vi­
tae æternæ), et differentia specifica. Vel dici potest adhuc magis
præclse, scii, enunciando motivum formale specificans : « Fides est
virtus divinitus infusa, per quam intellectus firmiter assentitur his
qwæ a Deo revelata sunt, propter auctoritatem Dei revelantis » *.
A definitione S. Pauli ad definitionem Cone. Vaticani apparet tran­
situs ab implicito ad explicitum.

F Confirmatio: Sic fides distinguitur ab omnibus aliis ad intel­
lectum pertinentibus :
t, / ut substantia sperandarum rerum, a fide humana quæ non
» 5 I
ordinatur ad beatitudinem aeternam.
g g, \ ut argumentum, ab opinione, suspicione et dubitatione, in
o .3 i
quibus non est firma adhæsio.
(2 .2
non apparentium, a scientia et ab intellectu primorum
"3 \
principiorum evidentium.
2* Confirmatio. — Omnes aliœ definitiones fidei sunt explicatio­
nes præcedentis. Augustinus in Joan., t. 40, a med. dicit: «Fides
est virtus qua creduntur ea quæ non videntur ». Damascenus, De
Fide orth., 1. IV, c. 11 : « Fides est non inquisitivus consensus »,
scii, remanens in obscuritate. Alii, scii. Hugo a S. Victore: «Fides
est certitudo animi quædam de absentibus supra opinionem et infra
scientiam », scii, argumentum non apparentium. Dionysius, De Div.
Nom., c. 7 : « Fides est manens credentium fundamentum, collocans
eos in veritate et in ipsis veritatem ostendens», id est: speranda­
rum substantia rerum. Hoc verbum « substantia » hic est quasi hy­
perbole mystica, quia scii, non possumus satis dicere in quo sensu
fides infusa est inchoatio vitæ aeternæ, recurrimus ad istam mate­
rialem exaggerationem, sicut dicitur: creatura est nihil, scii, in com­
paratione cum Deo.
1 Cone. Vatie. (Denz., 1789) : « Fides est virtus supernaturalls, qua, Del
aspirante et adjuvante gratia, ab eo revelata vera esse credimus, non propter
Intrinsecam rerum veritatem naturalis rationis lumine perspectam, sed propter
auctoritatem Ipsius Del revelantis, qui nec falli, nec fallere potest ». Est enim
Udes, testante Apostolo, sperandarum substantia rerum, argumentum non ap­
parentium (Hebr., xi, 1).

176

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

3· Confirmatio habetur ex solutione objectionum.
Ad l'm: Substantia hic sumitur metaphorice, scii, ad designan­
dum quod est primum in quolibet genere, v.g. substantia doctrinæ
S. Thomæ.
Ad
In hac definitione ponitur objectum spei, prout actus
fidei imperatus a voluntate ordinatur ad finem speratum.
Ad 3inn.· Insuper «quod non videmus speramus», unde melins
dicitur : « sperandarum rerum » quam « diligendarum rerum », quia
res diligenda potest esse visa.
Ad 41,111.' «Substantia» et «argumentum», non significant di­
versa genera, sed diversas habitudines unius actus ad diversa objecta,
scii, intellectus et voluntatis, ut dictum est.
Ad 5““.· Argumentum demonstrativum facit rem apparere, non
vero argumentum ex auctoritate divina.
S. Thomas evolvit hanc doctrinam in q. Ii De Veritate, a. 2,
qui legendus est. Legendus est etiam eius Commentarius in Ep. ad
Hebr., xi, 1 ; in his omnibus apparet quare fides est supernaturalis
quoad substantiam et non solum quoad modum productionis suæ ut
miraculum, vel ut prophetia· futurorum contingentium naturalis
ordinis.
In q. 14 De Veritate, a. 2, explicans hanc definitionem fidei,
S. Thomas optime ostendit differentiam inter finem ultimum natu­
ralem et finem ultimum supernatural em : « Est autem duplex hominis
bonum ultimum... ». Supernaturalitas autem vitae æternæ probatur
hic per verbum S. Pauli (I Cor., n, 9) : « Oculus non vidit, nec auris
audivit, nec in cor hominis ascendit quæ præparavit Deus iis qui
diligunt illum ». Et postea S. Thomas addit : « Nihil a-utem potest
ordinari in aliquem finem nisi prceexistat in ipso quœdam proportio
ad finem, ex qua proveniat in ipso desiderium finis; et hoc est se­
cundum quod aliqua inchoatio finis fit in ipso quia nihil appetit nisi
in quantum appetit aliquam illius similitudinem *. Et inde est quod
in ipsa natura humana est quœdam inchoatio ipsius boni quod est
natures proportionatum (scii, habitus primorum principiorum est
partira a natura)... Unde oportet etiam quod ad hoc quod homo or­
dinetur in bonum vitae æternæ, quaedam inchoatio ipsius fiat in eo
cui repromittitur. Vita autem seterna consistit in plena Dei cogni­
tione see. illud Joan, (xvn, 3): “Hæc est vita seterna ut cognoscant
te solum Deum verum ”. Unde oportet hujusmodi cognitionis super­
naturalis aliquam inchoationem in nobis fieri et hæc est per fidem,
quæ ea tenet ex infuso lumine quæ naturaliter cognitionem exce­
dunt ».
> Blondel citavit hunc textum ad ostendendum quod sec. S. Thomam est
in nostra natura Ipsa aliqua inchoatio vitæ supernaturalis, et non solum po­
tentia obedientialls, sed qutedam postulatio elevationis ad ordinem gratiæ, quae
doctrina magnam affinitatem cum doctrina Ball de naturali desiderio efficaci
gratiæ. Sed S. Thomas dicit contrarium etiam in Isto articulo 2 De Veri­
tate, q. 14.

DB DEFINITIONE VIRTUTIS FIDEI

177

Totus hic articulus legendus est, et responsiones ad quindecim
objectiones, in quibus variis modis apparet quomodo et quare fides
sit supernaturalis quoad substantiam vi objecti formali, et non solum
supernaturalis quoad modum productionis suæ, ut prophetia futu­
rorum contingentium ordinis naturalis, v.g. finis alicuius belli, ut
volunt Scotus, nominales, Molina et eorum sequaces hodierni, qui
inconsciente!· in hoc nominales sunt.
Item de hac re legendus est commentarius S. Thomæ in Ep. ad
Hebr., xi, 1, ubi explicans verba « sperandarum substantia rerum »,
ait: « Principia scientiœ sunt eius substantia ». Et si geometria esset
essentia beatitudinis, qui haberet principia geometriæ, haberet quo­
dammodo substantiam beatitudinis. Sic fides est quædam inchoatio
vitae æternæ in intellectu, sicut caritas in voluntate, et sicut caritas
est essentialiter supernaturalis.

Inter auctores mysticos qui pulcherrime hanc doctrinam expo­
suerunt citandi sunt post Dionysium, Tauler, ubi De fide nuda in
Sermonibus sæpe et in compendio eius doctrinæ a suis discipulis
composito, scii. « Institutiones », item 8. Joannes a Cruce, Ascensio
montis Carmeli, 1. II, c. 8, et Nox obscura, 1. II, c. 2 et per totum
hoc opus. Cf. opus nostrum : Perfection chrétienne et contemplation,
t. I, p. 77 sq.
Tota doctrina S. Joaunis a Cruce insistit in duobus partibus
prædictæ definitionis fidei : 1° Substantia sperandarum rerum, prout
contemplatio infusa, quæ est actus fidei eum adjutorio doni intel­
lectus et doni sapientiæ, est prcelusio seu praeparatio normalis vi­
sionis beatifioæ, hæc fides contemplativa est fides penetrans et sapida
quæ mysteria divina præsentit vel gustat : « Gustate et videte quo­
niam suavis est Dominus » (Ps. xxxm, 9), unde sexies Christus
dixit : « Qui credit in me habet (non solum habebit) vitam asternam
(scii, inchoatam)» (Joan., πι, 36; v, 24; vi, 47, etc.).
2° Non minus insistit S. Joannes a Cruce in secunda parte defi­
nitionis : « argumentum non apparentium » et ostendit quod fides
quanto altior est, tanto fit aliquatenus obscurior, scii, prout magis
penetrat in inagna caligine seu tenebra transluminosa scii, in luce
inaccessibili in qua Deus habitat. Hæc sublimis obscuritas toto coelo
differt ab obscuritate absurditatis et incoherentiæ, quia provenit ex
luce nimia quam oculus noster debilis portare nequit. « Non potestis
portare modo », aiebat Christus discipulis. Unde S. Theresia dice­
bat : « Credo mysteria eo majori devotione quo sunt magis obscura »
ut prædestinatio, æternitas poenarum, et conciliatio utriusque. Jam
Aristoteles dicebat : « Qu» see. se sunt maxime intelligibilia, sunt
parum intelligibilia quoad nos ». — Ita vita intima SS. Trinitas.
Sic non mirum est quod S. Joannes a Cruce (Ascensio Montis
Carmeli, 1. I, c. 8) dicat fidem nostram esse multo altiorem quam
supernaturales visiones sensitivas aut imaginative, praesertim si vi­
siones istæ sint de creaturis, et quod desiderium harum visionum re12 — carrigou-Lagraxgk - De vlriuttlw theologicis.

178

DB IPSA VIRTUTE FIDEI

probandum est, quia retrahit animam a desiderio valde laudando
veræ contemplationis mysteriorum fidei.
Sic sola theologia mystica penetrat profonde sensum prædictæ
definitionis fidei et sic apparet fidem nostram· non obstante sua
obscuritate esse multo altiorem quam cognitio naturalis supremi
angeli et etiam altiorum angelorum creabilium :

. essentialiter supernaturalis J visio beatifica.
fides infusa.
Cognitio ’
, Angelorum.
I essentialiter naturalis
’ rationis.
Art.

FIDES SIT IN INTELLECTU
SICUT IN SUBJECTO

II. — UTRUM

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia Augustinus di­
cit: «Fides in credentium voluntate consistit». 2° Quia assensus
fidei provenit ex voluntate Deo obedienti. 3° Quia fides nec est in
intellectu speculativo, nec in practico; non in speculativo, qui non
continet praecepta, dum fides est etiam de praeceptis servandis; non
in intellectu practico, qui est solum circa contingentia agibilia vel
factibilia, fides autem est circa Deum omnino necessarium.
Inter scholasticos tempore S. Thomæ, ut ipse refert (De Veri­
tate, q. 14, a. 4) quidam augustiniani dicebant, fides est in intellectu
et voluntate quasi e® <equo; alii, scii. Victorini, dicebant: fides est
principaliter in facultate affectiva, alii denique dicebant fides est in
intellectu practico quem affectio sequitur, et ad quem inclinat af­
fectio. Sed, ut ibidem notat S. Thomas : « hi non videntur intelligere
quid sit intellectus practicus ».
Notandum est quod protestantes sæpe reducentes fidem ad fidu­
ciam de divina misericordia unicuique sua peccata remittente, de­
bent dicere quod fides est in voluntate, nam fiducia reducitur ad
spem, quæ est in voluntate; fiducia enim, ut infra dicetur, est spes
roborata. Pro modernistis fides est in intellectu practico. Pro protestantibus liberalibus nihil aliud est quam naturalis sensus reli­
giosus potius ad sensibilitatem superiorem pertinens quam ad intel­
lectum, unde sentimentalismns, sicut apud J. J. Rousseau. Cf. quoad
hunc statum quæstionis De Verit., q. 14, a. 4.
Sunt quinque conclusiones (quatuor priores sunt veræ etiam de
fide sine caritate, non vero quinta).

Principalis conclusio est: Fides est in intellectu sicut in subjecto.
1° Probatur ex auctoritate S. Pauli (I Cor., xm, 12) : « Videmus
nunc per speculum in senigmate, tunc autem facie ad faciem ». Sed
visio est in intellectu. Ergo et fides. Insuper nihil volitum nisi prœcognitum; ergo non essent spes et caritas in voluntate erga super
naturalia·, si non esset fides in intellectu.

ΛΝ FIDES SIT IN INTELLECTU

179

2° Probatur ratione theologica. Actus et habitus correlativus
sunt in eodem subjecto. Atqui credere est immediate actus intel­
lectus, quia objectum hujusce actus est verum. Ergo habitus fidei,
qui est proprium principium hujusce actus, est in intellectu, sicut
in subjecto.
Major patet si agitur de actu primario et interno, quamvis actus
secundarius est externus, possit esse in alia facultate, v.g. externa
confessio fidei.
Minor constat quia credere est circa verum, imo circa Veritatem
primam, q. 1, a. 1.

2* Conclusio quæ est ad 3,lim : Fides est in intellectu speculativo
tamquam in subjecto. Sic probatur : Intellectus speculativus est circa
verum necessarium, non vero circa contingens operabile. Atqui fides
est primario circa Veritatem primam omnino necessariam et non
circa operabile. Cf. De Verit., q. 14, a. 4 : « Constat quod objectum
fidei non est verum operabile, sed verum increatum ». Ergo fides est
in intellectu speculativo.

3« Conclusio ibid.: Fides extensione fit practica. Sic probatur:
quia Veritas prima, quæ est fidei objectum, est finis omnium desi­
deriorum et actionum Christiani, inde est quod « fides per dilectio­
nem operatur » sicut etiam intellectus speculativus extensione fit
practicus, ait Aristot. dum considerat non solum ens, sed bonum
faciendum. Sic credimus praecepta et consilia. Item infra dicetur
quod dona intellectus, sapientiæ et scientiæ principaliter quidem
sunt speculativa vel contemplativa, sed se extendunt ad praxim,
q. 8, a. 3; q. 9, a. 3; q. 45, a. 3.
4» Conclusio: Fides est in intellectu speculativo prout movetur
a voluntate non solum quoad exercitium, sed quoad specificationem.
Cf. De Veritate, q. 14, a. 4, corp, in fine, quia actus fidei, ut supra
dictum est, est liber etiam quoad specificationem, prout est de non
visis *. Legere articulum.
Item S. Thomas in De Veritate, q. 14, a. 4, ad 7m, confutat theo­
riam eorum qui dicebant fides est in intellectu et in voluntate ex ae­
quo. Respondet : « Duarum potentiarum non potest esse unus ha­
bitus ex aquo; sed potest esse unius see. quod habet ordinem ad
1 «Alii dicunt quod fides est In Intellectu practico, quia practicum Intel­
lectum dicunt esse ad quem inclinat affectio vel quem affectio sequitur, vel qui
ad opus inclinat, quia tria Inveniuntur in fide... Sed hl non videntur intelllgere
quid sit intellectus practicus (scii, non considerantes objectum eius specifleativum, sed solum id quod eum antecedit, aut sequitur). Intellectus enim practi­
cus Idem est quod Intellectus operatlvus (sdl. culus objectum est operabile,
sive agibile, sive faotibile) ; unde sola extensio ad opus facit aliquem Intellectum
esse practicum. Itelatio autem ad affectionem vel antecedentem, vel consequen­
tem non trahit ipsum extra genus speculativi intellectus. Nisi enim aliquis ad.
Ipsam speculationem veritatis afficeretur, nunquam in actu intellectus specu­
lativi esset delectatio, quod est contra Philosophum in X Eth., c. 7 et 8 qui
ponit purissimum delectationem esse in actu Intellectus speculativi, gaudium,
de veritate... ». Legere totum textum In De Veritate, q. 14, a. 4, corp.

180

DB IPSA VIRTUTE FIDEI

aliam, et sic est de fide ». Alioquin non esset ordo in rebus, scil. <11
spositio sec. prius et posterius, nec unitas. Omnis coordinatio pr«t
supponit subordinationem relate ad principium ordinis.
Ibidem ad 3m notatur non potest dici quod fides est principaliter
in voluntate, nam « dicitur esse in voluntate non sicut in subjecto,
sed sicut in causa, inquantum est a voluntate imperatus » actus tldcl,
Quatuor primæ conclusiones valent etiam de fide quæ dicitur
mortua, seu sine caritate; e contra 5* conclusio non valet nisi pro
fide viva.
S» Conclusio in corp. art. : Ut actus fidei sit perfectus debet essa
aliquis habitus tam in voluntate quam in intellectu, scii, debet <·ηηι·
caritas in voluntate. Sic probatur : Ad perfectionem actus qui ex duo
bus principiis activis procedit, requiritur quod utrumque horum
principiorum sit perfectum. Atqui credere est actus intellectus see.
quod movetur a voluntate ad assentiendum. Ergo ad perfectionem
hujusce actus requiritur quod in utraque facultate sit habitus per
ficiens, scii, in intellectu fides, in voluntate caritas.
Bene intelligenda est hæc conclusio, scii, ut actus fidei sit ahso
lute et omnimode perfectus, scii, ut connaturaliter quasi suavitei
procedat ab utraque potentia, et ut sit meritorius; non tamen hoc
requiritur ut sit perfectus in ratione assensus infallibilis, ad hoc
•enim sufficit firma adhæsio intellectus ex pia motione voluntatis
•absque habitu, et ita est in fidelibus qui sunt in statu peccati mor
talis in quibus insuper sæpe est spes infusa. (Cf. infra a. 4 : de fide
informi).

Confirmatur principalis conclusio, ex solutione 1·· et 2“ objectio­
nis contra hos omnes qui ponunt fidem in voluntate, inter quos pro
testantes et modernistic.
Ad 1°"': Augustinus dicens: «Fides in credentium voluntate
consistit », considerat actum fidei, prout ex imperio voluntatis intel
lectus credibilibus assentit.
Ad 2“™.· Non sufficit enim quod voluntas sit prompta ad obt:
diendum Deo revelanti, oportet etiam intellectum esse bene disposi­
tum ad sequendum imperium voluntatis, sicut oportet concupisci
bilem esse bene dispositum ad sequendum imperium rationis. Non
sufficit enim quod sit habitus prudentiie in ratione, ei non est habitus
temperanti», v.g. castitatis, in concupiscibili. Propterea antequam
castitas existât in statu virtutis, non habetur nisi continentia in
voluntate, quæ pravis concupiscentiis resistit et non est proprie
virtus. (Cf. Π·-Π“, q. 155, a. 1 et 3).
Corollarium contra modernistes: Debemus Deo obsequium non so
lum voluntatis, sed ipsius intellectus. Non sufficit enim voluntatem
esse promptam ad obediendum Deo revelanti, sed requiritur ipsum
intellectum esse bene dispositum, ut sit obsequium non solum practi
•cum voluntatis relate ad præceptum divinum, sed obsequium ipsius
intellectus speculativi relate ad veritatem primam obscuram. Hoc

AN FIDES SIT IN INTELLECTU

181

"■·< undum obsequium intellectus speculativi nolebant admittere mo­
derniste, quia defendebant absolutam autonomiam rationis. Unde
dicebant modernist® (Denz., 2026) : « Dogmata fidei retinenda sunt
iiuitummodo juxta sensum practicum, id est tanquam nonna prae­
ceptiva agendi, non vero tanquam norma credendi ». Unde ipsa
dogmata fidei non essent proprie quid doctrinale, sed ad praxim so­
lum pertinerent, scii, age erga Jesum sicut erga Deum ipsum.
Antea Cone. Vatie. (Denz., 1810) sic damnaverat autonomiam
absolutam rationis a Kantio formulatam : « Si quis dixerit, rationem
humanam ita independentem esse ut fides ei a Deo imperari non
possit, a. s. ». Et in capite correlative (Denz., 1789) : « Cum homo a
I leo, tanquam creatore et Domino suo, totus dependeat et ratio creata
i ucreatæ Veritati penitus subjecta· sit, plenum revelanti Deo intel­
lectus et voluntatis obsequium fide praestare tenemur ». In hoc ap­
paret intellectualitas fidei contra protestantes.
Ultimum corollarium: Obsequium intellectus in actu fidei divine?
«o magis meritorium est quo major intellectualitas est in fide, scii,
prout pertinet fides non solum ad intellectum practicum, sed ad spe­
culativum. Unde pulchrum est quidem quod venerint humiliter pastores Hethleem adorare puerum desum, sed pulchrius est quod ve­
nerint Magi, et adhuc pulchrius est quod venerit postea alta sa­
pientia platonica in persona Augustini, et sapientia aristotelica in
persona S. Thom®. Hi doctores venerunt quidem humiliter Christum
puerum adorare, et tractare de mysteriis ipsius infantice Christi.
Hoc est. pulcherrimum intellectus obsequium, in quo habetur repa­
ratio injuria: qu® fit Deo per atheismum, agnosticismum, indifferentismum et per proclamationem principii absolute autonomi® ra­
tionis. Aliis verbis obsequium debet præstare Deo non solum volun­
tas ordinata ad bonum, non solum intellectus practicus ordinatus
tui verum operabile, sed ipse intellectus speculativus ordinatus ad
ens intelligibile, et cum omnibus suis principiis altissimis et univer­
salissimis de ente debet sese humiliter inclinare coram Deo, Veritate
prima, non videns quonam modo intimo servatur contradictionis prin­
cipium in Trinitate, in Incarnatione, aut alia principia in Praede­
stinatione, in æternitate poenarum, sed humiliter hæc mysteria
admittendo propter auctoritatem Dei, Veritatis prim®. Et hoc obse­
quium eo pulchrius est quo theologus est altioris intelligent!® et
«licit ut S. Thomas in fine su® vita: Tota mea Summa est quasi
palea, quasi nihil ‘. Hæc est simul nobilitas et servitudo intellectus
credentis. Quidam auctor gallus, Alfred de Vigny, scribsit opus
« Servitude et grandeur militaire», item scribi posset de humilitate
et magnanimitate credentis, ut apparuerunt praesertim h® virtutes
in magnis theologis dum sobrie, pie quærentes, fructuosissimam my> Sed nullius valoris esset hæc declaratio sl fieret ab insipiente, qui non
agnoscit dignitatem theologiæ, quia hic Insipiens est non supra eam, sed infra.
Item Arist. poterat dicere in bono sensu « metaphysioa est inutilis » prout est
supra utilitatem, non infra.

182

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

steriorum intelligentiam assecuti sunt. Sic etiam pro intellectu spe
culativo, servire Deo regnare est.
Cf. de servitute erga Deum apud S. Thomam, ΙΙ··Π“, q. 183,
a. 4. Duplex est servitus: 1° Servitus peccati, quæ est vere servitus,
et libertas see. opinionem mundi; 2° Servitus Dei, quæ est vera li­
bertas filiorum Dei. Agendum esset de humilitate et magnanimitate
in se et relate ad alias virtutes, specialiter ad fidem.

Unde totus articulus secundus ad hoc reducitur : 1“ fides est in
intellectu, quia versatur circa verum; 2° in intellectu speculativo,
quia primario circa verum necessarium et non operabile; 3" fides
extensione fit practica quia est secundario circa directionem actionum
nostrarum ad finem ultimum; 4° fides est in intellectu speculativo
ut movetur etiam quoad specificationem a voluntate, nam versatur
circa verum obscurum, quod de se non sufficienter movet objective ;
5° ut actus fidei sit perfectus et meritorius, requiritur habitus tam
in voluntate (caritas) quam in intellectu (fides ipsa).

Art. III. — UTRUM CARITAS SIT FORMA FIDEI.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia sunt virtutes
specifice distinctœ, et unumquodque sortitur speciem per suam for
mam. 2° Quia fides est in intellectu et caritas in voluntate, ergo non
possunt facere aliquid unum simpliciter, sicut forma et id cuius est
forma. 3° Quia principium credendi ex parte voluntatis est potius
abedientia quam caritas, see illud (ad Rom., i, 5) : « Ad obediendum
fidei in omnibus gentibus ».
Conclusio est: Caritas dicitur forma fidei in quantum per cari
tatem actus fidei perficitur et formatur, non tamen est forma intrin
seca et essentialis.
Γ Probatur auctoritate S. Pauli (ad Gal., v, 6) : « Fides per di­
lectionem operatur » ; atqui unumquodque operatur per suam for­
mam, seu determinat per suam determinationem, ut dicitur in arg.
sed c. Ergo dilectio caritatis est fidei forma.
Cf. Cone. Trident., sess. 6, cap. 7 (Denz., 800) : « Fides, nisi ad
eam spes accedat et caritas, neque unit perfecte cum Christo, neque
corporis eius vivum membrum efficit. Qua ratione verissime dicitur,
fidem sine operibus mortuam (Jacob., ii, 17 sq.) et otiosam esse »
et « in Christo Jesu, neque circumcisionem aliquid valere, neque pra·
putium, sed fidem, quae per caritatem operatur» (Gal., v, 6; vi, 15).
2“ Probatur ratione theologica, corp, et ad 2™ per partes.
1· Caritas non est forma intrinseca et essentialis fidei (ad 2rol,
quia forma intrinseca et essentialis fidei, sicut cuiuslibet habitus ope

AN CABITAS SIT FORMA FIDBI

183

rativi, est ordo ad suum objectum specificativum; sed constitutivum
formale et intrinsecum fidei est id quod exprimitur in eius defini­
tione, scii, virtus infusa qua credimus revelata a Deo propter eius
auctoritatem ; sic specificatur a Veritate prima. (Cf. De Veritate,
q. 14, a. 5, ad 4m, 7m).
2° Caritas est forma extrinseca et accidentalis fidei (in corp.)
prout per caritatem, actus fidei perficitur et fit meritorius.
liatio est, quia caritas ordinat ad finem ultimum, qui est suum
objectum proprium, omnes virtutes quœ ei subordinantur, inter quas
est fides et actus eius. Sic actus fidei imperatus a caritate, seu pro­
pter amorem Dei factus, est non solum salutaris, sed meritorius.
Unde illud Jacobi : « Fides sine operibus (caritatis) mortua est », et
e contra, ut dicit S. Paulus : « Fides per caritatem operatur » me­
ritorie. Unde, ut notatur in corp. art. et supra Ι·-Π", q. 18, a. 6 et 7,
est ibi duplex specificatio per objectum fidei, et per finem qui est
objectum caritatis.

Solvuntur objectiones:
*1 Objectio: Ut notatur ad 3m, idem verificatur de aliis virtu­
tibus, scii, caritas est forma accidentalis omnium virtutum, ut infra
dicetur q. 23, a. 8, quare ergo S. Thomas hoc specialiter doceat
de fide?
Eespondetur: Cf. De Verit., q. 14, a. 5, ad 12“, quia in Sacra
Scriptura dicitur: « Justus ex fide vivit », etenim potius ex fide quam
ex aliis virtutibus, prout est fundamentum ædificii vel organismi
spiritualis, nam nihil volitum nisi praecognitum. Unde S. Thomas
vult ostendere unde fides habet quod sit viva scii, ex caritate, et
ex hoc procedit, apud theologos, communis distinctio fidei in fidem
vivam et fidem mortuam, quæ distinctio valet etiam pro spe, quæ
potest esse sine caritate, non vero valet pro virtutibus moralibus in­
fusis, quæ, cum sint circa media ad finem supernaturalem, nequeunt
existere sine caritate, ex qua procedit intentio efficax finis ultimi
supernaturalis.
Insuper notandum est quod Christus loquitur de fide viva dum
pluries dicit apud Joannem : « Qui credit in me, habet vitam æter­
nam », habet et non solum habebit, quia jam habet vitam æternam
inchoatam (cf. Joann., HI, 15; Hl, 36; ιν, 14; v, 24; vi, 40; vi, 47;
xx, 31). — Item apud Joann, (xi, 26) dicitur: «Qui credit in me
non morietur in æternum ». — Item de fide viva loquitur S. Paulus
dum dicit (Ephes., ni, 17) : « Christum habitare per fidem in cor­
dibus vestris ». Cf. Comment. S. Thomæ, Christus ut Verbum sic
habitat in justo, et Christus ut homo non proprie habitat, sed est
causa instrumentalis etiam physica cuiuslibet gratiæ quam justus
accipit, sic justus remanet sub influxu Christi capitis corporis my­
stici.
A.lia objectio et quidem principalis ponitur initio praesentis ar­
ticuli, scii, quomodo idem actus possit procedere a duobus habitibus
specifice distinctis?

184

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

Ad 7"m respondetur : « Nihil prohibet unum actum a diversis
habitibus informari, et ordine quodam ad diversas species reduci »
prout est duplex specificatio scii, per objectum et per finem (II
-!!",
*
q. 18, a. 6, 7), sicut dum aliquis furatur ut moechetur committit duas
malitias in eodem actu (cf. ibid, et q. 56, a. 2). Sic pariter explicatur
quod contemplatio infusa, possit procedere quoad substantiam actus
a fide infusa, et quoad modum penetrationis aut sapiditatis a dono
intellectus aut a dono sapientiæ, ut explicat Cajetanus (ΙΙ·-ΙΙ·°,
q. 45, a. 1). Sic est fides penetrans et sapida, quasi oculata, seu con­
templativa : « Gustate et videte quoniam suavis est Dominus »
(Ps. ΧΧΧΠΙ, 9).
θ* Objectio: Videtur quod est circulus vitiosus prout in actu
fidei voluntas movetur ab intellectu quoad specificationem, et illum
movet quoad specificationem etiam.
Respondetur : « Voluntas et intellectus diversimode se preecedunt ad invicem » (De Verit., q. 14, a. 5, ad 5“). Intellectus enim
præcedit voluntatem in via receptionis, scii, proponendo objectum :
bonum credentibus repromissum (nihil volitum nisi praecognitum,
prout cognitum recipitur quodammodo in cognoscente). Sed in mo­
vendo sive agendo voluntas est prior, quia « omnis actio vel motus
est ex intentione boni » et eic voluntas appetendo bonum repromis­
sum, movet etiam quoad speciem. Ita, in fine deliberationis, ultimum
judicium et electio diversimode se praecedunt ad invicem, see. com­
mune axioma: causæ ad invicem sunt causæ sed in diverso genere:
agitur de voluntate ut qualis est, scii, ut taliter affecta ad tale
objectum desideratum. Est circulus materialis, non formalis. — In­
super, ut ibidem dicitur ad 7® : « Actus fidei qui caritatem praecedit
est actus imperfectus a caritate perfectionem expectans » ; « fides
enim quantum ad aliquid est prior caritate, quantum ad aliquid est
posterior » est prior via generationis, et posterior dignitate, ut infra
dicetur. Unde remanet quod caritas sit forma extrinseca fidei.

Art. IV. — UTRUM FIDES INFORMIS POSSIT FIERI FORMATA
VEL E CONVERSO.
Status quæstlonls. — Sensus quæstionis est utrum idem sit ha
bitas fidei informis et fidei format®, et sic formulatur titulus in De
Veritate, q. 14, a. 7. Et est sermo de fide una et eadem numeraiiter,
scii, an ipsa fides fiat de informi formata, cum Christianus poenitens
assequitur caritatem, et de formata informis cum existens in caritate
labitur in peccatum mortale, manens fidelis. Constat hunc esse sen­
sum S. Thomæ ex resp. ad 1® et ad 4m. Aliis verbis an fidelis pec­
cator habeat veram fidem infusamf
Difficultas est quia illud quod est mortuum non fit vivum, nam
forma cadaveris alia est quam forma animalis, unde aliud est specie
id quod est mortuum et id quod est vivum. Sic theologia non rema­
net in hæretico.

AN FIDES INFORMIS POSSIT FIERI FORMATA

185

Conclusio est : Fides formata et informis non sunt diversi ha­
bitus sed idem numero habitus, corp, et ad lm.
1? Probatur auctoritate, quia super hsec verba Jacobi, ii, 17 :
« Fides sine operibus mortua est », glossa interlinearis dicit : « Qui­
bus (operibus) reviviscit fides ». Ergo fides, quæ prius erat mortua
et informis, fit formata et vivens.
Hoc probatur etiam ex Cone. Trident. (Denz., 808) : « Asseren­
dum est: Non modo infidelitate per quam et ipsa fides amittitur,
sed etiam quocumque alio mortali peccato, quamvis non amittatur
fides, acceptam justificationis gratiam amitti ». Et in canone cor­
rélât. (Denz., 837) : « Si quis dixerit, nullum esse mortale peccatum
nisi infidelitatis, a. s. » (et n. 838) : « Si quis dixerit amissa per pec­
catum gratia simul et fidem semper amitti, aut fidem quæ remanet,
non esse veram fidem, licet non viva ; aut eum qui fidem sine caritate
habet, non esse Christianum, a. s. ».
Protestantes dicebant : sola fides justificat sine operibus, ex
quo sequitur solam infidelitatem esse peccatum proprie mortale,
tollens justificationem, unde Lutheri verbum : « Pecca fortiter et
crede fortius ».
Item citanda sunt damnatæ propositiones jansenistarum, prout
jansenismus sicut baianismus est protestantismus mitigatus *. Cf.
Denz., 1302, propositio Arnaldi: a Quando in magnis peccatoribus
deficit omnis amor, deficit etiam fides; et etiamsi videantur credere,
non est fides divina, sed humana ». Amaldus debuisset legere no­
strum articulum et similem articulum S. Thomæ in De Veritate, sed
quodammodo despiciebat S. Thomam et Scholasticos, non volebat
legere nisi Augustinum sicut Jauseuius, et Augustinum non intelligebat. Pariter Quesnell, cuius tres propositiones de hac re damnatæ
sunt (cf. Denz., 1401, 1402, 1407) : « Fides justificat, quando ope­
ratur, sed ipsa non operatur nisi per caritatem ». «Omnia alia sa­
lutis media continentur in fide tanquam in suo germine et semine;
sed 7«ec fides non est absque amore et fiducia ». « Totum deest pec­
catori, quando ei deest spes, et non est spes in Deo, ubi non est amor
Dei ». Item quodammodo Laberthonnière, qui scribebat tempore modernismi.
Item Hermes damnatus est in Cone. Vatie., quia negabat fidem
informem esse donum Dei (cf. Cone. Vatie.; Denz., 1791): «Fides
ipsa in se, etiamsi per caritatem non operetur, donum Dei est, et
actus eius est opus ad salutem pertinens, quo homo liberam præstat
ipsi Deo obedientiam, gratiæ eius, cui resistere posset, consentiendo
et cooperando » *.
1 Recedit hic a protestantisme dicendo : « fides non justificat nlsl operetur
per caritatem », sed dum protestantismus Identlflcabat justificationem cnm fide,
Jansenismus identifient fidem cum justificatione seu caritate. Cf. prop. Infra
citat. Quesnelll.
2 Est actus ad salutem pertinens (quamvis non meritorius) quia credit my­
steria salutis.

186

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

In his omnibus declarationibus post S. Thomam advenientibus,
maxime confirmatur eius doctrina. Theologi autem sui temporis ne­
sciebant hoc bene explicare, ut constat ex q. 14 De Verit., a. 7 ; qui­
dam dicebant : fides formata est novus habitus infusus. Item in
corp, nostri art. refert duas opiniones :
I· Opinio: Sunt diversi habitus infusi, sed habitus infusus fidei
informis tollitur per alium.
Respondetur: Duplex esset inconveniens : fides formata tolleret
aliquod donum Dei, et aliquod donum Dei infunderetur propter
peccatum.
2· Opinio: Sunt diversi habitus infusi, sed remanet fides infor­
mis adveniente fide viva.
Respondetur: Hic habitus remaneret otiosus.
2° Probatur positive ratione theologica sententia S. Thomae,
scii, idem est habitus fidei informis et fidei formata::
Habitus non diversificantur nisi see. illud quod per se ad habi­
tum pertinet. Atqui distinctio fidei formate et fidei informis non
sumitur see. illud quod per se pertinet ad fidem, quæ est in intel­
lectu, sed sumitur seo. caritatem quæ est in voluntate. Ergo hæc di­
stinctio non diversifient habitus, scii, idem est habitus fidei informis
et fidei formate, prout accidentaliter perficitur aut non perficitur
per caritatem. Id quod necessario ad actum fidei requiritur ex parte
voluntatis est solum pius credulitatis affectus cum pia motione sub
influxu gratiæ actualis.
Hæc ratio proponi potest paulo aliter, scii, considerando præser­
tim objectum fidei, sic: Habitus diversificantur see. objecta formalia
quibus specificantur. Atqui fides formata et fides informis non diffe­
runt see. objectum formale, quia per utramque credimus revelata a
Deo propter auctoritatem Dei revelantis. Ergo.

Confirmatur solutione objectionum.
1“ Objectio est : Animal mortuum non potest, idem essentialiter
manens, fieri vivum ; nam non est idem suppositum. Atqui fides in­
formis est mortua. Ergo fides informis non potest, eadem essentia­
liter manens, fieri viva.
Respondetur ad 2® : Disparitas est quod forma qua animal est
vivum est ipsi intrinseca et essentialis, dum e contra caritas, qua
fides dicitur viva, est forma extrinseca et accidentalis.
Instantia: Opus mortuum non vivificatur. Ergo nec fides mortua.
Respondetur: Disparitas est quod opus transeat et ideo non po­
test iterum sumi ut vivificetur, e contra habitus fidei informis re­
manet ut habitus, et perfici potest per caritatem.
Instantia: Sed thomiste tenent quod in theologo qui fit haere­
ticus formalis non remanet habitus theologia:, sed solum cadaver
theologi», scii, ide» quodammodo materialiter coordinatae, sicut
partes corporis humani remanent adhuc quodammodo coordinate in

AN FIDES SIT VIRTUS

187

cadavere ante completam corruptionem. Ergo pariter tides mortua
non est nisi cadaver fidei vivæ, nec idem proprie habitus.
Respondetur: Disparitas est, quia motivum formale S. Theologiæ est revelatio victualis, et amissa fide per hæresim, non remanet
hoc motivum formale, sed ideæ theologiæ remanent quasi materia­
liter coordinatæ propter aliud motivum, prout theologus hæreticus
credit proprio judicio humano quæ placent, et rejicit ea quæ sibi
non placent, v.g. æternitatem poenarum.
A.d 3“™.· « Gratia facit fidem non solum quando fides de novo
incipit esse in homine, sed etiam quamdiu fides durat... Deus semper
operatur justificationem hominis, sicut sol semper operatur illumi­
nationem seris ». Insuper caritas adveniens confirmat et perficit fi­
dem. Unde remanet quod fidelis peccator habet sine caritate veram
fidem infusam. Sed ex hoc oritur quæstio subsequens.

Art. V. — UTRUM FIDES SIT VIRTUS.

Status questionis. — Difficultas est: 1’ Quia fides ordinatu- ad
verum, virtus autem ad bonum. 2° Nequidem fides ponitur ab Ari­
stotele inter virtutes intellectuales, quia est de objecto inevidenti,
unde non est cognitio satis perfecta. 3" Quia non habet connexionem
cum aliis virtutibus, remanet enim fides informis, amissa caritate.
■1° Imo (in I Cor., xn, 9) fides enumeratur inter gratias gratis datas
quæ non sunt virtutes.

1“ Conclusio est: Fides formata pertingit ad perfectam rationem
virtutis, non vero fides informis, (corp, et ad 3™).
1* Pars conclusionis probatur.
1“ Probatur auctoritate: quia sec. S. Paulum (Rom., n, 1) homo
justificatur per fidem vivam see. illud: « Justificati ergo ex fide, pa­
cem habeamus ». Atqui homo justificatur per virtutes, prout justitia
generaliter sumpta est quasi harmonia virtutum. Ergo.
Item see. Traditionem fides est virtus theologica, quia specificatur immediate a Deo, sic superat et virtutes morales quæ sunt
circa media ad finem ultimum, et virtutes intellectuales, quæ sunt
circa verum naturalis ordinis, ut sapientia, scientia, intellectus pri­
morum principiorum, prudentia et ars.
Unde, ut notat Bannez, temeraria est sententia Durandi, asse­
rentis fidem formatam non esse proprie et simpliciter virtutem, neque
habere majorem virtutis rationem quam fides informis.
2” Probatur ratione theologica: Qnicumque habitus est semper
principium boni actus, est virtus, seu habitus operativus bonus.
Atqui fides formata est semper principium boni actus, nam ex ra­
tione eius est quod per eam intellectus semper et infallibiliter feratur

188

DE IPSA VIRTÜTB FIDEI

in verum, et voluntas in bonum. Ergo. — Hæc prima, pars conclu­
sionis confirmatur solutione objectionum :
Ad lam; Sic est virtus non solum sec. quid, sed simpliciter et
perfecte, scii, ordinans infallibiliter non solum ad verum, sed ad
bonum, ita ut fides viva non possit unquam esse principinm actus
falsi nec mali ; fidei enim non potest subesse falsum, cum motivum
eius formale est Veritas prima in dicendo, et fides viva, ut viva, in­
fallibiliter tendit ad Deum tanquam ad bonum finem, nec tendere
potest ad malum.
Ad W™: Si fides humana non sit virtus intellectualis see. Ari­
stotelem, hoc est quia fundatur in auctoritatem humanam, cui po­
test subesse falsum. Sed fides divina, est infallibilis, ratione sui motivi, ergo potest esse virtus. Dicit adhuc S. Thomas : « Fides, de qua
loquimur, innititur veritati divinæ, quæ est infallibilis», ergo inni­
titur ei sine discursu.
Ad Jf
;
**
Oportet distinguere fidem quæ est virtus theologica a
fide quæ ponitur (in I Cor., xn, 9) inter gratias gratis datas, ut pro­
phetia, sermo sapienti» vel scientiæ, donum linguarum, etc. Ratio
est quia fides virtus theologica est communis omnibus Christianis,
non vero fides gratis data, quæ, ait S. Thomas hic: « Sumitur pro
aliqua fidei excellentia, sicut pro constantia fidei, ut dicit Glossa,
vel pro sermone fidei » ad utilitatem aliorum, ut contingit in qui­
busdam prædicatoribus, vel theologis, qui possunt quandoque majo­
rem convictionem habere ad praedicandum vel docendum, quam ad
vitam personalem. (Cf.
q. 111, a. 4, ad 2“).
Addit S. Thomas qnod fides ponitur ad Galatas (v, 23) inter
fructos Spiritus Sancti, et tunc est virtus theologica prout habet
aliquam delectationem in suo actu ratione certitudinis. Dicetur enim
ad Galatas (v, 23): Fructus Spiritus Sancti est caritas, gaudinm,
pax, fides, modestia, etc.

2« Pars conclusionis est : « Fides informis non pertingit ad per­
fectam rationem virtutis », ut dicitur in secunda parte corporis
art. et ad 3m.
Prob. quia etsi actus fidei informis habeat perfectionem de­
bitam ex parte intellectus, eam non habet ex parte voluntatis; sicut
si temperantia existeret in appetitu sensitivo et prudentia non es­
set in ratione, temperantia non pertingeret ad perfectam rationem
virtutis. Unde fides informis non facit hominem simpliciter bonum,
licet enim sit principinm actus boni et salutaris, non tamen meri­
torii, sicque non habet statum et modum virtutis. Fides informis
cum gratia actuali elicit quidem suum actum supernaturaliter et
infallibiliter circa verum divinum revelatum sic facit actum bonum,
sed non ita bene ut oportet, quia hic actus non est, ut oporteret,
positive, actualiter et efficaciter ordinatus ad finem ultimum, nam
fidelis in statu peccati mortalis habet, voluntatem aversam a fine

an pipes sit virtus

189

ultimo. Fides informis sic est aliquomodo sicut character sacerdo
Iulis qui non est virtus, quia de se facit actum bonum, v.g. conse­
crationis, sed ut actus sit sancte productus, requiritur insuper ca­
ritas et modalitas gratiæ habitualis, quæ est gratia sacramenti or­
dinis.
1um Dubium: An fides informis, quamvis non sit in statu vir­
tutis, sit vera virtus, sec. S. Thomam?
Videtur quod non, quia dicit in corpore art. : « Fides informis
non est virtus », sed ad 3“ dicit solum : « Fides informis cum sit
imperfecta, non pertingit ad perfectam rationem virtutis»1.
Communius thomistæ, ut Gonet, Billuart, Serra, Faucher, re­
spondent: fides informis est vera virtus sed imperfecta, et non in
statu virtutis 2. Aliis verbis habet essentiam virtutis, alioquin spe­
cie distingueretur a fide formata, contra articulum quartum. Ratio
est triplex : 1° Quia fides informis determinat infallibiliter mentem
humanam si non ad bonum, saltem ad verum revelatum. 2° Quia
competit ei definitio virtutis, scii, est principium boni actus, quo
principio ut sic nemo male utitur. 3° Quia est idem habitus ac fides
formata quæ est virtus perfecta seu simpliciter in statu virtutis;
*ed fides informis non prompte et delectabiliter operatur, sicut
fides viva. Per oppositum temperantia avari non est vera virtus, nequidem in statu imperfecto, quia motivum eius est bonum utile et
non bonum honestum.
2»m Dubium: Quomodo fides infusa possit remanere sine gratia
sanctificante? — Hoc videtur impossibile quia pluries S. Thomas
dicit quod virtutes infusæ se habent ad gratiam sanctificantem, sicut
proprietates ad essentiam a qua dimanant, v.g. sicut facultates anim» ad essentiam animæ. Proprietates autem non possunt esse sine
essentia a qua dimanant; ergo pariter nec fides et spes sine gratia
habituali.
> Difficultas huius dubii est, quia vera virtue in statu non virtutis sed
dispositionis, distinguitur omnino ab aliquo habitu qui nullo modo vena- virtus
iwi V.g. temperantia avari nullo modo vera virtus est, quia avarus v.g. Jejunat
propter amorem rei utilis, scii, pecunlæ, et non propter amorem boni honesti;
dum e contra ille qui incipit acquirere temperantiam propter amorem boni
honesti, jam habet veram virtutem, quamvis nondum in statu virtutis, scii,
difficile mobilis.
Item in ordine Intellectuali puer seu junior studens qui Intelliglt tres pri­
mas conclusiones geometrlœ habet scientiam veram, sed in statu dispositionis
i nutum, dum puer qui has 1res conclusiones non intelllgit, sed solum ex me­
moria retinet, neqnidem habet veram scientiam in statu Imperfecto.
Nec confundendus est bonus habitus qui non est vera virtus (ut continentia,
ullam ut pudor, et ut inclinatio ad commiserationem sensibilem) cum falsa vir­
tute (ut temperantia avari).
Certum est: 1° quod fides informis non est falsa virtus; 2“ quod non per­
ungit ad perfectam rationem virtutis, sed est-ne vera virtus non In statu
Virtutis?
‘‘ Ita S. Theologia in via est vera scientia, sed In statu imperfecto, ita
geometria In discipulo Juniori.

190

DB IPSA VIRTUTE FIDEI

Respondent thomiste, v.g. Billuart: Fides et spes remanent in
peccatore see. nudam entitatem et ut in subjecto prosternaturali,
concedo; secundum rationem virtutis perfecte et formate et ut in
subjecto connaturali, nego. Sunt autem proprietates gratiæ sec. ra
tionem virtutis perfecte et formate, et ut existant in subjecto con
naturali. Ita calor est in igne ut proprietas, in subjecto connaturali,
et est in aqua ut in subjecto præternaturali et violento, non ut pro­
prietas aquæ, cum aqua sit naturaliter frigida. Item dicitur quod
fides informis remanet propter misericordiam Dei in hominibus sicut
radix arboris post arboris sectionem seu excisionem ; non vero re
manet in daemonibus nec in damnatis ut infra dicetur.

Art. VI. — UTRUM FIDES SIT UNA VIRTUS, SCIL. UNICUS
HABITUS SPECIEI SPECIALISSIMAE SEU ATOMAE,
AN COLLECTIO PLURIUM HABITUUM.

Status quaestionis. — Videtur quod sit collectio plurium habi­
tuum : 1“ Quia sapientia et scientia sunt duo habitus, scii, de æternis
et de temporalibus, atqui fides est de his objectis diversis, v.g. de
Trinitate et de Christo, de moribus. 2" Fides antiquorum de Christo
futuro non erat eadem ac nostra de Christo jam incarnato. Articu­
lus iste tempore S. Thomæ ponebatur præsertim forte propter hanc
difficultatem.

Conclusio Fides tam objective, quam subjective considerata est
habitus unus specie, licet sit differens numero in diversis fidelibus.
Probatur per partes :
1° Objective est una fides, propter et unitatem objecti formalis
quod scii. Veritas prima in essendo, et unitatem objecti formalis
quo, seu motivi quo omnia revelata credimus, scii. Veritas prima in
dicendo seu auctoritas Dei revelantis. Sic dicitur (Ephes., iv, 5) :
« Unus Dominus, una fides ». Sic habetur fundamentum unitatis
Ecclesiæ.
2° Subjective, quia quilibet habitus habet speciem et ideo uni
tatern specificam ex objecto formali. Sed individuatur ex subjecto,
sic multiplicatur in diversis fidelibus.
Ad I'an.· Temporalia quæ in fide proponuntur, non pertinent ad
objectum fidei, nisi in ordine ad aliquod æternum quod est Veritas
prima in essendo et in dicendo. « Ideo fides una est de temporalibus
(v.g. de mysteriis præteritis vite Christi) et de aeternis (v.g. de Tri­
nitate). Secus autem est de sapientia et scientia, quæ considerant
temporalia et æterna sec. propriae rationes utrorumque ». Nam sa­
pientia est cognitio per altissimas causas, scientia autem per infe­
riores et proprias. Restat difficultas : quomodo fides antiquorum de
Christo venturo sit specie eadem ac nostra de Christo jam incarnato?

ΛΝ FIDES SIT VIBTUS MULTIPLEX

191

Ad 2““ respondetur : « Differentia prœteriti et futuri non con
tingit ex aliqua diversitate rei credita seu mysterii, sed ex diversa
habitudine credentium ad unam rem creditam, sicut supra habitum »
(Ι·-ΙΙ“, q. 103, a. 4; q. 107, a. 1 ad lm). In hoc ultimo loco dixerat:
« Unitas fidei utriusque Testamenti attestatur unitate finis. Dictum
«•st enim supra quod objectum theologicarum virtutum est finis ul­
timus, sed tamen fides habet alium statum in veteri et in nova lege:
mun quod illi credebant futurum, nos credimus factum ». Semper
tamen remanet idem objectum formale quo et quod, quibus specifi­
ca tur fides. Hoc explicatur ex II
-II",
*
q. 1, a. 2, variantur enuntia­
bilia· de nativitate Christi ante et post, sed sunt circa idem mysterium
fidei. Objectum autem fidei est veritas divina acceptata per modum
enuntiabilis, variatur enuntiabile, sed non objectum formale pri­
marium.
Instantia: Sed est aliqua diversitas in ipsa re credita, ante et
post Incarnationem. — Respondeo: Hæc mutatio quæ ad tempus per­
tinet esset essentialis pro prophetia quæ est de futuro ut sic, non pro
fide antiquorum quæ cognoscebat futuram nativitatem relate ad
interna, tanquam ab objectum formale quo et quod fidei. Cf. ea qu»
H. Thomas dicit III Sent., dist. 24, a. 1, ad 3m: « Quamvis prophetia
ct fides sint de eodem sicut de passione Christi, non tamen secun­
dum idem : quia fides formaliter respicit passionem ex parte illa,
qua subest aliquid atemum, scii, in quantum Deus est passus ; hoc
nutem quod temporale est respicit materialiter, sed prophetia e con
trario ».
Sic prophetica cognitio futuri contingentis est supernaturalis
quoad modum tantum, sicut miraculum, nam futurum contingens
lutet ratione contingentiæ suæ, et non ratione supernaturalitatis
suae.
Per oppositum fides est supernaturalis quoad substantiam quia
versatur saltem primario circa objectum essentialiter supernaturale,
scii, circa vitam Dei intimam. Sic in Isaia fides erat altior quam
prophetia.

Abt. VII. — UTRUM FIDES SIT PRIMA INTER VIRTUTES.
Status quæstlonis. — Nostro tempore democrat!» non multum
consideratur hierarchia, nequidem hierarchia virtutum, et quidam
videntur existimare quod omnes virtutes se habent quasi ex æquo,
sicut unusquisque civis in democratia est sui dominus et quasi prin
«■«■ps, « le peuple souverain ». Unde hæc quæstio de hierarchia vir­
tutum hodie pluribus videtur obsoleta, antiqua.
Attamen ex altera parte multi loquuntur hodie de primatu sive
Intellectus, sive voluntatis, nec possumus admittere quod omnes vir­
tutes se habent quasi ex æquo, nam omnia quæ a Deo facta sunt,
facta sunt cum ordine et mensura, ordo autem est dispositio see.

192

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

prius et posterius relate ad aliquod principium, et sic omnis coor
dinatio supponit subordinationem *.
Ut dicit S. Thomas (IMI·’, q. 1, a. 5), unius hominis non pos­
sunt esse plures fines ultimi quasi ex æquo, quia natura, ex hoc ipso
quod est specificata, tendit ad unum, intellectus ad supremam veri
tatem cui aliæ sub ordinantur, et voluntas ad supremum bonum.
Item debet esse ordo inter facultates: voluntas et intellectus non
sunt æquales, ut duæ guttae aquae, quia habent functiones diversas
et subordinatas, sine hac subordinations non esset unitas in vita
hominis; nec multitudo actuum esset sub uno, non constitueret vi­
tam unam; non potest esse unitas omnimoda sicut in Deo, sed sal
tem est unitas ordinationis sicut in organismo; cum unitus sit pro­
prietas entis, nihil ponitur sub ente nisi ponatur sub uno. Sic vul­
gus dicit: « venator nequit post duos lepores simul currere». Ratio
profunda inæqualitatis et subordinationis rerum datur a S. Thoma,
I·, q. 47, a. 2, ubi ostendit quod inæqualitas rerum est a Deo. Hæc
ratio est ista : « Cum materia sit propter formam, distinctio mate­
rialis est propter distinctionem formalem ». Atqui distinctio mere
materialis ea est quæ invenitur inter individua unius speciei, et non
importat inæqualitatem essentialem, dum e contra distinctio for­
malis hanc essentialem inæqualitatem importat, scii, subordinatio
nem formarum. Ex hac subordinatione exsurgit pulchritudo universi,
qui apparet tanquam organismus (cosmos), et partes superiores hu
jusce universi, scii. Angeli, sec. S. Thomam, sunt omnes inœquales,
quia sunt puræ formæ sine materia. Hoc non intellexit Suarez, ponens saepe plures causas partiales divers» naturæ ex aequo, v.g. con­
cursum simultaneum intellectus et voluntatis in electione, intel­
lectus et speciei in cognitione. Hæc est ratio quare vita mixta nequit
tendere ad contemplationem et actionem ex æquo, sed ad contem­
plationem fructificantem per prædicationem.
Nunc autem quærimus quænam sit subordinatio in organismo
virtutum, inquirendo an fides sit prima inter virtutes. Diffieultas
apparet ex objectionibus: 1’ Glossa dicit: fortitudo est fidei funda­
mentum, nam removet timorem mundanum qui fidem impedit.
2° Glossa dicit etiam : spes introducit ad fidem. 3° Fidelis credit
ex obedientia ad Deum, ergo obedientia est prior fide. 4° Fides non
est fundamentum ædifici spiritualis, nisi sit formata per caritatem,
ergo caritas est prior. 5’ Imo in actu fidei actus voluntatis qui per
ficitur per caritatem pnecedit actum intellectus qui est sub imperio
voluntatis.
i Omnis coordinatio supponit subordinationem, nam coordinatio est quidam
ordo, et ordo est dispositio see. prius et posterius per respectum ad aliquod
principium. Unde coordinate Ita dicuntur per respectum ad aliquod principium
cui snbordinantur. Ita· S. Thomas dicit, Ι·-ΙΙ", q. 100, a. 6 : « Primo oportuit
per præcepta decalogi hominem ordinari ad Deum... sicut etiam In exercitu qui
ordinatur ad ducem, sicut ad finem, primum est quod miles subdatur duci, se­
cundum vero, ut aliis ooordinetur ». Brevius : omnis coordinatio præsupponit
subordinationem coordlnatorum per respectum ad principium ordinis.

AN FIDES SIT PRIMA INTER VIRTUTES

193

Sed ex altera parte dicitur ad Hebr., xi, 1: « Fides est speran­
darum, substantia rerum », Substantia autem habet rationem primi.
Ergo fides est prior aliis virtutibus. Hæc omnia conciliantur in se­
quenti conclusione S. Thomæ, scii. :

Conclusio est triplex : 1° per se m ordine generationis fides est pri­
ma inter virtutes; 2° sed per accidens in hoc ordine generationis ali­
gna virtus est prior fide; 3° in ordine vero perfectionis seu dignitatis
raritas est prior fide.
1* Conclusio fundatur in verbo S. Pauli (Hebr., xi, 1): «Fides
est sperandarum substantia rerum » ergo quid primum et in Cone.
Trident., sess. 6, cap. 7, dicitur: «Fides est humanæ salutis ini­
tium ».
Theologice autem sic probatur :
Cognitio finis ultimi ordine generationis est per se prior eius
Intentione et electione mediorum ad finem. Atqui per fidem habetur
cognitio finis ultimi, per spem et caritatem intenditur, diligitur
et [>er virtutes morales infusas eliguntur media ad hunc finem. Ergo
lides ordino generationis est per se prior spe, caritate et virtutibus
moralibus.
Major: Fundatur in hoc duplici principio: nihil volitum, nisi
præcognitum, et intentio finis antecedit electionem mediorum ad
finem, finis est prior in intentione.
Minor habetur in definitione harum virtutum.
In conclusione non agitur de virtutibus intellectualibus natura­
libus, quæ non sunt virtutes nisi sec. quid, scii, habitus primorum
principiorum, sapientia, scientia, et ars. Hi habitus naturales ordine
generationis per se antecedunt fidem infusam, prout « fides præsupponit cognitionem naturalem sicut gratia naturam et ut perfectio
perfectibile » (I
*,
q. 2, a. 2, ad 1“‘). Sic præambula fidei non per se
pertinent ad fidem, sed ad rationem, sed « nihil prohibet illud quod
est see. se demonstrabile ab aliquo accipi ut credibile, qui demon­
strationem non capit ». Ibidem.
Item virtutes acquisitae seu naturales, ab Aristotele définit»,
possunt ordine generationis antecedere fidem ; sed ita non sunt per
feotre virtutes, non sunt in statu virtutis nec connexæ, quia sine fide
infusa et caritate homo lapsus non potest diligere efficaciter super
omnia Deum etiam ut est auctor naturæ, nec totam legem naturalem
adimplere.
Unde 8. Thomas potest recte concludere: fides in ordine genera
liants est per se « prima inter omnes virtutes», quæ sunt perfecta:
virtutes, seu virtutes in statu virtutis.
Et hic est sensus declarationis Cone. Trident., sess. 0, cap. 8 :
« Fides est humana: salutis initium, fundamentum et radia omnis
justificationis ». Ita unanimiter Patres. Notandum est quod hæc
prioritas see. ordinem generationis est prioritas natura:, non tem­
poris, quia omnes virtutes simul infunduntur in baptismo (I
*-II “,
q. 65). nisi sit obex in catechumeno. Item Cone. Trid. (Denz., 799).
13 —

Garbigou-Laoranoe - De virtutibus theologicis.

194

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

2» Conclusio: Per accidens in hoc ordÂne generationis aliqua
virtus est prior fide. Sic probatur :
Removens impedimentum prohibens est causa per accidens, quii·
est per accidens prior quam causa per se. Atqui plures virtutes re
movent impedimenta credendi, v.g. fortitudo removet timorem inor
dinatum, humilitas removet superbiam. Ergo plures virtutes sunt
per accidens priores fide, sed non sunt perfectæ virtutes sine fide,
quæ requiritur cum caritate ut homo efficaciter intendat finem ul­
timum, etiam naturalem, scii. Deum.
Major est evidens: quia- removens impedimentum non positive
influit sicut causa per se, et per accidens antecedit influxum ipsius
causæ per se, nam si non esset obex seu impedimentum, non deberet
intervenire removens. Ita in Adamo innocenti, in Christo, in B. Ma­
ria Virgine non erant impedimenta virtutum removenda.
Minor constat experientia: fortitudo removet inordinatum ti­
morem impedientem fidem, humilitas autem superbiam, per quam
intellectus recusat se submittere veritati fidei. Unde auctores spi
rituales post Augustinum comparant humilitatem excavationi fa­
cienda ad constructionem ædificii, haec excavatio eo profundior esse
debet, quo ædificium altius elevandum est, et comparant fidem pri­
mo lapide in hac excavatione posito. Unde dictum est Petro qui debet
confirmare fratres suos in fide: « Tu es Petrus et super hanc petram
aedificabo Ecclesiam meam». Item Paulus (I ad Tim., m, 15), dicit
quod Ecclesia est « columna et firmamentum veritatis ». Item ad
Ephes, (ii, 19) : « Jam non estis hospites et advenæ, sed estis cives
sanctorum et domestici Dei supercedificati super fundamentum apo­
stolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide, Christo
Jesu ». Et ad Rom. (xv, 20) : « Sic autem prædicavi evangelium hoc...
ne super alienum fundamentum aedificarem ». Unde nomen Christia­
num « ccdificatio », quod sæpe apud S. Paulum invenitur: (I Cor..
m, 9) : « Dei agricultura estis, Dei œdificatio estis » ; (Ephes., n, 21) :
« In quo (Christo) omnis ædificatio constructa crescit » ; (I Cor.,
xiv, 26) : « Omnia ad cedificationem fiant ». Fundamentum hujusce
ædificii est fides, initium salutis, qudquid dicant liberales et indif
ferentistæ.
3« Conclusio indicatur ad 4IU : Caritas in ordine perfectionis est
prior fide et omnibus aliis virtutibus et est quasi culmen et clavis
aurea ædificii, sec. illud ad Coloss. (m, 14) : « Super omnia cari­
tatem habete quæ est vinculum perfectionis » prout nos unit Deo
amore supernatural! et efficaci, et prout ad Deum ordinat omnes
alias virtutes, sicut vinculum manipuli colligit paleas frumenti in
unum. (I Cor., xm, 13) : « Nunc autem manent fides, spes, caritas,
tria hæc, major autem horum est caritas ». Et fides non est funda­
mentum nisi connectatur per caritatem cum aliis partibus ædificii
spiritualis.
Objectio: Sed intellectus est simpliciter altior voluntate ; atqui
fides est in intellectu et. dirigit caritatem.

AN FIDES SIT PRIMA INTER VIRTUTES

195

Respondetur: Superioritas caritatis relate ad fidem, theologice
probatur (I·, q. 82, a. 3 et Π·-Π", q. 23, a. 6, ad 1"‘). Caritas est
... xima virtutum, ex hoc quod quamvis cognitio in genere sit sim­
pliciter perfectior amore in genere, quia eius objectum scii, ens est
prius et universalius bono, et quia proinde cognitio dirigit amorem,
lumen in via amor Dei est perfectior cognitione Dei, quia see. amorcin trahimur et elevamur ad Deum, dum e contra per cognitionem
Deus trahitur ad nos et ad limites nostrarum idearum. Ita quamvis
i i.tus sit simpliciter altior auditui, melius est audire pulcherrimam
symphoniam quam videre quamlibet domum, aut murum, aut
scamnum.
Insuper caritas ut forma fidei, eam perficit, et ideo perfectior
• t. Denique, ut melius apparebit in tractatu de caritate, fides non
proprie dirigit caritatem, sicut prudentia dirigit virtutes morales
i,instituendo in eis justum medium rationis; fides proponit solum
objectum infinitum caritati, non constituit illud, imo hoc objectum
nt infinitum melius attingitur a caritate quæ trahit nos ad Deum,
quam per fidem quæ quodammodo trahit Deum ad nos ad conceptus
nostros finitos. Sic S. Thomas et.thomiste tenent quod in via vo­
luntas potest plus amare Deum quam intellectus cognoscere (cf. Valcornera, Mystica theologia S. Thomœ, 3’ ed., 1911, t. I, p. 18), nam
diligimus etiam id, quod in Deo remanet ignotum, quia hoc est sum­
inum bonum. Cf. Ι·-ΙΙ·°, q. 27, a. 2, ad 2m: « Ad perfectionem cogni­
tionis requiritur quod homo cognoscat singillatim quidquid est in re,
sicut partes, virtutes, proprietates. Sed amor est in vi appetitiva,
quæ respicit rem, sec. quod in se est. Unde ad perfectionem amoris
sufficit, quod res, prout in se (bonam esse) apprehenditur, ametur.
Ob hoc ergo contingit quod aliquid plus ametur, quam cognoscatur,
quia potest perfecte amari etiamsi non perfecte cognoscatur ». Ita
juniores studentes diligentes doctrinam sacram plus amant scientiam
quam eam cognoscunt. Cf. Ι1·-ΙΙ·", q. 26, a. 2, ad 1“, ubi ostenditur
quod causa amoris est bonum alliciens, et quod cognitio hujusce
boni est solum conditio sine qua non. Ita- fides per respectum ad ca­
ritatem. Prudentia vero dirigens est plus quam conditio sine qua non
per respectum ad virtutes morales. Cf. etiam IMI", q. 27, a. 5.
1um Dubium: An fides sit perfectior spe et virtutibus moralibus
infusis?
Respondetur : Sine dubio est perfectior virtutibus moralibus in­
fusis, quia est circa finem ultimum. Insuper, ut ostendit Gonet, est
simpliciter perfectior spe, cum « certitudinem illi prœstet, et eam
in actum suum faciat erumpere » ; fides enim est sperandarum
substantia rerum. Cf. infra de spei certitudine, quæ est certitudo
participata in voluntate. Sic fides magis regulat seu dirigit spem
quam caritatem '.
1 Fides proponit objectum caritati non proprie eam regulat seu dirigit, e
rentra prudentia proprie dirigit virtutes morales.

196

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

Objectio: Sed spes est amor, et in via melius est diligere Deum
quam Deum cognoscere.
Respondetur; Spes non est proprie amor, sed pertinet ad amo­
rem, ut infra dicemus. Insuper pertinet solum ad amorem concupi
scentiœ, quo desideramus Deum nobis. Et principium objectionis
non verificatur nisi de amore benevolentiæ et amicitiae, quo diligi­
mus Deum propter ipsum, et sic elevamur ad ipsum, et cum ipso
unimur. Sic fides est simpliciter perfectior omnibus aliis virtutibus,
excepta caritate, et in art. sequenti dicemus : est simpliciter perfe­
ctior virtutibus intellectualibus et donis. Ita Gonet.

2U"> Dubium: Quomodo Glossa possit dicere: e. spes introducit
ad fidem »f
Resp. ad 2n'.· Quatenus ex spe inducitur homo ut perseveret in
fide ; sed simpliciter fides prsecedit spem : nihil volitum, nisi præcognitum.
3um Dubium: Quomodo obedientia requiritur ad fidemf
Resp. ad 3"': Prout generaliter includitur in omni virtute, adim­
plenda mandata Dei in diversis materiis virtutum, non vero prout
est specialis virtus. Nam ut specialis virtus, obedientia est pars ju­
stitias, reddit enim superiori debitum. Et sic obedientia infusa, sicut
religio infusa, sequitur fidem, per quam manifestatur, quod Deus sit
superior, cui homo debeat obedire. Obedientia vero ut est specialis
virtus acquisita non potest esse perfecta virtus scii, in statu virtutis,
sine fide et caritate seu sine rectificatione erga finem ultimum effi­
caciter dilectum super omnia.
Sic explicatur quid sit obedientia fidei de qua loquitur S. Pau­
lus, est generalis conditio virtutum, inclusa in fide, prout actus fidei
est sub imperio voluntatis, et prout Deo debetur plenum obsequium
intellectus sicut et voluntatis.

4um Dubium: An peccatum mortale impediat infusionem fidei,
v.g. si paganus converteretur ad fidem et firmiter crederet et tamen
non vellet dimittere secundam uxorem vel reddere alienum, infun
deretur ne ei habitus fidei, quamvis inimicus Dei remaneat.
(Cf. 1P-II", q. i, a. 4).
Respondet Victoria, in IP-II", q. 4, a. 4 : « De hoc multi junio­
res et etiam de numero thomistarum dicunt quod fides non infun
ditur sine caritate, ita quod si quis baptizetur in mortali, recipiet
characterem, non tamen fidem. Et probabile est hoc. Sed credo quod
secundum sanctum Thomam infundatur fides, dato quod homo sit in
peccato mortali morali (id est: contra virtutem moralem), de quo
in 11
*11",
q. 6, a. 2, ad 3m, ubi videtur dicere quod potest infundi
fides sine caritate. Ita ergo dico, quod nec fides est connexa cum
caritate quoad infusionem ». Ita etiam Soto, IV Sent., diet. VI,
etiam Cajetanus et Bannez, cf. infra in IIa,ll-IIi,B, q. 6, a. 2, ad 3m.

AN FIDES SIT CERTIOR QUAM SCIENTIA

197

Art. VIII. — UTRUM FIDES SIT CERTIOR SCIENTIA
ET ALIIS VIRTUTIBUS INTELLECTUALIBUS.

Status quæstlonis. — Difficultas est : 1° Quia credens iuterduni
potest pati motum dubitationis circa ea quæ sunt fidei, quod non
uccidit in sciente, præsertim circa prima principia. 2° Quia visio, ad
ιμιαηι reducuntur scientiæ, est certior auditu, ad quem reducitur
liilos. 3° Fides quærit intellectum, ait Anselmus, « sic intellectus est
(Hirfectior et certior fide», pariter S. Augustinus dicit: «per scien­
tiam roboratur fides », unde scientia theologica videtur esse certior
fide, a fortiori dona intellectus et sapientiæ.
Conclusio est : Fides est quoad se seu simpliciter certior omni­
bus cognitionibus naturalibus, et etiam donis Spiritus Sancti ut
unit in via, sed secundum quid et quoad nos est minus certa quam
naturalis cognitio orta ex evidentia.

1» Pars conclusionis negata est a Durando.
Frobatur Γ auctoritate S. Scriptune: (I ad Thess., n, 13) : « Cum
accepissetis a nobis verbum auditus Dei, accepistis illud, non ut ver­
bum hominum, sed sicut est vere, verbum Dei, qui operatur in vobis,
qui credidistis ». Atqui nihil certius est verbo Dei. — Item (Gal., i,
K) : « Licet nos, aut angelus de coelo evan geli zet vobis præterquam
quod evangelizaviinus vobis, anathema sit». In hac summa certitu­
dine fidei fundatur prædicatio evangelica S. Pauli dicentis (Rom.,
vin, 38) : « Certus sum enim quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque virtutes, neque instantia, neque fuima, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque crea
(ura alia poterit nos separare a caritate Dei, quæ est in Christo Jesu
Domino nostro ». Scii, non potest esse major certitudo in via de
redemptionis mysterio, seu de valere amoris Christi ad redemptionem
hominum.
Unde S. Paulus dicit (II Cor., iv, 13) : « Credidi, propter locu­
tus sum». Item (II Tim., i, 12): «Scio enim cui credidi et certus
sum quia potens est depositum meum servare in Ullum diem»;
propter hoc statim antea dixerat « in quo positus sum ego prsediiiitor et apostolus et magister gentium ; ob quam causam etiam hæc
putior (scii, persecutionem) sed non confundar ». Propterea dicit
Ibid. (II ad Tim., i, 7) : « Non enim dedit nobis Deus spiritum ti­
moris, sed virtutis et dilectionis, et sobrietatis. Noli itaque erube­
scere testimonium Domini nostri, neque me vinctum eius, sed colla­
bora evangelio, see. virtutem Dei ». Unde viriliter agendum est pro
Hvangelio usque ad mortem martyrii. Si vero dicitur quod Paulus
habebat insuper donum prophetiæ, tunc citatur textus Evangelii
■loannis (iv, 42) : « Multo plures crediderunt in eum (Christum)
propter sermonem eius: et mulieri (samaritanæ) dicebant: Quia non

198

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

propter tuam loquelam credimus: ipsi enim audivimus, et scimus
quia hic est vere Salvator mundi ». Multi alii textus citari possent.
2° Probatur ex definitionibus et declarationibus Ecclesiœ, attenti
*
considerandis quia illis valde confirmatur conclusio S. Thomæ ne
gata a Durando.
Ex multis declarationibus et definitionibus Ecclesiæ, Dbnzinoek
(Indice, XI b) eruit has duas propositiones: 1’ Assensus fidei est
certus, infallibilis, immutabilis ratione motivi, seu ratione auctori­
tatis Dei revelantis, cf. declarationes Sixti IV (723) ; Pii IX contra
Hermes et Guenther (1637 sqq. ; 1656); Cone. Vatie. (1789 sq., 179-1,
1800, 1811 sq., 1815); Leonis XIII contra Americanismum (1968);
Pii X (2025) contra modernistas dicentes : « Assensus fidei ultimo
innititur in congerie probabilitatum » ; item Encycl. Pascendi (2079
sq.) de veritate absoluta fidei contra quam non potest dari opposita
veritas historica. Hæc sunt de fundamento objective seu motivo
objective certitudinis fidei.
2* propositio collecta a Denzinger, ibid., est: Assensus fidei est
super omnia firmus ratione adhaesionis (seu subjective), scii, adhæsionis provenientis a virtute infusa fidei essentialiter ad Deum ordi­
nata, et sub illuminatione et inspiratione Spiritus Sancti. Cf. IV
Cone. Lateranense (n. 428) : « Firmiter credimus et simpliciter con­
fitemur » (sequitur professio fidei de Trinitate). Cf. Cone. Lugdu
nense (n. 460; item n. 468). Bulla « Unam sanctam » Bonifacii VIII:
« Unam sanctam Ecclesiam catholicam et ipsam apostolicam urgente
fide credere cogimur et tenere, nosque hanc firmiter credimus et
simpliciter confitemur, extra quam nec salus est, nec remissio pec
catorum». Cone. Florent. (Dbnz., 706 sq.) : «Sacrosancta Romana
Ecclesia firmissime credit, profitetur et prædicat, unum verum Deum,
Patrem et Filium et Spiritum Sanctum ». Pii IX contra Hermesianos (1637), et Cone. Vatie. (1791, 1794, 1815).
Inter ultimas definitiones attente considerandæ sunt præsertim
definitiones Cone. Vaticani (Dbnz., 1789) : « Hanc vero fidem, quæ
humanæ salutis initium est, Ecclesia catholica profitetur virtutem
esse supernaturalem, qua Dei aspirante et adjuvante gratia (hæc
est ratio firmitatis subjectivae) ab eo revelata vera esse credimus,
non propter intrinsecam rerum veritatem naturali rationis lumine
perspectam, sed propter auctoritatem ipsius Dei revelantis, qui nec
falli nec fallere potest (hæc est ratio objectiva certitudinis abeo
lutæ) ». (Item 1811 sq.). Insuper (n. 1790) dicitur quod miracnla et
prophétie, quibus confirmata est revelatio, « divinæ revelationis si­
gna sunt certissima ». Hoc quidem jam in ordine naturali (item
1794) : « Ecclesia per se ipsa ob suam nempe admirabilem propaga
tionem... perpetuum est motivum credibilitatis et divinæ suæ lega­
tionis testimonium irrefregabila. Quo fit, ut ipsa velut signum leva­
tum in nationes et ad se invitet, qui nondum crediderunt, et filios
suos certiores faciat, firmissimo niti fundamento fidem quam profi
tentur. Cui quidem testimonio efficax subsidium accedit ex superna
virtute ».

AN FIDES SIT CBBTIOR QUAM SCIENTIA

199

Contra Hermesianos Pius IX (Dbnz., 1637) declaravit quoad exa­
men motivorum credibilitatis : « Ratio humana ne in tanti negotio
decipiatur et erret, divinæ revelationis factum diligenter inquirat
oportet, ut certo sibi constet Deum esse locutum, ac eidem rationa­
bile obsequium exhibeat ».
Antea Innocentius XI damnaverat has propositiones laxistarum
(Denz., 1169-1171): «Voluntas non potest efficere, ut assensus fidei
in se sit magis firmus, quam mereatur pondus rationum ad assensum
impellentium ». Hoc est dicere quod assensus fidei non est certior
quam naturale judicium credibilitatis, quod damnatum est. Item
ibid, damnata est ista: «Hinc potest quis prudenter repudiare asKonsum, quem habebat, supernaturalem ». Item ista: «Assensus fi­
dei supernaturalis et utilis ad salutem stat cum notitia solum pro­
babili revelationis, imo oum formidine, qua quis formidet, ne non
sit locutus Deus ».
Ex hoc plura sequuntur see. ipsum Cone. Vatie. (Dbnz., 1794) :
h Quo circa minime par est conditio eorum, qui per coeleste fidei
donum catholicæ veritati adhæserunt, atque eorum, qui ducti opi­
nionibus humanis falsam religionem sectantur; illi enim qui fidem
sub Ecclesiæ magisterio susceperunt, nullam unquam habere possunt
/ustam causam mutandi aut in dubium fidem eamdem revocandi...
timeamus spei nostræ confessionem indeclinabilem ». Item in canone
i·οι·relativo ". Concil. Vatican. (Denz., 1800): «Fidei doctrina est
i unquam divinum depositum Christi Sponsæ tradita, fideliter custo­
dienda et infallibiliter declaranda. Hinc sacrorum quoque dogmatum
o sensus perpetuo est retinendus, quem semel declaravit sancta ma­
ter Ecclesia, nec unquam ab eo sensu altioris intelligent^ specie
ot nomine recedendum ».
3° Probatur ratione theologica. Notandum est imprimis quod
non agitur de certitudine naturali physica aut historica facti prædicationis Evangelii, nec de cognitione rationali miraculorum alioiinnque signorum quibus confirmatur origo divina hujusce praedica­
tionis. Agitur de certitudine ipsius fidei. 1· pars conclusionis est:
tides infusa est simpliciter seu quoad se certior omnibus cognitio­
nibus naturalibus. Probatur sic:
Quod est certius ratione sui motivi formalis est simpliciter cer­
tius. Atqui fides infusa ratione sui motivi formalis et applicationis
vius est certior omnibus cognitionibus naturalibus. Ergo est simpli<-<ter certior omnibus cognitionibus naturalibus etiam evidentissimis.
Major est evidens, quia unumquodque judicatur simpliciter see.
Hiiam causam propriam, præsertim formalem, motivum autem for­
male alicuius habitus est ejus causa formalis objectiva, et est id
' Denz., 1815, contra Hermes : «SI quis dixerit parem esse conditionem
lldcllum atque eorum qui ad fidem unice veram nondum pervenerunt, ita ut
-Uholloi justam causam habere possint fidem, quam sub Ecclesiæ magisterio
him susceperunt, assensu suspenso in dubium vocandi, donec demonstrationem
.. lentlflcam credibilitatis et veritatis fidei suæ absolverint, a. s. ». Agitur de
dubio deliberato non de indellberato dubio, tentationls momento.

200

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

quod primo attingitur ab habitu cognoscitivo et id virtute cuius
omnia alia attingit, ut visus omnia attingit per lucem.
Minor probatur, nam fides infusa innititur immediate et firmis­
sime, sub influxu actuali inspirationis et illuminationis Spiritus
Sancti, Veritati primae revelanti seu auctoritati Dei revelantis, qua·
per Ecclesiam infallibiliter applicatur veritatibus revelatis, ut reve­
latum est. Cognitiones autem naturales etiam habitus primorum
principiorum, sapientiæ, scientiæ speculativae (et a fortiori pruden­
tia et ars quæ versantur circa contingentia) habent certitudinem
ex naturali lumine rationis, quod est errori obnoxium, per peccatum
tenebris obvolutum, et non semper recte rebus apprehensis applica­
tur, sic ex oblivione alicuius principii dari potest falsa evidentia.
Ergo fides infusa est simpliciter certior omnibus cognitionibus na­
turalibus etiam evidentissimis. Hoc confirmatur ex solutione obje
ctionum.

2“ Pars conclusionis est : Fides est secundum quid seu quoad nos
minus certa quam naturalis cognitio evidens.
Probatur: Quod est certius non see. motivum formale objectivum, sed see. dispostionem subjecti, est certius sec. quid quoad- nos.
Atqui cognitiones naturales evidentes sic see. dispositionem subjecti
sunt certiores fide. Ergo sunt sec. quid- certiores fide.
Explicatur major: Quia cognitio specificatur ab objecto et motivo formali, 'et ab eis accipit suam dignitatem et proinde simpliciter
suam certitudinem. Sic conclusio demonstrata simpliciter est certior
opinione. Attamen secundum dispositionem talis subjecti aliqua opi
nio potest esse in eo tenacior, quam conclusio demonstrata non plene
ab isto homine intellecta et ad quam non afficitur ; nam « qualis
unusquisque est, talis finis videtur ei », ergo hæc opinio tenacissima
est firmior sec. quid quoad hunc hominem sic subjective dispositum.
Explicatur minor scii, cognitiones naturales evidentes sunt see.
dispositionem subjecti certiores fide. Nam in cognitionibus eviden
tibus intellectus noster magis satiatur, quietatur, prout plenius con­
sequitur objectum sibi magis connaturale et proportionatum ; quie­
scit in evidentia, dum fides est de non visis. Proinde, ut notatur
ad lm, fides quamvis simpliciter sit certior habitu primorum princi­
piorum ex parte motivi objectivi, tamen patitur quosdam motus in
deliberatos dubii, propter debilitatem nostri ingenii nondum veri
tatem videntis.

Confirmatur analogia (cf. De Revelatione, I. 455).
Sic certitudo metaphysica simpliciter est altior certitudine phy
sica, sed- quandoque est sec. quid minus firma pro quibusdam, qui
non sunt sapientes. Sic S. Thomas dicit (I·, q. 2, a. 1), cum Boetio :
« Quadam sunt communes animi conceptiones, et per se nota: apud
sapientes tantum : ut incorporalia in loco non esse ».
Certitudo metaphysica quæ habetur ex evidentia intellectuali
see. resolutionem necessariam ad ens intelligibile simpliciter et quoad

AN FIDES SIT CERTIOR QUAM SCIENTIA

201

ne firmior est quam certitudo physica, quæ habetur ex evidentia sen­
sibili, formaliter mediantibus sensibus. Tamen sensibilia, quæ sunt
obvia sensibus, sunt quoad nos magis cognoscibilia quam intelligibilia separata aut abstracta a materia. V.g. principium linalitatis:
« Omne agens agit propter finem » est metaphysice certum, ac certius
quam existentia formalis colorum extra animam et tamen quidam
dubitant de necessitate principii finalitatis et non de existentia for­
mali colorum a parte rei. Cf. Arist., Met., 1. I, c. 1 : « Mera intelligibilia sunt magis cognoscibilia quoad se, quia sunt a sensibus re­
motissima; e contra sensibilia sunt parum intelligibilia quoad so
(quia in materia et in motu), magis autem quoad nos ».

Dubium: An fides ut est in nobis sit certior cognitione natu­
rali evidenti, quamvis minus certa quoad nos.
Respondetur: Affirmative quia motivum formale objectivum et
lumen infusum fidei producunt in nobis suum effectum formalem,
sed « in vasis fictilibus habemus thesaurum istum» (II Cor., iv, 7).
Gonet ait : « Implicat contradictionem aliquam formam esse in su­
bjecto, et non tribuere illi suum effectum formalem, non enim ab
illo distinguitur, sic effectus formalis albedinis est facere album,
gratiæ facere gratum ». Unde S. Thomas dicit ad 2"‘: « Multo maffis
homo certior est de eo quod audit a Deo qui falli' non potest, quam
de eo quod videt propria ratione, quæ potest falli », et Augustinus
hi VII Confess., cap. 10, ait: « Facilius dubitarem vivere me, quam
esse vera qua: audivi », sci!, a Deo.
Ideo philosophus vere christianus, credens ex ignorantia se ha­
bere demonstrationem de aliqua propositione quæ est contra fidem
et quam ipse ignorat esse contra fidem, si postea audiat contrarium
esse de fide, magis dubitet de sua demonstratione quam de veritate
fidei. Cf. ad 2?”.
Objectio: Sed videtur impossibile quod homo certior sit de eo
quod audit a Deo, quam de eo quod videt.
Respondet S. Thomas in 1. I Sent., d. 36, q. 1, a. 3, ad 2m : « Esse
creaturæ potest quadrupliciter considerari : 1” modo see. quod est in
propria natura; 2“ see. quod est in cognitione nostra; 3° see. quod
est in Deo ; 4° communiter prout abstrahit ab omnibus his. Cum ergo
dicitur quod creatura verius esse habet in Deo quam in se ipsa, com­
paratur primum et tertium esse respectu quarti, quia omnis compa­
ratio est respectu communis, et pro tanto dicitur quod in Deo habet
norius esse, quia omne quod est in aliquo, est in eo per modum eius
in quo est, et non per modum sui ; unde in Deo est per esse increatum,
In se autem est per esse creatum, in quo minus est de veritate esnendi quam in esse increato ».
Ita S. Thomas dicit in nostra responsione ad 2!" : « Coeteris pa­
ribus visio est certior auditu ; sed si ille a quo auditur multum exce­
dit visum indentis, sic certior est auditus quam visus » (v.g. ego im­
perfectum visum habeo et mihi videtur quod talis pictura satis di­
stans, repræsentat sanctum Thomam, et alter habens optimum vi-

202

OB IPSA VIRTÜTH FIDBI

sum mihi affirmat: utique hæc pictura vere repraesentat S. Thomam,
tunt certior factus sum).
Ita in ordine scientific©, ut dicitur in hac responsione ad 201,
sic certus sum de distinctione reali inter essentiam creatam et esse,
sed confirmatur mea certitudo, ex eo quod cognosco S. Thomam fir
miter docere hanc distinctionem realem.
Sic quamvis fides et scientia non poesint esse in eodem forma
liter, fides de existentia Dei auctoris gratiæ et de providentia super
naturali valde confirmat ex alto ea quæ scimus naturaliter de exi
stentia Dei auctoris naturæ et de providentia naturali.

3a Pars conclusionis: Fides est simpliciter certior donis Spiritus
Sancti (ad 3m) quamvis dona intellectus et sapientiæ sint perfectiora
sec. quid quoad majorem manifestationem per penetrationem et con
naturalitatem vel gustum (Π·-1Ι“, q. 8, a. 2; q. 45, a. 2).
Ratio est : « quia tota certitudo horum donorum procedit a cer
titudine fidei », aliquomodo, sicut certitudo cognitionis conclusionum
procedit ex certitudine principiorum. Non enim per donum intel
lectus penetramus mysteria fidei, et per donum sapientiæ ea gusta­
mus, nisi prius firmiter credantur propter auctoritatem Dei reve
lantis. Afferunt ista dona perfectionem sec. quid ex parte subjecti
excludendo errores et conferendo cognitionem magis connaturalem,
non tamen ex altiori motivo.
Unde S. Thomas dicit (Ι·-ΠΜ, q. 68, a. 8): « Sicut virtutes in­
tellectuales praeferuntur virtutibus moralibus et regulant eas, ita
virtutes theologicæ (quibus mens humana Deo conjungitur), praefe
runtur donis Spiritus Sancti et regulant ea», saltem remote, quia
actus donorum proxime regulantur a speciali inspiratione Spiritus
Sancti. Ita S. Gregorius hic citatus. Sic dona sunt solum sec. quid
perfectiora fide viva; sicut fructus sunt solum sec. quid perfectiores
arbore; arbor ferens fructus est simpliciter perfectior.
Contra hanc tertiam partem conclusionis objici potest: Perfi­
ciens est simpliciter altius perfectibili. Atqui donum intellectus per­
ficit fidem. Ergo donum intellectus est simpliciter altius et certius
fide.
Respondetur : Dist. majorem, si perficiens simpliciter et quoad se
perficit, concedo; non vero si perficit solum secundum quid et quoad
nos. Dona autem Spiritus Sancti non perficiunt simpliciter et quoad
se fidem ex parte motivi formalis, sed secundum quid et quoad nos.
Sic non sunt quid perfectius quam fides, sicut fructus arboris non
sunt quid perfectius quam arbor fructificans.
Etenim motivum formale donorum non est altius quam motivum
formale fidei, sed per dona magis connaturaliter adhæremus myste­
riis, connaturalitate fundata in caritate, sic perfectiora sunt ex parte
subjecti, seu sec. quid.
Solvuntur objectiones contra primam et principalem conclusionem.
1° Objectiones Durandi de quo Cajetanus dicit supra hunc ar
ticulum : « iste bonus homo noluit intelligere rationes terminorum in

AN FIDES SIT CERTIOR QUAM SCIENTIA

203

littera positas». Dicit enim Durandus: certitudo sec. se non sumitur
'·<>. objectum, quia de perfectissimo objecto haberi potest sola pro­
babilitas.
Respondet Cajetanus : « S. Thomas non definivit certitudinem
him·, se penes objectum, sed penes causam» seu motivum formale:
nam habitus et actus see. se certitudinem habent ex suis causis for­
malibus, seu quasi formalibus, scii, ex motivo formali.
Instat Durandus: Certius est quod est dubio impermixtius.
Λ tqui scientia est dubio impermixtior. Ergo scientia est certior fide.
Resp. : Distinguo majorem : si habet motivum formale firmius,
concedo; secus, nego. Sic fides, quæ est certior quoad se, est permixtior dubio sec. quid, quoad nos.
Instat Durandus: Scire est perfectius quam credere. Ergo scire
Deum est perfectius quam credere Deum.
Resp.; Distinguo majorem: coeteris paribus, concedo; secus
nego. Dist. conclusionem : scire Deum « per visionem beatificam »
i ut perfectius, concedo; scire eum « naturaliter» perfectius est, nego.
Hic visio beatifica erit certissima quoad se et quoad nos omnibus aliis
cognitionibus.
Ultima difficultas:
Veritas prima revelans in quam formaliter resolvitur fides, distinguitur ab errore virtute principii contradictionis. Atqui hoc
principium contradictionis est naturaliter notum. Ergo saltem na­
turalis cognitio principii contradictionis est simpliciter firmior fide.
Resp.: Distinguo majorem: Veritas prima ab errore sic distin­
guitur in seipsa entitative, transeat; ut motivum formale fidei, nego,
non enim movet virtute principii contradictionis prius noti.
Transeat minor. Distinguo conclusionem: si motivum formale
fidei moveret virtute principii contradictionis prius noti, concedo ;
secus, nego.
Explico: Veritas prima entitative in seipsa distinguitur ab er­
rore virtute principii contradictionis, transeat ; dicitur transeat, quia
Hiibdistinguendum est: virtute principii contradictionis ut applicatur
in ordine supernatural!, concedo; in ordine naturali, nego. Sed Ve­
illas prima revelans ut est motivum formale fidei non movet fidelem
ad assensum virtute principii contradictionis prius noti, tanquam ve­
ritatis altioris, sed movet virtute suiipsius, quia Veritas prima increata est vera sine superiore resolutione ad aliquid verius. Sic Deus
est simpliciter prior ente et principio contradictionis fundato in
ente, quamvis principium contradictionis sit quoad nos prius notum,
via inventionis (ita S. Thomas distinguit, ad solutionem argumenti
H. Anselmi, I·, q. 2, a. 1).
Dixi : transeat minor, quia principium contradictionis est nat maliter notum prout applicatur in ordine naturali, non vero ut
applicatur in ordine supernatural!. Unde restat quod Veritas prima
revelans, movens formaliter ad assensum fidei, est simpliciter altior
rt firmior quam naturalis evidentia principii contradictionis, perti­
net enim ad superiorem ordinem.

204

DE IPSA VIHTUTE FIDEI

Unde Billuart recte notat: « Cum dicitur nihil est certior prin­
cipio contradictionis, hoc est verum de certitudine quoad nos, orta
ex evidentia ut diximus, non tamen simpliciter et ex parte motivi...
Denique non est tam certum lumen rationis debite applicari veritati
naturali, quam est certum lumen fidei applicari per Ecclesiam ve­
ritati revelate ». Sic certior fit valor demonstrationis existenti» Dei,
dum Ecclesia solemniter hunc valorem definit; sic enim valde con­
firmatur ex alto demonstratio.
Ita etiam Gonet in nostr. art. et in diss, proemiali de S. Theo
logia, a. 5.
1um Corollarium deduci potest ex declarationibus Ecclesiæ de
hac re absque circulo vitioso: Fidos non est discursiva, nec ideo re­
solvitur formaliter et intrinsece in certitudinem naturalem de vera
citate Dei et de miraculis revelationem confirmantibus. Sic valde
confirmatur interpretatio articuli primi hujusce tractatus de fide,
communiter data a thomistis: scii, fides immediate sine discursu et
supernaturaliter adhæret Veritati primæ revelanti eodem actu quo
credimus mysteria; credimus enim Deo revelanti et Deum revela­
tum, sicut unica visione vidimus lucem et colores. Unde in evidentiam
miraculorum non resolvitur certitudo fidei nisi materialiter et extrin
sece, tanquam in præviam conditionem inferioris brdiuis; sicut in
tuitio naturalis primorum rationis principiorum non nisi materia
liter et extrinsece resolvitur in sensationem '.
Et revera si fides non attingeret suum motivum formale nisi ner
discursum, hoc motivum jam non esset amplius formale, quia attin
geretur per fidem vi alterius motivi prius noti. Id quod maxime im­
mediate virtus attingit est eius motivum formale, per quod omnia
alia attingit, sicut lux immediate attingitur a visu. Ita Gonet, Dr
Fide, disp. 8, n. 19 sqq.
In hoc scii, quod non est discursiva, fides distinguitur a S. Theo­
logia.
2um Corollarium: 8. Theologia, cuius motivum formale est reve­
latio virtualis, est certior quoad se omnibus aliis scientiis naturali
bus, etiam habitu primorum principiorum, licet sit minus certa quoad
nos. (cf. I*, q. 1, a. 5 et Billuart ac Gonet, ibidem).
Ratio est quia S. Theologia ratione sui motivi formalis est ori
ginative supernaturalis, radicatur in fide, sed est entitative natu­
ralis, acquiritur studio humano, et sic est minus certa simpliciter
quam fides.

Confirmatur thesis ex his quæ dicuntur a S. Thoma in Ev. see.
Joan., iv, Leet. 5 fine, de fide Samaritanorum.
1° Ostendit S. Thomas fidem esse objective certissimam, ratione
sui motivi formalis. Dixerunt Samaritani mulieri : « Quia jam non
' Cf. in nostro tractatu De Gratia, in fine, p. 388-402: De essentiali supci
naturalitate fidei infusa, ac de eius infallibili certitudine.

ΛΝ FIDES SIT CERTIOR QUAM SCIENTIA

205

propter tuam loquelam credimus» (Joan., iv, 42). Sed notandum est
quod tria sunt necessaria ad perfectionem fidei: 1’ ut sit recta;
' prompta, et 3° certa.
« Inducunt autem nos ad fidem Christi tria : 1° quidem ratio na·
Ioralis; 2° testimonia Legis et prophetarum; 3° prtedicatio Aposto­
lorum et aliorum. Sed quando per hoc homo manuductus credit, tunc
potest dicere quod propter nullum istorum credit, nec propter ratioiiuiii naturalem, nec propter testimonia legis, nec propter prædicaI Ionem aliorum, sed propter ipsum Veritatem (primam) tantum ».
>. < 'redidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad justistiam » (Gen.,
<v, (i). Haec ille.
S. Thomas ibid, ostendit assensum fidei esse subjective firmis
■ union. « Debet fides esse certa, quia qui dubitat (deliberate) in fide,
Infidelis est». In Ep. Jacobi (r, 6) dicitur: «Postulet autem in fide
nihil haesitans». Et ideo istorum (seu Samaritanorum) fides certa
eut., unde dicunt : « Et scimus ». Aliquando enim ipsum credere di­
citur scire, sicut hic patet quia scientia et fides conveniunt in certiI inline; nam sicut scientia est certa, ita et fides, immo multo magis:
quia certitudo scientiæ innititur rationi humanæ, quae falli potest;
< < itiludo vero fidei innititur rationi divines, cui contrariari non po­
tuit. Differunt tamen in modo, quia fides habet certitudinem ex tu­
rn ine inf uso divinitus, scientia vero ex lumine naturali : nam sicut
icrtitudo scientiæ habetur per prima principia naturaliter cognita,
II» et principia fidei cognoscuntur ex lumine infuso divinitus, see. il­
lud (ad Ephes., π, 8): «Gratia salvati estis per fidem, et hoc non
ιλ vobis, Dei enim donum est».
Hoc lumen infusum explicat firmitatem subjectivam adhæsionis
lldel, sicut certitudo objectiva explicatur per motivum formale.
H, Thomas in nostro articulo nondum loquitur explicite de lumine
Infuso fidei quia de illo ex professo tractat infra q. 6.

Oubium : De conciliatione hujusce maxima: certitudinis fidei cum
Idmrtate actus fidei, (cf. De Revelatione, t. I, cap. XIV, a. 2).
S. Thomas hase conciliavit dicendo: actus fidei est liber etiam
qiioud specificationem propter imevidentiam mysterii credendi (objei hi ni non sufficienter movet) et est certissimus objective vi motivi
/nrmalis objected, et subjective firmissimus vi habitus infusi, ac vi
.i.lualis illuminationis et inspirationis interna: Spiritus Sancti, sub
i ulus influxu adhæremus immediate sine discursu et unico actu Ve­
in uII Primæ revelanti et mysteriis revelatis.
Aliter luec conciliant Lugo et Suarez (cf. De Revelatione, I,
p 15(1), sed Lugo non satis servat certitudinem firmam de facto reI .'lutioiiis, et Suarez non satis servat intrinsecam libertatem actus
lid. I, Vide ibidem.
Lugo dicit certitudo naturalis de facto revelationis miraculis
. mi Urinato excludit formidinem prudentem, sed hoc factum revelaI iiuiis non est evidens, ergo remanet libertas actus fidei.
K‘.espondetur : Saltem quandoque factum revelationis est evidens,
a| explicite declaratur confirmatio eius per evidentissimum miracu­

206

DE IPSA VIRTUTE FIDEI

lum primi ordinis. Imo quandoque est evidentia in attestante, seu
testificationis divinæ sub lumine prophetico, ita etiam pro supremo
angelo viatore et pro B. M. Virgine (cf. supra). Et tamen in his ca­
sibus remanet libertas fidei, ut supra diximus, propter obscuritatem
mysteriorum, quorum quædam possunt displicere superbo, v.g. aeter­
nitas poenarum et praedestinatio, cf. II
-II “, q. 5, a. 2, ubi dicitur
*
quod « si aliquis Propheta· praenuntiaret in sermone Domini aliquid
futurum et adhiberet signum, mortum suscitando, et ex hoc signo
convinceretur intellectus videntis, ut cognosceret manifeste hoc dici
a Deo, qui non mentitur ; licet illud futurum quod praedicatur in se
evidens non esset. Unde per hoc ratio fidei non tolleretur ».
Suarez vero aliter explicat libertatem actus fidei quam S. Tho­
mas et aliter quam Lugo. — Tenet contra S. Thomam quod idem,
v.g. auctoritas Dei revelantis, potest esse simul ab eodem scitum et
creditum. Tenet etiam contra Lugonem quod potest haberi evidentia
ipsius facti revelationis. Et salvat libertatem actus fidei dicens quia
homo potest veritati revelatæ adhærere duplici assensu, vel per as­
sensum naturalem propter auctoritatem Dei visam et miracula (ut
daemon), vel per assensum supernaturalem propter auctoritatem Dei
creditam. Sic homo potest eligere inter unum aut alterum assensnm.
Respondetur : 1° Idem non potest esse simul scitum et creditum,
quia esset simul clarum et obscurum, visum et non visum, quod est
contradictio iu terminis, et auctoritas Dei revelantis prout pertinet
ad Deum auctorem gratiæ non est visa. 2“ Suarez sic non explicat
libertatem intrinsecam actus supernaturalis fidei, sed solum eius li­
bertatem extrinsecam, scii, eligendi inter fidem naturalem, vel fidem
supernaturalem; sicut si diceretur: liber sum eligendi studium ma·
thematicæ aut studium metaphysicæ, sed ex hoc non sequitur quod
assensus mathematicus aut metaphysicus sit intrinsece liber.
Sic sufficienter tractavimus de ipsa· virtute fidei in se, see. suam
definitionem, per relationem ad alias virtutes, quæ sunt in appetitu
et ad virtutes intellectuales see. certitudinem.

QUÆSTIO V.
DE HABENTIBUS FIDEM
in quatuor articulos.

Iu hac qnæstione S. Thomas considerat extrema ad invicem op­
posita, scii. : 1° Utrum angelus et homo in prima sui conditione ha­
buerint fidem. 2° Per oppositum, utrum dæmones habeant fidem.
3“ Utrum hæretici errantes in uno articulo fidei habeant fidem de
uliis articulis. 4° Denique pro fidelibus in statu præsenti, utrum unus
ulio habeat majorem fidem. Aliquid etiam dicendum erit de animabus
purgatorii et quonam peccato amittitur fides.
Hi articuli magnam lucem afferunt quoad motivum formale fidei
infiisæ, et ut statim videbimus, maxime corroborant thomistarum
Interpretationem primi articuli hujusce tractatus; scii, motivum for
mule fidei est Veritas prima revelans, ut est id quo et quod supernaturaliter creditur et sine discursu sic attingitur.

Λβτ. I. — UTRUM ANCELUS AUT HOMO
IN PRIMA SUI CONDITIONE HABUERINT FIDEM.

(cf. I·, q. 95, a. 3; De Vcrit., q. 18, a. 3; III·, q. 1, a. 3, ad 5m).
Status quaestionis. — Difficultas est: 1° Quia Hugo a 8. Victore
dicit: « Novit homo in primo statu Creatorem suum... non ea cognii ione qua Deus modo a credentibus absens fide queeritur, sed ea qua
/«·?· pnesentiam contemplationis manifestius cernebatur quia habebat
oculum contemplationis apertum ». 2“ Quia in statu innocentiae non
fuit aliqua obscuritas ; tenebrositas enim est effectus peccati. 3’ Quia
primus homo non habuit fidem ex auditu ab alio; erat enim primus.

1» Conclusio est: Angeli viatores (sive boni, sive mali) et homo
mite peccatum habuerunt fidem. Negata est a Durando.
Probatur 1° auctoritate S. Pauli ex eius universalissimo prin­
cipio (Hebr., xi, 6) : « Accedentem ad Deum oportet credere quia est,
<>t inquirentibus se remunerator sit ». Atqui angelus et homo in pri­
ma conditione erant in statu accedendi ad Deum, erant viatores..
Urgo fide indigebant. Quod confirmatur ratione sequenti.

208

DE HABENTIBUS FIDEM

Probatur 2° ratione theologica: Illa sola manifestatio excludit
fidei rationem per quam redditur visum id de quo principaliter est
fides. Angeli autem ante confirmationem et lapsum et homo innocens
erant in via ad beatitudinem supernaturalem, soil, nondum videbant
Veritatem primam, quæ est principale objectum fidei. Ergo angeli
viatores et homo innocens habebant fidem.
Major est certa, fides est de non visis, et sola evidentia intrin
seca rei seu objecti excludit rationem fidei.
Minor pariter est certa, quia ut dicitur in corp. art. paragraphe
ult. : « In objecto fidei est aliquid quasi formale, scii. Veritas pri­
ma super omnem naturalem cognitionem creatura) esristens, et ali­
quid materiale, sicut id cui assentimus, inhærendo primæ Veritati.
Quantum ergo ad primum horum, communiter fides est in omnibus
habentibus cognitionem de Deo, futura beatitudine nondum adepta,
inlvœrendo prima) veritati », scii, omnibus viatoribus Veritas prima
sive in essendo, sive in intelligendo, sive in dicendo est non visa.
Ex hoc textu g. Thomæ clare constat id quod diximus supra
1»‘ articulum hujusce tractatus, scii, motivum formale fidei infusæ
est Veritas prima revelans, super omnem naturalem cognitionem
sive Adami, sive angelorum existens. Pertinet enim ad Deum non
solum ut est auctor et dominator naturæ, auctor miraculi sensibilis,
sed ad Deum ut est auctor gratias et glorias, quae superant quamli­
bet naturalem cognitionem creatam et creabilem. Sic bene Salman
ticenses, melius quam Cajetanus in nostro articulo. Insuper in hoc
textu apparet quod fidelis assentit mysteriis « inhœrendo Veritati
primas », scii, non per discursum, sed unico actu supernatural!, cre­
dendo Deo revelanti et Deum revelatum, ut supra dictum est, q. 2,
art. 2.
Durandus objicit: Sed angeli viatores sciebant, scientia exclu­
dente fidem, Deum non posse mentiri et Deum sibi revelare mysteria;
ergo nec de mysteriis habebant fidem, sed quid altius et infra visio­
nem beatificam.
Respondet Cajetanus: Evidentia veracitatis divinæ et revelatio­
nis non tollit obscuritatem mysteriorum see. proprias rationes, v.g.
mysteriorum praedestinationis, æternitatis poenarum, Trinitatis. Er­
go fides erat possibilis. Connexio prædicati cum subjecto in enun­
tiatione horum mysteriorum non est evidens. Insuper angeli non
naturaliter cognoscebant auctoritatem Dei revelantis, ut est auctor
gratias.
In expositione hujusce argumenti S. Thomas rejicit duas opi
niones quorundam theologorum sui temporis. 1° Opinionem eorum
qui dicebant hominem et angelum creatos fuisse in puris naturalibus,
sic ab initio non habuissent fidem supernaturalem. Hæc opinio supra
confutata est (I
*, q. 62, a. 3, et q. 95, a. 1). Etenim hæc opinio nul­
lum habet fundamentum in traditione, imo est contraria, ut ibi
dictum est, pluribus testimoniis S. Scripturae et Patrum. Unde quasi
omnes theologi sequuti sunt in hoc S. Thoma-m.

nie FIDE AD.® KT ANGELORUM VIATORUM

209

2* opi-nio qwc rejicitur erat Hugonis a S. Victore, de quo dicitur
,ul im : « Quamvis dicta Hugonis de Sancto Victore magistralia sint
ut robur auctoritatis habeant, tamen potest dici quod contemplatio
qu® tollit necessitatem fidei est contemplatio patrite qua superna·
turalis veritas per essentiam videtur ».
Unde see. S. Thomam etiam altissimæ visiones intellectuales
8. Trinitatis de quibus postea loquitur S. Theresia, sunt in ordine
fidei, dummodo sint infra visionem beatificam probabiliter commu­
nicatam Sancto Paulo in raptu. Propterea theologi satis communiter
nd probandum quod Christus in terris habuit visionem beatificam sic
post alias probationes argumentantur : Christus non habuit fidem de
-ua propria personalitate divina; atqui sola visio beatifica est supra
ordinem fidei; ergo per visionem beatificam Christus ut homo in
terris cognovit suam personalitatem divinam, et sic plene fuit sui
conscius. Unde dicebat: «Quod scimus, loquimur, et quod vidimus,
testamur» (Joan., hi, 11); et apud Joan, (xvn, 24): «Pater, quos
dedisti mihi, volo et ubi ego sum, et illi sint mecum, ut videant cla­
ritatem quam dedisti mihi ». (Item Joan., xn, 14). Loquitur ut ho­
mo, ergo videt mysteria etiam ut homo, et non solum ut Deus.
Hugo a S. Victore non dicebat quod angeli viatores et homo in­
nocens habebant visionem beatificam, sed quid medvwm inter fidem
et visionem hanc. S. Thomas autem tenet quod non datur hoc inter­
medium. Hoc longius explicat in q. 18 De Verit., a. 1, et profunde,
sic summatim :
Sec. S. Scripturam beatitudo ultima hominis est simpliciter in
visione essentia divina: et non in visione plus minwsve penetranti,
quia in coelo omnes beati Deum vident sed non see. eandem inten­
si tatem penetrationis.
« Non igitur visio beati a visione viatoris distinguitur per hoc
quod est perfectius et minus perfecte videre, sed per hoc quod est
ridere et non videre. Et ideo cum Adam fuerit adhuc in via ad bea
titudinem, Deum per essentiam non vidit », Item De Verit., q. 18,
a. 3: Ipsa Veritas prima prout est non apparens, est objectum fidei.
Confirmatur hæc 1· conclusio in nostro art. ad 2™ : « In Adamo
innocente et in angelis ante confirmationem non erat obscuritas
■ nlpæ vel poenæ, sed obscuritas naturalis see. quam omnis creatura
tenebra est comparata immensitati luminis divini ». Deus enim in
luce inaccessibili habitat, prout est ipsum intelligere subsistens,
fulgur intellectuale æternaliter subsistens.
Ad 3am: Adam innocens non habuit fidem ex auditu exteriori,
scii, ab alio homine praedicante, sed ex auditu interiori, Deo reve­
lante immediate, sicut propheto». Quod longius exponitur in De Ve­
ritate, q. 18, a. 3.
2» Conclusio est: Angeli viatores et homo innocens habuerunt
contemplationem nostra altiorem, per quam plura manifeste cogno•icebant de divinis effectibus et mysteriis quam nos possumus. Corp,
tin. et ad 1““.
H — ( ; akrigüu-Eagrange

- De virtutibus theologicis.

210

DE HABENTIBUS FIDEM

Probatur ex fine corporis art. « Quantum ad ea quæ materialiter
credenda proponuntur, quædam sunt credita- ab uno quæ sunt mani
feste scita ab alio, etiam in statu præsenti ». (cf. supra, q. 1, a. 5 ;
q. 2, a. 4, ad 2"‘). Sic angeli viatores et Adam innocens facilius co­
gnoscebant ex effectibus naturalibus existentiam Dei auctoris nu
turæ, existentiam Providenti» quae ad minima se extendit; item
facilius discernebant miracula. Et quoad ipsa mysteria stricte super
naturalia, ea profundius et altius penetrabant cum adjutorio dono
rum intellectus et sapienti» in magno gradu, correlativo gradui
eorum caritatis.
Unde in fine responsionis ad 1“, S. Thomas concedit Hugoni »
S. Victore, quod sic angeli viatores et homo innocens non quærebant
Deum ut absentem, sicut a nobis quæritur « erat enim eis magis
prasens per lumen sapientias, quam sit in nobis, licet nec in eis
esset ita præsens sicut est beatis per lumen gloriæ ». Sec. S. Tho
mam angeli viatores per fidem cognoverunt mysterium S. Trinitatis
et mysterium Incarnationis quoad principalia.
Unde remanebant in ordine fidei, non obstante altitudine sua·
contemplationis. (I
*,
q. 57, a. 5, ad 3™; q. 64, a. 1, ad 4m; q. 117,
a. 2, ad lm; III
,
*
q. 1, a. 3, ad 5* “; Ephes., in, 10).

1um Corollarium: Per contemplationem mysticam etiam altissi
mam, dummodo sit infra visionem beatificam per modum transeun­
tis, non videtur Deus sicuti est, perceptione immediata. Confirmatur
per declarationem Cone. Viennensis contra beguardos dicentes
(Denz., 475): «Anima non indiget lumine gloriæ ipsam elevante
ad Deum videndum et eo beate fruendum ».
2um Corollarium : Sic apparet maxima altitudo fidei nostrae, cum
nihil sit supra- eam, in ordine cognitionis, nisi visio beatifica. Fides
infusa sic immense superat cognitionem naturalem altissimi angeli.

3um Corollarium: Fides infusa angeli viatoris et fides infusa
hominis sunt eiusdem speciei, prout habent idem objectum formale
quo et quod, quamvis materialiter distinguantur in hoc quod ad cre­
denda mysteria supernaturalia angelus viator utebatur ideis infusis
seu naturaliter inditis, dum homo utitur speciebus acquisitis per
abstractionem a phantasmatibus. Sed ut ait S. Thomas, ΙΙ·-ΙΙ",
q. 173, a. 2: « Lumen infusum est quid principalius quam species,
quia judicium ad quod datur est completivum cognitionis » ; et idea
acquisita hominis, et idea infusa angelorum non habent ordinem ad
supernaturalia mysteria cognoscenda, nisi prout, sub eodem motive
formali fidei, illustrantur lumine infuso fidei. Cf. 11
*11",
q. 173,
a. 2, ad 3"1 : species phantasi» vel intellectus « ut sint ordinat» ad
repraesentandas intelligibiles veritates, quæ hominis intellectum exce­
dunt, necessarium est auxilium supernaturalis luminis ».

4um Corollarium: Fides infusa B. Maria Virginis erat ditior
quam fides infusa supremi angeli viatoris; quia plenitudo initialis
gratiæ quam B. Maria V. acceperat in instanti imma-culatæ con

AN FIDES SIT IN DÆMONIBUS

211

ixplionis jam superabat gratiam finalem omnium sanctorum et an­
iliorum collective sumptorum, sicut adamas plus valet quam multi
nili lapides simul sumpti, sicut etiam S. Thomas plus valet suo in­
genio quam omnes eius commentatores simul sumpti, sicut etiam
ι··\ sua potestate plus valet quam omnes eius ministri simul sumpti.
\tqui gradus fidei infusæ correspondet gradui gratiæ sanctificantis
«I caritatis, ut infra dicetur in præsenti quæstione, a. 4.

Abt.

ii.

—

utrum in daemonibus sit fides.

Hic articulus illustrat per oppositum supernaturalitatem essen­
tialem nostras fidei. Valet quæstio pro omnibus damnatis.

Status quæstionis. — Videtur qnod non : 1° Quia Augustinus di.il: «fides consistit in credentium voluntate»; hæc autem voluntas
<<i.t bona, ideo non est amplius in malis angelis. 2° Quia fides est
donum divinae gratiae, et daemones per peccatum irremissibile dona
gratuita amiserunt. 3” Si fides esset in daemonibus, aliquorum homi­
num peccatum infidelitatis esset gravius peccato daemonum, quod
est inconveniens.
Ex altera parte autem legitur in Ep. Jacobi (n, 19) : « Demotuis credunt et contremiscunt ». Hic textus intelligendus est ex con­
textu. In hoc capite, S. Jacobus vult ostendere quod fides sine ope­
ribus est sterilis, et similis est caritati erga proximum quæ esset in
verbis tantum, imo similis est fidei temonum, quæ inutilis est. Di­
cit enim S. Jacobus (n, 14): «Quid proderit, fratres mei, si fidem
quis dicat se habere, opera autem non habeat. Numquid poterit fides
salvare eum? Si autem fratrer et soror nudi sunt et indigeant victu
quotidiano, dicat autem aliquis ex vobis illis: Ite in pace, calefa.imini et saturamini; non dederitis autem eis quæ necessaria sunt
corpori, quid proderit? Sic est fides, si non habeat opera, mortua
<·κΙ in semetipsa. Sed dicet quis : Tu fidem habes, et ego opera habeo.
Ostende mihi fidem tuam sine operibus et ego ostendam tibi ex ope­
ribus fidem meam. Tu credis quoniam unus est Deus, bene facis, et
dwmones credunt et contremiscunt... Videtis quoniam ex operibus
justificatur homo et non ex fide tantum ». Hoc videtur primo aspectu
esse in contradictione cum Ep. ad Rom. (m, 28) : « Arbitramur enim
justificari hominem per fidem sine operibus legis »; (iv, 2) : « Si enim
Abraham ex operibus justificatus est, habet gloriam, sed non apud
licum ». — Revera non est contradictio quia S. Paulus ait: justifi­
catio est per fidem sine operibus legis et observantiis judaicis, S. Ja­
cobus dicit : justificatio non fit per fidem solam sine operibus cari­
tatis. Et S. Paulus loquitur semper de fide viva, S. Jacobus hic lo­
quitur de fide mortua seu sine caritate. Unde quidam existimaverunt,
ut Alexander Halensis, Salmeron, quod dæmones habent fidem infu
sum sed mortuam, seu informem. Item Durandus dicit: si angeli

212

ΠΕ HABENTIBUS FIDEM

habuissent fidem infusam in via, dæmones eam conservassent sed
sine caritate ; revera tamen Durandus tenet contra S. Thomam quod
angeli viatores non habuerunt fidem sed claram contemplationem
Dei, ut aiebant Hugo a S. Victore. Cf. Salmant. in nostro art. Hic
est status quæstionis.

Conclusio S. Thomæ est: In dœmonibus et damnatis non rema
net fides infusa seu supernaturalis, sed est solum fides acquisita
ex perspicacitate naturali intellectus, et quodammodo coacta ex evi
dentia signorum. Hæc conclusio admittitur communiter a thomistis,
et etiam a Suarezio, a Ripalda, a Castillo qui refert pro eadem sen
tentia S. Bonaventuram. A sæculo xvi et xvu communiter theologi
in hoc secuti sunt S. Thomam, ex quibus Suarez contrariam senten
tiam dicit esse valde temerariam, et Bannez asserit esse plus quam
falsam, periculosam, proximam errori.
1· Pars conclusionis est : In dœmonibus et damnatis non rema­
net fides infusa nequidem informis. Sic probatur per auctoritates quæ
allegantur in duabus primis objectionibus, scii. see. Glossam deemo
nes dona gratuita amiserunt per peccatum; atqui fides infusa etiam
informis est donum gratuitum. Ergo eam amiserunt. — Hæc ratio
valet præsertim de donis gratuitis, quæ non sunt praesertim ad uti
litatem proximi ut gratiæ gratis datæ et character sacerdotalis,
sed de se ordinantur ad beatitudinem supernaturalem, quam damnati
nec sperant nec sperare possunt. Atqui fides infusa etiam informis,
quæ non specie differt a fide viva, est donum gratuitum ex sua natura
ordinatum ad beatitudinem supernaturalem. Ergo non amplius exi
stit in damnatis. « Est enim fides sperandarum substantia reruni »,
initium salutis, radix justificationis, et dæmones nihil amplius spe
rant nec sperare possunt.
Confirmatur ex argumento corporis art. scii, ad fidem superna
turalem requiritur pia motio voluntatis, seu pius credulitatis af­
fectus erga primam veritatem revelantem ; atqui nulla est in daemo­
nibus et damnatis pia motio voluntatis, nulla bona voluntas, quippe
quæ est firmata in malo. Et quamvis id quod agunt sit quandoque
ex objecto proximo bonum, illud tamen semper agunt ex prava in­
tentione finis, sicque est semper malum, unde (in Ps. lxxiii, 23) di­
citur : «Superbia eorum, qui te oderunt, ascendit semper». Cf. su­
pra I·, q. 64, a. 2 : Utrum voluntas dæmonum sit obstinata in mado,
et ibid. a. 1, de obtenebratione intellectus dæmonis; hic articulus
explicandus est quoad fidem per nostrum præsentem articulum, qui
ex professo de fide dæmonum tractat.
2» Pars conclusionis est: In dœmonibus et damnatis est solum
fides acquisita ex perspicacitate naturali intellectus et quodammodo
coacta ex evidentia signorum. Cf. corpus art. ultima paragr. et ad 1'",
ad 2m, ad 3™. — Ratio est quia mysteria fidei pro eis remanent­
obscura, sic non tollitur ratio fidei, et his assentiunt propter eviden­
tiam miraculorum, quæ possunt discernere multo facilius quam nos.

ΛΝ FIDES SIT IN DÆMONIBUS

213

Inde dicitur ad 3m : «Hoc ipsum dæmonibus displicet quod signa
ildei sunt tam evidentia·, ut per ea credere compellantur, et ideo in
nullo malitia eorum minuitur per hoc quod credunt ». Propterea
dixit S. Jacob: «Credunt et contremiscunt» quasi rabie volentes
negare, sed ex evidentia signorum quasi coacti assentiunt.
1um Dubium: Quodnam est motivum formale hujusce fidei aequisita· dæmonum f
Respondetur : a) Non est idem ac motivum formale fidei infusæ,
quia habitus specificantur ab objecto formali, et habitus fidei aequisitae specie distinguitur ab habitu fidei infusæ. Unde S. Thomas di­
cit in De Veritate, q. 14, a. 9, ad 4«Ί « Credere eequivoce dicitur de
hominibus fidelibus et de dæmonibus ; nec est in eis fides ex aliquo
lumine gratiæ infuso, sicut est in fidelibus».
b) Ultima resolutio certitudinis fidei dæmonum fit in evidentia
naturali miraculorum et istius veritatis quod Deus neque falli neque
lallere potest. Unde dæmones non assentiunt mysteriis propter aucto­
ritatem Dei auctoris gratiæ, sed propter evidentiam miraculorum
■•I, quia optime sciunt Deum auctorem et dominatorem naturæ nun­
quam posse falsum dicere. Cf. de hoc S. Th. in III Sent., d. 23, q. 3,
n. 3, q.
* 1: « Ratio inducens ad credendum potest sumi vel ex aliquo
errato, sicut quando per aliquod signum inducimur ad aliquod cre­
dendum, vel de Deo, vel de aliis rebus; vel sumitur ab ipsa veritate
inoreata, sicut credimus aliqua quæ nobis divinitus dicta sunt per
ministros (Ecclesiæ). Et primo modo dicta fides cogit intellectum
ad credendum per hoc, quod non apparet aliquid contrarium ; sed
in undo modo intellectus non cogitur, sed ex voluntate inclinatur.
I'll primo modo fides est in dœmonibus in quantum ex ipsa naturali
cognitione simul et ex miraculis, quæ vident supra naturam esse
multo subtilius quam nos, coguntur ad credendum ea quæ naturalem
Ipsorum cognitionem excedunt. Non autem secundo modo ». Ergo
«ce. S. Thomam : ratio inducens dæmones ad credendum non est
feritas increata revelans, sed aliquid creatum ; scii, non utuntur
I rritate prima revelante tanquam medio cui immediate inhœrendum
est ad supernaturaliter credendum, sed moventur ab evidentia si­
gnorum, et ultima resolutio hujusce fidei acquisitæ fit igitur forma·
liter in evidentia miraculorum, dum e contra ultima resolutio fidei
infusæ fit formaliter et intrinsece in Auctoritate revelantis Dei au­
ctoris gratiæ, et solum materialiter et extrinsece in evidentia mi­
raculorum.
Sic credere dicitur œquivoce de dæmonibus et de fidelibus et ita
adhuc melius apparet altitudo fidei nostræ, quæ est supernaturalis
quoad substantiam, vi motivi formalis specificantis, quod est inac­
cessibile sine elevatione supernatural] per lumen infusum fidei.
|t’f. Salmant., De Gratia, tr. XIV, disp. 3, dub. 3, § 3).

2“m Dubium : Quomodo dæmones attingunt mysteria stricte supematuralia Trinitatis, Incarnationis, vitai aeternœ.

214

DE HABENTIBUS FIDEM

Respondetur: Thomistæ, v.g. Joannes a S. Thoma, De Gratia,
•disp. XX, a. 1, Solv. obj. : Hæc mysteria attingunt non formaliter
ut sunt essentialiter supematuralia, sed materialiter et ut quid
dictum a Deo; sciunt tamen optime hæc mysteria non posse demon
strari. (Cf. De Revelat., I, p. 503 sq., 4· ed., 4G9; Salmant., De Fide,
disp. 8, dub. 2, n.25, et DeGratia, disp. 3, dub.3, § 3). Hoc explicatur
variis analogiis. Sicut canis audit solum materialiter loquelam huma
nam scii, quoad signum sensibilem, non autem quoad sensum intelli
gibilem ; ita proportionaliter ille qui radicaliter sensu musicali caret,
etsi non sit surdus, solum materialiter audit symphoniam beethovianam, scii, quoad sonos, non percipit animam symphoniæ, ita pro­
portionaliter junior discipulus solum materialiter intelligit princi
pium metaphysicum finalitatis : « omne agens agit propter finem »,
dum illud attingit solum in exemplis sensibilibus ad manuductionem
allegatis, non percipiendo absolutam necessitatem et universalitatem
hujusce principii propter debilitatem sui intellectus; v.g. si admittit
quod agentia materialia agunt propter finem, ratione similitudinis
inter mira opera naturæ cum artefactis, non tamen videndo finali
tatem in operibus naturæ non miris. E contra hic discipulus, dum
pervenit ad metaphysicam notionem et actionis et finis, concipit
omnem actionem esse intentionalem, et tendere ad finem, sive con­
sciente!·, sive inconscienter, secus produceret omnia vel nihil. (Cf.
S. Thomam, I*, q. 44, a. 4).
Pariter dæmon solum materialiter assentit revelationi et myste­
riis supernaturalibus ; cognoscit quidem veracitatem Dei auctoris
naturæ, factum revelationis ex evidentia miraculorum, cognoscit
sensum naturalem subjecti et prædicati dogmatis, et affirmat verbum
est sub lumine naturali, quo manifestantur revelationis signa.
E contra fidelis sub lumine infuso fidei attingit infallibiliter
revelationem, non solum ut manifestatur in signis, sed ut procedit
a Deo auctore gratia;, et ut proponitur ab Ecclesia sub assistentia
Spiritus Sancti, et propter revelationem sic creditam fidelis affirmat
verbum est in quolibet dogmate credendo, dum lumen infusum fidei
illuminat notionem subjecti et notionem praedicati dogmatis. Et hoc
est assentire formaliter mysteriis revelatis non see. resolutionem ad
evidentiam primorum principiorum rationis, sed see. resolutionem
ad lumen Dei increatum. Unde de dæmone dici potest id quod S. Paulus (I Cor., n, 14) dicit de homine animali : « Non percipit ea qua·
sunt Spiritus Dei. Stultitia est illi et non potest intelligere ». Cf. De
Revelatione, t. I, p. 475, medio, deest proportio, quia habitus specificatur ab objecto formali.

3um Dubium: An fides dœmonum sit simpliciter coacta et nullo
modo libera.
Respondetur: Est solum « quodammodo coacta » hic ad lm et
« non omnino ex libera voluntate procedit » ut dicitur Sent. loc. cit.
ad 2">. Pro dæmonibus esset quid nimis stultum negare veritatem
Evangelii, et præeligunt credere cum displicentia quam ita stultos

AN FIDES SIT IN DÆMONIBUS

215

ense. Sed plura mysteria remanent valde obscura ut prædestina-tio et
irtcrnitas poenarum simul sumptæ, ergo remanet quaedam libertas *.
liude dæmones sunt nimis intelligentes ut sunt hæretici

Solvuntur objectiones:
*J Objectio: S. Jacobus dicit: «Dtemones credunt et contre­
miscunt ».
Respondetur: Credunt fide infusa ex pia motione voluntatis,
nego ; fide acquisita et quasi coacta ex evidentia signorum, concedo.
Insuper præter signa revelationis habent miserabilem experientiam
qua Deum vindicem sentiunt. Et tenet comparatio S. Jacobi inter
Udem informem et fidem daemoniorum prout utraque est sterilis, et
de hoc loquitur S. Jacobus, nec tractat de intima differentia fidei
Informis quæ est infusa, et fidei dæmonis quae est acquisita.
2* Objectio: Fides infusa non amittitur nisi per peccatum infi­
delitatis, atqui peccatum dæmonum non fuit peccatum infidelitatis,
sed superbiæ, ergo non amiserunt fidem infusam.
Respondetur: Dist. maj. : Fides non amittitur nisi per peccatum
Infidelitatis, in viatoribus, concedo; in iis qui sunt in termino, nego.
Amittitur enim in iis tum ex defectu piæ motionis voluntatis, tum
ex subtractione divinæ misericordiæ quae illam conservabat.
5“ Objectio: Sed character remanet in fidelibus damnatis, quare
non et fides infusa?
Respondetur: Disparitas est quod fides sit propter operationem
salutis cuius est initium et fundamentum, dum character est solum
signum indelebile et potentia indifferens ad bonum et ad malum,
nam malus sacerdos v.g. potest male uti suo charactere, consecrando
valide et illicite.
Unde character comparatur signo militari quod relinquitur in
v ictis ad eorum confusionem, et victoribus ad eorum gloriam, sic
character remanet et in damnatis et in beatis. Fides autem compa­
ratur armis quibus spoliantur victi. Insuper character est indelebilis,
non vero fides quæ per peccatum infidelitatis amittitur. Sic chara
ciere in inferno fideles distinguuntur ab infidelibus et etiam poena
majori, coeteris paribus.
Ultima instantia: Ipse S. Thomas infra q. 18, a. 3, ad 2™, ponit
differentiam inter fidem et spem, quod magis potest fides informis
esse in damnatis quam spes. Ergo.
i Hæc fides dicitur quodammodo coacta eo fere modo quo projectio mer­
cium metu naufragii dicitur coacta; remanet quædam libertas, sed stultum
esset velle merces conservare cum imminente periculo mortis, si projectio pos­
uit vitam salvare. Tamen avarus forte has merces non projiceret.
’ Ita quandoque quidam inimici Ecclesiæ ut Proudhon qui scripsit : « I-a
■«évolution croit à l’humanité, l’Egllse croit en Dieu. L’Eglise est la plus écla­
tante manifestation de l’essence divine et au milieu des sectes 11 n’y a qu’elle
qui sache l’adorer».

216

UE HABENTIBUS FIDEM

Respondetur : S. Thomas non dixit quod in damnatis remaneat
tides infusa sed quod est minus incompossibilis statui damnationis
quam spes. Et revera manet fides acquisita, dum nec spes acquisitu
remanet, nam eius objectum est bonum sperantis apprehensum ut
futurum, quale non est in damnatis. Cf. Cajetanus in nostro art. cl
q. 18, a. 3.
Quatuor remanent dubia.
1um Dubium: Utrum sit fides acquisita etiam in damnatis, qui
ante mortem fidem non habuerunt.
Respondetur: Utique, non quidem ex statu viæ, sed ex rerum
eventu, vel ex poenis quas sentiunt; sic cognoscunt Deum Ordinasse
omne genus humanum ad finem ultimum supernaturalem, et etiam
Christum cognoscunt, prout dicitur Phil., 11, 10 : « Propter quod
et Deus exaltavit illum et donavit illi nomen quod est super omne
nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terre
striiim et infernorum ».
2um Dubium : An dmmones quandoque peccent etiam contra 11
dem, seu eliciant aliquos actus fidei contrarios?
Respondet affirmative Paludanus, seu Petrus a Palude, magnus
adversarius Durandi, et Salmanticens. (hic dnb. 2, n. il) tenent :
hunc modum dicendi non levem habere probabilitatem, nam valde
verisimile est damnatos circa illa fidei mysteria, ad qua: credendo
per evidentiam signorum non coguntur, elicere dissensum contra­
rium, id quippe satis suadet pessima eorum dispositio et rabies com
mittendi cuncta- peccata sibi possibilia.
Attamen daemones cognoscunt quidquid est definitum ab Ec­
clesia cognitione historica.
3um Dubium: An fides remaneat in- beatis?
Respondetur: Non, cf. P-IP’, q. 67, a. 3, quia objectum formale
quod fidei est Veritas prima non visa, et in patria intuitive videtur.
S. Paulus in raptu videns essentiam Dei per modum transeuntis,
non habuit tunc actum fidei, sed non amisit fidem habitualem.
sum Dubium : An fides remaneat in animabus purgatorii?
Respondetur affirmative, sicut in patribus qui erant in lymbo,
quia remanet obscuritas mysteriorum. Adde quod spe confirmatu
sperant beatitudinem et spes præsnpponit fidem.
Art. III. — UTRUM QUI DISCREDIT PERTINACITER UNUM
ARTICULUM FIDEI POSSIT HABERE FIDEM
INFORMEM DE ALIIS ARTICULIS.
Hic articulus valde illustrat thomisticam doctrinam de motive
formali fidei. Notandum est quod ille pertinaciter discredit aliquod
dogma sibi sufficienter propositum, sive neget hoc dogma, sive neget
adhesionem huic dogmati pertinaciter de eo dubitando.

AN POSSIT BSSB FIM4S IN HÆRET1C0 FOUMA14

217

Status quæstionis. — Videtur quod hæreticus formalis retineat
lldein infusam informem de quibusdam articulis : 1· Alioquin intel·
■ tus eius esset fortior quam intellectus catholici qui indiget adjuinrl ad credenda hæc mysteria. 2° Quia geometra ex hoc quod igno
i ul unam conclusionem geometriæ vel errat circa eam, non ipso facto
lunlttit suam scientiam. 3° Quia homo potest esse obediens circa quæ
Juni mandata, et non circa alia; ergo pariter sic potest esse credens.

Conclusio tamen est : In heeretico pertinaciter discreden te unum
articulum fidei, non remanet fides infusa·, nec formata, nec informis,
. irva alia mysteria, qiut vult retinere.
Hæc conclusio est communis, eam tenent cum S. Thoma et thoinistis Scotus, Suarez, Gabriel Biel. Quasi solus Durandus opposi­
tum docet, dicendo: est probabile quod hæreticus, qui dissentit uni
articulo, habet nihilominus fidem infusam circa alios articulos. Sic
Durandus ponit duos habitus contrarios esse simul in eodem subjecto
ei etiam quod hæreticus formalis est simul fidelis. Numquam Duimidus intellexit quid est objectum formale. Wirceburgenses tenent
quod aliquis negans etiam pertinaciter aliquod dogma dlficillimum,
potest retinere fidem infusam circa faciliora dogmata.
/· Conclusio probatur auctoritate: Cone. Trid., sess. 6, cap. 15:
« Asserendum est, non modo infidelitate, per quam et ipsa fides
amittitur, sed etiam quocumque alio mortali peccato... acceptam ju­
stificationis gratiam amitti» (Denz., 808).
Nec refert, quod Concilium id non doceat directe, sed quasi
oljiter et incidente!·, nam neque isto modo id assereret Concilium,
nisi certissima esset et constans theologorum sententia.
In Syllabo Pii IX, prop. 18 (Denz., 1718), damnantur hi errores:
Protestantismus non alius est quam diversa ver® eiusdem chri■.liante religionis forma, in qua· aeque ac in Ecclesia catholica Deo
placere datum est » ; prop. 21 : « Ecclesia non habet potestatem
dogmatice definiendi religionem catholicæ Ecclesiæ esse unice veram
mligionem ». Cf. Cone. Vatie., 1818.
Unde non mirum est, ut aiunt Salmanticenses, quod Bannez
< unset oppositam Durandi sententiam esse temerariam et errori
proximam, Suarez asserit non posse jam defendi sine errore.
2° Item Patres communiter docent hæreticos formales solo no­
mine esse Christianos, si autem veram fidem theologicam retinerent,
vere et proprie Christiani essent.
2· Conclusio probatur ratione theologica ex communibus, in arg.
•md contra. Sicut peccatum mortale contrariatur caritati, ita discre­
dere unum articulum contrariatur fidei. Atqui caritas non remanet
Iu homine post unum peccatum mortale. Ergo neque fides postquam
aliquis discredit unum articulum fidei. Hæc autem argumentatio
confirmatur per sequentem in corp, articuli.
.7° Probatur ex propriis sic :
Sublato objecto formali seu motwo formali a quo habitus et
actus specificantur, cessant habitus et actus. Atqui hæreticus qui

218

DE HABENTIBUS FIDEM

pertinaciter discredit unam veritatem sibi sufficienter propositam,
recedit ab objecto formali quo fidei tam habituali quam actuali.
Ergo in hæretico, qui discredit unum articulum fidei, non remanet
fides infusa erga alios articulos quos vult retinere.
Probatur major propriis terminis S. Thomæ : « quia species cuiu
slibet habitus dependet ex formali ratione objecti, qua sublata spe
des habitus remanere non potest». In hoc apparet momentum hu­
jusce principii, ex quo illustratur tota theologia de virtutibus tam
acquisitis quam infusis et de donis; virtutes acquisitæ et infusæ
specifice distinguuntur ab objecto formali. (Ι·-Π··, q. 63, a. 4).
Probatur minor: Objectum formale quo fidei est veritas prima
revelans see. quod manifestatur in Scripturis sacris divinitus inspi­
ratis, et in doctrina Ecclesiæ sub assistentia Spiritus Sancti ad in
fallibiliter custodiendum et declarandum fidei depositum. Iu hoc
assignatur : 1° motivum formale fidei, scii, auctoritas Dei revelantis,
ut est auctor gratiæ; 2° depositum fidei in S. Scriptura et in Tradi
tione, sic habetur objectum quod credendum est ; 3° conditio sine qua
non infallibiliter proponerentur revelata, scii, infallibilis propositio
Ecclesiae quæ est regula proxima fidei, ut antea fuerunt propheta·
pro illis ad quos loquebantur. Insuper hæc duo ultima sunt revelata
scii. 1° quod Scriptura et Traditio depositum fidei continent, et
2” quod Ecclesia infallibilis est ad hoc depositum custodiendum et
declarandum. Unde recedere ab Ecclesia infallibiliter aliquid decla­
rante tanquam de fide, est recedere non solum a conditione sine qua
non veræ fidei, sed ab ipso motive formali fidei, scii, ab auctoritate
Dei revelantis qui revelavit infallibilitatem Ecclesiæ « quæ procedit
ex Veritate prima ». Ergo sequitur conclusio S. Thomæ, sec. eius
proprios terminos : « Unde quicumque non inhæret, sicut infallibili
et divinae regulae, doctrinae Ecclesiæ, quæ procedit ex Veritate pri­
ma, in Scripturis sacris manifestata, ille non habet habitum fidei ».

1“m Corollarium: Qui discredit non ex invincibili ignorantia seu
bona fide, sed pertinaciter unum articulum fidei, alios quos tenet
non fide infusa credit, sed opinione acquisita ex proprio judicio et
propria voluntate. Etenim : 1° Non credit alios articulos fide infusa,
quia ille qui inhæret Veritati primæ revelanti see. quod infallibiliter
proponitur ab Ecclesia, assentit omnibus quæ infallibiliter ab Ec­
clesia docentur ut a Deo revelata. 2° Hæreticus formalis retinet hos
articulos proprio judicio et propria voluntate, quia de his quæ docet
Ecclesia, ea quæ vult tenet et quæ non vult non tenet, sic inhaeret
non doctrinae divinae ab Ecclesia propositæ, sed propriæ voluntati.
Non est enim paratus sequi in omnibus doctrinam Ecclesiæ '. Cf. in­
fra de pertinacia in q. 11, a. 2, de hæresi.
‘ Ita S. Augustinus, l. Π contra Faustum, cap. 3, alloquens Manlchæoe.

ΛΝ POSSIT ESSE FIDES IN HÆHKHCO FORMALI

210

Hoc corollarium exprimitur ad 1™. Sic faciliter solvuntur obje
■ l.ioues propositæ a S. Thoma, cf. ad 2™, 3m.
Confirmatur: Haereticus pertinax est, quoad veritates supernatui ales quas retinet, sicut philosophus scepticus, qui negat valorem
ontologicum principii contradictionis et proinde ipsius rationis, erga
veritates naturales quas retinere vult; non potest amplius eas reti­
nere propter motivum necessarium, sed solum propter aliquod moti­
vum contingens, fundans opinionem tantum. Nequidem potest affir­
mare firmiter « cogito ergo sum » quia si dubitet de valore rea-Ji
principii contradictionis, forsitan aliquid potest simul esse et non
esse, proinde possum simul cogitare et non cogitare, esse et non esse;
sic pervenimus ad nihilismutn absolutum ex negatione entis in quo
fundatur principium contradictionis. Oporteret solum dicere ut qui­
dum idealista germanus: « Cogitatur in cerebro meo sicut pluit in
tlomo mea ». Cogitatur impersonaliter, et nequidem hoc esset verum,
quia sublato valore principii contradictionis, forte cogitatur simul
nt non cogitatur, et forte cerebrum meum neque est cerebrum, neque
meum. Sic rursus ad nihilismum absolutum pervenit scepticus, cujus
functio (ut aiebant Aristoteles, et etiam Spinoza) est tacere et nihil
omnino dicere. Negavit enim objectum formale quo rationis human»,
primariam nempe evidentiam primi rationis principii.
Est aliquid simile in hæretico, qui vult ut nomen hæresis in­
dicat eligere aliquid in deposito fidei et aliqui reiicere, sic reiicit
motivum formale fidei : sicut aliquis volens admittere aliquid absur­
dum v.g. evolutionem ascendentem quæ est ratio sui, debet negare
< uni Hegel valorem principii contradictionis et omnium veritatum
quæ ab isto principio dependent. Hoc est terribile contra liberalisinum, qui non vult integritatem fidei servare, sed, ut ait, partem
essentialem tantum et eam quæ sibi proprio judicio principalis
culetur.
Si sunt diversa media cognitionis, unum rejici potest sine alio,
ita in scientiis '. E contrario omnes veritates fidei admittuntur
propter unicum medium : propter auctoritatem Dei revelantis.
2um Corollarium : Hic hæreticus non attingit nisi materialiter
mysteria supernaturalia quæ vult retinere. (Cf. ad Im). Nam ad ea
attingenda formaliter ut supernaturalia, oporteret, see. terminos
H. Thomæ, ibidem, « simpliciter inhœrere primae veritati, ad quos
indiget homo adjuvari per habitum fidei»2. In hoc hæreticus est
ut dæmon, solum materialiter attingit formulas mysteriorum supernaturalium non quoad spiritum sed solum quoad litteram et con■ V.g. in geometria, ex negatione ultimo: proprietatis circuli non negantur
pnecedentes eius proprietates, quæ deducuntur per aliud medium demonstra­
tivum.
= Ergo contra Molinam, P. Billot et alios, sec. S. Thomain ad Inhærenduin
motive formali fidei non sufficit naturalis intellectus examinans historice Evan­
gelium miraculis confirmatum, ct bona voluntas, sed requiritur gratia, et tunc
<·<< ipso hoc est credere wt oportet ad salutem.

220

DH HABENTIBUS FIDEM

ceptus humanos. Unde non mirum est quod Leo XIII in Encycl. Pro
videntissimus, n. 17, dicat quoad exegesim : «Interpres catholicus
meminerit... ex crebris quoque veterum documentis, incorruptum
sacrarum Litterarum sensum extra Ecclesiam neutiquam reperiri,
neque ab eis tradi posse, qui, vetxe fidei expertes, Scriptura: non me
dullam attingunt, sed corticem rodunt ». (Cf. De Revelatione, I, 513,
4* ed., p. 480).
3um Corollarium: In hæretico formali, qui ante apostasiam erat
theologus, non remanet habitus theologice, quia deest motivum for
male sacræ theologi», scii, revelatio virtualis (cf. De Revelatione,
I, p. 513). Remanent solum ideæ theologicae coordinatae non per
respectum ad verum principium ordinis, scii, ad Veritatem primam ,
sed per respectum ad spiritum proprium alicuius sectæ.
Corollarium: Solus catholicus potest veridicam et integram
Ecclesiæ historiam scribere (cf. De Revelatione, I, 514). Historicus
qui est formaliter luereticus potest partes quasdam hujusce historia.·
scribere sed non attingit spiritum verum Ecclesiæ; scribens de hi­
storia Ecclesiæ est sicut ille qui foris tantum videt vitreas laminas
coloratas alicuius ecclesiæ, quæ videndae sunt in ipsamet ecclesia,
oportet in eam ingredi, ut hae vitre» lainiuæ coloratae sub vera luce
appareant.
Solvuntur objectiones.
Hæc objectiones proposite sunt quaedam a Durando, aliae a
liberalibus, aliæ ab hæreticis.
P Objectio: Hæretiens hunc articulum negat, non quia credit
Deum fallibilem in revelando, sed quia non apprehendit hunc arti·
culum ut revelatum. Alios autem articulos tenet, quia apprehendit
illos ut revelatos. Unde non recedit ab auctoritate Dei revelantis,
sed solum a propositione Ecclesiæ, et alios articulos tenet fide infusa,
sed non catholica, sicut Adam, Abraham, Melchisedech crediderunt
supernaturaliter absque propositione Ecclesiæ.
Respondetur: Bcec omnia essent vera, si sola inspiratio privata
vel examen privatum esset proxima regula fidei, sed Christus voluit
et nobis revelavit Ecclesiam esse proximam fidei regulam ; et ideo
ille qui hanc revelationem cognoscens, recedit pertinaciter ab Eccle
sia, non solum recedit a conditione sine qua non fidei catholic», sed
recedit ab ipso motivo formali ipsius fidei infusji, etiam ut infusa
est, et non solum ut catholica est.
Confirmatur: Si hic hæreticus fide infusa admitteret articulos
quos retinet, esset animo paratus ad credenda omnia quæ ipsi ut
revelata proponuntur per Ecclesiam, cuius infallibilitas etiam est
revelata- et fide admittenda.
Aliud confirmatur: Undenam cognoscit hæreticus pertinax hunc
articulum propositum ab Ecclesia, non esse revelatum sicut alii ar­
ticuli ab ea pariter propositi? Undenam, nisi ex proprio judicio et
propria voluntate, qua: pneeligit judicio Ecclesiae.

AN POSSIT ESSE FIDES IN HÆRETICO FORMALI

221

1 deoque objiciens, dicens : negando hunc articulum « noto reji.,>·«· Veritatem primani- revelantem » est sicut ille qui adulterium
volens, dicit: «nolo tamen Deum offendere» sed revera agit contra
divinam legem in materia gravi, et praeeligit Deo creaturam seu vo­
luptatem: ita hæreticus formalis negans unum articulum prateligil
Ileo revelanti suum proprium judicium.
Instantia; fides est totum integrate, constans partibus, scii, ar­
ticulis. Atqui hæreticus formalis non rejicit totam fidem. Ergo par­
tem tldei retinet.
Respondetur; Dist. ma-j. : f ides est totum intégrale, ex parte
objecti materialis, concedo; ex parte motivi formalis et m ratione
habitus, nego. Contradistinguo minorem. Explico: Fides ex parte
«lijecti materialis est totum intégrale, prout respicit plura a Deo
icvelata. Sed motivum formale est unicum, et ideo in ratione habitus
Udes est qualitas una et simplex ab isto motivo specificata. Sic hæc
virtus infusa inclinat ad assentienduin pluribus veritatibus sub uno
et eodem indivisibili motivo. Unde perit totus et integer habitus
Infusus in hæretico.
Alia objectio; Sed Apostoli in triduo mortis scandalum passi,
umiserunt fidem in Christum, non vero fidem circa alia mysteria.
Ideo Christus, ut dicitur apud Marcum (xvi, 14): « Exprobravit in­
credulitatem eorum et duritiam cordis: quia iis qui viderant eum
resurrexisse, non crediderant». Sic Sancto Thomæ apostolo dixit:
" Noli esse incredulus». Item Moysee dubitavit an posset habere
iiquam ex silice, et Zacharias non credidit se habiturum filium, at­
tamen non amiserunt fidem infusam circa alia credibilia.
Respondent thoinistæ : Apostoli in triduo mortis scandalum
passi sunt, non negando interius Christum, sed non confitendo exte'itis. Interius quidem, absque negatione fidei, fluctuabant sub ten
latione, quasi homines pa-rvæ fidei, non tamen interius peccaverunt
mortaliter contra fidem. Non fuerunt pertinaces in negando aliquo
articulo fidei sufficienter revelato, sed fuerunt tardi ad credendum
id quod erat sufficienter revelatum, sic venialiter peccaverunt contra
Udem, absque pertinacia- mortali. Item dicendum est de Moyse et
de Zaeharia.
Alia objectio; S. Augustinus in 1. De unico Baptismo, c. 5, di­
cit Judeo et etiam hæretico « tene fidem resurrectionis mortuorum,
«lent tenebas, sed crede jam Christum resurrexisse a mortuis ».
Ergo see. Augustinum Judæus jam habebat veram fidem.
Respondetur; Vel judæus non erat pertinax et habebat fidem
Infusam, vel erat pertinax et habebat solum fidem acquisitam. Pa­
riter de hæretico. Ex contextu apparet ubi de hæretico est sermo,
K. Augustinum loqui de fide non infusa, sed de fide late dicta qua
credimus Deum esse ex testimonio creaturarum.
Instantia: Attamen hæreticus firmiter et faciliter retinet ali­
quos articulos. Ergo per habitum fidei.

222

DE HABENTIBUS FIDEM

Respondetur : Per habitum acquisitum, concedo; infusum, nego.
Imo faciliter et firmiter tenet suos errores, et certo certius non per
fidem infusam. Quandoque enim opinio est, ex parte subjecti, propter
eius pertinaciam valde tenax, quamvis ex parte motivi formalis sit
dispositio facile mobilis. Unde articulos quos retinet credit hære
tiens propter motivum humanum, scii. quia, sibi placent, quia, cre
duntur a parentibus suis et amicis, et ex consuetudine naturali,
fundata in his motivis inferioribus.
Quandoque etiam fideles eliciunt actus fidei propter hæc motiva
inferiora, non attendentes ad Veritatem primam revelantem et tunc
hi actus non procedunt a fide infusa. Ita Billuart. Sed sæpe tamen
est simul in eis actus latens fidei infusæ..
Instantia: Haeretici dicunt se recipere Evangelium et credere
articulis quos retinent propter auctoritatem Dei revelantis. Atqui
non est ratio cwr arguamus eos mendacii. Ergo.
Respondetur: Non arguimus eos mendacii, sed falluntur et cui
pabiliter si sunt hæretici formales. Negaverunt enim pertinaciter
aliquod revelatum, saltem Ecclesiam esse proximam et infallibilem
fidei regulam, ergo alia credibilia non tenent nisi proprio judicio,
quamvis dicant se non negare auctoritatem Dei revelantis. Ita plures
qui peccant mortaliter dicunt se nolle Deum offendere, sed solum
passiones suas sequi.
Ultima instantia proposita a Durando : Unus actus contrarius
habitui temperantiæ non destruit illum. Ergo unus actus hæresis,
contrarius habitui fidei, non destruit illum.
Respondet Cajetanus : Non est paritas quia in primo casu agitur
de habitu acquisito per plures actus, qui proinde non tollitur per
unum actum contrarium, dum e contra fides est habitus infusus, et
tollitur per unum peccatum mortale contra fidem, sicut caritas per
quodlibet peccatum mortale.
Cajetanus ait : « Habitum justitiæ acquisitæ remanere cum actu
in justi tiæ formaliter est per accidens: quia scilicet ex tot actibus
est firmatus ut non statim unico actu corruat. Per se enim non habet,
quod remaneat. Et propterea habitus infusi, quibus non est an­
nexum hoc accidens desinunt adveniente quocumque actu contrario
formaliter ». Cf. *I-II C, q. 66, a. 1: Utrum virtus possit esse major
vel minor. Cf. Salmant. qui dicunt circa præsentem art., u. 39, post
unum solum peccatum mortale contra temperantiam, temperantia
acquisita remanet, sed in statu imperfecto, non in statu virtutis.
Virtus autem infusa, post unum peccatum mortale contra eam. non
remanet. Cf. supra I“-II
* ’, q. 63, 65, de generatione et cessatione
virtutum.

AN FIDES SIT MAJOR IN UNO QUAM IN ALTERO

223

lier. IV, _ UTRUM FIDES POSSIT ESSE MAJOR IN UNO
QUAM IN ALTERO.
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia quicumque
imliet tidem, credit omnia quæ sunt fidei, si discrederet unum ar·
llculum, fidem totaliter amitteret. 2° Ad fidem requiritur quod homo
inluereat primæ Veritati super omnia, ergo in hoc non est plus nec
miniis. 3“ Fides est in ordine supernatural! sicut habitus primorum
principiorum, qui æqualiter invenitur in omnibus hominibus.

Conclusio tamen est: Fides potest esse major in uno quam in
alh-ro, non ex parte objecti formalis quo seu motivi, sed ex parte
objecti materialis, et subjective quoad firmitatem et promptitudinem
mru devotionem.
Probatur 1° auctoritate S. Scriptura; in arg. « sed c. » (Matth.,
xiv, 31): Dominus ambulans super aquas dixit Petro qui timebat,
■ mu coepisset mergi: « Modica fidei, quare dubitasti?». Dum mu·
Heri chananeæ dixit (Ματτπ., xv, 28): «O mulier, magna est fides
tua, fiat tibi sicut vis». Item (Luc., vn, 9): centurioni dicitur:
" Λ men dico vobis, nec in Israel tantam fidem inveni ». — Dixerunt
Apostoli Domino (Luc., xvii, 5): «Adauge nobis fidem». — (Rom.,
«n, 3): «Unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei». — (I Cor.,
x ni, 2) : « Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam ». Sed
probabilius in hoc ultimo textu agitur de fide quæ est gratia gratis
iluta. In oratione Dominic® XIII post Pentecostem : «Da nobis fi­
dei, spei et caritatis augmentum».
Probatur 2° ratione theologica per partes. Fides potest esse ma­
jor vel minor.
1“ Non ex parte motivi formalis, quia hoc motivum est in
omnibus unum et idem, scii. Veritas prima revelans.
2° Sed ex parte objecti materialis, quatenus unus plura credit
explicite quam alter, qui tamen non discredit pertinaciter aliquem
articulum fidei, sed paratus est omnia credere (cf. ad lm).
3° Subjective, ex parte intellectus quia aliquis credit cum ma­
jori certitudine et firmitate; ex parte voluntatis, quia aliquis credit
i iim majori promptitudine et devotione quam alter.
Undenam provenit hæc inaiqualitas ex parte subjecti? — Ad 3m
ilicitur quia donum gratiæ non est æqualiter in omnibus, ut supra
dictum est, I*
-II “, q. 112, a. 4 (cf. Ephes., iv, 7) : « Unicuique data
ι·ι.Ι gratia secundum mensuram donationis Christi ».
Ad 3<>m.· In ordine naturali «intellectus principiorum consequilur naturam humanam, quæ æqualiter in omnibus invenitur... Et
lumen see. majorem capacitatem intellectus, unus magis vel minus
cognoscit veritatem principiorum quam alius ».

224

DE HABENTIBUS FIDEM

Sic omnes anim» sunt specifice aquales, sed est inaequalitas
indivûlualis relate ad corpus melius dispositum, sic anima Christi
etiam naturaliter perfectior est quam anima Judæ, et intellectus
S. Thomæ quam intellectus Durandi. Cajetanus hic notat : « Aliquis
magis quam alter penetrat prima principia et eorum virtualitatem
sicut eamdem albedinem, ceteris paribus, melius videt ille qui est
acutioris visus ». Sic Aristoteles notaverat quod molles carne sunt
melius apti ad intelligendum, quam rudes; sed ex alia parte Provi­
dentia melius disponit embryonem seu foetum humanum in ordine
ad meliorem animam, materia enim est propter formam.

Corollarium : Sic in uno et eodem potest esse major fides, di­
verso tempore, qnia idem fidelis potest, modo minus firmiter, modo
firmius, modo minus devote, modo devotius, mysteriis revelatis assentiri.
Augetur fides et valde in purificationibus passivis spiritus, dum
oportet heroice resistere vehementibus tentationibus contra fidem et
dum Deus manifestat altitudinem mysteriorum, v.g. prædestinationis
gratuit» et infinitæ justitiae, ita ut rideantur incredibilia: tunc
anima est quasi homo nesciens bene natare et projectus in mare, et
ideo dicendum est sicut Apostoli Christo: « Adauge nobis fidem»
(Luc., xvn). Tunc anima credit heroice et purissime pro mero mo­
tivo formali, infinite supra motiva humana, scii, non v.g. quia talis
est fides parentum, vel amicorum aut quid simile, et anima penetrat
formulas fidei, credendo mysteria, non solum in sunt in his formulis,
sed ut in ipso Deo sunt abscondita. Sic superat tentationem, quasi
super cogitationes humanas et diabolicas volando, et refugium inve­
nit in immutabili Veritate prima propter seipsam credita. Unus
actus heroicus fidei sic potest nos disponere ad fidem decies for­
tiorem quam antea. Cf. S. Joannem a Chuck, Nox obscura, 1. II,
c. 1, initio, notat quod plures inter proficientes transeunt per puri­
ficationes passivas similes, sed minus duras, per quasdam horas aut
per aliquos dies tantum, et sic est successio per alternas vices status
purificationis, et status consolationis, ut sæpe notat auctor Imita­
tionis Christi. H» a-nimæ nunquam intrant in plenam noctem spi­
ritus. Sic S. Joannes a Cruce interpretatus est verbum (Ps. 147, 7) :
« Mittit cristallum suum sicut buccellas », scii. Deus mittit cristallum contemplationis sicut parvas buccellas alimenti spiritualis.
Has quæstiones spirituales longe tractavimus alibi : L’Amour
de Dieu et la Croix de Jésus (1929, Paris, Editions du Cerf, et tra­
duc. italiana), t. II, p. 458-502: La purification passive des sens;
et p. 549-657 : La· purification passive de l’esprit; celle de la foi, de
l’espérance, et de la charité.
Dubia quædam solvuntur a Bannez et Sylvio.

1um Dubium: Utrum fides informis in ratione cuiusdam habitus
intellectualis possit esse major extensive et intensive quam fides
formata!

AN EIDES SIT MAJOR IN UNO QÜAM IN ALTERO

225

Respondent affirmative. Equidem minima fldes viva est major
simpliciter loquendo quam maxima fides informis, quia sola fides
viva est simpliciter virtus, quæ perfecte attingit suum objectum
quod est finis ultimus, et actus eius sunt meritorii.
Attamen in ratione cuiusdam habitus intellectualis potest esse
major extensive et intensive fides informis quam formata. Extensive
quiindo peccator plura credit quam justus, v.g. si sit theologus
optime cognoscens omnia definita, intensive si unus justus habens
(idem intensiorem quam alius, incidit in peccatum mortale, non mi·
nuitur fides informis illius, quæ sic est intensior quam fides formata
ulterius. Sed hoc est per accidens, ratione peccati.
2um Dubium : An fides informis interdum augeatur? — Bannez
el. Sylvius respondent affirmative. Probatur : quia sicut fides potest
Infundi sine caritate, quando quis credit Evangelio et baptizatur et
tamen non vult restituere rem alienam, ita· fides sine caritate potest
augeri, sed tunc augmentum non est meritorium. Sic valde proba­
biliter aliquis peccator magis pie afficitur ad veritatem divinam ex
motione Spiritus Sancti, etsi non habeat caritatem.
3um Dubium: An fides possit diminui? — Respondet Sylvius:
non ex parte credibilium quia qui discredit unum articulum, amittit
fidem ; sed quantum ad intensionem potest minui non directe 1 sed
indirecte, scii, ex appositione impedimenti, v.g. ex imprudenti lectio­
ne librorum haereticorum. Ita caritas per peccatum veniale minuitur
indirecte seu extrinsece, ut infra dicetur, q. 24, a. 10.
Hæc sufficiunt quoad subjectum in quo est fides.
1 Non directe, quin est habitus nou acquisitus, sed infusus, et solus habitus
acquisitus, qui augetur per repetitionem actuum, intrinsece minuitur per ces
«aiIonem actuum aut per peccatum.

a — ολβηιοοο-γ.λοβλνογ.

- De virluUlnu tneoloalcis

QUÆSTIO VI.

DE

CAUSA

FIDEI

Post considerationem causæ formalis, cans» finalis et cansae
materialis sen subjecti in quo est fides, agendum est de causa eius
efficienti, in duobus articulis: 1° Utrum fides sit homini infusa a
Deo; 2“ Utrum fides informis sit donum Dei.

Art. I. — UTRUM FIDES SIT HOMINI A DEO INFUSA.
noc quidem ab initio tractatus admissum est ex testimonio
8. Scripturae (v.g. ad Ephes., n, 9) : « Fides donum Dei ». Nunc au­
tem hoc est theologice probandum ex consideratione objecti formalis
fidei.
Status quæstionls. — Videtur quod fides non sit infusa: 1° Quia
August, dicit «per scientiam gignitur fides», ergo eet acquisita.
2° Quia fides est ex auditu. 3° Quia see. Augustinum fides consistit
in voluntate credentium, ergo ab homine acquiri potest.

Conclusio tamen est : Necesse est ut fides sit a Deo, non solum
quoad externam revelationem mysteriorum, sed quoad habitum in
ternum seu virtutem fidei, quæ interius inclinat ad assensum, imo
quoad auxilium supernaturale actuale tam ex parte intellectus quam
ex parte voluntatis. (Cf. supra P-II", q. 109, a. 1: Utrum absque
gratia homo possit aliquod verum cognoscere, cf. ibid. Salmant. et
Billuart, De Gratia). Hac conclusio, ut statim apparebit ex proba­
tionibus, est: 1’ contra Pelagium, qui in primis statibus suæ hæreseos non requirebat ad assensum fidei nisi revelationem externam ;
2° contra Semi-Pelagianos, qui volebant pinm affectum voluntatis
seu initium fidei esse a nobis; 3° contra quosdam theologos poste­
riores, scii. Durandum, Scotum, nominales, qui dicunt non potest
probari necessitas fidei infusæ, cuius existentia tamen affirmatur in
Conciliis, quia homo etiam lapsus potest propriis viribus assentiri
Evangelio ex motivo divinæ revelationis. Ideoque fides infusa non

AN FIDES SIT A DEO INFUSA

227

<■><1 omnino necessaria ad assentienduin, sed per eam firmius, facilius
iiAseutimur, et ut oportet ad salutem ; sic fides est supernaturalis
quoad modum. Ita etiam Molina, Billot. Vel si dicitur fides est sulærnaturalis quoad substantiam, hoc est solum, ut aiunt, ex parte
principii effectivi, prout a solo Deo producitur et procedit ex gratia
“iinctificante, non vero ex parte objecti formalis specificativi. At­
tamen hi theologi dicunt: gratia necessaria est ad credendum ut
oportet ad salutem, non vero ad credendum propter auctoritatem
Dei revelantis.
Thomistæ e contra tenent quod fides infusa est omnino necesnaria, ut homo simpliciter inhæreat prima» Veritati (seu auctoritati
revelantis Dei auctoris gratiae) formaliter qua tali, et quod proinde
fides est supernaturalis quoad substantiam vi utriusque objecti spe·
dllcativi quo et quod, et sic est essentialiter (ratione sui motivi) ut
oportet ad salutem.

Videamus quid habetur de hac re 1° in S. Scriptura.
1° Probatur ex auctoritate S. Scripturce: (ad Ephes., n, 8-9) :
« Gratia, estis salvati per fidem et hoc non ex vobis, ne quis glorietur... donum enim Dei est ». — (Ps. n, 8) : « Ecce enim veritatem
dilexisti, incerta et occulta sapientiæ tuæ manifestasti mihi ». —
(Matth., xi, 25) : « Confiteor tibi, Pater, Domine cæli et terrse, quia
abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea par­
vulis ». — (Matth., xvi, 17) : « Beatus es Simon, Barjona, quia caro
et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in coelis est ». —
(Joan., hi, 19) : « Lux venit in mundum et dilexerunt homines magis
tenebras quam lucem ». — (Joan., vi, 45) : « Est scriptum in pro­
phetis: Et erunt omnes docibiles Dei. Omnis qui audivit a Patre et
didicit, venit ad me. Qui credit Hi me habet vitam cetemam » (scii.
Inchoatam). — (Act. Apost., xm, 48) : « Crediderunt quotquot erant
praeordinati ad vitam veternam ». — (Act., xvi, 14) : « Dominus
aperuit cor Lydioe intendere his quæ dicebantur a Paulo ». — (Act.,
xxvi, 18) : Christus in apparitione dixit S. Paulo momento conver­
sionis ejus : « Ego mitto te aperire oculos eorum, ut convertantur a
tenebris ad lucem... per fidem quæ in me est». — (I Cor., n, 14):
<i Animalis autem homo non percipit ea quæ sunt Spiritus Dei;
stultitia est illi et non potest intelligere, quia spiritualiter exami­
natur. Spiritualis autem judicat omnia... Nos autem sensum Christi
habemus». — (I Cor., m, 6): «Ego plantavi, Apollo rigavit, sed
Deus incrementum dedit. Itaque neque qui plantat est aliquid, neque
qui rigat; sed qui incrementum dat, Deus... Dei enim sumus adju­
tores; Dei agricultura estis, Dei ædificatio estis ». — (I Cor., xii, 3) :
i. Nemo potest dicere : Dominus Jesus, nisi in Spiritu Sancto ». —
(II Cor., m, 15), ostenditur quod no» sufficit littera Euangelii, quia
« velamen positum est super cor eorum (scii, judæorum) ; cum autem
conversus fuerit ad Dominum, auferetur velamen. Dominus autem
Spiritus est, ubi autem Spiritus Domini, ibi libertas. Nos vero
omnes, revelata facie, gloriam Domini spéculantes, in eamdem ima·

228

DE CAUSA FIDEI

ginera transformamur, a claritate in claritatem tanquam a Domini
Spiritu ». Littera eadem manente, datur hæc progressiva transfor­
matio interior per augmentum gratiæ. Sine hac gratia, Evangelium
est opertum, sicut liber clausus cum sigillis. — (II Cor., iv, 3) :
« Quod si etiam opertum (seu occultum) est Evangelium nostrum,
in iis qui pereunt est opertum ; in quibus deus hujus sœculi (dæmon)
exoæcavit mentes infidelium, ut non fulgeat illis illuminatio Evan­
gelii gloriœ Christi qui est imago Dei... Deus qui dixit de tenebris
lucem splendescere, ipse illuxit in cordibus nostris, ad illuminatio
nem scientiæ claritatis Dei in facie Christi Jesu ». Cf. Comm. S. Thomæ. Ibid. : « Habemus autem thesaurum istum in vasis fictilibus,
ut sublimitas sit virtutis Dei et non ex nobis ». — (Ephes., i, 17)
oro incessanter « ut Deus Domini nostri Jesu Christi, Pater gloriæ,
det vobis spiritum sapientiæ et revelationis in agnitione eius; illu­
minatos oculos cordis vestri, ut sciatis quæ sit spes vocationis eius,
et quæ dwitiæ gloriae hereditatis cius in sanctis ». — (Ephes., v, 8) :
« Eratis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Ut
filii lucis ambulate; fructus enim lucis est in omni bonitate et ju­
stitia et veritate... Surge qui dormis... et illuminabit te Christus ».
— (Coloss., i, 9) : « Non cessamus pro vobis orantes et postulantes
ut impleamini agnitione voluntatis eius (Dei), in omni sapientia et
intellectu spirituali... crescente in scientia Dei... ». — (I Thess.,
r, 5) : « Evangelium nostrum non fuit ad vos in sermone ta/ntum,
sed in virtute et in Spiritu Sancto et in plenitudine multa ». — Item
(Phil., i, 3-6). Ex his textibus plures pertinent ad dona Spiritus
Sancti, sed fides viva conjungitur donis, imo est altior illis, ut
eorum regula. Insuper citandi sunt textus de absoluta supernaturalitate objecti primarii fidei, quod est vita Dei intima (I Cor., n, 6) :
« Sapientiam autem loquimur inter perfectos, sapientiam vero non
hujus sæculi, sed loquimur sapientiam in mysterio, quæ abscondita
est... quam nemo principium hujus sæculi cognovit... Oculus non
vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quæ praeparavit
Deus iis qui diligunt illum. Nobis autem revelavit Deus per Spiritum
suum. Spiritus enim omnia scrutatur etiam profunda Dei ».
Hoc æquivalenter dixerat Christus, aiens (Matth., xi, 25) : « Con
fiteor tibi Pater, Domine cæli et terrae, quia abscondisti haec a pru­
dentibus et sapientibus et revelasti ea parvulis». — (Matth., xi,
27) : « Nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi
Filius, et cui voluerit Filius revelare ».
Legendus est praesertim Comm. S. Thomæ supra Joannem (v,
36, 37) : « Opera quæ dedit mihi Pater ut perficiam ea, ipsa opera
quæ ego facio, testimonium perhibent de me, quia Pater misit me.
Et qui misit me Pater ipse testimonium perhibuit de me: neque vo­
cem eius unquam audistis ». (Cf. De Revelatione, I, 473, et p. 465
textus S. Augustini).
·
2° Probatur ex Conciliis. 1° contra Pelagianos.
Ex Concilio Milevitano, an. 416, can. 4 (Denz., 104). Hoc con
cilium approbatum est ab Innocentio I, et Cone. Carthaginense

ΛΝ FIDES SIT A DEO INFUSA

22!)

un. 418 a Zosimo. Iu citato canone 4 dicitur: «Quisquis dixerit...
per eamdein gratiam Christi non præstari nobis, ut quod faciendum
no<inoverimus, etiam facere diligamus atque valeamus, a. s. ». Ergo
gratia interna requiritur ad credendum et ad diligendum Deum.
Ex 11 Cone. A rausicano, an. 529 (Denz., 178 sq.), confirmato a
Honifatio II contra· Semi I’elagianos, cf. canones 5, 6, 7, 25, ubi de­
linitur « initium fidei seu pium credulitatis affectum esse gratus
donum et impossibile esse credere ut oportet ad salutem sine inspi­
ratione et illuminatione Spiritus Sancti».
Ex Cone. Tridentino, sess. 6, cap. 5, can. 3 (Denz., 797, 813) :
" Si quis dixerit, sine prœveniente Spiritus Sancti inspiratione atque
riiis adjutorio hominem credere, sperare, diligere aut poenitere posse,
sicut oportet, ut ei justificationis gratia conferatur, a. s. ».
Ex Cone. Vaticano (Denz., 1791) eodemmodo loquitur et citat
< 'one. Arausicanum : « Nemo evangelicæ praedicationi consentire po­
test sicut oportet ad salutem consequendam- absque illuminatione et
inspiratione Spiritus Sancti·». Sed circa verba «sicut oportet ad
salutem » est discrimen inter theologos catholicos, ut statim no­
tandum est.
Quoad doctrinam Scoti dicentis : fides theologica non est entitative supernaturalis, sed solum quoad modum ‘, ipse eius defensor
ot commentator LycKetus dicit in III Sent., disp. 25, q. 2, n. 72,
«d. Vivès, vol. 15, p. 200: « Non semper fuit de fide quod (actus fi­
dei, spei, caritatis) essent supernaturales in substantia... sed usque
ud Concilium Tridentinum a tempore Concilii Viennensis erat tantum
probabilius quod darentur habitus per se infusi, et post Concilium
Tridentinum id majorem certitudinem obtinuit et mihi verisimilius
est quod sit de fide, quod dentur aliqua auxilia physica per se infusa
nd illos actus ».
Item Cajetanus in
q. 12, a. 5, nn. IX, XII, dicit sententiam
Scoti esse falsam, et non posse post Cone. Viennense amplius susti­
neri. Item Gonet, Clypeus theol. thom., De Gratia, disp. II, a. 3.
(cf. De Revelatione, 1· ed., I, p. 216; 4* ed. p. 203).
Unde post Tridentinum plerique theologi docent gratiam habi­
tualem et virtutes theologicas esse supernaturales quoad substan­
tiam, sed plures, ut molinistæ qui adhuc vias Scoti et nominalium
sequuntur, addunt: fides est supernaturalis quoad substantiam prout
n solo Deo produci potest, et prout normaliter fides infusa procedit
ex gratia habituali, non vero ex parte objecti formalis, quia per fi­
dem acquisitam qualis est in dæmone attingi potest etiam objectum
lidei, sed non cum modo debito, scii, ut oportet ad salutem, Quid au­
tem respondendum est his theologis molinistis, videbimus post expli­
cationem corporis articuli.
i Scotus In I Sent., prol. q. 1, et I Sent., d. 17, q. 3, n. 33; III Sent.,
dlst. 23, q. unica, n. 4-14; d. 25, n. 2.

230

DE CAUSA FIDKI

In corpore articuli S. Thomae duo theologice demonstrat:
1° Ad fidem quoad propositionem credibilium, necessaria est di
vina revelatio externa, quia ea quæ sunt per se fidei, scii, mysteria
supernaturalia, excedunt rationem humanam, et etiam intellectum
angelorum creatorum et creabilium. Hoc declaratum est postea
expresse in Cone. Vaticano contra semirationalistas volentes my­
steria saltem post revelationem demonstrare. Cf. Concil. » atican.
(Denz., 1795). Notat etiam S. Thomas quod quibusdam, scii, pro­
phetis, hæc divina revelatio fit immediate sub lumine prophetico;
aliis fit mediate, scii, mediantibus prophetis, et postea proponitur
per Ecclesiam.
Animadvertendum est quoad externam propositionem divinæ re­
velationis per Ecclesiam, quod ipsa Ecclesia declarat sub poena ana
thematismi et in nomine Dei revelantis, non in nomine historiæ,
quod ipsa infallibilis est in proponendo revelationem (cf. De Reve­
latione, I, 499).
Cf. Cone. Vatie. (Denz., 1785, 1813, 2078). Hæc solemnis defi­
nitio de origine divina doctrinæ Christianæ, de supernaturalitate et
vi probativa miraculorum, de vi probativa notarum Ecclesiæ, de ipsa
infallibilitate Ecclesiæ est multo altior quam declaratio quæ fieri
posset de iisdem rebus in aliquo congressu historicorum et apologetarum catholicorum. Nam hæc ultima declaratio fieret sec. résolu
tionem ad naturalem certitudinem historiæ, quæ est certitudo mo­
ralis, dum e contra solemnis definitio Ecclesiæ de origine divina
Christianismi, de valore miraculorum, de sua propria infallibilitate
fit see. resolutionem ad Veritatem primam revelantem objective in­
fallibilem ; ideo credenda est hæc declaratio non fide historica fun
data in testimonio humano, sed fide infusa, fundata in testimonio
divino.
2° S. Thomas probat necessitatem gratiæ internæ ad credendum,
seu ad assentiend-um mysteriis revelatis, (Degere secundam partem
articuli).
Hoc probat ostendendo quod ad hoc non sufficiunt : 1” miracula :
2° prædicatio apologetica ; 3“ bona voluntas naturalis in his qui hanc
prædicationem audiunt.
Manifestum est quidem quod miracula et externa prædicatio non
sufficiunt, quia videntium unum et idem miraculum, et audientium
eamdem prædicationem quidam credunt, quidam non credunt ».
Nec sufficit bona voluntas naturalis ipsius audientis, ut vole­
bant Pelagiani, et etiam semipelagiani dicentes : initium fidei seu
pium credulitatis affectum non esse ex gratia, sed a nobis, a viribus
naturalibus nostri liberi arbitrii. Hæc est hæresis.
Et in tine articuli datur ratio theologica contra pelagianismum
et semipelagianismum, quæ sic exprimi potest in forma:
Homo nequit elevari super naturam suam sine supematurali
principio. Atqui homo assentiendo mysteriis supernaturalibus ele­
vatur super naturam suam. Ergo oportet quod hoc insit ei ex super-

AN FIDES SIT A DEO INFUSA

231

naturali principio interius movente, quod est Dens, scii, requiritur
virtus infusa fidei, et gratia actualis ad credendum. Item ad 3m.
Notandum est quod S. Thomas non insistit ut faciunt molinistæ
supra hsec verba Cone. Arausicani : « wt oportet ad salutem », quia
pro illo assentire mysteriis supernaturaiibus propter motivum for­
male fidei infusas, scii, propter Veritatem primam revelantem, seu
propter auctoritatem revelantis Dei auctoris gratiæ, jam est credere
ut oportet ad salutem, quia hoc fieri neqnit sine gratia.
In demonstratione Sancti Thomæ, major est evidens.
Minor probatur ex supernaturalitate essentiali objecti formalis
quod et quo fidei, scii, mysteriorum supernatural!um, et ipsius
actionis revelatricis quæ essentialiter supernaturalis est, prout ipsa
specificatur a mysteriis manifestatis, et prout ordo agentium debet
correspondes ordini finium. Deus, ut auctor natures, potest mira­
culum facere et revelare naturales veritates religionis, non vero su­
pernaturalia mysteria. Cf. S. Thomas in De Trinit. Boetii, q. 3,
a. 1, ad 4m, et op. nostrum De Revelatione, 1* ed., 1918, I, p. 476;
4· ed., 1945, I, p. 444.

Solvuntur objectiones.
Unde plerique theologi post Cone. Tridentinum tenent fidem esse
per se infusam (non per accidens infusam, ut geometria infusa). Sed
illi qui volunt aliquid conservare de doctrina Scoti et nominalium
dicunt: fides est quidem supernaturalis quoad substantiam, non ta­
men vi objecti formalis inaccessibilis sine gratia, sed dicitur super­
naturalis quoad substantiam quia a solo Deo produci potest et quia
est proprietas gratiæ habitualis, objectum tamen eius formale sine
gratia attingi potest post studium historicum Evaugelii miraculis
confirmati.
Hoc ultimum confutant unanimiter thomistæ dicendo : habitus
et actus specificantur ab objecto formali, et ideo habitus non est per
se infusus et supernaturalis quoad substantiam, nisi specificetur ab
objecto formali essentialiter supematurali et inaccessibili sine gratia.
Sublato principio « potentiæ, habitus, et actus specificantur ab obje­
cto formali » ruerent probationes spiritualitatis animas et nulla vir­
tus infusa esset necessaria. Cf. Cajetanum in nostro art., n. III’ e.t
Joannem a 8. Thoma, De Fide, disp. 5, a. 2, n. 2.
Instant adversarii : Mysteria supernaturalia sunt quidem inac­
cessibilia sine revelatione externa, sed revelatione jam facta, acces­
sibilia sunt sine gratia interna, sic dæmon ea credit.
Respondent thomistæ: Ut ostendit S. Thomas, De Verit., q. 14,
a. 9, ad 4* “ : Credere dicitur oequwoce de daemonibus et fidelibus. Et
dæmones, sicut animalis homo, per fidem acquisitam non attingit
nisi litteram Evangelii, non vero formaliter mysteria supernaturalia
qua talia, quia spiritualiter seu supernaturaliter attingendum est
objectum essentialiter supernaturale.

232

DE CAUSA FIDEI

Instant adversarii : Sed solus Deus in se est ipsum supematurale substantiale, non vero fides infusa.
Resp.: Solus Deus est supernaturale substantiale ut substantia,
concedo ; solus Deus est essentialiter supernatural is, nego, quia præ­
ter Deum sunt accidentia essentialiter supernaturalia, et hoc est id
quod significat supernaturale quoad substantiam. Insuper si objectum
formale fidei attingi posset sine gratia, ita objectum formale spei
imo et caritatis, et sic caritas ipsa non esset supernaturalis ex parte
objecti in via, sed solum in patria, et tamen certum est quod caritas
viæ permanebit in æternum in electis.
Instant adhuc adversarii : Sed potest dari miraculum quoad
substantiam ut glorificatio corporis vel prophetia, sine objecto es­
sentialiter supernaturali, prophetia enim potest esse de futuris con­
tingentibus ordinis naturalis, v.g. de fine alicuius belli.
Resp.: Non oportet confundere miraculum quoad substantiam
et supernaturale quoad substantiam, nam primum ita dicitur see.
causam efficientem, dum secundum sumitur see. causam formalem.
(Cf. De Revelatione, 1* ed., I, p. 205, 207 ; 4* ed., I, p. 193, 195). Hoc
clarius apparet in sequenti synopsi.

lnoreatum
Substantia

— Trinitas
— Persona Verbi, sub­
sistens in natura di­
vina.

Creatum
accidens

— Lumen gloriæ.
— Gratia habitualis,
virtutes infusæ, do­
na.
— Gratia actualis.

i
\

, — Actus naturalis su
\
pernaturaliter ordi
natus ad finem su:
]>ernaturalem.
I quoad (
quoad
I substan·) — Glorificatio corporis.
modum
tiam ( - Propitia.
seu quoad ex partel
causas
causæ 1 quoad i—Resurrectio non gloextrinsecas efficien- <
subje- \ riosa.
tis mictum inj— Cognitiosecretorum
raoulum quo est\ cordis.
I

Superna- 1
turale \
absolutum

ex parte Unis
1 '

I
I
'

quoad j — Subita- curatio a fe\ modum i
bre.

Cf. solutionem aliarum objectionum similium in De Revelatione,
I, 506 et 215, 4* ed., I, p. 472, 202.

233

ΛΝ FIDES SIT A DEO INFUSA

Objicit P. Billot : S. Thomas, Ι·-ΙΙ“, q. 54, a. 2, dicit quod « ha­
bitus sec. tria specie distinguuntur. Uno quidem modo secundum
principia activa talium dispositionum; alio modo secundum naturam,
tertio modo sec. objecta specie differentia. Ergo non necesseest quod
specificentur ab objecto.
Itesp.: Ut explicavimus alibi, De Gratia, 1947, p. 375-387, bi
1res modi sec. quos specificantur habitus operative non sunt sepa­
randi, sed solum distinguendi, imo sunt connexi, ut constat ex con­
textu S. Thomæ, sdl. aliquis habitus non per se convenit gratia!,
nec per se est infusus nisi specificetur ab objecto supematurali.
Dicit enim S. Thoma:

ut
forma

I labitus \

ut
habitus /
disponens

habitus per se infusus a
vita Dei intima cuius
est participatio.
passive recepta speci- habitus acquisitus scien­
fleantur a principio
per principia de­
activo proximo a tiæ
monstrationis.
quo producuntur
habitus appetitus per
actum rationis diri­
gentis.

ad naturam specie'
distinguuntur see.
naturam cui conve­
niunt vel disconve­
niunt

habitus supernaturales
per respectum ad na­
turam divinam parti­
cipatam.
boni see. con­
venientiam
ad naturam
velhumanam
mali se; ­
cundum di­
sconvenien­
tiam...

I

habitus supernaturales
per respectum ad obje­
ad operationem specie ctum supernaturale.
distinguuntur see.
objecta operationum tiabitus naturales per re­
spectum ad objectum
naturale.
Hi modi specificationis sunt connexi, scii, habitus operativus
naturalis bonus non convenit nostræ naturse, nisi habeat objectum
conveniens, see. directionem rectæ rationis see. debita principia.
Hem habitus operativus essentialiter supernaturalis non convenit
gratias, nec est per se infusus a Deo nisi habeat objectum essentia
liter supernaturale. Unde S. Thomas reducit communiter specifica­

234

DE CAUSA FIDEI

tionem ad objectum specificativum, quia hoc est primarium speciflcativum ; si enim objectum specificativum est supernaturale, habitus
est conformis gratiæ, et per se infusus. Hæc omnia sunt conver­
tibilia·.

Dubium: An fidelis possit habere expérimentaient certitudinem
quod credit habitu infuso et non- solum fide acquisita, ut dæmones
et hæretici? Cf. quoad hoc Cajetanum et Banner, in art. præs. et in
sequenti (longe), Joannem a S. Thoma.
Cajetanus respondet: Experimur nos credere mysteriis fidei, quæ
sunt supernaturalia. « Sed ex hoc non sequitur : Ergo experimur
habitum fidei infusæ, sed ex hoc credimus rationabiliter in nobis
esse habitum fidei infusum », sicut dolere de peccato... Et hoc est
id quod vult dicere S. Thomas, Ι·-ΙΙ“, q. 112, a. 5: Utrum homo pos­
sit scire se habere gratiam, ad lra : « De ratione fidei est quod homo
sit certus de his quorum, habeat fidem, et hoc ideo est quia certitudo
pertinet ad perfectionem intellectus, in quo prædicta dona existunt.
Et ideo quicumque habet scientiam vel fidem, certus est se habere.
Non est autem similis ratio de gratia· et caritate et aliis hujusmodi
quæ perficiunt vim appetitivam ».
Unde fidelis supernaturaliter certus est de veritate revelatorum,
quibus firmiter assentit, sic quodammodo in actu exercito certus est
se credere, per quamdam conscientiam directam quæ est in ipso exer
citio actus fidei supernaturalis; sed per conscientiam reflexam non
potest esse ita infallibiliter certus se habere fidem infusam, dico per
conscientiam proprie reflexam quæ considerat actum credendi in
actu signato, quia supernaturale formaliter qua tale et ut distin­
guitur a simili actu naturali non cadit sub conscientia reflexa
(Ι·-Π", a. 112, a. 5), et nullibi revelatum est quod ego personaliter
accepi fidem infusam
Sed, ut ait Cajetanus, non fideles hoc credimus rationaliter, quia,
post baptismum non habemus conscientiam alicuius peccati mortalis
contra fidem. Sic majorem certitudinem habemus de existentia fidei
infusæ in nobis, quam de existentia caritatis infusæ, quae potest
amitti per quodlibet peccatum mortale, voluntarium voluntario etiam
indirecto, seu in causa. Propterea dicit S. Paulus : « Nihil enim
mihi conscius sum, sed non in hoc justificamus sum » (I Cor., iv, 4) ».
Denique accipimus confirmationem ex speciali inspiratione Spiritus
Sancti ·.
> Cf. etiam de hac quœstlone Joankxs a S. Thoma, De Fide, disp. V, a. 2,
n. 4 : « Fides Ipea non est objectum credendum per actum reflexum, quia non
proponitur noble Inter credibilia ».
» Joannes a S. Thoma, Ibidem, ait: «Ex signis et conjecturis cognoscitur
et ex quadam experientia Interiori certi sumus quod actus noster credendi est
supernaturalis ». Eodem modo tenemus nostrum actum fidei esse Infallibilem.
« Non tamen Id Immediate est de fide, licet de fide sit In communi loquendo
fidem esae Infallibilem ».
> S. Petrus accepit revelationem specialem de hac re: a Beatus es, Simnn
Bar-Jona... n. Insuper hæc certitudo de existentia fidei in nobis individualiter
confirmatur per dona Intellectus et saplentlæ.

AN FIDES INFORMIS SIT DONUM OBI

235

Art. II. — UTRUM FIDES INFORMIS SIT DONUM DEI.
Status quæstionis. — Videtur quod non : Ie Quia : « Dei perfecta
«tint opera », dicitur in Deuter. 2° Quia actus deformis peccati non
ent a Deo, ergo pariter nec fides informis quæ sic deformis est.
3° Quia quemcumque Deus sanat, totaliter sanat, ergo non infun­
ditur fides sine caritate.

Conclusio tamen est: Fides etiam informis est donum Dei.
1° Probatur auctoritate (a. sed c.) alicuius Glossæ ex Aug. deHiimptæ, quæ dicit: « Fides quae est sine caritate, est donum Dei»,
cf. etiam Cone. Arausicanum, can. 5, 6, 7 (Denz., 178); Cone. Milevitanum, can. 7 ; Cone. Tridentinum, sess. 6, can. 28 (Denz., 838).
Ecclesia bis damnavit contradictorias propositiones Jansenistarum
(Denz., 1302), et Quesnell (Denz., 1401-1407). Denique contra Her­
mes, Cone. Vaticanum (Denz., 1791, 1814) hoc definivit: «Si quis
dixerit ad solam fidem vivam, quæ per caritatem operatur, gratiam
Dei necessariam esse, a. s. », et n. 1791: « Fides ipsa- in se, etiamsi
|>er caritatem non operetur, donum Dei est, et actus eius est opus
ad salutem pertinens ».
2° Probatur ratione theologica:
Hæc ratio ad hoc reducitur : Informitas fidei non pertinet ad
rationem speciei ipsius fidei, sed solum ad carentiam caritatis quæ
est in voluntate. Atqui Deus est causa fidei simpliciter dictæ, ut
supra dictum est. Ergo Deus est causa fidei etiam informis, iuquantum est fides, non vero inquantum est informis. Remanet motivum
formale specificans fidem, et ratio art. præcedentis.
Confirmatur: Ita pariter aliquid est causa diaphani, quamvis
non sit causa obscuritatis eius: quæ non est de ratione speciei
diaphani.
Per oppositum, ut dicitur ad 2m : Deus non potest esse causa
peccati, quia deformitas est de ratione speciei hujusce actus moralis,
qui est peccatum. Unde peccatum non potest esse a Deo nec fides
falsa.

Dubium: Utrum aliquis possit accipere fidem infusam sine ca­
ritate?
Respondetur ad 3m affirmative.
Cf. Cajetanum et Bannez, qui defendent hanc doctrinam S. Tho­
ma, contra quosdam. Ita etiam Vitoria et Soto contra plures ju­
niores etiam inter thomistas (cf. supra q. 4, a. 4; cf. Bannez, hic
fol. 370 6, medio et infra).
1* conclusio: Homini disposito ad fidem infunditur in baptismo
Udes quantum ad actum et habitum, etiamsi non infundatur gratia...

23«

DB CAUSA FIDEI

Ratio est quia dispositio ad fidem est pia affectio circa omnia quæ
Deus per Ecclesiam suam revelat et simul assensus intellectus circa
eadem saltem in communi. Hæc autem dispositio ad fidem potest esse
absque contritione de aliquo peccato mortali.
Sic Augustinus in toto libro De fide et operibus accipit tanquam
reni certam, eos qui baptiaati sunt in peccato mortali habere veram
fidem, et esse vere fideles et Christiani. Non sufficeret solus character
baptismalis ut sint vere fideles et Christiani, quia character etiam
in hsereticis invenitur.
2* conclusio: Etiam ante baptismum catechumenus potest habere
fidem, sine caritate, v.g. si sit concubinarius. Ita Aug. in 1. De fide
et operibus, cap. 21, 22, 23. Talis homo enim potest invocare Deum,
et esse dispositus ad fidem, nondum vero ad caritatem, cf. Bannez.
Insuper talis homo assentit omnibus revelatis propositis ab Eccle­
sia, nec est paganus, nec hsereticus, nec judseus, est jam vere fidelis,
sed sine caritate. Ita- etiam Suarez, De Gratia, 1. VIII, c. 23.
3* conclusio quæ est Cajetani in I™-!!36, q. 62, a. 4. Quantum
est ex parte Dei infundentis, simul infunduntur fides, spes, caritas
cum gratia, sed per accidens et ex malitia subjecti provenit, quod
non infunduntur simul si aliquis est dispositus ad fidem et spem,
sed nondum ad caritatem.
Atiud dubium posset hic examinari, scii. Utrum fides infusa pos­
sit amitti sine peccato, et non solum sine peccato materiali, sed sine
peccato formali et mortali contra fidemf Sed melius erit hoc exami­
nare q. X, de infidelitate, a. 1 et 2 : utrum infidelitas sit peccatum
et sit in intellectu an in voluntate.
Responsio nostra erit negativa, et est communis responsio theo
logorum. Cf. Vacant, Etudes sur le Cone, du Vatican, t. I, 576, 598:
t. II, 173-175.

QUÆSTIO VII.

DE

EFFECTIBUS

FIDEI

Post considerationem fidei sec. quatuor causas, agitur de eius
effectibus in quibus apparet finis fidei in exeeutione. S. Thomas notat
duos principales effectus fidei, scii, timorem Dei et puritatem cordis,
sed aliter et aliter prout agitur aut de fide viva aut de fide informi *.

AtiT. I. — UTRUM TIMOR SIT EFFECTUS FIDEI.
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia dicitur in
I. Eccli. II, 8: «Qui timetis Deum, credite illi», ergo videtur quod
limor præcedit fidem. 2° Quia fides potius causât spem, quæ oppo­
nitur timori. 3” Quia objectum fidei est bonum sperandum potius
quam malum timendum.
Sunt duae conclusiones :
1“ Conclusio est: Fides est causa timoris et servilis et filialis.
Probatur ratione theologica: Fides causai aestimationem mali
|Ki‘næ a Deo infligendæ, et mali culpae. Atqui timor servilis est quo
quis timet a Deo puniri, et timor filialis est quo quis timet a Deo
separari per peccatum. Ergo fides est causa timoris et servilis et
filialis.

2a Conclusio: Timor servilis est effectus fidei informis, sed timor
filialis est effectus fidei formatai. Quia ille solus qui habet caritatem
et sic unitur Deo, timet timore filiali separari a Deo per peccatum
mortale. Hic timor filialis est etiam reverentialis, prout « refugit se
Deo comparare, reverendo ipsum, ut Altissimum ». Sic timor reve­
rentialis permanet in sseculum sajculi : unde dicitur in praefatione
Missae: «tremunt potestates», quamvis beatæ, ex visione divinæ
excellenti®. Unde tremor angelorum radicaliter opponitur timori
1 Hl duo effectus hic notantur, quia justificatio, culus fides est radix, habet
initium a timore et completur in perfecta puritate cordis. Sic fides est radix
omnium virtutum, sed hic notatur Initium et summum :edlflcll spiritualis, sicut
dum Christus dicit : « Discite a me quia mitis sum et humilis corde », notat
virtutem fundamentalem quæ est humilitas, et florem caritatis quæ est man­
suetudo

238

DE EFFECTIBUS FIDEI

dæmonum. Sunt duæ extremitates mundi spiritualis : 1° « tremunt
angelicæ potestates » ; 2° « dæmones credunt et contremiscunt ».
Ad !"»>.· Attamen quidam timor Dei potest prœcedere completam
fidem; nam « supposita fide de aliquibus articulis fidei, puta de excel­
lentia divina, sequitur timor reverentiæ, ex quo sequitur ulterius
quod homo intellectum suum Deo subiicit, ad credendum omnia quæ
promissa sunt a Deo ». Unde, ut notat Bannez, in art. præced. : « ali­
quando Deus disponit ad fidem, antequam infundat fidem, scii, osten­
dendo prius homini credituro quemdam excellentiam et omnipoten­
tiam, justitiam et benignitatem et tandem tribuit illi, ut in universum
credat omnia, quæ proponuntur ab Ecclesia ».
Ad 2“n>.· Fides causât spem prout nobis manifestat præmia sperauda et causât timorem manifestando aliud objectum materiale,
scii, malum sive pcenæ, sive culpæ.

Dubium s Quomodo fides sit causa timoris, utrum efficienter, an
proponendo objectum.
Respondet Bannez : proponendo objectum, ut dictum est in art.
quia ut explicatur in Ι·-Π“, q. 9, per totam, nulla est causa efficiens
actus voluntatis præter Deum et ipsammet voluntas, in qua· est actus
timoris. Insuper si fides esset causa efficiens actus timoris, posset
esse pariter causa efficiens actus caritatis et tunc justificatio hominis
principalius consisteret in fide quam in amore, quia causa- potior
est effectu.
1um Corollarium: Fiducia de divina misericordia non potest esse
sine timore Dei, alias non erit vera fiducia, sed præsumptio, qualis
est fiducia Lutheranorum, qui auferunt omnem timorem ut justifi­
cetur homo. Unde dictum est: «Pecca fortiter et crede fortius».
E contra « initium sapientiæ timor Domini ».
2um Corollarium : Augetur timor filialis cum fide et caritate, quia
magis existimatur gravitas peccati seu separationis a Deo.

Art. II. — UTRUM PURIFICATIO CORDIS SIT EFFECTUS FIDEI.
Status quæstionls. Videtur quod non : 1° Quia fides est in intel­
lectu, non in corde. 2° Quia fides potest esse cum impuritate peccati.
3“ Quia fides nequidem purificat intellectum a tenebris.
Attamen Petrus dicit in Actibus Ap. (xv, 9) : « Deus fide purificens corda eorum » scii, gentium. Articulus ponitur ad explicandum
hoc verbum Petri.
Sunt tres conclusiones :
1" Conclusio est: Primum principium purificationis cordis est
fides.
Probatur auctoritate jam citata, et auctoritate Cone. Tridentini, sess. 6, cap. 8, can. 9 : « fides est radix omnis justificationis »

AN PURIFICATIO CORDIS SIT EFFECTUS FIDEI

239

ut smpe dicit S. Paulus, sed ut ibidem dicitur in Trident, contra proinstantes, sola fides sine caritate non justificat, nec cor purificat
■Impliciter.
Prob. ratione theologica: Quia cor purificatur, dum tendit in id
quod est supra se, scii, in Deum et non ad viliora. Atqui primum
principium hujusce motus seu elevationis cordis ad Deum est fides:
" Accedentem ad Deum oportet credere quia est et remunerator sit ».
ICrgo.
λ Conclusio ad 2°> : « Fides etiam informis excludit impuritatem
erroris, see. quam aliquis vult see. sensibilia metiri divinam alti­
tudinem ».

3“ Conclusio (ibidem) : Fides viva per caritatem excludit
impuritatem peccati mortalis, « Universa delicta operit caritas »
(1'rov., x, 12).

I1"" Corollarium: Contra protestantes liberales, non potest haberi
> «ra caritas et cordis puritas sine vera fide, quia ad rectitudinem
voluntatis erga finem ultimum requiritur recta existimatio finis ullimi supernaturalis, quæ per solam veram fidem habetur. Non potest
radicaliter rectificari voluntas, quin rectificetur circa finem ultimum,
rt est intellectus qui voluntatem dirigit *. Hic est bonus intellectuaHumus, omnia fundans in veritate et non in errore, alioquin caritas
non est vera caritas sed falsa, et tunc verifleatur effatum : « optimi
corruptio pessima ».
2um Corollarium: Cum augmento fidei vivœ, donis illustrata:,
augetur puritas cordis, ut ex sequenti quæstione de dono intellectus
melius apparebit. Est lex ordinis supernaturalis, scii, non potest
luiberi profunda puritas cordis sine proportionate gradu fidei vivæ
et doni intellectus.
> Ut voluntas profunde rectificetur et purificetur, debet velle vertim bonum,
virum finem ultimum, et hœ non potest esse nisi intellectus certo cognoscat
verum finem, et eum cognoscit per fidem.

QUÆSTIO VIII.

DE

DONO

INTELLECTUS

Secundum Sanctum Thomam virtuti fidei respondent dona intel
lectus et scientiæ. Unde considerat nunc de his donis, primo de dono
intellectus in octo articulis.
Hæc quæstio et sequens intelligi non possunt, nisi legatur in
P-II", q. 68, ubi definitur dona esse habitus quosdam quibus homo
disponitur ut sit prompte mobilis a Spiritu Sancto, dum per virtutes
disponitur ut dirigatur a ratione. Dona sunt in anima sicut vela in
navicula, quæ potest promoveri aut a labore remigantium, aut ab
impulsu venti idonei.
Ibidem S. Thomas docuit dona esse simpliciter altiora virtutibus
moralibus, quia sequuntur superiorem regulam scii, inspirationem
Spiritus Sancti, sed esse simpliciter inferiora virtutibus theologicis
quibus unimur Spiritui Sancto, attamen addunt quamdam per­
fectionem sec. quid, supra virtutes theologicas, ut nunc apparebit,
ita fructus sunt minus perfecti quam arbor attamen ei perfectionem
addunt. Cf. de his omnibus Augustinum in 1. De Sermone Domini
in monte, cap. 4, de beatitudinibus et donis correlating.
Hi octo articuli S. Thomæ de dono intellectus reducuntur ad
tres partes:
1* Pars: Quid sit donum intellectus et relatio eius cum fide,
a. 1, 2, 3.
2* Pars: In qnibusnam invenitur, an in omnibus justis; an
quandoque in malis, a. 4, 5.
3* Pars: Relatio hujusce doni ad alia dona, ad beatitudines et
ad fructus Spiritus Sancti.

Art. I. — UTRUM INTELLECTUS
SIT DONUM SPIRITUS SANCTI.
Status quæstionis. — Videtur quod non : V Quia intellectus
scii, primorum principiorum est habitus naturalis. 2“ Quia in homi­
nibus debet dici donum rationis, quia intelligentia humana est
discursiva. 3° Quia nullum donum Spiritus Sancti dicitur voluntas,
quare unum vocaretur intellectus?

QUID SIT DONUM INTELLECTUS

241

Conclusio est: indiget homo ad penetrationem veritatum supernaturalium fidei, lumine supematurali quod vocatur donum intelIrotus.
/“ Probatur auctoritate ex loco classico Isaia (xi, 2) : « Requiescet
«upcir eum Spiritus Domini, Spiritus sapientiae et intellectus»1.
Circa textum Isaiæ (xi, 2), cf. Touzard, Rev. Biblique, avril 1899,
P 232. Gardeil, Diet. Theol., art. Dons. Isaias (xi, 2) dicit: «Re­
quiescet super eum Spiritus Domini, spiritus sapientiae et inteli· olus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiæ et pietatis ».
solum de Messia venturo hoc affirmatur in Veteri Testamento,
mun legitur in 1. Eccli. (vi, 24) : « Audi fili et accipe consilium intel­
lectus»; (xv, 3): «Qui timet Deum, faciet bona... Cibabit illum
pane vitee et intellectus, et aqua sapientiæ salutaris potabit illum,
<·! firmabitur in illo et non flectetur..., in medio Ecclesiæ aperiet os
«•lus et adimplebit illum spiritu sapiential et intellectus et stolam
l'ioriæ vestiet illum... ».
(Ps., xv, 7) : « Benedicam Dominum, qui tribuit mihi intel
lectum... ». — (Ps·, xxxi, 8): « Intellectum- tibi dabo, et instruam
to in via qua gradieris ». (Hoc dicitur illi qui jam habet fidem). Item
Ille qui jam fidem habet sic orat: (in Ps., cxvin, 34): «Da mihi
intellectum et scrutabor legem tuam»; (v. 73): «Da mihi intel­
lectum et discam mandata tua... ». (v. 144): «Da mihi intellectum
et vivam » ; (v. 169) : « Juxta eloquium tuum, da mihi intellectum » ;
(v. 130) : « Dominus illuminat et intellectum dat parvulis », scii,
humilibus; in his omnibus textibus intellectus apparet ut donum
|K>st.uIatum ab his qui jam credunt ut penetrent profundius fidei
veritates, et altitudinem mandatorum Domini. (Ps., cxvni, 100) :
« Super senes intellexi, quia mandata tua quæsivi... ».
Item Sap. (vu, 7) : « Optavi et datus est mihi sensus et invocavi
<•1. venit in me spiritus sapientiæ... » qui sæpe dicitur etiam spiritus
iiitelligentbe. — (Job., χχχιι, 9) : « Inspiratio omnipotentis dat intelligentiam ». — (Exod., xxxi, 3) : « Implevi eum (Beseleel) spiritu
liei, sapientia et intelligentia ». Item Concord. Illuminatio, Illumi­
nare, lumen. — Matth., xix, 12) : « Qui potest capere capiat ». —
(Phil., iv, 7) : « Pax Dei quæ exsuperat omnem sensum, custodiat
corda vestra et intelligentias vestras in Christo Jesu » ; (II Tim.,
ii. 7) : « Dabit enim tibi Dominus in omnibus intellectum » ; (Coloss.,
i, 9): «Impleamini agnitione voluntatis eius, in omni sapientia et
intellectu spirituali ». — (Coloss., n, 2) : « Ut consolentur corda
ipsorum, instructi in caritate, in omnes divitias plenitudinis intel­
lectus in agnitionem mysterii Dei Patrie et Christi Jesu, in quo sunt
omnes thesauri sapientiæ et scientiæ absconditi ».
> Hic textus Isaiæ didtui· quidem hic de Messia venturo, sed post Pcnteeostem cognoscimus quod omnis justus accipit Spiritum Sanctum et ejus dona,
hocundum participationem quamdam, ut explicatur supra Ι·-Π", q. 68. Et
communiter Patres tenent septem dona esse excellenter In Christo et partici­
pative In omnibus justis.
1« —

Oarrigou-Laokange - De virtutibus t/ieotofftcls.

242

DE DONO INTELLECTUS

2° Probatur ratione theologica, in qna S. Thomas melius quam
in aliis suis operibus ostendit differentiam inter intellectum et
sensum :
Nomen intellectus importat quamdam intimam cognitionem seu
penetrationem (intus legere). Sic in ordine naturali, dum cognitio
sensitiva occupatur circa qualitates sensibiles exteriores, cognitio
intellectiva penetrat usque ad assentiam rei. Atqui homo in ordine
supematurali plura debet penetrare quæ interius latent. Et lumen
naturale non sufficit ad istas veritates supernaturales creditas pene­
trandas. Ergo homo indiget ad hoc lumine supernatural! quod voca­
tur lumen intellectus.
Est contra hebetudinem mentis, sicut donum scientiæ contra
ignorantiam, et donum sapienti® contra stultitiam.
Ad 2Um.· Notatur quod hoc lumen se habet ad veritates superna­
turales primarias, sicut lumen naturale intellectus nostri ad prima
rationis principia. Sed ex his primis veritatibus ad alias se extendit.
Cajetanus explicat quod dono intellectus « sub verbis Sacræ Scriptu­
ra» aperitur sensus litteralis et sub figuris tres reliqui sensus patent,
scii, moralis, allegoricus et litteralis sub parabola. Ex sensibilibus
intelligibilia tot capimus; item in effectibus causas et e converso.
Extendit quidem se donum intellectus ad penetrandum omnia ».

Dubium : In quo differt lumen supernaturale doni intellectus a
lumine infuso fidei; primo aspectu videtur quod istud donum sit
superfluum, si jam habetur fides infusa·.
Responsio habetur ad 3“> et magis explicite a. 2, c., a. 5, ad 3'“;
a. 6, ad 2m.
In nostra respons. ad 3m dicitur: « intellectus nominat quamdam
excellentiam cognitionis penetrantis ad intima », quod aliquid ad­
dit supra simplicem cognitionem fidei. Hoc melius explicatur in
artic. seq.
Et a. 5, ad 3"1 dicitur : « Fides importat solum assensum ad ea quæ
proponuntur ; sed intellectus importat quamdam perceptionem veri­
tatis... », a. 6, ad 2»1 : « Ad fidem pertinet eis (veritatibus primariis
ordinis supernaturalis) assentire (propter auctoritatem Dei reve­
lantis), ad donum vero intellectus pertinet mente penetrare ea quæ
dicuntur ».
Haec omnia insuper illustrantur, revocando in memoriam ea
quæ dicta sunt supra I*
-II", q. 68, de donis in genere: scii, sunt
habitus quibus homo disponitur ut sit prompte mobilis a Spiritu
Sancto, et non solum ut dirigatur a ratione fide illustrata. Sic dona
simpliciter superant virtutes morales quibus disponimur ad reci­
piendam directionem rationis fide illustrât®. Sed dona sunt infe­
riora virtutibus theologicis vivis quibus unimur Spiritui Sancto, et
quæ sunt regulæ saltem remotae donorum.
Sic donum intellectus regulatur saltem remote a fide, prout non
exercetur nisi circa veritates fidei aut motiva credibilitatis, sic neces­
sario præsupponit fidem et fidem vivam, nt dicemus art. 4 et 5.

QUID SIT HOC DONUM

243

Sed est perfectius sec. quid quoin fides prout ei addit quamdam
perfectionem scii, penetrationis, sub speciali inspiratione et illumi­
natione Spiritus Sancti quæ est regula proxima actus hujusce doni.
Sic arbor est simpliciter perfectior suis fructibus, sed fructus ei
addunt quamdam perfactionem, unde perfectior est arbor cum fruc­
tibus quam sine eis, dum e contra Deus et creaturae non sunt quid
perfectius quam Deus solus. Item operatio ut accidens est minus
perfecta simpliciter quam substantia. Attamen substantia- perficitur
per operationem, et dicitur omnis res est propter suam operationem
in hoc sensu quod est propter seipsam operantem, ut ait Cajetanus.
Hic primus articulus S. Thomae circa donum intellectus dat
plenam intelligentiam plurium textuum Veteris et Novi Testamenti,
quos citavimus.

Art. II. — UTRUM DONUM INTELLECTUS POSSIT SIMUL ESSE
CUM OBSCURITATE FIDEI.

Difficultas est: 1° Quia in via mysteria- remanent semper incomprensibilia. 2° Quia fides est de non apparentibus. 3“ Quia idem non
potest esse simul visum et creditum. Arg. « sed contra » affert a-uct.
Domini apud Luc. ult. 45 : « Dominus aperuit discipulis suis sen­
sum ut intelligerent Scripturas ». S. Gregorius dicit, I Mor., c. 15 :
« Intellectus de auditis mentem illustrat».

1* Conclusio: Munus doni intellectus in via non est ducere ad
cognoscenda mysteria supernaturalia « ut in se sunt » in sua essen­
tia, nam hæc mysteria nunquam fiunt intrinsece evidentia durante
statu fidei. Quia nunc non cognoscuntur nisi per testimonium extrinnecum revelationis non sicuti sunt ut per lumen gloriæ. Nequidem
'visiones intellectuales Trinitatis de quibus loquitur S. Theresia, dant
intrinsecam evidentiam hujusce mysterii, quæ non potest haberi
nisi per visionem immediatam. Unde visiones istæ stant cum ipso
actu fidei circa Trinitatem, sicut pulcherrimæ rationes convenientias
a magnis theologis expositæ. Sic per fidem cognoscimus obscure
Deum in se, seu vitam eius intimam, non tamen sicuti est, per
essentiam, sed per testimonium.
2“ Conclusio: Sed donum intellectus facit imperfecte intelligere
mysteria supernaturalia, manifestando quod propter ea quæ exterius
apparent, non est recedendum ab his quee sunt fidei; scii, mani­
festando quod nihil est fidei contrarium, sic hoc donum sua luce
tollit apparentes contradictiones quæ oriuntur sive ex falso conceptu
quem habemus de creaturis, sive ex falsa interpretatione mysteriorum
fidei. Sic ducit ad imperfectam intelligentiam horum mysteriorum,
ut plene intelligamus ea quæ proponuntur esse credenda- (cf. infra,
a. 4, ad 2m).
Unde ut notatur in « sed c. » ap. Lue. ult. dicitur : « Dominus
aperuit discipulis suis sensum, ut intelligerent Scripturas ». Et

244

DB DONO INTELLECTUS

8. Gregorius ait : « intellectus de auditis mentem illustrat ». Itu
Apostoli post Pentecosten.
3° Attamen sua luce altiori quandoque hoc donum videtur obscu­
ritatem afferre, prout facit penetrare altissimas Dei perfectiones
supra quamlibet ideam distinctam, cf. de hoc art. 7. Sic habetur
contemplatio in caligine, qua intelligimus Deum super omnia esse,
prout illuminamur ab inaccessibili luce in qua ipse habitat. Cf.
S. Τηομλμ in I Tim. (vi, 16) : « Lucem habitat inaccessibilem » ; item
comm. S. Thomæ in Dionysii libros de divinis Nominibus, c. I,
lect. 1; c. VII, lect. 4. Haec alta illuminatio doni intellectus prae­
sertim datur durante nocte passiva spiritus; et dat de ineffabilitate
Dei cognitionem multo altiorem quam philosophia aut theologia spe
culativa. Sic donum intellectus proprie penetrat usque ad profunda
Dei, ut ait S. Paulus, quamvis non possit ea reddere evidentia, sed
potius obscura obscuritate transluminosa, quæ provenit ex luce nimia
pro debilitate intellectus nostri ; sic oculus noctuæ non potest videre
splendorem solis, sol ei videtur propterea quid obscurum '.
4° Denique ut notat S. Thomas, in hoc articulo donum intel­
lectus potest dare ex alto perfectam intelligentiam veritatum natu­
ralium religionis, sive speculativarum, sive moralium, et motivorum
^credibilitatis, sic valde confirmat conclusiones Apologeticæ.

Art. III. — UTRUM DONUM INTELLECTUS SIT SIMUL
SPECULATIVUM ET PRACTICUM?

Resp. ex Ps., cx, 10, in quo dicitur : « Intellectus bonus omnibus
facientibus eum », scii, omnibus qui legem Dei servant.

Conclusio: Donum intellectus principaliter est speculativum, se­
cundario est practicum. Sensus est: illi sunt vere intelligentes, qui
legem Dei servant. Quia non solum penetrat prima principia fidei,
sed se extendit ad operationes nostras, prout regulantur rationibus
i Magni mystici, ut B. Angela de Foligno, vocant Deitatem magnam tenebram in qua omnia attributa divina absque confusione Identlflcantur. Et revera
theologi dicunt : Deltas ut In se (et visa a beatis) continet actu-explicite omnia
attributa divina et etiam tres personalitates divinas, dum e contra Deus a no­
bis viatoribus conceptus ut Ipsum esse subsistens continet solum aotu-impHoUe
attributa divina et tres personas. Ipsum esse subsistens continet actu implicite
sapientiam infinitam, amorem, misericordiam, justistlam etc., dum Deitas clare
visa continet has perfectiones actu explicite; sed nos viatores non possumus
eam cognoscere positive sed solum ut eminentiam Inaccessibilem-. Sumus erga
eam sicut homines qui vidissent septem eoiores arcus coelestis et qui nunquam
vidissent lucem albam ex qua derivantur septem colores. Deltas non est partlcipabllis nisi in gratia sanctificante, dum esse participatur In lapidibus, vivere
in plantis, intelligere in natura mentis nostrte.

AN HOC DONUM SIT IN OMNIBUS JUSTIS

245

aternis. Sic donum intellectus perficit rationem superiorem quæ
wt circa rationes æternas conspiciendas et consulendas.
A<Z 1“"*: Non minuitur altitudo hujusce doni ex hoc quod con­
siderat operabilia humana, nam alta sunt ista operabilia, non semper
Iu se, sed prout sub lege seterna ordinantur ad finem ultimum superuaturalem. Et ut notatur ad 2™ in fine: « quanto virtus cognosdtiva
ad plura se extendit, tanto nobilior est » contra quosdam spécialistes
qui nimis materialiter propriam specializationem concipiunt, tunc
npecializatio fit quasi materializatio scientiae, quæ non videt nisi
particularia, sic altiora et universaliara principia remanent abscon­
dita. Donoso Cortes dicebat: «Nullus est magis practicus quam
magni contemplativi, ut S. Theresia ».
Notandum est quod pariter supra dictum est I·, q. 1, a. 4, quod
H. Theologia etiam acquisita est eminenter speculativa et practice,
lauquam participatio quædam scientiæ Dei in nobis. Item Π·-Π··,
q. 4, a. 2 ad 3nl, dicitur de fide infusa: est de mysteriis credendis
et de preceptis adimplendis. Item hoc diceture infra IP-II", q. 45,
n. 3, ad l'“, de dono sapientias. Unde his donis intellectualibus in
quibusdam animabus apparent magis sub aspectu speculativo, in
nliis sub practico.

Art. IV. — UTRUM DONUM INTELLECTUS
SIT IN OMNIBUS JUSTIS?
Hic articulus est magni momenti quoad quæstionem mysticam
hodiernam : an contemplatio infusa mysteriorum fidei sit in via nor­
mali ad sanctitatem.

Status quæstionis. — Primo aspectu videtur quod non : 1’ Nam
multi habentes gratiam patiuntur mentis hebetudinem. 2° Quia· ad
cognoscenda supernaturalia videtur quod sola fides sufficit stricte
ad salutem. 3° Imo donum intellectus, se subtrahit sanctis quan­
doque ut videtur, quia pluries etiam ipsi dicunt se non intelligere
Sacram Scripturam aut quid faciendum est.
Conclusio est affirmativa et probatur dupliciter :
I" Ex verbo Dei apud Joan, (vni, 12) : « Qui sequitur me, non
ambulat in tenebris... » Ergo in luce. Ergo qui habet gratiam, habet
donum intellectus ut possit prompte et dociliter accipere illumina­
tiones divinas saltem circa necessaria ad salutem. Item (I Joan.,
ii, 27) : « Unctio eius docet vos de omnibus ». Insuper saepe in
psalmis anima justa postulat illuminationes a Deo, ergo debet
disponi ut dociliter eas accipiat.
2° Probatur ratione theologica: In omnibus justis necesse est
esse rectitudinem voluntatis ad finem ultimum supernaturalem. Atqui

■246

DB DONO INTELLECTUS

hæc voluntatis rectitudo prœsupponit cognitionem veritatis supernaturalis per donum intellectus. Ergo in omnibus justis existere
debet donum intellectus cum aliis connexum, præsertim ad recte
judicandum de via ad finem ultimum, in casibus complexis, in quibus
est apparens conflictus obligationum, v. g. erga religionem et erga
patriam, ut casus S. Mauritii martyris et alii milites martyres, qui
subierunt mortem potius quam sacrificarent idolis sub mandato Im­
peratoris.
Difficultas est in minore, scii, quare non sufficiat lumen fidei
infusce. Respondet Cajetanus, fides non sufficit, « propter imper­
fectam participationem divini luminis in lumine fidei (cf. Ι·-ΙΙ",
q. 68, a. 1 et 2 et in nostra quæstione, art. seq.). Fides enim ex se
sola non dat rectam œstimationem practicam de ultimo fine, ut patet
de fideli averso a fine ultimo per peccatum mortale, errat enim
practice hic homo fidelis circa finem ultimum. Nec, caritate adve­
niente, fides viva sufficit ad istam rectam æstimationem practicam
habendam, nam fides viva non differt a fide informi per id quod se
tenet ex parte intellectus, sed voluntatis; talis autem existimatio
ad intellectum pertinet, ut bene notat hic Cajetanus. Ideo præter
lumen infusum fidei, congrue additur in omni justo lumen doni in­
tellectus, ad penetranda ea quæ credenda sunt, præsertim circa finem
ultimum ut oportet ad salutem. Hoc congruum est, ergo hoc donum
pertinere debet ad organismum spiritualem, ut hic organismus sit
perfectus, et aptus ad viam veritatis servandam quando videntur
esse conflictus obligationum ; vg. ad onanismum vitandum in matri­
monio, dum familia est jam numerosa et sine fortuna·.
Ad
Sic omnes justi sufficienter instruuntur a Spiritu
Sancto circa necessaria ad salutem, sic saltem verificantur verba
I Joan., n, 27: «Unctio eius docet vos de omnibus». Vg. si est
conflictus inter Ecclesiam et Statum ut in quibusdam complexis quæ·
stionibus, functionarius Status indiget hoc dono.
Ad 0““*.· « Etsi non omnes habentes fidem plene intelligent ea
quæ proponuntur credenda, intelligunt tamen ea esse credenda, et
quod ab eis nullo modo est deviandum ». Etiam inter tentationes
majores sic judicant boni fideles, non tamen scientifice, ut theologi.
Ad 3"m: « Donum intellectus nunquam se subtrahit sanctis circa
ea quæ sunt necessaria ad salutem, sed circa alia interdum se sub­
trahit, ut non omnia ad liquidum per intellectum penetrare possint,
ad hoc quod superbiæ materia subtrahatur ».
Sic in purificationibus passivis, sunt sæpe magnæ tentationes
contra fidem et spem ; quædarn mysteria, ut prædestinationis et
æternitatis pcenarum simul sumpta, videntur incredibilia, nam ex
una parte illustratur anima circa profunda Dei, et ex altera parte
tentatur a daemone, tunc quasi obnubilantur credibilitatis motiva,
scii, vis probativa miraculorum, prophetiarum, mirabilis vitæ Ee
clesiæ et tamen in hac nocte spiritus remanet id quod dicit S. Tho
mas ad 2“ : « Intelligunt tamen liæ animæ mysteria revelata esse
credenda et quod ab eis nullo modo est deviandum », et ad JJ” :

AN HOC DONUM POSSIT ESSE CUM STATU PBCCAT1

247

' Donum intellectus nunquam se subtrahit sanctis circa ea quæ sunt
necessaria ad salutem »,
Imo sub illuminatione hujusce doni dicunt sancti in his proba­
tionibus « Domine adauge nolis fidem », « adjuva incredulitatem
meam », « fac ut firmissime credam in Verbo tuo, et refugium immulubilo inveniam in Veritate prima. Deus salutis me», adjuva me».
Hic articulus S. Thomæ fundatur in multis textibus S. Scriptu
no iu quibus fideles postulant illuminationem divinam: v.g. (Ps.,
\ xvi, l) : « Dominus illuminatio mea, et salus mea, quem timebo? ».
(Ps., xii, 4): «Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in
morte ». — (Ps., xvn, 29) : « Domine, Deus meus, illumina tenebras
meas ». Hoc dicitur ab eo qui jam credit, qui jam habet lumen fidei
ud assentiendum revelatis, sed nondum satis ea penetrat. — Item
(Ps., cxvni, 35): «Faciem tuam illumina super servum tuum». —
(Pe., cxxxviii, 12): «Et nox, sicut dies, illuminabitur». — (Eccli.,
n, 10): «Qui timetis Dominum, diligite illum et illuminabuntur
corda vestra». — (Ps., xxxin, 6): « Accqedite ad eum et illuminiunini ». —· (Ephes., i, 18) : « Pater glori» det nobis spiritum sapicutiæ et revelationis, in agnitione eius: illuminatos oculos cordis
vestri, ut sciatis qu» sit spes vocationis eius et qu® divitiae gloriae
hiereditatis eius in sanctis... ». Hoc dicitur ad omnes fideles Ephe
«iorum ecclesi» et valet pro omnibus justis.

Aht. V. — UTRUM ALIQUIS IN PECCATO MORTALI EXISTENS
POSSIT HABERE DONUM INTELLECTUS.

Est dubium, quia potest habere prophetiam.
Conclusio est : Nullus halet, sine gratia gratum faciente, donum
intellectus.
1“ Probatur ex hoc verbo Domitii apud Joan (vi, 45) : « Omnis
qui audivit a Patre et didicit, venit ad me». Auditus pertinet ad
Udem ; sed per intellectum audita addiscimus vel penetramus, see.
s. Grbgob., I Alor., c. 15. Ergo quicumque habet donum intellectus,
venit ad Christum per caritatem. Item (I Cor., n, 14) : « Animalis
homo non percipit ea qu» sunt Spiritus Dei, stultitia enim est illi
et non potest intelligere ». Cf. Comment. S. Thom» citatum iu
De Revel., j, 180.
2° Probatur ratione theologica: Nisi intellectus noster moveatur
a Spiritu Sancto usque ad rectum astimationem practicam de fine
ultimo, nondum consecutus est donum intellectus. Atqui prædictam
æstimationem de fine ultimo non habet ille qui a fine ultimo aver­
titur et circa ipsum practice errat, scii, dum est in statu peccati
mortalis. Ergo nullus in statu peccati mortalis existens, habet
donum intellectus.

218

DB DONO INTELLECTUS

Ex hoc patet quod sola fides, quæ remanere potest sine caritati·,
non dat hanc rectam æstimationem de fine ultimo. Hanc rectam
æstimationem donum intellectus facit penetrando, donum sapientia·
judicando. Ita Cajetanus in a. 6.
Ad 1«
* “.· Illuminatio Spiritus Sancti quæ præcedit justifica
tionem non pertingit ad perfectam rationem doni.
Ad 2«'“.· Ad prophetiam est quædam illustratio mentis circa en
quæ prophetis revelantur, non circa rectam æstimationem practical
de ultimo fine, quæ pertinet ad donum intellectus.
Ad S’1"*.· Bene distinguitur donum intellectus a fide.

Αητ. VI. — QUOMODO DONUM INTELLECTUS DISTINGUATUR
AB ALIIS?
Conclusio: Donum intelleotus distinguitur ratione subjecti <i
tribus donis quæ sunt in vi appetitiva: a timore, fortitudine, pietate,
et ratione penetrationis distinguitur a tribus aliis donis intellectuu
libus, ex quibus habetur rectum judicium sive de rebus divinis (sa
pientia), sive de rebus creatis (scientia), sive de actionibus nostrie
(consilium). Hic S. Thomas de distinctione donorum quodammodo
corrigit seu perficit ea quæ dixerat *11 ”, q. 68, a. 4. Ita in ordine
naturali distinguuntur habitus intellectuales, scii, habitus primorum
principiorum quoad apprehensionem, et quoad judicium sapientia,
scientia, prudentia, ars
Sic perficiuntur duæ primæ operationes intellectus, scii, prinui
apprehensio et judicium. Cf. ad 3"1. Tertia autem operatio sell,
ratiocinium est infra modum intuitivum et suprahumannm donorum.
Ad l®”.· Hebetudo mentis opponitur intellectui, stultitia sa
pientiæ, ignorantia scientiae, praecipitatio consilio. Cf. De hac hebe
tudine, Π··Π", q. 15, 3 art. quæ sunt materia prædicationis.
Ad 2",u: Ad fidem pertinet assentire mysteriis, ad donum intel­
lectus penetrare mysteria fidei. Non est idem : plures discipuli assen
tiunt thomisme et non penetrant. Ut videbimus postea, ΙΙ·-ΙΙ··, q. 45,
donum sapientiæ addit aliquid superius, scii, ex connatura!itate ad
res divinas sub illuminatione Spiritus Sancti, rectum judicium ha
bere de rebus divinis, et de omnibus per illas, cum sapore et gustu
ex caritate proveniente, sic perficitur cognitio affectiva et quasi
experimentalis Dei in nobis praesentis et. dulcedinis eius. Ut notat
Cajetanus circa hunc articulum: «Recta æstimatio practica de
fine ultimo quantum ad assensum spectat ad fidem, quantum ad
1 Sic quidam metaphysid eunt vakie Intelligentes quoad apprehensionem,
sed quoad Judicium eunt parum sapientes et prudentes.

DE BEATITUDINB HUIC DONO CORHKLATIVA

24»

perceptionem spectat ad donum intellectus, quantum ad judicium
h|HU’tat ad sapientiam, ad scientiam, ad consilium », prout judicium
fertur aut de ipso line ultimo, aut de tinibus intermediis, aut de
modio particularissimo hinc et nunc ‘.

Aht. VII. — QUAENAM BEATITUDO EVANCELICA
RESPONDEAT DONO INTELLECTUS?
Conclusio: Dono intellectus respondet sexta beatitudo: beati
mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. Ita 8. Augustinus citatus
In sed c. : « Sexta operatio Spiritus Sancti, quæ est intellectus,
convenit mundis corde, qui purgato oculo possunt videre, quod
oculus non vidit ».
Ratio correspondents» indicatur in ordine ipsius enumerationis
aie 2° dono respondet 6· beatitudo, enumeratio enim donorum apud
IsAtAM, xi, 2, est descendens, dum enumeratio beatitudinum in
Evangelio est ascendetis. Sed fundamentum hujus correlationis est
M|>eeiaJis convenientia hujusce doni: 1° cum merito; 2° cum praemio
hujusce beatitudinis.
1“ Hoc meritum est munditia cordis, haec autem munditia dispo
ntive Ht per virtutes et dona quæ pertinent ad vim appetitivam,
>H-d iit etiam completive per purificationem mentis a phantasmatibus
<·( erroribus, et hæc purificatio procedit a dono intellectus, quod
profunde intervenit igitur in nocte passiva spiritus, semper magis
ostendens altitudinem Veritatis divin» supra sensibilia, sicut in
nocte passiva sensuum intervenit donum scienti» manifestans vani·
lutem omnium rerum creatarum. Sic augetur puritas cordis.
2“ Ex altera parte prœmium 6“ beatitudinis est: « Deum vide­
bunt » ; visio autem Dei perfecta est visio patri», per quam videtur
Ilei essentia, sed in via per donum intellectus haberi potest imper­
fecta visio Dei scii. « per quam, etsi non videamus de Deo quid est,
videmus tamen quid non est, et tanto in hac vita Deum perfectius
cognoscimus, quanto magis intelligimus eum excedere quidquid
intellectu comprehenditur » ut in caligine seu transluminosa obscu­
ritate ait» contemplationis infus». Ita intelligi debet id quod dicitur
I· II", q. 69, a. 2, ad 3 : « In hac etiam vita, purgato oculo, per
donum intellectus, Deus quodammodo videri potest ».
Hoc non significat intuitionem positivam et immediatam Dei,
sed verus commentarius est in nostro articulo. Scii, intelligimus
Deitatem ipsam superare omnes perfectiones simpliciter simplices
• Hæc dona certo non sunt sicut diverste partes allcujua armarii, sed potius
ulcut diversi musculi concurrentes ad eumdem gestum brachii, aut sicut diversi
colores vultus humani depicti.

250

DE DONO INTELLECTUS

quæ in ea sunt formaliter eminenter, formaliter quidem et non solum
virtualiter. Colores arcus coelestis sunt solum virtualiter in luce
alba, nam lux alba purissima non est formaliter cærulea, nec vio
lacea, nec viridis, nec flava, sed est alba, et eius albedo pura solum
virtualiter continet septem coloree arcus celestis. Deus quidem est
formaliter ens, unus, verus, bonus, vivens, intelligens, volens, amans,
providens, praedestinans, omnipotens; sed omnes istæ perfectiones
in eo identificantur in eminentia rationis formalis altoris, scii. Dei
tatis, in qua sunt formaliter eminenter prout Deitas est ens, sed
etiam super ens, super unum, super verum, supra vitam, intelli
gentiam, etc. cf. Cajetanum in Iain, q. 39, a. 1, n. vii, cf. opus
nostrum Dieu, p. 528 sq. Hæc eminentia Deitatis vocatur a mysticis,
speciatim a B. Angela de Foligno, magna tenebra, scii, tenebra
transluminosa ; et gratia sanctificans est ejus participatio.
Et hoc possumus in via cognoscere dupliciter: 1° speculative,
scii, per philosophiam, vel per scientiam theologicam, et hoc etiam
in statu peccati mortalis; 2° quasi experimen taliter, vel simpliciter
penetrando per donum intellectus ut in nocte passiva spiritus inter
ipsas tentationes contra fidem, vel judicando sec. connatural it-atem
ad res divinas per donum sapientiæ, sæpe cum magno gaudio spiritus.

Art. VIII. — INTER FRUCTUS SPIRITUS SANCTI,
QUINAM RESPONDET DONO INTELLECTUS?
Resp.: Dono intellectus respondet, pro proprio fructu fidei cer­
titudo, quæ nominatur fides, ad Galat., v. Nam fructus Spiritus
Sancti est quid ultimum et delectabile proveniens ex virtute eius.
Atqui donum intellectus principaliter ordinatur ad corroborandam
fidei certitudinem, per penetrationem seu intelligentiam mysterio­
rum, et manifestando quod nihil est fidei contrarium. Unde est
fructus proprius doni intellectus. Fructus autem ultimus est gaudium de veritate divina et de unione cum Deo, hic fructus pertinet
ad voluntatem, sed praeparatur etiam a dono intellectus, imo est
quodammodo fructus ultimus omnium donorum.

□e tribus gradibus doni intellectus.
Dionysius Cart., De Donis, tr. 2, a. 34, bene ostendit tres gradus
doni intellectus, seo. tres gradus caritatis cum qua connectitur.
Ius Gradus doni intellectus in incipientibus facit cognoscere
quam necessarium est ad. salutem adbœrere veritatibus fidei, et illu­
strat principalia credibilitatis motiva. Sic sub isto dono, quidam
moventur propter testimonia prophetarum de Christo, alii ex consi­
deratione sanctitatis Christi et apostolorum, alii ex sanctitate et
fortitudine martyrum vel aliorum sanctorum, alii ex consideratione

DE TRIBUS GRADIBUS DONI INTELLECTUS

251

inintculoruin, alii ex speciali inspiratione seu divina visitatione,
quam in se experiuntur.
2us Gradus hujus doni, scii, in proficientibus, facit profundius
i<t altius penetrare prœcipua fidei mysteria, ut convenit see. viam
11 luminativam ; tunc surgit admiratio animæ multo perfectius mo
ii itu credibilitatis cognoscens
.
*
Insuper ut ait S. Joannes a Cruce, Nocte obscura, 1. I, c. xiv :
·· Via illuminatwa est via contemplationis infusce », quæ versatur pri­
mario non circa credibilitatis motiva, sed circa ipsa fidei mysteria,
multo altius cognita quam prius. Dicit sanctus Joannes a Cruce,
loc. cit. : « Post purificationem passivam sensuum, anima incipit
procedere per viam spiritus, quæ est via proficientum et profectorum,
i/wk alio nomine vocatur via illuminatwa vel contemplationis in­
fume, in qua Deus eam nutrit et reficit, sine discursu vel activitate
propria ipsius animæ... (la via illuminativa o de contemplaciôn in­
fusa, con que Dios de soyo anda apacentando, y reficionando el
n hua, sin discurso ni ayuda· activa con industria de la misma aima) ».
Ideoque in hoc secundo gradu donum intellectus profunde et alte
illustrat fidei mysteria, scii, nobis ostendit quod « Christus cum in
forma Dei esset, semetipsum exinanivit formam servi accipiens »
(1‘hil., n, 3). Quam profunde « humiliavit semetipsum, factus obe·
diens usque ad mortem, mortem autem crucis » (ibidem). Sic multo
profundius cognoscitur infinita gravitas peccati mortali, malitia
ila monis, necessitas reparationis personalis et collective. Item multo
ullius cognoscuntur inscrutabiles Dei perfectiones, infinita eius Ju«titia, sicut et Misericordia, et per oppositum nihilum creatura:. Hæ
iiltissimæ illustrationes doni intellectus dantur in nocte passiva spi­
ritus, in qua altiora mysteria semper magis obscura apparent sed
transluminosa obscuritate, quæ naturalem evidentiam superat. Sic
contemplativos pervenit ad clarum obscurum mirabile, in quo ma­
gna claritas conjungitur cum alta obscuritate Deitatis adhuc
ubsconditæ.
i Sic Plus IX ait (Denz., 1638) : « Quam multa, quam mira, quam splendida
pni-sta' eunt argumenta, quibus humana ratio luculentissime evinci omnino debot, divinam eese Christi religionem... ac propterea nihil fide nostra certius,
nllill securius, nihil sanctius exstare, et quod firmioribus Innitatur principiis.
Ilum sell, fldes, vltæ magistra, salutis Index, vitiorum omnium expultrix, ac
virtutum foecunda parens et altrix, divini sui auctoris Christi Jesu nativitate,
vita, morte, resurrectione, sapientia, prodigiis, vaticinationibus confirmata,
<uij>ernæ doctrime luce undique refulgens... tot miraculorum splendere, tot
martyrum constantia, tot sanctorum gloria... salutares proferens Christi leges
ne majores in dies ex crudelissimis ipsis persecutionibus vires rusiuirens. uni­
versum orbem terrœ marisque, a solis ortu usque ad occasum, uno Crucis
irjiillo pervasit omnes populos, gentes utcumque Immanitate barbaras... dMno
lumine illustravit, atque suavissimo Ipsius Christi jugo subjicit, annuntians
• minibus pacem, annuntians bona. Quae certe omnia tanto divinæ sapientiae ac
l»tcntiae fulgore undique collucent, ut cuiusque mens et cogitatio vel facile
Intolllgat, Christianam fidem Dei opus esse ». Hæc mirabilis synthesis et har­
monia omnium motlvorum credibilitatis, prœsertim sub Illuminatione doni Inu-llectus ita apparet, dum anima pervenit ad viam llluminatlvam, et magis
adhuc in via unitlva.

252

DE DONO INTELLECTUS

Simul cum ista transluminosa obscuritate sunt tentationes da:
monts contra fidem et spem, ita ut anima in hac nocte passiva spi
ritus, sit simul sub profundissimo influxu doni intellectus purifi
cantis, et sub perversissimo influxu daemonis a perfectione retrahen
tis, sed in sanctis omnia, etiam tentationes dœmonis, ad bonum
cooperantur, scii, ad fidem et spem heroicas maxime isto dono ro
boratas.
Hoc melius ostendit S. Joannes a Cruce quam Dionysius cartu
sianus qui consideravit progressum donorum quoad extensionem et
non satis quoad intensionem; augmentum autem intensivum est prin
cipalius, et est fundamentum alterius, quia ut ait S. Thomas, in
nostra quæstione, a. 3, ad 2“‘ : « Quanto virtus ad plura se extendit,
tanto nobilior est » et intensior ; imo quia est intensior fit magis
extensa. Ita varise scientiæ et dona.
In 3° denique gradu, scii, in perfectis, in via unitiva, donum in­
tellectus, ait Dionysius cart., facit ut mens « purgatissima acie va­
leat considerare mysteria fidei, eaque subtlissimo ac certissimo
oculo queat delectabiliter contemplari » ; tunc enim mens elevatur
ad contemplationem Sanctissima: Trinitatis in nobis ipsis habitantis,
velut in tabernaculo vivo; tunc verificatur quod dictum est I Cor.,
(n, 10): «Spiritus omnia scrutatur, etiam profunda Dei... Nos au­
tem non spiritum hujus mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo
est, ut sciamus quæ a Deo donata sunt nobis... spiritualibus spiri
tualia comparantes... Quis enim cognovit sensum Domini?... Nos
autem sensum Christi habemus ». Item S. Paulus ad Ephes, (in, 1(1),
orat pro fidelibus scribens : « Ut det vobis see. divitias gloriæ suæ
virtute corroborari per Spiritum eius in interiorem hominem... ut
possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quæ sit latitudo et
longitudo et sublimitas et profundum, scire etiam supereminentem
scientiæ caritatem Christi, ut impleamini in omnem plenitudinem
Dei ». Of. S. Joannem a Cruce, Viva flamma amoris, 1· stropha.
Sic in hoc tertio gradu exaudiuntur orationes psalmorum
quæ illuminationes Dei postulant (Ps. xxvi, 1) : « Dominus illumi­
natio mea et salus mea, quem timebo... » et (Ps. cxxxvin, 11) : « Nox
illuminatio mea in deliciis meis... quoniam tu illuminas lucernam
meam ». (Ps. xn, 4) : « Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam
in morte... ». (Ps. xvu, 28): « Domine Deus meus, illumina tenebras
meas ». (Ps. cxvni, 135) : « Faciem tuam illumina super servum
tuum... et nox sicut dies illuminabitur ». (Lue., i, 79) : « Illuminare
his, qui in tenebris et in umbra mortis sedent ». (Ps. xxxin, 6) :
« Accedite ad eum et illuminamini... ut sciatis quæ sit spes voca­
tionis vestræ... » ‘.
> In Psalmis (Ps. xv, 7) : « Benedicam Dominum, qui retribui mlbl intel­
lectum ». — (Ps. cxvni, 34) : <t Da mihi Intellectum et scrutabor legem tuam.
Da mihi Intellectum et discam mandata tua ». — (Ps. cxvm, 144) : « Da mlbl
Intellectum et vivam ». - (130) : a Dominus Illuminat et intellectum dat par­
vulis ». - (169) : « Juxta eloquium tuum da mlbl intellectum ».
Matth., xv, 16 : Christus dixit apostolis : « Adhuc et vos sine intellecto

DE TRIBUS GRADIBUS DONI INTELLECTUS

25X

Certo igitur hoc donum sicut alia connectitur cum caritate, et
Ideo ut habitus infusus cum ea augetur, unde aliquis non potest
habere perfectam caritatem, quin simul habeat hoc donum in aquali
i/radu proportionaliter. Atqui generaliter Spiritus Sanctus inspirat
illuminat animas see. gradum horum habituum infusorum qua
■ ant dona, nisi sit per accidens impedimentum. Ergo normaliter conL niplatio infusa ab isto dono procedens invenitur ut ait S. Joannes
n Cruce in via illuminativa et a fortiori in unitiva : est scii, in via
normali ad sanctitatem.
De hoc non possumus dubitare, post tanta et tam clara tradinonis et theologiæ testimonia. Sed notandum est quod in quibusdam
■unietis donum intellectus magis apparet quoad penetrationem in my­
steriis contemplandis, v.g. S. Trinitatis, Incarnationis, in aliis
iiiuictis, ut in S. Vincentio a Paulo magis apparet quoad penetra
f Ionem in ordine practice.
i...tlH? Non intelligitls quia... non lotis manibus manducare non coinquinat ho­
minem ».
Ool., i, 9 : o Impleamini agnitione voluntatis eius in omni sapientia et in­
tellectu spirituali ».
Coi., n, 2 : « In omnes divitias plenitudinis intellectus ».

QUÆSTIO IX.

DE

DONO

SCIENTIÆ

Post considerationem doni intellectus, Sanctus Thomas tractat
de dono scientiæ, prout correspondet etiam fidei, et cum aliis donis
intellectualibus dirigit dona quæ sunt in voluntate, scii, dona pie­
tatis, fortitudinis et timoris. Videamus: 1° An scientia sit donum
Spiritus Sancti. 2" Utrum sit circa res divinas, an circa res creatas.
3° Utrum sit donum speculativum an practicum. 4° Cuinam beati
tudine correspondent.

Αητ. I. — UTRUM SCIENTIA SIT DONUM.

Responsio est affirmativa·, quia in S. Scriptura apud Isaiam
(xi, 2), inter dona Spiritus Sancti enumerantur scientia et pluries
de ea agitur in Sacra Scriptura. V.g. (Ps. cxvm, 66) : « Bonitatem...
disciplinam et scientiam doce me, Domine ». — (Eccli., xxxvm, 6) :
« Dedit hominibus scientiam Altissimus ». — (Sapient., x, 10) : « Ju­
stum deduxit per vias rectas et ostendit illi scientiam sanctorum ». —
(1 Cor., i, 5) : « Divites facti estis in omni scientia », etc.

Conclusio S. Thomæ est: Scientia est donum Spiritus Sancti,
ex quo habetur rectum judicium de credendis, discernendo ea a non
credendis (supposita- propositione Ecclesiæ).
Probatur: Apud Isaiam, xi, 2, scientia computatur inter dona
Spiritus Sancti. Atqui scientia nt sic dat non apprehensionem seu
penetrationem ut intellectus, sed rectum judicium·, discernendo ve­
rum u falso. Ergo.
Explico minorem: quidam putant quod apprehensio non ita di­
stinguitur a judicio, non ita quidem distinguitur in angelis, sed bene
in hominibus. Nara homines non apprehendunt nisi abstrahendo, sic
varios aspectus realitatis prius cognoscunt, et postea considerandum
est utrum hæc varia sic abstracta unienda sint an non, quod facit
intellectus componendo vel dividendo, scii, judicando affirmative vel
negative.
Plures autem satis faciliter apprehendunt seorsim varias theses
alicuius doctrinæ, sed quando agitur de synthesi facienda non recte

QUID SIT DONUM SCIENTIÆ

2C5

judicant, et quandoque assumunt ad principium synthesis veritatem
nimis particularem.
Difficultas judicii ferendi apparet præsertim quando judicandus
■ t spiritus alicuius doctrinæ vel personæ. In qualibet enim doctrina
liumana vel persona invenitur aliquid verum et aliquid falsum; sed
ipuestio est: utrum ista conceptio sit simpliciter vera et sec. quid
falsa, an e contrario simpliciter falsa et sec. quid vera. Pariter hæc
via spiritualis hujusce personæ est ne simpliciter vera et bona, an
«impliciter falsa et mala. Hegel putat quod omnis conceptio est see.
quid vera, et sec. quid falsa, sed hoc est relativismus, non amplius
duretur aliquid simpliciter verum, nec simpliciter falsum. Ollé-Laprune dicebat: «Oportet in omni doctrina invenire animam verilutis»; sed in doctrina simpliciter erronea veritas non est anima,
«ixl serva. Unde sæpe difficile est judicare et ad hoc requiritur quan­
doque specialis inspiratio Spiritus Sancti, v.g. ad discernendum,
In aliqua persona quæ videtur pia, vera a falsa humilitate, et etiam
»ii|>erbia a magnanimitate.
Confirmatur: Scientia philosophica a principiis procedens di>.cernit vera argumenta a sophismatibus. Pariter sed altiori modo
donum scientiæ adjuvat rationalem cognitionem motivorum crediIdlitatis et interpretationem sensus doctrinæ Ecclesiæ.
Ad Iu““.· Sed donum scientiæ non judicat per discursum, sicut
«dentia humana; sed judicat modo simplici, non discursivo, quia est
participatio quædam divinæ scientiae, quae non est ratiocinativa,
v.g. judicat: hoc sapit pedagianismum, hoc jansenismum. Bonus fra
1er conversus, quem cognovi, ignorans hæresim jausenianam, legens
Nicole, jansenistam, dicit: « Hoc mihi non placet». Sic differt hoc
donum a scientia theologica acquisita quæ est discursiva, differt
idiiim a sermone scientiæ, qui est gratia gratis data. Bannez hic
notat quod in theologia discursus adjuvatur quandoque per gratias
gratis datas, ad erudiendum alios, ad respondendum adversariis,
dissolvendo eorum argumenta. Ita S. Thomas ad 2™ sic sermo scien­
tia: est inter gratias gratis datas.
Ad 3* ““.· Donum scientiæ sic perficit fidem, quæ tamen est eo
ultior. Dici potest etiam quod perficit spem prout nobis manifestat
ismitatem rerum creatarum et auxilii creati, sic assurgimus ad spe­
randum Deum et in Deum auxiliantem; sic vidimus jam distinctio­
nem inter donum scientiæ et donum intelligentiæ.

Aut. II,— UTRUM DONUM SCIENTIÆ SIT CIRCA RES DIVINAS.
Hic articulus est ad distinguendum hoc donum a dono sapientiæ.

Conclusio: Donum scientiæ est solum circa res creatas vel hu­
manas.
1° Probatur auctoritate S. Augustini in arg. sed contra.

256

DE DONO SCIENTIÆ

2° Probatur ratione theologica sic: Certum judicium de re ali
qua maxime datur ex sua causa, sed judicium per altissimam cati
sam pertinet ad sapientiam, dum judicium per causas secundas per
tinet ad scientiam quæ retinet sibi proprium nomen genericum scien
tiæ, sicut animal brutum retinet sibi nomen animalis. Ergo pariter
■donum scientiæ recte judicat de credendis per causas secundas,
v.g. quia Patres communiter hoc tenent, quia communiter hoc do
cetur in Ecclesia, v.g. doctrinam de donis sufficiens habere fundamentum in Isaia, xi.
Ad 1™“.· Hoc donum scientiæ adjuvat tamen ad discernendum
quid credendum est, prout ipsum credere sit quoddam temporale in
animo credentis. Et ut notat Cajetanus ad hoc donum pertinet ju­
dicare quid credendum et quid non credendum, quid evitandum see.
rationes inferiores, prout versatur circa creaturas, v.g. vitanda est.
hæc restrictio mentalis proprie dicta, quæ esset mendacium.
Ad 2™“.· Donum scientiæ non solum recte judicat de rebus
creatis, sed judicat sec. res creatas etiam de divinis in effectibus
cognitis, dum donum sapienti» e contra judicat primo de divinis
et secundo de rebus creatis secundum res divinas. Sic S. Matthæus
distinguitur a S. Joanne, referendo eundem sermonem Christi, prout
in primo magis apparet donum scientiæ et in altero donum sapienti».
Item ad 3"“n, fine.

Art. III. — UTRUM SCIENTIAE DONUM SIT PRACTICUM
AN SPECULATIVUM.
Conclusio: Donum scientice primo et principaliter est specula
tivum, secundario practicum.
Probatur quia adjuvat ad discernendum quid homo fide tenere
debeat. Atqui fides est primario de mysteriis, secundario tamen de
praeceptis. Ergo pariter donum scientiæ est primario speculativum,
sed se extendit etiam ad directionem practicam nostra: vita: in ge
nere, sicut donum consilii in particulari, sic dirigit donum pietatis
cum quo enumeratur, et etiam alia inferiora. Hæc est scientia san
ctorum de qua loquitur I. .Sapientur:, x, 10, ubi dicitur: «Justum
deduxit Dominus per vias rectas... et dedit illi scientiam sancto
rum ». Et omnes justi hanc scientiam habent in ordine ad salutem,
ad discernendum (supposita propositione Ecclesiæ) quid credere de
beant et ad non deviandum in praxi a rectitudine justitiae.

DE BEATITUDINB HUIC DONO CORRBLATIVA

25T

Aut. IV. — AO QUAMNAM BEATITUDINEM RESPONDET
DONUM SCIENTIAE?

Conclusio: Donum scientiæ correspondit beatitudini luctus.
1° Probatur auctoritate Augustini dicentis in 1. De Sermone Do­
mini in monte, c. 4: « Scientia convenit lugentibus, qui didicerunt
ι/uibus malis vincti sunt, qua: quasi bona appetierunt ».
2° Probatur ratione theologica: Ad scientiam proprie pertinet
lectum judicium de creaturis. Sed rectum judicium de creaturis est
mis non esse perfectum bonum, seu finem ultimum, et ideo maximum
malum est sese avertere a Deo ad diligendum creaturas super omnia.
Hic per donum scientiæ, sub inspiratione speciali Spiritus Sancti,
quasi experimentaliter cognoscitur vanitas creatura: in compara
lione summi Boni. Pariter ex isto dono cognoscitur gravitas peccati;
causa enim secunda non potest reduci ad primam, in quantum est
deficiens, in quantum peccat. Sic etiam cognoscimus experimenta­
liter quod creatura non est Deus et quod ipsa non est primum prin­
cipium suæ bonæ actionis, nec potest gratiam reddere efficacem.
Hic contritionis luctus huic dono correspondet.
Corollarium: Unde magna contritio et lacrimæ contritionis ve­
niunt ex influxu doni scientiæ. Sæpe est profundus influxus hujusce
doni momento conversionis, in his qui mundum eiusque vanitates
relinquunt, ut sese convertant ad Deum. Multo melius vanitatem
mundi sic percipiunt, quam per plures annos meditationis; sic intelligunt quid de hac vanitate dicere voluit Coheleth, Ecclesiastes:
« Vanitas vanitatum, omnia vanitas et afflictio spiritus», v.g. inqui­
rere honores, cassa sollicitudo, etiamsi honores adveniant, quid am
piius ex ipsis habetur? In 1. Imitationis Christi est sæpe alternatio
•anctæ tristitiæ ex consideratione nostrae miseriae, et gaudii ex conideratione bonitatis divinæ. Hæc tristitia differt a pessimisme, prout
ducit ad bonum. Hoc apparet in 1* conversione quando aliquis intrat
in religionem aut in seminarium, et rursus postea in 2· conversione,
si post tempus tepiditatis ad primum fervorem redit.
Ad /““*.· Bona creata non excitant gaudium spirituale, nisi
prout referuntur ad bonum divinum, ex quo proprie consurgit spi­
rituale gaudium. Ideo hoc gaudium respondet directe dono sapientiæ.
Tres gradus doni scientiæ. Sunt correlativi ad tres gradus ca­
ritatis; bene indicantur a Dionysio Cartusiano (De Donis, tr. 3,
-v. 25). Communiter primus gradus inclinat ad strictam præceptorum
obligationem. Secundus gradus inclinat ad consilia. Tertius gradus
inclinat ad opera heroica.
In l9 gradu donum scientiæ ostendit universa- creata respectu
Dei esse caduca et vana, nec propter se diligenda ut finis. Et hic
17 — garrigou-Lagrange

- De virtutibus theologicis.

258

DB DONO SCIBNTIÆ

gradus doni ecientiæ ad salutem exigitur; influxus doni seientiæ
apparet in momento conversionis et postea in nocte passiva sensuum.
In 2° gradu hoc donum docet quomodo oreaturœ symbolice mani­
festant Deum. Item docet quod non nisi moderate illis utendum est
in ordine ad salutem ; sic in isto secundo gradu homo cognoscit
spiritum consiliorum paupertatis et caritatis, et obedientiæ.
In 3° gradu donum scienti» docet causas peccatorum, rationes
negligent!», perfectum abnegationis spiritum, contemptum rerum
temporalium usque ad heroicitatem, ut apparet in S. Francisco ab
Assisio, in S. Joanne a Cruce ac si homo nullum affectum habere
deberet pro creaturis absque relatione ad Deum consideratis, sed
simul hoc donum in hoc tertio gradu mirabiliter ostendit divinum
symbolismum totius naturos, sic S. Franciscus agnoscit in omni crea­
tura sensibili Dei vestigium, et in omni homine Dei imaginem.
Sic optime intelligitur sensus Cantici trium puerorum (Daniel,
in, 57): «Benedicite, omnia opera Domini, Domino; laudate et su­
perexaltate eum in sæcula... Benedicite sol et luna, Domino; bene­
dicite stell» coeli, Domino... Benedicite fontes, Domino; benedicite
maria et flumina Domino... ».
Ita bene intelligitur id quod dicit S. Joannes a Cruce (Ascensio
Montis Carmeli, 1. III, c. 19) : « A tempore quo nihil quaero ex amore
proprio, omnia mihi dantur a Deo, etiamsi ea non postulo», ut
dixerat S. Paulus de apostolis « nihil habentes et omnia possidentes »
(II Cor., vi, 10). Ideo donum scienti» prius manifestat vanitatem
creaturarum prout considerantur independenter a Deo, et deinde
earum pulchritudinem sub oculis Dei, prout « enarrant gloriam Dei ».
Unde praesertim in isto tertio gradu, donum scienti» disponit
ad infusam contemplationem, qu» proprie procedit a fide viva donis
intellectus et sapienti» illustrata, ut dicitur in praesenti articulo
ad 3““. Cf. infra, q. 45, a. 6, de dono sapienti» et de ejus tertio
gradu.

QÜÆSTIO X.

DE

INFIDELITATE

IN

COMMUNI

Post considerationem fidei secundum quatuor eius causas et
donorum correlativum, agendum est de vitiis oppositis. Hæc pars
sic dividitur a S. Thoma:

V i tia opposita fidei :
Infidelitas

Vitia opposita· con­
fessioni fidei :
Blasphemia, q. 13.

Vitium oppositum
dono intellectus:

Vitium oppositum
dono scientia;

de infidelitate in communi, q. 10 ;
de hæresi, q. 11;
de apostasia a fide, q. 12, quæ est desertio'
totius fidei, dum hæresis est desertio
quoad partem tantum. Sic Julianus di­
citur apostata, non hæreticus.
Blasphemia in Spiritum Sanctum, q. 14.
Quidam theologi ponunt blasphemiam
inter peccata contra religionem, sed gra­
vior est quam peccata contra religionem
sicut fides est altior religione.
Cacitas mentis vel hebetudo, q. 15, quandoagendum est de dono intellectus et de·
contemplatione, per oppositum agendum
est de hoc vitio.
Ignorantia de rebus spiritualibus, cf. supra
Ι·-ΙΙ", q. 76 : de ignorantia ut est causa
peccati in tractatu de peccato. Λη excu­
set a peccato? Non excusat si sit vo­
luntaria.

Sic melius apparet quid sit donum scientiæ, quia eadem est
ratio contrariorum.
Quæst. 10 : De Infidelitate in communi, continet duodecim ar­
ticulos,, qui reducuntur ad tres partes:

I" De ipso peccato infidelitatis: a. 1: an sit peccatum; a. 2: in quo
subjecto ; a. 3 : an sit maximum peccatum ; a. 4 : utrum ex eo
sequatur quod omnis actio infidelium sit peccatum.

2G0

DB INFIDELITATE IN COMMUNI

2“ De speciebus infidelitatis: a, 5 et 6: de comparatione earum ad
invicem.
•3“ De modo agendi own infidelibus: a. 7 : an sit cum eis disputan­
dum ; a. 8 : an cogendi sint ad fidem ; a. 9 : an sit cum eis com­
municandum ; a. 10 : utrum possint Christianis infideles præcsse ;
a. 11 : utrum ritus infidelium sint tolerandi ; a. 12 : utrum pueri
infidelium sint invitis parentibus baptizandi.

Art. I. — UTRUM INFIDELITAS SIT PECCATUM.
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1” Quia est involuntaria,
deficiente propositione revelationis, et 2° quia si esset peccatum, es­
set vitium capitale, sed non enumeratur inter vitia capitalia.
Sunt quatuor conclusiones, quæ fundantur in sequenti divisione:

negativa est carentia fidei in eo, qui nihil audivit de
fide, vel non audivit sufficienter.

Infidelitas
positiva

privativa: est carentia fidei in eo qui audi
vit sufficienter et non vult ei as
sentiri.
contraria: est carentia fidei in eo qui audi­
vit sufficienter et non solum de­
negat assensum, sed errorem po­
sitivum contra fidem sustinet.

1» Conclusio est : Infidelitas duplex est, scii, negativa (seu invo­
luntaria) et positiva, quæ est aut privativa aut contraria.
S. Thomas hic enumerat solum infidelitatem negativam et infi­
delitatem contrariam, sed contrariam paulo latius intelligit, prout
comprehendit etiam privativam. Nunc consideranda est infidelitas
privativa et contraria. Principium solutionis est: infidelitas est pec­
catum prout est voluntaria, sive directe, sive indirecte.

2“ Conclusio : Positiva infidelitas tum privativa tum contraria
est peccatum.
1° Prob. auctoritate Domini dicentis apud Marc, (xvi, 16) : « Qui
non crediderit, condemnabitur ». — (Joan., m, 18) : « Qui credit in
eum (Filiam Dei), non judicatur, qui autem non credit, jam judica
tus est ». Atqui nemo codemnatur nisi propter peccatum.
Prob. 2° ratione theologica: Virtuti contrariatur vitium seu pec­
catum. Atqui positiva infidelitas sive privativa, sive contraria, est
quid voluntarium contra virtutem fidei, quæ est necessaria ad salu­
tem. Ergo est peccatum. Imo, ut notatur ad lm : « Infidelitas est

AN INFIDELITAS SIT PECCATUM

261

<outra naturam, prout in natura humana est ut mens hominis non
n-pugnet interiori instinctui et exteriori veritatis prædicationi ».
Aliis verbis: infidelitas est directe peccatum contra Deum auctorem
g ruti®, quia habere fidem supernaturalem non est in natura humana,
sed est indirecte peccatum contra legem naturalem, qu® nobis ju­
bet : obediendum est Deo quidquid Deus præceperit. §ic oninç pçç-

r.vinn quod directe opponitur legi gupePB&taratt, ittdireete appeti­
tur suprem® legi naturali. Unde jam jure naturœ homo et etiam
nimietas tenentur revelationem divinam sufficienter propositam susci­
pere ; hoc est contra liberalismum et indifferentismum.
Ad 3^“' notatur origo hujusce peccati, scii, oritur ex superbia,
··< qua contingit quod homo intellectum suum non vult subiicere re­
gulis fidei, et sano intellectui Patrum. Sic S. Gregorius ait: «ex
Inani gloria oriuntur novitatum præsumptiones ». Et in hoc sunt
inulti gradus a pertinacia usque ad levitatem mentis see. quam ali­
qui, ut videantur progressum scientificum cognoscere, ponunt in suis
libris novas opiniones qu® nullum fundamentum habent, et quas
postea negare debent, in altera editione emendata. Pro quibusdam
scriptoribus, primum principium non est: attendendum est præserllm ad veritatem in omnibus servandam, sed attendendum est ad
progressum, ac si semper nov® opiniones essent meliores, ut vult
optimismus absolutus evolutionism! pantheistic!, v.g. hegelianismi.
Sic quidam ex his auctoribus volunt baptizare omnia systemata
quantumvis erronea; putant quod sicut S. Thomas baptizavit ariHtotelismum, ita· possumus baptizare positivismum, kantismum et
<>liam hegelianismum. Non notant quod principia aristotelismi sunt
conformia cum principiis rationis naturalis, dum principia aut po■ itivismi, aut kantismi, aut hegelianismi totaliter opponuntur pri
inis principiis rationis naturalis. In fine hi auctores debent admit­
tere quod non possumus ipsum diabolum baptizare nec doctrinas
qu® potius ab eo inspirantur quam a Deo.
De infidelitate positiva, cf. Cone. Trident. (Dbnz., 808), in quo
dicitur per infidelitatem ipsa fides amittitur. Sed ut ibidem (n. 837),
dicitur, priores protestantes erraverunt dicendo : « nullum est mor­
tale peccatum, nisi infidelitas, aut nullo alio, quantumvis gravi et
enormi, præterquam infidelitatis peccato, semel acceptam gratiam
amitti » seu « pecca fortiter et crede fortius », sic in gratia re­
manebis.
Antea IV Cone. Lateran. definierat : « Una est fidelium univer­
salis Ecclesia, extra quam nullus omnino salvatur ». Et omnes defi­
nitiones Ecclesi® qu® dicunt hominem infidelem non posse salvari,
r<> ipso indicant infidelitatem positivam esse peccatum ; cf. omnes
declarationes Ecelesi® contra indifferentismum et liberalismum, v.g.
Lamennais. Ut aliquis pertineat ad animam Ecclesi® debet habere
Udem supernaturalem circa necessaria ad salutem stricta necessitate
medii, saltem circa duo prima credibilia quod « Deus est et remune­
rator est».

■262

DB INFIDELITATE IN COMMUNI

3« Conclusio S. Thomæ est: Infidelitas mere negativa non est
pecoatum, sed poena peccati primi parentis, scii, infidelitas eorum
•qui nihil de fide audierunt.
Prob. 1° auctoritate Domini dicentis: (Joan., xv, 22): « Si non
venissem et locutus eis non fuissem, peccatum non haberent ». LU
explicat Augustinus in Joan, hic Christus loquitur de peccato inii
-delitatis, quo scii, plures judæi non crediderunt in Christum. Insu
•per damnata est (Denz., 1068) hæc Baii : « Infidelitas pure negativa
in his, in quibus Christus non est prædicatus, peccatum est ».
Prob. 2° ratione theologica, scii, quia hæc infidelitas negativa
est omnino involuntaria. Nemo peccat omittendo quod facere non
potest. Atqui illi qui nihil audierunt de fide aut non sufficienter au­
dierant, non possunt credere, juxta- illud ad Rom., x: «Quomodo
credent ei quem non audierunt? ». Cf. hic ad 2™, v.g. infidelitas
prout aliquis non credit Immaculatae Conceptioni B. Mariæ Virginis
quae non fuerit ei sufficienter proposita. Sed, ut supra diximus, pro
adultis non potest esse infidelitas mere negativa circa duo prima
credibilia ad salutem omnino necessaria.
Hæc infidelitas mere negativa, quamvis non sit peccatum, est
poena peccati primi parentis, poena inflicta propter peccatum ori
ginale quod est voluntarium in capite. Imo ipsum peccatum originale
est privatio gratiæ justitiæ originalis, cuius pars erat fides, et in
poena peccati primi hominis, eius filii nascuntur sine gratia sancti­
ficante, sine fide infusa, sine spe et caritate; ut ait Cone. Trident.
(Denz., 788, 789): « Adam peccando perdidit sibi et nobis sanctita­
tem et justitiam », ergo eas receperat non solum sibi sed pro nobis;
non era-nt in eo donum solum personale sed dos natnræ, et si in
hoc textu Trident, justitia ut omnes concedunt significat justitiam
originalem, sanctitas quæ dicitur per modum unius, exprimit gra­
tiam sanctificantem.
Objectio: Sed videtur quod infidelitas etiam negativa sit pec­
catum personale, saltem in adultis, quia dantur omnibus auxilia suf­
ficientia ad fidem.
Resp. diet. : dantur omnibus adultis saltem ante mortem auxi­
lia vel remote, vel proxime sufficientia ad credenda ea quæ sunt de
stricta- necessitate medii ad salutem, concedo ; sed ad credenda alia
credibilia dantur sæpe auxilia solum remote sufficientia; et si adul­
tus eis non resisteret, auxilia- proxime sufficientia reciperet, see. ne­
cessitatem salutis, quia « Deus impossibilia non jubet, sed jubendo,
monet facere quod possis et postulare quod non possis » (Cone. Trid. ;
Denz., 804).
Cf. Bannez in nostro articulo. Cf. I3-II“, q. 89, a. 6, de primo
instanti usus rationis; in isto primo instanti ille qui non se convertit
ad Deum saltem implicite cognitum, peccat, sed sæpe peccato su­
perbi», non infidelitatis. Ita Bannez hic. Cf. Declarationem Pii IX
<(Dbnz., 1647 sq.).

AN INFIDELITAS SIT IN INTELLECTO

263

Oubium: Sec. præsentem articulum, in fine, videtur quod
1 Thomas non amplius admittat explicitant fidem in Christo esse
necessariam necessitate medii ad salutem.
Respondetur: Ex isto articulo sequitur solum quod hæc explicita
tides de Christo non erat sic necessaria ante Christum; nam citatur
verbum Christi : « Si non venissem et locutus eis non fuissem, pec­
udum non haberent» (Joan., xv, 22). Sed probabile est quod etiam
nunc ita est in regionibus in quibus nondum prædicatum est Evan
getium.
«» Conclusio: Infideles negative, qui sic sine fide moriuntur,
damnantur quidem propter alia peccata, quœ sine fide remitti non
possunt, non autem damnantur propter infidelitatis pecoatum.
Ratio est quia non datur poena, nisi propter peccatum. Cf. Con­
ci I. Coloniense citatum a Faucher in sua editione Summ» Theolog.
H. Thomæ, 1887.

Dubium : Utrum ab infidelitate excusatur infidelis non credens,
ductus opinione pro eo minus probabili de non divinitate Chri­
stianismi.
Respondetur negative. Hæc enim sententia laxistarum damnata
est ab Innoc. XI (Dbnz., 1154) : Tunc infidelis iste debet orare et
ulterius inquirere, et si hoc non facit, jam peccat contra fidem, non
adhibendo media necessaria ad perveniendum ad fidem. Ita S. AIphonsus. Unde uno verbo infidelitas est peccatum prout est voluntaria
sive directe, sive indirecte ex negligentia inquirendi veritatem reve­
latam, ac si homo diceret : quod Deus .locutus fuerit an non, pa­
rum refert.
Alia dubia conf. apud Bannez, fol. 384-407.

AltT. II. — UTRUM INFIDELITAS SIT IN INTELLECTU
TAMQUAM IN SUBJECTO?

Conclusio : Infidelitas est in intellectu sicut in proximo subjecto,
sed pendet tamen a voluntate movente.
1° Probatur ex communibus, quia contraria sunt in eodem su­
bjecto, atqui fides est in intellectu, ut movetur a voluntate; ergo
pariter infidelitas.
2° Probatur ex propriis: Quia proprius actus infidelitatis est
discredere seu dissentire. Atqui hic actus, sicut credere, est actus
intellectus moti a voluntate. Ergo.
Ad 1* ““.· Sæpe voluntas movet ad discredendum per contemptum
prædicationis fidei, vel declarationum Ecclesiæ.

264

DE INFIDELITATE IN COMMUNI

Corollarium. — Dissentire contingit tripliciter. Cf. Cajetanum :

positive : sentiendo contrarium, v.g. Denm non esse
incarnatum.
non credendo simpliciter, v.g. Deum esse
incarnatum.
I dubium proprie dictum, neu' tralitas.
/ pro
: Denm esse inDissentire (
l
· · )
carnatum.
negative. dubitando 1 ■suf,lncw I COntra : Deum non esDeum esse <
se incarnatum,
incarnatum j
pro
: opinor Deum
I
i
esse incarn.
I opinio ) contra : opinor Deum
f
non esse in·
i
\
carnatum.

2un> Corollarium (Cajet.) : Quocumque dictorum modorum con­
tingat dissentire voluntas, id est cum consensu, peccatum est infi­
delitatis. Brevius : omne dubium deliberatum contra fidem jam est
peccatum infidelitatis.
Confirmatur ex damnatione ab Innocentio XI duarum proposit.
(Denz., 11T0 sq.) : « Potest quis prudenter repudiare assensum, quem
habebat, supernaturalem ». « Assensus fidei supernaturalis et utilis
ad salutem, stat cum notitia solum probabili revelationis, imo cum
formidine, qua quis formidet, ne non sit locutus Deus ». Et Cone·
Vatic, jam cit. declaravit (1815) : « Catholici non possunt justam
causam habere fidem, quam sub Ecclesiæ magisterio jam suscepe­
runt, assensu suspenso in dubium vocandi, donec demonstrationem
scientificam credibilitatis et veritatis fidei suæ absolverint ».
Quoad peccatum infidelitatis quo amittitur fides, cf. infra, q. XI,
a. 1, et 2, de hœresi, nam per infidelitatem gentilium vel etiam ju
daeorum non amittitur fides Christiana, sed ei renititur antequam
sit suscepta.

Art. III. — UTRUM INFIDELITAS SIT MAXIMUM PECCATUM.

Status quæstionis. — Difficultas apparet ex textu S. Augustini
citati in 1* object. Noluit Augustinus judicare an malus catholicus
sit pejor quam hæreticus formalis qui in rebus moralibus videtur
esse honestus.

1· Conclusio est : Infidelitas ex genere suo est peccatum gravius
omnibus aliis quae sunt contra virtutes morales, scii, contra pru­
dentiam, justitiam, religionem, fortitudinem, temperantiam. Ratio

DE GRAVITATE PECCATI INFIDELITATIS

265

est quia infidelitas est magis directe contra Deum, objectum virtulupi theologicarum. Dicitur in hac conclusione ex genere suo, quia
ex circumstantiis peccata contra virtutes morales possunt esse gra­
viora, cf. ad 1“, item si cum majori advertentia committantur. Unde
iiitclligenda est conclusio: « coeteris paribus». Legere art. et ad 1““.
2» Conclusio: Infidelitas non est ex genere suo peccatum gra­
vius odio Dei.
Cf. infra q. 34, a. 2: Nam odium Dei est maximum peccatum
contra Spiritum Sanctum ; quia voluntaria aversio a Deo per se
quidem importatur in odio Dei, in aliis autem peccatis quasi par­
ticipative.
3· Conclusio: (cf. infra, q. 20, a. 3): Infidelitas est sec. se gra­
tius peccatum quam desperatio: quia infidelitas sicut odium Dei est
contra Deum sec. quod in se est, ipsam Dei veritatem non credendo ;
desperatio autem est contra Deum non in se, sed see. quod eius bo­
num participatur in nobis; quia scii, homo non sperat se bonitatem
Ilei participare. Sic spes non est altior fide, sed inferior, ut satis
communiter admittitur. Sed ex parte nostra desperatio est pericu­
losior, quia sublata spe homines labuntur in vitia et ab omnibus
bonis laboribus retrahuntur.

Dubium: Pro aliis peccatis, v.g. adulterio, si committatur a fi­
deli et ab infideli, coeteris paribus, an gravius peccet fidelis, quam
infidelis?
Resp. affirmative : ad 3m : tum propter notitiam veritatis ex fide,
tum propter sacramenta fidei, quibus peccando fidelis contumeliam
facit.
Infra 11··1Ι·", q. 154, a. 12, dicitur quod peccata contra naturam
ut pollutio voluntaria, sodomia et bestialitas, sunt gravissima in ge­
nere luxuriae, sed non sunt gravissima absolute in omni genere. Imo
adulterium ratione injustitiæ est absolute gravius quam pollutio
voluntaria, item sacrilegium carnale, ratione irreligionis.

Art. IV. — UTRUM OMNIA INFIDELIUM OPERA
SINT PECCATA?
In isto articulo S. Thomas clare exponit traditionalem respon­
sionem quam postea rejecerunt Lutherus, Calvinus, Baius et Janseuius. Nunc hæc responsio negativa est de fide contra hos omnes
hæreticos, cf. præsertim Cone. Trident., sess. 6, can. 7 (Denz., 798,
817), et contra Baium (Denz., 1016, 1022, 1035, 1038, 1040, 1068).
Item contra Jansenistas (Denz., 1297, 1298, 1299).
Notandum est extra controversiam esse infideles posse multos
actus ex genere suo honos facere (v.g. veritatem dicere, diligere pue­
ros suos) et nullum actum meritorium gratiæ et vitee aeternae eli-

266

DE INFIDELITATE IN COMMUNI

cere posse. Hæc duo erant extra controversiam ; nam principium me­
riti eet caritas quæ præsupponit fidem supernaturalem saltem circa
duo prima credibilia. Sed contra prædictos hæreticos respondetur
quod infideles possunt facere quœdam bona opera naturalia non so­
lum ex genere suo bona, sed etiam ex circumstantiis bona, scii, actus
individuates ethice bonos.
Ratio est quia peccatum mortale non totaliter corrumpit bonum
naturœ; et ad prædicta opera bona sufficit bonum naturae.
Objeoto: Sed saltem hi actus fiunt mali si non ex objecto, sal
tem ex fine.
Respondetur: Infidelis potest hæc bona opera naturalia facere,
ea non referendo ad finem infidelitatis. Sicut fidelis potest aliquod
peccatum committere, mortale vel veniale, quod non refert ad finem
fidei. Cf. ad S"1 et ad 3ra. Legere.
Abt. V. — UTRUM SINT PLURES SPECIES INFIDELITATIS.

Resp.: Sunt tres prout aliquis diversimode recedit a fide, quam
susceperat aut non.
I eorum qui fidem nun­
quam susceperunt, nec
professi sunt se suscil
pere:

Infidelitas

I eorum qui fidem chri'
stianam susceperunt :

1

Î

athei
Deistæ
mahumetani

in figura : judaismus
in manifestatione verita­
tis : hœresis ad quam re­
ducitur apostasia, q. 12
et schisma, q. 39, quod
tamen est magis contra
caritatem.

Art. VI. — QUAENAM SPECIES INFIDELITATIS SIT CRAVIOR.

Difficultas est : Videtur quod infidelitas gentilium qui admit­
tunt polytheismum sit gravior quam infidelitas v.g. pelagianorum,
qui tenent existentiam Dei et Incarnationis Verbi. Aliis verbis gen­
tiles in pluribus et principalioribus recedunt a fide quam judæi et
hæretici, quia omnino nihil de fide recipiunt. Ergo videtur quod in­
fidelitas gentilium sit omnium gravissima, rejiciunt enim Vetus et
Novum Testamentum.
Attamen ex alia parte in II Petri (n, 21), legitur: « Melius erat
illis non cognoscere viam justitiæ, quam post cognitionem retrorsum
converti » ; sed gentiles non cognoverunt viam justitiæ

DE DISPUTATIONE PUBLICA CUM INFIDELITATE

26T

1« Conclusio : Formaliter et simpliciter loquendo infidelitas hœreticorum est omnium pessima; et postea infidelitas judœorum est
qravior quam infidelitas gentilium
Prob. 1° auctoritate S. Petri (II
*,
n, 21) : « Melius erat illis non
dignoscere viam justitiæ, quam post cognitionem retrorsum con­
verti ».
Prob.
ratione theologica, in hoc fundata quod infidelitas hæloticorum est magis voluntaria. Aliquis enim magis voluntarie et
gravius peccat contra fidem, qui fidei jam suscepUe renititur, quam
qui renititur fidei non susceptae; sicut gravius peccat qui voluntarie
tion implet quod promisit, quam si non impleat quod nunquam pro­
misit.

2* Conclusio: Materialiter est e converso, quia in pluribus er­
rant gentiles quam judæi, et judæi quam haeretici.
Corollarium: Formaliter longius sunt a catholicisme illi qui ab
eo recedunt adhuc plura dogmata conservando, quam illi qui ad
catholicismum tendunt, pauciores veritates tenendo.

Aut. VII. — UTRUM SIT CUM INFIDELIBUS
PUBLICE DISPUTANDUM.
Distinguendum est:
Respondet S. Thomas quod aliquis fidelis publice disputando
cum infidelibus potest tripliciter peccare: 1° si disputat tanquam
dubitans de fide, quæ nunquam potest in dubium revocari; 2° si di­
sputat cum scandalo infirmorum, quorum scii, fides ex disputatione
magis periclitatur quam firmetur, scii, si non est in. tali regione ne­
cessitas confutandi errores hæreticorum ; 3° si disputans non est
satis doctus ad argumenta infidelium solvenda.
E contra, sufficienter eruditus licite et laudabiliter disputat cum
infidelibus, ad confutandos eorum errores, imo ad id tenetur, si ex
cius silentio fides infirmorum veniat in discrimen, sic fecerunt
S. Stephanus (Act. Ap., vi et vu) et S. Paulus (ibid., ix).
Doctrina S. Thomæ postea confirmata est a jure canonico, cf. Co­
dicem, 1325, § 3 : « Caveant catholici ne disputationes vel collationes,
publicas præsertim, cum acatholicis habeant, sine venia Sanctæ Sedis,
aut, si casus urgeat, loci Ordinarii ».

ΛΚΤ. VIII. — UTRUM INFIDELES SINT COCENDI AD FIDEM.
Distinguendum est prout infideles aliquando fidem aut susce­
perunt, aut non susceperunt.

268

DB INFIDELITATE IN COMMUNI

1» Conclusio est: Infideles qui nunquam fidem Christianam su­
sceperunt, ut pagani et judœi, nullatenus sunt cogendi ad fidem,
possunt tamen cogi præsertim in Statu catholico, ut non impediant
fidem.
Prob. 1° auctoritate Cone. Trident., sees. 14, cap. 2 (Denz., 895) :
« Ecclesia in neminem judicium exercet, qui non prius in ipsam, per
baptismi januam, fuerit ingressus ». Ita S. Paulus dicit (I Cor., v,
12) : « Quid mihi de iis qui foris sunt judicare? ». Et hoc constat
etiam ex modo quo Christus misit Apostolos ad prædicandam fidem,
non ut milites armatos, sed ut agnos in medio luporum, quod si
aliqui Evangelium recipere nolint, Christus non mandat ut apostoli
vim adhibeant, sed ut exeant et excutiant pulverem de pedibus suis.
Imo filii Zebedei vocati sunt « boanerges », quia volebant Samarita
nos incredulos igne coeli consumere, Christus dixit his duobus ju­
nioribus Apostolis: «Nescitis cuius spiritus estis».
Prob. 2° ratione theologica: quia credere voluntatis est, ut ait
Augustinus, tr. 26 in Joann. : « Caetera potest homo nolens, credere
vero non nisi volens ».
Confirmatur pluribus declarationibus Ecclesiæ, quæ prohibent
ne infideles vi compellantur ad fidem.
Attameu Constantinus laudabiliter idolorum templa destruxit;
hoc erat laudabile, quia colere plures deos est contra legem naturæ,
cuius custos et defensor est quilibet princeps in suis subditis. Sed
lex fidei Christian» est supernaturalis, ad quam non se extendit po­
testas saecularis.
Infideles vero possunt cogi ut non impediant fidem et fidei prae­
dicationem, blasphemiis, malis suasionibus, aut apertis persecutio­
nibus. Ecclesia enim habet jus et mandatum a Christo prædicandi
Evangelium in universo mundo. « Et propter hoc, ait S. Thomas, fi­
deles Christi frequenter contra infideles bellum movent,... ne infi­
deles fidem Christi impediant ». Et infideles non possunt negare quod
sit ad minus probabilitas in favorem Christianismi.
2* Conclusio: Infideles qui aliquando fidem susceperunt, ut
HÆRBTici, et apostatae, possunt etiam corporaliter compelli ut im­
pleant id. quod promiserunt. Agitur saltem de legitimitate coerci­
tionis.
Prob. 1° ex antiquo jure ecclesiastico desumpto ex IV Cone. Tolet. Et etiam ex Cone. Trident., sees. 7, can. 14 (Denz., 870): « Si
quis dixerit parvulos baptieatos, cum adoleverint, interrogandos esse,
an ratum habere velint, quod patrini eorum nomine, dum baptiza­
rentur, polliciti sunt, et ubi se nolle responderint, suo esse arbitrio
relinquendos, neo alia interim poena ad Christianam vitam cogendos,
nisi ab Eucharistiæ aliorumque sacramentorum perceptione arcean­
tur donec resipiscant, a. s. ».
Sed quoad exeeutionem poenarum temporalium, quæ sec. anti
quum jus legitime infligi a brachio sæculari possunt hæreticis, cf. Co-

AN LEGITIMA SIT COERCITIO IN STATU CATHOLICO

269

«licem, can. 6, η. 5: « Poenæ quæcumque antiqui juris, quarum in
< 'odice nulla fit mentio, sunt abrogatæ. Quoad poenas spirituales ut
excommunicatio cf. Codicem Juris Canonici, can. 2314-2316, 2372.
Cf. infra, q. XI, a. 3: utrum hæretici sint tolerandi.
2° Probatur legitimitas coercitionis auctoritate S. Augustini ci­
tati ad lm. Dicit iu Ep. 48: « Mea primitus sententia erat neminem
ad unitatem fidei esse cogendum, verbo esse ageudum, disputatione
pugnandum. Sed hæc opinio mea non contradicentium verbis, sed
demonstrantium superatur exemplis; nam primo opponebatur civitas
mea, quæ cum tota esset iu parte Donati ,ad unitatem catholicorum
limare legum imperialium conversa· est».
Item Augustinus citatus ad 3m et 4“ dicit in Ep. 185 : « Nullus
nostrum vult aliquem hæreticum perire. Sed aliter non meruit ha­
bere pacem Domus David, nisi Absalon filius eius, in bello quod
contra patrem gerebat, fuisset extinctus. Sic Ecclesia catholica, si
aliquorum perditione coeteros colligit, dolorem materni sanat cordis
tantorum liberatione populorum ».
3“ Probatur ratione theologica: Subditi compelli possunt a su­
perioribus ut suce obligationi satisfaciant. Atqui illi qui fidem susce­
perunt et baptizati sunt, incorporati sunt Ecclesiæ, ut eius subditi
et se obligaverunt ad fidem servandam. Ergo a superioribus compelli
possunt ut suæ obligationi satisfaciant, et hoc poenis spiritualibus,
vel etiam temporalibus qua ad forum sæculare pertinent, sub di­
rectione Ecclesiæ. Cf. infra, q. XI, a. 3 : utrum hæretici sint tole­
randi. Cf. Jus actuale, Codex de poenis et delictis contra fidem et
unitatem Ecclesiæ (n. 2314, § 1, n. 1, 2, 3; 2315, 2316, 2372). « Omnes
n Christiana fide apostatæ et omnes et singuli hæretici aut schisma­
tici incurrunt ipso facto excommunicationem... Si sectæ acatholicæ
nomen dederint vel publice adhæserint, ipso facto infames sunt et
tlrmo praescripto can. 188, n. 4, clerici, monitione incassum prae­
missa, degradentur. Suspectus de hæresi, qui monitus causam su­
spicionis non removeat, actibus legitimis prohibeatur, et clericus
præterea, repetita inutiliter monitione, suspendatur a divinis ».
Objectio: Infideles qui nunquam fidem susceperunt non sunt ad
eam cogendi, quia voluntatis est credere; atqui eadem ratio militat
pio hæreticis. Ergo non sunt cogendi.
S. Thomas respondet ad 3m : « Sicut vovere est voluntatis, red­
dere autem necessitatis, ita accipere fidem est voluntatis, sed tenere
eam acceptam est necessitatis. Et ideo hæretici sunt compellendi nt
lidem teneant ».
Hoc autem intelligitur : 1° in statu catholico, et 2" ut quid per
licitum, sed per accidens quandoque majus malum sequeretur,
« f. ad lm ; 3° relate ad hœreticos qui personaliter susceperunt fidem
saltem accipiendo baptismum in infantia. Sed filii haereticorum post
duas vel tres generationes fiunt saepe ut infideles qui nunquam fidem
susceperunt.

270

DE INFIDELITATE IN COMMUNI

Art. IX. — UTRUM CUM INFIDELIBUS POSSIT COMMUNICARI.
S. Thomas distinguit : hæc communicatio prohibetur vel in poe­
nam infidelibus inflictam, vel ad cautelam seu præservationem fi­
delium.

1» Conclusio est: Ecclesia infligit poenam excommunicationis
hœreticis et apostatis, non vero infidelibus qui nunquam fidem susce­
perunt et non sunt subditi eius jurisdictioni.
Hæc poena est proportionate culpæ, et remanet in jure actuali.
2“ Conclusio est : Ad cautelam seu præservationem fidelium, sim­
plices fideles et infirmi prohibendi sunt a communione infidelium,
non vero docti et firmi in fide; isti possunt communicare cum paga­
nis et judæis ad eorum conversionem. Ratio de se evidens est.
In Codice Juris Canonici dicitur (can. 1258) : « Non licitum est
fidelibus quovis modo active assistere seu partem habere in sacris
acatholicorum. Tolerari potest præsentia passiva seu mere materia
lis, civilis officii vel honoris causa, ob gravem rationem ab Episcopo
in casu dubii probandam, in acatholicorum funeribus, nuptiis simi
libusque solemniis, dummodo perversionis et scandali periculum
absit ». — (Can. 2267) : « Comunicatio in profanis est prohibita cum
excommunicato vitando, nisi rationabilis causa excuset ». — Item
canone 2257 ss., de excommunicatione in se.
Canon 2314 ss., de delictis contra fidem et unitatem Ecclesiæ,
ut jam dictum est: « Omnes a Christiana fide apostatœ et omnes et
singuli hœretioi aut schismatici: 1” incurrunt ipso facto excommu­
nicationem... si sectæ acatholicæ nomen dederint vel publice adhae­
serint, ipso facto infames sunt, et clerici, monitione incassum prae
missa, degradantur ». Cf. ibidem, de suspectis de hæresi.

Art. X. — UTRUM INFIDELES POSSINT HABERE
PRAELATIONES SEU DOMINIUM SUPRA FIDELES.

Status quæstionis. — Prælatio hic sumitur in eodem sensu ac
dominium, nam ad 2m agitur de prælatione Cæsaris. Distinguendum
est inter praelationem vel dominium acquirendum et jam acquisitum.

1a Conclusio: Nullo modo permitti potest hoc dominium de novo
instituendum, quia hoc cederet in scandalum et in periculum fidei.
Et ideo S. Paulus (I ad Cor., vi, 1), prohibuit ut fideles non conten­
dant judicio coram judice infideli.
2“ Conclusio: Dominium jam introductum jure humano non tol­
litur per conversionem aliquorum subditorum, vel per hoc quod fi­
deles in hac regione veniant, sic prælatio Caesaris praeexistebat di­

ΛΝ RITUS INFIDELIUM SINT TOLERANDI

271

stinctioni fidelium ab infidelibus, ad 2“. Ratio est : quia jus divinum
ex quo oritur distinctio inter fideles et infideles, non tollit jus hu­
manum, quod est ex naturali ratione. Sic damnata est hæc propositioWicleffi (Denz., 595): «Nullus est dominus civilis, nullus est præ
latus, dum est in peccato mortali ».
3* Conclusio: Attamen tale jus dominii tolli potest per senten­
tiam Ecclesiœ auctoritatem Dei habentis; quia infideles merentur,
propter culpam suam gravem, potestatem amittere supra fideles.
Sic Ecclesia quandoque solvit fidelitatis jusjurandum quoruudam populorum Christianorum erga imperatorem hæreticum aut
schismaticum excommunicatum.
4» Conclusio : in fine : Ecclesia potest etiam privare infideles nou
ei subjectos temporaliter, dominio tam universali quam particulari
super Christianos, sed hoc non jacit, ad vitandum scandalum. Sicut
etiam Dominus ut dicitur apud Matth. (xvu), ostendit quod poterat
se a tributo excusare, sed tamen mandavit tributum solvi, ad vitan­
dum scandalum.

Art. XI. — UTRUM RITUS INFIDELIUM SINT TOLERANDI.

Agitur de Statu catholico:

Conclusio S. Thomæ est: Ritus injidelium per se non sunt tole­
randi, sed per accidens tolerari possunt, ad vitanda pejora mala.
Sicut Deus permittit aliqua mala fieri, ne eis sublatis majora bona
tollerentur vel pejora mala sequerentur. Sic Augustinus aiebat:
■ Aufer meretrices de rebus humanis, turbaveris omnia libidinibus ».
« Propter hoc etiam hæreticorum et paganorum ritus aliquando Ec­
clesia toleravit », quando erat magna infidelium multitudo, et nunc
ita est. Ritus judæorum specialiter tolerari possunt prout manife
stant in figura veritatem Christianismi.
Art. XII. — UTRUM PUERI JUDAEORUM ET ALIORUM
INFIDELIUM SINT INVITIS PARENTIBUS BAPTIZANDI.
(Cf. III, q. 68, a. 10: de baptismo).

Scotus et scotistæ responderunt affirmative, et hoc provenit ex
eorum conceptione juris naturalis quod juxta- eos non est necessarium
nec absolute distinguitur a jure positivo. S. Thomas et communius,
theologi respondent negative, exceptis certis casibus.
1° Probatur ex consuetudine Ecclesia: non baptizandi filios ju-,
dæorum invitis parentibus, cum tamen Ecclesia potuisset hoc postu­
lare sub imperatoribus Christianis, ut Constantinus et Theodosius.

272

DE INFIDELITATE IN COMMUNI

8. Thomas hic dicit: « Magis standum est auctoritati Ecclesiæ quam
auctoritati vel Augustini, vel Hieronymi, vel cujuscumque doctoris,
quia doctrina catholicorum doctorum auctoritatem habet ab Eccle
sia, cuius igitur consuetudo est in omnibus æmulanda».
2° Probatur duplici ratione:
1° Quia hi pueri si in infantia baptizarentur, postea de facili
relinquerent fidem, et hoc esset in detrimentum fidei. Aliis verbis
est evidens periculum perversionis et apostasiæ in gravem injuriam
fidei et sacramentis ; et gravius peccat qui recedit a vera fide, quam
ille qni ad eam non accedit.
2° Quia de jure naturali est quod filius, antequam habeat usum
rationis, sit sub cura patris. Unde contra justitiam naturalem esset
eripere pueros nondum adultos a potestate parentum, etiam ad eos
baptizandos « sicut etiam contra justitiam naturalem esset si aliquis
habens usum rationis baptizaretur invitus », ut dicit S. Thomas
ISumm. Theol., III, q. 68, a. 10). Sed quando pueri perveniunt ad
usum rationis tunc possunt quantum ad ea quæ sunt juris divini
vel naturalis, sibi ipsis providere.
Ad 1“*".· E contra conjuges possunt uterque, altero invito, fidei
assentire, qnia habent usum liberi arbitrii.
Pro pueris infidelium sunt tamen tkes casus in quibus bapti
zari possunt, see. communem sententiam (cf. Tractatus de baptismo,
III, q. 68, a. 10 et Billuart).
Iu» casus est, si puer sit ita mori proximus, ut nulla spes vitæ
inoraliter remaneat, tunc potest secreto baptizari, inconsultis paren
tibus; quia tunc puer non exponitur periculo apostasiæ; neque mini
ster sed ipsa mors illum a parentibus eripit. Et ita· solent se gerere
missionarii apud Indos.
casus est si puer sit ita abstractus a parentum custodia ut
nulla sit spes reditus ad illos; quia tunc parentes censentur ami
sisse usum juris paterni ac si essent mortui.
casus est si alteruter parentum ad fidem conversus, in bapti­
smum prolis consentiat altero repugnante, tunc potest baptizari. Ita
definivit Gregorius IX et IV Cone. Tolentanum, cap. 14, anno 580.
Ratio est quia praevalere debet consensus illius parentum qui est in
favorem religionis et in utilitatem pueri. Nec est periculum aposta
stasiæ, quia puer praesumitur instruendus a conjuge fideli.
Solutio objectionum Scoti. Principalis objectio contra praedictam
thesim est: Melius est obedire Deo auctori legis baptismi pro omni­
bus quam parentibus immerito nolentibus filios suos baptizari.
Respondetur cum Cajetano et goto, comparatio non est insti­
tuenda inter Deum qui ordinat baptismum et parentes nolentes, sed
comparatio instituenda est inter Deum ut auctorem naturæ et na­
turalis juris paterni, et Deum ut auctorem fidei et legis baptismi.
Potuit ergo Deus duplici modo instituere legem baptizandi
omnes: 1° ut impleretur non obstante jure naturali; 2“ ut impleretur

AN PUBRI JUDÆOUUM SINT BAPTIZANDI

273

servato jure naturali. Atqui secundo modo hanc legem instituisse
existimamus, quod ex pluribus apparet: 1° Quia lex grati® non de
struit, sed perficit naturam ab ipso Deo conditam. 2° Quia non legi­
mus in 8. Scriptura omnes esse baptizandos, derogando juri natu­
rali. 3° Quia lex baptismi non tollit alia jura naturalia, v.g. non licet
occidere matrem morituram ut baptizetur infans quem habet in utero ;
nec licet furari ad baptizandum. Ergo pariter. 4° Quia noluit Deus
per legem baptismi derogare juri naturali quod habent adulti ut liliero de se disponant, et ideo non possunt vi cogi ad baptismum.
Ergo pariter. 5’ Denique hanc esse Dei et Christi voluntatem colli
gitur ex constanti Ecclesia; usu, ut dicit S. Thomas initio articuli *.
Ali® autem objectiones reducuntur ad istam fundamentalem,
unde non in eis immorandum est, cf. Tractatum de baptismo. Atta­
men pro pueris infidelium sunt tres casus extraordinarii, in quibus
baptizari possunt, ut supra dictum est.
Sic terminatur quæstio de infidelitate in communi, qu® sic bre­
viter resumitur. Infidelitas positiva est peccatum, et maximum, mi­
nus grave quam odium Dei, sed gravius desperatione et omnibus
peccatis contra virtutes morales; inter species infidelitatis, hæresis
est pessima, postea judaismus; paganismus est formaliter peccatum
minus grave, quamvis materialiter plures veritates revelatas rejiciat.
Kitus infidelium in statu catholico non debent tolerari per se, sed
solum per accidens ad majora mala vitanda.
Notandum est quod sæpe vocantur infideles illi qui non sunt nec
jud®i nec hæretici, quia species inferior retinet nomen generis, et
Infidelitas gentilium est in genere infidelitatis species inferior prout
In ea minus invenitur ratio peccati, est enim formaliter minus gra­
vis quam judaismus et h®resis.
i Nullus forsitan est textus S. Tboiua- In quo mugis explicite affirmatur
paternum esset naturale. Hoc priesertlm notandum est contra positivistas
hodiernos qui tenent jus paternum esse positivum, ab ipsa societate constitu­
ti nn, sicut antiqua Roma dederit patri potestatem vitœ et mortis supra filios
niios. ünde juxta hos positivistes, societas potest limitare nunc vel revocare
Ius quod prius concesserat patri erga filios suos, et nuuc potest, ut aiunt de­
clarare, v.g. quod instructio et educatio puerorum pertinet directe ad Statum
'ini potest etiam contra parentes imponere suam doctrinam, v.g. posltivismum.
sic jiositivlsmus incredulus loquitur nunc sicut theologicus positivismus Scoti
. ..ntia legem naturalem sed hoc applicat in sensu opposito. Ergo defendenda
• «i necessitas juris naturalis et juris paterni ut hic fecit S. Thomas.
Iuk

m — Carricou-Lagraxoe - De virtutibus theologicis.

QUÆSTIO XI.

DE

H Æ R E S I

Sont quatuor articuli qui reducuntur ad duas partes :

1* Pars: De ipsa hœresi: a. 1: an sit species infidelitatis; a. 2: de
materia circa quam versatur.
2* Pars : De hcereticis: a. 3 : ntrum hæretici sint tolerandi ; a. 4 :
utrum revertentes sint recipiendi.
Art. I. — UTRUM HÆRESIS SIT SPECIES INFIDELITATIS.

Ex hoc articulo illustratur quæstio: quonam peccato amittitur
lides.
Responsio S. Thomæ est: Hæresis est infidelitatis species parti
nens ad eos qui fidem- Christi profitentur, sed eius dogmata corrum
punt. Est ipsa definitio hæresis formalis, quæ sic etiam exprimi po
test ut melius appareat eius genus et differentia specifica: hæresis
formalis est error pertinax, fidei manifeste contrarius, in eo qui fidem
Christi in veritate professus est. Sed hæc explicita definitio non po­
test sic dari nisi in fine venationis, post art. secundum. S. Thomas
ostendit hanc definitionem esse bonam, incipiendo a definitione no
minali et ab etymologia. Hæc venatio seu inquisitio definitionis
realis sic breviter exponi potest.
Hæresis græce ab electione dicitur, prout scii, haereticus pro
prio judicio et propria voluntate eligit quædam dogmata et alia re­
jicit. Electio autem est circa media ad finem, dum intentio est circa
finem ipsum. Unde non eodem modo fit deviatio a rectitudine fidei
Christian», per malam intentionem infidelitatis et per malam electio­
nem hæreseos.
Explico: Ille qui non vult Christo assentire habet malam inten
tionem circa finem, sic est infidelitas paganorum et judæorum. Ille
qui intendit Christo assentire, sed inter dicta Christi male eligit
see. proprium judicium et propriam voluntatem, est hæreticus. Unde
hæresis est species distincta infidelitatis.
Sic apparet eadem notio in definitione nominali et in definitione
reali prout quid nominis confuse continet quid rei. Secta est quasi
idem ac hæresis, et dicitur a sectando specialem opinionem.

QUID SIT HÆKESIS

275

Notandum est quod quamvis hæresis sit potius in mala electione
quam in mala intentione, est gravior judaismo et paganismo, ut
dictum est ; quia gravius est rejicere fidem jam susceptam, quam
Udem nondum susceptam.
Ad 2"m notatur quod finis propter quem aliquis fit hæreticus
est superbia et cupiditas, scii, commodum temporale, et maxime
principatus et gloria, vel ut dicitur ad 3”' phantastica illusio (uto­
pia), simul cum superbia, qua aliquis præeligit suum proprium ju­
dicium judicio Ecclesiæ ut v.g. Lammenais.
Plura sunt dubia ad quorum solutionem requiritur attenta
explicatio terminorum definitionis hæreseos communiter receptæ.
Antea tamen legendus est art. II, S. Thomas non dat definitionem
realem initio, sed post inquisitionem eius.

Αλτ. II. — UTRUM HAERESIS SIT PROPRIE CIRCA EA QUAE
SUNT FIDEI.

Responsio est affirmativa et fundatur in textu S. Augustini ci­
tato in arg. sed c. in quo textu notatur pertinacia see. quam hære­
tici « contumaciter resistunt et sua pestifera et mortifera dogmata
emendare nolunt ».
Quoad corpus articuli est difficultas ad intelligendam distinctio­
nem datam a S. Thoma.

Conclusio eius est : Hæresis formalis, quæ importat corruptio­
nem fidei christianœ, est falsa opinio pertinax circa ea quæ ad fidem
pertinent sive directe et principaliter, ut duodecim articuli fidei,
sive indirecte et secundario, ut aliæ veritates revelatæ. Circa pri­
mam partem conclusionis nulla est difficultas : error pertinax conl.rn· duodecim articulos fidei qui sunt in Symbolo, est hæresis, quia
omnino directe contra fidem, cui opponitur peccatum hæresis. Dif­
ficultas est quoad secundam partem: Quid intelligit S. Thomas per
• a quæ indirecte et secundario pertinent ad fidemf vel sunt veritates
fidei minus principales quam duodecim articuli Symboli, et sic nulla
dilllcultas; vél sunt conclusiones theologicæ illative deductæ ex fide
«l ex principio naturali, tunc est difficultas, quia generaliter tenetur
saltem nunc quod propositio contradictorie opposita conclusioni
theologicæ sic deductæ non damnatur proprie ut haeresis, sed solum
ut error; et multi theologi negant quod conclusio theologica sic de­
ducta possit definiri ut dogma quia non est simpliciter revelata.
Ad solutionem hujusce difficultatis notandum est quod tempore
S. Thomæ nondum clare distinguebantur hæ sequentes quindecim no­
tae propositionum fidei adversarum. Scii. : 1' liœretica, 2° hœresi
proxima, 3° hœresim sapiens aut suspecta de hæresi, 4° erronea,
d errori proxima, 6’ errorem sapiens aut suspecta de errore, 7° male
sonans, 8° captiosa, 9° temeraria, 10° piarum aurium offensive,

2T6

DE IIÆRESI

11’ scandalosa, 12° blasphema, 13° schismatica, 14° seditiosa, 15" inju­
riosa, et ali®. Cf. Ant. de Panormo, Scrutinium doctrinarum, ubi
censurarum species 69 exhibentur. Cf. De Groot, O. P., De Ecclesia,
q. X, a. 5, p. 380. Cf. Salmant., De Fide, disp. IX, dub. TV, n. 38.
H® divers® notae praecipue sumuntur ex Concilio Constantiensi,
sess. 8, in damnatione Wicleffl, ubi relatis 45 propositionibus ab
illo assertis (Denz., 581) enuntiantur multiplices not®. Item post
damnationem errorum Baii (Denz., 1080). Hoc etiam constat ex
communi praxi Tribunalis S. Inquisitionis.
Ad solutionem dubii de sensu S. Thomæ, respondeo·, see. litte­
ram hujusce articuli, « propositiones indirecte et secundario ad fi­
dem pertinentes» sunt veritates fidei sed minus principales quam duo­
decim articuli fidei, et, ut hic dicitur, sunt veritates « ex quibus
negatis sequitur corruptio alicuius articuli » scii, alicuius ex duode­
cim vel quatuordecim articulis fidei.
Hæc solutio confirmatur ex art. præcedenti in quo dicitur quod
ille est hæreticus, qui « non eligit ea quæ vere a Christo sunt tra­
dita » et hæc sunt plusquam conclusiones théologie® sed veritates
fidei, quamvis possint esse infra articulos fidei. Confirmatur ex
II’-II·
*,
q. 1, a. 6, ad lm. Utrum credibilia sint per certos articulos
■distinguenda; articuli fidei hic definiuntur duodecim principales
veritates fidei in quibus est specialis difficultas ad credendum. Ibi­
dem dicitur : « quædam vero proponuntur in S. Scriptura, ut cre­
denda, non quasi principaliter intenta, sed ad pi-ædictorum manife
stationem, sicut quod Abraham habuit duos filios vel quod ad tactum
ossium Elisæi suscitatus est mortuus... ». Hæc non sunt conclu­
siones théologie®, sed veritates fidei see. Scripturam, ex quarum
negatione sequeretur negatio hujusce articuli « Credo in Spiritum
Sanctum qui locutus est per prophetas ».
Confirmatur etiam ex II‘ II“, q. 2, a. 5 : « Per accidens et se­
cundario se habent ad objectum fidei omnia, quæ in S. Scriptura di­
vinitus tradita continentur, sicut quod Abraham habuit duos filios
et quod David fuit filius Isaî et alia hujusmodi ».
Item in I·, q. 32, a. 4, dicitur: « Indirecte vero ad fidem perti­
nent ea ex quibus negatis consequitur aliquid contrarium fidei, sicut
si quis diceret, Samuelem non fuisse filium Helcanæ, ex hoc enim
sequitur Scripturam divinam esse falsam ».
Unde S. Thomas non loquitur hic de conclusionibus theologicis.
Sic cessant difficultates.
Ad
explicantur verba classica gloss® ord. : « ex verms inor­
dinate prolatis fit hceresis, prout verba sunt signa conceptuum ». Ita
ille, ut ibidem dicitur, qui intorquet expositionem S. Scriptur® ad
hoc quod est contrarium sensui litterali Spiritus Sancti.
Ad 3* ““ notatur cum S. Augustino quod pertinacia requiritur
ad hæresim formalem ; si vero non est pertinacia in opinione, quia scii,
hæc opinio nondum apparet contraria doctrinae Ecclesiae, tunc in
opinione non est hæresis formalis. Unde dicit S. Thomas, « sic aliqui
Doctores dissentire videntur... in quibusdam od fidem pertinentibus,

DB PERTINACIA IN H.EIIESI

277

quæ nondum erant per Ecclesiam determinata; postquam autem es•.«•i>t auctoritate universalis Ecclesiæ determinata, si quis tali or
'linationi pertinaciter repugnaret, haereticus censetur. Quæ quidem
auctoritas principaliter residet in Summo Pontifice ». S. Thomas
citat Decreta juris, et textum S. Hieronymi.
Unde non est hæreticus qui tenet falsam sententiam circa ea
<|iiæ sunt fidei, si non habeat pertinaciam, sed paratus sit corrigi
ab Ecclesia. Unde ad hoeresim requiruntur duo: 1° error manifeste
contra fidem, hoc spectat ad intellectum, et 2° pertinacia, quæ
•pectat ad voluntatem sicut per oppositum credere est actus intel­
lectus, sed præsupponit piam motionem voluntatis (cf. Cajetanum).
Notavit S. Thomas, I·, q. 32, a. i, aliquod corollarium, scii, post
multas definitiones Ecclesiæ, « multa nunc reputantur hœretica, quae
prius non reputabantur, propter hoc, quod nunc est magis manife­
stum quid ex eis sequatur ». Sic doctrina Ecclesiæ, magis ac magis
explicite proposita est sicut navis quæ durante itinere novas merces
suscipit et profundius in mare immergitur quam initio itineris, et
Ideo fractio superioris partis navis, quæ initio non erat periculosa,
postea valde periculosa est, nam per fractionem istam aequa pene­
trat in navim.
Remanent plura dubia solvenda, scii. : Utrum dubius in fide sit
hæreticus, utrum negans pertinaciter conclusionem theologicam cer­
tam sit hæreticus. Ex solutione horum dubiorum illustratur quæ·
Htio : quodnam peccatum mortale requiritur ad amissionem fidei
iufusæ.
Ad solutionem horum dubiorum oportet prius explicare termi
nos quibus conficitur definitio heeresis formalis, ad quam pervenimus
in fine venationis. Hæc definitio sic exprimitur in Codice Juris Ca­
nonici, canon 1325, n. 2 : « Post receptum baptismum, si quis nomen
retinens Christianum, pertinaciter aliquam ex veritatibus fide divina
et catholica credendis denegat aut de ea dubitat, hæreticus est; si a
fide Christiana totaliter recedit, apostata, si denique subesse renuit
Kummo Pontifici, aut cum membris Ecclesiæ ei subjectis communi­
care recusat, schismaticus est ».
Sic habetur definitio hæretici, quæ respondet definitioni com­
muniter datæ ipsius hæresis formalis, scii, est error pertinax, fidei
dwiwœ manifeste contrarius, in eo qui fidem Christi in veritate pro­
fessus est. Hæc definitio bene explicatur a Billuart, cf. etiam Tintiihcremata, De Eccles.; Salmanticenses, De Fide, index; De Groot,
De Eccles., q. X, a. 5.
1° Error est genus, cæteræ particulae sunt differentia. Error est
vel positivus assensus falsi vel dissensus veri, prout nempe vel affir­
matur esse id quod non est, vel negatur esse quod est, vel dubitatur
esse quod est ; et videbimus infra quod ille qui deliberate et pertina■ iter dubitat dubio positivo de aliquo articulo fidei sufficienter pre­
posito ab Ecclesia, sic errat, nam dissentit, discredit, recedit a mo­
tive formali fidei.

278

DE HÆRESI

2° Dicitur error contrarius fidei, quia hæresis est vitium oppo­
situm fidei ; unde error quantumvis pertinax, contrarius veritatibus
humanis non est hæresis ; nec etiam error contra conclusionem, theo­
logicam. (Cf. infra).
3“ Dicitur error manifeste contrarius fidei ; quia, si quis teneret
aliquid contrarium fidei, de quo certum et manifestum non foret
quod illi esset contrarium, non esset liæreticus saltem formalis.
Illud autem est certo et manifeste de fide quod, est manifeste et certo
a Deo revelatum, sive immediate pro propheta, sive in S. Scriptura,
v.g. « et Verbum caro factum est », sive in definitionibus Ecclesiœ,
et quod tanquam de fide tenent omnes catholici. Cf. infra differen­
tiam inter hæresim et notam sic dictam « proxima hæresi ».
Multi auctores ponunt in definitione hæresis: error manifeste
contrarius fidei catholica:; sed ut ait Billuart et Salmant., fol. 278,
jam in foro interno, coram Deo, non coram Ecclesia, esset hæreticus
ille qui rejiceret veritatem sibi immediate revelatam a Deo, ut re
velata est prophetis et etiam Apostolis. Imo juxta quosdam theo­
logos ut Gotti aliquis posset esse hæreticus in foro interno si rejiceret
revelationem privatam sibi a Deo manifeste factam, v.g. si β. Joanna
de Arco rejecisset veritatem suæ missionis a Deo revelatæ, quia re­
cessisset ab auctoritate Dei revelantis. Juxta Salmant. et plures
alios e contrario assensus revelationi privatæ non fit per fidem, sed
sub lumine prophetico (cf. opus nostrum: Perfection chrét. et con
temptation, t. II, p. 542). Quidquid sit de hac opinione, negans re­
velationem privatam et manifestam sibi factam, non haberetur ut
hæreticus ab Ecclesia, nec subjiceretur poenis hæreticorum.
Dicitur error in eo qui fidem Christi in veritate professus est,
saltem accipiendo baptismum, sic distinguitur hæresis a paganismo
et a judaismo.
Dicitur denique error pertinax; hæc particula indiget majori
explicatione, quia est proprius character hæreseos. Pertinacia est
obstinata adheesio propriœ sententiae contra fidem sufficienter ma­
nifestatam ita ut aliquis contradicat fidei non ex ignorantia sed
ex mala voluntate.
Hæc pertinacia requiri ad hæresim patet : 1° ex nomine haeresis,
est enim, ut diximus, mala electio; 2° ex hoc quod ad fidem requi
ritur pia motio voluntatis, inclinans intellectum, ergo per oppositum
ad hæresim requiritur prava affectio voluntaria ad dissentiendum
pertinaciter veritati per Ecclesiam proposite; 3° hoc constat etiam
ex pluribus textibus S. August, citatis a S. Thoma, a. 2; 4° ex defi­
nitione hæresis in codice juris.
1um Corollarium : Ad pertinaciam non requiritur diuturnitas tem ­
poris, sufficit dissensus voluntarius fidei per Ecclesiam sufficienter
proposite, quod potest haberi in instanti.
2“n' Corollarium: Non est hæreticus formalis ille qui ex igno­
rantia etiam culpabili, crassa et supina repugnat fidei, paratus ta­
men assentire si esset instructus. Iste peccat quidem et mortaliter,
ignorando voluntarie quæ debet scire, non est tamen pertinax.

DE PERTINACIA IN HÆRESI

279

3“m Corollarium: Ille est hæreticus formalis, qui repugnat fidei
<’λ ignorantia affectata, saltem eo fine ut liberius erret in fide, aut
quia contemnit auctoritatem Ecclesiæ, ita ut etiamsi constaret de
•'ius mente, nollet tamen acquiescere. Hic homo enim est pertinax.
4um Corollarium : Ad peccatum hæreseos non sufficit voluntarium
iu causa, quia hæresis dicitur ab electione, unde requiritur mala
«lectio pertinax opposita fidei. E contrario ad alia peccata sufficit
voluntarium in causa, sic qui occidit hominem ex ignorantia gra­
viter culpabili est vere homicida, v.g. quia dicit : id quod est in silva
videtur esse fera et non homo et quamvis hoc non sit certum, parum
refert, ferio. Unde ex peccato mortali imprudenti® vel inoboedienti»
legendo libros hæreticos nondum amittitur fides, sed est via ad eam
amittendam.

5“m Corollarium: Ad peccatum hæreseos sufficit quod aliquis ve­
ritatem ah Ecclesia infallibiliter propositam neget cum pertinacia,
scii. non necesse est quod agnoscat hanc veritatem esse revelatam,
alias rarissimi aut nulli essent hæretici, quippe qui communiter
instituant sua dogmata esse vera et revelata, contraria esse falsa et
non revelata.
Nec obstat quod non agnoscat saltem in hac materia auctoritutem infallibilem Ecclesiæ, sufficit quod possit et debeat eam agnowere, et quod pertinaciter despiciat motiva credibilitatis quæ ma­
nifestant auctoritatem Ecclesiæ esse revelatam et evidenter credi­
bilem.
6um Corollarium : Pertinacia hæresis est immediate non contra
voracitatem Dei revelantis, sed contra auctoritatem infallibilem Ec­
clesia:, quam pertinaciter negant hæretici. Et quia Ecclesia infal­
libiliter proponit veritates a Deo revelatas, mediate pertinacia est
contra Primam veritatem revelantem.
Quomodo generaliter hæreticus venit ad istam pertinaciam? —
Generaliter sustinet opinionem falsam, quam postea ratione superbiæ non vult retractare, sese subjiciendo Ecclesiæ ut Lamennais,
Loisy; et postea volendo invenire theoreticam justificationem suæ
rebellionis, prætextum invenit v.g. in defectibus et erroribus homi­
num Ecclesiæ; sic pervenit ad negationes ultimas, et quandoque ad
apostasiam, negando totam revelationem christiauam. Hæresis in­
cipit quando peccans, ad justificationem suæ positionis, inquirit
motiva objectiva et non solum subjectiva, sic transit a peccato superbiæ ad hæresim.
Dubia.
fum Dubium: Qui negat conclusionem theologicam est-ne luervlicusf
Respondetur: Si cognoscat connexionem hujusce conclusionis
< um praemissa do fide, est hæreticus præsumptive seu suspectus
de hæresi; quia censetur negare non præmissam naturalem quae est
evidens, sed præmissam fidei.

280

DE HÆRBSI

i1"" Dubium s Utrum dubius in fids sit hœreticus.
Respondetur: Affirmative sec. jus canonicum, can. 1325, n. 2.
Sell hoc oportet bene intelligere, scii, de dubio positivo et deliberato
et pertinaci, quando scii, aliquis actu positivo deliberate judicat ali­
quem articulum sufficienter sibi propositum ab Ecclesia esse dubium,
v.g. qui judicat dubium esse an Christus sit realiter præsens in Eu­
charistia, cum tamen sciat ita tradi et credi a tota Ecclesia, ille est
formaliter hæreticus ; habet enim in mente errorem positivum et per­
tinacem contra firmitatem dogmatis et infallibilis Ecclesiæ, scii, ju­
dicat positive et erronee: forsitan, non obstantibus definitionibus
Ecclesiæ, Christus non est realiter præsens in Eucharistia.
Per oppositum non est formaliter hæreticus ille qui de aliquo
articulo fidei sufficienter ab Ecclesia proposito dubitat dubio nega­
tivo tantum, scii, prout suspendit judicium sine ullo positivo actu,
quia v.g. vult nunc aliis rebus attendere, vel non vult in re tanta
modo defatigare caput, vel vult inquirere postea motiva commodius
assentiendi. Hic homo enim non habet errorem positivum in mente.
Sed res est periculosa, quia voluntarium dubium negativum facile
potest transire in dubium positivum.
De divisione hœreseos.
Dividitur in materialem et formalem: formalis est quam defini­
vimus; materialis est error hominis baptizati contra veritatem fidei
ex ignorantia et sine pertinacia. Insuper hæresis sic dividitur:

Hæresis

interna tantum: error voluntarius contra fidem, in sola
mente sistens.
interna et externa: hæresis, quæ mente concepta, verbo
exterius manifestatur, etiamsi nemo adsit.
externa tantum: cum quis ore vel facto negat fidem corde
retentam. Hæresis externa dicitur occulta, si nulli
aut paucis innotescit, et dicitur manifesta, quæ
multis nota est.

□e censuris seu gradibus propositionum damnabilium.

Cf. Salmanticbnses, De Fide, disp. IX, dub. IV, § n, fol. 277
et Db Groot, De Ecclesia-, q. 10, a. 5, p. 380. Variæ censuræ enu­
merantur in Cone. Constantiensi, sess. 8, post 45 propositiones Wicleffi, et sess. 15, post quindecim articulos Joannie Hus. Item post
propositiones Baii (Dbnz., 1080).
Sufficit nunc explicare graviores notas seu censuras.
Propositio hœretica, ut aiunt Sa-lmanticenses, dicitur quæ im­
mediate contrariatur veritati fidei catholicae immediate revelata·.
Et divina revelatio manifestari potest vel per evidentiam ipsius re­
velationis, ut in primis credentibus accidit, vel per Sacram Scriptu­
ram, quæ est verbum Dei scriptum, vel per traditionem Ecclesiæ

DB GRADIBUS PROPOSITIONUM DAMNABILIUM

281

communem, quæ est verbum Dei traditum, vel per definitionem Ec­
clesiæ.
Sic hæretica est hæc propositio : « Mundus fuit ab aeterno »,
quia contradicit veritati fidei in S. Scriptura contentæ (Gen., ι, 1):
« In principio creavit Deus coelum et terram». Item hæc: «Chri­
stus non descendit ad inferos » contra Symbolum Apostolorum.
An sint dwersi gradus propositionis heretical? — Disputatur.
Affirmative respondent Turrecremata, Corduba, Pefia et alii, ob di­
versam oppositionem ad Scripturam, ad Traditionem, ad definitiones
Ecclesiæ.
Sed Salmantlcenses cum Suarezio respondent : probabilius ne­
gative, quia prædicta diversitas est materialis tantum, et non su­
mitur ex motivo formali fidei. Sed quandoque propositio omnino
evidenter hæretica sine tergiversatione possibili, dicitur notorie
hæretica.
Uaresi proxima est propositio quæ adversatur doctrinae nondum
definitæ, quæ tamen de fide esse censetur see. communem quasi
omnium sententiam.
Hieresim sapiens est propositio quæ dat ansam timendi ne la­
teat hæresis ; ab ea parum differt propositio de heresi suspecta, quae
tamen minus gravis est. Sapor hæreseos multoties ex adjunctis di­
gnoscitur, v.g. hæc sententia: « fides justificat» quæ in ore S. Pauli
vera est, in ore Lutheranorum sapit hæresim justificationis per
fidem solam.
Erronea dicitur, quæ immediate opponitur veritati mediate re­
velatæ, seu conclusioni theologica:. Ecclesia infallibiliter damnavit
propositiones ut erroneas, sed ex hoc non sequitur quod contra­
dictoria propositio sit dogma ab omnibus credendum propter aucto­
ritatem Dei revelantis; revera non est dogma, quia est veritas non
simpliciter revelata, sed simpliciter deducta ex revelatione et see.
quid revelata, scii, virtualiter revelata in aliqua præmissa fidei.
Unde est notabilis differentia inter propositionem erroneam et prol>oeitionem haereticam.

Dubium: Utrum aliquis possit amittere virtutem infusam fidei
sine peccato formali et mortali infidelitatis, v.g. si sit seductus ab
hæretico magnæ eruditionis et intelligentiae, vel paulatim audiendo
scholas positivistarum in fine nihil amplius credit, dicens tamen :
vellem credere sed non possum. (Cf. Vacant, Etudes sur le Gone, du
Vatic., Π, p. 173).
Status questionis: Agitur de amissione ipsius habitus infusi
lidei, et non solum de amissione facilitatis ad credendum hæc vel
Illa dogmata, propter quædam praejudicia. Agitur etiam de peccato
non solum materiali, sed formali, scii, absque ignorantia invincibili.
Responsio communis est negativa. Statuitur ex sequentibus pro­
positionibus.

282

DE HÆtlESI

1· Catholicus nunquam potest habere justam causam revocandi
fidem in dubium. Unde ad minus esset peccatum materiale, si simul
esset ignorantia invincibilis. Cf. Cone. Vaticanum (Denz., 1794 et
1815) : « Si quis dixerit parem esse conditionem fidelium atque eorum
qui ad fidem unice veram nondum pervenerunt, ita ut catholici justam
causam habere possint fidem quam sub Ecclesiæ magisterio jam su­
sceperunt, assensu suspenso in dubium vocandi, donec demonstra­
tionem scientificam credibilitatis et veritatis suæ fidei absolverint,
a. s. ». Omnes theologi consentiunt de hoc quod saltem erit pecca
tum materiale, defectu advertentiæ.
2° Quidam catholici invincibiliter ignorant qucedam dogmata,
vel de eis dubitant absque peccato formali, quia nunquam fuerunt
sufficienter instructi de his dogmatibus. Sed communiter tenetur quod
illi qui vivunt inter Christianos non possunt invincibiliter ignorare
omnia revelata a Deo, saltem cognoscunt duo prima credibilia.
3° Proinde communiter docent theologi : fides infusa non amit­
titur nisi per peccatum formale et mortale contra ipsam fidem, scii.
scienter denegando adhœsionem alicui dogmati, vel pluribus dogma­
tibus a Deo revelatis et ab Ecclesia propositis. Etenim ad amitten­
dam fidem- non sufficit quodlibet peccatum mortale contra caritatem
aut spem, imo non sufficit negare aliquod dogma ea> ignorantia etiam
vincibili, nec culpabiliter sese exponere ad hxeresim, v.g. legendo sine
licentia- et præparatioue sufficienti libros prohibitos rationalistarum.
Unde non omne peccatum mortale contra fidem destruit eam; quia
potest esse peccatum mortale contra externam confessionem fidei
sine denegatione interna, et potest esse peccatum mortale internum
ex voluntario indirecto. Sed amittitur fides solum per denegationem
pertinacem adhaisionis dogmati sufficienter propositi.
Hæc sententia communis theologorum fundatur in Cone. Tri­
dent., sess. 6, cap. 15 (Denz., 808) : « Asserendum est, non modo
infidelitate, per quam et ipsa fides amittitur, sed etiam quocumque
alio mortali peccato, quamvis non amittatur fides, acceptam justi­
ficationis gratiam amitti ».
Corollarium. — Ergo see. hanc sententiam communem, infans
baptizatus, inter infideles vel hæreticos nutritus, non amittit fidem
infusam, ex hoc quod adhæret sectæ infideli vel haereticae per igno­
rantiam invincibilem, imo per ignorantiam vincibilem seu volun­
tariam.
Objectio.· Sed see. opinionem communem, sunt quidam infideles
qui invincibiliter seu involuntarie ignorant totam religionem reve­
latam. Atqui infans baptizatus potest vivere inter hos infideles ita
ut nihil audiat de revelatione. Ergo dari potest aliquis fidelis vivens
inter infideles, qui ignorat invincibiliter omnia revelata. Coninck vi­
detur dicere: hoc est probabile.
Respondetur: Hoc dato, non concesso; nihil sequeretur contra
nostram thesim, quia hic puer baptizatus, invincibiliter ignorans
omnia revelata, non amisisset habitum infusum fidei; sed eius actum

DE PBCCATO QUO AMITTITUR FIDES

283

non exerceret. Insuper hæc hypothesis non videtur probabilis, quia
puer iste ratione hujusce habitus fidei habet quodammodo jus ad
quaedam gratias actuales, quibus potest credere, saltem duobus pri­
mis credibilibus quod Deus est et remunerator est, quando pervenit
ad plenum usum rationis. Hoc momento quidem potest mortaliter
læccare, sed non necessario per infidelitatem, sed per sensualitatem
aut alio modo, tunc conservat habitum infusum fidei, et postea non
amittit hunc habitum infusum sine peccato mortali et formali contra
Udem, scii, nisi per infidelitatem positivam.
Instantia: Sed mirum est quod remaneat aliqua virtus infusa,
absque ullo exercitio hujusce virtutis longo tempore.
Respondetur: Ita est tamen in fidelibus qui fiunt dementes; et
cum habitus non sit actus, potest remanere sine actu. In hoc appa­
ret misericordia divina quæ in nobis conservat fidem infusam, dum
modo non sit peccatum formale et mortale ipsius infidelitatis positivæ proprie dictæ, denegando scienter adhaesionem alicui dogmati
sufficienter propositi, aut deliberate dubitando cum pleno consensu
de illo.
Hæc doctrina fundatur in hoc verbo Isade (xlh, 3) et Evangelii
see. Matthbum (xn, 20) : « Arundi/nem quassatam non confringet
(Dominus), et linum fumigans, non extinguet ». — Fundatur etiam
in hac declaratione Cone. Trident. (Denz., 804): «Deus sua gratia
semel justificatos non deserit, nisi ab eis prius deseratur ». Hæc
declaratio est quidem de justificatis, sed proportionaliter valet etiam
de fidelibus in statu peccati mortalis; si enim alia- peccata mortalia
non destruxerunt fidem, ipsa conservatur a Deo nisi prius deseratur
Deus revelans per peccatum mortale et formale infidelitatis proprie
dictæ. Conservatur fides informis per misericordiam divinam sicut
radix arboris per fulgur excisae, ut novi rami postea surgant.
Instantia: Sed sæpe dicitur : hic homo baptizatus amisit fidem
audiendo lectiones Universitatis et tamen non habet conscientiam
de isto peccato mortali et formali infidelitatis proprie dictæ, sed
solum forte de peccato imprudentiæ legendo quod non debuisset
legere; imo sincere dicit: « vellem credere et non possum amplius».
Respondetur: Oportet distinguere: Vel hic homo qui dicitur
amisisse fidem, non amisit virtutem infusam fidei, sed solum eius
exercitium explicitam, quia amisit facilitatem a-d credendum, et hoc
fieri potest post multa peccata imprudentiæ, sed sine prædicto pec­
cato formali infidelitatis directe voluntario. Vel hic homo vere amisit
virtutem infusam fidei, et tunc formaliter et mortaliter peccavit in­
fidelitate see. voluntarium etiam directum, cum advertentia suffi­
cienti ad quodlibet peccatam mortale.
Unde in pluribus baptizatis qui nunc dicuntur increduli et fa­
tentur sese esse incredulos, potest remanere virtus infusa fidei, quam­
vis sint graviter culpabiles peccato formali imprudentiæ, prout ne­
glexerunt studium omnino necessarium veritatis religiosæ, nec vita
verunt periculum amittendi fidem legendo libros rationalistarum. Si
non peccaverunt formaliter et mortaliter per infidelitatem proprie

284

DE HÆKESI

dictam, in eis remanet virtus infusa fidei, see. communem theologo­
rum sententiam ; sic non habent conscientiam de isto peccato et non
sine sinceritate dicunt: «Vellem credere ». Sed debent orare, di­
cendo : « Domine, adjuva incredulitatem meam » et si perseverant in
oratione, ad exercitium fidei pervenient. In eis est enormis dispro­
portio inter eorum fidem quæ remansit ut in eorum pueritia, et eorum
culturam scientificam vel litterariam, ita ut eorum fides quæ deberet
ex alto dirigere alias eorum cognitiones, est ab eis quasi omnino
obnubilata.
Remanet difficultas: Quandonam scii, habetur grave et formale
'
cedit.
peccatum infidelitatis positivai
Sic, ni fallor, respondendum est:

I negat simpliciter, remanente clara, cogniI
tiono motivorum credibilitatis circa
I
hoc dogma, quod rarum est. Tunc pecIcat formaliter contra fidem.

Fidelis
aliquis
negat
aliquod
dogma

sibi jam
SUFFICIENTE!!

propositum

negat aut pertinaciter dubitat, dicens,
non amplius video motiva credibili­
tatis relate ad hoc dogma. Tunc est
peccatum infidelitatis si fiat cum ple­
no consensu, recedendo ab auctoritate
Ecclesiæ, quia recedit a lumine fidei
a quo corroborantur credibilitatis mo­
tiva, et jam audit tentationem, nam
saltem remanent quædam motiva cre­
dibilitatis circa auctoritatem infalliI
bilem Ecclesia: in genere, a qua re-

eibi sufficienteu PBOPOSiTUM, v.g. rudis invinci
biliter ignorans talem vel talem definitionem Ecclesiæ,
tunc non peccat formaliter contra fidem.

nondum

Aliud dubium: Utrum aliquis catholicus rudis parum, -instructus
et inter adversarios fidei vivens, possit pervenire ad· hunc statum
incredulitatis apparentis, ut transeat ad protestantismum conservata
virtute fidei infusa, absque ullo gravi peccato imprudentia indirecte
contra fidem; imo credendo bene agere Ecclesiam catholicam dese­
rendo et hæresim amplectendo. (Cf. Vacant, Etudes sur le Cone, du
Vatic., II, p. 178).
Respondent plerique theologi negative. Quidam tamen theologi,
ut Tanner et Platel, dixerunt hoc fieri potest per accidens, scii, si
hic catholicus parum instructus et parum intelligens sit seductus ab
incredulo valde intelligent! ; tunc esset error invincibilis, seu invo­
luntarius.

DE FBCCATO QUO AMITTITUR FIDES

285

Γη primo schemate Cone. Vaticani (cf. Vacant, ibid.., I, p. 601)
dicitur de hac opinione: «Hæc nisi cautissime explicentur, pericu­
lose disputantur; sed ab hæresi, quæ S. Concilio examinanda pro­
ponitur, sunt alienissima ».
Sententia plerorumque theologorum magis convenit cum Conci­
lio, prout dicit: in prædicto casu hominis recedentis a catholicismo
et amplectentis sectam hæreticam, fuit peccatum formale saltem im
prudentice, et indirecte contra fidem; sed peccatum istud non de
struxit virtutem fidei.
Non mirum est quod istud ultimum dubium non possit cum plena
evidentia- solvi, quia « inscrutabile est cor hominis » (Jbhem., xvii, 9),
et « solus Deus scrutat corda et renes » (Ps., vii, 10).

Ultimum dubium: Utrum catholicus qui prius explicite cum suf­
ficienti instructione credidit supernaturaliter aliquod dogma, v.g. Im
maculatæ Conceptionis B. V. Marite, possit postea, seductus a pro­
testante, negaro hoc dogma absque peccato formali et mortali infi­
delitatis proprie dictæ, sed cum solo gravi jieccato imprudentiæ,
prout hanc disputationem vitare debuisset.
Respondeo: Si proprie negat, vel etiam deliberate dubitet cum
pleno consensu de Immaculata Conceptione B. Mariæ Virginis quain
prius sufficienter explicite cognovit, peccat non solum indirecte con
tra fidem, gravi peccato imprudentiæ, sed directe; quia sic recedit
ab externa propositione Ecclesiæ et ab influxu interno virtutis in­
fus» fidei, cuius lumen corroborat credibilitatis motiva. Cf. Den
zinger, 1169, damnatæ sunt istæ propositiones: «Voluntas non po­
test efficere, ut assensus fidei in seipso sit magis firmus, quam mereatur pondus rationum ad assensum impellentium ». (1170) : « Bine
potest quis prudenter repudiare assensum, quem habebat supernaturalem ». — Hæc ultima solutio non opponitur duabus prioribus,
in quibus erat sermo de catholico rudi vel parum instructo qui prius
non crediderit explicite cum sufficienti instructione dogma, de quo
postea invincibiliter vel etiam vincibiliter dubitat. Denique hoc for­
male peccatum infidelitatis eo gravius est quo major habetur adver­
tentia et motivorum credibilitatis evidentia; ita ut possit fieri pec­
catum contra Spiritum Sanctum. Cf. infra art. seq. de gradibus in
ipso discredere.

Corollarium practicum. — Non eadem est fidelium conditio ac
conditio infidelium qui evidentiam credibilitatis nunquam habuerunt.
Nam infidelis jam cognoscens cum probabilitate originem divinam
Christianismi debet orare et veritatem quærere, nondum vero cre­
dere. Dum e contra fidelis contra fidem tentatus, non solum debet
orare et studere, sed credere, et hoc quia jam pervenit ad evidentem
credibilitatem et quia hæc evidens credibilitas corroboratur per in­
fluxum voluntatis sub inspiratione Spiritus Sancti et per infusum
lumen fidei, sicut per lumen rationis confirmatur valor experienti»

286

DE HÆRESI

sensibilia. Unde semper est possibile pro fideli actum prudentem et
supernaturalem fidei elicere, postulando Dei auxilium actuale, di­
cendo : « Domine, adjuva incredulitatem meam », « adauge nobis fi­
dem », « converte nos Domine ad te et convertemur », « fac ut fir­
miter in te credam », « Domine, ad quem ibimus, verba vit» æteruæ habes». Cajetanus in hoc art. solvit objectionem quam nunc
faciunt rationalist» contra obligationem credendi.

Aut. III. — UTRUM HAERETICI SINT TOLERANDI.
Status quæstionis. — Videtur quod sint tolerandi : 1° Alioquin
aufertur eis facultas poenitendi. 2” Quia id quod est necessarium in
Ecclesia tolerandum est, atqui « oportet esse hæreses » (I Cor., xi, 9).
3° Quia Dominus mandavit servis suis ut zizaniam permitterent cre­
scere usque ad messem.
Responsio tamen est negativa, scii, per se hœretid non sunt
tolerandi; quandoque tamen per accidens tolerandi sunt ad majus
malum vitandum. S. Thomas loquitur de Statu catholico.
Probatur 1” auctoritate S. Pauli (ad Tit., in, 10) : « Hæreticum
hominem post primam et secundam correptionem devita·, sciens quia
subversus est qui hujusmodi est ». S. Hieronymus citatus in corp,
art. dicit : « Hesecandæ sunt putridæ carnes et scabiosa ovis a caulis
repellenda, ne tota domus... intereat. Arius in Alexandria una scin­
tilla fuit; sed quoniam non statim oppressus est, totum orbem eius
flamma populata est ».
Hoc probatur etiam ex consuetudine Ecclesiæ quæ infligit hae­
reticis poenam excommunicationis et quæ damnavit plures propo­
sitiones contra legitimitatem poenarum temporalium hsereticis obsti­
natis inflictarum. (Cf. Denz., 640), Joannis Hus damnata est hæc
propositio juxta quam Ecclesia non potest hæreticos... « sæculari
judicio tradere». Damnata est hæc Lutheri: «Hæreticos comburi
est contra voluntatem Spiritus » (Denz., 773). Et forte si Luthero
applicanda fuissent verba Hieronymi, protestantismus Germaniam
et Angliam non invadisset « scabiosa ovis a caulis repellenda est,
ne tota domus pereat ». Item in Syllabo Pii IX damnata est hæc pre
positio 24 (Denz., 1724) : « Ecclesia vis inferendæ potestatem non
habet, neque ullam temporalem directam vel indirectam ». Liberales
hodierni, viam Valdensium et Protestantium sequentes, contendunt
Ecclesiam non habere potestatem coercitivam contra hæreticos.
Probatur ratione theologica. In articulo S. Thomæ sunt duæ
conclusiones, ad explicandam responsionem datam in a-rg. « sed
contra ».

1» Conclusio: S. Thomæ est: «Haeretici ex parte ipsorum, me­
ruerunt non solum ab Ecclesia per excommunicationem separari,
sed etiam per mortem a mundo excludi ». Ratio est see. S. Thomam,

AN HÆRETICI SINT TOLERANDI

287

quia « multo gravius est corrumpere fidem, per quam est auim® vita,
quam falsare pecuniam per quam temporali vit® subvenitur. Unde
si falsarii pecuni® vel alii malefactores statim per steculares prin­
cipes juste morti traduntur, multo magis hæretici statim ex quo de
hæresi convincuntur, possunt non solum excommunicari, sed et juste
occidi». Ita S. Thomas. Id est: tales hæretici possunt morte puniri
a judicio sæculari Status catholici, qui considerat principia Chri­
stiana, negata ab his haereticis, ut fundamentum vit® socialis, prae­
sertim si hi hæretici negant ipsam existentiam Dei et igitur supre­
mum fundamentum obligationis moralis ac cuiuslibet auctoritatis.
Uonsequenter s®pe negant principia Christiana circa familiam, ma­
trimonium, scholam, et in fine ponunt Statum laicum loco Dei, sic
venit tyrannis; est cancer in societate, perducens eam ad mortem '.
Tunc, ut dicit S. Thomas (in tr. De poena, I*
-II", q. 87, a. 1),
est multiplex peccatum gravissimum : 1° contra Deum auctorem le­
gis naturalis ; 2° contra societatem spiritualem ; 3° contra societatem
temporalem, cuius fundamenta evertuntur; 4° contra rationem seu
conscientiam. Sic hoc peccatum multiplex per se meretur multipli­
cem poenam.
Objectio: Sufficeret quoad poenam temporalem recurrere ad incarcerationem perpetuam, absque poena mortis.
Respondetur: In hoc casu, per se loquendo, poena mortis est
legitima, propter rationem datam, et ut exemplum justitiae contra
diffusionem hæreseos et perturbationis socialis. Insuper hæc thesis
supponit legitimitatem poen® mortis pro gravi crimine. Hæc legitiinitas admittitur a jure gentium, prout hæc poena mortis est ad
Itonum commune societatis servandum, et ad defensionem principio­
rum justiti® sine quibus vita socialis est impossibilis.

2« Conclusio S. Thomæ: Ex parte Ecclesiæ est misericordia ad
eirantium conversionem. Et ideo non statim condemnat, sed post
primam et secundam correptionem. Postea Ecclesia de hæretici con­
versione non sperans, aliorum saluti providet per excommunicatio­
nem et ulterius relinquit eum judicio sæculari.
1 Cf. Donoso Cortès, Œuvres, trad, fr., 2“ edit., 1862, t. II, p. 211, 230: Le
principe générateur des plus graves erreurs de nos jours (1852), et t. I, p. 399 :
Discours sur la situation générale de l'Europe (1850). Donoso Cortès hls locls
dicit: quando populi Christiani non amplius conservant principia Evangelli in
«ua legislatione circa familiam, matrimonii unitatem et indlssolubllltatem,
circa scholam, circa harmoniam classium societatis, tunc per aliquod tempus
pnevalet UberaUsmus. Sed libéralismes non concludit pro Evangello nec di­
recte contra Evangelium, et boo non sufficit ad agendum, sed solum ad pro­
trahendas discussiones In InOnltum in parlamento. Idcoque, quando oportet
agere, si isti populi non redeunt ad principia Christiana, descendunt ad radicaUemum In negatione, deinde ad sooiaUsmum qui ponit societatem loco Del crea­
toris et in fine ad oommunlsmum materlallstlcum et atheum, qui ponit loco
Del et legis amoris In Evangello expressæ, tyrannldem Status seu demagogte
quæ omnem libertatem destruit. Immo Donoso Cortès, anno 1850, pnevldet quod
hic communismus atheus prjevaleblt per aliquod tempus in Russia et quod sola
Udes catholica poterit ordinem in societate restaurare.

'J88

DE H2EBESI

Objectio: Sed si hæretici morti traduntur, videtur quod sit cru­
delitas, quia aufertur eis facultas poenitendi.
Resp. ad 1'°“.· Sic servatur mansuetudo et misericordia per pri
mas monitiones, postea considerantur hæretici ut incorrigibiles.
Instantia: Sed id quod necessarium est in Ecclesia tolerandum
est ; atqui S. Paulus ait « oportet esse hæreses ».
Resp. ad 2'* 1"1.- Utilitas quæ ex hæresibus provenit est praeter
malam intentionem hæreticorum, cui resistendum est pro salute
aliorum.
Instantia: Dominus mandavit servis suis ut permitterent zizania
crescere.
Resp. ad 3W": Dominus dicit servis quis ut zizania permitterent
crescere, guando non possunt extirpari zizania, sine extirpations
tritici.
Nunc autem multi hæretici sunt quasi infideles, et per accidens
ad magnum malum vitandum tolerandi sunt.
S. Thomas in prima conclusione (circa id quod est per se) ap­
plicat principia alibi ab eo exposita quando agitur de legitimitate
poenæ mortis. (Cf. Π·-Π", q. 04, a. 2). Utrum sit licitum occidere
peccatores, v.g. homicidas. Utique: licitum est pro auctoritate pu
blica. Hoc revelatum est (v.g. 1. Exod., xxn, 18) : « Maleficos non
patieris vivere ». « Si quis homo est periculosus communitati et cor
ruptivus ipsius propter aliquod peccatum, laudabiliter et salubriter
occiditur ut bonum commune conservetur ». Ita pertinet ad medicum
præcidere membrum putridum.
Objectio: Justitia humana conformatur justitiæ divinæ. Atqui
secundum justitiam divinam peccatores ad poenitentiam reservantur,
see. illud Ezech. (xxxiii, 11) : « Nolo mortem impii, sed magis ut
convertatur impius a via sua et vivat». Ergo videtur omnino inju­
stum, quod peccatores, v.g. homieidæ, occidantur.
Respondet S. Thomas ad 2um : Deus secundum ordinem suæ sa
pientiæ quandoque statim peccatores occidit ad liberationem bono
rum ; quandoque autem eis poenitendi tempus concedit, secundum
quod ipse novit suis electis expedire. Et hoc etiam humana justitia
imitatur pro posse: illos enim, qui sunt perniciosi in alios, occidit;
eos vero qui peccant, aliis graviter non nocentes, ad poenitentiam
reservat.
Instantia: Sed occidere hominem see. se malum est, ergo nullo
bono fine fieri licet.
Respondetur: Occidere hominem in sua dignitate manentem, se­
cundum se malum est, concedo. Sed occidere peccatorem (homicidam)
potest esse bonum, sicut occidere bestiam nocivam. Pejor enim est
malus homo quam bestia et plus nocet, ut Philosophus dicit in I Po
Ut, c. 7.

DB INDIFFHRBNTISMO

289

Non tamen licet (ΙΙ·-ΙΙ“, q. 64, a. 4) clericis occidere hominem
etiam homicidam, quia sunt electi ad Altaris ministerium, et quia
« Clericis committitur ministerium novæ legis, in qua non determi­
natur poena occisionis, vel mutilationis corporalis».
Denique quid ad objectionem : sufficeret contra homicidam vel
lunreticos perniciosos perpetua incarceratio.
Respondetur: Difficilius est demonstrare necessitatem poenæ mor­
tis in his casibus, quam eius utilitatem et liceitatem.
Et sufficit seria utilitas, sicut ad amputationem alicuius membri
.f groti sufficit vera· utilitas, absque necessitate, sufficit quod « expe­
diat » vitæ corporali, ut dicit S. Thomas, Π
·ΙΙ “, q. 64, a. 2.
*
Insuper ad liceitatem poenæ mortis probandam, non necesse est
quod probetur quasi mathematice aut metaphysice, sed sicut in rebus
It n inanis et moralibus, imo physicis, dari potest probatio. V.g. etiam
in rebus physicis sunt leges quæ cognoscuntur solum inductive, ut
culor dilatat ferrum, nec apparet ratio propter quid, aut etiam quod
omnes homines habeant duos oculos et non tres, hoc non potest de­
duci rigorose ex definitione hominis, sicut deducitur quod homo est
capax moralitatis, et quod est liber.
Ita pariter in ordine morali, quædam media ad bonum com­
mune societatis rigorose demonstrantur ut necessaria. Alia vero
media non apparet absolute necessaria, sed solum vere utilia,
<•1. sub hoc aspectu licita. Et ita apparent vel secundum demon­
strationem rigorosam, vel secundum commune judicium pruden­
tium in diversis populis ex his quæ communiter eveniunt, seu
quæ ut in pluribus eveniunt, et hoc sufficit. Unde etiamsi legitimitas
pirnæ mortis non rigorosissime demonstraretur, posset esse moraliter
certa. Multa sunt certa communiter infra demonstrationem rigoro«imii, sicut plerisque Christianis evidens credibilitas mysteriorum fidei.
Plures tamen auctores tenent quod rigorose demonstratur legitimitas
poenæ mortis pro crimine. Similis quæstio ponitur quoad jus proprieni l is individualis et interpretationem doctrinæ S. Thomæ expositae in
11* 1I“, q. 66, a. 2, ad 1““.
□e indiHerentismo.
Confirmata est liæc doctrina per declarationes Ecclesiæ contra
indifferentismum et liberalismum, scii, contra libertatem cultuum,
ipne sec. se non est bona, quidquid dicant liberales, sed est malum
quandoque tolerandum ad majus malum vitandum. Cf. Encyclica
(Iregorii XVI: Mirari vos et Quanta cura (Dbnz., 1614, 1642, 1690);
■ t/llabum Pii IX (Denz., 1778 sq.) et Leonis XIII Encycl. Libertas.
Hæc doctrina fundatur in hoc quod non solum singuli homines,
■·<-<! ipsa societas tenetur revelationem sufficienter propositam susci. Et ut notavi in 1. De Revelatione, t. II, p. 448: Non sufficit
illeere: s Hæc est thesis, servanda quidem in scholis sacrat theololii

< imuuoou-Lagbasoe - ne virtutibus theologicis.

290

DB HÆRESI

gia, tanquam veritas speculativa, sed in praxi agendum est see. hypothesim libertatis omnium cultuum, ad omnia hujusce hypothesis
commoda consequenda ». — Hoc non sufficit, nam thesis considerari
nequit ut ideale mere speculativum et in praxi relinquendum, hæc
enim thesis enuntiat ipsum finem consequendum et jura Dei ser­
vanda; scii, vera religio ab omnibus amplectenda est et non solum
individualité!· sed socialiter. Ad consecutionem vero hujusce linis,
considerandæ sunt circumstanti®; proinde in casu seu per acidens
prudentia dictat aliquod malum tolerandum esse ad majus malum
vitandum. Sed relinquere thesim, ut quid mere ideale, solum in scho­
lis servandum, esset sese avertere ab ipso fine consequendo. Hoc es
set in opportuuismum incidere et esset, sub pretextu caritatis, magis
et magis a vero amore Dei et animarum recedere; denique thesis
enuntians gravissimam obligationem, consideraretur ut nomen inane,
prætereaque nihil; hæc est via ad indifferentismum, ut dixerunt
omnes Pontifices, « esset libertas perditionis » ut dicit Pius IX in
Encycl. Quanta cura (Denz., 1690).
Sic propter abusum hujusce distinctionis inter thesim et hypo
thesim, ac si thesis esset mere speculativa et hypothesis unica regula,
practica, paulatim destrueretur actio catholica socialis; jam multi
catholici videntur obligationes societatis erga Deum ignorare, et con
siderare ut quid legitimum neutralitatem Status, neutralitatem Scho
la et libertatem omnimodam conscientia. Hac autem via societas
fit radicaliter irreligiosa et athea, ut optime notavit Donoso Cortès
in sua egregia Epistola De principio errorum modernorum : « Libe
ralismus insufficiens ad agendum, dncit ad radicalismum, ad socia
lismum et ad communismum materialisticum et atheum » ‘.
Unde propter hunc abusum, distinctioni inter thesim et hypo
thesim plures theologi merito substituunt distinctionem inter finem
et media opportuna hic et nuno ad finem, juxta prudenti» judicium.
Sic solum servatur id quod maxime servandum est, scii, efficax in
tentio finis, cum prudentia in ordine mediorum. Sic Ecclesia procedit
fortiter et suaviter fortiter in re quoad intentionem finis, suaviter
in modo quoad electionem mediorum.
Et pariter conciliatur absoluta firmitas fidei cum benigna cha
ritate erga errantes, hæc duæ virtutes non adversantur sed e contra
sese mutuo corroborant; imo separari nequeunt, quin caritas in libe
ralismum degeneret, et firmitas fidei minuatur aut in sectarismum
declinet. Alte et intime conjungi debent in ardore eiusdem amoris
qui est zelus gloria Dei et salutis animarum·. Sic in Christo « mise­
ricordia et Veritas obviaverunt sibi ». Sic solum conciliantur exigen
tiæ veritatis cum exigentiis caritatis in vero zelo.
Quoad solutionem objectionum iiteralium, cf. opus nostrum De
Revelatione, II, 1* ed., p. 449 sq., et 4* ed., p. 392-425.
• Œuvres de Donoso Cortès, trad, fr., 2» ed., 1862, t. II, p. 211 sq. et
t. I, p. 3V9.

QU AENAM POENAE REMANENT CONTRA HAERETICOS

291

Art. IV. — UTRUM REVERTENTES AB HAERES1
SINT AB ECCLESIA SUSCIPIENDI.

Hic articulus est ad explicandam Decretalem antiqui juris, ciIiitam in arg. sed e.: «Si aliqui post abjurationem erroris depre­
hensi fuerint in abjuratam hæresim recidisse, sæculari judicio sunt
iidinquendi ». Ad hoc explicandum S. Thomas ponit duas conclu­
siones :
1» Hrnretici revertentes quotiescumque relapsi fuerint ab Eccle­
sia recipiuntur ad poenitentiam, per quam impenditur eis via salutis.
Kalio est quia ex charitate quilibet debet aliis velle salutem æteruam.
2° Si vero hæretici revertentes semper reciperentur ut conserva­
rentur in vita, et in aliis bonis temporalibus, posset hoc esse in prœjudioium salutis aliorum. Quia si relaberentur, alios inficerent, et
nlii securius in hæresim laberentur.
Unde in antiquo jure iterum relapsi ulterius redeuntes recipie­
bantur ad poenitentiam, non tamen liberabantur a poena mortis. Sic
explicatur antiqua legislatio de hæreticis relapsis, ut apparet in
causa S. Joa-nnæ de Areo quæ accusata est ut relapsa.

Quaenam poenae remanent contra haereticos.
(Cf. Codicem Juris Canonici, Index, Hæretici, et Libri).
Canone 731, n. 2 : « Vetitum est Sacramenta Ecclesia: ministrare
imreticis aut schismaticis, etiam bona fide errantibus, eaque peten­
tibus, nisi prius, erroribus rejectis, Ecclesia reconciliati fuerint ».
I lanone 985, 1 : « Sunt irregulares ex delicto Apostatæ a fide, hæretici, schismatici ». Canone 1240: «Privantur ecclesiastica sepultura,
nisi aute mortem aliqua dederint pœnitentiæ signa, notorii apostatæ
n ehristiana fide aut sectae hæreticæ, vel schismaticae aut sectae
iniissonicæ addicti ». Canone 2314 : « Omnes a ehristiana- fide aponlatæ et omnes et singuli hæretici aut schismatici incurrunt ipso facto
r.rcommunicationern, nisi moniti resipuerint, priventur beneficio,
dignitate..., officio aliove munere, si quod in Ecclesia habeant, infa­
mes declarentur et clerici, iterata monitione, deponantur. Si secta:
ncatholioœ nomen dederint, ipso facto infames sunt et clerici, mo­
nitione incassum præmissa, degradentur. Absolutio ab excommuni­
catione in foro conscienti» impertienda, est speciali modo Sedi Apo• lolicæ reservata. Prærequiritur abjuratio ».
Suspectus de hœresi, si sit clericus, repetita inutiliter moni­
tione, suspendatur a divinis.
Quoad libros hœreticos: Libri perniciosi denuntiari debent Or­
dinariis vel Sedi Apostolicœ, canone 1397. Quos libros damnavit Se­
des Apostolica, ii prohibiti sunt ubique et quocumque idiomate, ca
none 1396; quacumque legitima prohibitio secum fert ut liber necrd i. nec legi, nec retineri, nec vendi, nec in alienam linguam vertir
nec cum aliis communicari possit (can. 1398).

QUÆSTIO XII.
DE

APOSTASIA

In duos articulos: 1® Utrum apostasia ad infidelitatem perti­
neat; 2“ Utrum princeps propter apostasiam a fide amittat domi­
nium in subditos.

Ani'. I. — UTRUM APOSTASIA AD INFIDELITATEM PERTINEAT.
Respondetur: Apostasia simpliciter dicta ad infidelitatem per­
tinet, quia est desertio totius fidei et per hoc distinguitur ab haeresi,
quæ est desertio fidei quoad partem tantum. Hæc distinctio non est
essentialis, sed see. inagis vel minus, attamen aperiendum est iu
confessione an fuerit apostasia vel bæresis, apostasia est circum
.stantia aggravans, ut dicitur ad 3™1.
Præter apostasiam a fide, est apostasia a religione, cum reli­
giosus professus sine legitima superiorum permissione deserit reli­
gionem cum animo non redeundi. Item est apostasia ab ordine, si
quis sine legitima dispensatione ab ordine sacro retrocedit ad statum
stecularem. Qui vero recedit ab ordinibus minoribus, non est apo­
stata, sicut si novitius, ante professionem, recedit a religione.

Art. II. — UTRUM PRINCEPS PROPTER APOSTASIAM A FIDE
AMITTAT DOMINIUM IN SUBDITOS ITA QUOD EI
OBEDIRE NON TENEANTUR.
Resp. est affirmativa, see. decretum Gregorii VII, quod expli­
catur in articulo.
Ratio est ista: Ad Ecclesiam pertinet punire infidelitatem illo­
rum qui fidem susceperunt. Atqui principes apostatæ convenienter
in hoc puniuntur quod subditis fidelibus dominari non possint, quia
alioquin intenderent subditos suos a fide separare. S. Thomas con­
cludit : « Et ideo quam cito aliquis per sententiam denuntiatur
excommunicatus propter apostasiam a fide, ipso facto, eius subditi
sunt absoluti a dominio eius et juramento fidelitatis quo ei tene­
bantur ».
Ad 3“*“.· Principes hoc dominium non amittunt propter alia pec­
cata sed per apostasiam, quia apostasia a fide totaliter separat ho­
minem a Deo, non solum quoad voluntatem, sed quoad intellectum.

QUÆSTIO XIII.
DE BLASPHEMIA IN GENERAL!

In quatuor articulos, qui tractant de natura hujusce peccati et
de ejus gravitate.
Abt. I. — UTRUM BLASPHEMIA OPPONATUR
CONFESSIONI FIDEI.

Conclusio : Blasphemia est contumeliosa contra Deum cordis vel
oris locutio, et sio confessioni fidei opponitur. Explicatur definitio.
Sufficit quod sit cordis locutio, sic dæmones qui nonnisi mente
loquuntur, blasphemant. Insuper hac cordis vel oris locutio debet
osse contumeliosa seu per modum convicii vel injuriæ ; sic blasphemia
distinguitur ab infidelitate, nam ad blasphemiam non requiritur asiinsus contra fidem ; sed sufficit victualis intentio inhonorandi Deum,
vel sanctos aut res sacrae cum aliqua habitudine ad Deum. Cf. ad
: « Sicut Deus in sanctis suis laudatur, blasphemia quæ fit in
Minctos, ex consequenti in Deum redundat ». Unde est blasphemia
dicere: «Deus est injustus, Deus non curat res humanas, utinam
non puniat peccata, non sit omnipotens, aut omnisciens ». Item
«puere in crucifixum, in imagines sanctorum.
Blasphemia dicitur hæreticalis quando negat aliquid ad fidem
pertinens.
Art. II. — UTRUM BLASPHEMIA SEMPER SIT
PECCATUM MORTALE.

Conclusio: Blasphemia est peccattim mortale etc genere suo.
Probatur auctoritate ex Levitioo (xxiv, 16): «Qui blasphemaverit nomen Domini, morte moriatur ».
Probatur 2° ratione theologica, quia blasphemia ex genere suos
repugnat caritati divinæ quia injuriam facit divinæ bonitati. Necpotest fieri veniale ex parvitate materiæ.

Dubium: An blasphemia procedens sine deliberatione, ex surruptione sit peccatum mortale?

294

DIS BLASPHEMIA IX GENERALI

Resp. ad
Est veniale tantum si aliquis non advertat hoc
quod dicit esse blasphemiam, si vero advertit hoc esse blasphemiam,
non excusatur a peccato mortali, sicut nec ille qui ex subito motu
iræ aliquem occidit. Sensus responsionis est quod data advertentia,
datur etiam consensus quamvis non mature deliberatus, sed cum
impulsu passionis, v.g. iræ. Si vero blasphemia fiat ex consuetudine,
quam blasphemator non curat eradicare, non excusatur a mortali.
quia est voluntaria in causa, scii, in ista consuetudine.
Abt. HI. — UTRUM PECCATUM BLASPHEMIÆ
SIT GRAVISSIMUM PECCATUM.
Respondetur affirmative. Quia aliquid dicere ut Deus dehono
retur et vilipendatur est semper gravissimum malum ; in hoc est
gravitas infidelitatis, prout blasphemia est contra confessionem fidei,
insuper est detestatio voluntatis accedens ad odium Dei, et irreligio.
A.d P““.· Unde blasphemia ex objecto est peccatum gravius quam
homicidium, quamvis homicidium plus noceat proximo quam bla
sphemia Deo.
A.d ^aUi: Pejus est blasphemare quam perjurare, quia est magis
directe contra Deum.

Art. IV. — UTRUM DAMNATI BLASPHEMENT.
Conclusio: In damnatis est interior cordis blasphemia, soil, de­
testatio divinæ justitiœ, et credibile est quod post resurrectionem
erit in eis etiam vocalis blasphemia, sicut in sanctis vocalis laus Dei.
Ratio est quia diligunt peccata pro quibus puniuntur, et odiunt
poenas sibi a Dei inflictas. Ut dicitur in Ps. 73, 23 : « Superbia eonim,
qui te oderunt, ascendit semper » seu novos affectus semper producit.
Ad I®".· Blasphemia- in damnatis non est demeritoria, sed per
tinet ad damnationis statum, cessavit tempus meriti et demeriti.

QUÆSTIO XIV.

DE BLASPHEMIA IN SPIRITUM SANCTUM

Hæc quæstio, divisa in quatuor articulos, est ad explicandum
Id quod dicitur in S. Scriptura de peccato seu blasphemia contra
Hpiritum Sanctum. Art. 1°: De natura hujusce peccati; art. 2“: De
speciebus eius; art. 3°: An sit irremissibile; art. 4”: Utrum homo
possit primo peccare in Spiritum Sanctum, scii, antequam alia pec­
cata committat.

Αητ. I. — UTRUM PECCATUM IN SPIRITUM SANCTUM
SIT IDEM QUOD PECCATUM EX CERTA MALITIA.
Status quæstionis habetur ex variis opinionibus Patrum '.
Responsio est affirmativa, sed intelligenda est de speciali ma
lilia, scii, non solum ex inclinatione habitus vitiosi, sed ex eo quod
per contemptum abjicitur gratia avertens vel retrahens a peccato,
hi il. abjicitur effectus Spiritus Sancti retrahens a peccato.
Katio hujusce denominationis est, quia tunc aliquis peccat con­
tra bonum appropriatnm Spiritui Sancto; ei enim appropriate!· bo­
nitas sicut Patri potentia et Filio sapientia. Unde sic peccare est
/*·>■ contemptum abjicere effectum bonitatis divince, quo homo re­
traheretur a peccato, sic est via impoenitenti® finalis.
Unde apud Matth. (xn, 32) distinguitur blasphemia in Spiritum
Sanctum contra blasphemiam in Filium hominis. Judæi dixerant
blasphemiam in Filium hominis, in Christum ut hominem, dum di< obant eum esse voracem, potatorem vini, et publicanorum amatorem
i Matth., xi, 10). Sed blasphemaverunt in Spiritum Sanctum, dum
opera qua ipse operabatur virtute propriæ divinitatis et per opera> Athanasius, Hilarius, Hieronymus, Chrysostomus dicebant: hoc peccatum
blasphemia proprie contra Spiritum Sanctum, sive accipiatur ut tertia Per»wi Trinitatis, sive ut nomen essentiale conveniens toti Trinitati. S. Augustinus
dicit: iieecatum in Spiritum Sanctum est impoenitentia flnalls. Kt Magister Senlenllarum dixit: est peccatum ex malitia. S. Thomas hæc tria conciliat osten­
dendo specialem malitiam per contemptum gratia retrahentis a peccato.

296

DE BLASPHBMIA IN SPIRITUM SANCTUM

tionem Spiritus Sancti, attribuebant principi daemoniorum. Ita de­
finitum, hoc peccatum est speciale peccatum, cf. ad 3“.
Sic S. Thomas conciliat opinionem Patrum et Doctorum circa
hoc peccatum.
Aut. II. — DE SPECIEBUS HUJUSCE PECCATI.
Magister Sententiarum assignaverat sex species hujusce peccati.
S. Thomas ostendit quod convenienter sic distinguuntur species istæ,
prout divisio generis sumi debet secundum rationem formalem totius
dividendi. Sic apparet rectitudo hujusce divisionis:

Peccatum in Spiritum
Sanctum contemnit id
quod nos retrahit a
peccato

Dei

misericordiae, re­ : DESPERATIO.
mittentis peccata
justitiae, punientis : PRÆSUMPTio arrogans,
qua quis præsumit
peccata
se posse adipisci
gloriam sine meri­
tis, veniam sine poe­
nitentia.

: IMPUGNATIO VERITATIS
agnitæ, ad licentius
peccandum.
Donorum 1
Dei
< auailium interioris : INVIDIA FRATERNÆ GRA­
quæ sunt / gratiae
TI.®, invidia gratiæ
Dei crescentis in
mundo.
agnitio veritatis

Retrahimur
a peccato
ex triplici
conside­
ratione

j turpitudinis

i peccati
i

i

:

propositum non poeni­
tendi.
< quoad parvitatem : obstinatio, qua homo
firmat suum propo
i boni quod in eo
situm in hoc quod
f quaeritur
peccato adhsereat.
impoenitentia,

Art. 111. — UTRUM PECCATUM IN SPIRITUM SANCTUM
SIT IRREMISSIBILE.

Hic articulus est ad explicandum verbum Domini, apud Matth..
xii, 31 : « Qui dixerit verbum contra Spiritum Sanctum, non remit-

AN HOC PECCATUM SIT IRREMISSIBILE

297

tetur ei neque in hoc sœculo, neque in futuro ». Quomodo conciliari
possit hoc verbum, cum diversis testimoniis S. Scripturae et Tradi­
tionis citatis in objectionibus quæ dicunt: de nullo desperandum est,
quamdiu durat status vise. Deus est qui sanat omnes infirmitates
nostras, et omnipotenti medico nnllus insanabilis languor occurrit,
unde viator potest a quocumque peccato redire, sicut a quacumquevirtute excidere.
Ad hanc difficultatem solvendam, S. Thomas respondet: Boo pec­
catum ex parte sua est irremissibile, licet Deus remittere possit,
ad 3““. Explicatur sic: Si, cum Augustino, peccatum in Spiritum
Sanctum indentificatur cum impoenitentia finali, tunc est absolute
irremissibile. Sed inulti Patres distinxerunt hoc peccatum ab impoe­
nitentia finali, et sic non esset speciale peccatum, sed circumstantia
cuiuslibet generis peccati mortalis in quo aliquis perseverat usque
mi mortem.
Unde dicendum est: peccatum in Spiritum Sanctum dicitur ir­
remissibile, non quod nullo modo remittatur, sed, quia, quantum
est de se habet (speciale) meritum ut non remittatur. Et propter
iluo : 1° Quia sic peccans nullam excusationem habet, unde eius pœna
diminueretur. 2° Quia sic peccans excludit ea per quæ fit remissio
pecoatorum, sic præcluditur via recurrendi ad misericordiam.
In ultima linea art. S. Thomas ait : « aliquando tales peccatores
quasi miraculose spiritualiter sanantur ». Nam peccatum istud est
sicut morbus de se incurabilis, scii, tollens principium naturale sa­
nitatis, inducens fastidium cibi et medicinœ, licet Deus possit per
miraculum talem morbum curare.
In medio art. S. Thomas explicat cum S. Chrysostomo formam
absolutam verborum Christi circa hoc peccatum, prout hæc verba
dicta sunt præcise ad pharisœos sic gravissime peccantes; quia Chri­
stus erat plus quam propheta, cognoscebat secreta cordis et futurum ;
unde hoc verbum Christi sic dictum pharisæis est simul propheticum.
. Et ideo dicitur hoc peccatum (his) judaeis non remitti, neque in
hoc sæculo, neque in futuro, quia pro eo passi sunt pœnam et in
præsenti vita, per Romanos, et in futura vita, in pœna inferni ».
Hoc fuit enim gravissimum peccatum : opera miraculosa Spi­
ritus Sancti diabolo attribuire. Sic præcluditur via Misericordi®
Ilei, et tamen usque ad ultimum instans vitæ poterant pcenitere,
Hient Judas ipse; sed sic sese disponebant ad desperationem finalem.
Ad Iau‘: «De nemine desperandum est in hac vita» conside­
rata omnipotentia et misericordia Dei ; sed considerata conditione
peccati, dicuntur aliqui « filii diffidentia », ut habetur ad Ephesios
(n. 2; v, 6).

298

DE BLASPHBMIA IN SPIRITUM SANCTUM

Art. IV. — UTRUM HOMO POSSIT PRIMO PECCARE
IN SPIRITUM SANCTUM, ANTEQUAM ALIA
PECCATA COMMITTAT.
Respondet S. Thomas : 1· Plerumque hoc peccatum præsupponit
alia peccata, quia, sicut dicitur in 1. Prov. (xvm, 3) : « Impium, cum
in profundum peccatorum venerit, contemnit ». 2° Potest tamen con ■
tingere quod aliquis statim a principio peccet in Spiritum, Sanctum ,
sec. tentationem diemonis, et propter aliquod vehemens motivum ad
malum et debilem affectum ad bonum 3° In viris perfectis hoc vix
aut nunquam accidere potest, sed paulatim decidere possunt.
Of. Cajetanus sic explicat 2““ conclusionem : « Aliqui, qui, ante
confessionem et contritionem assueti sunt desperationibus, infideli­
tatibus et luxuriis, absque multa difficultate recidivando contemnunt
Spiritum Sanctum, propter reliquias prœcedentium soælerum ad hoc
disponentium ».
■ « Potest ille qui nunquam peceavit habere propositum non poenitendi »
<ad 3m).

QUÆSTIO XV.

ET

DE

CÆCITATE

DE

HEBETITUDINE

MENTIS

MENTIS

Sunt duo vitia opposita dono intellectus, sicut dono scientiæ
opponitur peccatum ignorantiœ voluntariæ, de quo supra tractatum
est (Ι·-ΙΙ“, q. 76), ubi agebatur de causis peccatorum in genere. Illi
qui volunt scribere de donis Spiritus Sancti, debet per oppositum
de his peccatis tractare. In art. 1° agitur de cæcitate mentis; in
art. 2° de hebetudine mentis; 3° quomodo oriuntur ex peccatis car­
nalibus.

Act. I. — UTRUM CÆCITAS MENTIS SIT PECCATUM.
Status quæstionis. — Videtur quod potius excusat a peccato, vel
quod sit magis pœna quam peccatum, quia cæcitatis mentis non vi­
detur esse quid voluntarium.

Responsio est affirmativa.

7” Probatur ex auctoritate S. Gregor», qui cœcitatem mentis po­
nit. inter vitia quæ oriuntur ex luxuria.
2° Probatur ratione theologica, uno verbo, quia hæc mentis cæcitas est voluntaria. Ad hoc reducitur arg. S. Thoma;. Sumitur hic
nocitas mentis pro omnimoda privatione cognitionis divinorum.
Atqui hæc. privatio oritur ex hoc quod aliquis vult directe vel indiir.cte se avertere a consideratione rerum ad salutem pertinentium.
Ergo cæcitas mentis est peccatum.
Si homo vult directe se avertere a consideratione salutis, est
Ignorantia affectata, quæ exprimitur in Psal. (xxxv, 4), saltem se­
cundum Vulgatam: «Noluit intelligere ut bene ageret». Sed fre­
quentius homo vult indirecte se advertere a consideratione salutis,
ex hoc quod vult considerare alia, scii, terrena, quæ magis diligit.
Verus Deus non desinit ex hoc quod falsi philosophi ejus existenIlum negant, et ab Eo judicabuntur omnes homines etiam philosophi.

300

DB CÆCITATE MENTIS

Art. II. — UTRUM HEBETUDO SENSUS AUT INTELLICENTIÆ
SIT ALIUD PECCATUM A CÆCITATE.
Primo aspectu non videtur differentia inter utrumque, nisi se­
cundum gradus.
Respondetur: Hebetudo mentis est quidem peccatum, et aliud
peccatum a cæcitate mentis.
Probatur auctoritate S. Gregorii, dicentis hebetudo oritur
ex gula, cæcitas mentis ex luxuria.
2° Probatur ratione theologica: Hebetudo intelligentiæ importat
quamdam debilitatem mentis circa considerationem bonorum spiri­
tualium. Hebes opponitur enim acuto seu penetranti, visus aquilæ
est acutus. Hebes est sicut obtusus, penetrare non valens. Atqui
luec debilitas est voluntaria, prout ille qui est affectus ad carnalia,
negligit considerare spiritualia. Ergo hebetudo intelligent!® est pec­
catum, sed minus grave quam cæcitas mentis, qu® est omnimoda
privatio cognitionis spiritualium. Ita est in ordine corporali inter
cæcitatem et debilitatem visus (muopia). Utrumque horum peccato­
rum opponitur dono intellectus ; est oppositum contemplationis.
Cf. finem art. per donum intellectus homo subtiliter penetrat my­
steria revelata absque discursu, absque disputatione theologica, v.g.
ut S. Joseph.

Art. III. — QUOMODO ORIUNTUR HÆC VITIA.

Conclusio: Cæcitas mentis oritur ex luxuria, hebetudo intelli­
gentiæ ex gula. Ita S. Gregorius.
Ratio est quia per luxuriam et gulam intentio hominis maxime
applicatur ad corporalia et per consequens debilitatur operatio ho­
minis circa intelligibilia ; magis autem per luxuriam, quam per gu­
lam, quia delectationes venereorum sunt vehcmentiores quam cibo­
rum; sic ex luxuria oritur cæcitas mentis, quæ gravior est quam
hebetudo orta ex gula. Per oppositum abstinentia et castitas dispo­
nunt ad contemplationem.
Isti articuli quibusdam videntur minoris momenti, attamen in
eis quandoque inveniuntur gemma, ut melius appareat quid sint
dona Spiritus Sancti, v.g. in hac q. XV de cæcitate mentis, art, 3,
corp, nec non in responsione ad 1"“, ad 3um quoad impedimenta
contemplationis. Et hæ observationes sunt maximi momenti in praxi.
Hæc verba S. Thomæ non multum distant ab his verbis Imita­
tionis Christi: « Si pauci sunt contemplativi, hoc est quia pauci vo­
lunt perfecte se abnegare, sec. præceptum Domini, si quis vult ve­
nire post me, abneget semetipsum et tollat crucem suam quotidie ».
Unde purificatio non solum activa sed passiva ab inordinatis
passionibus est omnino necessaria ad contemplationem, ut longe
ostendit S. Joannes a Cruce in Nocte obscura.

QUÆSTIO XVII.
DE PRÆCEPTIS FIDEI,
SCIENTIÆ ET INTELLECTUS
(in duos articulos)

Notandum est quod tam hie quam in sequentibus tractatibus de
aliis virtutibus, non sumitur præceptum, ut est obligativum ad pec­
catum mortale, sed sive ad mortale, sive ad veniale, et ut distingui­
tur a consilio. Ita Cajetanus. Quidam recenter scripserunt (negando
distinctionem inter peccatum veniale et imperfectionem) quod pro
K. Thoma præceptum est semper obligans sub gravi. Hoc non verum
est, ut apparebit. « Non mentiri » est præceptum, non tamen sem­
iter obligat sub gravi ; non omne mendacium est peccatum mortale.

Aut. I. — UTRUM IN VETERI LECE DEBUERINT DARI
PRÆCEPTA CREDENDI.
Non ponitur in quæstione utrum in lege nova dari debuerint,
nam est difficultas tantum de veteri lege.
Respondet S. Thomas in fine art. : Supposita fide unitis Dei,
nulla alia præcepta data sunt de fide in veteri lege, scii, nulla alia
præcepta credendi secretiora fidei mysteria. Cf. ad 5am.
I’ Probatur auctoritate S. Pauli ad Rom. (in, 27) qui legem ve­
terem nominat legem factorum et dividit eam contra legem fidei.
2» Probatur ratione theologica, quia in veteri lege non erant se­
creta fidei populo exponenda, et ideo supposita fide unius Dei, legi
«latori supremi : « Audi, Israel, Dominus, Deus noster, Dominus
unus est » (Deut., vi, 4), enuueiabantur præcepta decalogi ad reli­
gionem et ad alias virtutes pertinentia.
E contrario in nova lege ponuntur expressa mandata de fide,
v.g. apud Joan. (xrv, 1) : « Creditis in Deum et in me credite »,
scii. Christus præcipit fidem Incarnationis. Ex necessitate præcepti
debent omnes Christiani snb peccato mortali credere explicite, saltem
quoad substantiam : 1° omnes articulos contentos in Symbolo Apo­
stolorum ; 2° omnia præcepta Decalogi et Ecclesiæ ; 3° orationem do-

302

DE PRÆCEPTIS FIDEI, SC1BNTIÆ ET INTELLECTUS

minicam; 4° sacramenta suscipienda, quæ sunt tria: baptismus, eu­
charistia et pœnitentia.
Præceptum fidei affirmativum obligat, in primo instanti vitæ
moralis, ad credendas veritates tunc sufficienter propositas, ut vita
hominis ordinetur in Deum auctorem salutis. Item in solemnioribus
festis quilibet Christianus tenetur elicere actum fidei, unde damnatæ
sunt ab Innocent. XI hæ duæ propositiones : « Satis est actum fidei
semel in vita elicere » et « Sufficit mysteria Trinitatis et Incarna­
tionis semel credidisse». Insuper præceptum fidei obligat per acci­
dens seu potius ratione alterius quando quis tenetur poenitere, su­
scipere sacramentum, elicere actum spei, caritatis, religionis, etc.,
resistere tentationibus contra fidem.
Art. II. — UTRUM IN VETERI LECE CONVENIENTER
TRADANTUR PRÆCEPTA PERTINENTIA AD
SCIENTIAM ET INTELLECTUM.

In hoc articulo S. Thomas ostendit quod in V. T. convenienter
data sunt praecepta pertinentia ad scientiam et intellectum, tripli­
citer. Cf. praesertim 1. Deut., vi.
Ex hoc apparet quodnam sec. S. Th. erat exercitium donorum
in justis V. T.
1« Quoad acceptionem scientiœ et intellectus, per doctrinam et
disciplinam. (Deut., rv, 6) : « Audientes universi praecepta hæc, di­
cant: En populus sapiens et intelligens ». — (Deut., vi, 6) : « Erunt
verba liato, quæ ego praecipio tibi, in corde tuo... et narrabis ea
filiis tuis ».
2’ Quoad usum scientiœ et intellectus, erat præceptum (Deut.,
vi, 7) : « Meditaberis ea, sedens in domo tua, et ambulans in itinere,
dormiens atque consurgens ».
3° Quoad conservationem scientiœ et intellectus: (Deut., vi, 8, 9) :
« Et ligabis ea quasi signum in manu tua, eruntque et movebuntur
ante oculos tuos ; scribesque ea in limine et ostiis domus tuæ ». —
(Deut., iv, 9) : « Ne obliviscaris verborum quæ viderunt oculi tui,
et ne excidant de corde tuo cuuctis diebus vitæ tuæ ». Haec est quae­
dam supernaturalis contemplatio divinorum.
Alia sunt etiam praecepta de hac re in V. T., v.g. (Eccli., vn, 40) :
« In omnibus operibus tuis, memorare novissima tua et in æternum
non peccabis ».
Item in Deuter. (xvii) praecipitur ut rex instruatur de his quæ
pertinent ad legem Dei per sacerdotes, cf. ad 3““'.
Ad
(Deut., vi, 7) praecipitur ut homo, vadens ad dormien­
dum, de lege Dei meditetur, quia ex hoc etiam homines, dormiendo,
adipiscuntur meliora phantasmata·, see. quod pertra-nseunt motus a
vigilantibus ad dormientes.

RECAPITULATIO TRACTATUS DE FIDE

303

In fine corporis articuli S. Thomas dicit: « Et /meo etiam abun­
dantius in N. T. tam in doctrina evangelica quam in apostolica,
mandata leguntur ».
Ex liis ultimis lineis constat quod omnis Christianus sæpe debet
meditari legem Dei et mysteria salutis; et hæc prœcepta, ut ait
S. Thomas, pertinent ad dona scientiœ et intellectus, quibus per­
fectius quam per solam fidem cognoscimus vanitatem rerum crea­
tarum et necessaria ad salutem. Hsec praecepta adimplentur non
praecise ex nostra propria industria, sed. see. docilitatem Spiritui
Sancto. Inter praecepta N. T. ad intellectum et scientiam pertinentia,
notanda sunt verba Domini apud Matth. (xiii, 13) : « In parabolis lo
quor eis, quia videntes non vident, et audientes non audiunt, neque
intelligunt... Incrassatum est enim cor populi hujus et auribus gra­
viter audierunt et oculos suos clauserunt... Vestri autem beati oculi
quia vident et aures vestræ quia audiunt... Vos ergo audite para
bolam seminantis: Omnis qui audit verbum regni et non intelligit,
venit malus, et rapit quod seminatum est in corde eius... Qui vero
in terram bonam seminatus est, hic est qui audit verbum et intel­
ligit et fructum affert...». Item legitur ad Colos, (i, 9): «Non ces­
samus pro vobis orantes et postulantes ut impleamini agnitione vo­
luntatis eius (Dei), in omni sapientia et intellectu spirituali, ut am­
buletis digne Deo per omnia placentes.·., crescentes in scientia Dei ».
Hoc necessarium est ad progrediendum in caritate, secundum pri­
mum præceptum.
Sic terminatur tractatus de fide.
Id quod semper in memoria servandum est, est essentialis supernaturalitas fidei. Fides est supernaturalis quoad substantiam
ratione utriusque objecti formalis quo et quod, quibus specificantur.
llæc enim objecta sunt essentialiter supernaturalia, objectum for
male quod est Veritae prima in essendo, seu vita intima Trinitatis ;
objectum formale quo seu motivum est Veritas prima revelans per­
tinens ad Deum auctorem gratiæ, et non solum naturæ aut mi­
raculi *.
Sic fides est « sperandarum substantia rerum » et fides viva est
inchoatio vitae aeternæ. Hsec fundamentalis thesis semper defen­
denda est tanquam pupilla oculi.
Ex hac definitione fidei per utrumque objectum formale quo et
quod, sequuntur omnes proprietates fidei : inter quas principales
sunt: fides est simpliciter certiori qualibet cognitione naturali, quia
habet altius motivum formale increatum, infallibile, essentialiter
supernaturale ; et actus fidei est liber quoad exercitium et specifica­
tionem, quia objectum creditum est inevidens, de se non sufficienter
movet, unde requiritur ad assensum pia motio voluntatis. Nunc
transeundum est ad duas alias virtutes theologicas.
1 Et fidelis immediate, sine discursu, adhæret bule motivo formali oredendo
Deo et Deum, alioquin si el adhaereret mediate, hoc esset mediante alio motivo
formali inferiori, a quo speclficaretur fides, et sle eius natura mutaretur.

TRACTATUS

DE

SPE

«In te Domine speravi, non confundar in æternum ».
Sic dividitur tractatus De Spe, in quatuor partes : a q. 17 ad 22.
I de virtute spei, q. 17.
de subjecto spei, q. 18, scii, in voluntate
1° De ipsa Spe
viatorum, et quomodo habeat certitu­
dinem, a. 4.
2° De dono timoris quod respondet spei, q. 19.
. . ( de desperatione, q. 20.
3« De mttis oppositos |
pnesumptione, q. 21.

)

i° De prœceptis spei et timoris.
Hic brevis tractatus de spe pluribus apparet facilior quam ti-actatus de fide et de caritate; continet tamen suas difficultates; quas­
dam jam soluta» sunt, agendo de fide, scii, quaestiones de essentiali
supernaturalitate virtutum theologicarum, sed est speciale myste­
rium in conciliatione firmitatis, seu certitudinis spei cum incertitudine salutis seu gratiæ perseveranti® finalis. Quidam videntur
existimare quod est difficultas insolubilis pro thomisme. Sed ut vi­
debimus hæc specialis obscuritas non differt ab ipso revelato praede­
stinationis mysterio; sic enuntiatur a Cone. Tridentino (Denz., 826) :
« Si quis magnum illud usque in finem perseveranti® donum se certo
habiturum absoluta et infallibili certitudine dixerit, nisi hoc ex spe­
ciali revelatione didicerit, a. s. » et (n. 806) : « Nemo sibi certi ali­
quid absoluta certitudine polliceatur, tamen in Dei auxilio firmis
simam spem collocare et reponere omnes debent. Deus enim, nisi
ipsi illius grati® defuerint, sicut cœpit opus bonum, ita perficiet,
operans velle et perficere. Verumtamen qui se existimant stare, vi­
deant, ne cadant et cum timore et tremore salutem suam operentur,
in laboribus, in vigiliis, in eleemosynis, in orationibus et oblationi­
bus, in jejuniis et castitate».
Hoc mysterium remanebit semper absconditum, aliquam tamen
intelligentiam habebimus ex his qu® dicet S. Thomas: 1“ de motivo
formali spei, quod est Deus auxilians ; 2° de certitudine spei, qu® est
certitudo tendentia: ad finem, non vero consecutionis finis; 3° de
dono timoris annexo spei, contra praesumptionem, ut practice ser­
vetur æquilibrium intra oppositos aspectus hujusce mysterii.

QUÆSTIO XVII.

DE

SPE SECUNDUM SE
(in octo articulos divisa).

In hac quæstione sunt duæ partes: 1” de spe in se; 2° relate
iwl alias virtutes.
1“ Pars : De spe in se considerata, continet quinque articulos,
qui constituunt inquisitionem definitionis spei, nam solum in ar­
ticulo 5° declaratur quod spes est virtus theologica, quia prius necesse fuit determinare eius objectum formale, a quo denominatur
theologica. Unde hæc inquisitio definitionis spei continet hos ar­
ticulos, scii. : 1° Utrum spes sit virtus ; 2° Utrum objectum eius sit
l>eatitudo æterna; 3° Utrum unus homo possit sperare beatitudinem
alterius per virtutem spei (hæc pertinent ad obj. formale quod) ;
■Γ Utrum homo possit sperare in homine (hoc pertinet ad obj. for­
male quo seu ad motivum formale) ; 5° Utrum spes sit virtus theo­
logica.
2* Pars: Est de spe relate ad alias virtutes: a. 6: An sit di­
stincta ab aliis virtutibus theologicis et quomodo ; a. 7 : Quare se­
quatur fidem, et a. 8 : Quare sit via generationis prior caritate, et
ratione perfectionis infra caritatem.
Art. I. — UTRUM SPES SIT VIRTUS.

Supponitur existentia spei affirmata a Revelatione et jam I*
-II",
<|. 62, a. 3, probatum est quod sunt virtutes theologicæ.

Status quæstionis· — Videtur quod spes non sit proprie virtus :
1“ Quia spes est quædam passio irascibilis, quæ regulari debet per
virtutem. 2° Ad minus non est virtus infusa, quia Magister Senten­
tiarum dicit quod spes provenit ex meritis *. 3° Denique spes semper
est quid imperfectum, nam speramus id quod non habemus, et sic
spes non videtur esse dispositio perfecti, seu virtus. Insuper quietistæ dixerunt (Denz., 1327) quod spes retributionis non est virtus
sicut timor pœnæ, qui minuitur crescente caritate, nam nulla virtus
minuitur crescente caritate.
• Loquebatur Magister de objecto spei, sicut Deue dicitur spes nostra, et
obtinetur ex meritis, cf. infra.
50 — *N
mGE
U
uoou-LAo»

- De vlrluMus theoloolets.

30«

DE SPE SECUNDUM SE

Conclusio est: Spes Christiana est virtus.
1° Probatur ea> S. Scriptura et Traditione. S. Thomas in Summa
theologica citat solum unum textum auctoritatis, sed prsesupponit
commentarios quos scripserat in Evangelia (Catena et Expositiones)
et in Epist. S. Pauli. Traditio fundatur præsertim in I Cor. (xni, 13) :
« Nunc autem manent fides, spes, caritas, tria hsec: major autem
horum est caritas ». — Item (Roni., vni, 24) : « Spe enim salvi facti
sumus. Spes autem quæ videtur, non est spes; nam quod videt quis,
quid sperat? ». — (Rom., iv, 18) : Abraham « qui contra spem iu
spem credidit (espérant contre toute espérance, il crut), ut fieret
pater multarum gentium ». — (Roni., v, 2) : « Per Christum habemus
accessum per fidem iu gratiam istam in qua stamus et gloriamur
in spe gloria filiorum Dei. Non solum autem, sed et gloriamur in tri­
bulationibus, scientes quod tribulatio patientiam operatur, patientia
autem probationem, probatio vero spem. Spes autem non confundit,
quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum,
qui datus est nobis » '. — (Rom·., xv, 13) : « Deus autem spei repleat
vos omni gaudio et pace in credendo, ut abundetis in spe et virtute
i Ut ait S. Thomas (In suo Connu. Ep. ad Rom.) S. Paulus hic ostendit:
1° magnitudinem spei, in qua gloriamur; 2° eius vehementiam; 3° eius firmi­
tatem.
1° Magnitudo autem spei consideratur ex magnitudine rei speratæ, dum
dicitur; et gloriamur in spe gloria filiorum Dei, id est, ex hoc quod speramus
nos adepturos gloriam Aliorum Dei. Hujusmodi spes indita est nobis per Chri­
stum ». Et hæc gloria, quæ lu futuro in nobis complebitur, Interim nunc in
nobis inchoatur per spem.
2° S. Paulus ostendit vehementiam hujus spei. Qui enim vehementer ali­
quid sperat, libenter sustinet propter illud etiam difficilia et amara, sicut in­
firmus, si vehementer speret sanitatem, libenter potionem amaram bibit. Si­
gnum ergo vehementis spei quam habemus, propter Chrltsum, est quod no»
solum gloriamur ex spe futuræ glorlæ, sed etiam de malis, quae pro ipsa pa­
timur, untie dicit: Non solum autem gloriamur, scii, in spe glorlæ, sed etiam
gloriamur in tribulationibus per quas ad gloriam pervenimus... Tribulatio pa­
tientiam operatur, ut occasio exercendi patiendi actum. Patientia probationem,
sicut in igne probatur aurum et argentum, ita ex hoc quod homo patienter
tribulationem sustinet, redditur jam probatus. Probatio vero spem (operatur),
quia scii, per hoc quod aliquis jam probatus est. potest de eo spes haberi et
ab Ipso et ab aliis, quod ad hæredltatem Del admittatur... Sic igitur de primo
ad ultimum patet quod tribulatio viam parat ad spem. Unde si aliquis vehementer gloriatur de spe, consequens est ut de ipsis tribulationibus glocietur.
3» Spes autem non confundit, id est non deficit nisi homo ei deficiat; ratio
est « quia caritas Del diffusa est in cordibus nostris », si enim accipiatur caritas
Del qua nos diligit Deus, manifestum est, quod his quos diligit seipsum non
negabit ».
S. Thomas In Ep. ad Hebr., vi, 19, explicat : « Fortissimum solatium habe­
mus in dteum, propter promissiones suas. Turris fortissima nomen Domini :
... S. Paulus comparat spem anchorœ, quæ sicut in mari navem immobliltat,
ita spes animam firmat in Deo in hoc mundo, qui est quasi quoddam mare...
Anchora debet esse secura, ut non deficiat, unde fit de ferro. Item debet esse
firma, ut non cito a navi removeatur. Ita homo debet alligari spei sicut ancbora navis alligatur... Sed anchora in imo figitur, spes autem in summo,
scii, in Deo. Nihil enim... in præsenti vita est firmum, ubi anima posset fir­
mari et quiescere ».

AN SPES SIT VIRTÜS

.W

Spiritus Sancti ». — (I Thessal., v, 8) : « Nos autem qui diei sumus,
Hobrii simus, induti loricam fidei et caritatis, et galeam spem salutis».
(Hebr., vi, 18) : « Fortissimum solatium habeamus, qui confugi­
mus ad tenendam propositam spem; quam sicut anchoram habemus
intima: tutam ac firmam et incedentem usque ad interiora velaminis,
ubi praecursor pro nobis introivit Jesus... pontifex factus in æteruum ». — (Hebr., x, 23) : « Teneamus spei nostræ confessionem in­
declinabilem, fidelis enim est qui repromisit ». — (I Petri, i, 21) :
ii Deus suscitavit eum (Christum) a mortuis et dedit ei gloriam, ut
Udes vestra et spes esset in Deo,... quia omnis caro ut fœnum et
omnis gloria tanquam flos fœni; ... verbum autem Domini manet in
internum ». — (I Petri, hi, 15) : « Parati semper (estote) ad sati­
sfactionem omni poscenti vos rationem de ea quæ in vobis est spe ».
In his textibus generaliter spes sumitur pro virtute spei (cf.
I Cor., xni, 13), sed quandoque sumitur pro actu hujus virtutis, ut
ad Rom,., vili, 24: « Spe salvi facti sumus». Vel etiam sumitur pro
re sperata, ut ad Rom., vm, 24: « Spes quæ videtur non est spes».
Quandoque etiam sumitur pro persona per quam aliquid obtinere
speramus, sic B. Maria Virgo dicitur spes nostra.
In Veteri Testamento præsertim in Psalmis sæpe agitur de vir­
tute spei: (Ps. ~x.ii, 6): «Ego autem in misericordia tua speravi».
(Ps. xv, 1) : « Conserva me Domine, quoniam in te speravi ». —
(Ps. xxx, 2) : « In te, Domine, speravi, non confundar in æternum ».
Innumeri sunt similes loci in Veteri Testamento.
Concilium Tridentinum loquitur de virtute spei, sess. 6, cap. 6
(Denz., 798), de actu spei ad justificationem necessario, cap. 13
iDenz., 806) ubi de perseveranti® munere: « Qui perseveraverit usque
ad finem, hic salvus erit, quod quidem aliunde haberi non potest,
nisi ab eo, qui potens est eum, qui stat, statuere (Rom., xiv, 4), ut
perseveranter stet, et eum, qui cadit restituere, nemo sibi certi ali­
quid absoluta certitudine polliceatur, tametsi in Dei auxilio firmissi­
mam spem collocare et reponere omnes debent. Deus enim, nisi ipsi
illius grati® defuerint, sicut cœpit opus bonum, ita perficiet, operans
relie et perficere (Phil., n, 13...) ». Item c. 16 (Denz., 809). Item
i an. 3 (Denz., 813) agitur de gratiæ auxilio necessario ad spei actum :
- Si quis dixerit sine prævenicnte Spiritus Sancti inspiratione atque
eius adjutorio hominem credere, sperare, diligere aut pœnitere posse,
ut oportet, ut ei justificationis gratia conferatur, a. s. ». Item can. 26
(Denz., 836) : « Si quis dixerit justos non debere pro bonis operibus
sperare æternam retributionem a Deo per eius misericordiam... si
usque in finem perseveraverit, a. s. ».
2° Probatur ratione theologica. In hac probatione ad ostenden­
dum spem esse virtutem, attente actus spei jam distinguendus est
nb actu præsumptionis, quo v.g. dux exercitus victoriam quandoque
sperat, ut Napoleo in Waterloo. Hæc probatio ad hoc reducitur:
Ad actum humanum bonum debitam regulam attingentem, deliet
correspondere virtus proportionata. Atqui sperare Deum, ut bonnm
futurum arduum, eius auxilio possidendum, est actus bonus, attin-

308

DE SHE SECÜNDUM SE

gens supremam regulam, scii. Deum, cuius promissione et auxilio
hic actus innititur. Ergo ad hunc actum debet correspondere proportionata virtus spei.
Major fundatur in definitione virtutis : habitus operativus bonus
qui facit bonum habentem et opus eius bonum reddit.
Minor fundatur et in notione generali spei, et in his quæ reve­
lata sunt de spe Christiana, fundata in promissionibus Dei auxUian■tis, ut explicatur ad lm (legere). Sic est virtus etiam in viatore non
prædestinato. Ut appareat vis hujusce argumenti, notandum est quod
simile non fieret de spe Victoria:, v.g. in Napoleone in Waterloo ; non
erat enim hæc spes virtus, sed potius præsumptio. Ad explicationem
hujusce minoris oportet breviter in memoriam revocare ea quæ supra
dicta sunt P-II”, q. 40, a. 1 de passione spei, nam agendo de pas
sione spei, S. Thomas determinavit quid sit spes in genere, et ea
nunc applicat ad spem Christianam. Insuper bene distinguenda spes
Christiana a passione spei et a virtute magnanimitatis, ut hic no­
tatur ad 1“.
De spe in genere. Ad vitandum confusionem præ oculis habenda
est hæc divisio. Spes in genere est exspectatio boni futuri ardui ; sub
.ea sunt tres species:

Spes

spes supernaturalis: exspectatio boni supernaturalis futuri
ardui.
spes magnanimi
: exspectatio boni moralis futuri ardui.
spes passio
: exspectatio boni sensibilis futuri ardui.

S. Thomas sic explicavit (P-II··, q. 40, a. 2) quid sit spes in
genere ex suo objecto :
I bonum, non enim est spes nisi de bono, sic spes
differt a timore qui est de malo.
futurum, non enim est spes de bono præsenti, sic
spes differt a gaudio.
Spei in genere
objectum
arduum, non enim est spes de minimo quod facile
debet esse
habetur, sic differt a desiderio et propterea
spes pertinet ad irascibilem.
i assequibile, non enim est spes de inassequibili,
sic spes differt a desperatione.

)

Ad intelligentiam tractatus de spe et tractatus de caritate, prae­
sertim ad cognoscendas relationes spei cum amore concupiscentiæ
ad quem pertinet, et cum amore amicitiæ seu cum caritate, præ
oculis habenda est classica divisio passionum seu emotionum data
imperfecte a Platone, perfectius ab Aristotele, servata a S. Thoma,
a scholasticis et a Bossuet. Cf. P-II”, q. 23.

309:

AN SPES SIT VIBTCS

Hæc divisio fundatur in definitione appetitus sensitivi, qui ver­
satur circa bonum sensibile et malum sensibile. Sed, ut ostenditur
I·, q. 81, a. 2, hic appetitus sensitivus est duplex, scii, concupisci­
bilis et irascibilis propter diversum objectum formale, nam appetitus
concupiscibilis inclinatur ad bonum conveniens prosequendum et ad
malum disconveniens fugiendum, dum appetitus irascibilis inclina­
tur ad bonum arduum prosequendum et ad malum arduum repel­
lendum. Non ita dividitur voluntas, quia specificatur a bono univer­
sali. Insuper propter rationem formalem ardui non eodem modo
dividuntur passiones in utroque appetitu sensitivo.

Appetitus sensitivus

ad bonum/ .
..
*
conveniens\
lmPlwter : amor
et sensibileLbsens
: desiderium I
prosequen-/
: gaudium
I
dum
præsens

BONUM conveniens

ad malum simpliciter : odium
disconve­
niens
absens
: fuga, aversio desiderium
et sensibile
: tristitia
fugiendum præsens

tristitia
MALUM
fugiendum

ad bonum/assequibile : spes
arduum \.
...,
prosequen-/™^"1^
dum
( æstimatum: desperatio
/repulsu fa­
cile
: audacia
ad malum repulsu dif-^Vi : 'i
arduum re-· floiie
: timor
pellendum
præsens
(Vindicandum: ira

Ut ostenditur I‘-II", q. 24, istæ passiones seu emotiones in se
considerat® indifferenter se habent ad bonum morale vel malum mo­
rale, quod dependet a ratione et a lege. Sed passiones fiunt voluntariæ et vel bonæ moraliter vel malæ, sec. quod imperantur a voluntate
vel non prohibentur ab ea, ut oportet, v.g. magnanimus sperat magna
et ardua in ordine humano, quando oportet, ubi et quomodo oportet.

Dubium: Utrum spes in genere sit amor, an potius supponat
amorem et quemnam amoremf
Resp.: Ι··ΙΙ“, q. 25, a. 1. Passiones concupiscibilis, quæ impor­
tant motum, praecedunt ordine executionis passiones irascibilis, nam
passiones irascibilis addunt aliquid, scii, arduitatem vincendam, su­
pra passiones concupiscibilis, « sic spes addit, supra amorem et desi-

310

DE SPE SECUNDUM SB

derium, quemdam conatum et quamdam elevationem animi ad con
sequendum bonum arduum ». Sed passiones irascibilis præcedunt
passiones concupiscibilis pertinentes ad quietem, sic spes præcedit
gaudium.
Insuper, ut dicit I*
-II “, q. 25, a. 2: Amor sensitivus est prima
omnium passionum et aliarum origo, nam ex hoc quod aliquis amat
bonum, illud desiderat, postea de illo gaudet, proinde odit malum
oppositum, hoc malum fugit vel tristatur de eo. Pariter passiones
irascibiles fundantur in amore, nam speratur bonum quod amatur,
timetur malum quod bono amato contrariatur, et contra ipsum in
surgit audacia et ira. Sic dicet S. Thomas, Π
-ΙΙ “, q. 18, a. 8: « spes
*
pertinet ad amorem concupiscentiœ » ; non veiO dicit « spes est amor
concupiscentiae ».
In quo vero amor concupiscentia) differt db amore amicitiæ? —
Keep. Ι·-ΙΙ“, q. 26, a. 4, ubi dividitur amor :

Amare
est
velle
alicui
bonum

ille oui volumus bonum amatur amore
amicitiæ

Deus
ipsi nos
proximus

ipsum bonum volitum amatur amore
concupiscentia)

bonum honestum
»
utile
»
delectabile

Jam in brutis est quidam imperfectus amor amicitiæ, v.g. quo
« gallina congregat pullos suos sub alas » et eis vult bonum delecta­
bile ac utile. « Inclinatur enim unumquodque ad conservandum non
solum suum individuum, sed etiam speciem », I‘, q. 60, a. 5, ad 3.
Ι·-Π“, q. 26, a. 1, ostenditur quare amor amicitiæ sit per­
fectior in se ut amor quam amor concupiscentiae. Ratio est
evidens : « Id quod amatur amore amicitiæ, simpliciter et per se
amatur; quod autem amatur amore concupiscentia), non simpliciter
et see. se amatur, sed amatur alteri ». Ibidem ad lm : Ille proprie
dicitur amicus, cui aliquod bonum volumus. Illud autem dicimur
concupiscere, quod volumus nobis. Ad 2m : Amicitia qua volumus
amico bonum delectabile vel utile deficit a ratione veræ amicitiæ qua
volumus amico bonum honestum.
2um Dubium : In quo spes in genere differt a desiderio?
Resp.: Ι·-ΙΙ", q. 40, de passione spei, a. 1: Spes differt a desi­
derio prout eius objectum est arduum. Est enim spes motus appe­
titus tendens in bonum futurum arduum, adeptu tamen possibili.
Desperatio e contra est motus recedens a bono arduo adeptu moraliter impossibili, saltem see. aestimationem operantis. Spes, sic ut
passio, est in brutis (q. 40, a. 2, ad 2m).
Quare spes vocatur etiam fiducia? prout est motus appetitus
præsupponens in facultate cognoscitiva fidem, qu& sperans credit se
adepturum bonum arduum speratum.

AN SPES SIT VIRTUS

311

In quo differt exspectare et sperare!
Resp.: I·-!!·', q. 40, a. 2, ad lm: « Exspectare est ex alio spe
tare. « Quod enim aliquis sperat per propriam virtutem adipisci, non
dicitur exspectare, sed sperare tantum; sed proprie dicitur exspe­
ctare, quod sperat ex auxilio virtutis alienæ ».
Unde sperare aliquid a Deo, est semper exspectare. (Ps. xxxix,
2) : « Exspectans exspectavi Dominum et intendit mihi ». — (Luc.,
n, 25): « Simeon erat homo justus et timoratus, exspectans conso­
lationem Israel ».
3um Dubium:

Quid est causa spei in genere!
Resp.: Causa spei in genere est omne illud quod auget potesta­
tem hominis, sicut divitia:, fortitudo, experientia, doctrina, (a. 6).
In juvenibus et ebriosis abundat passio spei, quia non deliberant,
et non considerant difficultates propter inexperientiam impedimen­
torum ; sic facile æstimant se posse consequi id quod volunt, v.g. re­
novare totam philosophiam, ut sperabat junior Cartesius. Insuper
juvenes multum habent de futuro, parum de praeterito, ideo multum
vivunt in spe, etiam in eis est major vitalitas physica.
*" ” Dubium:
4

5«m Dubium: Quænam est relatio inter spem in genere et duas
species amoris, soil, concupiscentiae et amicitiæ!
Resp.; Ι·-ΙΙ“, q. 40, a. 7: Est mutualis relatio inter spem et
amorem. Nam prout respicit bonum speratum, spes ex amore con­
cupiscentia: hujusce boni causatur, sed prout respicit auxiliatorem,
spes disponit ad amorem amicitiæ erga auxiliatorem, seu perducit ad
ipsum amandum non solum propter auxilium exspectatum, sed
propter bonitatem intrinsecam ipsius auxiliatoris. Sic ut videbimus,
spes disponit ad caritatem erga Deum. Sec. Joannem a S. Thoma,
/)<· Spe, art. 1, n. 22, in fidelibus caritatem non habentibus hic amor
Nii}>ernaturalis concupiscenti» procedit ab appetitu boni credentibus
repromissi. Denique, ut notatur Ι·-ΙΙ“, q. 40, a. 8, spes adjuvat ope­
rationem, nam existimatio ardui excitat attentionem, et existimatio
boni possibilis non retardat conatum; insuper spes causât delecta­
tionem, quæ adjuvat operationem.

Nunc redeamus ad primum art. tractatus de spe Christiana.
Ad 1M" notatur eius differentia cum passione spei; nam passio
spei fertur ad bonum sensibile arduum et indiget regulari per vir­
tutem fortitudinis ad vitanda duo extrema, scii, temerariam auda­
ciam et pusillanimitatem. Sic aliquis potest male uti passione spei,
v.g. temerarius. E contra nemo potest male uti spe Christiana, quæ
non est passio regulanda, sed virtus regulata, quæ attingit non so­
lum bonum sensibile arduum, sed Deum see. conformitatem ad legem divinam, prout sperare debemus in eum secundum eius pro­
missiones.
Ad 2un1.· Spes dicitur ex meritis provenire non quantum ad vir­
tutem spei, quæ est infusa, sed quoad rem speratam quam debemus
mereri, sic Deus dicitur quandoque spes nostra. ·

312

DB SPB SECUNDUM SB

Ad 3Mn: Spes est imperfecta quoad possessionem rei speratas,
cone., non vero quoad motivum formale in quo fundatur. « Sperans
innititur auxilio Dei », sic jam indicatur motivum formale spei de
quo infra.
Aliœ objectiones solvuntur in q. disp. De Spe, a. 1.
1' Obj.: Virtus non se habet ad bonum et ad malum. Atqui
spes se habet ad bonum et ad malum, est mala spes. Ergo non est
virtus.
Resp. ; Distinguo minorem : spes fundata in auxilio divino, nego ;
fundata in virtute humana vel falsa opinione, concedo.
Inst.: Sperando desideramus Deum nobis, atqui hoc est subor dinare Deum nobis et perversum.
Resp.: Desiderare Deum nobis et formaliter propter nos, con­
cedo ; nobis tantum, nego, ut mox dicendum est contra quietismum.
Inst.: Saltem non est virtus infusa, quia sufficit bona voluntas
naturalis ad tendendum ad Deum.
Resp.: Ad Deum ultimum finem naturalem, concedo; ut finem
supernaturalem, nego.
Inst. : Spes non fuit in Christo, ergo non est virtus.
Resp.: Non fuit in Christo, quia erat simul viator et comprehensor scii, jam possidebat beatitudinem «ternam, quam speramus; sed
ipse innitebatur auxilio divino, unde non habebat id quod est essen­
tialiter imperfectum in spe, sed habebat id quod est perfectum in
ea : scii, inniti auxilio divino.
Inst.: Omnis virtus causât delectationem. Spes vero non.
Resp.: Omnis virtus causai delectationem de proprio actu, con­
cedo ; semper de objecto, nego. Ita pariter spes ; bonum est sperare
in Domino.
Inst.: Exspectatio importat distantiam a fine ultimo. Ergo maxi­
ma exspectatio seu spes importat maximam distantiam a fine ultimo,
sic non est virtus.
Resp.: Nego consequentiam, quia exspectatio non specificatur a
distantia, nec augetur cum ea, sed motus naturalis quanto magis
appropinquat ad terminum, tanto magis intenditur, et similiter etiam
est de spe, ait S. Thomas ad 16™1.
Inst.: Spes est futurorum sicut memoria est præteritorum. Atqui
memoria præteritorum non est virtus. Ergo nec spes futurorum.
Resp.: Memoria non importat aliquam inhæsionem, non inni­
titur infallibili regula, unde non habet rationem virtutis, e contra
spes Christiana est virtus ratione sui motivi formalis, infra expli­
candi. Cf. infra in appendice hujusce articuli, objectiones quietistarum.
Dubium: An spes Christiana informis sit virtus.
Respondetur contra Jansenistas et Quesnell (Dbnz., 1300, 1303,
1407) : Est virtus, sed imperfecta. Etenim spei christianæ etiam in­

DB QÜIKTISM0 RELATE AD SPEM

313

formi convenit definitio virtutis, scii, est bona qualitas mentis, a Deo
infusa, qua bene vivitur et nemo male utitur, ut principio.
Sed est virtus imperfecta, quia spes sine caritate non facit ho­
minem simpliciter bonum, scii, simpliciter rectificatum erga finem
ultimum. Unde spes informis est quidem principium actus boni, non
tamen meritorii. Ideoque spes informis sicut fides informis non habet
statum et modum perfect® virtutis.
Cf. supra
q. 4, a. 5, ad 3"1: « Fides formata et informis
non differunt specie... sed sicut perfectum et imperfectum in eadem
specie; unde fides informis cum sit imperfecta, non pertingit ad
perfectam rationem virtutis ».
Objectio: Sed virtus est dispositio perfecti; atqui sjierans spe
informi est imperfectus. Ergo.
Resp. : Sic sperans est imperfectus : 1° prout nondum possidet
rem speratam ; 2° prout sine caritate est. Attameu perfectus est
quantum ad hoc quod attingit regulam debitam, scii. Deum cuius
auxilio nititur. Et hoc sufficit ad rationem virtutis imperfect®, qu®
scii, perficit in aliquo genere tantum, non in omni genere, quia tunc
esset una sola virtus.
2· Obj.: Sed est praesumptio sperare beatitudinem sine caritate.
Resp.: Distinguo: est præsumptio sperare beatitudinem obti­
nendam sine caritate, concedo ; sed non est praesumptio sperare sine
caritate beatitudinem obtinendam per caritatem. Et revera peccator
qui sperat, spe informi, sperat tacite consequi remissionem pecca­
torum, et caritatem obtinere, atque per eam consequi vitam æternam.
Obj.: Virtus et præsertim spes versatur circa difficile. Atqui
non est difficile sperare spe informi.
Resp.: Spes versatur circa difficile seu arduum objectum, quod
scii, difficile consequitur; non sequitur ex hoc quod actus spei sit
semper difficilis. Sed est difficilis quando insurgunt graves tenta­
tiones contra spem, tunc difficile est sperare eo modo quo oportet.
Ult. obj.: Sic se habet spes ad bonum, sicut timor ad malum.
Atqui timor non est virtus, ergo nec spes præsertim informis.
Resp.: Non est paritas, quia spes importat actionem qua insur­
gimus contra difficultatem et accedimus ad Deum ; timor autem im
portat recessum ab actione; unde ubi est solus timor sine ulla spe,
homo non agit, sed succumbit, virtus autem est principium bon®
actionis. Insuper si timor connectitur cum caritate est donum Spi­
ritus Sancti.

Sic sufficienter probatur quod spes etiam informis sit virtus.
Brevis applicatio contra quletlsmum.

Doctrina hujus articuli confirmatur ex pluribus declarationibus
Rcclesiœ contra protestantes, jansénistes, quietistas.

314

DE SPE SECUNDUM SB

1° Contra Quesnell declaratum est quod spes potest esse sine
caritate (Denz., 1407).
2° Contra protestantes et quietistas declaratur est quod operari
ex motivo spei bonum est, etiam pro perfectis, ut clarius infra pa
tebit. (Cf. Denz., 804, 841): «Si guis dixerit, justificatum peccare,
dum intuitu ceternce mercedis bene operatur, a. s. ». Item contra
Jansenistas (Denz., 1300, 1303). Item contra Molinos (Denz., 1232),
dicebat enim Molinos quod anima debet « purgare spem propriœ sa­
lutis ». Item contra Fénelon (Denz., 1327 sq., 1331 sq., 1337).
Principales propositiones Franciser de Fénelon de hac re sunt
sequentes (Denz., 1327, 1328, 1331, 1332, 1337):
1327 : « Datur habitualis status amoris Dei, qui est caritas pura
et sine ulla admixtione motivi proprii intéressé. Neque timor poena­
rum, neque desiderium remunerationum habent amplius in eo par­
tem... ».
1328 : « In statu vit» contemplativ» sive unitivae amittitur
omne motivnm interessatum timoris et spei ».
1331 : « In eodem statu sanet» indifferenti» nihil nobis, omnia
Deo volumus. Nihil volumus, ut simus perfecti et beati propter inté­
ressé proprium ; sed omnem perfectionem ac beatitudinem volumus,
in quantum Deo placet efficere, ut velimus res istas impressione suæ
grati» ».
1332 : « In hoc statu sanet» indifferenti» nolumus amplius sa­
lutem propriam ut liberationem æternam, ut mercedem nostrorum
meritorum ».
1337 : « In hoc statu, anima amittit omnem spem sui proprii in­
teresse, sed nunquam amittit in parte superiori, id est in suis acti­
bus directis et intimis, spem perfectam, quæ est desiderium disinteressatum promissionum », scii, ad gloriam Dei see. suum benepla­
citum, prout propter Deum volumus eum glorificare in æternum si
ipse voluit nos prædestinare.
Hæc doctrina Franciser de Fénelon reducitur ad hoc : spes non
est virtus, unde evacuanda est, non solum in altera vita, sed in vita
præsenti, dum anima ad perfectionem pervenit. Attamen Fénelon
admittit spem perfectam esse in perfectis, sed eam omnino identi­
fient cum caritate, nam per istam spem perfectam ut dicitur in
prop. 1331: « Nihil nobis, sed omnia Deo volumus», scii, volumus
beatitudinem non ut bonum nobis, sed ut bonum Deo glorificando.
(Item in prop. 1337).
Unde hæc doctrina est contra præsentein articulum cuius con­
clusio est: « spes Christiana est virtus », ergo non evacuanda in via.
Unde contra Fénelon revocandum est argumentum S. Thom®, seil. :
Ad actum humanum bonum attingentem debitam regulam debet correspondere virtus proportionata·. Atqui sperare Deum, ut bonum
futurum arduum, eius auxilio possidendum, est actus bonus, attin­
gens debitam regulam, scii, ipsum Deum cujus promissione et auxilio
innititur. Ergo ad hunc actum debet correspondere proportionata
virtus spei.

DB QülKTISMO RELATE AD SPEM

315

Principalis objectio quietistarum ad hoc reduci potest ut patet
ex propositione damnata Francisco de Fénelon (n. 1327) : Subordi­
nate Deum nobis est quid perversum, virtuti contrarium propter
motivum proprii interesse. Atqui sperando, desiderare Deum nobis
'■st subordinate Deum nobis. Ergo sperare Deum non est actus vir­
tutis, sed virtuti contrariatur.
Respondetur: Ut clarius apparebit ex art. 2° et 5° : concedo ma­
jorem ; distinguo minorem. Desiderare Deum nobis et formaliter
propter nos, tanquam propter finem est quid perversum, concedo.
Pesiderare Deum nobis, non vero propter nos tanquam propter fi­
nem, nego, pariter distinguo conclusionem.
Explico: Speramus Deum nobis, non vero propter nos, ut bene
notat Cajetanus, art. 5°, nam sumus subjectum cui desideratur Deus,
non sumus finis ultimus nostri actus spei, nec a fortiori ipsius Dei
desiderati. Finis ultimus actus spei sicut aliorum actuum virtutum
est Deus, scii, sperando, desideramus Deum nobis, finaliter propter
Deum, praesertim si agitur de spe viva, per caritatem informata.
Sed jam per spem non vivam dum speramus Deum nobis, non subordinamus Deum nobis, tanquam fini. Hoc apparet si consideratur
quomodo per oppositum desideramus fructum et panem, hæc bona
materialia nobis inferiora desideramus et nobis et propter nos, tan­
quam propter finem, scii, subordinamus ea nobis, see. debitum or­
dinem. Sed esset quidem magna perversitas sic desiderare Deum,
cum sit nobis infinite superior.

Deum non propter me, sed propter ipsum Deum finem
Desidero ί
ultimum.
mihi j vinum propter me, finem intermedium cui subordina­
te vinum.
3“ Denique contra Fénelon : spes nobilitatur prout vivificatur
per caritatem, sed adhuc remanet distincta a caritate, ex parte mo­
li vi formalis ut apparebit ex art. 2° et 4“: motivum spei est Deus nos
auxilians, motivum caritatis est bonitas Dei ut est in se et propter
se amabilis.
Instantia quietistarum : Quod oritur in homine ex amore suiipsius, non potest stare cum caritate perfecta. Atqui spes remuneintionum sicut servilis timor pœnarum in homine ex amore suiipsius
oritur. Ergo spes remunerationum non potest stare cum caritate
perfecta.
Respondetur : Dist. minorem : si timens vel sperans in amore
proprii boni finem ultimum constituit, concedo ; si bonum proprium
snbordvnat Deo, nego. Videbimus hoc in questione de timore (q. 19,
a. C) : Respondet S. Thomas, timor servilis ex amore sui causatur,
quia est timor pœnæ, quæ est in detrimentum proprii boni. Unde

316

ma SPE SECUNDUM SE

hoc modo timor pœnæ potest stare cum caritate sicut et amor sui.
Amor autem sui tripliciter potest se habere ad caritatem:
1° modo, contrariatur caritati, see. quod aliquis in amore pro
prii boni finem constituit.
2" modo, in caritate includitur, sec. quod homo se propter
Deum et in Deo diligit.
3° modo, a caritate distinguitur, sed caritati non contrariatur,
puta cum aliquis diligit seipsum see. rationem proprii
boni, ita tamen quod in hoc proprio bono non constituit
finem.
Sic uno modo aliquis timor pœna includitur in caritate, nam
separari a Deo est qusedam pœna, quam caritas ipsa maxime refugit.
Unde hoc pertinet ad timorem, castum (seu filialem, qui augetur cum
caritate). Ita spes perfectissima de qua loquitur Fénelon et quam
immerito identificat cum caritate.
Alio modo timor pœnæ contrariatur caritati, see. quod aliquis
refugit poenam contrariam bono suo naturali, sicut principale malum
contrarium bono quod diligitur ut finis. (Ita si aliquis, sperando,
subordinaret Deum sibi, seu suo proprio intéresse).
Tertio modo timor pœnæ distinguitur see. substantiam a timore
casto (et a caritate) quando scii, homo timet malum pœnæ non ra­
tione separationis a Deo, sed in quantum est nocivum proprii boni,
nec tamen in illo bono suo constituit suum finem ultimum.
Cf. infra q. 19, a. 10 : Timor servilis quantum ad servitutem to­
taliter tollitur caritate adveniente, remanet tamen see. substantiam.
Et iste timor diminuitur caritate crescente, quia homo minus at
tendit ad bonum proprium, cui contrariatur pœna.
Ut bene notat Billuart, timor servilis est habitus, non tamen
est virtus, tum quia principaliter est de malo, virtus autem est prin­
cipaliter circa bonum, tum quia crescente caritate virtus crescit.
Item continentia licet sit habitus bonus, non tamen est virtus, quia
est circa appetitum sensitivum nondum satis subordinatum rationi.
Instantia: Saltem inordinatum est diligere Deum propter re­
tributionem æternam. Atqui ita est in spe remunerationis. Ergo
inordinata est.
Respondetur: H
-II “, q. 27, a. 3 : Inordinatum est diligere Deum
*
propter retributionem creatam, subordinando Deum huic retribu­
tioni, sed per beneficia a Deo suscepta vel sperata disponimur ad
hoc quod in Dei dilectione proficiamus.
Sic sperando desideramus Deum nobis, innitendo in eius auxilio
et deinde consideramus quod Deus sic auxilians est in se infinite
Bonus, et infinite melior quam dona sua, sic diligimus Deum pure
propter seipsum propter suam bonitatem infinitam in se spectatam.
Huic amori puro non contrariatur spes, sed ei subordinatur.
Ultima instantia: Omnis virtus augetur cum caritate. Atqui au­
gente caritate, minuitur spes retributionis sicut minuitur timor pœ-

317

DE OBJECTO PROPRIO SPEI

m» ; nam see. augmentum caritatis homo minus ad bonum proprium
attendit, ut ait S. Thomas, Π·-ΙΙ“, q. 19, a. 10. Sic spes retributionix non est virtus, sicut timor servilis seu pœnæ non est virtus,
quamvis non sit quid malum, et distinguitur essentialiter a dono
Umoris filialis, seu timoris peccati.
Respondetur : Non est in hoc paritas, inter spem retributionis
■•i timorem servilem pœnæ, quia timor servilis pœnæ versatur circa
malum pœnæ oppositum proprio nostro bono naturali, dum e conI rario spes versatur circa bonum, imo bonum supernaturale, inni­
tendo in auxilio Dei auctoris gratiæ. (cf. art. 2). Et ex hoc apparet
quod timor servilis, quamvis sit bonus, non est virtus, nam virtus
•■Ht principaliter circa bonum, non circa malum pœnæ vitandum.
Proinde crescente caritate minuitur timor servilis, dum e con­
trario crescit omnis virtus, crescit spes, nam quo magis unimur Deo,
per caritatem, eo magis confidimus in eius auxilio, magis enim spe­
ramus de amicis. Sed verum est quod crescente caritate minuuntur
imperfectiones cum spe admixtae.
Denique, ut ostendit S. Thomas ibid., q. 19, a. 10, ad 2”, timor
servilis poenarum minuitur etiam crescente spe. Ideoque non est pa­
ritas inter spem vitæ aeternæ et timorem pœnae. Quamvis timor ser­
vilis quoad substantiam sit quid bonum et possit esse cum caritate,
uon tamen est virtus, quia versatur primario circa malum pœnæ
vitandum et non circa bonum faciendum. Et sic cessant objectiones
quieti starum.

Art.

II. — UTRUM BEATITUDO ÆTERNA

SIT OBJECTUM

PROPRIUM

SPEI.

Status quæstlonis. — Jam cognoscimus genus spei christianæ,
sell, est virtus, non passio. Nunc inquirendum est eius differentia
specifica, quæ eumi debet ex objecto formali quod et quo, prout
omnis habitus specificatur ab objecto circa quod versatur.
Videtur autem quod beatitudo æterna non sit objectum proprium
spei : 1’ Quia hæc beatitudo essentialiter supernaturalis excedit
omnem humani animi motum, spes autem dicitur animi motus;
2° Quia homo sperat etiam et petit bona præsentis vitæ; 3’ Quia
inulta alia sunt ardua quam beatitndo æterna.
1“ Conclusio est: Proprium et principale objectum spei est bea­
titudo æterna.
1° Probatur auctoritate S. Pauli ad Hebr. (vi, 19) : « ... Spem...
habemus... incedentem usque ad interiora velaminis», id est ad bea
titudinem cælestem, nondum visam, sed creditam et speratam. —
Item Rom. (v, 2) : « Gloriamur in spe gloriæ filiorum Dei », scii, spe­
ramus gloriam filiorum Dei. — (Tit., i, 2) : « Paulus servus Dei... in
spem vitæ aeternæ, quam promisit qui non mentitur Deus ».

318

DE SPE SECUNDUM SB

Item Cone. Trident., sess. 6, can. 26: «Si quis dixerit, justos
non debere pro bonis operibus, quæ in Deo fuerint facta, exspectare
et sperare œternam retributionem a Deo per eius misericordiam et
Jesu Christi meritum, si... usque in finem perseveraverint, an. s. »
(Dbnz., 836). Exspectare est ex alio sperare. P II
* ”, q. 40, a. 2, ad lm.
2” Probatur ratione theologica: Oportet effectum esse causæ pro
portionatum, et ordo agentium correspondet ordini finium. Atqui
spes Christiana innititur omnipotentiæ divinæ auxilianti, cuius vir
tus est infinita. Ergo bonum quod proprie et principaliter a Deo spe
rare debemus est bonum infinitum, proportionatum virtuti Dei adju
vantis.
Hoc autem bonum infinitum est beatitudo interna objectiva, ipse
Deus speratus et possidendus.
2“ Conclusio : (ad 2i“’) : Alia bona praesertim gratiam, panem
quotidianum, respicit spes secundario in ordine ad beatitudinem
aeternam.
Ad explicationem hujusce duplicis argumenti, bene determinan
dum est cum Thomistis: 1” objectum formale quod spei; 2° ejus
objectum formale quo seu motivum.
Revocandae sunt in memoria definitiones:

I
Objectum )
potentiæ <
et habitus I

materiale, est id omne quod attingit, v.g. pro visu
vmue corpus coloratum.
; quod est id quod in objecto materiali prin!
oipialiter et ratione sui attingit, et ce·
l
tera ratione illius, v.g. pro visu : color,
formate < quo est motivum seu ratio propter quam
i
attingitur objectum formale quod, v.g.
pro visu est lux, quæ facit colores vi­
sibiles in actu.

Hæc sunt applicanda ad spem Christianam.
Objectum materiale spei est omne illud quod exspectatur a· Deo
auxiliante, scii, æterna beatitudo et omnia ad illam con­
ducentia.
Objectum formale quod spei, est id quod principaliter seu per se
et primo speratur, cetera autem ratione illius; et hoc est bea­
titudo æterna, ut probatum est in corp. art. et ad 2“.
□ubium: Utrum hoc objectum formale quod sit beatitudo obje­
ctiva, scii, ipse Deus possidendus, an beatitudo formalis, scii, pos­
sessio Dei, seu visio beatifica.
Respondetur cum Cajetano, Bannez, Billuart et communiter Thomistæ: Objectum formale quod spei est beatitudo objectiva connotans tamen beatitudinem formalem. Est sententia S. Thomæ, ut con­
stat ex his verbis corporis art. : « Non enim minus aliquid ab eo
sperandum est quam sit ipse ». Et paulo antea « bonum quod pro-

DE OBJECTO PROPRIO SPRI

319

prie et principaliter a Deo sperare debemus, est bonum infinitum...
limn infinites virtutis est proprium ad infinitum bonum perducere ».
Solus autem Deus est bonum infinitum ; visio beatifica autem,
ut. quid creatum, est quid finitum, et creatura non est capax effectus
Infiniti in se recepti.
1* Confirmatio: Alioquin spes non esset virtus theologica, cuius
'ibjectiun immediatum debet esse increatum (cf. art. 5). Sic religio,
cuius objectum est cultus Deo debitus, non est virtus theologica,
«ed moralis.
2“ Confirmatio: Objectum formale quod fruitionis patriæ est
ipse Deus, ergo pariter objectum formale quod spei seu desiderii,
nam idem est terminus ad quem tendit motus et in quo quiescit.
Beati primario fruuntur Deo, et secundario fruuntur possessione Dei.
3· Confirmatio: Sperans non queerit Deum propter possessionem,
alias poneret finem ultimum in actu creato, sed· quserit possessionem
Dei propter Deum. Non enim quaerit possessionem ut rem possiden­
dam, sed ut modum et applicationem rei possidendae. Ergo objectum
formale quod spei est ipse Deus, sed ut possidendus per visionem
beatificam, quæ sic connotatur in obliquo tanquam conditio et ap­
plicatio objecti formalis. Sic tota ratio formalis objecti est beatitudo
objectiva, scii. Deus ipse; eius autem possessio est solum conditio
requisita ut beatificet. Ita obscuritas est conditio sine qua non objecti
formalis quod fidei, scii. Veritatis primae credite. Ita ignis sua vir­
tute comburit stupam, sed requiritur applicatio ignis ad stupam
ut conditio.
Objectiones.

I· Objectio: Spes, ut distinguitur ab amore amicitiæ caritatis,
pertinet ad amorem concupiscenti». Atqui Deus non potest amari
umore concupiscenti», esset perversitas seu subversio debite subordinationis. Ergo Deus non potest esse objectum formale quod spei,
sed sola visio beatifica.
Respondetur: Diet, majorem, spes pertinet ad amorem concu­
piscenti» objecti nobis subordinati, ut cibus, nego ; objecti nullo
modo nobis subordinati, sed ad quem ordinamur ut ad finem, con­
cedo. Contradistinguo minorem : Deus non potest amari amore con­
cupiscenti», sicut res nobis inferior et nobis subordinata, concedo;
sicut objectum nobis superius et nullo modo nobis subordinatum,
nego.

Î

Dei, ad nos nullo modo ordinati tanquam ad finem,
desidero vel concupisco Deum mihi perficiendo
per hunc finem absque subordinatione Dei
relate ad me.

\

rei nobis inferioris, ad nos ordinate tanquam ad
finem.

320

DB SPE SECUNDUM SE

Instantia; Quod amatur propter aliud ordinatur ad aliud tan
quam ad finem. Atqui semper id quod amatur amore concupiscentia;
amatur propter aliud. Ergo semper id quod amatur amore concupi
scentiæ ordinatur ad aliud.
Respondetur: Dist. maj. quod amatur propter aliud proprie,
tanquam propter finem cuius gratia, v.g. ut medicina propter sani
tatem, concio; quod amatur propter aliud improprie tanquam
propter finem cui, seu subjectum minus perfectum, oui desideratur
bonum, nego, nam ei desiderari potest eius linis ultimus a quo per­
ficietur. Contradist. minorem.
Sic desidero Deum mihi, sed propter Deum, quia Deus remanet
finis ultimus ipsius actus spei, sicut actuum omnium virtutum ; imo
quia spes est virtus theologica, per eam desidero Deum finem ulti­
mum mihi tanquam subjecto per hunc finem perficiendo. In hoc nulla
est perversio, sed perfecta rectitudo.
Hæc est distinctio quam non bene intellexerunt quietistæ abso­
luti nec mitigati, et propterea non viderunt quod spes est virtus
semper servanda in via etiam in altissima perfectione, imo virtus
quæ augetur semper cum caritate, qua fit viva, ab ea tamen distincta.
Sic spes opponitur timori servili, qui minuitur cum caritatis au­
gmento.
Illustrari potest hæc capitalis distinctio per varias analogias ut
ostendit Cajbtanus, art. 5. — 1° Actus gubernii divini non est me­
dium ad mundum gubernandum, sed ut causa eminens ordinatur
(absque subordinatione) ad hunc effectum. 2° Dicitur : « Deus dilexit
mundum ut Filium suum unigenitum daret » non quasi ad nos tan­
quam in finem ordinaverit incarnationem Filii, sed nobis per illam
salvandis eam ordinavit, ad se autem tanquam ad finem ultimum.
Item dum in Symbolo diritur de Verbo : « Qui propter nos ho­
mines descendit de ocelis ». Propter nos non sumitur proprie, tan­
quam propter finem cujus gratia, sed tanquam propter finem cui,
seu inferius subjectum cui redemptio proficua est.
Sic Incarnatio altior est redemptione nostra, et ideo ad re­
demptionem non ordinatur, ut medium subordinatum, ad finem cuius
gratia, sed ex misericordia ad redemptionem ordinatur ut causa emi­
nens ad effectum et ad nos ut ad finem cui Deus vult gratiam scii, ad
finem perfectibilem, non perfectivum. Ratio miserendi est miseria
alterius sublevanda ad manifestationem bonitatis divinæ. Ita actus
increatus gubernii divini ordinatur ad mundum dirigendum non ut
medium ad finem, sed ut causa eminentissima ad effectum inferiorem.
Item dum prædicatio oritur ex plenitudine contemplationis, con­
templatio mysteriorum fidei et unio prædicatoris cum Deo altior est
quam ipsa prædicatio, quæ est opus vitae activae. Unde contemplatio
non ordinatur ad prœdicationem, sicut medium subordinatum ad
finem cujus gratia, sed sicut causa eminens ad effectum, et ordinatur
ad homines evangelizandos tanquam ad subjectum cui volumus bo­
num salutis, scii, ad finem perfectibilem et non perfectivum. Con­
templatio autem, quia est altior prædicatione, ordinatur immediate

OE OBJECTO PROPRIO SPEI

32J

n<! Deum tauquam ad finem. Studium cum praecipitatione factum
ordinari potest ad prædicationem ut medium ad finem, non vero
contemplatio mysteriorum fidei, quæ altior est praedicatione. Oportet
prius ascendere ad montem contemplationis, et postea descendere ad
rvangelizandum, nec sufficit cum præcipitatione legere materiam
praedicabilem.
Multæ essent ali» analogiae, v.g. dicitur materia est magis
propter formam, quam· forma propter materiam, quia materia ordi­
untur ad formam sicut ad finem cuius gratia generationis, dum e
contra forma non ordinatur ad materiam nisi sicut ad subjectum
perjioiendwn, ad finem cui. Ita anima ordinatur improprie ad cor­
pus, sed corpus proprie ordinatur ad animam; inferius ad superius.
Sic distinctio nostra non est quid subtile inventum ad solven­
dum difficultatem quietistarum, est principium universalissimum
Mibordinationis mediorum ad finem, scii, id quod proprie ordinatur
ud finem, perficitur per hunc finem.
Unde absque ulla perversione, per spem desidero Deum mihi,
«<■</. jam propter Deum, finem ultimum hujusce actus. Hic amor vo­
catur amor castse concupiscenti».
Instantia: Sed, diceret Fénelon, tunc hic amor ad quem pertinet
spes identificatur cum caritate, et non est amplius amor concupi·
Hi entiæ. Probo : Jam hic amor fertur in Deum ut ultimum finem.
Atqui solus amor caritatis fertur in Deum ut ultimum finem. Ergo.
Respondetur: Dist. maj.: hic amor concupiscenti» fertur in
Deum ut ultimum finem desideratum mihi, concedo ; ut bene sit Deo,
nego. Contradist. minorem : solus amor caritatis fertur in Deum ut
ultimum finem, ut bene sit Deo, concedo; ut bene sit solum mihi,
nego. Per caritatem desideramus salutem nostram non solum ut bo­
num nobis, sed ut bonum Deo ut glorificetur Deus.
Instantia: Sed jam amor concupiscenti» ad quem pertinet spes
diligit Deum propter Deum. Atqui diligere Deum propter Deum per­
tinet ad caritatem, ergo sic spes identificaretur cum caritate.
Respondetur: Dist. majorem : Amor concupiscenti» diligit Deum
formaliter propter Deum, nego; finaliter propter Deum, concedo; aliis
verbis : tauquam propter motivum formale, ut caritas (scii, propter
Deum propter se dilectum), nego; tanquam propter finem ultimum
nobis desideratum, concedo. Caritas vult gloriam Deo, dicendo : « non
nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam ». Spes desiderat
nobis Deum et vitam «ternam, sed subordinate ad caritatem.
Ultima instantia: Objectum spei est futurum. Atqui Deus non
est futurus. Ergo ipse non est objectum formale quod spei.
Respondetur: Objectum spei est futurum in sui assecutione,
concedo; in se, nego. Sic pecuni» quas sperat avarus, non sunt fu­
tui» in se, sed ut assequend» tantum. Propterea diximus: Deus, ut
eonnotans possessionem eius per visionem beatificam, est objectum
formale quod spei Christian». Veniamus ad objectum formale quo.
21 —

Garrigou-Lagrange - De virtutibus theologicis.

322

DB SPB SECUNDUM SB

Quodnam est praecise objectum formale quo seu motivum for­
male spei Christianae? — Cf. de hac re, in nostra quaestione 17, a. 1,

a. 2, 4, 5, et in quæst. disputatis q. unica De Spe, a. 1.
Status quaestionis. — Circa hanc quaestionem sunt plures opi­
niones. Quidam dicunt hoc motivum formale est divina bonitas in
quantum beatificativa; alii dicunt est arduitas seu difficultas con­
sequendi finem ultimum, sic spes distingueretur a caritate; alii di­
cunt: est misericors promissio divina gratiæ auxiliatricis ; alii di­
cunt est Dei omnipotentia auxilians, prout præsupponit Dei boni­
tatem, misericordiam et promissionem auxilii ad salutem. Cf. circa
distinctionem harum opinionum Diet. thiol. oathol., art. Espérance,
sed auctor hujus articuli non satis videt in operibus S. Thomæ fun­
damentum sententiæ thomistarum, nec satis metaphysice rem con­
sideravit.
Respondetur: Ilæc ultima sententia, quæ communiter tenetur a
thomistis, sic brevius exprimitur: Objectum formale quo spei est
Deus omnipotens auxilians, seu præbens aut offerens auxilia ad sa­
lutem, prout impossibilia non jubet. Est pulcherrima thesis, intime
connexa cum quæstione de efficacia intrinseca auxilii divini, et
sæpe revocanda est animabus quæ in « nocte spiritus » debent spe­
rare contra spem.
1° Probatur hæc sententia auctoritate S. Thomæ, hic, q. 17,
a. 1, c: « Speramus aliquid ut possibile nobis per divinum auxilium,
spes nostra attingit ad ipsum Deum, cuius auxilio innititur », sicut
supra dixerat quod fides innititur prima veritate revelanti. Item
a. 1, ad 3™, sperans « attingit propriam regulam, scii. Deum, cuius
auxilio innititur». Item art. 2: « Spes attingit Deum, innitens eius
auxilio ad consequendum bonum speratum... quod proportionatur
virtuti Dei adjuvantis». Item art. 4: «Bonum quod aliquis sperat
obtinendum, habet rationem causæ finalis, auxilium autem per quod
aliquis sperat illud bonum obtinere, habet rationem causæ efficien­
tis ». Art. 5 : « Spes attingit supremam regulam humanorum actuum...
sicut primam causam efficientem, in quantum eius auxilio innititur ».
Item ibid., ad 2m, 3m. Item, art. 6 et 7. Item in qu. disputata De
Spe, a. 1 : « Spes adipiscendi vitam æternam habet duo objecta, scii,
vitam æternam quam quis sperat, et auxilium divinum a quo sperat;
sicut etiam fides habet duo objecta, scii, rem quam credit, et veri­
tatem primam cui correspondet. Fides autem non habet rationem
virtutis, nisi in quantum inlu&ret testimonio veritatis primai, ut ei cre­
dat quod ab ea manifestatur, see. illud Geneseos, xv, 6, credidit
Abraham Deo et reputatum est ei ad justitiam. Unde et spes habet
rationem virtutis ex hoc ipso quod inhœret auxilio divina: potestatis
ad consequendum vitam æternam. Si enim aliquis inniteretur auxilio
humano, vel suo (ut pelagiani et eorum sequaces), vel alterius ad con-

DE MOTIVO FORMALI SPBI

323'

sequendum perfectum bonum absque auxilio divino 1 esset hoc vitio­
sum, see. illud Hieremi® (xvii, 5) : “ Maledictus homo qui confidit
in homine et ponit carnem brachium suum ”, scii, in carne fortitudinem suam. Sic igitur, sicut formale objectum fidei est veritas pri­
ma, per quam- sicut per quoddam medium assentit his quæ creduntur,,
qu® sunt materiale objectum fidei ; ita etiam formale objectum spei
est auxilium divina; potestatis et pietatis (misericordi®), propter quod
tendit motus spei in bona sperata qu® sunt materiale objectum spei_
In ordine ad fruitionem Dei speramus adjuvari a Deo non solum
spiritualibus sed etiam corporalibus beneficiis ». Ita S. Thomas.
Per auxilium divinum in quo immediate innititur spes theolo­
gica, sanctus Thomas intelligit non auxilium creatum et in homine
receptum, sed ipsam omnipotentiam auxiliantem ; quia objectum for­
male virtutis théologie® debet esse aliquid divinum et increatumCf. in nostra q. 17, a. 5.
An thesis Sancti Thomas fundetur in Sacra Scriptural
Affirmative. In multis locis S. Scripturae spes dicitur inniti im
auxilio divino et istud auxilium apparet ut intrinsece efficax, non
vero efficax ex nostro consensu praeviso (v.g. Ps. cxx, 1) : « Levavi
oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi... auxilium meum
a Domino, qui fecit cœlum et terram ». — (Osba, xni, 9) : « Perditio
tua ex te, Israël, tantummodo in me auxilium tuum ». — (Ps. nxir
8) : « Deus auxilii mei, et spes mea in Deo est ». — (Ps. xrx, 3) : « Mit­
tat tibi auxilium de sancto... et tueatur te ». — (Ps. xxi, 20) : « Do­
mine, ne elongaveris auxilium tuum a me ». — (Isaias, x, 3) : « Quid,
facietis in die calamitatis..., ad cujus confugietis auxilium?». —
(Isaias, xxxvi, 6) : « Ecce confidis super baculum arundineum con­
fractum istum, super Aegyptum, cui si innixus fuerit homo, intrabit
iu manum eius et perforabit eam, sic Pharao rex Aegypti omnibus
qui confidunt in eo ». — In Actibus Apost. (xxvi, 22) S. Paulus ait :
« Auxilio autem adjutus Dei, usque in hodiernum diem sto ».
Item in multis locis S. Scriptur® dicitur : « Sperare in ipso
Deo». (Ps. vir, 2) : « Domine, Deus meus, in te speravi, salvum me
fac ». — (Ps. xii, 6) : « Ego autem in misericordia tua speravi ». —
(Ps. xv, 1) : « Conserva me, Domine, quoniam in te speravi ». —
(Ps. xxx, 1) : « In te, Dmine, speravi, non confundar in æternum »..
— (Ps. lv, 5) : « In Deo speravi, non timebo quid faciat mihi caro ».
— (Ps. cxliii, 2) : « Protector meus et in ipso speravi n. — (Isaias,
i., 7) : « Dominus Deus, auxiliator meus ».
Item in liturgia, mult® orationes Miss® sic incipiunt : « Omni­
potens et misericors Deus... » quia oratio petitionis, est expressiospei, qu® auxilio Dei innititur. Denique definitum est contra Jan­
sénistes, quod Deus impossibilia non jubet, et salus omnibus possi­
bilis est cum Dei auxilio implorando. Cf. Denz., 804 et 1092.
i « Absque divino auxilio » etiam quoad aliquam partem negotii salutis,
hoc esset vitiosum. Nam in negotio salutis totum est a Deo.

324

DE SPE SECUNDUM SE

Pariter Christus ut homo dicitur auxiliator, prout secundario in
eo speramus, « da robur, fer auxilium ». Item B. Maria Virgo dicitur
auxiliatrix.
Ludovicus Molina dicit quod doctrina thomistica de gratia ex se
efficaci destruit spem. E contrario non videtur bene quomodo cum
iis omnibus textibus Scripturæ conciliari possit sententia L. Mo
lin® dicentis, in Concordia, ed. Paris, 1876 (multis locis citatis in
indice hujusce operis ad verbum auxilium) : « Auxilia ex se efficacia
constituenda non sunt, qu® inter prædestinatos et non praedesti­
natos discernant, p. 356, 460. Auxilio æquali fieri potest ut unus vo­
catorum convertatur et alius non, p. 51. Auxilium sufficiens, quod
efficax aut inefficax sit, pendet ab eius arbitrio, cui praestatur, p. 230.
Auxilio grati® minori potest quis adjutus resurgere, quando alius
majori non resurgit, durusque perseverat » p. 565.
Si ita esset, ut notat P. Del Prado, De Gratia, 1907, t. III, p. 150,
justus posset gloriari in semetipso, confidere in se potius quam in
Deo, et dicere : « Gratias ago tibi, Domine, quia non sum sicut c®·
teri homines, quia, cum æquali auxilio aut forsitan minori, quam
auxilium aliis præstitum, ego potui et volui perseverare in gratia
justificante, et alii non perseveraverunt, et propter hæc merita prævisa in me, me pr® aliis elegisti et praedestinasti ad gloriam tuam ».
Contra hoc, et contra omnem superbiam humanam, valent verba
S. Pauli : « Quis enim te discernit? Quid habes quod non accepisti?
Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? » (I Cor.,
iv, 7). S. Thomas dicit infra in hac q. 17, a. 6, ad 3m: « Spes facit
tendere in Deum sicut in quoddam bonum finale adipiscendum et
sicut in quoddam adjutorium efficax ad subveniendum ». In hoc
sensu dicitur : « Auxilium meum a Domino. Salus autem justorum
a Domino ». Unde de molinistis timentibus destructionem libertatis
per auxilium divinum dicendum est « trepidaverunt timore, ubi non
erat timor » (Ps. xui, 5). Non timendum est auxilium Dei ab intrin­
seco efficax, quod se extendit ad modum liberum electionum nostra­
rum salutarium. Deus actualizat nostram libertatem, et igitur eam
non destruit. Ut dicitur ad Phil., n, 13 : « Deus est enim qui ope­
ratur in nobis velle et perficere pro bona voluntate ».
Denique ratione theologica probatur sententia S. Thom®. Cf. Billuart : Objectum formale quo spei est motivum seu ratio cur expectamus a Deo certa cum fiducia beatitudinem veternam et media ad il­
lam conducentia. Atqui istud motivum est omnipotentia auxilians,
nam « Deus impossibilia non jubet sed jubendo monet facere quod
possis et postulare quod non possis et adjuvat ut possis » dicit Aug.
citatus a Cone. Trid. (Denz., 804), et ordo agentium debet correspondere ordini finium. Ergo.
Explicatur minor : Non possumus firma fiducia sperare beati­
tudinem æternam nisi ab eo quem novimus posse et velle eam dare.
Atqui solus Deus ut omnipotens, potest eam dare. Certissime impos­
sibilia non jubet dum praecipit nobis ad vitam æternam tendere.
Ordo autem agentium debet correspondere ordini finium, et solum

DE MOTIVO FORMALI SPEI

325

ugens supremum et supernatural^ potest nos perducere ad finem ui
limum supematuralem.
Dubium: A.11 omnipotentia auxilians præsupponat Dei bonita
lom, misericordiam et promissionem auxilii.
Respondetur affirmative. Cf. supra I*, q. 25, a. 1, ad 4m : « Po
tentia non ponitur in Deo ut aliquid differens a scientia et a volunlate secundum rem, sed solum secundum rationem, in quantum scii,
potentia importat rationem principii exequentis id quod· voluntas
imperat, et ad quod scientia dirigit; qu® tria Deo secundum idem
conveniunt ».
Auxilium autem Dei pertinet ad gubernium divinum de quo in
I·, q. 103 sq. Gubernatio divina est exeeutio providenti®, quia pro­
videre est ordinare, et gubernare est rem ad debitum finem conve­
nienter perducere, cf. I·, q. 22, a. 1, ad 2™: «Ad curam duo per­
tinent, scii, ratio ordinis, qu® dicitur providentia et dispositio et
exeeutio ordinis, qu® dicitur gubernatio ». Art. 3 : « Deus immediate
omnibus (etiam minimis) providet... sed inferiora gubernat per su­
periora (v.g. homines per angelos) non propter defectum eu® virtu­
tis, sed propter abundantiam su® bonitatis, ut dignitatem causalilatis etiam creaturis communicet », attamen solus potest ab intus
tnovere libertatem. Insuper Deus per providentiam disponit omnia
see. justitia/m et misericordiam, qu® sunt quasi virtutes Dei, connex® cum divina prudentia seu providentia, sicut in nobis connectuntur in prudentia virtutes cardinales.
Unde ex his omnibus constat quod see. sanctum Thomam omni,
potentia auxilians præsupponit Dei scientiam, providentiam erga
minima, justitiam, misericordiam, fidelitatem in promissione ser­
vanda; sed formaliter innititur spes in Deo auxiliante, quia omnia
præsupposita non sufficerent si Deus non esset insuper positive auxi­
lians. Non sufficit quod Deus possit dare auxilium, sed requiritur
quod velit auxilium dare et hoc constat prout impossibilia non jubet.
Et ut dicitur art. 6, ad S"1, spes innititur in Deum « tanquam in
adjutorium efficax ad subveniendum ».
Confirmatur: Idem argumentum rationis théologie® paulo aliter
proponi potest ex parte subjecti inquirendo : in quod fit ultima- re­
solutio spei Christiana:. Sic : Ultima resolutio spei sicut et fidei fit
in eius objectum formale quo seu motivum. Atqui in omnipotentiam
auxi liantem fit ultima resolutio spei. Ergo omnipotentia auxilians
est motivum formale spei.
Prob. minor: Quærenti enim cur speras beatitudinem, adæquate
respondes: quia Deus potest et vult eam dare; sicut quærenti cur
credas Deum esse trinum adæquate respondes : quia Deue qui verax
est hoc revelavit.
Solvuntur objectiones.

*I Objectio: Objectum formale quo debet, habere rationem cans®
formalis specificativæ. Atqui omnipotentia auxilians habet rationem

326

DS SPE SECUNDUM SB

•causæ efficientis, non formalis. Ergo omnipotentia auxilians non est
^objectum formale quo spei.
Respondetur: Concedo majorem, nego minorem, nam omnipo­
tentia auxilians est quidem causa efficiens auxiliorum ad salutem
conducentium, sed insuper conferendo vel offerendo hsec auxilia, nos
formaliter movet ad sperandam beatitudinem; sic habet rationem
causæ formalis extrinsecæ et specificativae sicut causa exemplaris.
2· Objectio ; Objectum formale quo spei debet habere rationem
boni. Atqui omnipotentia auxilians non habet rationem boni, nec
finis, sed agentis. Ergo.
Respondetur: Dist. majorem : Objectum formale quo spei debet
esse ipsum bonum quod speratur, nego ; debet esse id quo possumus
ad hoc bonum pervenire, concedo. Unde est quid bonum ut quo.
3* Objectio: Spes differt a desiderio prout fertur ad bonum ar­
duum, ait S. Thomas, sic arduitas pertinet ad eius objectum for­
male. Atqui non ad objectum formale quod, quia arduum non dicit
aliquam bonitatem. Ergo ad objectum formale quo.
Respondetur: Transeat major; dist. minorem: arduum non per­
tinet ad objectum formale quod spei, intrinsece, transeat; ut con­
ditio eius, sicut obscuritas est conditio objecti fidei, nego.
Explico. Si ratio ardui sumitur pro ipsa difficultate consequendi
finem ultimum, difficultate orta ex impedimentis retardantibus, tunc
est solum conditio objecti formalis quod spei, sicut obscuritas est
•conditio objecti fidei; et manifestum est quod sic arduitas non est
ratio sperandi aliquod bonum a Deo, sed potius ratio recedendi ab
illo bono. Sed arduitas sumi potest radicaliter pro eminentia seu
excellentia boni divini, sic pertinet intrinsece ad objectum formale
•quod spei, et induit specialem rationem boni, scii, raritatem seu
pretiositatem. (Gonet).
Ultima et difficilis objectio. Amor concupiscentiæ quo amamus
Deum ut summum bonum nostrum est actus spei. Atqui motivum
formale hujusce amoris non est omnipotentia auxilians, sed bonitas
divina, non in se, sed ut nobis conveniens. Ergo motivum formale
spei est bonitas divina nobis conveniens, non vero omnipotentia
auxilians.
Respondetur: Nego majorem. Amor enim concupiscentiæ non est
proprie actus spei, sed supponitur a spe, prout non speramus nisi
bonum amatum et desideratum. Sic S. Thomas non dicit spes est
amor concupiscentiæ sed « pertinet ad amorem concupiscentiæ ».
Pertinet quidem ad eum, sed aliquid addit, scii, firmam exspecta­
tionem, v.g. plerique studentes in theologia desiderant doctoratum.
sed inter eos non omnes hunc gradum firmiter sperant, quia non
videtur illis assequibilis. Pariter in ordine supernaturali, ante actum
spei, est in voluntate « pius credulitatis affectus » pertinens ad actum
fidei etiam informis, et « appetitus boni credentibus repromissi ».
de quo sæpe loquitur S. Thomas, v.g. De Veritate, q. 14, a. 1, medio ;
exprimitur his verbis S. Petri : « Domine, ad quem ibimus? verba

DE MOTIVO FORMALI SPEI

327

vitae æternæ habes et nos credimus » (Joan., vi, 69). Sic desideratur
Deus ut bonum conveniens nobis, est amor concupiscentiæ erga
Deum. Sed spes aliquid superaddit scii, firmam exspectationem bea·
titudinis æternæ, et haec firma exspectatio fundatur in Deo auxi·
liante.
Ita est jam in fidelibus qui non habent caritatem. Sed in haben­
tibus caritatem amor beatitudinis æternæ oritur etiam ex caritate
erga nos ipsos, prout per caritatem desideramus Deum nobis, sic est
amor amicitiæ erga nos ipsos, et concupiscentiæ erga· Deum deside­
ratum. Sed tunc nobilitatur hic amor per motivum formale caritatis
erga Deum ipsum, nam per caritatem diligimus nosmetipsos propter
ipsum Deum glorificandum. Cf. a. 6, ad 3”, legere.
Restaret una difficultas de Dei voluntate salvifica omnium ho­
minum quæ est antecedens, non vero consequens et efficax erga omnes
homines sed solum erga prædestinatos. Ergo videtur quod soli prae­
destinati possint efficaciter sperare in Deo auxiliante. Sed hæc dif­
ficultas pertinet potius ad certitudinem spei, prout distinguitur a
certitudine fidei. Et de hoc S. Thomas loquitur infra, q. 18, a. 4,
ud 3™ : Utrum spes viatorum habeat certitudinem : « Quod aliqui
habentes spem, deficiant a consecutione beatitudinis, contingit ex
defectu liberi arbitrii ponentis obstaculum peccati, non autem ex de­
fectu divinæ potentiœ et misericordiae, cui spes innititur. Unde hoc
non præjudicat certitudini spei ». « Perditio tua ex te, Israël, tantum­
modo in me auxilium tuum » (Osba, xiii, 9) : scii, tantummodo in
me, non in te, contra pelagianos. Cf. Cone. Trident., sess. 6, cap. 13:
« Perseverantiæ donum haberi... non potest nisi ab eo qui potens
est eum qui stat statuere (Rom., xiv, 4), ut perseveranter stet, et
eum qui cadit restituere : nemo sibi certi aliquid absoluta certitu­
dine polliceatur, tamentsi in Dei auxilio firmissimam spem collocare
et reponere omnes debent. Deus enim, nisi ipsi gratiæ defuerint,
sicut coepi opus bonum, ita perficiet, operans velle et perficere »
(Phil., ii, 13). — In hoc est magnum mysterium, in quo tamen sunt
duo certissima see. fidem, scii. 1° Deus est salutis auctor, et quod
quidam salvantur, salvantis est donum. 2° Deus impossibilia non
jubet », et « quod quidam pereunt, pereuntium est demeritum »,
(Cone. Carisiacense; Dbnz., 318). Quomodo autem hæc duo certis­
sima intime conciliantur, videbimus in patria1 ; nunc autem ascenden­
dum est supra tentationes, imo supra speculationes theologicas etiam
veras ad caliginem fidei et contemplationis, quæ transcendit theolo­
giam, sicut circulus polygonum in eo inscriptum. Et quo magis com­
plexum apparet polygonum, eo simplicior et pulchrior apparet cir­
cumferentia. Latera autem polygoni possunt multiplicari in infini­
tum, et nunquam polygonus erit circumferentia.
Ad repellendas tentationes contra spem, quæ oriri possunt ex
iuexacta cognitione mysterii Prædestinationis, revocandi sunt in mei Hoc esset videre quomodo in eminentia Deitatis consiliantur infinita
Justitia, Infinita misericordia et suprema libertas. Oporteret videre essentiam
divinam.

328

DE SPE SECUNDUM SB

moriarn sequentes textus : (Ps. nxv, 23) : « Jacta super Dominum
curam tuam et ipse te enutriet ». — (Matth., vi, 25) : « Ne solliciti
sitis anim® vestr® quid manducetis, neque corpori vestro quid in­
duimini. Nonne anima plus est quam esca? Respicite volatilia cœli,
quoniam non serunt, neque metunt, nec congregant in horrea, et
Pater vester coelestis pascit illa. Nonne vos pluris estis illisf Qu®·
rite primum regnum Dei et hæc omnia adjicientur vobis ». Si ita
Deus providet in temporalibus, a fortiori in spiritualibus.
(I Petri, v, 7) : « Omnes autem invicem humilitatem insinuate,
quia Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Humilia­
mini igitur sub potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore visita
tionis; omnem· sollicitudinem vestram projicientes in eum, quoniam
ipsi cura est de vobis ». Et multo magis certi sumus de rectitudine
intentionis Dei salvatoris hominum quam de rectitudinem intentionis
cordis nostri, infirmi et inconstantis.
Art. III. —

UTRUM ALIQUIS POSSIT SPERARE
ALTERI BEATITUDINEM ÆTERNAM.

Status quæstionls. — Aliis verbis utrum per virtutem spei ali­
quis possit sperare sibi et alteri, v.g. utrum mater Christiana possit
per ipsam virtutem infusam spei sperare salutem filii sui prodigi.
Si ita est, spes videtur habere quasi eandem altitudinem ac caritas
et cum ea indentiticari : S. Thomas notat testimonia et pro (in obje­
ctionibus) et contra (arg. sed c.).
Conclusio S. Thom® est : Spes directe respicit proprium bonum
non alienum; sed indirecte (supposita unione amoris etiam naturalis
cum aliis hominibus) possumus sperare alteri vitam veternam. Dum
caritas respicit (non solum indirecte) sed directe (ex nullo alio amore
præsupposito) proximum ut objectum secundarium.
1* Pars conclusionis probatur ex differentia inter spem et amo­
rem amiciti®. Nam amor amiciti® importat quandam unionem aman­
tis ad personam cui bonum volumus, non vero spes. Spes importat
quemdam motum seu protensionem appetitus in aliquod bonum ar­
duum. Atqui motus semper est ad proprium terminum proportionatum mobili. Ergo spes directe respicit bonum proprium, et non
alienum.
2· Pars conclusionis probatur ex hoc quod, supposita unione
amoris etiam naturalis inter homines, unus reputat bonum alterius
quasi suum, tunc potest sperare alteri vitam æteraam.
Confirmatur: Sperare nobis aut alteri beatitudinem habet idem
objectum formale quod et quo; ergo indirecte possumus eam sperare
alteri.
Objectio: Sed velle alteri bonum est actus caritatis non spei,
atque sperare alteri beatitudinem est velle ei bonum. Ergo.

AN POSSIMUS LICITE SPERARE IN HOMINE

32»

Respondetur: Diet, majorem : velle alteri bonum simpliciter
propter Deum glorificandum, concedo; velle alteri bonum arduum
propter Deum auxiliantem, nego.
Instantia: Sed tunc sequeretur quod desperando de alicuius sa­
lute, peccarem mortaliter contra spem et perderem spem etiam bea­
titudinis meae.
Respondetur : Utique si diffiderem de omnipotentia auxiliante.
quasi insufficienti ad salvandos homines, non vero si diffido de me­
ritis alterius, sicut desperamus de salute Antichristi. Nullus homo
l>erit in æternum ex insufficientia divini auxilii.
Art. IV. —

UTRUM ALIQUIS POSSIT LICITE

SPERARE

IN

HOMINE.

Status quæstlonis. — Videtur hoc esse licitum : 1“ Quia adjuva­
mur precibus sanctorum, ergo possumus sperare in illis. 2° Quia de
quibusdam in vitium dicitur : non possumus habere fiduciam in illis
ac si normaliter homo deberet habere fiduciam in aliis. 3“ Quia licite
[letimus aliquid ab homine, petitio autem est interpretative spei.
Sed ex alia parte dicitur apud Jbiiem., xvji, 5: « Maledictus homo
qui confidit in homine ». — Ps. cxlv, 2: « Nolite sperare in princi­
pibus ».
Conclusio S. Thomæ est: Non licet sperare in homine, sicut in
prima causa movente in beatitudinem, bene tamen sicut in agente
secundario ins frumentali. Ratio est quia solus Deus tanquam causa
prima et principalis potest nos perducere ad beatitudinem, prout
ordo agentium debet correspondere ordini finium. Sed sancti nos
adjuvant precibus suis, præsertim B. Maria- Virgo, quæ dicitur spes
nostra, Virgo auxiliatrix, seu perpetui auxilii ; et etiam possumus
sperare in homine viatore tanquam in causa secunda instrumental!,
v.g. in confessore nostro, in amico nostro, prout sunt sub gratia Dei,
et sic possunt nos adjuvare ad vitam æternam consequendam.
Imo debet esse hierarchia mediatorum inter nos et Deum ; ita
ut mediator sit eo altior quo melius et proximius disponit ad effectum
principalis agentis. Sic Christus ut homo fuit causa moralis meri­
toria etiam principalis gratiæ, quia illam de condigno nobis meruit,
et nunc Christus ut homo, see. S. Thomam, est causa instrumentais
physica gratiæ (III
,
*
q. 8, a. 1 ; q. 48, a. 6 ; q. 49, a. 1 ; q. 50, a. 6 ;
q. 62, a. 1). Sic Christus ut homo influere videtur etiam in superio­
rem partem anim», dispositive ad effectum principalis agentis.
Modo inferiori influit B. Maria Mediatrix, ut instrumentum
probabilius physicum.
Ita etiam confessor absolvens est instrumentum etiam physi­
cum, juxta thomistas, productionis gratiæ. Director spiritualis di­
rigens est causa moralis adjuvans.

330

DB SPE SECUNDUM SE

Item, infra B. Mariam Virginem, fundatores Ordinum debent
normaliter esse causæ instrumentales morales gratiæ; ita· possumus
sic sperare in illis, et studens theologiæ sic potest sperare in sanctum
Thomam.
Dubium: An aliquis possit licite sperare in propriis meritis?
Respondetur: Utique, sed solum tanquam in causa instrumen­
tal!, seu in medio a Deo ad salutem ordinato; unde tota fiducia ul­
timate refundenda est in ipsum auctorem grati® et meritorum. Nam
merita ut nostra sunt, ut in nobis sunt, sunt amissibilia, habemus
enim thesaurum istum gratiæ in vasis fictilibus.

Abt. V. —

UTRUM SPES SIT VIRTUS THEOLOGICA.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia speramus etiam
bona creata. 2" Quia spes est in medio inter desperationem et præsumptionem dum virtus theologica non est in medio, sed in summo.
3° Quia spes videtur esse virtus annexa fortitudini, ut longanimitas,
ad quam pertinet exspectatio, vel sicut magnanimitas ad quam per­
tinet tendere ad magna et ardua magno honore digna. Imo videtur
quod spes sit quædam unio longanimitatis et magnanimitatis quæ
sunt virtutes morales et non theologicæ.
Conclusio est tamen : Spes Christiana est virtus theologica.
1° Probatur ea: tota traditione fundata in textu I Cor. (xni, 13) :
« Nunc autem manent fides, spes, caritas ; tria hæc, major autem
horum est caritas ». Cf. S. Gregor., 1. II Moralium·, c. 28. Item in
multis textibus S. Scripturæ dicitur quod spes tendit ad Deum pos­
sidendum et innititur in ipso Deo auxiliante. Item Cone. Trident.,
sess. 6, canone 26, in quo continetur definitio spei, dum dicitur :
« Sperare æternam retributionem a Deo per eius misericordiam »
(Dbnz., 836). Aeterna autem retributio est ipse Deus clare visus,
quem speramus.
2° Probatur ratione theologica. Illa virtus est theologica, cuius
objectum immediatum seu formale quo et quod est ipse Deus. Atqui
objectum formale quod spei est Deus possidendus et objectum for­
male quo spei est Deus auxilians. Ergo spes Christiana est virtus
theologica.
Major supra probata est Ι·-ΙΙ“, q. 62, a. 1.
Minor fundatur in hoc quod spes non est virtus nisi quia at­
tingit supremam regulam actuum humanorum, scii. Deum speratum
et Deum auxiliantem, sic non potest esse virtus, nisi virtus theolo­
gica, alioquin esset solum passio, vel confunderetur cum naturali
desiderio beatitudinis.

AN SPBS SIT VIRTUS THEOLOGICA

331

1“*" Corollarium: Infinite differt spes infusa, a naturali desiderio
beatitudinis, quia spes est supernaturalis ut specificata ab objecto
formali quo et quod essentialiter supernatural!. Cf. Quæst. disp. De
Spe, a. 1, ad 2m, 8“, 9">. — Cf. infra art. 6, c et ad 1™ et com­
ment. Cajetani.
2um Corollarium i ad 4unl: Spes Christiana differt a magnanimi­
tate et longanimitate, quæ eunt virtutes morales quarum objectum
est creatum et pariter motivum. Magnanimus tendit ad magna magno
honore digna, prout sunt suis viribus proportionata, nec plus (sic
non est ambitiosus), nec minus (sic non est pusillanimis). Sed in
ehristiano magnanimitas, quæ importat quamdam moderatam con­
fidentiam in propriis viribus a Deo acceptis, subordinatur spei.
Insuper in justo supra magnanimitatem acquisitam, est magnani­
mitas infusæ seu generositas infusa ad faciendum aliquid magnum
In ordine gratiæ, v.g. ad fundationem vel restaurationem alicuius
ordinis religiosi.

Solvuntur objectiones articuli.

*K Objectio: Speramus non solum Deum, sed Dei beneficia.
Respondetur: Utique, sed in ordine ad Deum qui sic est objectum
formale quod seu primarium spei.
Objectio: Virtus theologica consisti in medio. Atqui spes est
in medio inter praesumptionem et desperationem. Ergo spes non est
virtus theologica-.
Respondetur: Virtus theologica non est in medio per se et ex
parte objecti proprii, concedo; per accidens et ex parte subjecti, nego.
Explico : Spes non est in medio per se ea> parte principalis
objecti, quia divino auxilio nullus potest nimis inniti, item nullus
jiotest nimis sperare Deum ; ut dicitur Ι·-ΙΙ“, q. 64, a. 4 : « Medium
virtutis accipitur per conformitatem ad suam regulam vel mensu­
ram, see. quod contingit ipsam transcendere vel ab ea deficere, v.g.
transcendere debitam mensuram potus. Atqui mensura seu regula
virtutis theologicæ est ipse Deus,... excedens omnem facultatem hu­
manam ; unde nunquam potest homo tantum diligere Deum, quan­
tum diligi debet; nec tantum credere aut sperare in ipsum quantum
debet. Sed per accidens, ea parte nostra, spes est in medio inter prae­
sumptionem et desperationem, in quantum aliquis praesumere dicitur
ex eo quod sperat a Deo bonum, quod excedit suam conditionem »,
v.g. gloriam sine meritis, aut bonam mortem sine praeparatione ad
eam. Tunc male applicat motivum spei ad ea ad quæ non se extendit,
sicut si aliquis crederet quaternitatem non revelatam.
E contra virtutes morales sunt per se in medio, quia regula ea­
rum statuta a ratione est finita et transcendi potest, v.g. temeraria
audacia transcendit regulam fortitudinis, unde contra mediocritatem
dicendum est : falsum dicere de omni virtute quod est in medio; vir­
tutes theologicæ non sunt per se in medio.

332

DE SPE SECUNDUM SB

.3“ Objectio: Exspectatio pertinet ad longanimitatem quæ est vir­
tus moralis. Atqui spes est quædam exspectatio. Ergo spes reducitur
potius ad virtutes morales.
Respondetur: Tendere ad arduum propria potestate assequen­
dum, concedo; ad arduum Dei auxilio assequendum, nego.
1um Corollarium (Bannez) : Nulla est spes quæ sit virtus nisi
spes theologica, quia circa arduum ordinis naturalis propria virtute
assequendum sufficit fortitudo et magnanimitas, et circa arduum
exspectandum ab homine datur spes quæ non pervenit ad rationem
virtutis, quia auxilium humanum est nimis deficiens, ita fides hu­
mana fundata in testimonio hominis non est cognitio satis perfecta
ut habeat rationem virtutis intellectualis.

2um Corollarium: Spes est virtus supernaturalis quoad substan­
tiam vi objecti formalis. Cajetanus in commento hujusce articuli
examinat opinionem Scoti et Durandi, quæ adeo deprimit virtutem
theologicam, ut etiam spem acquisitam ponat virtutem theologicam,
quia respicit Deum pro regula et objecto; imo Durandus dicit:
spes infusa non est necessaria ad sperandum, sed solum ut promptius,
perfectius et firmius speremus.
Respondet Cajetanus: Hæc spes acquisita non est « proportionate
supernaturali objecto... quod excedit omnem intellectum et volun­
tatem creatam ». Hoc autem requiritur pro virtute theologica. « Et
hinc patet necessitas ponendi fidei, spei et caritatis habitus infusos;
ut scii. : habeatur habitus ex natura sua determinativus ad actus
bonos supernaturaliter proportionates objecto supernaturali; ad hoc
enim nihil acquisitum sufficit ex natura sua ut patet ». Unde dicit
Cajetanus : « Hæc omnia Durandi et Scoti falsa esse facile quisque
perspiciet ».
Item Cajetanus in hoc art V, n. 5, explicat contra Durandum
id quod supra diximus, scii. Deus potest esse objectum immediatum
amoris concupiscenti», ita ut nullo modo subordinatin' nobis. Nam,
ait Cajetanus, « aliud est concupiscere aliquid mihi, et aliud concu­
piscere hoc propter me ». Sic concupisco cibum mibii et propter me,
quia cibus ordinatur ad vitam meam conservandam tanquam ad fi­
nem, vel etiam concupisco cibum amico meo propter ipsum, dum e
contra concupisco vel desidero Deum mihi sed non propter me, quia
Deus non ordinatur ad me ut ad finem, sed ego ad Deum : unde con­
cupisco mihi Deum tanquam finem ultimum ad quem tendere de­
beo. Omnes articuli sequentes sunt faciles, enuntiant corollaria quæ
deducuntur ex objecto formali spei. Sic apparet quod in omni tractatu
virtutum, lapis adamantinus est objectum formale.

3um Corollarium: Non potest dari spes acquisita circa objectum
supematurale recte speratum propter motivum supernaturale; datur
solum præsumptio quæ non recta est. Cf. Joannem a S. Thoma, di­
sp. X, a. i. Contra Torres cujus opinio videtur censura digna, ait
Joannes a S. Thoma.

DE DISTINCTIONE SPEI A FIDE ET CASITATE

Art.

333

VI. — UTRUM SPES SIT VIRTUS DISTINCTA

AB ALIIS VIRTUTIBUS THEOLOGICIS.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia habent idem
objectum, scii. Deum. 2° Quia in professione fidei dicitur « exspecto
resurrectionem et vitam œternam », ergo exspectare est actus fidei.
3" Per spem homo tendit in Deum, et hoc proprie ad caritatem
pertinet.

Responsio tamen est: Spes est virtus distincta ab aliis virtutibus
theologicis.
Γ Probatur auctoritate
Pauli (I Cor., xm, 13) : « Nunc autem
manent fides, spes, caritas, tria hæc, major autem horum caritas ».
Ita communiter Patres et theologi, cf. S. Gregor., I Moralium,, c. 16.
Insuper declaratum est quod spes potest esse sine caritate.
Item Cone. Trident., sess. 6, can. 12 (Denz., 822) : contra Lutheiximos qui confundebant tres virtutes theologicas. Dicebant enim fi­
dem solam justificare, hoc est confundere fidem cum caritate sine
qua non habetur justificatio; insuper dicebant: fidem per quam ju­
stificamur esse fiduciam misericordiæ, peccata remittentis propter
Christum. Hæc autem fiducia est spes roborata. Item Tridentinuin
(798), agendo de præparatione ad justificationem, distinguit actus
fidei, spei et caritatis.
Item contra Fénelon (Denz., 1337), distinguitur spes etiam per­
fecta a caritate quæ vivificat eam ; damnatur hæc propositio : « In
hoc statu (perfectionis) anima amittit omnem spem sui proprii in­
téressé, sed nunquam amittit in parte superiore, id est in suis acti­
bus directis et intimis spem perfectam, qua; est desiderium désinté­
ressât um promissionum ».
2° Probatur ratione theologica ex motive formali, sic:

Virtus theo­
logica inhæ­
ret Deo

vel propter seipsum: caritas nos uniens Deo.
cognitio veritatis: fid.es.
vel prout de Deo nobis
auxilium ad beatitudinem
provenit
consequendam : spes.

Melius in forma dici potest : Virtutes distinguuntur secundum
objecta formalia præsertim secundum objectum formale quo. Atqui
objectum formale spei distinguitur ab objecto formali et fidei et cari­
tatis. Ergo spes est virtus distincta a fide et a caritate.
Probatur minor:
objectum formale quod fidei est Deus ut veritas prima in essendo.
»
»
quo fidei est Deus ut Veritas prima in dicendo
seu revelans.

334

DE SPE SECUNDUM SE

objectum formale quod caritatis est Deus infinite bonus.
»
»
quo caritatis est Deus propter se dilectus amore
amicitiee, abstrahendo etiam a qualibet bo­
nitate creata vel gaudio creato.
objectum formale quod spei est Deus speratus vel possidendus.
»
»
quo spei est Deus auxilians.
Ad 3““.· « Caritas proprie facit tendere in Deum, uniendo af­
fectum hominis Deo, ut scii, homo non sibi vivat, sed Deo; dum spes
tendit in Deum sicut in bonum adipiscendum ».
Cajetanus notat circa hanc responsionem ad 3“® : « Caritas in
hoc differt a spe see. differentias objecti absolute, quod caritas fertur
in ultimum finem propter seipsum, spes vero in finem ultimum ut
nostrum ». Et jam apparet ex hoc superioritas caritatis, quia verus
finis ultimus est fluis ultimus nostei- secundum seipsum (et non quia
sic constitutus est a nobis ut in peccato mortali, quando ponimus
finem ultimum v.g. in voluptate) ; et insuper Deus, finis ultimus, est
diligendus non- propter nos, sed propter seipsum. Nullomodo subordinatur nobis, sed a converso; et perfecta subordinatio nostra Deo
fit imperfecte per spem, perfecte per caritatem.
□ubium 1“">: Quomodo spes possit esse sine caritate: videtur
quod sit contradictio, quia tunc sperans esset aversus a fine ultimo
(prout esset sine caritate) et conversus ad finem ultimum.
Respondetur: Sperans spe informi non est conversus ad finem
ultimum super omnia dilectum, semetipsum diligit super omnia, at­
tamen exspectat beatitudinem non ex meritis jam habitis, sed ex me­
ritis Christi et ex propriis habendis post conversionem.

Dubium 2“": Quomodo actus spei difieri a pio credulitatis af­
fectui
Pius credulitatis affectus est simplex complacentia in veracitate
Dei et in securitate fidei, cum quodam appetitu boni credentibus re­
promissi, prout bonum est credere Deo revelanti et promittenti bea­
titudinem <e ternam. Cf. De Veritate, q. 14, a. 1 in medio.
Sed spes etiam informis aliquid addit, scii, exspectationem fir­
mam beatitudinis æternæ, innitendo Deo auxilianti.
Attamen juxta Joannem a S. Thoma, disp. 4, De Spe, a. 1, η. 22:
dum dicit S. Thomas: «Spes pertinet ad amorem concupiscentiae»,
hic amor supernaturalis, in fidelibus, qui caritate carent, procedit
ab appetitu boni credentibus repromissi, quod est in fide.

ART. VII. — UTRUM SPES

PBÆCEDAT

FIDEM.

Conclusio est : Fides absolute prœcedit spem. Ratio est quia fides
proponit objectum sperandum ; sperare autem pertinet ad voluntatem
et nihil est volitum nisi praecognitum. Sic ordine generationis fides
praecedit spem.

AN CARITAS SIT PRIOR SPB

335

□ ublum: An fides sit superior spef — Communius thomistæ re«pondent affirmative. Salmanticenses sic difendunt communiorem
t.homistarum sententiam, scii, fidem esse perfectiorem spe, quia habet
objectum perfectius in esse objecti, scii, abstractius et universalius
(cf. I·, q. 82, a. 3). Objectum enim fidei est verum universalissimum ;
objectum autem spei est bonum- proprium, sperantis. Item testimonium
Dei revelantis plus se extendit quam auxilium Dei, nam Deus plura
revelat ad quæ non adjuvat.
Objicitur: S. Thomas, quæst. disp, de virtutibus cardinalibus,
a. 3 c., dicit: « Spes est major quam fides, quia scii, spes aliqualiter
movet affectum in Deum, fides autem facit Deum in homine esse per
modum cognitionis ». Insuper in via amare Deum est perfectius quam
Deum cognoscere.
Respondent Salmanticenses : S. Thomas vult dicere quod quam­
vis fides ut habitus sit nobilior spe, tamen spes in ratione virtutis
est præstantior sicut quamvis virtutes intellectuales ut sapientia sint
nobiliores habitus virtutibus moralibus, tamen hæ sunt magis vir­
tutes, quia important rectificationem appetitus circa bonum totius
subjecti. Denique quando dicitur amare Deum in via est perfectius
quam Deum cognoscere, hoc non verificatur nisi de amore perfecto
nnricitiæ (cf. Salmanticenses, loc. cit., n. 27, 28).
Ad I™ Glossa dicit : « Spes est introitus fidei, scii, rei crediUv, nam per spem intratur ad videndum id quod creditur » ; insuper
per spem homo perficitur in fide.
Ad- S0”1: Actus meritorius fidei vivæ habet spem concomitantem
vel consequentem, et actus fidei informis habet spem informem ut
concomitantem. Hæc spes informis, ut diximus, exspectat beatitudinem non ex meritis liabitis, sed e® meritis habendis post conver­
sionem.

Art. VIII. —

UTRUM

CARITAS SIT PRIOR SPE.

Hic articulus scribitur ad ostendendum mutualem relationem
inter spem et caritatem.
Conclusio est: In via generationis spes est prior caritate, sed
see. ordinem perfectionis caritas est prior spe.
I* Pars conclusionis sic probatur: Secundum viam generationis
imperfectum est prius perfecto, sicut puer viro. Atqui spes pertinet
ad amorem concupiscentiae, qui est minus perfectus quam amor amicitiæ seu caritatis. Ergo secundum viam generationis spes est prior
caritate.
Major est evidens: sic via generationis germen imperfectum est
prius quam vivens ex isto germine procedens.

336

DE SPE SECUNDUM SE

Minor continet duas propositiones, scii. : 1° spes pertinet ad amo
rem concupiscenti», quia, omnis motus appetitus ex amore derivatur
ut supra probatum est (I
*-!!··, q. 55, a. 1, ad 2"1). Et amor, ad quem
pertinet spes, est concupiscenti», nam sperans intendit aliquid bo­
num amatum sibi obtinere: non speramus nisi bonum desideratum
et amatum.
2· propositio contenta in minore est: amor concupiscentia est
minus perfectus quam amor amiciti» seu caritatis.
Ratio est quia id quod amatur amore concupiscentixe amatur
formaliter non propter seipsum, sed amatur alteri, v.g. concupisco
cibum mihi, vel amico meo, non amo cibum formaliter propter ipsum,
item sperans desiderat et amat Deum sibi, non tamen subordinans
Deum sibi. E contrario id quod amatur amore amicitur, simpliciter
et propter se amatur; v.g. dum desidero cibum amico meo, perfectius
diligo amicum quam cibum ; item caritas, ut infra dicetur, est amor
amiciti» erga Deum, quo mens inhæret Deo see. seipsum et vult Deo
bonum ei conveniens et gloriam, seu manifestationem bonitatis su».
Ut supra ostensum est (I“-II", q. 26, a. 4), hæc divisio amoris
fundatur in definitione amoris, scii, velle alicui bonum: ille cui vo­
lumus bonum amatur amore amiciti», et ipsum bonum volitum seu
desideratum amatur amore concupiscenti». Sic caritas est simpliciter
perfectior spe.
Dubium: Quomodo spes disponit ad caritatem see. viam generationisf
Respondetur in fine corp, articuli : « Spes introducit ad carita­
tem in quantum aliquis sperans remunerari a Deo accenditur ad.
amandum Deum et servandum eius præcepta ». Ut dicitur I‘-I1",
q. 62, a. 4 : « Per hoc quod homo ab aliquo sperat se bonum consequi
posse, reputat ipsum, in quo spem habet, quoddam bonum suum.
Unde ex hoc ipso, quod homo sperat (beneficia) de aliquo, procedit
a-d amandum ipsum (non solum propter eius beneficia accepta aut
sperata, sed propter ipsum) ».
Aliis verbis amor et spes beneficiorum promissorum disponit ad
amorem erga ipsum benefactorem, prout in se bonus est et melior
quam beneficia ab eo recepta vel promissa. Sic Deus est in se infinite
melior quolibet dono creato. Unde adveniente caritate perficitur spes,
et non solum quoad meritum, sed etiam ut spes, nam de amicis maxi­
me speramus. Sic patet contra Fénelon quod crescente caritate, non
minuitur spes (sicut minuitur timor servilis) sed per se augetur spes
Christiana, et liberatur ab omnibus imperfectionibus admixtis, qu»
proveniunt ex hoc quod nimis confidimus in auxilio humano, et non
satis aut non satis recte in divino.

Corollarium: Prout tres virtutes théologie» sic ordinantur see.
ordinem generationis, modus conveniens ad orationem mentalem fa­
ciendam est transire ab actibus humilitatis, pœnitenti», a quibus
incipiendum est sicut humiliter fit genuflexio ingressu ecclesiæ, ad

AN CARITAS SIT PRIOR SPE

337

uctum fidei, postea ad actum spei et orationis petitionis, deinde ad
actum caritatis affectivæ et effectivæ. Humiliter ad Deum accedo,
credo, spero, sitio, postulo, diligo Deum super omnia amore affective
l'fflcaci, et deinde effective volo voluntatem eius in omnibus servare
ut glorificetur Deus a me ipso primo in via et deinde in sternum
In patria.
Est modus optimus orandi mentaliter, potius quam methodus;
χη·.ρβ proponitur methodus nimis complexa, artificialis quæ frangit
motum connaturalem mentis ad Deum, e contra hic modus theolo­
gice fundatur in ordine virtutum theologicarum via ascendente, sic
oratio est vera elevatio mentis ad Deum. Ita tres primæ petitionis
orationis Dominicæ ad tres virtutes theologicas pertinent: sanctitlcetnr nomen tuum, per fidem, adveniat regnum tuum (quod est
objectum spei), fiat voluntas tua (per caritatem affectivam et effecti­
vam). Cf. Perfection et contempt., t. I, p. 255 sq.

QUÆSTIO XV11Ï.
DE

SPEI

SUBJECTO

1° An sit in voluntate. 2° An sit in beatis. 3° An sit in damnatis.
4’ An in viatoribus habeat certitudinem.
Abt. I. —

UTRUM

SICUT

SPES
IN

SIT

IN

VOLUNTATE

SUBJECTO.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia bonum arduum
ad quod ordinatur spes est objectum non voluntatis, sed irascibilis.
2° Quia in voluntate sufficit una virtus erga Deum, scii, caritas.
3° Quia in eadem facultate non possent esse simul actus caritatis
et actus spei, qui quandoque sunt simultanei.

Conclusio tamen est: Spes est in voluntate sicut i» subjecto.
Probatur 1° indirecte in arg. sed c. quia spes est in parte supe­
riori animæ, sec. quam anima ordinatur ad Deum, sed non est in
intellectu, quia non pertinet ad cognitionem, ergo in voluntate. Ut
notat Suarez, si spes esset in intellectu, vix aut nullo modo posset
a fide distingui. Corroboratur hoc argumentum indirectum, ex hoc
quod omnes theologi ita sentiunt, et ideo esset saltem temerarium
dicere spem non esse in voluntate. Sic -fides quæ est in intellectu di­
stinguitur, contra protestantes, a fiducia quæ non differt a spe. sed
spes dicitur fiducia prout fundatur in fide circa promissionem divini
auxilii (cf. Π·-Π", q. 129, a. 6).
2° Probatur directe sic : Cum objectum spei sit bonum, actus et
habitus spei sunt necessario in appetitu. Atqui non sunt in appetitu
sensitivo, cum objectum spei christianæ sit divinum et non sensibile.
Ergo spes est in appetitu intellectivo, seu in voluntate.
Ad Jum: Arduum intelligibile seu spirituale pertinet ad volun­
tatem.
Ad 2““.· Caritas sufficienter· perficit voluntatem quantum ad di­
ligere, non quantum ad sperare ; insuper actus spei remanet amissa
caritate, quia habet aliud motivum formale.

AN SPES SIT IN BEATIS

339

Ad Sam: Actus caritatis et actus spei possunt esse simul in vo­
luntate, sicut in intellectu intuitio principiorum et scientia conclu­
sionum, quia subordinantur, non sunt duo actus ex æquo, habent
ordinem ad invicem.

Art. II. —

UTRUM SPES SIT IN BEATIS.

Status quæstionis. — Videtur quod ita sit: 1° Quia Christus qui
orat simul comprehensor et viator, videbatur spem habere, v.g. spem
resurrectionis suæ. 2° Quia beati possunt sperare non adeptionem,
sed continuationem beatitudinis. 3° Quia beati possunt sperare beatitudinem viatoribus, pro quibus orant. 4° Quia beati possunt spe­
rare gloriam corporis sui.

Conclusio tamen est : Spes non potest esse in 'beatis, evacuatur
in patria sicut fides.
Jf Probatur auctoritate S. Pauli (Rom., vm, 24) : « Quod videt
quis, quid sperat? », atqui beati fruuntur Dei visione. Ergo non am­
plius in eis est spes. Item (I Cor., xm, 13 et Hebr., xi, 1) : « Est au­
tem fides sperandarum substantia rerum, argumentum non apparen­
tium ».
Hoc argumentum est omnino certum, si agitur de actu spei, sed
ex argumento sequenti habetur quod pariter habitus spei non potest
remanere in beatis.
2° Probatur ratione theologica ex objecto formali quod spei,
quod est bonum arduum futurum. Cum habitus specificatur a suo
objecto formali, sublato hoc objecto species habitus remanere non
potest. Atqui in beatis subtrahitur objectum formale seu primarium
spei, quod habet rationem ardui et futuri, jam enim habent beatitudinem æternam. Ergo spes, neque quoad actum, neque quoad ha­
bitum potest esse in beatis.
Major semper eadem est in toto tractatu virtutum, et ex ea jam
probavimus II“-II“, q. 5, a. 3, quod ille qui discredit unum articu­
lum fidei, non potest habere de aliis articulis neque actum fidei in­
fuse, neque habitum. Pariter nunc, quamvis modo inverso, prout
scii, mens beati superat objectum formale quod spei, in hoc sensu
quod jam beatitudinem æternam possidet. Sublato per excessum igi­
tur objecto primario spei quod habet rationem ardui et futuri, spes
existere nequit.
Cf. I*
-II", q. 67, a. 4 : « Spes importat motum quemdam in id
quod non habetur», et motus cessat in termino ad quem. Spes im­
portat igitur imperfectionem subjecti, scii, quod feratur in beati­
tudinem nondum habitam.
Ad l'aa; Christus viator et comprehensor, jam habens beatitndinem æteruam, non habebat spem, virtutem spei quæ respicit bea­
titudinem futuram tanquam principale objectum, potuit tamen ha-

340

DE SUBJECTO SPEI

bere aliquem actum spei, sperare resurrectionem suam ; tunc erat
actus caritatis erga seipsum.
Ad 2'u": Beati non sperant continuationem beatitudinis, quia
eorum beatitudo mensuratur ccternitate, in qua non est distinctio
præsentis et futuri, scii, hæc continuatio non est see. durationem
temporis, sed see. durationem æternitatis quæ est « interminabilis
vitæ tota simul et perfecta possessio » (cf. I·, q. 10, a. 1). Legere
hanc puchram responsionem ad 2m : « non est ibi ratio futuri ».
Plures modo materiali et inferiori responderent: beati sunt
omnino securi de continuatione beatitudinis, quæ inamissibilis est
secundum promissionem Dei, et see. rationem beatitudinis perfectæ,
quia beatitudo perfectissima amissibilis est contradictio in terminis,
etiam beatitudo perfectissima non certo inamissibilis est contradictio,
(cf. infra, a. 3). Hæc omnia sunt vera, sed ratio S. Thomæ est altior.
Uno verbo beati non sperant continuationem beatitudinis quia hæc
non habet rationem futuri nec ardui. Hæ rationes autem inferiores
valent pro animabus purgatorii. In eis remanet spes, sed spes omnino
secura, prout certitudinem habent de propria prædestinatione. (cf.
infra art. 3, in fine).
Ad 3'°“: Beati sperant aliis beatitudinem non ex virtute spei,
sed magis ex amore caritatis erga proximum. Insuper respectu bea­
torum, ait Joannes a S. Thoma, salus viatorum non est ardua et dif­
ficilis, sed ex sola viatorum resistentia ‘.
Ad 4ω“.· Beati non sperant gloriam corporis, quia hæc gloria
non est quid arduum pro eis, jam enim in gloria animæ habent cau­
sam gloriæ corporis, ideo hæc non habet rationem ardui. Insuper
est tantum objectum secundarium spei et sublato objecto primario
spei, non remanet spes. E contra remanent virtutes morales, non
circa eadem objecta materialia, v.g. circa pericula, sed ad regulan­
dum appetitum sensitivum see. genus hujusce superioris vitæ.
Art. III. —

UTRUM SPES SIT IN DAMNATIS.

Status quaestionis. — Videtur sub aliquo aspectu quod in eis re­
maneat saltem spes acquisita sicut in eis remanet fides acquisita,
see. illud Jacobi, n, 19: « Dæmones credunt et contremiscunt».

Conclusio tamen est: In damnatis non remanet spes.
7° Probatur auctoritate revelationis see. quam pœnæ inferni sunt
perpetuæ sec. illud Matth. (xxv, 41) : « Discedite a me, maledicti,
in ignem æternum, qui paratus est diabolo et angelis eius ». Cf. Sym­
bolum Athanasianum : « Qui bona egerunt, ibunt in vitam æternam,
■ Ita bonis filiis facile est obtinere a patre consuetum cibum et consuetum
suœ intercessionis effectum, nisi sit resistentia aliorum.

AN SPKS SIT IN DAMNATIS

341

qui vero mala in ignem æternum » (Dbnz., 40). — Item Innocen­
tius III (Dbnz., 410), loquitur de « cruciatu gehennæ perpetuæ ». —
Item IV Cone. Dateranense (Dbnz., 429) : « Omnes (electi et reprobi)
resurgent cum suis propriis corporibus, quæ nunc gestant, ut reci­
piant secundum opera sua, sive bona fuerint sive mala; illi cum dia­
bolo pœnam perpetuam, et isti cum Christo gloriam sempiternam ».
Damnati igitur non sunt in gaudio, sed in dolore et in luctu, sic in
eis non est spes quæ causât gaudium, sed illud Rom. (xn, 12) : « Spe
gaudentes ».
Remanet tamen quædam difficultas scii, forte damnati ignorant
perpetuitatem damnationis, et ideo forte quamdam spem beatitu­
dinis conservant. Hæc difficultas solvitur sequenti argumento:
2° Probatur ratione theologica: Spes est de beatitudine futura
possibili. Atqui ad conditionem miseriæ damnatorum pertinet ut
ipsi sciant beatitudinem non amplius esse sibi possibilem. Ergo in
damnatis non remanet spes.
Minor probatur ex notione pœnæ: poena repugnat voluntati, sed
ad hoc requiritur quod cognoscatur ; nihil volitum nisi praecognitum.
Atqui perpetuitas damnationis pertinet ad pœnam damnatorum ; ergo
debet esse ab eis cognita, alioquin non repugnaret eorum voluntati,
nec esset formaliter pœna.
Confirmatur ex hoc quod per oppositum : ad perfectam beati ■
tudinem requiritur quod aliquis certus sit de perpetuitate suæ bea­
titudinis, alioquin voluntas eius non quietaretur; perpetuitas ignota
non potest quietare voluntatem, quia nihil volitum nec dilectum nisi
præcognitum. Unde sicut in beatis non est spes, quia beatitudo æterna non est eis futura sed jam habita, ita in damnatis non est spes,
quia beatitudo æterna non est eis possibilis.
Ad 2am: Fides acquisita potest remanere in damnatis, quia tides
non est solum de beatitudine ut nobis futura, sed sive de futuris, sive
de præsentibus, sive de praeteritis bonis et etiam de malis. In hac
responsione ad 2UI" S. Thomas dicit : « Magis potest esse in damnatis
fides informis quam spes », non tamen vult dicere quod in damnatis
sit fides infusa informis, nam supra dicit ΙΓ-ΙΙ", q. 5, a. 2, ad 2“ :
« Fides, quæ est donum gratiæ inclinat hominem ad credendum see.
aliquem affectum boni, etiamsi sit informis. Unde fides quæ est in
dæmonibus, non est donum gratiæ, sed magis coguntur ad credendum
ex perspicacitate naturalis intellectus ». Unde S. Thomas, ut ait
Cajetanus, nunc non affirmat fidem infusam esse in damnatis, sed
fidem hanc esse minus incompossibilem statui damnatorum quam
spes.
Ad 3“".· Defectus spei in damnatis non anget demeritum, sicut
evacuatio spei in beatis non auget meritum, sed utrumque contingit
propter mutationem status.
Dubium: Utrum spes sit in animabus in purgatorio, restat-ne
sufficienter ratio ardui?

342

DE SUBJECTO SPEI

Respondetur: Affirmative, quia beatitude est adhuc absens, ar­
dua et per graves pœnas assequenda; sic objectum primarium spei
remanet. Imo spes in his animabus majorem certitudinem habet, quia
certæ sunt de sua praedestinatione. Certitudo ista non evacuat ra­
tionem spei, quia beatitudo æterna remanet futura et ardua. Item
dicendum est de patribus in limbo, quibus beatitudo erat pariter
futura et ardua si non ratione poenarum, saltem prout eius assecutio
erat supra eorum vires.
Abt. IV.—utrum spes viatorum habeat certitudinem.

Status quaestionis. —· Supponitur ex articulo praecedenti, quod
spes remanet in omnibus fidelibus viatoribus etiam peccatoribus qui
non desperant vel graviter pvœsumunt. Hoc habetur etiam ex q. 17,
a. 8, in quo docetur spem ordine generationis praecedere caritatem,
et ex I*
-II “, q. 65, a. 4, ubi ostensum est quod fides et spes possunt
esse sine caritate. Cone. Trident., sess. 6, cap. C, can. 3, requirit
spem in peccatoribus qui se ad justificationem disponunt.
Ex alia parte spes in viatoribus non destruitur nisi vel per ac­
cidens ex destructione fundamenti, scii, fidei, ut in haereticis *, vel
per se a suo contrario, scii, a gravi peccato vel desperationis vel
praesumptionis, ut infra dicetur. Alia enim peccata non sunt directe
spei contraria. Denique relate ad viatorem remanet objectum spei,
scii, beatitudo futura et ardua.
Unde non est difficultas de isto præsupposito, nisi forte aliquis
dicat : quomodo spes possit remanere sine caritate, dum virtutes mo­
rales infusæ non possunt remanere cum peccato mortali.
Disparitas est quod virtutes morales infusæ sunt circa media ad
finem ultimum superuaturalem, et ideo praesupponunt rectitudinem
appetitus erga hunc finem ultimum per caritatem, finis enim est
prior intentione, et electio mediorum sequitur intentionem finis.
E contra fides et spes via generationis antecedunt caritatem, sic
possunt remanere sine ea, et sine gratia sanctificante, tanquam in
subjecto non connaturali, sed quasi violento, velut radix arboris
excisæ relicta a misericordia divina ut arbor rursus reproduci possit.
His autem præsuppositis, quæritur nunc utrum spes viatorum
habeat certitudinem.
Est difficultas: 1° quia spes est in voluntate, dum certitudo per­
tinet ad intellectum ; 2s quia in hac vita non possumus cum certi­
tudine scire quod gratiam habeamus, spes autem provenit ex gratia
et ex meritis; 3° quia certitudo esse non potest de eo quod potest
deficere, et multi viatores habentes spem deficiunt a consecutione beatitudinis. Ergo videtur quod spes Christiana non sit certa, sicut nul­
lus certus est de sua praedestinatione, seclusa revelatione speciali.
• Quamvis hæretici formales videantur sperare, spes eorum uou est theo­
logice, sed humana tantum et non firma.

DB CERTITUDINE SPEI

343

Notandum est quod istæ difficultates solvi debent etiam a theologis
qui tenent gratiam esse efficacem ab extrinseco, scii, a nostro con­
sensu præviso per scientiam mediam. Imo, ut statim videbimus, si
ita esset, adhuc difficilius esset defendere certitudinem spei, quia
initiretur spes in debiliori fundamento, scii, viribus nostri liberi ar­
bitrii : fragile et versatile est liberum meum arbitrium, quomodo
ffOHsim habere certitudinem de eius perseverantia usque in finem?
His difficultatibus positis, S. Thomas respondet eodem modo quasi
ac pro certitudine fidei. Dicit enim supra II
-II “, q. 4, a. 8 : simpli*
viter seu ea parte causée vel motivi formalis fides est certior qua­
libet cognitione naturali etiam evidentissima ; secundum quid vero
scii, ea parte subjecti, fides est minus certa quam naturalis cognitio
evidens, quia minus plene et connaturaliter consequitur vel possidet
objectum suum altissimum quod remanet obscurum.
Difficultas est in conciliatione certitudinis spei et incertitudinis'
salutis pro viatoribus. Solutio S. Thomæ, ut statim videbimus, est
quod certitudo spei non est certitudo ipsius termini ad quem tendit
viator, sed est certitudo tendentia: ad salutem.
Ita ille qui navigat versus portum, si sumpsit bonam directio­
nem certitudinaliter tendit ad portum, sed tamen non habet certi­
tudinem perveniendi ad portum, quia remanet periculum naufragii.
Hanc quæstionem alibi tractavimus: L’Amour de Dieu et la Croix
de Jésus, 1929, t. II, p. 597-615: La purification passive de l’espérance; et in alio opere: Les trois âges de la vie intérieure, 1938,
t. II, p. 236-249 : La confiance en Dieu et la certitude de l’espérance ;
t. II, p. 602-621 : L’espérance héroïque et l’abandon.

Ex corpore art. et ex resp. ad 2“ et 3ra habetur conclusio.
Conclusio: Spes certitudinaliter tendit in suum finem, sic est
simpliciter firmissima prout secundum fidem fundatur in Deo auxi·
Hante, sed est secundum quid incerta ea parte fragilitatis sperantis.
Brevius: Spes per modum tendentiæ est simpliciter certissima ex
parte Dei, secundum quid incerta ex parte nostri. Et in hoc est my­
sterium ; S. Thomas conservat « sensum mysterii » et vitat nimiam
rationalizationem objecti fidei et motivi spei.
1° Probatur ex auctoritate S. Scripturae: Hic citatur in arg. sed
contra, II ad Tim. (i, 12) : « Scio cui credidi et certus sum quia po­
tens est depositum meum servare ». Similes textus sunt in Genesi
(XV, 1) : « Noli timere Abraham, ego protector tuus sum, et merces
tua magna nimis ». — (Ps. xxi, 5) : « In te speraverunt patres nostri,
speraverunt et liberasti eos... in te speraverunt et non sunt confusi ».
— (Ps. xxvi, per totum) : « Dominus illuminatio mea et salus mea,
quem timebo? Dominus protector meus, a quo trepidabo... si consi­
stunt adversum me castra, non timebit cor meum. Si exsurgat adver­
sus me proelium in hoc ego sperabo... In die malorum protexit me
(Deus) in abscondito tabernaculi sui... Pater meus et mater mea de­
reliquerunt me, Dominus autem assumpsit me... Exspecta Dominum.

344

DE SUBJECTO SPBI

viriliter age et confortetur cor tuum et sustine Dominum ». —
(Ps. xxii, 4) : « Si ambulavero in medio umbræ mortis non timebo
mala, quoniam tu mecum es. Virga tua et baculus tuus ipsa me
consolata sunt ». Etiam quando me castigat virga tua. — (Hebr.,
xii, 6) : « Quem enim diligit Dominus, castigat ». — (1. Tobiæ, xi, 7) :
« Benedico te, quia tu castigasti me ». — (Ps. cx.vn, 8) : « Castigans
castigavit me Dominus ; sed non morti tradidit me. Aperite mihi
portai jnstitiæ, ingressus in ea confitebor Domino ». — (Ps. x, per
totum). — (Ps. lxx, 1): « in te, Domine, speravi, non confundar in
aeternum, quoniam firmamentum meum et refugium meum es tu.
Quoniam tu es patientia mea· Domine, Domine spes mea a juventute
mea ». « In te confirmatus sum ex utero ; de ventre matris meæ tu
es protector meus. In te cantatio mea semper, tanquam prodigium
factus sum multis; et tu adjutor fortis... Ne projicias me in tempore
senectutis cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me... Dixerunt
inimici mei... : Deus dereliquit eum... Ego autem semper sperabo...
Quoniam non cognovi litteraturam », introibo in potentias Domini,...
et usque in senectutem... Deus ne derelinquas me». — (Eecli., n,
10) : « Nullus speravit in Domino et confusus est ». — (Isaias, xl,
31) : « Qui autem sperant in Domino, mutabunt fortitudinem, as­
sument pennas sicut aquilæ, current, et non laborabunt, ambulabunt
et non deficient ». Hsec verba sunt in « laudem gloriæ gratiae Dei »
ut dicitur ad Ephesias (i, 6) : (praedestinavit nos) « in laudem gloriæ
gratiæ suæ » (en faisant éclater la gloire de sa grâce), (i, 12) : « Ut
simus in laudem gloriæ eius nos, qui ante speravimus in Christo ».
(Rom., iv, 21): «Plenissime sciens quia quæcumque promisit,
potens est et facere » : Deus enim impossibilia non jubet. — (Rom.,
v, 5) : « Epes autem non confundit, quia caritas Dei diffusa est in
cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis ». —
(Hebr., vi, 18): «Impossibile est mentiri Deum, fortissimum sola
tium habeamus, qui confugimus ad tenendam propositam spem,
quam sicut anchoram habemus animæ tutam ac firmam, incedentem
usque ad interiora velaminis, ubi praecursor pro nobis introivit Je­
sus ». — Epist. Jacobi (i, 5) : « Si quis indiget sapientia postulet a
Deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat et dabitur ei ».

Conclusio nostra invenitur quasi propriis terminis in Concilio
Tridentino, sess. 6, cap. 13 (Denz., 806) : « Nemo de perseverantiæ
munere sibi certi aliquid absoluta certitudine polliceatur, tametsi
in Dei auxilio firmissimam spem collocare et reponere omnes debent ».
In hoc textu declaratur quod non solum praedestinati, sed « omnes
debent reponere firmissimam spem in Dei auxilio ». Ilie textus optime
exprimit motivum formale spei determinatum a S. Thoma: Deus
auxilians.
Imo in isto capite auxilium divinum nullo modo videtur esse
1 Hebraico textu : « Quoniam non cognosco numerum gratiarum Del, non
possum eas omnes narrare, nec artem narrandi cognosco, laudabo tamen ».

DE CERTITUDINE SPEI

345

efficax solum ab extrinseco, quia ibidem dicitur: «Deus enim, nisi
ipsi (homines) illius gratiæ defuerint, sicut coepit opus bonum, ita
perficiet, operans velle et perficere» (Phil., n, 13). Item paulo antea
dictum est de Deo : « Potens est eum. qui stat statuere (Rom., xiv, 4)
ut perseveranter stet et eum qui cadit restituere ». Hæc gratia non
videtur esse versatilis et efficax solum ab extrinseco, scii, a nostro
consensu præviso.
Item Cone. Trident., sess. 6, can. 16 (Denz., 826) : « Si quis ma
gnum illud usque in finem perseverantiæ donum se certo habiturum
absoluta· et infallibili certitudine dixerit, nisi ex speciali revelatione
didicerit, a. s. ». Et præsertim hoc donum perseverantiæ finalis vi­
detur esse intrinsece efficax, scii, capax convertendi etiam induratos
peccatores in quibuslibet circumstantiis. Præsertim de hac gratia
perseverantiæ finalis verificantur verba S. Auoust. in 1. De Praedestin. sanctorum, c. 8 : « Gratia quæ a nullo duro corde respuitur,
quia ad tollendam cordis duritiam primitus datur ».
Insuper quomodo possumus « in Dei auxilio firmissimam spem
collocare » nisi speretur auxilium intrinsece efficax, præsertim si
sermo sit de magno dono perseverantiæ finalis, quod soli electi ac­
cipiunt. Unde ex hoc textu Concilii habetur prima pars nostrae con­
clusionis, scii, spes per modum tendentia: est simpliciter firmissima
ex parte Dei auxiliantis.
Sed in eodem Concilio, ibid., habetur secunda pars conclusionis,
scii, spes est secundum quid incerta ex parte nostri, seu hominis
defectibilis, nam ibidem dicitur (Denz., 806) : « Verumtamen qui se
existimant stare, videant ne cadant (I Cor., x, 12) et cum timore ac
tremore salutem suam operentur (Phil., n, 12) in laboribus, in vigi­
liis, in eleemosynis, in orationibus, in oblationibus, in jejuniis, in
castitate (cf. II Cor., vi, 3 sq.). Formidare enim debent, scientes,
quod in spem· gloriæ et nondum in gloriam renati sumus, de pugna,
quæ superest cum carne, cum mundo, cum diabolo, in qua victores
esse non possunt, nisi cum Dei gratia Apostolo obtemperent dicenti :
...Si enim sec. carnem vixeritis, moriemini, si autem spiritu facta
carnis mortificaveritis, vivetis (Rom., vin, 12) ».
Hæc ultima verba Concilii Tridentini sunt contra protestantes
parvipendentes bona opera, dummodo, ut aiebant, habeatnr fides pro­
missionum, in tuto jam positam esse ceternos gloriae adeptionem.
De hoc autem nullus viator potest esse certus nisi per specialem
revelationem ut declaratur in eodem Cone. Trident. (Denz., 826;
ibidem n. 825) dicitur: « Si quis dixerit hominem renatum et justi­
ficatum teneri ex fide ad credendum, se certo esse in numero praede­
stinatorum, an. s. ». In hoc est magnum mysterium, in quo duo sunt
certissima· (ut diximus) : 1° Deus est salutis auctor et quod quidam
salvantur, salvantis est donum. 2° Deus impossibilia non jubet, et
quod quidam pereunt, pereuntium- est demeritum (Denz., 318). In­
tima autem conciliatio horum duorum non videtur nisi in patria.
2° Probatur ratione theologica J· pars conclusionis (corp, et ad
2m), scii, spes est simpliciter certa et firmissima certitudine tenden-

346

DB SUBJECTO SPEI

tiœ prout sec. fidem, fundatur in Deo auxiliante. Hoc bene explican­
dum est quia plures theologi male intelligentes doctrinam S. Thomæ,
locuti sunt ac si esset certitudo non tendentia:, sed judicii de futura
salute. Quidam eam sic declaraverunt: Salutem obtinebo, quod nou
verificatur de omnibus sperantibus, scii, de non prædestinatis ; alii
hanc doctrinam sic expresserunt: Si perseveravero, consequar salu­
tem., quod dicere posset etiam ille qui non elicit actum spei. Cf. Salmantic., 31. S. Thomas e contra optime ostendit certitudinem spei
non esse per modum judicii de salute futura, sed « per modum ten­
dentia; ad salutem ». Legere articulum qui ad hoc reducitur :
Certitudo participative est in omni eo quod a vi cognoscitiva
movetur infallibiliter ad finem suum. Atqui spes infallibiliter move­
tur ad finem suum, a fide qua certi sumus de Dei misericordia, pro­
missionibus et omnipotentia. Ergo spes est simpliciter certa et fir­
missima certitudine tendentia:, prout fundatur in Deo auxiliante.
Major patet ex hoc quod certitudo, quæ est essentialiter in vi
cognoscitiva, invenitur participative sub directione vis cognoscitivæ,
in tendentia appetitus ad finem. Sic natura sub directione Dei certi­
tudinaliter tendit ad suum finem, sicut sagitta sub directione sagit­
tantis, sic apes, formic», aranese, instinctu originative divino, quasi
divina inspiratione naturali cum certitudine mirabilia faciunt; non
errant, certius operantur quam ars. Ita etiam sub directioue prudentiæ virtutes morales fortitudinis et temperanti® certitudinaliter
tendunt ad suum finem, ita ut nunquam temperantia sit principium
actus inordinati; virtute nemo male utitur et virtutes certius arte
operantur, quia per modum secundæ naturæ moventur ad connaturales fines honestos hominis et non ad aliquid artificiale.
In hac majori apparet ingenium S. Thomæ qui solvit semper
quæstiones per altissima et universalissima principia, ex quibus ha­
betur synthesis, et ad quæ semper deveniendum est, non timendo
repetitionem. Hæc principia· sunt « leitmotivs » ejus doctrinæ.
Minor autem probatur ex prædictis, scii. see. viam generationis
fides antecedit spem, eique proponit objectum sperandum et moti­
vum formale: Deum auxiliantem. Unde spes Christiana nihil exspe­
ctare potest, nisi sub directione fidei, et nisi propter motivum formale
Dei auxiliantis, sicut virtus temperanti» nihil appetit nisi sub di­
rectione prudenti». Cum ergo fidei non potest subesse falsum, et in­
super cum auxilium Dei sit in se indefectibile, sequitur· quod spes
certitudinaliter tendit in suUm finem et quod est simpliciter firmis­
sima prout fundatur formaliter in Deo auxiliante (cf. ad 2m).
Denique revocandum est in memoria id quod dicitur ΙΙ·-ΙΙ",
q. 4, a. 8 : « Unumquodque judicatur simpliciter secundum causam
suam (præsertim formalem, specificantem, ut est motivum formale).
Ideo illud dicitur simpliciter « certius quod habet certiorem cau
sam ».
Sic fides, quamvis sit obscura, est simpliciter certior qualibet
cognitione naturali etiam evidentissima, quia habet firmius motivum
formale specificans, quod est Veritas prima revelans.

DB CERTITUDINE SPEI

347

Hæc certitudo fidei participative invenitur in spe, see. promis
siones Dei auxiliantis, quas firmiter fide tenemus, et see. quas spe
ramus. « Deus enim impossibilia non jubet, sed jubendo monet et
facere quod possis, et petere quod non possis, et adjuvat ut possis »
(S. August, citatus a Cone. Trident. ; Denz., 804). Promissio Dei sic
exprimitur apud Μλγτη. (vii, 7) : « Petite et dabitur vobis, quterite
et invenietis, pulsate et aperietur vobis ». Sic Deus promisit auxi­
lium necessarium ad salutem omnibus qui illud vere, humiliter, pie
et perseveranter postulant, et insuper offert omnibus gratiam ad
orandum, et illi soli hac gratia privantur qui eam recusant directe aut
indirecte. Remanet tamen mysterium : Deus est salutis auctor ; « quod
quidam salvantur salvantis est donum, quod quidam pereunt, pe­
reuntium est meritum » (Denz., 318).
□ ublum : A quonam judicio fidei dirigitur spes? (cf. Salmanticenses, ita etiam Joannes a S. Thoma).
Actus spei dirigitur mediate ab isto judicio speculativo fidei :
Aeterna vita est bene operantibus repromissa et Deus praparat et
offert omnibus auxilia ad salutem. Actus spei dirigitur immediate
nb isto judicio practice fidei : suppositis divinis promissionibus, tibi
sperandum est,· vel (per modum imperii) : Spera per Dei auxilia con­
sequi salutem. Sic actus spei dirigitur a fide quæ est virtus simul
speculativa et practica, non potest dirigi a prudentia quæ est infe­
rior. Falsum esset dicere actus spei dirigitur ab isto judicio spe
culativo: Obtinebo salutem, quia hoc judicium non est actus fidei,
cum possit esse falsum, nec requiritur ad motum spei, siquidem sine
illo judicio speramus ut experientia, constat.
Confirmatur : Adoratio hostiæ consecrat® dirigitur mediate ab
hoc judicio speculativo : hostia rite consecrata continet corpus Chri­
sti adorandum, et immediate ab hoc judicio prudentiæ, supposita
prudenti credibilitate de consecratione talis hostiæ : Reverentiam
huic hostia) preebe. Ex his omnibus patet quod certitudo invenitur
analogice in fide et in spe, in fide per modum judicii, in spe per mo­
dum inclinationis, est ipsa firmitas et determinatio tendentiæ vo­
luntatis ad beatitudinem. S. Thomas dicit in nostro art. : « Spes cer­
titudinaliter tendit in suum finem, quasi participans certitudinem a
fide, quæ est in vi cognoscitiva ».

Corollarium: Sic spes differt a prœsumptione quæ non procedit
sub directione fidei nec innititur Deo auxiliante see. eius promis­
siones, nam non exspectat beatitudinem eo modo quo debet exspe­
ctari, v.g. exspectat gloriam sine meritis.
2um Corollarium: Praedestinatus dum facit actum preesumptionis
non certitudinaliter tendit in finem ultimum, dum e contra non prœdestinatus faciens actum spei christianœ, in hoc actu certitudinaliter
tendit in finem ultimum ; sic spes est certa cx parte Dei, quamvis
hic homo non sit praedestinatus, sicut certa est eius prudentia, eius
temperantia eliciendo proprios actus. Cf. infra solutionem objectio-

348

DE SUBJECTO SPEI

num. Sic spes est firmissima quoad se ratione sui motivi, et etiam
in nolis, nam motivum istud producit in nos suum effectum for­
malem.

2» Pars conclusionis ut formulatur a Joanne a S. Thoma, n. 5
et 6, et Billuart: Spes secundum quid non est certa ex parte su­
bjecti, propter fragilitatem sperantis, sed hoc non pertinet simpli­
citer ad spem, sed solum secundum quid. — Hoc sic probatur.
' Quod est incertum non ex parte motivi formalis, sed ex parte
subjecti imperfecte dispositi est solum secundum quid incertum
-II
*
(II
“, q. 4, a. 8). Atqui spes est incerta non ex parte Dei auxi·
liantis, sed ex parte fragilitatis sperantis. Cf. hic ad 3“m. Ergo spes
est solum secundum quid incerta, et remanet simpliciter firmissima·.
Major supra probata est
q. 4, a. 8), quia unumquodque
judicatur simpliciter see. suam causam formalem specificantem, et
secundum quid see. dispositionem subjecti in quo recipitur. V.g. cer­
titudo metaphysica de principio fiualitatis « omne agens agit propter
finem » est simpliciter firmior quam certitudo physica existent!» for­
malis colorum extra animam, et tamen hæc certitudo metaphysica
potest recipi in subjecto debili, in studente incipiente, qui nescit
eam bene defendere contra objectiones mechanistarum, flnalitatem
negantium.
Minor. Ita pariter spes; de ea dici potest sicut de fide: « Habe­
mus thesaurum istum in vasis fictilibus » (Π Cor., iv, 7). Sed in se
est thesaurus pretiosissimus et in nobis est.
Ex his omnibus sequitur quod spes viatoris est certa per modum
tendentia:, non obstante incertitudine salutis, proinde non excludit
timorem, propter fragilitatem sperantis. Dicit enim S. Thomas hic
ad 3“"· : « Quod aliqui habentes spem deficiant a consecutione bea­
titudinis, contingit ex defectu liberi arbitrii ponentis obstaculum
peccati, non autem ex defectu divinæ potentia: vel misericordiae,
cui spes innititur. Unde hoc non praejudicat certitudini spei ».

1um Dubium: An ratione fragilitatis sperantis, qui potest deesse
grati», sit causa diffidendi aut desperandi.
Respondetur: Non est causa diffidendi, sed timendi, sic intelligitur verbum S. Pauli ad Phili., (n, 12) : « Cum metu et tremore ve­
stram salutem operamini. Deus est enim qui operatur in vobis et
velle et perficere pro bona voluntate ». — Item (I Cor., x, 12) : « Qui
se existimat stare, videat ne cadat ». — (Prov., xxvni, 14) : « Beatus
homo, qui semper est pavidus ». — (Ps. ii, 11) : « Servite Domino in
timore et exultate ei cum tremore». — (Matth., x, 22; xxiv, 13):
«Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit». Cf. infra de
dono timoris, q. 19.
Unde attenta fragilitate nostra debemus nostram salutem ope­
rari cum timore et tremore; sed attenta omnipotentia auxiliante
see. divinas promissiones, certa cum fiducia omnes debent salutem
sperare.
Circa hoc magnum mysterium convenerunt hæreses ad invicem

DB CERTITUDINE SPEI

349

opposite, scii, pelagianismi et prædestinatianismi, inter quas ac
supra stat in culmine veritas catholica formulata in Cone. Arausicano et in Cone. Tridentino, loc. cit. Cone. Arausicanum (Denz., 183)
dixerat: «Adjutorium Dei etiam renatis ac sanctis semper est im­
plorandum, ut ad finem bonum pervenire vel in bono possint opere
perdurare ».
S. Thomas in Comment, in Ep. ad Phili., n, 12, notat quod a
verbo citato S. Pauli : « Deus est qui operatur in nobis velle et per­
ficere » excluduntur plures errores: 1° naturalismi absoluti; 2° fatalierai ; 3" error pelagianismi, vel ad eum accedens.
Utrum certitudo spei sit absoluta an conditionataf
Respondetur (cf. Salmanticenses) : Certitudo spei est absoluta
per modum- tendentixe. Etenim hsec certitudo nihil aliud est quam
firmitas et determinatio voluntatis recte tendentis ad beatitudinem.
Atqui hæc voluntas tendens ad beatitudinem, quamdiu homo sperat,
habet hujusmodi firmitatem et determinationem. Ergo ‘.
Quidam tribuunt spei certitudinem conditionatam tantum scii. :
« si perseverabo, salutem obtinebo », sed hoc est confundere certitu­
dinem per modum judicii de salute futura et certitudinem partici­
patam per modum tendentixe; seu est considerare certitudinem uni
voce, dum analogice dicitur de fide et de spe. Certitudo enim proprie
pertinet ad intellectum, et solum participative ad voluntatem.
2um Dubium:

Quomodo igitur forniulandus est actus speif
Respondetur: Non formidandus est: «salutem obtinebo» nam
plures vere sperantes salutem non obtinent, quia postea non perse­
verant. Et ut definit Cone. Trident. (Denz., 825) : « Si quis dixerit
hominem renatum et justificatum, teneri ex fide ad credendum, se
certo esse in numero prædestinatorum, a. s. ».
Nec formidandus est hic actus: « si perseveravero, salutem obti­
nebo » quia etiam ille qui nullo modo elicit actum spei, potest habere
hoc judicium hypotheticum, v.g. præsumptuosus, nihil faciens ad
salutem, et etiam desperans.
Sed formulandus est actus spei : « Eaispecto de divina misericor­
dia me salvum fore » vel « innitens Dei auxilio tendo ve) erigor ad
< onsequutionem salutis », vel : « Suppositis divinis promissionibus
spero per Dei auxilia salutem consequi ».
3um Dubium :

« * ·

(cf. Salmanticenses).
1* Objectio: Illud non est certum, cui potest subesse falsum.
Sed spei potest subesse falsum, ut patet in his qui non perseverant.
Ergo spes non est certa.
Solvuntur

objectiones

> Hio notus est infallibilis veritatis praoticre, et omnino certus Imo plus
quam dictamen prudentiæ, v.g. plus quam dum, supposita prudenti credlbilltate
de consecratione talis hostia.·, ratio dictat: « Reverentiam huic hostile praebe»,
fides enim proponens motivum spei eet certior et altlor quam prudentia.

350

DE SUBJECTO SPEI

Respondetur: Concedo majorem. Distinguo minorem quoad judi­
cium speculativum : obtinebo salutem, concedo ; quoad judicium
practicum : « sperandum est », nego. Dist. conclusionem : spes non
est speculative certa, concedo; spes non est practice certa, nego;
est certa ut recta et firma tendentia- ad beatitudinem.
Instantia: Neque ut tendentia certa est: Etenim spes, ut sit
certa, debet tendere ad beatitudinem ut certo futuram. Atqui bea­
titude non est certo futura pro sperantibus. Ergo spes non est certa.
Respondetur: Dist. majorem: si firmitas hujusce tendentiæ fun­
daretur in aliquo judicio speculativo de consecutione salutis, con­
cedo; si fundatur in judicio practice, nego. (Hoc judicium practi­
cum est: suppositis divinis promissionibus, spera per Dei auxilia
salutem consequi). — Concedo minorem. Dist. conclusionem : spes
non est speculative certa, concedo; sed practice certa ut tendentia.
Instantia: Neque ita practice certa est spes : Qui timet in ordine
practice non est certus in hoc ordine. Atqui spes non excludit timo­
rem peccati in ordine practice. Ergo spes non est practice certa.
Respondetur: Dist. ma-j. : si timor esset diffidentia quæ opponi­
tur spei, concedo; si timor distinguitur a diffidentia, nego. Concedo
minorem. Distinguo conclusionem.
Instantia: Neque est ista firmitas tendentiæ. Ad certitudinem
voluntatis tendentis in ultimum finem, non sufficit quod auxilium
divinum habeat firmam connexionem cum fine, sed requiritur quod
milii constet de applicatione hujusce auxilii ad me. Ergo spes non
est certa ut tendentia ad ultimum finem.
Respondet Joannes a S. Thoma, hic, n. 5 : Dist. maj. : requi­
ritur quod mihi constet de applicatione hujusce auxilii ad me, cer­
titudine speculativa, nego; certitudine practica, concedo. Contradistinguo minorem eodem modo, nego conci, etc.
Certitudo speculativa est per conformitatem intellectus ad ipsam
rem, et in casu non potest haberi ad rem futuram absconditam.
Certitudo practica est per conformitatem non ad rem, sed ad appe­
titum rectum, scii, ad intentionem rectam, seu ad- regulas actionis,
see. quas aliquid potest efficaciter et determinate appeti. Insuper
hæc certitudo voluntatis sic regulatæ alia est in actu fruitionis,
quando jam possidetur res, et alia in actu spei, quando res solum
exspectatur.
Nunc in casu nostro fides practica dirigit voluntatem ut eliciat
efficacem voluntatem tendendi in assecutionem finis ultimi propter
Dei promissiones et auxilium, et auxilium istud non est in se insuf­
ficiens. Deus auxilians ex parte sua non deficit, sic spes est certa
ea parte sui motivi formalis, sed incertus sum de voluntate mea.
Item sec. Molinismum homo incertus est de sua perseverantia finali,
incertus est utrum Deus elegerit ordinem circumstantiarum favora­
bilium in quibus prævisa est salus. Sic see. molinismum nisus vo­
luntatis nostræ deberet partialiter ingredi in motivo formali spei,
quod est impossibile, nam motivum formale virtutis theologicæ non
potest esse quid creatum.

DE CERTITUDINE SPEI

351

Explico: timor peccati excludit quidem certitudinem speculati
viun salutis; sed non opponitur firmes tendentiæ ad bonum speratum,
nec judicio practice certo talem tendentiam imperanti : « sperandum
/■ut in Dei auxilio, suppositis divinis promissionibus ». Dubitamus
quidem speculative de futura perseverantia, et sic timemus, sed timor
peccati nullo modo est diffidentia de Dei promissionibus et auxilio :
limemus enim non propter insufficientiam auxilii divini, sed propter
dctectibilitatem liberi arbitrii. Sed in Jansenismo destruitur spes
quia Jansenismus dubitat de sufficientia auxilii imo eam negat.
(< f. Denz., 1092-1096). Contra hoc dicendum est cum S. Augustino
vitato a Cone. Trident. (Dbnz., 804): « Deus impossibilia non jubet,
sed jubendo inonet et facere quod possis, et petere quod non possis,
et adjuvat ut possis ».
□ ublum ultimum: Utrum homo cui facta esset revelatio suse
damnationis adhuc posset et teneretur sperare beatitudinem? Cf. Gonet, hic. Hæc hypothesis est mere speculativa, Deus misericors nun­
quam hoc facit, sed nunc speculative ponitur quæstio, ad quam re­
spondet S. Thomas, De Veritate, q. 23, a. 8, ad 2m : « Quamvis de
jh) tentia absoluta Deus possit revelare alicui suam damnationem,
non tamen hoc potest fieri de potentia ordinata (etiam extraordina­
ria), quia talis revelatio cogeret eum desperare. Et si alicui talis
i-evelatio fieret, deberet intelligi non : see. modum prophetiæ praedeHtinationis, vel præscientiæ, sed per modum prophetiae commina­
tionis, quæ intelligitur supposita conditione meritorum ».
Respondendum est igitur: hic homo si fieret ei talis revelatio
l>er modum prophetiæ præscientiæ, posset quidem adhuc desiderare
læatitudinem, non tamen eam sperare, et ideo ex praecepto spei non
teneretur sperare illam.
Ratio est quia posse sperare supponit judicium saltem practicum
de assequibilitate rei ad quam spes tendit, dum desiderium supponit
solum judicium de bonitate rei desiderate. Sed hic homo deberet
servare alia præcepta, sicut Petrus post praedictionem denegatiouis
suæ debebat practice operari ad fidelitatem Christo servandam.
□e mysterio salutis.

Remanet semper magnum mysterium in quo sunt duo certis­
sima : 1° Deus est salutis auctor, « et quod quidam salvantur sal­
vantis est donum ». 2° Deus impossibilia non jubet, et « quod quidam
pereunt, pereuntium est meritum » (Cone. Carisiacura ; Dbnz., 318).
Intima conciliatio horum duorum non videbitur nisi in patria, ado­
randum est mysterium in caligine fidei, et in actu spei vivæ invenitur
pax. In hoc spes adjuvatur a dono pietatis, ut statim dicendum est.
Sic terminatur tractatus spei, totus deducitur ex objecto formali
quod spei, quod est beatitudo veterna; ex hoc deducitur, quod ejus
obj. formale quo debet esse Deus auxilians, suppositis eius pro­
missionibus, quia ordo agentium debet correspondere ordini finium.

352

UE SUBJECTO SPEI

Sequitur quod non possumus sperare in creatura nisi sicut in instru­
mento Dei ; etiam humanitas Christi non potest perducere in beati­
tudinem aeternam nisi instrumentaliter, quamvis potuerit mereri nobis
gratiam ut causa principalis meriti; sequitur denique firma certitudo
practica spei per modum tendentia.
« In te, Domine, speravi, non confundar in æternum ». Notan­
dum est quod certitudo tendentia spei in justis augetur per speciales
inspirationes donorum Spiritus Sancti, v.g. per donum pietatis. Hoc
optime explicat P. Laulemant, S. J. (+ 1680) in suo pulchro libro
La doctrine spirituelle, IVe principe, ch. I, a. 4: « Le Saint Esprit
exerce l’office de consolateur à l’égard des âmes lidèles. Il nous con­
sole particulièrement en trois choses : Premièrement dans l’incerti­
tude de notre salut... c’est cette incertitude qui fait trembler les
saints; mais dans cette peine le Saint Esprit nous console, étant
l’Esprit de l'adoption des enfants de Dieu, et, comme le dit S. Paul,
le gage et l’assurance de l’héritage céleste. Quand ou a reçu le gage,
et qu’on a eu quelque connaissance expérimentale de Dieu, il est
assez rare qu’on vienne à se perdre... le Saint Esprit nous console
aussi dans les tentations du démon et dans l’exil où nous vivons ici
bas. " Il rend le témoignage à notre esprit que nous sommes les en­
fants de Dieu " (Horn., vni, 16) ». Reddit nobis hoc testimonium,
dicit S. Thomas, nobis inspirando affectum filialem erga seipsum, et
sic valde roboratur certitudo tendentiæ nostræ spei.
Quid habebant antiqui philosophi pagani loco spei in ordine na­
turali? Poterant habere quamdam confidentiam naturalem in Deum,
simul cum magnanimitate, sicut loco fidei poterant habere sapien­
tiam acquisitam et loco caritatis desiderium Summi Boni ordi­
nis naturalis. Cf. II
-II “, q. 129, a. 6: Ad magnanimitatem per­
*
tinet legitima fiducia sive in seipso sive in alio, quia ex ista· fiducia
homo tendit ad magna et ardua, v.g. aliquis videns se sanum, con­
fidit se diu victurum. Fiducia est spes roborata, sive spes humana,
sive spes divina; sed fiducia humana reducitur ad magnanimitatem,
fiducia autem divina ad spem Christianam, seu infusam.
Nunc ea quæ diximus de spe Christiana, confirmanda sunt per
ea quæ dicit S. Thomas de dono timoris, et de peccatis contra spem
(de desperatione et praesumptione), nec non de præceptis ad spem et
ad donum timoris pertinentibus.

QUÆSTIO XIX.

DE

DONO

TIMORIS

Non confundenda est hæc quæstio de dono timoris eu ni quaestione 41, I*
-II", de passione timoris, nec cum quæstione 125, 11
*11·',
de vitio timoris opposito fortitudini. Breviter initio notanda est hæc
differentia ad vitandas æquivocationes.
Omnis timor est fuga alicuius mali ardui. Timor dicitur multi­
pliciter:
1“ donum t. est habitus infusus quo disponitur mens ut refrenetur
per Spiritum Sanctum, ne in præsumptione elevetur.
2" passio t. est motus appetitus sensitivi irascibilis quo refugimus
malum sensibile arduum futurum, repulsu difficile, abstra­
hendo a moralitate (I
*-II··,
q. 41).
3° vitium t. est inordinatus motus appetitus quo refugimus malum
quod see. rationem rectam non esset fugiendum (II
-II
*
“,
q. 125).
In nostra quæstione XIX agitur præsertim de dono timoris quam­
vis de aliis timoribus aliqua mentio fiat1.
Agitur primo de existentia timoris Dei, postea de eius divisione
præsertim in timorem servilem et filialem, denique de utroque timore
in se et relate ad caritatem, prout augente caritate minuitur timor
servilis et augetur timor filialis, qui, ut videbimus est donum Spi­
ritus Sancti; hoc donum respondet spei et opponitur praesumptioni
ac distinguitur a desperatione, propterea de eo hic agitur priusquam
de peccatis contra spem.
• Passiones irascibilis sunt sequentes :
ab bonum arduum
prosequendum

Passiones
Irascibilis

assequibile :

repulsu facile:
ad malum arduum
repellendum

Garrigou-Laorange

audacia

repulsu difficile :

timor

præsens vindicandum :

ira.

In hoc jam apparet relatio inter spem et timorem.
23 —

spes

ut inassequibile æstlmatum : desperatio

· De virtutibus theologicis.

354

DB DONO TIMORIS

Art. I. —

UTRUM DEUS POSSIT TIMERI.

Status quæstionis. — Videtur quod non: 1° Quia timor est de
malo, quod non est in Deo. 2° Quia non possumus in Deo sperare
et Deum timere. 3° Quia non possumus timere Deum in quantum
malum provenit ab eo, nam a Deo nullum malum provenit, sed so­
lum a creatura deficiente.

Conclusio tamen est : Deus potest timeri, non ut malum nobis
imminens, sed prout potest nobis infligere malum peenœ.
1° Probatur auctoritate: Jbrbmi^ (x, 7): «Quis non timebit te,
Rex gentium? ». — (Ps. cx, 10) : « Initium sapientiae, timor Do­
mini ». — (Ps. xviii, 10) : « Timor Domini sanctus, permanens in sae­
culum sseculi » tanquam timor reverentialis. Sæpius agitur de timore
Dei in Veteri Testamento quod vocatum est lex timoris, dum Evan­
gelium est lex amoris; et etiam in Novo Testamento dicitur (Phili.,
ii, 12): «Cum metu et tremore vestram salutem operamini». Item
Duc., i, 50, in cantico Magnificat : « Et misericordia eius a progenie
in progenies timentibus eum». — (Il Cor., vu, 1): «Perficientes
sanctificationem in timore Dei ». — (Ephes., v, 21) : « Subjecti in­
vicem in timore Christi ». — (I Pbtk., ii, 17) : « Deum timete ». —
Item Apoc. (xiv, 7 ; xix, 9).
2“ Probatur ratione theologioa. Timoris est duplex objectum,
scii, malum quod refugimus, et illud a quo malum provenire potest.
Atqui Deus nullo modo in se est malus, sed nobis potest infligere
malum pœnæ quod est bonum simpliciter, scii, quid justum. Ergo
Deus sic, ut potens punire, potest timeri.
Major est evidens, et illustratur per analogiam spei, nam pa­
riter spei duplex est objectum, scii, bonum speratum, et Deus auxi­
lians, ita timoris duplex est objectum, scii. : malum quod timetur,
et Deus potens punire.
Minor fundatur in hoc quod pro Deo justum est punire seu in­
fligere poenam pro peccato (cf. I“-II“, q. 87, a. 1), nam « quidquid
contra ordinem aliquem insurgit, consequens est ut a principio or­
dinis reprimatur », v.g. qui insurgit contra ordinem conscienti» re­
primitur a remorsu conscienti»; qui contra ordinem socialem, re­
primi debet ab auctoritate sociali ; qui contra ordinem divinum a
Deo reprimendus est. Unde dicitur in nostro articulo quod malum
pœna: est malum secundum quid in quantum privat aliquod parti­
culare bonum et est bonum simpliciter in quantum dependet ab or­
dine finis ultimi, sic pœna infligi potest a Deo, et differt radicaliter a
malo culpæ. Sic scribi potest:
maZani

simpliciter culpa (v.g. adulterium)
sec. quid
pœna

: delectabile inhonestum :
sec. quid bonum.
: justum non delectabile :
simpliciter bonum.

DE DIVISIONE TIMORIS

355

Cf. Cajetanum : malum culpæ opponitur bono divino objective ;
malum pœnæ opponitur bono creato.
Ad 3“™.· Malum culpæ non potest esse a Deo, sed malum pœnæ
«■Ht a Deo, prout habet rationem boni, scii, prout est justum, sed
junta pœna supponit peccatum sine quo Deus eam non infligeret.
Ad 2xun; Sec. considerationem justitiæ Dei insurgit in nobis ti­
mor. Sec. considerationem misericordiæ insurgit in nobis spes.
Corollarium : Quia timor non solum malum fugiendum respicit,
κιχ! etiam bonum, scii, summam Dei majestatem, ideo actus timoris
non est solum fugere malum, sed etiam revereri summam Dei maje­
statem, et quoad hunc actum timor manet in beatis et vocatur timor
reverentialis. Sic dicitur in Ps. xvm, 10 : « Timor Domini sanctus,
permanens in sæculum sæculi ».

Aut. II. —

UTRUM TIMOR CONVENIENTER DIVIDATUR

IN FILIALEM, INITIALEM, SERVILEM

ET MUNDANUM.

Status quæstionis. — Hæc divisio invenitur apud magistrum·
Sententiarum, III 1., d. 34, est traditionalis. S. Thomae proponit
quinque difficultates minoris momenti contra eam.
Responsio est hanc divisionem esse convenientem.
1° Probatur ex auctoritate Magistri, et ex eius fundamento in
S. Scriptura, cf. ad 3'un. Etenim :
De timore mundano agitur apud Matth. (x, 28) : « Nolite timere
eos qui occidunt corpus ». (Item II Tim., i, 17 ;
I Petr., in, 14).
»
»
servili, ad Rom. (vm, 15) : « Non enim accepisti spiri­
tum servitutis iterum iu timore, sed spiritum
adoptionis ».
»
»
initiali, in 1. Prov. (i, 7) : « Timor Domini, principium
sapientiæ ». (Item Ps. cx, 10).
»
»
filiali, in Eccli. (n, 6) : « Serva timorem illius, et in
illo veterasce ». — (Ps. xvm, 10) : « Timor Do­
mini sanctus, permanens in sæculum sæculi ».
Ex his textibus manifestum est quod in S. Scriptura timor Dei
sumitur in sensibus valde diversis, nam spiritus servitudinis in ti­
more cessat cum progressu caritatis, dum aliquis timor Domini
sanctus permanet in sæculum sæculi.
Sed quænam est præcise differentia inter hos varios sensus?
S. Augustinus hoc jam explicavit in Tr. 43 super Joannem, et in
Tr. I super I Ep. Joann., Sermo 18, Epist. 120. Etiam S. Gregor, in
Moral., 1. 34, cap. 14. S. Thomas perficit eorum doctrinam in corp,
articuli.

350

DE DONO TIMORIS

2° Probatur theologice convenientia prædictæ divisionis, conside­
rando timorem de quo nunc agitur, sec. quod per ipsum aliquo modo
ad Deum convertimur vel ab eo avertimur.

timor mali I timor filialis i revereri Deum.
culpæ
ί
I timere peccatum

l timor culpæ ( timor initialis : imperfectus, sed
' et pœnœ j
bonus.
Timor convertens
ad
Deum
I
sine
servilitate.
seu fuga
timor mali l
( cum servilitate,
mali fu­
pœnœ a Deo < timor servilisconsiderando
turi re­
; infligendæ /
I pœnam ut sumpulsu dif­
'
(
> mum malum.
ficilis, vel
mali ter­
I timor mundanus, vel humanus, semper maribilis
I lus, quia refugit malum quod see. rectam
avertens ' rationem non est fugiendum, v.g. si quis
a Deo
y recedit a fide timendo persecutionem·, sic
' timor est vitium contra virtutem fortitui dinis, de quo infra, q. 125.

/

Cf. supra Ι·-ΙΙ“, q. 42, a. 3 : Utrum timor sit de malo culpæ.
Timor est de malo terribili, quod habet causam nobis extrinsecaiu.
Unde malum culpæ prout procedit a nostra voluntate, non habet pro­
prie rationem terribilis, sed possumus timere id quod extrinsece in­
clinat ad peccatum, v.g. societatem malorum, et seductorum.
Ad I”"1.· Alia divisio timoris data a S. Joann. Damasceno est
de passione timoris, non relate ad Deum, ut nunc consideramus.
Ad S1™.· Omnes prædicti timores important vel bonum morale,
prout convertunt ad Deum, vel malum morale, prout timor munda
nus avertit a Deo; ergo inter istos timores non connumeratur passio
timoris quæ abstrahit a moralitate.
Ad 3“*“.· Timor filialis vocatur etiam castus, quia respicit Deum
qui vocatur vel Pater vel sponsus animæ : « Despondi vos uni viro
virginem castam exhibere Christo» (II Cor., xi, 2). Sed inter has
duas analogias, perfecta est analogia Paternitatis, unde indicatur
in Oratione dominica·, et propterea magis dicitur timor filialis quam
castus.
Ad 4tt"‘ distinguenda est poena justa a Deo infligenda, et pœna
injusta ab inimicis Dei inflicta, quæ potest esse vel spoliatio, vel
exilium, vel martyrium. Item ad S®11.

Aut. III. — UTRUM TIMOR MUNDANUS SIT SEMPER MALUS.
Timor mundanus vocatur etiam respectus humanus.
Status quæstionls. — Videtur quod non : 1° Quia ad eum pertinet
quod homines reveremur, et hoc est bonum. 2° Item ad eum pertinet

DE TIMORE MUNDANO

357

i i mere pœnas a potestate sæculari infligendas. 3’ Naturale est ho­
mini ut timeat detrimentum corporis vel amissionem temporalium,
et id quod naturale est, non est malum.
Conclusio tamen est : Timor mundanus est semper malus.
1° Probatur auctoritate Domini: « Nolite timere eos qui corpus
occidant » (Matth., x, 18). Nihil autem divinitus prohibetur nisi
malum.
2° Probatur ratione: Amor mundanus est semper malus, quia sic
aliquis innititur mundo tanquam fini. Atqui timor mundanus per se
procedit ab amore mundano, nam est timor quo quis propter malum
temporale paratus est Deum offendere. Ergo timor mundanus est
semper malus.

Corollarium : Est malus mortaliter si timore mali temporalis ali­
quis paratus est Deum offendere mortaliter. Est malus venialiter,
si timore mali temporalis aliquis paratus est Deum offendere ve­
nialiter. In primo casu homo inhæret mundo tanquam ultimo fine,
non in secundo casu.
Ad /““*.· Bonum est revereri homines in quantum est in eis ali­
quid divinum saltem naturalis Dei imago. Maluin est revereri horni
nes in quantum Deo contrariantur, ideo non debemus timere inimicos
Dei, qui occidunt corpus, sed non possunt animam occidere.
Ideoque dum liberales dicunt: oportet omnes opiniones revereri,
distinguendum est: opiniones bonas, concedo; malas, nego. In fine
liberalismus negans jura Dei et obligationes nostras erga Deum,
destruit distinctionem inter bonum et malum, unde juxta liberales,
reverentia debetur omnibus, etiam perversis. Unde liberalismus in­
ventus est ab ipsis perversis qui volunt considerari ut homines ho­
nesti, ac si honestas morum conciliari posset cum pessimis principiis
quibus negantur Dei existentia et obligationes nostras erga Deum.
Iu hoc apparet quod liberalismus est falsa caritas, quæ invertit ca­
ritatis ordinem, ac si caritas erga proximum esset supra caritatem
erga Deum. Ex libéralisme autem adversarii Ecclesiæ descendunt
ad radicalismum in negatione, deinde ad socialismum qui ponit so­
cietatem loco Dei, et ultimatim veniunt ad communismum materialisticum et atheum.
Ad 2“™.· Bonum est timere pœnas infligendas a potestate sæcu­
lari ut est ministra Dei, concedo. Ut est contraria Deo, nego. Me­
lius est obedire Deo quam hominibus.
Ad 3ιαη: Naturale est quod homo mortem timeat, sed malum
est quod propter hoc recedat a justitia. Ipse Aristoteles dicit in
III Eth., c. 1, quod pejus est quœdam peccata committere, quam
quascumque poenas pati. Quod egregie evolvitur a Platone, in dialogo
cui titulus Gorgias : « Melius est subire injustitiam quam eam
committere ». Hoc autem multo altius dicitur in Evangelio. Concio
sacra de respectu humano in hoc fundatur.

S58

DE DONO TIMORIS

Art. IV. — UTRUM TIMOR SERVILIS SIT
scii, timor pœnæ a Deo infligente.

BONUS

Status quæstlonis. — Videtur quod non sit bonus: 1“ Nam di­
citur (ad Rom., vm, 15): «Non accepistis spiritum servitutis... in
timore ». Unde qui timore aliquid facit, etsi bonum sit quod facit,
non facit bene. 2° Quia timor servilis oritur ex peccato, cui debetur
pœna, unde non est in innocente. 3° Quia opponitur timori filiali,
sicut amor mercenarius amori caritatis, et amor mercenarius est
semper malus.
Difficilis est hæc quæstio, necessaria est distinctio quae optime
proponitur a S. Thoma, et a qua recesserunt postea Lutherus, Jansenistæ et quietistæ qui dixerunt : « Timor gehennae est peccatum et
facit hominem magis peccatorem ».

Conclusio S. Thomæ est: Timor servilis see. suam substantiam
bonus est, sed servilitas eius est mala.
1° Probatur auctoritate: Augustini, tract. 9, in Ep. Joannis:
« Unus spiritus est qui facit duos timores », scii, servilem et filialem.
— Item 1. Exodi, xx, 20) : « Moyses ait ad populum : ut probaret vos
venit Deus, et ut terror illius esset in vobis et non peccaretis ». —
(Ps. cxvni, 120) : « Confige timore tuo carnes meas, a judiciis enim
tuis timui». — (Matth., in, 7). dicit Baptista ad Pharisees : «Pro­
genies viperarum, quis demonstravit vobis fugere a ventura via? Fa­
cit ergo fructum dignum pœnitentiæ » ; bonum fuisset pro Pharisæis
habere timorem gehennæ. — (Matt., x, 28) : « Nolite timere eos qui
occidunt corpus... sed potius timete eum qui potest et animam et
corpus perdere in gehennam ».
Cf. damnationem prop. Lutheri (Denz., 746), Cone. Trident.
(798 ; 818) : « Si quis dixerit gehennæ metum, per quem ad Dei mise­
ricordiam de peccato dolendo devenimus, peccatum esse, aut pecca­
tores pejores facere, a. s. ». Item Trident. (897 ; 915).
Et contra Jansenistas (Denz., 1300-1305, 1410 sq.). Hic error protestantium renovatus est a Kantio, quid dicit : operari bonum in­
tuitu mercedis æternæ est immorale. Requiritur purus amor impe­
rativi catégoriel seu subjectivæ legislationis rationis practicæ. Sic
imperativum categoricum est quasi Spiritus Sanctus in hac philoso­
phia. Die Pentecostes quidam sacerdotes Kantiani initio sæculi xix
praedicaverunt de imperio categorico in civitate germanica Maguntiæ.
2° Probatur ratione theologica. Sunt duæ partes in hac con­
clusione :
P Pars est: Timor servilis see. suam substantiam bonus est.
Timere prœcise poenam quæ est quoddam malum, bonum est. Atqui
timor servilis see. substantiam nihil aliud est quam timor pœnæ a
Deo infligendæ. Ergo timor servilis see. substantiam bonus est : sic

DB TIMORB SERVILI

359

Christus dicit : « Timete eum qui potest et corpus et animam per­
dere in gehennam ».
Hoc est dicere: habitus et actus specificantur ab objecto for­
mali et in objecto formali timoris servilis non est quid immorale:
quia pœna sec. se ut est malum timenda est, et annuntiantur a Deo
pœnae oetemœ ut homines eas timeant et peccatum vitent. Sic dicitur
quod infernus multos salvat, scii, metu poenarum.
2“ Pars conclusionis : Servilitas timoris est mala; sic probatur:
Inordinatum est plus timere malum pœnæ quam majus malum culpæ. Atqui servilitas timoris est plus timere malum poena: quam ma­
jus malum culpa. Ergo servilitas timoris est mala.
Major fundatur in hoc, quod malum pœnce non est malum sim­
pliciter relate ad ultimum finem, cum sit quid justum, pœna juste
a Deo inflictu ad restitutionem ordinis, e contra culpa est malum
simpliciter, scii, quid inhonestum et injustum. Unde inordinatum
est plus timere poenam quam culpam ; seu timere poenam ut summum
et principale malum. Sic enim bonum proprium, unde oritur timor
pœnæ, habetur ut finis ultimus; in hoc est perversitas, in statu pec­
cati mortalis.
Sed servilitas ista non pertinet ad speciem timoris poena:, nam
IKiena potest timeri non ut principale malum, ut contingit in habente
caritatem. Unde servilitas non pertinet ad speciem timoris pœnæ,
sicut nec informitas ad speciem fidei.
Ratio est quia « non tollitur species habitus per hoc quod eius
objectum vel finis ordinatur ad ulteriorem finem » sic justus potest
ordinare timorem pœnæ ad Deum diligendum super omnia ‘.
Quidam dicunt quod S. Thomas non est psychologue, sufficit hic
articulus ad probandum contrarium, contra deliramenta protestantium, jansenistarum et Kantii. S. Thomas optime utitur gladio di­
stinctionis.
Solvuntur objectiones per distinctionem articuli.
Ad 3“"' notatur quod amor mercenarius semper est malus, quia
diligit Deum propter bona temporalia, quod repugnat caritati.

Art. V. —

UTRUM TIMOR SERVILIS SIT IDEM IN SUBSTANTIA

AC TIMOR FILIALIS.

Status quæstlonls. — Videtur quod ita est : 1° Quia videntur se
habere ad invicem sicut fides informis et fides formata. 2° Quia idem
est objectum, scii, timetur Deus. 3“ Imo timere pœnam et timere
1 Hæc doctrina sic exprimi potest :
Timor servilis prout abstrahit a servllltate est bonus.
»
»
adjuneta servilltate, vocatur timor serviliter servilis, et
sic in ratione adjuncti est malus, nec stare poteet
cum caritate.
»
»
remota servlUtate, est bonus.

360

DK DONO TIMORIS

peccatum ridentur ad eumdem habitum pertinere, sicut ad spem per­
tinet sperare ipsum Deum et sperare beneficia eius.

Responsio tamen est negativa, scii. : Timor servilis et timor fi­
lialis non sunt idem in substantia.
1° Probatur auctoritate Augustini in Tr. 9 in 1““ Ep. Joann,
dicit duos esse timores scii, servilem et filialem.
2° Probatur ratione theologica: Habitus et actus specie distin­
guuntur seo. objecta formalia. Atqui differt specie objectum formale
timoris servilis quod est malum pana ab objecto formali timoris
filialis quod est malum culpa:. Ergo hi duo timores differunt specie.
Ad 1““.· E contra fides informis et fides formata non differunt
see. objectum formale.
Ad 2l“ni.· Timor servilis respicit Deum sicut principium inflictivum pcenarum. Timor filialis respicit Deum sicut terminum a quo
refugit separari per culpam.

Art. VI. —

UTRUM TIMOR SERVILIS REMANEAT
CUM CARITATE.

Status quæstlonls. — Videtur quod non : 1° Quia Augustinus di­
cit : « cum coeperit caritas, pellitur timor ». 2° Quia in II Cor., m, 7,
dicitur : « Ubi Spiritus Domini, ibi libertas » quæ opponitur servi­
tuti. 3° Quia timor servilis ex amore sui causatur, et amor Dei
expellit amorem proprium.
Sed ex altera parte ut dicitur in arg. sed contra: timor servilis
est bonus et inspiratus a Spiritu Sancto, quamvis non sit proprie
donum Spiritus Sancti. Hoc constat ex art. 4° et damnata est ista
propositio Quesnell (Denz., 1304) : « Timor gehenna non est supernaturalis ».
Conclusio est triplex : 1’ Servilitas timoris contrariatur caritati;
2° substantia tamen timoris servilis non contrariatur caritati; 3° imo
caritas includit quemdam timorem alicuius pana.
1* Pars sic probatur, quia servilitas timoris est timere panam
ut summum malum, plus quam culpam, et ideo hæc servilitas pro­
cedit ab inordinato amore naturali proprii boni, tanquam finis ultimi.
0· Pars sic probatur, quia substantia timoris servilis timet pa­
nam non tanquam principale malum, sed ut nocivam proprii boni,
quod diligi potest naturaliter subordinate ad caritatem erga Deum.
S' Pars: imo caritas includit quemdam supernaturalem timorem
hujusce pana, quæ est separari a Deo, nam caritas maxime refugit
separari a Deo, prout diligit Deum super omnia et nos ipsos propter
Deum.

361

DE TIMORE INITIALI

Sic cessant objectiones. Hoc ultimum non consideraverunt pro­
testantes, jansenist® et quietistæ, dicentes: timere pœnas et ojærari
Intuitu mercedis æternæ sunt semper quid malum.

Λητ. VII. —

UTRUM TIMOR SIT INITIUM

SAPIENTIAE.

Videtur quod non : 1’ Quia timor est in vi appetitiva, sapientia
In vi intellectiva. 2° Quia timor supponit fidem, qu® ipsa potius est
Initium sapienti®. Sed contrarium dicitur in Ps. cx, 10 : « Initium
sapienti», timor Domini ».

Responsio est: Initium sapientiœ sec. eius essentiam est fides de
primis principiis sapientia!, sed timor est initium sapientia quantum
ad eius effectum, aliter tamen timor servilis, et aliter timor filialis.
Probatur: Initium sapienti® quantum ad eius effectum est id
unde sapientia incipit operari: 1° dum aliquis timore poena recedit
a peccato et disponitur ad sapientiam ; 2° perfectius dum aliquis ti­
more peccati reveretur Deum et se ei subjicit.
Sic timor servilis est initium sapienti® ut dispositio ad sapien­
tiam et timor filialis est initium sapienti® ut primus effectus sa­
pienti». Sic cessant difficultates.
Art. VIII. —
DIFFERAT SECUNDUM

UTRUM

TIMOR

SUBSTANTIAM

INITIALIS

A TIMORE

FILIALI.

Difficultas est quia timor initialis est medium inter timorem
servilem et timorem filialem, quia simul timet malum paenoe et ma­
lum culpoe. Unde cum extrema specifice distinguuntur, videtur quod
pariter medium ab eis specifice distinguatur.

Responsio tamen est: Timor initialis, prout hic definitur, non
differt see. substantiam a timore filiali.
1° Probatur ex communibus in arg. sed contra, quia- imperfectum
at perfectum, v.g. puer et vir, sunt in eadem specie, atqui ita se habent timor initialis et timor filialis.
2° Probatur ex propriis, in corp, articuli, et ad 2'nn : Habitus et
actus distinguuntur see. objecta propria. Atqui timor initialis non
habet objectum proprium distinctum a timore filiali, quia non timet
poenam sicut proprium objectum, sed in quantum habet aliquid de
timore servili adjunctum.
Actus enim timoris servilis, servilitate remota, manet cum ca­
ritate imperfecta, in eo qui non solum movetur ad bene agendum
'■x amore justitia, sed etiam- ex timore poena:; sed iste actus cessat
<« eo qui habet caritatem perfectam, qu® « foras mittit timorem »
(I Joan., iv, 18).

362

DB DONO TIMORIS

Unde proprium objectum timoris initialis est malum culpæ. Unde
■ut notatur ad 3'“" timor initialis non est medium inter servilem et
filialem, quasi compositum aequaliter ex utroque, sed potius ut im­
perfectum est medium inter esse perfectum et non ens. Imperfectum
autem et perfectum ut puer et vir, non differunt specie.
Corollarium s Sic sec. S. Thomam imperfectio differt a peccato
veniali etiam levissimo, quia quamvis imperfectio formaliter sumpta
non sit quid bonum, denominat tamen actum imperfectum, qui est
essentialiter bonus, sed minus bonus quam actus perfectus. Ita omnes
actus remissi caritatis de quibus infra q. 24, a. 6.
Quoad istam difficilem quæstionem de distinctione inter pecca­
tum veniale et imperfectionem, cf. Salmanticenses, De Peccatis;
disp. 19, dub. I, n. 8 sq. De hoc satis longe tractavi in libro Per­
fection chrétienne et contemplation, t. II, p. 527 ss. Non oportet
confundere malum cum eo quod est minus bonum; nam actus bonus
imperfectus est simpliciter quid bonum, dum peccatum veniale levis­
simum est simpliciter quid malum. IIoc contra P. Hugueny, qui in
Diet. Thiol. Oath., art. Imperfection, tenet quod sec. S. Thomam
imperfectio non distinguitur a peccato veniali. Sequeretur quod
omnes actus remissi caritatis essent peccata venialia.
Objectio: Sed secundum Π
-Π~,
*
q. 184, a. 3, perfectio caritatis
cadit sub supremo præcepto : «DiligesDeum tuum ex toto corde tuo ».
Ergo debemus semper facere quod pro nobis hic et nunc melius est.
Respondetur; Perfectio caritatis cadit sub supremo præcepto
ut finis, concedo ; ut materia, nego. Et non fit transgressio præcepti
nisi non adimplendo materiam præcepti, aut nolendo amplius ten­
dere ad perfectionem caritatis tanquam ad finem ; sed ille qui facit
hic et nunc id quod est non sibi melius, sed adhuc quid bonum quam­
vis minus bonum, non transgreditur præceptum neque quoad mate­
riam, neque quoad intentionem finis, sed minus perfecte tendit ad
finem quam posset ; ejus actus est remissus, seu imperfectus, essentia­
liter tamen bonus, quamvis eius imperfectio formaliter sumpta sit
non bona. Ita Salmanticenses, loc. cit.
Unde aliquis non peccat in hoc casu, nisi fecerit votum de per­
fectissimo semper adimplendo, id est de eo quod clare perfectius
est sibi hic et nunc.

Art. IX. —

UTRUM TIMOR SIT DONUM SPIRITUS SANCTI.

Videtur quod non : 1° Quia timor Dei opponitur virtuti spei, et
dona non opponuntur virtutibus. 2” Quia timor, prout datur contra
superbiam, videtur ad humilitatem pertinere.
Conclusio tamen est : Timor non servilis, sed filialis est donum
Spiritus Sancti, sed infimum inter septem dona.

DB TIMORE FILIALI

363

p Probatur ex loco classico Isaiæ, xi, 2, ubi enumerantur dona
quæ requiescent super Messiam venturum, incipiendo ab altissimo
dono sapientiæ et descendendo usque ad donum timoris; imo in lin­
gua hebraica bis nominatur timor in hac enumeratione. Sed apud
Septuaginta et in Vulgata non bis scribitur timor, sed « pietas » et
timor, scii. « spiritus scientiæ et pietatis, et replebit eum spiritus
timoris Domini » ; exegetæ explicant hanc differentiam notando quod
in lingua hebraica vox timor duo significat, et timorem proprie di­
ctum, et pietatem cum timore reverential! ; præsertim in Veteri Te­
stamento, sic erat pietas erga Deum, quia Deus tunc magis consi­
derabatur ut Magister terribilis, quam ut Pater. Cf. etiam auctori­
tatem Augustini in 1. I de Sermone in Monte, c. 4, in prine.
2° Probatur ratione theologica. — P Pars: Timor servilis non
est numerandus inter septem dona Spiritus Sancti, quia potest ha­
bere annexam voluntatem peccandi mortaliter, dum e contra septem
dona sunt cum caritate connexa. Timor servilis habet annexam vo­
luntatem peccandi, quando est serviliter servilis, scii, quando timet
pœnam ut summum malum, si e contra timor servilis est sine servi·
litate, scii, timendo pœnam, non tamen ut summum malum, tunc est
a Spiritu Sancto ut donum late dictum disponens peccatores ad poe­
nitentiam, ut habetur in Cone. Trident., sees. 6, cap. 6; sess. 14,
cap. 4. Nullum enim salutare bonum in nobis est nisi a Deo. Timor
servilis est sive per modum actus, sive per modum habitus, sed habi­
tus qui, ut mox dicemus, minuitur cum caritate crescente, non est
virtus, quia non est principium perfectæ operationis’. Ita pariter
continentia, licet sit habitus bonus, non est proprie virtus sicut ca­
stitas, quia est solum ad repellendas rebelliones carnis, nondum sa­
tis subordinatas rationi.
2“ Pars conclusionis est: Timor filialis est donum Spiritus
Sancti, sed est infimum inter septem dona.
Probatur theologice: Dona Spiritus Sancti sunt habitus qui­
bus justus redditur bene mobilis a Spiritu Sancto supra regulam
rationis. Atqui ad hoc requiritur primo quod homo non repugnet
Spiritui Sancto dirigenti, sed Deum reveretur, et hoc habetur per
timorem filialem-. Ergo timor filialis est donum Spiritus Sancti
ct infimum, ut ostendit Augustinus, loc. cit.
Sic enim Augustinus explicat quare hoc douum ultimum inve­
nitur in enumeratione descendenti Isaiæ, et quare ei respondet bea­
titude « beati pauperes », quæ est prima in enumeratione ascendenti
beatitudinum apud Mattheum, v.
Ad Iunl notatur relatio inter donum timoris et spem; non sunt
contraria inter se, sed sibi invicem oohoerent et se invicem perficiunt,
nam ex una parte speramus obtinere beatitudinem per auxilium di* Insuper timor poenæ versatur principaliter circa aliquod malum vitandum
(nempe poenæ), dum omnis virtus versatur principaliter circa aliquod bonum
bonestum.

364

DB DONO TIMORIS

vinum, et ex altera parte filiali ter timemus ab hoc auxilio nos sub
trahere: sunt quasi duæ partes libræ seu bilancis in aequilibrio,
sieut infra ad invicem se habent humilitas et magnanimitas. Esset
contrarietas, si timor filialis esset diffidentia, si per eam timeremus
ne nobis deficiat auxilium divinum. Item humilitas non contrariatur
magnanimitati, quia essentialiter distinguitur a pusillanimitate. Iu
hoc apparet connexio donorum et virtutum, quæ connexio adhuc me­
lius ostenditur in art. sequenti.

Art.X, —UTRUM

CRESCENTE CARITATE, DIMINUITUR TIMOR.

Status quæstionis. — Videtur quod ita est: 1“ Quia Augustinus
in I Joannie, c. 9, dicit : « Quantum caritas crescit, tantum timor
decrescit ». 2° Quia diminuitur timor, crescente spe, quæ augetur
cum caritate. 3° Crescente unione diminuitur separatio ; et propterea
lex timoris evacuatur adveniente lege amoris seu Evangelio. — Sed
ex altera parte Augustinus, in 1. 83 qq., q. 36, dicit de timore qui est
initium sapientiæ, quod etiam « perficit sapientiam », quæ augetur
cum caritate.
Quomodo igitur hæ auctoritates conciliari possint? Sic :

Conclusio est : Timor servilis diminuitur caritate crescente, sed
crescit timor filialis.
P Pars conclusionis sic probatur: Quanto aliquis magis diligit
Deum, tanto minus timet poenam: 1° quia minus attendit ad pro­
prium bonum cui contrariatur pœna; 2P quia firmius inhœrens Deo,
magis confidit de praemio, ac consequenter minus timet pœnam. Ex
hoc apparet contra quietistas quod non est paritas inter timorem
pœnæ et spem retributionis quæ augetur cum caritate prout magis con­
fidimus de amicis. Sic explicatur id quod dicit Augustinus in I Joannis, c. 9: «quantum crescit caritas, tantum decrescit timor», scii,
servilis. Imo servilitas eius non potest esse cum caritate, quia servilitas eius timet pœnam ut summum malum, plus quam culpam.
Pars conclusionis est : Crescente caritate, crescit timor filialis,
et hoc est id quod vult dicere Augustinus in lib. 83 qu. citato in
arg. sed contra.
Probatur theologice sic: Quanto aliquis magis diligit aliquem,
tanto magis timet eum offendere, et ab eo separari. Atqui hic est
actus proprius timoris filialis. Ergo.
Objectio: Crescente caritate, non augetur periculum peccandi,
sed minuitur; ergo pariter minuitur timor peccati.
Respondetur: Minuitur quidem periculum peccandi, sed magis
apprehenditur gravitas peccati, prout melius experitur pretium ca­
ritatis. Sic sancti timent non solum peccatum mortale, sed veniale
quod est relative grave per respectum ad magnas gratias quas a
Deo acceperunt. Unde S. Theresia loquens de animabus quæ sunt in

QUOMODO CRESCIT TIMOR FIMADIS

365

*.7 Mansione, scii, in statu passivo unionis simplicis, dicit ibidem
cap. ult., quod debent habere magnam generositatem et sanatum ti­
morem peccati, alioquin decipientur illusionibus dœmonis, tentationibus superbi» spiritualis, et decident ab isto statu unionis forte
ad gravem superbiam ; quia casus eo gravior est quo anima a majori
statu descendit, ut peccatum angelorum.
Unde crescente caritate, crescit timor filialis, quia magis cogno­
scitur per donum sapientia: pretium thesauri supernaturalis, scii,
amicitiae cum Deo, et etiam magis cognoscitur per donum scientiæ
gravitas peccati ; sic habetur compunctio cordis, quæ est signum veræ pietatis.
Ad 2um.· Spe crescente, crescit timor filialis, quia quo magis
speramus in Deo, eo magis -veremur eum offendere et ab eo separari.
Sic duæ partes bilancis in æquilibrio crescunt simul, et melius ac
melius servatur (equilibrium, non deviando ad sinistram, neque ad
dexteram, sed recto itinere ascendendo, ut explicat S. Joannes a
Cruce initio Ascensionis Montis Carmeli. Sic apparet quomodo isti
articuli Summæ Theol. sunt vere fundamentales quoad theologiam
mysticam, nam si profunde et alte intelliguntur jam in illis explicite
invenitur theologia mystica doctrinalis; sufficit sub his principiis
afferre exempla ordinis mystici.
Ad 3'm: Timor filialis non importat separationem, sed magis
subjectionem ad Deum, et refugit separationem a subjectione Dei.
Sic. ut ostendunt Salmant., fol. 366, 47, 50, actus primarius timoris
non est fugere separationem a Deo, sed Deo se subjicere ut potenti
infligere malum. Sic in patria, ut statim dicemus, remanet motivum
formale doni timoris, et actus eius primarius.

Art. XI. —

UTRUM TIMOR

REMANEAT IN

PATRIA.

(Cf. q. 67, a. i, ad 2m).
Status quæstionls. — Videtur quod non : 1" Quia in patria non
erit pœna, nec possibilitas peccati. 2° Quia erimus similes Deo, qui
nihil timet. 3° Quia spes non erit in patria, a fortiori timor, cum
timor sit quid minus perfectum spe, quia versatur circa malum.
Attamen dicitur in Ps. xvm, 10 : « Timor Domini sanctus, per
manens in sœculum sœculi » et in Praefatione Missae « tremunt po­
testates ». Quomodo concilianda sunt hæc omnia?
Conclusio est: Timor servilis non manet in patria, bene tamen
timor filialis quoad unum actum, scii. Deum reveri, sic vocatur timor
reverentialis.
P Pars probatur, quia beati sunt securi de perpetuitate suæ
heatitudinis.

366

DE DONO TIMORIS

2* Pars: Timor filialis non remanet quoad actum timoris peccati,
nam in patria peccatum est impossibile; bene tamen quoad actum
reverentise erga Deum.
Objectio: Sed hæc reverentia filialis in cœlo est absque timore.
Respondetur: See. auctoritates jam citatas, dum beati consi­
derant altitudinem divina: majestatis contremiscunt et in propriam
parvitatem resiliunt. Scii, beati optime vident quod in solo Deo es­
sentia et esse sunt idem, et per comparationem ad Ipsum esse per se
subsistens omnis creatura est quasi nihil; sic in cado remanet humi­
litas et sanctus timor reverentialis see. illud Ps. xvm, 10 : « Timor
Domini sanctus, permanens in sæculum sæculi ».
Item Petrus dixit ad Jesum : « Exi a me, Domine, quia homo pec­
cator sum » (Luc., v, 8). Etiam in humanitate Christi fuit timor re­
verentialis erga Deum. (Cf. III
,
*
q. 7, a. 6).
Objectio: Sed spes non remanet in patria et perfectior est dono
timoris, ergo nec donum timoris remanet in patria.
Resp. ad 3°’“.· Disparitas est quia spes importat quemdam de­
fectum (scii, futuritionem beatitudinis) qui defectus tollitur per Dei
visionem. Sed timor importat defectum naturalem creatura: see.
quod in infinitum a Deo distat, quod remanet etiam in patria, unde
donum timoris non totaliter evacuabitur, remanet ut timor reveren­
tialis.
Art. XII. —

UTRUM PAUPERTAS SPIRITUS SIT BEATITUDO
RESPONDENS

DONO TIMORIS.

Videtur quod non : 1° Quia timor Domini pertinet ad initium
vitas spiritualis, dum paupertas spiritus pertinet ad perfectionem
vitæ spiritualis. 2° Quia timor reprimit concupiscentiam carnis, cum
luctu de peccato, ergo ei respondet beatitudo luctus, etc.

Responsio tamen est affirmativa.
1° Probatur auctoritate, quia in enumeratione descendenti dono­
rum apud Isaiam, xi, 1, timor est ultimum donum, et in enumeratione
ascendenti beatitudinum apud Matth., v : « beati pauperes » est pri­
ma beatitudo. Et Augustinus in Sermone Domini in Monte, c. i, di­
cit: « Timor Dei congruit humilibus de quibus dicitur: “Beati pau­
peres spiritui ” ».
2° Probatur theologice sic : Ad timorem filialem pertinet Deo
reverentiam exhibere et ei subditum esse. Atqui ex ista subjectione
sequitur paupertas spiritus, qufi. homo desinit quaerere magnificari
in seipso vel in aliquo alio, v.g. « in curribus vel in equis », in hono­
ribus. Ergo ad donum timoris respondet beatitudo paupertatis spi­
ritus, qua sub inspiratione Spiritus Sancti abjicimus superbiam et
affectum ad honores et divitias.

DE BEATITUDINE C0RRELAT1VA DONO TIMORIS

367

Objectio: Sed abjicere superbiam est potius effectus humilitatis.
Respondetur: Ut supra dictum est, I·-!!··, q. 69, beatitudiues
sunt actus excellentes eliciti vel imperati a virtutibus et a donis. Et
ut explicat Bannez hic actus paupertatis spiritus, scii, abjicere pro­
priam excellentiam et magnificationem temporalem est actus impe­
ratus a dono timoris, scii, ut reveretur Deus, et elicitus a virtute hu­
militatis, quæ dicit: « Mihi absit gloriari nisi in cruce Domini no­
stri Jesu Christi ».
Ad 7“™ notandæ sunt duæ primae lineae : « Cum beatitudo sit
actus virtutis perfectæ, omnes beatitudines ad perfectionem spiri­
tualis vitee pertinent ». Ex hoc apparet magna conceptio quam habet
S. Thomas de perfectione ehristiana; scii, est plena evolutio gratiæ
virtutum et donorum in- qua continetur normaliter contemplatio in­
fusa, quæ procedit præsertim a dono sapientiae; imo haec perfectio
continet, ut Christianus sit vere ad imaginem Christi crucifixi, altis.-.imam beatitudinem evangelicam quæ septem alias præcedentes com­
plectitur eminenter, scii. « beati qui persecutionem patiuntur propter
justitiam », et inter angustias persecutionis conservant paupertatem
spiritus, mansuetudinem, compunctionem cordis, famem et sitim
justitiæ, misericordiam, munditiam cordis et pacem. Unde hic textus
8. Thomæ citandus est ut expressio traditionis in quseetione mystica
hodierna: Utrum contemplatio infusa sit in via normali ad sancti­
tatem, an quid extraordinarium, ut visiones et revelationes.
Ad 3mn dicitur : « Septima beatitudo (beati pacifici) est spiri­
tualis perfectionis terminus », præsertim dum conservatur pax in
ipsa persecutione, sicut Christus eam servavit durante Passione. Sic
terminatur quæstio de timore Domini quæ reduci potest ad hanc·
Hvnopsim, quae perficit eam quæ supra data est initio; hæc non
potest dari nisi in fine quæstionis.
I

I
;
i
I timor
filialis

! convertens ad Deum \

I quoad actum reverenti» erga Deum : timor reverenl tialis manens in Patria.
! quoad actum timoris pecca) ti, non manet in patria.
I initium eius cum adjuncto
' timore servili (timor ini1 tialis).

I sine servilitate : timet pœ1 nam non ut principale
timor ’ malum. Est quid bonum.
| servilis ) cum servilitate mala : timet
i
I pœnam ut principale ma
, lum.
avertens a Deo : timor mundanus: intrinsece malus.

368

DE DONO TIMOEIS

De relatione inter donum timoris et temperantiam.
Notandum est in fine quod donum timoris respondens proprie
ad spem ut reprimens præsumptionem, quodammodo respondet etiam
ad temperantiam sicut infimum donum ad infimam virtutem, se­
cundum illud Ps. cxvin : « Confige timore tuo, Domine, carnes meas »
sic saltem ex consequenti ad donum timoris pertinet carnem repri­
mere, ut dicitur in hoc art. XII, ad 2““. Cf. etiam II
-II “, q. 141,
*
a. 1, ad 3υ4η : « Temperantia; etiam respondet aliquod donum, scii,
timoris, quo aliquis refrænatur a delectationibus carnis, see. illud
Ps. cxvin : « Confige timore tuo carnes meas ». Donum autem timo­
ris principaliter quidem respicit Deum, cuius offensam vitat, et se
•eundum hoc corresponde! virtuti spei. Secundario autem potest re­
spicere quæcumque aliquis refugit ad vitandam Dei offensam: maxi­
me autem homo indiget timore divino ad fugienda ea qu® maxime
alliciunt, circa qu® est temperantia, et ideo temperanti® etiam correspondet donum timoris ».
Appendix s

Ex altera parte donum scientia: respondet spei, prout nobis ma­
nifestat inanitatem bonorum temporalium, et auxilii humani relate
ad beatitudinem supernaturalem consequendam, ut dictum est II·-!!·’,
q. 9, a. 4, sic nos disponit ad sperandum Deum et in Deo auxiliante.
Ideoque sec. has considerationes sic possunt scribi correlationes
virtutum, donorum et beatitudinum :
caritas
1
! théologie® fides
spes
I
i prudentia
justitia
(religio)
fortitudo
morales
temperantia

donum sapienti®
» intellectus
» scienti®

beati pacifici
» mundo corde
» qui lugent

»

consilii

»

misericordes

»
»

pietatis
fortitudinis

»
»

»

timoris

»

mites
qui esuriunt
et sitiunt
justitiam
pauperes spi­
ritu.

Sic donum timoris infimum respondet infim® virtuti, prout sal­
tem secundario « configit carnem » seu rebellionem carnis, sed correspondet simul virtuti spei prout impedit præsumptionem.

QUÆSTIO XX.
DE

DESPERATIONE

In quatuor articulos : 1° Utrum desperatio sit peccatum.
2“ Utrum possit esse sine infidelitate. - 3° Utrum sit maximum pec­
catum. - 4° Utrum oriatur ex acedia.
AUT. I. — UTRUM

DESPERATIO

SIT PECCATUM.

Videtur quod non : 1° Quia in ea non est conversio ad bonum
commutabile. 2° Quia· videtur procedere ex bona radice, scii, ex ti­
more Dei, vel ex horrore magnitudinis propriorum peccatorum.

Conclusio tamen est : Desperatio est peccatum., imo desperatio
positiva et plene deliberata est peccatum mortale ut melius decla­
rabitur art. 3.
Probatur 1° ex communibus, quia « desperatio est principium
multorum peccatorum, prout « desperantes seipsos tradiderunt impu­
dicitias », ut dicitur ad Eph., iv, 19.
Probatur 2° ex propriis, sic :
Omnis motus appetitus conformis falsa: existimationi de Deo
est see. se peccatum. Atqui motus desperationis conformis est huic
laisse existimationi de Deo : Deus peccatori pernitenti veniam de­
negat, vel non vult ad se peccatores convertere. Ergo si sit plene delilierata desperatio est peccatum, et quidem mortale; desperans enim
magnam injuriam irrogat divin» misericordi», et sibi grave nocu­
mentum, substrahens sibi anchoram salutis.
Ad Pan: Peccata contra virtutes theologicae principaliter con­
sistunt in aversione a Deo. Sic desperatio plene deliberata destruit
spem sicut infidelitas fidem.
Ad SP"': Nihil prohibet aliquod peccatum indirecte vel occasiomiliter procedere ex aliqua virtute, vel ex aliquo dono, v.g. timoris,
sicut interdum aliqui de sua virtute superbiunt; sic ex timore Dei
••t ex horrore propriorum peccatorum potest occasionaliter oriri de­
speratio, sed oritur per se ex falsa existimatione voluntarie admissa
contra misericordiam divinam.
M — Otnetcou-LAORANGE - De tttrtutltnis theologicis.

370

DH DESPERATIONE

Art. Π. —

UTRUM DESPERATIO POSSIT ESSE

SINE

INFIDELITATE.

Responsio est affirmativa.
1° Probatur indirecte: Spes est posterior fide, et remoto poste­
riori non removetur prius; excisa arbore, remanet radix.
2° Probatur directe sic : Quia judicium particulare practicum,
quo quis judicat: « hic et nunc pro me non est amplius sperandum »
non destruit judicium universale speculativum fidei, quo judicatur
consecutionem salutis esse hominibus possibilem. Ita pariter in omni
peccato, v.g. fornicationis cum plena advertentia commisso, judicium
practico-practieum : « bonum est mihi hic et nunc fornicare » non
destruit judicium speculativum : fornicatio est hominibus et proiude
mihi prohibita·.
Ad 2'aa: E contra sic quis in universali eestimaret misericor­
diam Dei non esse infinitam, esset infidelis. Et non sic judicat in
universali desperans, judicat solum practice « propter aliquam di­
spositionem non est pro me sperandum in misericordia divina »,
v.g. quia media salutis sunt ipsi molestiora et difficiliora, quia se
nimis intricatum reputat, et in fine se practice judicat a Deo quasi
derelictum, prout frequentius aut facilius labitur ; unde in ordine
practico judicat : « non est mihi sperandum ».

Art. III. —

UTRUM DESPERATIO SIT MAXIMUM PECCATUM.

Resp.: 1° Desperatio positiva et plene deliberata est peccatum
see. se gravius peccatis oppositis virtutibus moralibus; quia peccatum
eo gravius est quo opponitur altiori virtuti, et quo fit magis directe
contra Deum. Sic desperatio secundum se est peccatum gravius quam
adulterium, quam traditio patrite, quam homicidium, etiam quam
actus contra virtutem religionis, v.g. impietatis.
2“ Desperatio est peccatum see. se minus grave quam odium Dei
et quam infidelitas; nam infidelitas et odium Dei sunt contra Deum
sec. quod in se est, scii, contra Veritatem primam et contra Boni­
tatem Dei in se, dum desperatio fit ex eo quod aliquis non sperat
se participare bonitatem Dei, unde est contra Deum non in se, sed
see. quod eius bonum participatur in nobis. Sic apparet quod spes
est infra fidem. Cf. q. 34, a. 1: Utrum odium Dei sit maximum pec­
catorum .
3° Attamen sec. quid nobis periculosior est desperatio quam in­
fidelitas et odium Dei; quia sublata spe, homines irrefrenate labuntur in vitia et retrahuntur ab omni opere bono; sicut v.g. Judas
post crimen suum.

UNDENAM ORIATUR DESPERATIO

371

Sed /wbc triplex conclusio intelligenda est de desperatione po­
sitiva, non de omissione actus spei; agitur de actu quo quis
fugit beatitudinem ut adeptu sibi difficiliorem. Insuper agitur de
desperatione plene deliberata, qua destruitur virtus spei. Sic exclu­
duntur motus indeliberati desperationis, vel non plene deliberati,
orti sæpius vel ex nimio timore, vel ex vacuitate cerebri; vel ex com­
plexione melancholica, vel ex tentatione dæmonis, ad quod debet
advertere prudens confessarius. Animæ spirituales, in nocte passiva
spiritus, sæpe fortiter tentantur desperatione ut faciant actus he­
roicos spei, quibus duplicatur spes, nam subito obtinetur, per heroi­
cum meritum, magnum augmentum spei. Post victoriam contra for­
tem tentationem hujusce generis, Deus non raro concedit altissimam
gratiam confidenti®, humilitatis et magnæ generositatis.

Art. IV. —

UTRUM

DESPERATIO

ORIATUR

EX ACEDIA.

Acedia, quæ vocatur etiam pigritia spiritualis, est peccatum ca­
pitale, ex quo plura alia et graviora oriuntur, inter quæ, juxta
8. Gregorium, desperatio.
S. Thomas respondet : Desperatio specialius oritur ex acedia,
sed etiam secundario ex luxuria.
Prob. P pars: scii, desperatio oritur specialius ex acedia: De­
speratio refugit labores bonorum operum ut difficiliores. Atqui acedia
est tristitia quadam defectiva et pigritia spiritualis quæ reputat
nimis difficile bene vivere. Ergo ex acedia oritur quod salus appareat
practice impossibilis, sic specialius ex ea oritur desperatio. Cf. infra
<]. 63, a. 2, acedia, quæ est contra caritatem et gaudium ex caritate
proveniens, est tædium bene operandi, et tristitia de re spirituali,
est recessus mentis a bono divino, a consideratione beneficiorum Dei,
ut dicitur hic ad 3um. Filiæ acediæ sunt rancor, pusillanimitas, de­
speratio, torpor, evagatio mentis circa illicita (hic ad lum dicitur:
« homines in tristitia existentes facilius in desperationem incidunt »).
Probatur & pars: Secundario desperatio oritur ex luxuria, quia
luxuriosus deditus carnalibus delectationibus, bona spiritualia fa­
stidit, et ea non reputat magna. Sic describitur corpus peccati, prout
plura peccata ëx aliis oriuntur, scii, ex capitalibus.

QUÆSTIO XXI.
DE

PRÆSUMPTIONE

Sunt quatuor articuli : 1« Quodnam sit præsumptionis objectum.
- 2° Utrum sit peccatum. - 3° Utrum magis opponatur timori an
spei. - 4° Ex quonam vitio oriatur.

AUT. I. —

UTRUM PRÆSUMPTIO INNITATUR DEO,
AN PROPRIAE VIRTUTI.

Status quæstionis. — Hic articulus est ad distinguendam præsumptionem quæ est contra spem a praesumptione minus gravi quae
est contra magnanimitatem, de qua infra, q. 130. Insuper hæ duæ
species præsumptionis distinguendæ sunt a praesumptione de qua
loquuntur juristæ et quæ est judicium de aliquo occulto ex qui­
busdam signis manifestis.
Quæstio formaliter est: an præsumptio quae opponitur spei
theologioœ innitatur Deo an propriæ virtuti. Videtur quod innitatur
uon Deo, sed propriæ virtuti: 1° Quia gravius peccat qui præsumit
de virtute humana, quam qui præsumit de virtute divina. 2° Quia,
alia peccata magis oriuntur ex hoc quod aliquis præsumit de seipso,
quam ex hoc quod præsumit de Deo. 3’ Quia magis contingit conversio
ad bonum commutabile si aliquis præsumit de seipso, quam si præ·
sumeret de Deo.
Conclusio tamen est : Præsumptio, qua: est contra spem theolo­
gicam, inordinate confidit de Dei misericordia et virtute, dum præ·
sumptio seu temeritas quæ est contra magnanimitatem, inordinate
confidit de nostra propria virtute.
2· Pars conclusionis: Probatur 1° indirecte in arg. sed contra
sic : præsumptio et desperatio recedunt a spe in sensu opposito ; de­
speratio autem contemnit divinam misericordiam aut de ea diffidit.
Ergo e contra præsumptio inordinate confidit in Misericordia divina,
contemnendo vel non satis considerando justitiam quæ pariter in Deo
est. Sic desperatio est per aversionem a Deo et præsumptio per inor­
dinatam conversionem ad Deum.

DE INORDINATA CONFIDENTIA IN DEO

373

2° Probatur directe sic: Præsumptio quæ est contra spem theo­
logicam recedit a motivo formali spei per quamdam immoderationem.
Atqui motivum formale spei non est virtns nostra, sed virtus divina
et misericordia. Ergo præsumptio quæ est contra spem theologicam
inordinate confidit in Dei misericordia et virtute, non in virtute
nostra.
Quomodo inordinate? Non quidem in hoc sensu quod horno ni­
mis speraret in Deo, vel nimiam beatitudinem speraret; quia obje­
ctum formale quod et objectum formale quo spei theologicæ sunt
ipse Deus infinitus, sperandus et auxilians, et non possumus nimis
sperare in Deo, sic virtutes theologicæ non sunt per se in medio, ex
parte objecti. Sed pra»umens inordinate confidit de misericordia et
virtute divina, prout temerarie exspectat a Deo id quod non est pro­
missum a Deo, nec cadere potest sub motivo formali spei, scii, prout
exspectat a Deo, v.g. veniam sine poenitentia, vel gloriam sine me­
ritis.
Corollarium. — Hæc præsumptio quando ad summum pervenit,
est species peccati contra Spiritum Sanctum, nam per eam contemnitur adjutorium Spiritus Sancti, per quod homo revocatur a peccato
(cf. q. 14, a. 2). — Habetur exemplum hujusce præsumptionis in
verbo Lutheri : « pecca fortiter et crede fortius » te esse prédesti­
nation. Item in vana fiducia protestantium damnata, in Cone. Tri­
dent., sess. 6, cap. 9, et can. 15 (Denz., 825) : « St quis dixerit ho­
minem renatum et justificatum teneri ex fide ad credendum, se certo
esse in numero prædestinatorum, a. s. ».
Aliud exemplum hujusce præsumptionis habetur apud quietistas.
Cf. inter propositiones damnatas Midi, de Molinos (Denz., 1234):
« Qui divina: voluntati resignatus est, non convenit ut a Deo rem
aliquam petat ». — (1257) : « In occasione tentationum etiam furio­
sarum non debet anima elicere actus explicitas virtutum opposita­
rum, sed debet in supradicto amore et resignatione permanere ». —
(1281) : « Anima, cum ad mortem mysticam pervenit, non potest am­
plius aliud velle, quam quod Deus vult, quia non habet amplius vo­
luntatem, et Deus illi eam abstulit ». — Sic, ut aiunt, hæc anima
est impeccabilis etiamsi dæmon faciat (eam) committere actus car­
nales». (Cf. Denz., 1261, 1262).
Præsumptio in hoc casu potest esse peccatum contra Spiritum
Sanctum. Notandum est quod anima: spirituales sicut a dæmone tenlantur desperatione, ita etiam præsumptione, sic etiam dæmon tentavit Christum, dicens, ut refertur apud Matth., iv, 6) : « Si Filius
l>ei es, mitte te deorsum. Scriptum est enim : Quia angelis suis man­
davit de te et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem
l>edem tuuin ». Ait illi Jesus: «Rursus scriptum est: Non tentabis
Dominum Deum tuum ».
In hac tentatione dæmon depravat sensum S. Scripturæ per fal­
sam applicationem. Christus ei sapienter respondet per aliam aucto­
ritatem S. Scripturæ. Ita exemplo Christi debent facere spirituales

374

DE PKÆSÜMPTIONE

qui tentantur præsumptione et incessanter orare debent, ut conser
rent lumen vite et non decipiantur illusionibus.
2· Pars conclusionis est: Præsumptio seu temeritas, quœ est
contra magnanimitatem, inordinate confidit de nostra propria vir
tute, v.g. si aliquis præsumptuose tendit ad doçtoratum. Sic proba
tur: Praesumptio quæ est contra magnanimitatem recedit per immo
derantiam a motivo formali magnanimitatis. Atqui hoc motivum est.
non Dei auxilium, sed virtus nostra, prout magnanimitas recte ten
dit ad magna proportionata. virtuti quam a Deo accepimus. Ergo
præsumptio de seipso opponitur see. excessum magnanimitati, se
eundum illud: « altiora te ne quæsieris » (Eccli., in, 22). Ei etiam
opponitur ambitio, quæ quaerit honorem tanquam finem, dum ma­
gnanimitas tendit ad magna magno honore digna, non ad honorem,
quia reputat honorem ut quid parum. Ex altera parte, per defectum,
huic virtuti opponitur pusillanimitas, sic magnanimitas est per se
in medio, scii, ad magna nostræ virtuti proportionata, nec plus, nec
minus; in hoc differt a spe Christiana quœ per se non est in medio,
non possumus nimis sperare Deum, nec in Deo. Cf. infra, q. 130, de
hac specie præsumptionis, quæ est contra magnanimitatem *.
Confirmatur hæc distinctio inter has duas species præsumptionis
ex solutione objectionum.
Ad lxaa: Gradus est praesumere de Deo quam de seipso, quia
est peccare contra Deum et s diminuere virtutem divinam, ei inni­
tendo ad consequendum id quod Deo non convenit », v.g. veniam
sine poenitentia, gloriam sine meritis. Et « gravius peccat qui dimi­
nuit divinam virtutem, quam qui propriam virtutem superextollit ».
Ad 2“*“.· Præsumere de Deo oritur ex nostro amore proprio, quo
v.g. desideramus gloriam sine meritis; ex eadem radice oritur alio
modo alia præsumptio.
Corollarium: Sæpe homines peccant præsumptione opposita ma
gnanimitati, non peccando directe contra spem theologicam, v.g. si
quis majora pericula aggreditur quam possit vincere, vel majora
studia aut majores abstinentias quam possit sustinere. Generaliter
quando quis aggreditur facere id quod superat eius facultatem sive
physicam et exeeutivam, sive juris tantum, ut cum quis sciens et
volens legem transgreditur, est temeraria audacia. Sunt varii actus
temeritatis, v.g. temeritas militum juniorum aut scriptorum, aut
philosophorum, v.g. Cartesii.

' Potest tamen dici quod præsumptio opposita magnanimitati quandoque
opponitur etiam spei theologlcæ, si quis vult ex propriis viribus obtinere beati­
tudinem supematuralem, ut pelaglanl, nam tunc non exspectatur beatltudo
coelestis eo modo quo debet exspectari.

Art. II. —

DESPERATIO EST PEJOR PRÆSUMPTIONE

375

PRÆSUMPTIO (DE

DI-

UTRUM

MISERICORDIA

VINA) SIT PECCATUM ET AN SIT CRAVIUS DESPERATIONE.

Videtur quod non sit peccatum : 1° Quia in S. Scriptura « prae­
sumere » dicitur etiam de actu virtuoso, de petitione a Deo exaudita.
2" Quia non possumus nimis sperare in Deo. 3° Quia præsumptio vi­
detur a peccato excusare, v.g. dum aliquis sub spe venite peccat,
minus peccat.
1a Conclusio est: Præsumptio de misericordia divina est pec­
catum.
1° Probatur auctoritate, prout, see. traditionem conservatam a
Magistro Sententiarum, præsumptio est inter sex species peccati con­
tra Spiritum Sanctum (cf. supra q. 14, a. 2), scii, desperatio, præsnmptio, impoenitentia, obstinatio, impugnatio veritatis agnitio, in­
vidia fraternæ gratiæ. Et revera sic apparet praesumptio dum dici­
tur: «pecca fortiter et crede fortius».
2° Probatur theologice sic : Quia præsumptio est motus volun­
tatis conformis intellectui falso, scii, quod Deus perseverantibus in
peccato veniam concedat, vel a bono opere cessantibus gloriam lar­
giatur. Agitur de præsumptione plene deliberata.
Confirmatur ex resp. ad lm et ad 2n>. Præsumere non est nimis
sperare, sed sperare ut non oportet; quandoque vero præsumere in
K. Scriptura sumitur pro sperare in bono sensu.
yum Corollarium: Est peccatum mortale ex genere suo, quia
contra virtutem theologicam et magnam injuriam Deo irrogat ac
magnum homini detrimentum.
Corollarium: Est peccatum contra Spiritum Sanctum,
quando contemnit divinum auxilium a quo retrahitur homo a pec­
cato, ac si auxilium istud non esset necessarium ad beatitudinem
consequendam.

2a Conclusio Est peccatum minus grave quam desperatio qua:
contemnit misericordiam- Dei: quoniam magis proprium est Deo mi­
sereri et parcere, quam punire, propter eius infinitam bonitatem;
illud autem (scii, misereri) secundum se Deo convenit, hoc autem
(scii, punire} see. nostra peccata Deo convenit. Scii. Deus ex se
misericors est, sed non habet justitiam vindicativam nisi ex peccatis
nostris (cf. I·, q. 21, a. 4).
I·, q. 21, a. 4 : « Opus divinæ justitiœ semper praesupponit opus
m isericordiœ et in eo fundatur. Creaturæ enim non debetur aliquid
nisi propter aliud in ea præexistens (a Deo proveniens)... Sic in
quolibet opere Dei apparet misericordia quantum ad primam radicem
eius, cuius virtus salvatur in omnibus consequentibus et etiam vehe­
mentius operatur, sicut causa prima vehementius influit quam causa
secunda ». Unde desperatio contemnens misericordiam Dei est gra­

376

DE PRAESUMPTIONE

vius peccatum quam praesumptio contemnens Dei justitiam seu ul­
tionem, nam Deo magis convenit misereri quam ulcisci; est enim
ex se misericors, ultor autem ex nostris peccatis. Pulchra est hac
conceptio et magnam consolationem affert. Ita justus multo majus
gaudium habet misericordiam faciendo, quam puniendo etiam se­
cundum rectam justitiam.
1um Dubium: Utrum prœsumptio (temper tollit spemf
Resp. negative. Cf. Billuart, v.g. non tollitur spes, si aliquis
permanens in peccato nec volens mutare vitam malam, pnesumit
Deum fore sibi in fine propitium; est praesumptio quia hic homo se
conjicit in periculum a quo paucissimi evadunt; non tamen amittit
spem, quia non destruit rationem formalem objecti spei, sed tantum
inordinate sperat. E contra amittitur spes, si guis pnesumit obti­
nere vitam alternam sine Dei auxilio, quia destruit motivum for­
male spei.
Non tamen ex hoc amittitur fides, nam sicut diximus pro despe­
ratione, sic peccaus errat practice, intendendo salutem sine Dei auxi­
lio, sed non necessario errat speculative, dicendo : « salus in se obti­
neri potest sine Dei auxilio » ; sic peccans per praesumptionem non
est necessario pelagianus.

Utrum peccare sub spe venite augeat peccatum.
Resp. ad 3um: Dist. si sit cum proposito perseverandi in peccato,
utique auget peccatum, quia tunc est praesumptio. Si sit cum propo­
sito pœnitendi de peccato, tunc diminuit peccatum, nam sic volun­
tas est minus firmata in malo.
2um Dubium:

Aut. III. — UTRUM PRÆSUMPTIO
MACIS OPPONATUR TIMORI QUAM SPEI.
Respondetur; 1° Praesumptio magis manifeste opponitur timori
praesertim servili; 2" sed see. falsam similitudinem magis opponitur
spei ; 3“ imo in se directius opponitur spei quam timori. Est profunda
psychologia.
Probatur 1* pars et 2* pars, quia est sicut vitium manifeste op­
positum altero vitio et falsa similitudo virtutis, sicut insensibilitas
est falsa imitatio temperantiae, temeritas fortitudinis, astutia pruden­
ti», ita praesumptio spei.
3* Pars, scii, in se directius pnesumptio opponitur spei quam
timori, quia contraria sunt in eodem genere, et praesumptio respicit
idem objectum ac spes, sed inordinate. Cf. ad 2m, 3“, praesumptio
contrariatur spei contrarietate differentia:, contrariatur timori cantrarietate generis.
Notandum est hoc principium : directius opponuntur contraria
giw sunt in eodem genere, quam ea qua: sunt diversorum generum;

UNDENAM OniATUn WtÆSUMPTIO

377

hîc directius opponuntur verus christianismus et falsus Christianihuius, scii, protestantismus, quam christianismus et buddhismus.

Item directius opponuntur bonus italiens et malus Italicus, quam
bonus italiens et malus gallus, item directius opponuntur verus thomisrnus et falsus thomismus quam thomismus et scotismus. Hoc
non est minoris momenti in praxi, et sic explicantur tenaces oppo­
sitiones inter duos qui respiciunt idem objectum, sed unus ordinate,
ulter inordinate, scii, cum duo ad invicem oppositi volunt dici thomistæ et dissentiunt omnino circa sensum textuum capitalium
8. Thomæ.

Ακτ. IV. —

UTRUM PRÆSUMPTIO CAUSETUR
EX INANI GLORIA.

Respondetur distinguendo :
1° Prcesumptio in humanis, quæ scii, innititur propriae virtuti,
procedit ex inani gloria, ita praesumptio novitatum, ut ait S. Gre­
gorius, quia ex inani gloria aliquis tendit ad gloriam supra vires
suas.
2° Prœsumptio in divinis, quæ scii, innititur inordinate Dei mi­
sericordi» et potentiæ, per quam aliquis sperat gloriam sine meritis,
oritur ex superbia, quasi ipse tanti se æstimet, quod etiam eum pec­
cantem Deus non excludat a gloria. Superbia autem est gravior quam
inanis gloria, nam initium omnis peccati est superbia, quæ sic est
quasi regina peccatorum vel vitiorum, dum inanis gloria est solum
unum ex septem peccatis capitalibus, ut explicatur PII", q. 84,
a. 2, 3, 4.

QUÆSTIO XXII.
DE

PRÆCEPTIS PERTINENTIBUS
AD SPEM ET AD TIMOREM

Art. I. —

UTRUM DE SPE DEBEAT DARI

ALIQUOD

PRAECEPTUM.

Hæc quæstio ad quietismum tangit. Videtur quod non debeat
dari præceptum de spe; 1° Quia naturalis inclinatio ad sperandum
sufficit ad sperandum bonum. 2° Quia in Decalogo nullum est piseceptum de spe. 3° Nec invenitur præoeptum prohibens desperationem.
Conclusio tamen est: Præceptum est de spe, sicut de fide, non
quidem in lege Decalogi positum, sed pnæambulum ad legem.
1° Probatur auctoritate Augustini in Joan., xv, 12, citati in
arg. sed e. Item auctoritate S. Scripturæ (Rom., vm, 24) : « Spe
enim salvi facti sumus ». — (Coloss., i, 4; I Tim., vr, 17) : « Diviti­
bus hujus steculi præcipe non... sperare in incerto divitiarum, sed
in Deo vivo ». — (ffebr., vi, 18) : « Confugimus ad tenendam propo­
sitam spem, quam sicut anchoram habemus animæ tutam ac firmam,
et incedentem usque ad interiora velaminis ». — (Hebr., x, 23) : « Te­
neamus spei nostra confessionem indeclinabilem, fidelis enim est qui
repromisit». — (I Petri, i, 13): «Perfecte sperate in eam quæ of­
fertur vobis gratiam in revelationem Jesu Christi ».
Item ex auctoritate Ecclesiæ quæ declaravit actam spei esse
necessarium ad salutem (Cone. Trident.; Denz., 799). — Contra
laxistes (Denz., 1101). —■ Contra quietismum Michælis de Molinos
(Denz., 1227 sq.). — Contra semiquietismum Franc, de Fénelon
(Denz., 1327 sq.).
Ex his omnibus apparet quod Fénelon male intellexit magnas
probationes noctis passivæ spiritus, dicit quod in eis anima « amittit
omnem spem sui proprii interesse », « simpliciter acquiescit jactunc
sui proprii interesse et justæ condemnationis, quam sibi a Deo in­
dictam credit » et quod « sub involuntaria impressione desperationis
conficit sacrificium adsolutum sui interesse proprii quoad ætemitatem », prop. 10 (Denz., 1336). E contra in liis passivis purificatio­
nibus spiritus, ut ostendit S. Joannes a Cruce, eliciuntur actus he­
roici trium virtutum theologicarum.

DE PRÆCBPTO SPERANDI

379

2° Probatur theologice quod est præceptum, de spe ut præambuIum ad legem Decalogi. Prceambula enim ad legem sunt illa sine qui
bus lex locum habere non posset. Atqui ita sunt praecepta de actu
lldei et de actu spei. Ergo.
Probatur minor, quia per actum fidei recognoscimus auctorem
legis, et per spem prœmii inducimur ad observantiam præceptorum.
Unde pncceptum spei in prima legislatione propositum est per mo­
dum promissionis; postea autem v.g. in Ps. nxi, 9, inducuntur ho
mines ad sperandum per modum praecepti : « Sperate in eo, omnis
congregatio populi ». Ita in multis aliis locis Veteris Testamenti.
Ad 7* ““.· Ad spem supernaturalem non sufficit naturalis incli­
natio ad bonum sperandum. Et sunt duo prima credibilia absolute
necessaria ad salutem : quod Deus est et remunerator est. Secundum
autem proponit objectum spei théologie».
Ad 3,lln.· In praecepto de spe includitur prohibitio desperationis.
Bannez ostendit quod praeceptum spei obligat; 1· cum homo per­
venit ad usum rationis; 2° quando insurgunt graves tentationes con­
tra spem præsertim in articulo mortis; 3° qui aliquoties in anno
exercet actum spei, tutus esse potest de adimpletione hujusce præccpti; 4° sæpe tenetur homo sperare ex vi obligationis alterius prae­
repti, v.g. quotiescumque tenetur agere poenitentiam.

Art. II. —

UTRUM DE TIMORE FUERIT DANDUM

ALIQUOD

PRÆCEPTUM.

Sunt duæ conclusiones:

1* Conclusio: De timore servili seu pœnæ præceptum est non
quidem positum in lege, sed pnæambulum ad legem; nam aliquis
inducitur ad legis observantiam per timorem pœnarum; sic prius
inducti sunt homines ad timorem pœnæ per comminationem poena­
rum, et postea per modum admonitionis et praecepti apud prophetas.
2» Conclusio : De timore filiali est præceptum in lhoe positum,
sicut etiam de dilectione, scii, in Deuter., x, 12: «Et nunc, Israël,
quid Dominus Deus tuus petit a te, nisi ut timeas Dominum Deum
tuum ».
Hoc praeceptum est sicut præceptum dilectionis expressum in
Deuter., vi, 5 : « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo,
ex tota anima tua et ex tota fortitudine tua ». Ambo exprimuntur
paulo post decalogum qui est de actibus exterioribus.
Ad
Hæc duo præcepta dilectionis et timoris sunt quae­
dam principia communia totius legis, et in Veteri Lege quasi prae­
valet timor filialis, initium sapientiæ, in Nova Lege praevalet amor.

380

RECAPITULATIO TRACTATUS DB SPE

Cf. Ι·-Π“, q. 107, de comparatione legis novæ ad veterem, sunt qua­
tuor articuli magni momenti *.

Sic terminatur tractatus de spe, de correspondente dono timoris
filialis, de præceptis correlativis et de vitiis oppositis. Totns hic
tractatus illustratur ex objecto formali quod spei : Deus sperandus,
beatitudo æterna objectiva, et ex objecto formali quo: Deus auxi
lians, quia ordo agentium debet correspondere ordini finium.
Speciatim retinendum est quod certitudo spei est certitudo ten­
dentia; quæ corroboratur per donum pietatis filialis contra despe­
rationem ex hoc quod « Spiritus Sanctus testimonium reddit spiritui
nostro quod sumus filii Dei » (Rom., vin, 16) ; et hæc certitudo tendentiæ sic roborata praeservatur a deviatione praesumptionis per do­
num timoris filialis; sic servatur harmonia vitæ interioris, et in fine
spes viva cum caritate unita fit sancta derelictio in manus Dei pro­
videntis, ut dicemus in tractatu de caritate : Ideoque semper unienda
est fidelis et constans adimpletio præceptorum etiam in minimis re­
bus cum sancta derelictione iu manus divinæ Providenti». Sic spes,
viva semper magis roboratur et omnes tentationes superat per Dei
auxilium ad Deum ipsum glorificandum.
*
* Ex hoc apparet quod divisio theologi» moralis see. decem pnecepta de­
calogi est minus perfecta quam divisio eius per virtutes iu genere et per
septem virtutes in speciali, ecil. tres théologie» et quatuor cardinales. Ratio est :
1° quia pnecepta quæ pertinent ad tres virtutes theologicas, non sunt in deca­
logo, sed supra decalogum (Veu4., vi, 5; x, 12), et 2° quoad virtutes morales,
decalogus potius prohibet peccatum, quam ostendat perfectionem virtutis exercernlte; theologia autem moralis magis tractare debet de virtutibus exercendis,
quam de peccatis vitandis, sicut optica magis tractat de irradiatione lucis:
quam de tenebris.

TRACTATUS

DE CARITATE

Hic tractatus dividitur in quatuor partes : 1“ De ipsa caritate.
2” De vitiis oppositis. ■ 3° De præceptis. - 4° De dono correlativo
sapienti».
Prima pars subdividitur in très:
'

Tractatcs

γ>
ε

Caritate

De ipsa
caritate

1° De ipsa virtute sec. se, q. 23, et relate ad suum
subjectum, q. 24.
2° De objecto caritatis, q. 25, et de ordine caritatis,
seu de ordine objectorum caritatis relate ad
primarium, q. 26.

/ actus proprius : dilectio, q. 27.
/ interiores: gaudium, q. 28;
1
1
pax, q. 29 ; misericor1
dia, virt. moral., q. 30.
3“ De actibus \β^βοί1ίβ / exteriores: beneficentia, q.
i
I
31 ; eleemosyna, q. 32;
correctio fraterna, qu»
1
est qnædam eleemosy1
\
na, q. 33.
dilectioni: odium Dei, q. 34.

\ acedia- relate ad Deum, q. 35.
( invidia »
» proximum, q. 36.
De vitiis
oppo­
sitis

1 in ore, q. 38 '
paci : discordia, con- 1
\
q. 37
tentio j in opere j
i

beneficentiae : scandalum, q. 43.
De prae­
ceptis

erga Deum et proximum, q. 44.

De dono
corre­
lativo

de dono sapienti», q. 45.
de vitio opposito: de stultitia, q. 46.

schisma, q. 39.
bellum, q. 40.
rixa, q. 41.
seditio, q. 42.

382

DE CARITATE

Objectio coutra hanc divisionem : Quare non initio de caritatis
objecto tractavit S. Thomas?
Respondetur: Jam in art. 1° S. Thomas tractat de objecto pri­
mario caritatis, dum probat eam esse amicitiam inter hominem et
Deum, sic apparet quod caritatis objectum primarium est Deus ut
amicus et quidem propter se diligendus. Postea vero q. 25 et 26 agi­
tur de diversis objectis secundariis per respectum ad objectum pri
marium, et in q. 27 de actu proprio caritatis scii, de dilectione ut
specificatur a Deo propter se dilecto. Sic semper S. Thomas omnia
ad virtutes pertinentia illustrat per principium : habitus et actus
specificantur ab objecto formali.

QUÆSTIO xxm.
DE

IPSA VIRTUTE CARITATIS
SECUNDUM SE

Hæc quæstio dividitur in octo articulos, qui reducuntur ad duas
partes.
In 7“ parte agitur de definitione caritatis, est venatio hujusce
definitionis realis in quinque articulos : 1° Utrum caritas sit amicitia.
2° Utrum sit aliquid creatum in anima. 3° Utrum sit virtus. 4‘ Utrum
sit virtus specialis ab aliis distincta·. 6° Utrum sit una virtus in spe­
cie atoma, an e contra sit una caritas erga Deum et altera erga
proximum ut duæ virtutes, id est: quare sit una.
In II' parte agitur de caritate relate ad alias virtutes. Art. 6°
Utrum sit maxima virtutum. 7° Utrum sine ea possit esse aliqua vera
virtus. 8° Utrum sit forma virtutum.
Art. I. —

UTRUM CARITAS SIT AMICITIA.

Quomodo inquirenda est definitio caritatis? Quid dicit de hac re
S. Scriptural
S. Thomas, ut semper, incipit venationem definitionis realis a de­
finitione nominali, et ab etymologia. Juxta plures, caritas etymolo­
gice venit a caro seu amico, ad 'quem mutuam amicitiam habemus,
sic scribunt caritatem sine h. Alii eam repetunt a græca voce χάρις,
quæ significat gratiam, favorem, benevolentiam, gratitudinem et
scribunt cum h. Quidquid sit de etymologia, est eadem definitio no­
minalis, scii, nomen caritas significat quamdam amicitiam et bene­
volentiam. Et non solum hæc definitio nominalis habetur ex etymo­
logia·, sed per revelationem ipsam, præsertim in verbo Domini citato
in arg. sed c. (Joan., xv, 15) : « Vos amici mei estis, si feceritis quæ
ego praecipio vobis. Jam non dicam vos servos, quia servus nescit
quid faciat dominus eius. Vos autem dixi amicos, quia omnia quæcumque audivi a Patre meo, nota feci vobis ».
Alia sunt testimonia S. Scripture, v.g. (Baod., xxxm, 11) :
« Loquebatur Dominus ad Moisen facie ad faciem, sicut solet loqui
homo ad amicum suum ». — (1. Judith., vin, 22) : « Memores esse

384

DE IPSA VIRTUTE CARITATIS

debent, quomodo pater noster Abraham tentatus est, et per multas
tribulationes probatus, Dei amicus effectus est ». — (Ps. cxxxvm,
17): «Nimis honorificari sunt amici tui, Deus». — (Sap., vn, 14):
« Infinitus enim thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt, partici­
pes facti sunt amicitiæ Dei ». — (Prov., vin, 17) : « Ego (sapientia)
diligentes me diligo, et qui mane vigilant ad me, invenient me ». —
(Cant., n, 16) : « Dilectus meus mihi et ego illi, qui pascitur inter
lilia ». — (Cant., v, 2) : in toto hoc capite, Dilectus vocat animam
electam, amicam « aperi mihi soror mea, amica mea... immaculata
mea ». — Luc., xu, 4), ait Jesus: « Dico autem vobis amicis meis:
ne terreamini ab his qui occidunt corpus ». — (Joan., xiv, 21) : « Qui
habet mandala mea et servat ea, ille est qui diligit me. Qui autem
diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum, et manifestabo
ei meipsum». — (Ep. Jacobi, ii, 23): « Abraham... amicus Dei ap­
pellatus est. Videtis quoniam ex operibus (caritatis) justificatur
homo, et non ex fide tantum ». — Denique Cone. Trident., sess. 6,
cap. 7 (Denz., 799) dicit: «Per voluntariam susceptionem gratiæ et
donorum... homo ex injusto fit justus, et ea inimico amicus ». Sic
tota Traditio, ut facile videtur praesertim apud August., ubi loqui­
tur de amicis Dei, cf. indicem operum ejus ad verba : amicitia,
caritas.
Ex his omnibus testimoniis clare apparet caritatem esse ami­
citiam inter hominem et Deum, quamvis hoc non fuerit ita clare et
explicite dictum ante Sanctum Thomam, qui magis methodice hanc
quæstionem tractat quam antecessores.
Prius proponit quasdam difficultates : 1° Quia proprium amici­
tiæ est convivere amico, atqui « non est Dei conversatio cum homi­
nibus », ait Daniel. 2” Quia caritas non est sine redamatione, est
mutua, ait Aristoteles; atqui debemus habere caritatem erga ini­
micos. 3° Denique see. Aristot. sunt tres species amicitiæ, scii, de­
lectabilis, utilis, honesta; si caritas esset amicitia esset in honestate
fundata et non posset haberi ad peccatores. Insuper si caritas dicitur
amicitia, utrum sic dicatur metaphorice an proprief
Ex his objectionibus quæ sumuntur ex aristotelico tractatu de
amicitia (Ethic., 1. 8, c. 1 ad 5) apparet quod S. Thomas intendit
conciliare ea quæ dicta sunt a Philosopho de amicitia in ordine na­
turali, cum doctrina revelata de caritate supernaturali. Et sic melius
apparebit supernaturalitas absoluta caritatis. Antecessores S. Tho­
mæ non satis consideraverunt in ordine philosophico quid dixerit
Aristoteles de amicitia· in Ethica, 1. VIII, cognoscebant potius id
quod de hac re modo oratorio dixit Cicero.

Conclusio articuli est : Caritas est amicitia quadam hominis ad
Deum, scii, mutuus amor benevolentice (et hoc quidem non solum
metaphorice, sed proprie). Hoc probatur ex majore naturali quæ est
apud Aristotelem, scii, ex definitione amicitiæ, et ex minore fidei
quæ est descriptio revelata caritatis supernaturalis. Sic proponi po
test argumentum in forma:

AN CARITAS SIT AMICITIA

385

Ad veram amicitiam requiritur quod sit amor: 1° benevolentia:,
2“ mutuus, 3° fundatus in aliqua communicatione vita. Atqui bæ
tres conditiones reperiuntur in amore caritatis inter Deum et ho­
minem. Ergo caritas est proprie amicitia.
Explicatur major. Ad veram amicitiam tres conditiones requi­
runtur : 1“ quod sit amor benevolentice quo volumus alicui bonum
propter ipsum, et non amor concupiscentiae, quo volumus nobis bo­
num; 2° quod sit amor mutuus, quasi nexus inter duos qui sese di­
ligunt; 3° quod fundetur in aliqua communicatione, vel sanguinis
(ut amicitia consanguinitatis) vel vitæ moralis aut intellectualis, ut
amicitia honesta inter virtuosos, aut etiam inter superiorem et infe­
riorem, v.g. inter magistrum et discipulum. Non enim ad amicitiam
sufficit mutua benevolentia ut inter distantes, sine aliquo convictu,
« convivere », saltem per epistolas.
Probatur minor; l” Caritas nostra erga Deum, de qua hic agi
tur, est amor benevolentiae, nam per eam diligimus Deum ultimum
linem non solum nobis (ut jam est in spe), sed propter ipsum glori­
ficandum, ut melius infra dicetur q. 25 et 27, scii. « ut homo non
sibi vivat, sed Deo » ut supra dictum est q. 18, a. 6, ad 3“TO, distin­
guendo spem a caritate. 2° Caritas est amor mutuus inter Deum et
homines, nam ipse Deus nos diligit amore benevolenti®, quia vult
nobis bonum supremum vitæ aeternæ, sec. illud (Match., xxv, 21):
« Intra, in gaudium Domini tui ». — (Prov., viu, 17) : « Ego diligen­
tes me diligo». — (Joan., xiv, 21) : « Qui diligit me, diligetur a Pa­
tre meo, et ego diligam eum ». — 3° Caritas fundatur in communi­
catione activa et formali see. quam Deus nobis suam beatitudinem
communicat1 primo inchoative et in jure per gratiam, secundo in
re in patria. Hoc fundamentum caritatis assignatur in I Joan, (iv,
■ Communicatur bic sumitur active et nou solum tormaliter, non solum
sicut dicitur dum species in eodem genere communicant seu conveniunt.
Vide controversiam de bac re expositam a P. L. B. Ghxon, O. P. In
Dictionnaire de spiritualité, art. Charite, col. 580 ss. — P. Tu. Coconnu» (Re­
vue Thomiste, 1906, p. G et sq., Im charité d’apres S. Thomas) intelllgebat ter­
minum « communicationis » in sensu « convictus ». convivere, concordiie ef­
fectivis amieorum, ut Aristotet.es Lu Ethica, 1. VIII.
E contrario P. Kelub, De virtute caritatis ut amicitia quadam divina, in
collectione: Xenia Thomistica, t. 2, p. 233-276, intelliglt e communicationem »
In sensu similitudinis formalis, qute est causa amoris. Sic Ipsum « convivere »
supponeret amicitiam jam constitutam.
Contra hanc secundam interpretationem dictum est : btec similitudo for­
malis et etiam benevolentia reciproca faciunt quod amicitia sit possibilis, sed
nondum eam constituunt. V.g. possum habere benevolentiam pro aliquo tbeo
logo qui habitat In regione longinqua et ille pro me, sed nondum est amicitia
sine aliquo convictu, saltem per litteras, et cum convictu amicitia non solum
est possibilis, sed existlt, cf. Aristot., Ethica, 1. VIII, lect. 6 Sancti Thomæ.
Insuper amicitia inter Deum- et hominem supponit quod Heus communica­
verit active participationem sum beatitudluis. Unde ad amicitiam requiritur
uon solum similitudo formalis, sed convictus. Sic dicitur : « Ihiliffite Dominum,
quia ipse prior dilexit nos » (I Joan., iv. 10).
Cf. circa hanc controversiam H. D. Simonin In Bulletin thomiste, mal-juil­
let 1930, p. 75-79.
es —

Gamucou-Laosasox

- We virtutibus IheoloaicU.

386

»E IPSA VIRTUTE CARITATIS

10): « In hoc est caritas, non quasi nos dilexerimus Deum, sed quo­
niam ipse prior dilexit nos, et misit Filium suum propitiatorem pro
peccatis nostris. Carissimi, si sic Deus dilexit nos, et nos debemus
alterutrum diligere». — (Item in Ev. sec. Joan., hi, 16; χπι, 1;
χν, 9; Ephes., n, 4; v, 2). — (Joan., xv, 16) : « Non vos me elegisti,
sed et ego elegi vos, ut eatis et fructum afferatis et fructus vester
maneat... ». Cf. hic ad lul“. Inter Deum et justos est ordinarie con­
versatio spiritualis seu societas, commercium amicale, colloquium
intimum, et quandoque extraordinarie per communicationem sensi­
bilem visionum, vel locutionum internarum. Sic S. Theresia definit
orationem mentalem : « Commercium amicale cum Deo dilecto a quo
diligitur anima. ». Ut dicebat aliquis agricola filius spiritualis S. Pa­
rochi d’Ars: « je l’avise et II m’avise».
In hac 3· conditione apparet absoluta differentia inter nostrum
amorem naturalem erga Deum, fundatum in creatione seu commu­
nicatione vitæ rationalis, et caritatem supernaturalem fundatam in
communicatione vitæ gratiæ. Cf. damnatam propositionem Baii
(Denz., 1034): « Distinctio illa duplicis amoris, naturalis videlicet,
quo Deus amatur ut auctor naturæ, et gratuiti, quo Deus amatur ut
beatificator, vana- est et commentitia et ad illudendum sacris litteris
et plurimis veterum testimoniis excogitata».
Denique notanda est, ratione fundamenti caritatis, connexio
inter hunc tractatum et tractatum de amore increato Dei erga crea­
turas, cf. Iam, q. 20, a. 2, in quo probatur quod « amor Dei est in­
fundens et creans bonitatem in rebus », dum amor noster allicitur
a bono præexisteuti (art. 3). Unde « Ex hoc sunt aliqua meliora,
quod Deus eis magis bonum vult ».

Comparatio caritatis cum spe ex parte objecti formalis.

Spei objectum formale quod est Deus, ut nostrum summum bo­
num arduum assequendum per eius auxilium. Dico nostrum, nam
spes non est amor benevolenti» quo volumus bonum Deo, nec amor
amicitiæ, sed ut ait S. Thomas (ΙΙ·-ΙΙ“, q. 17, a. 8), « spes pertinet
ad amorem concupiscenti®, nam ille qui sperat, aliquid sibi obtinere
intendit ». Attamen sperando Deum, non subordinamus Deum nobis.
Caritatis objectum formale quod est Deus super nos et omnia
diligendus, ut amicus. Motivum eius formale est Bonitas divina
propter se diligenda, et ut connotât ac fundat amicabilem commu­
nicationem vita: divitia: et beatitudinis aeternae. Cf. Joann, a S. Tho­
ma et Salmanticenses. næc sunt explicanda per principales textus
S. Thomæ in hoc tractatu, q. 23, a. 1 et 5; q. 26, a. 3; q. 27, a. 3.
1° Dicitur : Objectum formale quod est Deus super nos et omnia
diligendus, ut amicus, cf. q. 26, a. 3 *.
1 Cf. q. 26, a. 3: Utrum liomo debeat ex caritate plus diligere Deum quam
seipsum: « Ex caritate magis debet bomo diligere Deum, qui est bonum com-

AN CARITAS SIT AMICITIA

387

2° Motivum formale est Bonitas divina· propter se diliqenda,
cf. <|. 27, a. 3>.
Jamquidem bonum honestum est diligendum propter se, independenter a delectatione vel utilitate consequenti, a fortiori igitur
Summum bonum (Salmant., t. VIII, 30). Unde juxta tbomistas (Joan­
nes a S. Thoma), si Deus per impossibile revelaret alicui suam damna·
t Ionem, hic homo non posset amplius sperare spe theologica, sed
adhuc deberet Deum diligere propter se et super omnia, et detestare
peccatum.
Corollarium 1“"i Prout caritas est amor benevolentia, volumus
Deo suum bonum infinitum, sua attributa, suam gloriam et regnum,
scii, ut regnet.
Corollarium 2um : Quia caritas est amor non solum benevolentiæ,
sed amicities, volumus Deo suam gloriam, tanquam nostro amico no­
bis sese communicanti, et diligimus eius bonitatem, non solum ut
in se est, sed ut connotât et fundat beatificationem nostram. Ami­
citia enim importat communicationem et redamationem. Unde dici­
tur: «Diligite Deum, quia ipse prior dilexit nos». Cf. ΙΙ·-ΙΙ“,
q. 23, a. 1 et 4.
Corollarium 3um: Amor concupiscentia: Dei se habet ad carita­
tem dupliciter : 1° antecedenter, dum sperando desideramus Deum
iit summum bonum nostrum, seu nobis; 2° consequenter, ut actus
secundarius caritatis, prout justus seipsum per caritatem diligit,
et sibi vult Deum. Sed tunc, per caritatem nobis volumus Deum
perfectius quam per spein, nam per caritatem referimus nostram
salutem ad Deum amicum, super nos dilectum, scii, volumus beatitudinem nostram ad glorificandum Deum in æternum.

mune omnium, quam seipsum; quia beatitudo est in Deo sicut iu communi et
fontali principio omnium, qui beatitudinem participare jxissunt ». Ibid, ad 2111,
nd 3m : « Hoe quod aliquis velit frul Deo, pertinet ad amorem concupiscentia?.
Magis autem amamus Deum amore amicitia:, quam amore concupiscentia:, quia
majus est <n se bonum Dei quam bonum quod participare possumus fruendo
ipso. Et Ideo simpliciter bomo mapis diligit Deum ex caritate quam seipsum ».
Hst supremum bonum honestum propter se diligendum plus quam delectatio
quæ ex ipso provenit.
* Cf. q. 27, a. 3: Utrum Deus sit propter seipsum ex caritate diligendus.
Hespondet S. Thomas diligere aliquid propter aliud sumitur quadrupllciter :
1° tanquam propter finem, v.g. medicinam propter sanitatem ; 2° tanquam
propter causam formalem, v.g. hominem propter eius virtutem; 3° tanquam
propter causam efficientem, v.g. diligere hos pueros prout sunt filii hujusce
hominis, amici mei ; 4° dispositive, v.g. diligere benefactorem propter beneficia
ab eo acceptata, bæc enim beneficia disponunt ad amorem erga ipsum bene­
factorem. His positis concludit S. Thomas, Deus diligendus est non. propter
aliud, sed propter se, see. ordinem causa? finalis, formalis et efficientis: 1” quia
Ileus non ordinatur ad alium finem; 2« quia est formallter bonitas i>er essen­
tiam, et non per virtutem acquisitam vel infusam: 3» quia a nullo accepit bo­
nitatem suam. Sed possumus diligere Deum propter beneficia sua, prout per
oa disponimur ad Deum diligendum propter seipsum.

388

OB IPSA VIKTFTE CARITATIS

1um Dubium: An caritas importet amorem concupiscentiae.
Respondet Joannes a S. Thoma, De caritate, disp. XIV, a. 1,
n. 6 : « Caritas non potest elicere amorem concupiscenti» imper
fectæ, scii, qu» vult sibi bonum sistendo in se; potest tainen elicere
concupiscentiam perfectam, id est, non sistentem in se, sed relatam
ad amicitiam; sic enim concupiscit Deum fruendo illo ut præsenti,
quod hoc ipsum refert ad Deum ut amicum. Fruitio caritatis potest
concupiscere Deum sibi, quatenus etiam anima secundario se diligit,
sed tamen totum hoc ultimate refert ad Deum, ut amicum ». Unde
caritas est formaliter amor benevolentia; et amicitia:, sed concomitanter et consequenter importat quemdam amorem concupiscentiae,
quo volumus Deum nobis, totum hoc referendo tamen ad Deum ut
amicum. Ita etiam Cajetanus citatus a Joan, a S. Thoma.
Cf. S. Thomam, I*
-II", q. 17, a. 6, ad 3m : « Spes facit tendere
in Deum, sicut in quoddam bonum finale adipiscendum; ...sed ca­
ritas proprie facit tendere in Deum, uniendo affectura hominis Deo,
ut scii, homo non sibi vivat, sed Deo ».

Recapitulatio apparet in hac synopsi, in qua notantur religio
et poenitentia, ut melius appareat superioritas virtutum theologi­
carum :

Objectum formale
quod
quo
I Caritas : Deus super nos et omnia Bonitas divina propter se di
§I
diligendus.
ligenda et ut nobis ami
cabiliter communicans
OI
vitam gratiæ et gloriæ.
5 ( Spes : Deus,ut nostrum summum Deus auxilians.
m 1
bonum arduum assequen•y I
dum, nobis desideratum,
■§
non nobis subordinatum.
>* i Fides : Deus, prima et supernatu Deus revelans obscure: Pri
ralis Veritas in essendo.
ma veritas supernatu­
ralis in dicendo.
Religio : Cultus divinus ut effectus Honestas ipsius cultus, fun
data in excellentia di­
actionum quibus colitur
Deus.
vina cui debetur spe­
cialis honor.
Poenitentia·, seu dolor, detestatio de Honestas prædictæ aequa­
litatis fundata in jure
peccato formaliter ut pec­
catum est : objectum ejus
divino.
formale quod est offensa
Dei reparabilis per sati­
sfactionem secundum im­
perfectam æqualitatem.

AN CARITAS SIT AMICITIA

389

2<«> Dubium: An univoce conveniant amicitia Dei erga nos et
amicitia nostra-erga Deum.
Respondetur: Non, quia inter increatum et creatum non potest
esse univocitas, sed conveniunt analogice tantum. Attamen secundum
analogiam proportionalitatis propria· et non solum metaphoricæ con­
veniunt amicitia creata et amicitia increata, id est conveniunt se
eundum propriam rationem amicitiæ.
Ita pariter Deus dicitur analogice, sed proprie ens, sapiens,
amans, justus etiam secundum justitiam vindicativam quæ punit
propter peccatum, præsertim obstinatos. E contrario Deus non di­
citur iratus nisi secundum analogiam metaphoricam, quia ira pro­
prie dicta est passio sensibilitatis, quæ non est in spiritu puro creato,
nec a fortiori in Deo.
Unde Deus dicitur amicus justorum secundum analogiam proportionalitatis propria: et non solum metaphoricæ. Et igitur amicitia
justi pro Deo, etiam si sit essentialiter supernaturalis, solum ana­
logice proprie convenit cum amicitia increata Dei erga justos.

3'“" Dubium: An univoce conveniat nostra amicitia supernatu­
ralis erga Deum- et amicitia naturalis erga homines.
Respondetur: Non, sed analogice (quia specificantur ab objectis
infinite distantibus), attamen conveniunt analogice proprie et non
solum metaphorice.
4um Dubium: Quomodo caritas si sit amicitia, extendi possit ad
inimicos ex parte quorum non sit redamatio?
Resp. ad 2um: Caritate diliguntur inimici, non principaliter et
ratione sui, sed secundario et ratione Dei, et sufficit quod sit mutualis amor inter Deum principaliter dilectum et nos. Ita ille qui
multum diligit amicum suum, propter eum diligit filios eius etiamsi
ab illis offendatur et sint quasi intolerabiles. « Tanta potest esse
dilectio amici, quod propter amicum amentur hi qui ad ipsum per­
tinent, etiamsi nos offendant vel odio habeant ». Item ad 3um.

Confirmatio ex solutione objectionum.
Objectio 1· est : Non videtur quod inter Deum et justos sit mu­
tuus amor benevolentiæ, nam Deus diligit justos non propter ipsos
sed propter semetipsum. « Universa enim propter semetipsum ope­
ratus est Dominus » ut dicitur in 1. Prov. (xvi, 4).
Respondetur: Distinguo: Deus diligit justum non tanquam ul­
timum finem cujus giiatia ipse operatur, concedo ; Deus diligit ju­
stum non tanquam finem cui vult beatitudinem æternam, nego. Et
ad rationem amicitiæ sufficit quod Deus justos diligat ut finem cui,
ut personam cui vult beatitudinem; Deus enim non potest diligere
creaturam ut finem ultimum, sic sese averteret a summo Bono, esset
sicut peccatum mortale in Deo. Unde dum Deus omnia facit profiter
semetipsum, nullus est egoismus (seu inordinatus amor suiipsius),
quia hoc est omnia facere propter summum Bonum, et multo glo­
riosius est pro nobis ordinari ad Summum Bonum possidendum et

390

OB IPSA VIRTUTE CAKETATIS

glorificandum, quam ordinari solum ad plenam evolutionem perso­
nalitatis nostra). Imo tanto generosior est amicitia alicuius supe­
rioris cum inferiore, quanto inferior nihil in se amabile habens, ex
sola voluntate gratuita diligitur et beneficiis cumulatur. Ita est
amicitia· Dei erga justos, diligit eos ex sola sua bontate, iisque sua
bona communicat, non propter suam utilitatem, bonorum enim no­
strorum non indiget Dominus.
Unde amicitia Dei erga nos radicaliter opponitur egoismo, ra­
tione cuius aliquis homo diligit alios ad suam propriam utilitatem
et non ad eorum utilitatem. In hoc apparet quam maxime errant illi
qui, ut Kant, Arhens, Guenther, Hermès, dicunt : si Deus omnia
fecit propter gloriam suam, est. in eo transcendentalis egoisinus.
Isti non vident quod egoista sese diligit plus quam supremum bonum;
hoc autem est impossibile Deo, cum ipse sit Supremum bonum, et
dicere omnia creavit propter gloriam suam, et dicere omnia creavit
non ad suam utilitatem, sed ad suam bonitatem generosissime ma­
nifestandam. Hoc longius explicavimus in libro Dieu, ed 6·, p. 437.
2* Objectio: Non datur amicitia nisi inter æquales. Atqui non
est æqualitas inter Deum et homines. Ergo non potest esse amicitia
inter Deum et homines.
Respondetur: Non requiritur æqualitas absoluta- ad veram ami­
citiam ; ad eam sufficit æqualitas proportionis ut inter bonum patrem
et bonum filium, qui se habet proportionate ad patrem suum ut de­
bet esse optimus filius. Item inter maritum et uxorem; inter magi­
strum et discipulum. Sed hæc amicitia inter superiorem et inferio­
rem habet nomen speciale, nominatur ab Aristotele amicitia excel­
lentia:. Hæc est amicitia inter Deum et justos, prout justi elevantur
per gratiam ad consortium divin® naturæ et ad dignitatem filiorum
Dei : « ex Deo nati sunt ».
Remanent servi Dei, sed hæc servitus est honorabilissima, nam
« servire Deo regnare est » super passiones suas, supra dæmonem et
supra spiritum mundi. Cf. Joannem a S. Thoma: «amicitia excel­
lentiae non excludit omnem servitutem ». Imo perfectio hujusce
sanet® servitudinis erga Deum coincidit cum perfecta amicitia fi
liali, nam ut aiunt hic thomist® « quo magis Deus sibi sublicii ali
quem, eo majus bonum ipsi vult et confert, nam tota perfectio ho­
minis est perfecte Deo subjici et uniri» ■. In hoc differt Deus Do­
minus cœlesti» a domino terrestri, qui sæpe non servorum utilitatem,
sed suam quærit. Sic gratia intrinsece efficax non cogit libertatem,
sed nos liberat, maps ac magis nos Deo subiiciens et uniens : et eo
magis debemus diligere Deum quo eius donum est magis intimum
et efficax, usque ad infimitatem nostr® determinationis liber® pene
trans, a Diligite Deum, quia ipse prior dilexit nos», et sec. S. Aui Hoc evolvitur a S. L·. Maria Grignon de Montfort, dum loquitur <te sancta
servitute erga Deum et B. M. Virginem. Ita Ecclesia vocat beatos et sanctos
quos canonizat « servos Dei » et « amicos Dei ». Hæc Igitur servitus amoris
non minuit characterem filialem nostræ caritatis «rga Deum.

AN CARITAS SIT AMICITIA

331

gustinum et S. Thomam dilexit nos efficaciter, per gratiam suam
ex se efficacem.
3“ Objectio: Non possumus velle Deo aliquod bonum, quia Deus
nullo bono caret ; et non possumus ei aliquod bonum dare, quia servi
inutiles sumus.
Respondetur: Quamvis Deus nullo bono careat, per caritatem
volumus ei eius infinitas perfectiones, gaudendo quod Dens sit infi­
nite sapiens et misericors, et procurando ei honorem et cultum,
omnia et nos ipsos totaliter ei offerendo. Nec dicit Christus nos esse
servos inutiles, sed quod debeamus « nos dicere servos inutiles » ad
humilitatis servitium, et hoc est verum prout sine gratia nihil pos
sumus in via salutis; sed per gratiam multa et magna possumus pro
Deo, unde alibi dixit Christus: « Euge serve bone et fidelis, quia iu
pauca fuisti fidelis, super multa te constituam ».
Aliud dubium: An in ordine mere naturali possit esse vera ami­
citia inter Deum et homines?
Cf. Salmanticenses, De Caritate, n. 47. S. Thomas et thomistæ,
etiam Suarez, respondent negative. Principalis textus Sancti Thomæ
est in III, d. 27, q. 2, a. 2, ad 4m : « Quia natura (nostra) non potest
pervenire ad operationes eius (scii. Dei) quæ sunt vita sua et béati­
tude, scii, visio essentiæ divinæ; ideo etiam ad amicitiam non per
tingit, quæ facit amicos convenire et in omnibus communicare, et
ideo oportet superaddi caritatem, per quam amicitiam ad Deum ha­
bemus, et desideramus assimilari ei per participationem spiritualium
bonorum, ut participabilem per gloriam ab amicis suis ».
Ratio est quia omnis amicitia fundatur in communicatione ali­
cuius vitæ sive modi vivendi. Unde amicitia inter Deum et creatu­
ram fundari debet in modo vivendi proprio et connaturali ipsius Dei,
quia Deus non potest participare modo vivendi creaturae. Et modus
proprius vivendi Dei est in intuitione suæ essentiæ, ad quam sola
gratia, semen gloriæ non disponere potest. Item cf. Joannem a
S. Thoma, De Caritate, circa q. 23, a. 1.
Corollarium: Caritas est qucedam participatio perfectissima ami­
citia:, qua: est inter Personas divinas. Cf. Salmant., ibid., n. 23.
Hæc amicitia divinarum personarum fundatur in communicatione
totius divinæ naturæ Filio et Spiritui Sancto, et tres personae sese
diligunt eodem numero actu amoris essentialis.

Ultimum dubium: Utrum caritas viatoris, ratione amicitiæ et
convictus spiritualis cum Deo, exigat de se prœsentiam realem et
substantialem Trinitatis inhabitantis, ita ut Deus sic fieret in nobis
præsens etiamsi jam non esset eius præsentia immensitatis prout
conservat nos in esse.
Respondendum est cum Joanne a S. Thoma, in 1'“°, q. 43, a. 3.
Præsentia specialis Dei per gratiam est præsentia per modum objecti
quasi experimentaliter cognoscibilis, et necessario præsupponit præ-

392

DE IPSA VIRTUTE CARITATIS

sentiam Dei ut est causa efficiens conservans in esse tum naturam
nostram, tum caritatem ipsam. Et caritas viatoris non sufficeret ad
Deum possidendum, sine prædicta cognitione quasi experimental!,
sicut in ccelo caritas non sufficeret ad beatitudinem seu possessionem
Dei sine visione beatifica. Visio autem beatifica præsupponit prae­
sentiam Dei ut causœ conservantis in esse et naturam nostram et
gratiam.
Hanc quæstionem longius tractavimus in tr. De Deo trino, circa
q. 43, a. 3.
Art. II. —

UTRUM CARITAS SIT ALIQUID CREATUM IN ANIMA.

Status quæstionis. — Hic articulus ponitur occasione opinionis
Magistri Sententiarum qui dicebat quod caritas habitualis est ipse
Spiritus Sanctus mentem inhabitans, immediate movens ad actum
dilectionis et non mediante habitu, ut fit in actibus aliarum virtu­
tum. Hoc dicebat propter excellentiam caritatis. In favorem hujusce
opinionis S. Thomas ponit tres objectiones, scii. : 1’ Dicitur I Joan.,
jv, 8 : « Deus caritas est ». 2" Deus est vita animæ, et anima vivifi­
catur per caritatem. 3” Caritas est infinitæ virtutis, quia perducit
animam ad bonum infinitum.

Conclusio S. Thomæ tamen est: caritas habitualis est quid crea­
tum in anima.
1° Probatur auctoritate: (Rom., v, 5) : « Caritas diffusa- est in
cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis», ubi
aperte distinguitur caritas a Spiritu Sancto, sicut effectus a causa.
Ita etiam intellexit Augustinus quem immerito pro se citat Magi­
ster Senent. '. Item Cone. Trident., sess. 6, cap. 7 (Dbnz., 800), de­
finit : « Per Spiritum Sanctum caritas Dei diffunditur in cordibus
eorum qui justificantur, atque in ipsis inhœret, unde in ipsa justifi­
catione cum remissione peccatorum hæc omnia simul infusa accipit
homo per Jesum Christum cui inseritur, fidem, spem et caritatem ».
— Qualitas autem infusa et inhaerens non est ipse Spiritus Sanctus
qui est substantia. Unde Sententia S. Thomæ post Tridentinum non
est solum probabilis, sed videtur ad finem pertinere, præsertim quia
Concilium tenet caritatem esse quid infusum et inhærens sicut fides
et spes, ergo est quid creatum sicut fides et spes. Item in canone correspondente (Dbnz., 821) contra protestantes dicentes gratiam esse
favorem Dei externum, dicitur « gratia et caritas, quæ in cordibus
eorum per Spiritum Sanctum diffunditur atque illis inhœret ». Unde
opinio Magistri Sententiarum hodie non potest amplius admitti. Et
1 Augustinus enim in i. De nat. et gratia, c. ult., loquitur de augmento
caritatis, quod non potest dici de Spiritu Sancto: e Caritas Inchoata, inchoata
justitia est; caritas provecta, provecta justitia est; caritas magna, magna ju­
stitia est». Justitia autem est quid creaturo, idem pluries alibi.

AN CARITAS SIT QUID CREATUM

393

nt statim videbimus, hæc opinio quæ vult excellentiam caritatis pro
clamare: u redundat in ejus detrimentum », ut ibid, ait S. Thomas.
2° Ratione theologica probatur conclusio sic : Dum voluntas mo­
vetur a Spiritu S. ad diligendum Deum, ipsa debet hunc actum super­
naturalem elicere vitaliter, libere et connaturaliter, ut actus iste sit
meritorius. Atqui voluntas nequit elicere vitaliter, libere et conna­
turaliter hunc supernaturalem actum dilectionis Dei, nisi perficiatur
per habitum infusum caritatis. Ergo caritas non est quid increatnm,
sed est habitus infusus.
Major exponitur in prima parte articuli et sic probatur: volun­
tas movetur a Spiritu Sancto ad Deum diligendum, non sicut inani­
matum corpus movetur, nec solum instrumentaliter ut propheta ad
verbum Dei enuntiandum, sed debet actum dilectionis Dei elicere
vitaliter, libere et connaturaliter. Alioquin actus iste non esset me­
ritorius vit» aeternæ, et caritas non esset radia meriti. Probatum
est enim supra in tractatu de gratia (Ι
*-Π “, q. 114) quod ad meritum
requiruntur plures conditiones, inter quas, præcipuæ sunt ut opus
sit liberum-, et ut operans sit in statu gratiee. In tantum enim homo
est capax merendi apud Deum, in quantum est consors vitee et na­
tura: divina, in quantum dat vitaliter, libere et connaturaliter ali­
quid sui, et aliquid essentialiter proportionatum ac ordinatum ad
praemium vitæ aeternæ, quia potentia non inclinatur nisi per habi­
tum bonum ad prompte, faciliter, delectabiliter seu connaturaliter
eliciendos actus bonos, et ad actum supernaturalem caritatis non
sufficit habitus acquisitus, sed requiritur proportionatus habitus
eiusdem ordinis, scii, infusa virtus caritatis. Sic habitus bonus est
quasi « secunda natura » ad connaturaliter operandum in ordine boni.
Confirmatur: Alioquin scii, si non daretur virtus infusa cari­
tatis, actus caritatis esset imperfectior actibus naturalibus et actibus
aliarum virtutum, nec esset facilis et delectabilis. Quod patet esse
falsum quia nulla alia virtus ita delectabiliter operatur ac caritas,
quæ est principium magni gaudii spiritualis et pacis. Unde totum
argumentum ad hoc reducitur, si caritas non esset quid creatum seu
virtus infusa perficiens voluntatem, actus caritatis non perfecte et
connaturaliter produceretur a voluntate. Et sic faciliter solvuntur
objectiones.
Ad
j)um jn i Joan., iv, dicitur: « Deus caritas est » agitur
de caritate increata quâ Deus nos diligit, non de caritate quâ, ipsum
diligimus. Et caritas nostra erga Deum est quædam participatio
caritatis increatæ.
Ad 2WU: Deus qui caritas est, est vita nostræ animæ, non for­
maliter, sed effective, in quantum est auctor gratiæ; caritas autem
est formaliter vita animæ nostræ ut forma recepta et vivificans.
Ad 3um .· Caritas creata quamvis sit finita, « facit effectum (intentionaliter) infinitum, cum conjungit animam Deo, justificando
ipsam, hoc demonstrat infinitatem virtutis divinæ, quæ est caritatis

394

DR IPSA VIRTUTE CARITATIS

auctor ». Nam « efficacia form® est see. virtutem agentis, qui inducit
formam ».
Hic textus valet contra eos qui dicunt·: gratia non potest esse
ab intrinseco efficax, hoc convenit solum omnipotenti® divin® cui
nullus resistit. Respondetur: efficacia grati® creat® est secundum
virtutem agentis seu demonstrat infinitatem virtutis divin®. Ita pa­
riter virtus instrumentalis qu® est in sacramentis ad productionem
ipsius grati®, efficax est see. omnipotentiam Dei.

Art. III. — UTRUM CARITAS
SIT VIRTUS PROPRIE LOQUENDO.
Difficultas est quia sl est virtus, est ecoidens et sic quid infe­
rius substantia animæ.

Responsio est affirmativa.
1° Probatur auctoritate Augustini dicentis : « Caritas est virtus,
qu®, cum nostra affectio est rectissima, conjungit nos Deo, qua eum
diligimus » (De mor. Eccl., c. XI).
2° Probatur ratione theologica, sic : Virtus, principium bonorum
operum, consistit in attingendo regulam humanorum actuum. Atqui,
caritas nos conjungit Deo, qui est suprema regula humanorum
actuum. Ergo caritas est virtus proprie loquendo, scii. « bona qua­
litas mentis qua recte vivitur et nemo male utitur, quam Deus in
nobis sine nobis operatur » (August.).
Ad l'au: Amicitia humana virtuosa magis est aliquid consequens
ad virtutem quam virtus, quia fundatur in honestate virtutis, in qua
convivunt amici; sed amicitia divina proprie est virtus, quia non
fundatur in virtutibus præcedcntibus, sed in bonitate divina.
Ad 3** “.· Virtus caritatis, ut est accidens, est quid inferius sub
stantiâ anim®, sed secundum rationem sua: speciei, tanquam parti­
cipatio quædam Spiritus Sancti, seu amoris increati, simpliciter lo­
quendo est perfectior quam anima, quia est vita ®terna inchoata.
Art. IV. —

UTRUM CARITAS SIT VIRTUS SPECIALIS.

Status quæstionis. — Videtur quod non, quia in I Cor. (xin, 1),
dicitur: « Caritas patiens est, benigna est, etc. ». Unde videtur quod
caritas sit quasi collectio virtutum, earum harmonia ut justitia late
dicta, quæ est harmonia virtutum. Ad plus, est virtus generalis, non
specialis.
\ Conclusio tamen est : caritas est virtus specialis.
1’ Probatur auctoritate S. Pauli (I Cor., xiii, 13) : « Nunc au­
tem manent fides, spes, caritas, tria hæc ».

ΑΧ CARITAS SIT VIRTUS SPECIALIS

395

2° Probatur ratione theologica, sic : Virtutes specificantur et di­
stinguuntur ex objecto formali. Atqui caritas est virtus quæ habet
objectum formale speciale, scii. Deum infinite bonum, propter se
dilectum. Sic distinguitur ab aliis virtutibus, v.g. a fide cuius obje­
ctum est Deus ut verus, a spe cuius objectum est Deus ut nobis bo­
nus, a virtutibus moralibus quæ sunt circa media ad Deum. Of. art.
seq. ad 1"» et 2m. S. Thoma dicit: objectum caritatis esse « bonum
divinum in quantum beatitudinis objectum », quia bonitas quæ in se
videtur a beatis, in se diligitur a caritate viatorum et etiam quia ca­
ritas est primario circa Deum ut amicum et ut nobis amicabiliter
communicans beatitudinem. Hæc verba S. Thomæ servant distinctio­
nem inter spem et caritatem, supra statutam, ΙΧ··ΙΙ“, q. 17, a. G,
ad 3m: « caritas facit tendere ad Deum, ut homo non sibi vivat sed
Deo ».
Corollarium deductum a Bannez: «.Minima caritas est magis pro
prie et simpliciter virtus quam quælibet virtus moralis acquisita,
quantumlibet maxima. Sufficit enim minima caritas, ad omnia vi
Lan da peccata et ad servanda omnia præcepta, sic simpliciter facit
hominem bonum relate ad finem ultimum supernaturalem ».

Art. V. —

UTRUM CARITAS SIT UNA VIRTUS
SCIL. NON DISTINCTA IN PLURES SPECIES.

Status quæstionls. — Videtur quod non : 1’ Quia sunt duæ cari­
tates, una erga Deum, altera erga proximum, nam habitus distin
guuntur see. objecta infinite distantia. 2° Quia propter diversa mo­
tiva possumus Deum diligere. 3° Sunt tres species amicitiæ huma­
nae : honesta·, utilis, delectabilis.

Responsio est : Caritas est una virtus see. speciem atomam,
scii, non distincta in plures species.
1° Probatur indirecte. Est una fides quamvis sit de Deo et de
revelatis circa creaturas. Ergo pariter una caritas.
2° Probatur directe, quia est unum objectum formale quod, scii.
unus finis caritatis, divina bonitas, quæ ipsa primario diligitur et
in ordine ad quam proximus caritate diligi debet, ut infra dicetur,
cf. ad lum. Pariter unicum fundamentum caritatis erga Deum et
proximum est communicatio beatitudinis æternæ, ratione cuius ha
bemus amicitiam ad Deum et ad proximum. Diligimus enim Deum
quia ipse prior dilexit nos, communicans vitam suam, et diligimus
alios homines quia- vocantur a Deo ad eandem vitam æternam.
Ad S"”1.· E contra sunt tres species amicitiæ human», scii, ho
uesta-, utilis, delectabilis, propter rationes oppositas, scii, diversi­
tatem objecti formalis vel finis et diversitatem communicationis in
qua fundantur hæ variæ amicitiae.

39G

DK 11'SA VIRTUTE CARITATIS

Corollarium : Unde debemus diligere nos ipsos et proximum amore
essentialiter supernatural!, imo theologali, prout proximus diligi
debet propter Deum, sicut diligimus filios amici nostri propter eo­
rum patrem etiamsi in seipsis non sint amabiles. Legere ad 1°“.
Cf. Joannem a S. Thoma, et Gonet. Sicut voluntas omnia vult sub
ratione boni, caritas sub ratione boni divini. Si ex aquo diligi de­
berent Deus et proximus, tunc essent duæ caritates, sed non ita est.
Ad 2xaa: Si divers® sunt rationes diligendi Deum ad unam pri­
mam revocantur, scii, quod Deus est in se infinite bonus, postea
misericors, fidelis, etc.
Sic pervenimus ad finem venationis definitionis quæ sic scribi
potest : caritas est virtus divinitus infusa, qua Deus propter se di­
ligitur ac nosipsi et proximus propter Deum diliguntur sub ratione
boni divini, sic est proprie dicta amicitia supernaturalis inter Deum
et homines seu mutualis amor benevolenti» in communicatione vi­
tæ proprie divinæ fundatus.
Nunc 2“ pars quæstionis est de caritate relate ad alias virtutes.

Art. VI. —

UTRUM CARITAS

SIT EXCELLENTISSIMA VIRTUTUM.

Status quæstionis. — Videtur quod fides sit altior caritate, nam
est in intellectu, qui est nobilior facultas voluntate quam dirigit,
see. S. Thomam. Protestantes dixerunt fidem esse excellentiorem ca­
ritate, et caritatem esse instrumentum per quod fides operatur. In­
tellectualistes sæpe non satis considerant momentum practicum hu­
jusce articuli.

Conclusio S. Thomæ et omnium theologorum est: Caritas est
excellentissima omnium virtutum et est de fide.
I” Probatur ex I ad Cor., xiii : ex toto capit, præsertim v. 13
post enumerationem virtutum theologicarum quæ sunt aliis altiores,
additur : « major horum est caritas ». Imo in isto capite dicitur ca­
ritatem esse excellentiorem omnibus donis extraordinariis, ut sunt
prophetia, donum linguarum: «Si linguis hominum loquar... et si
habuero prophetiam et noverim mysteria omnia et omnem scientiam,
et si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, caritatem au­
tem non habuero, nihil sum... et si tradidero corpus meum, ita ut
ardeam, caritatem autem non habuero, nihil mihi prodest ». Ita
tota traditio unanimiter, fundata etiam in aliis textibus S. Pauli
(v.g. Rom., xiii, 10) : « Plenitudo legis est dilectio ». — (Coloss.,
m, 14) : S. Paulus dicit post enumerationem diversarum virtutum :
« Super omnia autem hæc caritatem habete quæ est vinculum per­
fectionis ». —· (I Tim., i, 5) : « Finis præcepti est caritas de corde
puro ».

AN CARITAS SIT EXCELLENTISSIMA VIRTUTUM

397

2° Probatur ratione theologica: Illa virtus est omnium excellen­
tissima quæ inter virtutes theologicas magis attingit Deum, qui est
suprema regula actuum humanorum. Atqui ita est caritas. Ergo.
Major patet, quia virtus, principium bonorum operum, consistit
in attingendo regulam actuum humanorum ; ideo inter virtutes, al
tiores sunt theologicæ quæ immediate attingunt Deum, regulam su­
premam actuum nostrorum.
Minor patet etiam, scii, inter virtutes theologicas, caritas magis
attingit Deum, nam Deum attingit, ut in ipso sistat, non ut ex eo
aliquid nobis proveniat, dum fides et spes attingunt Deum, prout
ex eo aliquid nobis provenit, scii, cognitio veri revelati et adeptio
boni sperati. Unde magis intime caritas attingit Deum, et ipsam
beatitudinem nostram creatam diligit propter Deum glorificandum.
Confirmatur ex solutione objectionum.
P Objectio: Altioris potentiæ est altior virtus. Atqui intellectus
est altior voluntate, quia dirigit eam. Ergo fides, quæ est in intel­
lectu, est altior caritate, quæ est in voluntate.
Respondetur: Distinguo maj., si pertinet ad eam ut est simpli­
citer altior, concedo; ut est sec. quid minus alta, nego. Dist. min.
eodem modo: simpliciter, concedo; sec. quid per respectum ad Deum
in via, nego, quia in via melius est Deum diligere quam Deum co­
gnoscere. Cf. I·, q. 82, a. 3. Unde caritas pertinet ad voluntatem
ut est in via secundum quid altior intellectu.
Instantia: Virtus quæ dirigit aliam, est jierfectior ea. Atqui fi­
des dirigit caritatem. Ergo fides est perfectior caritate.
Respondetur: Dist. maj. : si proprie dirigit ut prudentia dirigit
virtutes morales, concedo; si solum proponit objectum, nego.
Instantia: Sed sequeretur quod Christianus posset plus Deum
diligere, quam Deum cognoscere. Atqui nihil dilectum nisi praeco­
gnitum.
Respondetur: Sed possumus diligere quod est obscurissimum seu
absconditum in Deo, cognoscendo solum quod istud incognitum in
se optimum est.

Confirmatio 1a: Fides proponit quidem caritati objectum eius,
sed non proprie dirigit eam, dirigere enim superioris est, prout præstituit quodammodo finem vel saltem media ad finem. Ita prudentia
proprie dirigit virtutes morales, quæ sunt in appetitu, regulat eas,
constituendo medium in passionibus et non solum proponendo obje­
ctum. Per oppositum cognitio proponens objectum voluntati est so­
lum conditio sine qua objectum non alliceret voluntatem, cf. q. 24,
a. 1, ad 2““.

2" Confirmatio: Fides et spes possunt esse simul cum peccato
mortali, non vero caritas.

3a Confirmatio : Fides et spes important imperfectionem opposi­
tam visioni beatificæ non vero caritas « quæ nunquam excidit ». Unde

398

OK IPSA VIRTUTE CARITATIS

caritas est excellentissima virtutum omnium, quæ magis facit horninem simpliciter bonum, seu ftotw voluntatis. Sic probatur quod est
altissima in ordine moris et probabilius etiam in ordine physico.
Attamen quidam objiciunt: tides in ordine entis est altior, quia ad
genus intellectivum pertinet. Ita Ferrariensis et Serra, sed alii
negant.
Ad hoc respondetur ex doctrina supra exposita, I·, q. 82, a. 3;
quamvis intellectus sit simpliciter altior voluntate, tamen aliqua
operatio voluntatis potest esse simpliciter altior altera operatione
intellectus; sicut quamvis visus sit simpliciter altior auditu, tamen
auditio pulcherrimæ symphonia est simpliciter altior quam visio
vulgaris coloris. Ita in via « melior est amor Dei quam Dei cognitio »
quia intellectus trahit Deum ad se, ad suae ideas limitatas et valde
imperfectas, dum amor trahit nos ad Deum ipsum, prout bonum
amatum est in rebus, dum verum est formaliter in intellectu. Imo
possumus magis diligere Deum quam cognoscimus illum, nam ea
quæ in Deo sunt obscurissima et ignota certissime sunt optima et
summe diligenda. Unde S. Theresia majorem devotionem habebat
erga obscurissima mysteria, quia eorum superior obscuritas est
trausluminosa. Eadem doctrina exponitur hic ad 1"”". Legere. H®
autem rationes sunt non solum ordinis moralis, sed ordinis ontologici. Vita nostra mutatur quando aliquis hoc bene habitualiter con­
siderat non solum theoretice, sed practice; hoc autem non fit absque
contemplatione infusa initiali.
Ad 2““.· Dum dicitur «fides per dilectionem operatur», non
intelligendum est sicut per instrumentum sibi subordinatum, sed si­
cut per formam qua fides ipsa vivificatur, ut melius infra patebit.
Ad .'I01": « Caritas importat unionem ad Deum, spes autem di­
stantiam quamdam ab eo... caritas respicit Deum ut jam nobis uni­
tum ». Salmanticenses in fine tract. De Caritate, fol. 174, probant ca­
ritatem esse simpliciter perfectiorem fide non solum in ordine moris,
sed in ordine entis. Item Joannes a S. Thoma, et Gonet.
Notandum est quod quidam minuunt valorem conclusionis huju
see articuli, dum defendendo intellectualismum S. Thomæ et valorem
activitatis scientific®, ita loquuntur de sentimentalisme, ut videan­
tur sub isto nomine ponere non solum inordinatum amorem rerum
spiritualium, sed quid altius et dignius.
Kevera sentimentalismus see. propriam significationem nominis
designat quid inordinatum in vita affectiva, scii, considerat unionem
divinam sub ratione boni delectabilis, et non sub formali ratione
boni divini. Unde omnino distinguendus est a caritate affectiva et
effectiva erga Deum et proximum. Alioquin si non explicite fit hæc
distinctio, aliqui scientific!, contra sentimentalismum loquendo, vi­
derentur contra veram vitam pietatis et caritatis loqui, ad propriam
tepiditatem excusandam. Nihil facilius est quam dicere de vita unio­
nis cum Deo : « hic est sentimentalismus ». Sed non ita est, præser­
tim in sanctis; non ita erat in S. Thoma qui per plures horas nocte
coram SS. Sacramento sæpe remanebat et donum lacrymarum acce-

AN NINE BA POSSIT ESSE ALIQUA VERA VIRTUS

399

[ierat speciatim cantando in Completorio: «Media vita in morte
sumus ».
Sentimentalismus est in sensibilitate affectatio amoris qui non
satis existit in voluntate spirituali, seu in mente, et sic omnino dif­
fert a caritate affectiva et a fortiori a caritate effectiva.
Art.

Vil. — UTRUM SINE CARITATE

POSSIT ESSE ALIQUA VERA VIRTUS.

Status quæstionis. — Quwetio est utrum homo in statu peccati
mortalis possit habere aliquam veram virtutem, v.g. temperantiam,
justitiam; an e contra ist® virtutes in eo sint solum apparentes,
sicut est avarorum temperantia, quæ est non propter amorem virtu­
tis, sed propter amorem pecuniæ ; sicut magnanimitas apparens sæpe
nihil aliud est quam superbia.
Pramotamen ex tractatu de habitibus in genere, Ι·-ΙΙ
',
*
q. 49,
et sq. et de virtutibus in genere. Oportet in hac re bene distinguere
virtutem veram a virtute apparenti et non vera, et postea subdistinguere veram virtutem, prout est aut in statu virtutis scii, difficile
mobilis (vel ad operandum bonum et bene) aut solum in statu dispo­
sitionis scii, facile mobilis (vel ad operandum bonum, sed non ita
bene ut oporteret). Cf. supra Ι·-Π", q. 65, a. 2, et in prima parte
hujusce commentarii : De virtutibus theologicis in genere, in fine: de
comparatione earum cum aliis virtutibus.
Sic habetur divisio :
infusa.
in statu
acquisita, difficile mobilis,
virtutis
et connexa cum prudentia
et aliis cardinalibus.
vera specificata
fides et spes informes non
a bono honesto
ita bene operantes ut
Virtus
oporteret.
in statu
dispositionis virtus acquisita in via ge­
nerationis adhuc facile
mobilis.

apparens et non vera, specificata a bono utili vel delectabili,
v.g. temperantia avari, pietas sentimentalismi.
Notandum est quod vera virtus potest esse in statu dispositionis
absque contradictione, et sic distinguitur a simplici dispositione.
Etenim simplex dispositio, ut opinio, est facile mobilis ex parte
motivi formalis, dum e contra habitus, ut scientia geometri®, vel
vera virtus est difficile mobilis ex parte sui motivi formalis. Attamen
vera scientia geometri® potest esse in via generationis in juniori

100

DB IPSA VIRTUTE CARITATIS

discipulo, sic ex parte subjecti est in statu dispositionis, ita pariter
vera virtus moralis acquisita v.g. temperantia post repetitionem quo
rundam actuum, sive sit in via generationis (ante acquisitionem) sive
sit in via corruptionis, seu declinationis ex cessatione actuum, aut
ex peccatis reiteratis.

Responsio continet tres conclusiones :
1’ Conclusio est: Sine caritate non potest esse aliqua peufbcta
virtus seu in statu virtutis, qua» scilicet ordinatur ad finem ultimum
supernaturalem, super omnia efficaciter dilectum. Patet, quia ex sola
caritate diligimus Deum finem supernaturalem super omnia. Et
S. Thomas vocat perfectam virtutem, virtutem simpliciter, seu in
statu virtutis difficile mobilis ad prompte, firmiter et delectabiliter
operandum, et non solum in statu bonæ dispositionis, et in via ad
statum virtutis. Potest tamen esse virtus in statu virtutis jam in
incipientibus, sed melius in proficientibus et in perfectis. Cf. Γ*·11 “,
q. 61, a. 5 et q. 65, a. 2. (Legendus est præsens articulus).
2a Conclusio: Sine caritate potest esse aliqua vera virtus sed im­
perfecta, dummodo ordinetur ad bonum particulare honestum, v.g.
ad conservationem civitatis vel familiæ. Sic est vera virtus in statu
dispositionis facile mobilis et nondum connexa cum aliis virtutibus.
Si vero ordinatur ad bonum particulare apparens tantum, ut
temperantia avarorum, tunc non erit vera virtus imperfecta, sed
falsa similitudo virtutis, quia revera in hoc non est honestas, sed
inordinata utilitas vel delectatio.
Hæc doctrina sequitur ex principio : actus et habitus specificantur ab objecto formali, et ut dictum est Ι··ΙΙ“, q. 1, a. 3 ; q. 13,
a. 3; q. 18, a. 2 et 4, potest esso duplex specificatio subordinata
scii, per objectum proximum et per finem; sicut si quis facit actum
temperantiæ propter Deum super omnia dilectum, saltem virtualiter
ordinando actum temperantiæ ad Deum super omnia dilectum, cf.
ad l'* m. Et see. Sanctum Thomaiu, hæc ordinatio virtualis requiritur
ad virtutem simpliciter difficile mobilem, seu in statu virtutis: 1” quia
medium ad finem de sua natura debet esse volitum propter finem;
2° quia homo aversus a fine ultimo sæpe patitur graves difficultates
ad eliciendum actum virtutis particularis quam habet, v.g. fortitu­
dinis pro defensione patriæ ; v.g. si peccatum ejus mortale principale
est luxuria, faciliter accidit quod propter luxuriam non est promptus
ad defensionem patriæ in bello ut oporteret. Unde hic miles luxu­
riosus non habet virtutem fortitudinis in statu virtutis, ut habitum
difficile mobilem, sed ad plus ut bonam dispositionem quæ est vera
virtus imperfeota seu in fieri, nondum in statu virtutis. Cf. Bir.luaut, De Virtutibus, dist. 2, a. 4, § 3.
Ad 2““.· Confirmatur. S. Thoma dicit ibidem : « Cum finis se
habeat in agibilibus sicut principium in speculabilibus, sicut non
potest esse simpliciter vera scientia, si desit recta æstimatio de pri­
mo et indemonstrabili principio (scii, de principio contradictionis),

AN CARITAS SIT FORMA VIRTUTUM

401

ita non potest esse simpliciter vera justitia, aut vera castitas, si
desit ordinatio debita ad finem, quæ est per caritatem, quantumcum(|ue aliquis recte circa alia se habeat ».
Corollarium: Sic intelliguntur verba S. Pauli citata· in arg. sed
contra: « Si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas...
caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest ».
Nihil mihi prodest in ordine ad finem ultimum supernaturalem,
ad salutem scii, hi actus non sunt meritorii; sed hi actus possunt
procedere aut ex vera virtute imperfecta liberalitatis vel fortitudinis
isic sunt ethice boni), aut ex falsa similitudine virtutis, orta ex su­
perbia (sic sunt actus mali)
Denique notandum est quod hic S. Thomas loquitur ut theologus,
non nt philosophus. Ipse enim hoc dicit De Veritate, q. 14, a. 6.

Art. VIII. —

UTRUM CARITAS SIT FORMA VIRTUTUM.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia forma speciticat et sic aliæ virtutes non essent specifice distincte a caritate.
2° Caritas est radix virtutum, radix autem non est forma. 3° Caritas
est potius finis virtutum, quæ ad ipsam ordinantur.
Conclusio: Caritas dat formam actibus omnium aliarum virtu­
tum, non quidem essentialem et specificantem, sed relate ad finem
ultimum.
P Probatur auctoritate Ambrosii citati in arg. « sed contra »,
et h«ec expressio : « caritas est forma virtutum » prout eas animat
et inspirat, est communis inter theologos.
2” Probatur ratione theologica: Virtus suprema ordinans actus
omnium aliarum virtutum ad ultimum finem, dat illis formam quam­
vis non essentialem. Atqui ita est caritas, ex art. praecedenti. Ergo.
Major fundatur in hoc quod duplex est specificatio, scii, per
objectum proximum et per finem ad quem objectum istud ordinatur
a superiori actu; v.g. dum aliquis furtum facit ad adulterium fa­
ciendum, duplex peccatum committit, et magis est adulter quam fur,
ut jam notaverat Aristoteles. Est aliquid simile in ordine virtutum :
«Ium homo facit actum fidei vel jnstitiæ vel temperanti», propter
Deum super omnia dilectum.
« In moralibus forma actus attenditur principaliter ex parte
finis » propter quem volumus aliquid.

• Cf. articulum nostrum Rcmie Thomiste, julUet-sept. 1937 : L'instabilité
<lans l’état de péché mortel des vertus morales acquises. — Per unum peccatum
mortale amittitur caritas, non tamen ipso facto corrumpitur virtus moralis
acquisita, sed Incipit esse in via declinationis, sicut antea fuit In via generaI Ionis, in fleri antequam esset o in statu virtutis ».

2C — OAseiuou-IaoiuNGE - De tjirlvtlhus theologicis.

■102

UE IPSA VIRTUTE CARITATIS

Ad t"'": Sic caritas dicitur forma virtutum « non essentialiter,
sed magis effective», propterea virtutes subo rd i natæ remanent ab en
specifice distincta
*
per objectum proprium v.g.. fidei, temperantiae,
etc.
Ad 2"'" caritas puriter dicitur radix virtutum, prout eas su­
stentat et nutrit, item caritas dicitur mater et finis virtutum, quin
ordo agentium corresponde! ordini finium.

Corollarium : Caritas non solum est forma virtutum secundum
actus, sed etiam see. habitus ut declarat S. Thomas, q. 14. De Te­
ritote, a. 5, ad 9"’ : « Curitas, non solum actum fidei, sed ipsam fidem
informat »,
Etenim caritas dat virtutibus subordinatis ut sint in statu vir­
tutis (cf. Salmanticenses), scii, ut sint difficile mobiles tanquam or­
dinata· ad finem ultimum super omnia dilectum, a quo est omnis
perfectio.
Dubium : Quomodo intelligenda. snnt verba S. Thomæ ad lu,n :
« Caritas dicitur esse forma aliarum virtutum nou quidem exemplaliter, aut essentialiter, sed effective »‘l Aliis verbis: an virtutes su
liordinata· prout dicuntur a caritate formatai participent aliquid
ad ipsal
Respondent Salmanticenses: Virtutes subordinate, ex motione
et imperio caritatis tendunt in Deum ultimum finem, et jiarticipant
ordinem ad illum; hic ordo habet rationem format seu ultimi com
plementi in linea moris, ex quo constituitur status virtutis, difficile
mobilis et meritum. Hic ordo ad finem ultimum prout derivatur a
caritate, est proprie forma virtutum. Hoc videtur esse omnino verum.
2um Dubium: tiio ordo ad finem ultimum derivatus a caritate
est ne quid reale intrinsece receptum in virtute subordinata-, an quid
rationis seu denominatio extriti secat Salmanticenses respondet affir­
mative, est. quid reale, et citant S. Thomam, S. Albertnm, Cajetanum, Joannem a S. Thoma in favorem hujusce sententiæ. Afferunt
resp. ad l‘“m: «Caritas est forma virtutum... effective, in quantum
scii, omnibus formam imponit see. modum praedictum », ergo aliquid
reale derivatur a. caritate. Hoc expressius dicitur in De Veritate,
q. 14, a. 5, ad 9,n : « Quando superior vis perfecta est, ex eius per­
fectione relinquitur aliqua perfectio inferiori, et sic cum caritas est
in voluntate, eius perfectio aliquo modo redundat in intellectum et
sic caritas non solum actum fidei sed ipsam fidem informat ».
Et revera sub influxu caritatis, ordo v.g. actus temperantia
*
acquisita: ad finem ultimum supematuralem est quid reale intrinsece
receptum in actu temperantia·, et ex isto ordine habetur valor me­
ritorius hujusce actus. Idem proportioualiter dicendum est de corvelativa virtute temperantia: infusse. Valor meritorius non est ens ra­
tionis. nec denominatio extrinseca, sed praedicatum reale.
Cf. de hac re. S. Thomam in III Sent., d. 27, a. 2, a. 4, q.· 3.
Ubi ostendit quod virtutes morales, ut fortitudo et temperantia, ali-

AN CARITAS SIT FORMA VIRTI’TCM

103

quid participant a prudentia, scil. medium rationale in passionibus,
et quod pariter omnes virtutes a caritate participant quod sint or
dinatæ ad Deum et sint meritoriæ, et ita « modii» caritati» parlioi·
liatur in aliis virtutibus ». Sic caritas informat etiam virtutes m-qui
xitas, quarum actus sic fiunt supernaturales quoad modum finali
tatis, quamvis sint intrinsece naturales ex parte objecti speci ficati vi.
Sic melius apparet unitas oiyanismi si>iritu<ilis, seu coauctio
virtutum, et. in prudentia et in caritate, prout nulla· virtus est in
statu virtutis et eum aliis connexa, nisi per caritatem informetur
seu ordinetur ad Deum super omnia dilectum. V'oluntaristæ. ut
M. Blondel, possunt videre quod in doctrina S. Thomæ non minuitur
influxus voluntatis per caritatem.
Sic terminatur prima quæstio de definitione caritatis et de eius
relatione ad alias virtutes.
Ex hac quaestione apparet quod caritas est qiuedam amicitia cum
Deo, aliquid creatum in anima, virtus, sine qua· alite virtutes non
sunt in statu virtutis, et denique est forma, virtutum. Hæc est na
tura hujusce virtutis et relatio ad alias.
Nunc agendum est de caritatis subjecto.

QUÆSTIO XXIV.
DE CARITATIS SUBJECTO

S. Thomas præfixit titulum de subjecto caritatis, ratione cujus
agit, relate ad subjectum, de causa efficienti, a. 2 et 3, de augmento,
a. 4 ad 9 ; de diminutione, a. 10, et de amissione caritatis, a. 11 et 12.
næc quæstio est magni momenti quoad vitam spiritualem.

Ακτ. I. — UTRUM VOLUNTAS SIT SUBJECTUM

CARITATIS.

Plures moderni a tempore J. J. Rousseau ponunt sensum reli­
giosum et proinde caritatem divinam in sensibilitate, ita etiam
Kantius.
Respondetur: Caritas est in voluntate, non vero in intellectu,
nec in sensibilitate.
Probatur 1° ex communibus, quia objectum caritatis est bonum,
quod est etiam objectum voluntatis.
Probatur 2“ ex propriis sic : Virtus quæ est circa bonum divinum,
solo intellectu cognoscibile, est in voluntate et non in appetitu sen­
sitivo. Atqui caritas ita est. Ergo.
Sic voluntas amat bonum, illud desiderando, antequam velit hoc
bonum efficere, si est quid ayibile, vel factibile. Et quia bonum su­
premum non est quid operat ile, voluntas non potest nisi illud amare
desiderando, vel fruendo. « Cor » significat voluntatem affectivam
cum sensibilitate subordinate. — Caritas affectiva diligit Deum, et
caritas effectiva servat ex amore Dei præcepta.

Corollarium : Quam maxime errant igitur multi moderni, qui post
3. 3. Rousseau et Kant in sensibilitate ponunt non solum passiones
seu emotiones quæ versantur circa sensibilia, sed altiores aspirationes
religiosas. Sic ponunt caritatem in sensibilitate et pariter miseri­
cordiam, quæ sic non amplius distinguitur a commiseratione sen
sibili.
Hic error classificationis provenit ex hoc quod isti non amplius
considerant quod potentice, habitus et actus specificantur ab objecto

405

AN CARITAS CAUSETUR IN NOBIS BX INFUSIONE

formali, et quod bonum sensibile et bonum ordinis intelligibilis imI
diversos ordines pertinet. Cf. ad lum ubi hoc explicatur.
Ad 2,un.· «Caritas regulatur non a ratione, sed a Dei sapientia
et excedit regulam rationis human» ». Id est : caritas non regulatur a
judicio naturali, imo nec a judicio supernaturali fidei, nam fides
est inferior caritate et ei proponit objectum, sed non eam proprie
regulat; unde caritas regulatur a sapientia divina ex qua oritur
supremum præceptum « diliges Dominum...ex toto corde... ».
Ad 3“™.· Caritas magis debet dici esse in voluntate, quam in li­
bero arbitrio, quia voluntas ut sic est circa finem, dum liberum ar­
bitrium et electio circa media. Attamen in via- eligimus Deum, prout
nondum nobis clare apparet, sicut in patria·, ubi nullo modo erit
objectum liberæ electionis.

Art. II. —

UTRUM
EX

CARITAS CAUSETUR

IN

NOBIS

INFUSIONE.

Videtur quod non : 1° Quia ut dicit Dionys. : « bonum divinum
est omnibus diligibile et amabile» etiam naturaliter. 2° Quia sine
habitu infuso possumus diligere homines, ergo a fortiori Deum qui
est magis diligibilis.
Responsio est affirmativa, et est de fide.
1° Probatur auctoritate: S. Pauli (ad Rom., v, 5) : « Caritas Dei
diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est
nobis». Item Cone. Arausicanum II, can. 25 (Denz., 198), et Cone.
Trident., sess. 6, cap. 7 (Denz., 799).
Insuper omnes theologi, saltem post Cone. Trident, tenent quod
caritas est supernaturalis, non solum quoad modum productionis
suæ (ut miraculum sensibile), sed quoad substantiam, scii, entitative,
intrinsece.
Sed hæc ultima expressio quoad substantiam diversimode intelligitur a Thomistis et a Scotistis ac Molinistis. Thomistæ dicunt:
caritas est supernaturalis quoad substantiam vi objecti formalis, inac­
cessibilis sine habitu infuso. Dum e contra Scotus et Molina dicunt :
caritas est supernaturalis quoad substantiam, prout procedit a gra­
tia habituali ; sed objectum caritatis viatoris potest see. se attingi sine
habitu infuso, supposita tamen revelatione externa. Tunc non am­
plius apparet quare caritas debeat necessario procedere a gratia ha­
bituali, quare sit per se et non per accidens infusa, si eius objectum
formale est accessibile sine habitu infuso, sicut objectum geometriæ,
quæ non est nisi per accidens infusa.
Notandum est insuper quod Molinistæ coguntur dicere caritatem
esse supernaturalem quoad substantiam saltem ex parte principii ef­
fectivi, quia, ut ait S. Paulus, «caritas nunquam excidit » et certo

400

DE CARITATE SUBJECTO

certius caritas patri» est superuaturalis quoad substantiam, ergo
concludendum est: pariter caritas vi», quia est idem habitus.
2° Probatur ratione theologica. Videamus quid dicit S. Thomas
in corpore art. Sic probat conclusionem: Quod fundatur super com
municatlonem beatitudinis æternæ superuaturalis, debet esse super­
naturale seu infusum. Atqui caritas est amicitia hominis ad Deum
sic fundata. Ergo non potest esse nec. naturalis, nec acquisita, sed
infusa.
Iloc est dicere, nt clarius constat ex ad 2* un, objectum caritatis
est Deus infinite bonus auctor gratia· et glori/v,seu nobis communicans
beatitudinem internam, primo in jure, secundo in re. Et sicut com­
municatio ista est essentialiter supernaturalis, pariter Deus ut
auctor hujusce communicationis, non potest attingi sine habitu in­
fuso. Ita etiam ad Tu,n.
Item ad 2'"" : « Deus in se est maxime diligibilis, in quantum
est objectum beatitudinis. Sed hoc modo non est (naturaliter) maxi­
me diligibilis a nobis, propter inclinationem affectus nostri ad visibilia
bona, ündc patet quod ad. Deum maxime diligendum hoc modo, necesse est quod nostris cordibus caritas infundatur ».
instantia ad mentem Scoti et Molinæ: sed sufficit revelatio
externa Evangelii miraculis confirmata ad cognoscendum quod Deus
vult nobis dare vitam aeternam, sic cognoscitur eius bonitas super­
naturalis, etiam sine fide infusa, sicut cognosci potest a dæmone et
ideo hæc bonitas supernaturalis potest naturaliter diligi per bonam
voluntatem naturalem.
Respondetur: 1° Hoc perduceret ad pelagianismum, see. quem
gratia non est necessaria nisi ad facilius credendum et diligendum
Deum. 2° Revelatio externa sine fide infusa non nisi materialiter
attingitur, non vero formaliter ut continet veritatem essentialiter
supernaturalem-, v.g. Trinitatem. Naturaliter enim attingitur solum
littera Evangelii, sensus grammaticalis verborum, non vero spiritus
doctrinal divinæ : « animalis homo non potest inlelligere, stultitia
est illi ». Ergo pariter sine habitu infuso caritatis, ex sola bona vo­
luntate naturali de qua loquebantur pelagiani, bonitas supernatu
ralis Dei diligi nequit. Cf. S. Thomam, Comm, in Ep. I Cor., n, 14:
« Animalis homo non percipit ea quæ sunt Spiritus Dei .»
Ilie est manifestus sensus nostri articuli. Et hæc doctrina tho
mistica rejici nequit, quin negetur principium : habitus et actus spe­
cificantur ab objecto formali. Si igitur curitas infusa est specifice
distincta a bona voluntate naturali, ut concedunt etiam molinistæ,
debet habere objectum formale speciale, inaccessibile sine gratia
interna.
Iloc non potest negari, nisi cum Scoto negetur axioma de speci
licatione habituum per objectum formale. Alibi ostendimus (De Re
velatione, t. I, p. 482) Scotum hoc axioma negasse, quia· pro ipso
nihil est essentialiter supernaturale, nam etiam visio beatifica po­
tuisset nobis esse quid naturale, si Deus voluisset, unde est super
naturalis solum de facto, et non ex sua essentia.

AN INFUNDATUR SECUNDUM CAPACITATEM NATURALIUM

407

Hoc autem videtui· esse contra doctrinam traditioualem expli
cite definitam in Cone. Vatie. (Dicnz., 1705): «Duplicem esse ordi­
nem cognitionis non solam principio, sed objecto etiam distinctum...
quia præter ea- ad quae naturalis ratio pertingere potest, credenda
nobis proponuntur mysteria in Deo abscondita., quæ nisi revelata di­
vinitus, innotescere non possunt... et s«« natura intellectum crea
tum sio excedunt, ut etiam revelatione tradita... quasi caligine obvo­
luta maneant... ».
Cf. apud S. Thomam, P, q. 02, a. 2: Utrum angeli indiguerint
gratia ad hoc quod converterentur in Deum. Respondetur: «Osten­
sum est supra (I
*, q. 12, a. 4, et 5) quod videre Deum per essentiam,
in quo ultima beatitudo rationalis creatur» consistit, est supra na­
turam cuiuslibet intellectus creati... Et ideo dicendum est quod An­
gelus in illam beatitudinem voluntate converti non potuit, nisi per
auxilium gratuc ». Cf. ibid., ad lm, ad 2'".
Item PII”, q. 62. a. 1 : Utrum sint aliquæ virtutes theologica·.
Hesp. affirmative, alioquin homo non ordinaretur ad beatitudinem
quae excedit naturam eius, et naturam angelorum.

Art. IU. —
SECUNDUM

UTRUM CARITAS INFUNDATUR
CAPACITATEM NATURALIUM.

Status quaestionis. — Videtur quod sic: 1° Quia dicitur: « Uni
cuique dedit secundum propriam virtutem » (Matth., xxv, 15).
2” Quia forma proportionatur materiæ, et gloria gratiæ. ita pariter
caritas capacitati naturali. 3° Quia ita est in angelis.

Responsio tamen est negativa, et est de fide.
Probatur 1° (Joan., iii, 8): «Spiritus ubi vult spirat»1. —
11 Cor., xii, 11) ; « Hæc omnia operatur unus atque idem Spiritus,
dividens singulis prout vult », sed in hoc textu agitur directe de
gratiis gratis datis, non de caritate. E contrario de gratia habituali
agitur in Ep. ad ISph.es. (iv, 7): « Unicuique autem nostrum data est
gratia secundum mensuram donationis Christi ». — Item Matth.
(xi, 25): « Confiteor tibi. Pater, Domine ceeli et terræ, quia abscon­
disti hac a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis. Ita
Pater quoniam sic fuit placitum ante te». Ergo non see. capacita­
tem naturalium. Item dicitur apud 'Duc. (X, 21). Etiam in I Cor.,
U. 26-29) : « Videte enim vocationem vestram, fratres; quia- non multi
sapientes see. carnem, non multi potentes, non multi nobiles. Sed
quæ stulta sunt mundi elegit Deus, ut confundat sapientes et infirma
mundi elegit Deus, ut confundat fortia. Et ignobilia mundi et con
» Vox gnecu yuv.tnna potest significare vel Spiritum proprie, vel ventum
ut In prima parte comparationis agitur potius de vento, ut aiunt plerique in­
terpretes, scii, ventus ubi vult spirat, ita Spiritus Sanctus ubi vult spirat,
regenerando animas, unde Ibidem dicitur : « sic omnis qui natus est de Spiritu n.

408

ΠΚ CARITATE SUBJECTO

temptibilia elegit Dens, et ea quæ non sunt, ut ea quæ sunt destrue­
ret, ut non glorietur omnis caro in conspectu eius». Inde «beati
pauperes,... mites,... beati qui persecutionem patiuntur ».
Cone. Trident., sess. 6, cap. 7 (Denz., 799): «Non modo repu
tamur, sed vere justi nominamur et sumus, justitiam in nobis reci­
pientes unusquisque suam, secundum mensuram, quam Spiritus
Sanctus partitur singulis prout vult (I Cor., xu, 11) et secundum
propriam cuiusque dispositionem et cooperationem » ad quam etiam
requiritur gratia actualis ut in cap. 6 dictum est.
Hae declarationes Sacræ Scriptu ræ et Traditionis confirmantur
sæpe in vita Sanctorum, v.g. Sanctus parochus d’Ars, Joannes Bapti
sta Vianney, non magnam capacitatem naturalem quoad intelligen
tiam habebat, non fuit parochus decanus, archiprcsbyter, nec a for­
tiori episcopus, sed hodie nomen eius est quasi ab omnibus cognitum
in Ecclesia, dum nomen ejus decani vel etiam episcopi quasi in obii
vionem abiit. Quare? Quia habuit eminentissimam caritatem, non
proportionata-m eius capacitati naturali. Et die canonizationis eius,
venerunt innumeri fideles, sacerdotes, episcopi, cardinales ad eius
sanctitatem proclamandam. Ita multi alii Sancti ut S. Benedictus
Joseph Labre, item sancti juvenes et pueliæ Ecclesiæ primitivae qui
fortissime martyrium subierunt.

2“ Probatur ratione theologica sic: Quantitas uniuscuiusque rei
dependet a propria causa rei, quia universalior causa majorem ef­
fectum producit. Atqui caritas, prout est supernaturalis, noti de­
pendet ex aliqua naturali virtute, sed ex sola gratia Spiritus Sancti
infundentis, ex art. præcedentis. Ergo quantitas caritatis non est
see. capacitatem naturalem, sed solum ex voluntate Spiritus Sancti
distribuentis sua dona prout vult. Sic explicatur sensus textuum
S. Scripturæ de hac re. Altior causa producit altiorem effectum,
cujus dignitas non mensuratur secundum inferiorem causam. Hoc
jam aliquatenus verificatur in ordine naturali quoad creationem ani­
mæ spiritualis, quamvis verum sit dicere : « mensa sana in corpore
sano ».
Confirmatur: Potentia obedientialis, cum sit non repugnantia
ad recipiendum a Deo quidquid voluerit, est eadem seu æqualis in
omnibus hominibus et in angelis, et magis impleta est in B. M. Vir­
gine, quam in supremo Angelo. Notandum est cum Cajetano quod
S. Thomas in 1 Sent., d. XVII, q. 1, a. 3, mensuraverat etiam cari­
tatem see. conatum recipientium. Nunc autem in corpore articuli
solam Dei voluntatem mensuram caritatis ponit.
Quomodo hæc concilianda sunt? Cajetanus merito respondet:
Causa simpliciter quantitatis caritatis est sola voluntas Dei dividens
singulis prout vult, sed causa ex suppositione est conatus noster et
dispositio proxima sub influxu gratiæ actualis.
Ratio est, ut dictum est in corp, art., quia caritas excedit totam
natura: virtutem et consequenter omnem eius conatum et dispositio-

AN INFUNDATUR SECUNDUM CAPACITATEM NATURALIUM

409

ncm. In cuius signum Deus majorem caritatem dedit B. M. Virgini
quam supremo angelo. Et ut ait Cajet. : « S. Thomas, seipso doctior,
hoc in loco quantificavit caritatem ex causa simpliciter, qui in I Sent,
quantificaverat eam ex causa ex suppositione».
Ad l'a": S. Thomas hoc idem dicit explicando verba Evangelii
see. Matth., xxv, 15: «dedit unicuique see. propriam virtutem »,
ait: « Illa virtus... est dispositio seu conatus ad gratiam. Sed hanc
etiam dispositionem vel conatum prœvenit Spiritus Sanctus, movens
mentem hominis vel plus vel minus see. suam voluntatem. Unde et
A post, dicit (ad Coloss., i, 12): Qui dignos nos fecit in partem sor­
tis sanctorum in lumine » : Cf. supra I*
-II “, q. 112, a. 3, de prœparatione ad gratiam.
Item S. Thomas in Matth., xxv, 15, explicando eadem verba
Evangelii, ait: «Qui plus conatur, plus habet de gratia, sed quod
plus conetur, indiget altiori causa ». Item in Ep. ad Ephes., iv, 7 :
« Unicuique autem nostrum data est gratia secundum mensuram do­
nationis Christi ».
E contra Molina dicet in Concordia, ed. ult., Paris, 1870, p. 51 :
« Auxilio aquali fieri potest ut unus vocatorum convertatur, et alius
non » ; et p. 565 : « Auxilio gratiæ minori potest quis adjutus resur­
gere, quando aliquis auxilio majori non resurgit, durusque perse­
verat ». Hi textus faciliter inveniuntur in omni editione, cf. indicem
Concordiae, ad verbum Auxilium.
Lessius pariter dicit in suo libro De Gratia efficaci, c. 18, n. 7 :
« Quod ex duobus similiter vocatis alter oblatam gratiam acceptet,
alter respuat, recte dicitur ex sola libertate, provenire, non quod is,
qui acceptat, sola libertate sua acceptet; sed quia ex sola libertate
illud discrimen oriatur, ita ut non ex diversitate auxilii praeve­
nientis ».
Sed, ut aiunt Salmanticenses, De Gratia, disp. VII, dub. 1, par. 4,
n. 18 : « Hæc doctrina sustineri non potest, tum quia est contra
mentem et intentionem Apostoli dicentis: Quis enim te discernit?
tnm etiam quia Apostolus statim probat quod discretio unius ab
alio non est ab homine, sed a Deo, dicens: Quid enim habes quod
non accepisti? ».
Unde juxta hanc doctrinam, S. Thomas in Summa theologica
magis quam in Sent, affirmat caritatem non infundi see. capacitatem
naturalium.
Cf. etiam ea quæ dixit in I·, q. 20, a. 4, ad 4™ : « illi sunt me­
liores et magis dilecti, qui plus habent de gratia» et I·, q. 23, a. 5:
« quidquid est in homine ordinans ipsum in salutem, comprehenditur
totum sub effectu prædestinationis, eiam ipsa præparatio ad gra­
tiam ».
Ad 2'an; Forma proportionatur materiæ, et gloria gratiæ quia
sunt eiusdem ordinis, « gratia est quædam inchoatio gloriæ in nobis »,
non vero caritas proportionatur natura·, quia sunt diversorum or
di num.

410

l>E CARITATE SUBJECTO

Instantia: Sed in angelis caritas data· est see. capacitatem na­
turalium, ut Magister Sententiarum docet. Ergo pariter in homi­
nibus.
Ad 3""'.· Respondetur (legere), non est paritas, quia solus an
gelus prout est spiritus purus uon retardatus a corpore, toto conatu
.<«•0 fertur in omne id in quod fertur. Cf. I’, q. 62, a. 6. Et ideo in
su|ierioribus angelis fuit major conatus, sive ad bonum sive ad ma­
lum, quam in inferioribus. Inter homines e contra, eius qui habet
meliora naturalia, v.g. qui est magis intelligens, potest esse minor
conatus, si sit piger.
Ut explicat Cajetanus, hic conatus in angelis fuit in eorum crea­
tione simul tempore cum infusione gratiæ, sicut in hominibus adultis
momento justificationis. Insuper hic conatus in angelis erat sub in­
fluxu gratiæ actualis, et major vel minor see. majus vel minus auxi­
lium divinum; sed ex parte conditionis naturalis vel occasionis erat
proportionalitas cum eorum natura. Sic remanet quod etiam in an­
gelis causa per se propter quam quantificatur caritas, est sola Dei
voluntas dignificans illos conatus angelorum. Ita bene Cajetanus,
distinguens inter causam per se ordinis supernaturalis occasionem
vel conditionem ordinis inferioris.

Art. IV. —

UTRUM CARITAS AUCERI POSSIT.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia in caritate non
est quantitas nequidem virtualis, nam minima caritas jam diligit
omnia quæ sunt ex caritate diligenda. 2° Nec augeri potest essentia­
liter, nisi de novo generetur vel corrumpatur, quod est inconveniens.
est : De ratione caritatis vim est ut possit augeri.
1" Probatur ex multis locis S. Scripturæ: (Ephes., iv, 15) : « Ve
ritatem autem facientes in caritate crescamus in illo per omnia ». —
(Phil., r, 9) : « Oro ut caritas vestra magis abundet ». — (Apoe., xxu,
11): «Qui justus est, justificetur adhuc». — (Prov., iv, 18): «Ju­
storum semita quasi lux splendens procedit et crescit usque ad per­
fectum diem » scii, diem beatitudinis. — (Eccli., xvin, 22; I These..
ni, 12).
Ita communiter Patres ; hic in arg. « sed c. » citatur verbum
Augustini : « caritas meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici ».
Denique hoc est de fide definitum in Cone. Viennensi contra
Beguardos (Denz., 471), et in Concil. Trident., sess. 6, cap. 10
(Denz., 803): «Hoc justitiæ incrementum petit Ecclesia cum orat:
Da nobis fidei, spei et caritatis augmentum ».
Augmentum est verbum proprium magis quam « progressus »,
nam progressus designat potius quod anima progreditur per ipsos
actus magis intensos dum augmentum dicitur primario de caritate
habituali.
Conclusio

AX CARITAS AUGERI POSSIT

411

2* Probatur ratione theologica: Ex hoc dicimus viatores quod
ud Deum tendimus, magis ac magis ad eum appropinquantes. Atqui
appropinquamus ad Deum uon passibus corporis, sed affectibus ca­
ritatis. Ergo caritas via» semper potest augeri, alioquin cessaret
vue processus.
Ut dicit S. Gregorius viatores appropinquant ad Deum non pas
sibus corporis, sed « gressibus amoris ». Via enim est ad ambulan­
dum. ad iter faciendum, non ad sistendum et dormiendum, ac si jam
viator esset in termino. Unde dicitur apud Luc. (vi, 25) : « Vae vobis
<pii saturati estis, quia esurietis» et per oppositum (Matth., v,
6): «Beati qui sitiunt et esuriunt justitiam, quoniam ipsi satura­
buntur ».
Corollarium contra Heguardos.
Boo valet etiam pro his qui ad magnam perfectionem pervene­
runt, imo citius ad Deum progredi debent, quia, magis ad eum ap­
propinquantes, mugis ab eo alliciuntur, sicut lapis magis ac magis
tendit ad centrum tertie, cf.
q. 35, a. 6: «Omnis motus na­
turalis intensior est in fine cum appropinquat ad terminum suæ na­
tur® convenientem... quasi natura magis tendat in id quod est sibi
conveniens, quam fugiat id quod est sibi repugnans ». Sic notaverat
S. Thomas in I De Cado, lect. IT fin. : « Velocitas corporis gravis est
major, quanto grave corpus amplius descendit ». Sed ante Galileum
homines non mensuraverant hanc accelerationem casus corporum.
Nunc hæc acceleratio apparet ut applicatio legis gravitationis uni­
versalis, qn® analogice cerificatur in spiritualibus, nam ut ait S. Tho­
mas (in Ep. ad Hebr., x, 25): « Qui sunt in gratia, quanto plus ac
cedunt ad finem, plus debent crescere ». IIoc innuitur ibid, a S. Paulo
{Hebr., x, 25) dum dicit de progressu caritatis, qui debet in nobis
augeri : « tanto magis quando videritis appropinquantem diem »,
scii, diem Domini, et pro unoquoque bonam mortem.
Hæc acceleratio in augmento caritatis præsertim verificata est
in via terrestri B. Marie Virginis et modo minus perfecto in vita
sanctorum qui in ultimis annis, non obstante senectute, citius pro­
grediuntur in caritate quam in primis annis, see. illud (Ps. cn, 5) :
Renovabitur ut aquilæ juventus tua». V.g. in ultimis suis annis
S. Thomas, dum non poterat amplius Summam Theologicam dictare,
ritius, velocius progrediebatur, quam in primis annis suæ adole­
scenti» ; forte magis progressus est in ultimo suo anno, quam in
viginti primis annis vitæ suæ. Sic in Sanctis, senectus est sub
aspectu spirituali, pulchior ætas totius vito terrestris, tanquam in
choatio juventutis æternæ.
Corollarium : Per se loquendo in nobis ipsis progressus caritatis
deberet esse acceleratus, et omnis communio ferventior et fructuo­
sior quam præcedeus.
Ad _Z“m.· Caritati convenit quantitas non dimensiva, sed virtimlis, quæ sumitur non solum extensive ad plura vel pauciora
objecta, sed intensive, sec. intensionem habitus et actuum. Verum
est <piod minima caritas diligit saltem in communi omnia quæ sunt

412

DE CARITATE SUBJECTO

ex caritate diligenda, sed potest esse augmentum intensivum de quo
nunc agitur, prout viator magis ac magis et melius diligit hæc omnia
ex caritate diligenda. Item ad 2um.
Ad 3um.· Nihil aliud est caritatem see. suam essentiam augeri.
quam eam magis radicari- in subjecto, seu magis in esse subjecto.
Nam esse accidentis est inesse. Item cum caritas essentialiter ordi­
netur ad actus eliciendos idem est eam augeri see. essentiam, et eam
habere majorem efficaciam ad ferventiores actus eliciendos. Magis
ac magis in subjecto esse incipit, seu magis participatur in eo ; et
sic caritas per suum augmentum magis ac magis elongant viatorem
a peccato. Quando erit consummata, adveniente lumine gloriæ, pec
catum erit impossibile. Cf. Ι·-Π", q. 4, a. 4.

Art.

V. — UTRUM

CARITAS AUGEATUR

PER ADDITIONEM CARITATIS AD CARITATEM.

Status quæstionis. — Videtur quod sic: 1° Quia augmentum qua
litatis fieri debet analogice sicut augmentum quantitatis, quod fit
per additionem quantitatis ad quantitatem. 2° Quia ipsa lux in aere
crescit per additionem lucis ad lucem, v.g. dum accenditur nova can
delà. 3” Quia Deus augendo caritatem aliquid ibi facit quod prius
non erat, ergo augetur caritas per additionem caritatis ad caritatem.

Conclusio tamen est: Caritas non augetur per additionem cari
tatis ad caritatem, sed per hoc quod intenditur in subjecto. Ut no
tatur in arg. « sed c. », hæc quæstio scholastica dependet ex thesi
philosophica de intensione qualitatum, in qua Scotus et Suarez re­
cedunt a S. Thoma. Scotus enim et Suarez tenent quod intentio
qualitatis fit secundum additionem unius qualitatis ad aliam ; sic
essent plures partiales qualitates, v.g. in scientia profundiori, aut
in intensa caritate. Ut aiunt thomistæ, hæc sententia imaginatur
intensionem qualitatum ad modum augmenti quantitatis, ut est ac­
cumulatio pecuniæ, per additionem denarii ad denarium.
S. Thomas e contra in Ι··Π", q. 52, a. 2, et hic. Cf. Joannem
a S. Thoma·, Cursus Phil., q. 4, a. 2.
Sec. S. Thomam caritas non augetur per additionem propter duas
rationes :
I· Ratio est: quia in caritate non est augmentum extensivum,
quod invenitur in scientiis, scii, ad novas conclusiones; nam minima
caritas se extendit ad omnia illa quæ sunt ex caritate diligenda :
cum sit amor efficax ultimi finis, habet see. se sufficienter virtutem
ad amandos omnes homines propter Deum, et nullum hominem
excludit
i SI actu non extendatur ad consilia et ad bona supererogation!» opera,
non est ex defectu ipsius caritatis habitualis, sed voluntatis, quia utimur
habitibus quando volumus.

AN CARITAS AUGEATUR PER ADDITIONEM

413

2* Ratio est: quia est in caritate augmentum intensivum. quod
fit per majorem radicationem in subjecto. Etenim si fieret per ad­
ditionem, fieret per additionem caritatis ad caritatem ; tunc caritas
multiplicaretur, sed non augeretur ; secundus enim gradus caritatis
vel foret (squalis primo tunc multiplicaretur caritas uon augeretur,
vel foret altior primo, et tunc primus fieret inutilis.
Unde augmentum intensivum fit per majorem radicationem ha­
bitus in subjecto, aut si velimus non metaphorice loqui, per majorem
actuationem subjecti, seu determinationem voluntatis ad bonum et
dimiuutionem inclinationis ad malum. Esse enim accidentis est
inesse, et augetur per majorem inhæsionem subjecto. Legere ultimum
paragraphum corp, articuli.
A.d l"m: Deus augendo caritatem aliquid facit, scii, quod caritas
magis inhareat subjecto, magis radicetur in eo et illud inclinet ad
bonum. Aliis verbis Deus facit quod anima perfectius participet si­
militudinem Spiritus Sancti.
1um Dubium: Utrum actus nostri caritatis causent efficienter
physice augmentum caritatis.
Respondetur negative, ua-ni ut dictum est in resp. ad S'·3®, Deus
est qui infundit caritatem, et qui postea auget caritatem, see. illud
II Cor., ix, 10: «Qui autem administrat semen seminanti... et mul­
tiplicabit semen vestrum et augebit incrementa frugum justitia: ve­
stra:, ut in omnibus locupletati abundetis in omnem simplicitatem,
quæ operatur per nos gratiarum actionem Deo ».
Ratio est quia eadem est ratio augmenti et productionis habi­
tus, augmentum enim est veluti continuata rei productio. Atqui
actus uostri prsecedentes caritatem, etiam sub gratia actuali eliciti,
non producunt efficienter caritatem, quæ est infusa (art. 2). Ergo
actus nostri etiam ex caritate procedentes non causant efficienter
physice augmentum caritatis, quod a solo Deo physice producitur.
îum Dubium: Quid igitur faciunt nostri actus caritatis ad au
gmentum eiusf Duo faciunt, ut exponit S. Thomas in T, dist. 17.
q. 2, a. 3 :
1" Concurrunt ad caritatis augmentum moraliter seu meritorie.
.Justus enim potest sibi mereri bonis operibus augmentum caritatis,
ut definitum est in Cone. Trident., sess. 6, can. 24 et. 32, et expli­
catum est in tr. De merito, 1*1 “ q. 114, a. 8.
2° Actus nostri caritatis concurrunt ad caritatis augmentum
dispositive physice, quia, ut diximus, eadem est ratio augmenti et
productionis habitus; actus autem nostri, in justificatione adulti,
suut dispositiones physicæ ad productionem gratiæ habitualis et ca­
ritatis, nam ut supra dictum est, I*-I1 “. q. 112, a. 2 : « Nulla forma
potest esse nisi in materia disposita... et quæcumque præparatio in
homine esse potest, est ex auxilio Dei moventis animam ad bonum ».

Ill

DB CAH1TATE SUBJECTO

Hoc expresse daclaratur a S. Thoma in I, <1. 17, q. 2, a. 3. Unde
oportet bene distinguere augmentum habituum acquisitorum, quod
iit efficienter physice ab actibus nostris, et augmentum habitnnm
infusorum quod fit efficienter et. physice a· Deo.
Ακτ. VI. —

UTRUM

QUOLIBET ACTU

CARITATIS

CARITAS AUCEATUR.

Status quæstionis. — Videtur quod ita est : 1" Quia quilibet actus
caritatis etiam remissus meretur vitam æternam, ergo a fortiori me­
retur caritatis augmentum, quod minus est quam vita aeterna. 2° Quia
quilibet actus virtuoses operatur nd generandam virtutem acquisi­
tam, ergo pariter. 3° Quia, ut aiunt Patres, in via Dei stare est re­
trocedere , non progredi est regredi, atqui per actum remissum cari
tatis non regredimur, ergo progredimur. Notandum est quod actus
caritatis remissus dicitur per oppositum ad actum intensum, et si­
gnificat actum cuius gradus est minus intensus quam habitus cari­
tatis a quo procedit, v.g. homo valde intelligens sed piger facit mul­
tos actus remissos intelligeutiæ. Hem qui habet caritatem ut quinque
talenta et operatur cum tepore, ae si haberet solum duo talenta.
Hæc qtuestio de actibus remissis valde agitata est ante et post
Sanctum Thomarn. Et, ut semper, sunt duo extrema ad invicem op
posita. Cf. Gonet.
S. Bonaventura et Durandus tenent unum extremum, scii, actus
caritatis remissus non meretur de condigno augmentum caritatis.
Juxta- Salmanticenses, huic senteutiæ favent S. Antoninus, S. Vin
renting Eerrerius, Alensis, Capreolus, Cajetanus in 1*-II",
q. 114,
art. R.
Nominales et Suaree tenent aliud extremum, scii, quilibet actus
caritatis etiam remissus non solum meretur de condigno augmentum
caritatis, sed illud, statirn obtinet, cf. Suarez, De Gratia, 1. VIII,
cap. 3. Ita cum Suarez, Vasqnez, quia existimant ad augmentum
gratiæ non requiri dispositionem physicam, sed sufficere moralem
seu meritoriam.
Conclusio S. Thomæ diversos aspectus augmenti caritatis conci
liat. Hæc conclusio perfectius exponitur in resp. ad I'4"1, sic: « Qui
libet «ictus caritatis meretur caritatis augmentum·, non semper tamen
statirn augetur caritas, sed quando aliquis conatur ad hujusmodi
augmentum ».
1» Pars conclusionis: scii.: Quilibet actus caritatis (etiam re­
missus) meretur caritatis augmentum, est contra S. Bonaventuram
et Durandum. Junior S. Thomas aliquo modo loquebatur sicut S. Bonaveutura in 1, d. 17, a. 3, ad 2m. Sed in Summa- Theol. solutio
eius est expressa.
Hæc prima pars conclusionis probatur ex his quæ supra dicta
sunt de merito, I» 11", q. 114. Etenim actus caritatis etiam remissus

AN CAUITAS QUOLIBET ACTU AUGEATUR

115

hv.net omnes conditiones requisitas ad meritum de condigno augmenti
curitatis, quia. actus iste remissus est liher, supernaturalis, ab homine
viatore, grato et Dei amico, in obsequium Dei factus, et a Deo ordi­
natus ad pwrnium. Nam actibus etiam minimis, ut calici aqnæ dato
in suo nomine, Deus promisit mercedem. Hat sunt conditiones meriti
<!<■ condigno, ut supra habitum est in tr. De merito.

Confirmatur ex Cone. Trident., sess. 6, c. 32 (Dkxz., S42) : « Si
quis dixerit... justificatum bonis operibus quæ ab eo per Dei gra­
tiam et Jesu Christi meritum fiunt, non vere mereri augmentum
gratiæ, o. x. ». Item cap. 1(1 eiusdem sessionis. Atqui actus caritatis
etiam remissus est bonum opus factum a justo per Dei gratiam;
non- est enim peccatum veniale etiam levissimum, et secundum
S. Thonrnm, I“-ll", q. 13, a. 9, non datur actus deliberatus indiffe­
rens in individuo, quia semper fit aut propter bonum finem aut non
propter bonum finem, nie actus remissus est quidem imperfectus,
et vocatur quandoque imperfectio, quia non habet totam perfectio­
nem convenientem ad progressum ad perfectionem Christianam, sed
est tamen intrinsece bonus, quamvis minas bonus quam actus inten­
sior habitu. Imperfectio quæ in eo invenitur, est non bona·, sed non
est mala, est negatio perfectionis, non privatio boni proprie debiti.
2» Confirmatio: Ex opposita sententia sequeretur quod actus re­
missus caritatis alicuius sancti non mereretur augmentum gratiæ,
dum e contra, infra hunc gradum, actus caritatis non remissus ali­
cuius incipientis mereretur. Hoc videtur inconveniens, ac quasi
absurdum. V.g. perfectus habens caritatem ut decem talenta, facit
netum internum ut octo, et incipiens habens caritatem ut duo talenta,
facit actum intensum ut tria. Iu sententia opposita hic actus ut octo
non mereretur, et actus ut tria talenta in incipiente mereretur ca­
ritatis augmentum.
Quidam theologi, ut Victoria et Soto citati a Gonet, dixerunt
netus caritatis remissus meretur quidem de condigno augmentum
iiitiæ. non vero augmentum caritatis. Hoc non potest admitti, quia
i mitas est. proprietas gratiæ, cui commensuratur gloria. Cf. I*
-II",
q. 110, a. 1, ad ]m.
Insuper si augeretur gratia et non caritas, sequeretur quod ille
qui esset magis dilectus a Deo, minus diligeret Deum, contra illud
(Prov., vin, 17): «Ego diligentes me diligo», et (Joaxn., xiv, 23):
.< Si quis diligit me, et Pater meus diliget eum ». Cf. Gonet.

3“ Confirmatio habetur ex illo (II ad Cor., tx, 6) : «Qui parce
eminat, parce et metet », scii. see. communem explicationem, qui
operatur remisse, recipiet remissum gradum gloriæ. Item si « de verbo
otioso... reddent rationem (homines) in die judicii» (Matth., xxi, 36)
per oppositum omnia bona opera, etiam levissima·, capillis similia,
numerata sunt apud Deum in libro vitæ, ut iis dignam mercedem
largiatur in die judicii. Ita S. Ambrosius in 1. II De Spiritu Sancto;
tioXET, p. 353.

116

DE CARITATE SUBJECTO

Solvuntur objectiones contra hanc primam partem conclusionis:
1' Objectio: S. Thomas, I*
-II", q. 52, a·. 3, ait: «Si intensio
actus proportionaliter deficiat ab intensione habitus, talis actus
non disponit ad augmentum habitus, sed magis ad diminutionem
ipsius ».
Respondetur: Hic textus conciliatur cum nostra resp. ad lum,
nam in Ι·-Π“ agitur de dispositione physica ad augmentum subito
obtinendum ; nunc in nostra resp. ad lu,n agitur solum de merito
morali, et additur « non statim, augetur caritas ». Actus remissus
in
loc. eit. dicitur « disponere magis ad diminutionem ha­
bitus » hoc est non per se, sed per accidens, nam qui remisse
operatur facile dat locum contrariis actibus quibus habitus infu­
sus in fine corrumpi potest, prout peccatum veniale disponit ad
mortale. Remanet tamen quod actus caritatis remissus, prout essen­
tialiter opponitur peccato veniali etiam levissimo, per se disponit ad
augmentum, sed remote tantum, ut guttæ aquæ ad cavationem la­
pidis.
Instantia: Intel· meritum de condigno et præmium debet esse
æqualitas. Atqui non est æqualitas inter actum remissum caritatis
et augmentum.
Respondetur : Ad meritum de condigno non requiritur secundum
justitiam commutativam æqualitas in esse physico, sed see. justitiam
distributivam proportionalitas in esse morali, quoad valorem mora
lem actus supernaturalis ut sit jus morale ad præmium.

2a Pars conclusionis est: actus remissus caritatis non statim
obtinet augmentum caritatis, quæ augetur solum quando aliquis co­
natur ad hujusmodi augmentum. Hoc est contra nominales, Suarez
et Vasquez. Cf.
q. 114, a. S, ad 3““. Ratio est quia augmen­
tum gratiæ et caritatis non confertur nisi juxta dispositionem
subjecti, prout eadem est ratio augmenti et productionis habitus,
non enim accipimus caritatis augmentum, sicut vas inanime liquo­
rem, sed secundum desiderium nostrum. Atqui actus remissus, v.g.
ut duo talenta, in habente caritatem ut sex talenta, non est dispo­
sitio sufficiens ad augendam physice caritatem ultra sex ; nam hic
actus- est imperfectior ipso habitu. De spiritualibus proportionaliter
judicandum est sicut de naturalibus, v.g. sicut de augmento bonæ
amicitiæ inter duos homines. Cf. corpus articuli, et ad 1«“ et
ad 2lun.
Objectio: Sed sacramenta, etiamsi recipiantur cum actu remisso
caritatis, statim producunt suum effectum.
Respondetur : Disparitas est quia sacramenta operantur ex opere
operato, dum extra sacramenta, augmentum gratiæ habetur ex opere
operantis.
Instantia: Sed sacramenta causant gratiam « juxta propriam
cujusque dispositionem ». Cone. Trident., sess. 6, cap. 7.

AN CARITAS QUOLIBKT ACTU AUCBATUIl

417

Respondetur: Juxta hanc dispositionem proportionaliter, con­
cedo; arithmetice, nego. Scii, gratia non debet esse tanta, quanta
est dispositio, ita ut si dispositio sit ad quatuor, gratia sacramentalis debeat esse ad quatuor; sed proportionaliter, scii, quo major
est dispositio in suscipiente sacramentum, eo majorem gratiam
accipit.
Instantia: Id qnod cadit sub merito de condigno conferetur infallibiliter. Atqui actus caritatis remissi merentur de condigno ca­
ritatis augmentum. Ergo hoc augmentum confertur infallibiliter,
et statim scii, posito actu meritorio.
Respondetur : Actus remissi merentur quidem de condigno hoc
augmentum, sed hoc augmentum conferendum est connaturaliter,
scii, dum adest sufficiens dispositio.
Instantia: Sed actus remissi (ait S. Thomas ibid, c.) disponunt
ad augmentum, ergo statim confertur.
Respondetur: Disponunt remote, concedo; proxxime, nego; ideo
negatur consequentia.
Instantia: Tunc caritas augetur moralité:· in ratione meriti et
non physice, quod est inconveniens.
Respondet· Billuart : Non est inconveniens, nam jus physicum
ad gloriam ut k-œredita-tem, fundatur quidem in gratia et caritate
physice sumptis, hoc jus competit infantibus post baptismum dece­
dentibus, sed jus morale ad gloriam ut mercedem fundatur in bonis
operibus.

1utn Dubium: An actibus caritatis remissis debeatur speciale
augmentum distinctum ab illo quod debetur actui ferventiori subse
quenti.
Respondetur: Disputatur inter ipsos thomistas: Bannez (hic)
et Contenson respondent negative saltem quoad præmium essentiale,
quod sic daretur pluribus titulis, sed non majus: juxta Bannez ad
summum actibus remissis major gloria accidentalis corresponde!.
Sed communiter thomistes docent contra· Bannez quod actus re­
missi merentur augmentum speciale. Ita Joannes a S. Thoma, Salmauticenses, Gonet, Billuart. Ratio est quia, sec. Cone. Trident.,
sess. 6, cap. 10 (Dbnz., 803), justus per bona opera crescit in gratia
et in caritate; atqui actus remissi sunt bona opera, ergo per ipsos
justus crescit in caritate, et plus accipit quam si isti actus non præ·
cessissent.
Insuper, alioquin non servaretur æqualitas inter meritum de
condigno et præmium; scii, hi actus remissi fraudarentur suo pra·
mio; sequeretur enim quod justus qui per longam vitam fecisset in­
numeros actus remissos ut octo, et moriendo eliceret actum intensum
ut decem, nou obtineret majus prarmium essentiale quam flagitio­
sissimus qui in fine vita: elicit actum caritatis ut decem. Denique
habens caritatem ut duo et eliciens actum ut quatuor, esset sub ipso
aspectu melioris conditionis quam habens caritatem ut decem et
eliciens actum ut octo. Confirmatur per considerationem peccatorum
.0 — OMBionv-IaoKASOE - De vlriuillris tHeoluytcls

4118

OE CARITATE SUæECTO

etiam minus, gravium, quibus debetur pteua specialis. Cf. Gonet.
Cf. objectiones Bannez apud Billuart.
4*"" Dubium: Quandonam confertur speciale cantatis augmen
tum actibus remissis debilumf
Quidam, ut. videtur Cajetanus, dixerunt : forte hoc augmentum
datur momento communionis eucharistie». Plures thomistes ut Joan­
nes a 8. Thoma, Salmant... Gonet, Billuart, res[>ondent : hoc speciale
augmentum, debitum actibus remissis, non confertur in hac vita,
sed per se differtur usque ad ingressum gloria:, scii, in primo instanti
glorificationis.
liatio est quia in hac vita nunquam justus est satis ad hoc di­
spositus, nam quando in vita elicit actum ferventiorem, disponitur
solum ad augmentum huic actui correspondons. E contra in primo
instanti glorificationis elicit homo actum ferventissimum tant» in­
tensionis quantum fuit meritum actuum remissorum, et cum iste
actus non sit amplius meritorius, quia non est amplius viatoris, to­
tum augmentum huic dispositioni proportionatum correspondet solis
actibus remissis elicitis in via. IIoc ita est per se, sed si justus per
purgatorium transit ut frequentius advenit, per accidens in purga­
torio datur hoc augmentum, quia· actus caritatis in purgatorio sunt
valde intensi et non meritorii.
Hæc sententia corroboratur see. generale principium quod ul­
tima dispositio ad formam est in eodem instanti ac productio for­
mée; ita ultima dispositio ad gratiam habitualem est actus caritatis
et contritionis in instanti justificationis, et est quid simile in primo
instanti glorificationis, actus ferventissimus tunc elicitus toti gra­
tias, qua meritis debetur, commensuratur. Ita est probabiliter si hoc
augmentum non fuerit antea- concessum aut momento communionis
eucharistie». aut in purgatorio.
In faverem hujusce sententi» citatur S. Thomas, I*, q. 12, a. 6:
Inter beatos « plus participabit de lumine gloriæ. qui plus ha­
bet de caritate, quia ubi est. major caritas, ibi est major deside­
rium, et desiderium quodammodo facit desiderantem aptum et pa­
ratum ad susceptionem desiderati. Unde qui plus habebit de caritate,
perfectius Deum videbit et beatior erit ».
Insuper in Supplemento Suminæ Theol., q. 93. a. 3, legitur:
« Principium distinctivum mansionum, sive graduum beatitudinis
est duplex, scii, propinquum et remotum. Propinquum est diversa
dispositio, quæ erit in beatis, ex qua contingit diversitas perfectionis
apud eos in operatione beatitudinis, sed principium remotum est
meritum, quo talem beatitudinem consecuti sunt. Primo autem modo
(proxime) distinguuntur mansiones see. caritatem patria quæ quanto
in aliquo erit perfectior, tanto eum reddet capaciorem divinæ clari­
tatis. Secundo vero modo (remote) distinguuntur mansiones see. ca­
ritatem via et merita ».
Objectio 1*: Sed hic primus actus caritatis patriæ præsupponit
visionem beatificam et ideo ad eam non disponit.

AN CARITAS OUOUBBT ACTI’ AUGEATUR

419

Respondetur: Eam prasupponit quidem in genere causæ effi­
cientis, eed in genere causa· materialis disponit subjectum ad eam.
Ita actus contritionis in instanti justificationis adulti procedit a
gratia habituali in genere causæ efficientis et ad eam disponit in
genere causæ materialis. Causæ enim ad invicem sunt causae, sed
in diverso genere et sic non est circulus vitiosus, ut explicat 8. Tho­
mas, Ι··ΙΙ“, q. 113, a. 8.
2“ Objectio: Sed speciale augmentum caritatis debitum actibus
remissis dari potest in purgatorio, ubi animæ non amplius merentur
et eliciunt actus ferventes caritatis et desiderii Dei.
Respondent prædicti thomistæ (cf. Salmant.) : concedo objectio­
nem, sed. ut aiunt, hoc est per accidens, nam per se justus statim
post mortem assequitur beatitudinem. Plerumque tamen animæ electæ
transeunt per purgatorium.
Solet igitur contingere quod anima in purgatorio detineatur
quousque detestatur cuncta venialia, quorum maculas non exue­
rat ante mortem et subeat omnem pœnam debitam. Et anima
iu purgatorio existens elicit actus fervidos caritatis, quibus pro­
babilissime diluuntur peccata venialia nondum remissa (cf. Sanctum
Thomam, De malo, q. 7, a. 11, c et ad 9“™) et quibus disponitur
anima ad augmentum speciale actibus remissis viæ debitum. Salman­
ticenses notant ibidem quod frequentius hoc augmentum sic confer­
tur in purgatorio (quamvis hoc sit per accidens), quia narissima·,
ut aiunt, sunt animæ quæ in morte nihil purgandum habent.

3“ Objectio: Tunc plures viatores habent majorem caritatem in
esse morali seu merito quam in esse physico.
Respondetur : Utique, et non est inconveniens, ut ostendit Bil­
luart, quia oportet distinguere gloriam, ut est hœreditas, et ut est
merces. Jus physicum ad gloriam ut hæreditatem fundatur in gratia
et in caritate physice sumptis (hoc jus competit infantibus post
baptismum decedentibus), sed jus morale ad gloriam ut mercedem
fundatur in bonis operibus.
Corollaria quædam quoad differentiam inter actus caritatis re­
missos et actus intensos. Cf. Salmanticenses, De Caritate, disp. V,
dub. III.
Ta“: Est notabilis digerentia, quoad actus remissos, inter sen­
tentiam S. Thoma: quæ retinet aliquid de sententia S. Bonaventurae,
et sententiam mominalium, Vasques et Suarez. Sententia enim
•S'. Thoma- magis excitat ad fervorem. Notandum est quod videtur
esse traditionalis doctrina, nam antiqui theologi ut S. Bonaventura.
Alensis, dicebant etiam quod actus remissi non merentur caritatis
augmentum de condigno, quam sententiam favent 8. Antoninus,
S. Vincentius Ferrerius, Capreolus, ut notant Salmanticenses, fol. 107.

420

DE CARITATE SUBJECTO

Et hæc quæstio non est sine relatione cum quaestione mystica ho­
dierna ‘.
2um Corollarium deductum a Salmant., fol. 110. Magis placet
Deo unus justus perfectus quam plures tepidi, sicut Deum magis
glorificat unus actus caritatis intensus ut centum, quam centum
actus caritatis remissi ut unum, quia progressus intensives habetur
per actus formaliter intensiores et non per multiplicationem mate
rialem actuum remissorum. Qualitas praifertur quantitati, sicut san
ctitas B. Mari» Virginis sanctitati omnium aliorum sanctorum, aut
margarita pretiosa omnibus lapidibus communibus, aut sicut sa­
pientia S. Thomæ sapientiæ omnium eius commentatorum simul
sumptorum.
3um Corollarium! Conversio unius peccatoris ad magnam sancti­
tatem (ut S. Magdalen® aut S. Pauli) magis Deo placet quam con­
versiones plurium peccatorum ad tepidam et imperfectam justitiam.
4um Corollarium: Ex his sequi videtur quod si anima justa obi­
cem non poneret, acciperet semper majores gratias actuales ad actus
magis intensos producendos, quia caritas viatoris semper augeri
debet, nam ut dictum est q. 24, a. 4, e: « In hac via tanto magis
procedimus, quanto Deo magis appropinquamus... nou passibus cor­
poris, sed affectibus mentis » see. caritatis augmentum, ita fuit sem
per in. B. Maria Virgine. Cf. infra q. 44, a. (i, de præcepto caritatis.
Hoc illustratur ex art. sequenti.
Art. VII. —

UTRUM

CARITAS AUCEATUR

IN

INFINITUM.

Status quæstionis. — Aliis verbis utrum caritatis augmento ali
quis terminus pi-æfigi possit in hac vita. Ut dicitur in status que­
stionis, videtur quod sic : 1° Quia omnis motus est ad aliquem finem
et terminum (II Met.). 2° Quia capacitas nostræ animæ est finita.
3° Quia caritas viæ sic semper augendo, adæquaret caritatem patriae,
quod est inconveniens.
Conclusio est: Caritatis augmento nullus terminus prœfigi po
test in via.
P Probatur auctoritate: S. Pauli (ad Phil., in, 12) : « Non quod
jam acceperim, aut jam perfectus sim; sequor autem, si quo nimio
comprehendam». Item in Apocal. (xxn, 11, c. ult.) : «Qui justus
est, justificetur adhuc». Et Glossa citata in arg. «sed c. » ex Au

* Quæstio mystica hodierna est: an omnes anima: fervidae, perseverantes
in fervore normaliter perveniant n</ contemplationem infusam mysteriorum
fidei. Sec. S. Thomam, perseverantia in fervore lit sec. actus non remissos, sed
intensos quibus statim obtinetur augmentum virtutum infusarum et donorum,
et in hoc est magnus profectus et est prouressus normalis a quo declinat ille
qui remisse operatur. E contra see. Suarez.lum, anima qua' sæpe facit actus
remissos non videtur ita declinare a progressu normali.

AN CARITAS AUGEATUR IN INFINITUM

421

gust., ait: «Nemo fidelium, etsi multum profecerit, dicat: Sufficit
mihi. Qui enim hoc dicit, de via exit ante finem ».
2° Probatur ratione theologica: Quia ex nulla parte præfigitur
terminus augmento caritatis: 1“ non ex parte ipsius caritatis. quia
est participatio quadam- infinita caritatis; 2? non ex parte Dei in­
fundentis, quia Deus est infinitae virtutis; 3° non ex parte subjecti,
quia « semper caritate excrescente, superexcrescit habilitas ad ulte­
rius augmentum ». Legere ad 2“m.
Objectio: Sed capacitas creat.uræ rationalis est finita.
Resp. ad- 2oa': Hæc capacitas augetur per caritatem, per eam
foditur capacitas ut magis a Deo impleatur. Magis ac magis dila­
tatur cor nostrum. Ergo ipsa· caritas animæ Christi de potentia Dei
absoluta augeri posset. Cf. Ill·, q. 7, a. 12, ad 2ajn.
Ad 7WI.· Terminus augmenti caritatis non est in via. sed in
patria.
Objectio: Sed si ita est, caritas alicuius viatoris potest adæquare caritatem Christi aut saltem B. Mariæ Virginis.
Respondetur: Nego, quia licet caritas see. se possit semper au­
geri, non angetur tamen, nisi see. gradum a Deo prædestinatum ;
nemo autem est praedestinatus ad eum caritatis gradum qui Christo
et B. Mariæ Virgini fuit collatus. Insuper jam plenitudo initialis
gratiae B. il aria Virginis in instanti immaculatæ conceptionis su­
perabat gratiam finalem omnium sanctorum et postea semper crevit,
quia nunquam in ea fuit peccatum veniale, nec imperfectio, sed actus
caritatis magis ac magis intensi. Ergo non possumus adæquare eius
caritatem, nec a fortiori caritatem Christi.
1unl Dubium: An caritas sit secundum se capax augmenti in­
tensive sine termino, seu syncategorematice infiniti (cf. Salmant.).
Respondent affirmative Capreolus, Bannez. Medina, Joannes a
S. Thoma. Gonet, Billuart, Suarez, Vasquez, omnesque auctores qui
asserunt gratiam habitualem animæ Christi posse physice augeri de
potentia Dei absoluta. Hi auctores tenent hanc assertionem esse
expressam S. Thomæ in nostro art. et in I, dist. 17, q. 2, a. 4.
Ratio est quia caritati ex suis principiis specificis nullus praefi­
citur terminus augmenti; nam principia specifica caritatis sunt bo­
num infinitum in quod tendit, et amor infinitus Dei, cuius est par­
ticipatio formalis. Quantumcumque participet divino amori, potest
amplius et amplius participare. Amor enim divinus est infinite participabilis et nequit per finitam sui participationem exhauriri. In­
super potentia obedientialis animæ semper potest accipere a Deo id
quod Deus dare vult, nec potest impleri, ut dicit 8. Thomas, De Ve­
ritate, q. 29, a. 3 ; item III·, q. 10, a. 4, ad 3u,n ; q. 7, a. 12, ad 2'un.
Attamen ad praedictum dubium, negative respondent S. Bonaventura, Durandus, Scotus, et etiam Cajetanus, qui tenent quod ca­
ritas habitualis Christi non possit augeri de potentia Dei absoluta.
Cf. Cajetanus in IIam-IIae, q. 24, a. 7, et in 111»“, q. 7, a. 9, a. 10,
11. In hoc longissimo commentario Cajetanus præsertim tria tenet:

422

DB ΕΑΚΓΓΛΤΒ SUBJECTO

1’ quod caritas in via- semper augeri potest; 2° quod caritas secun­
dum se, non habet nec excludit supremum gradum possibilem ;
3“ quod si ordinatur ad unionem hypostaticam, tunc ut ei propor­
tionate. habet supremum gradum possibilem, ut calor in igne, al­
bedo in nive.
Sic Cajetanus vult invenire quandam paritatem inter caritatem
et qualitates naturales ut calor in igne vel albedo in nive. Revera
est magna disparitas, nam 1” qualitates istæ habent suam specifi
cationem intrinsecam finitam, et non definiuntur: participatio na
turas divinæ infinite participabitis ; 2° recipiuntur in subjecto ut al
bedo in nive secundum eius potentiam naturalem finitam, non secui)
dum eius potentiam obedientialem ; 3° sunt proprietates naturales
alicuius substantiae naturalis finitae, v.g. nivis, quod nequit dici de
gratia habituali, nec de caritate.

2“m Dubium: Utrum, caritas via possit adœquare caritatem pa­
trice.
Respondetur : Quasi omnes auctores contra Suarez et Vega te­
nent quod in eodem homine caritas vias non potest aiiaiquare cari­
tatem patriæ; quia Deus præmiat ultra condignum et homo dum fit
beatus accipit aliquod caritatis incrementum. Ita videtur esse sen­
sus resp. ad 3'“m.
Sed si ponitur quæstio : utrum aliquis viator sanctissimus pos­
sit habere aqualem vel majorem caritatem quam aliquis beatus,
v.g. quam anima infantis subito post baptismum defuncti, responsio
communior et probabilior est affirmativa. Cf. Salmant. et Billuart.
Non enim verisimile est quod caritas B. Mariæ Virginis aut
S. Pauli. S. Joannis, in via non fuerit major quam caritas habi­
tualis iu patria alicuius infantis statini post baptismum defuncti ;
sic caritas alicuius viatoris sanctissimi potest esse altior quam ca­
ritas alicuius beati.
Attamen quoad statum et modum operandi caritas patriæ sem­
per est perfectior qualibet caritate viæ; quia caritas patriæ est iu
termino, in statu perfecto, procedens a visione beata, sive possibi­
litate peccati, et quoad modum operandi semper seu continuo sine
interruptione fertur in Deum see. totam intensionem habitus et co­
natum voluntatis. Non sic autem est iu via, ubi interrumpitur ca­
ritatis actus, per debilitatem naturæ, aut somnum, aut occupationes
materiales etc.
Caritas viæ et patriæ differunt solum accidentaliter ratione sta­
tus et modi operandi, nam est idem habitus prout est idem objectum
formale, sive cognoscatur per fidem, sive per visionem. Cognitio
enim est solum conditio sine qua non amoris, nam ipsum motivum
amoris est bonitas objecti cogniti, non cognitio eius bonitatis.
Objectio: Sed hic ad 3"“ S. Thomas comparat caritatem viæ
relate ad caritatem patriae « lineæ quæ, quantumcumque crescat, non
attingit quantitatem superficiei, quia non est eadem ratio quanti­
tatis viæ quæ sequitur cognitionem fidei et caritatis patriae, quae
sequitur visionem apertam ».

AN CARITAS IN VIA POSSIT ESSE PKItKBCTA

423

Respondetur cum Salmanticensibus : Nec S. Thomas nomine
« quantitatis diversæ rationis » intensionem intellexit, sed diversos
alios modos perfectionis convenientis caritati in via et in patria.

<St ό
Art. VIII. —

UTRUM CARITAS IN HAC VITA
POSSIT ESSE PERFECTA.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1“ Quia S. Paulus di­
cit : « Non quod jam perfectus sim » (ad Phil., in, 12). 2° Quia ut
ait August. : « ubi est perfectio caritatis, nulla est cupiditas » sed
legitur (in I Joan., i, 8): «Si dixerimus quod peccatum non habe­
mus, ipsi nos seducimus ». 3° Insuper caritas vise semper potest au­
geri, ergo nunquam est perfecta in hac vita.
Ex altera parte S. August, ait: caritas cum ad perfectionem
venerit, dicit : « Cupio dissolvi et esse cum Christo ». Quomodo hæc
omnia sint concilianda? Quadruplici conclusione sic scribenda:

ex parte Dei diligi
bilis, diligendo
Deum tantum
quantum diligi­
bilis est: ................................ sola caritas increata.
semper actualiter: caritas patrice.
.
i
Gantas
Pcrfûcta \

actualiter sæpe va-1
condo Deo, præ-1
1 termissis aliis reperfectoCT ivrrio riitinantisi ! 1>US nOQ UeCCSSa )
Vl'1'
parte
..
f
diligendo tan I
tum quantum \ habitualiter nihil Aï-\
diligens potest i ligendo plus quam l
I Deum nec crqua--I
’ liter Deo, seu > oaritas comunis,
excludendo ea quæ I
i sunt contraria ha- I
I bitui caritatis /

Cf. infra q. 184, a. 2 et 3.
Ad J™“.· S. Paulus erat perfectus viator, sed nt viator adhuc
tendebat ad altiorem perfectionem.
Ad 2WU: Peccata venialia non contrariantur habitui caritatis,
sed actui, et ita non repugnant perfectioni viæ.
Ad 3* ““.· Perfectio viæ non est perfectio simpliciter, ideo semper
habet quod crescat.

424

Art.

DE CARITATE SL'PJECTO

IX. — UTRUM CONVENIENTER DISTINGUANTUR TRES

CRADUS

CARITATIS:

INCIPIENS.

PROFICIENS,

PERFECTA.

Responsio est affirmativa.
I” Probatur auctoritate Augustini: citari possunt alii Patres,
quasi omnes, a tempore Clementis Alexandriæ, sed præsertim S. Gre­
gor. Magnus. Apud Dionysium æqui valenter distinguuntur viæ pur­
gativa, iUuminativa, unitiva. Mich. de Molinos damnatus est quia
rejecit hanc divisionem triplicis viæ (cf. Denz., 1246). Molinos tol­
lebat viam purgativam et totam ascesim, et falsificabat mysticam,
confundendo passivitatem acquisitam per inactionem cum passivitate
infusa·.
2« Probatur ratione theologica, comparando augmentum spiri­
tuale cum augmento corporali in quo distinguuntur infantia, juven­
tus, eetas adulta.
perfecta principaliter intendit ut Deo inlieereat et eo /rua­
tur; homo cupit dissolvi et esse cum Christo. Via
unitiva.
proficiens principaliter intendit proficere in Dei amore et
in virtutibus sub lumine fidei. Via illuminativa.
incipiens principaliter recedit a peccato, resistendo con\
cupiscentiis. Via purgativa.

!

Cf. q. 183, a. 4 ; q. 185, a. 2.
Notandum est quod dona Spiritus Sancti cum caritate connexa,
crescunt cum ea, ideoque normaliter caritati perfectorum respondet
in æquali gradu donum sapientias, quod est principium contempla­
tionis infusæ mysteriorum fidei (cf. infra q. 45, a. 5). Insuper Spi­
ritus Sanctus generaliter movet animas see. gradnm habituum infu­
sorum, nisi sit obex. Alioquin enim, Spiritus Sanctus sine ratione
moveret ad- actus remissos, et frustra augeretur donum sapientiæ
cum caritate connexum. Contra quod valet sequens articulus de diminutione caritatis. Cf. de connexione septem donorum Spiritus
Sancti cum caritate I‘-I1“, q. 68, a. 5, et de augmento æquali omnium
habituum infusorum, Ι·-ΙΙ“, q. 66, a. 2. — Attamen in quibusdam
justis donum sapientiæ apparet præsertim sub forma contemplativa,
ut in S. Joanne a Cruce, in aliis autem præsertim sub forma practica,
magis directe ad praxim ordinata, ut in S. Vincentio a Paulo.
Art.

X. — UTRUM CARITAS POSSIT DIMINUI.

Status quæstionis. — Non est quæstio de caritate actuali, sed
habituali ; certum est enim actus caritatis esse aliquando intensio­
res, et postea remissiores. Sed videtur quod caritas habitualis di­

r>B TRIBUS GRADIBUS CARITATIS

125

minui possit: 1" Quia potest augeri et, eadem est ratio contrariorum.
2" Quia· augmentum cupiditatis videtur esse diminutio caritatis.
3° Quia videtur quod Deus minus se præparanti minorem caritatem
conservat. — Sed, ex altera parte, caritas (iu Cantico, vm, 6), com­
paratur igni : « lampades ignis atque flammarum », est ignis spiri­
tualis, et ignis quamdiu manet semper ascendit, etiamsi sit debilis
ascendit, nunquam descendit. Est pulchra analogia pluries a S. Au­
gustino exposita.
Conclusio S. Thomæ est: Caritas habitualis non potest diminui
directe seu intrinsece, bene tamen indirecte et extrinsece per pec­
catum veniale, et totaliter tollitur per quodlibet peccatum mortale.

1a Pars conclusionis sic prob.: Diminutio directa caritatis po­
test sumi vel ex parte objecti, vel ex parte subjecti. Atqui neutro
modo potest diminui caritas directe et intrinsece. Ergo.
Prob. minor: non ex parte objecti, quia minima caritas diligit
omnia qua: sunt ex caritate diligenda. Nec ex parte subjecti minui­
tur directe et intrinsece caritas, quia peccatum veniale, quod est
inordinatio circa media ad finem, non minuit directe amorem habi­
tualem finis ultimi, nee ad eum attingit effective. Ita quidam infirmi
multum amantes sanitatem, inordinate se habent ad diætam ser­
vandam. Item in speculativis falsæ opiniones circa ea quæ deducun­
tur ex principiis non diminuunt certitudinem principiorum. Nec
etiam demeritorie peccatum veniale obtinet directe diminutionem
caritatis, quia ex hoc quod aliquis delinquat in minori, scii, circa,
media, non meretur pati detrimentum in majori, scii, circa finem
ultimum. Cf. penultimam paragraphum articuli.
Neque cessatio ab actu caritatis, etiamsi sit venialiter culpa­
bilis, diminuit directe caritatem, quia caritas habitualis non causa­
tur ab actibus humanis, sed solum a Deo ; ergo non minuitur per
cessationem ab actu, sic differt a virtutibus acquisitis.
Quidam addunt hanc confirmationem: Si peccata venialia dimi­
nuerent intrinsece caritatem, tandem possent illam destruere, et sic
ultimum peccatum veniale destruens caritatem esset mortale, quod
est absurdum.
Hoc argumentum est saltem probabile; aliquis tamen dicere pos­
set: caritas posset diminui in infinitum et nunquam tolli, sicut linea
semper potest dividi in infinitum.
Respondetur : Sed ad hoc oporteret quod peccata venialia essent
semper minora ut partes lineas divis» in infinitum.
2® Pars conclusionis est : Caritas habitualis diminuitur indirecte
et extrinsece per peccata venialia. Cf. ultimam paragraphum corp,
artic.
Probatur: hoc fit dupliciter:
1" Prout extrinsece impeditur per peccatum veniale applicatio
caritatis ad ordinandam in finem ultimum materiam circa quam pec­
catur venialiter. Unde si justus habet affectionem habitualem ad

426

DE CARITATE SUBJECTO

aliquod veniale, minuitur fervor caritatis habitualiter, scii, caritas
amittit suam libertatem actionis, sicut si aliquis haberet brachium
habitualiter ligatum, licet non minueretur intrinsece eius vigor,
amitteret libertatem actionis. Item, si, in lucerna, flamma rema­
neret æqualiter intensa, sed vitrum lucerna» magis ac magis macu­
laretur, tunc irradiatio lucis minueretur extrinsece.
Item si ex fonte æqualiter veniret aqua, sed divideretur propter
herbas quæ eius egressum impedirent, tunc impulsus seu vis motrix
aquæ minueretur extrinsece.
2° Per peccatum veniale generantur prava: inclinationes, quæ
reddunt difficile caritatis exercitium, merentur ut Deus subtrahat
specialia auxilia actualia, et disponunt ad mortale.
Sic cessant objectiones.

Corollarium: Aliquis justus qui pervenit ad caritatem ut viginti
per bona opera et communionem quotidianam, etsi postea tepide
vivat, conservat eumdem caritatis gradum, sed minuitur fervor ac.
irradiatio caritatis eius quoad applicationem ad actum, et augentur
pravæ inclinationes, quæ disponunt ad mortale.
Ad S'uu; « Ad conservationem caritatis non requiritur motus
liberi arbitrii, alioquin non remaneret in dormientibus ».
Art. XI. —

UTRUM CARITAS SEMEL HABITA POSSIT AMITTI.

Status quæstionis. — Hic art. ponitur ad explicandum verbum
I Joan., in, 9, citatum in 1· objectione: « Omnis qui natus est ex
Deo, peccatum non facit, quia semen ipsius in eo manet».
Ex isto textu Jovinianus et postea beguardi dixerunt quod ca
ritas semel habita· amitti non potest.
Conclusio est affirmativa et est de fide.
1° Probatur er Sacra Scriptura : (Ezech., xviii, 26) : « Cum aver
terit se justus a justitia sua et fecerit iniquitatem, morietur in ea».
— (Galat., v, 4) : « Evacuati estis a Christo qui lege justificamini,
a gratia excidistis ». — (I Cor., xx, 27) : « Castigo corpus meum et
in servitutem redigo, ne forte cum aliis prædicaverim, ipse reprobus
efficiar ».
Confirmatur·. Adam, David, S. Petrus erant justi, et tamen
peccando a justitia et caritate exciderunt. Omnes infantes per bapti
smum accipiunt gratiam et caritatem; quis dicat eos omnes nun
quam a gratia et caritate peccando excidere? Unanimis est consensus
Patrum. Cf. Cone. Vienn. (Denz., 471), damnatur hæc doctrina Beguardorum : « Quod homo in vita præsenti tantum et talem per
fectionis gradum potest acquirere, quod reddetur penitus impecca­
bilis ». Item contra Calvinum Cone. Trid., sess. 6, cap. 12, 13, 14,
praesertim can. 23 (Denz., 833), definivit: « Si quis dixerit hominem

AN CARITAS POSSIT AMITTI

427

semel justificatum amplius peccare uon posse, nec gratiam ammit
tere, et ideo eum, qui labitur et peccat, nunquam vere Cuisse justi
ficatum,... a. s. ».
2· Probatur ratione theologica : Sola forma sunt inamissibiles,
qwe replent, totam capacitatem subjecti. Atqui caritas vire non re
plet totam capacitatem voluntatis, quia versatur circa Deum sum
mum bonum, non clare visum, sed obscure cognitum, nec semper est
in actu. Unde quando caritas viæ actu non fertur in Deum, potest
aliquid occurrere per quod caritas amittatur ex mutabilitate liberi
arbitrii.
Unde tota hæc ratio fundatur in hoc principio: Hæ solae for
mæ sunt inamissibiles, quæ replent totam capacitatem subjecti quod
non est in potentia ad alienam formam (ita· juxta antiquam physi­
cam, formæ coelorum, quos putabant incorruptibiles). Ita caritas
patriæ replet totam capacitatem voluntatis, prout versatur circa
Deum clare visum in se, et semper est in actu. Sed justus in via non
videt Deum clare, nec semper in actu fertur iu eum. ergo dum ca
ritas non est in actu, potest aliquid occurrere per quod caritas amit­
tatur, ex mutabilitate liberi arbitrii. Cf. ad 4ωη.
Sed remanet difficultas orta ex I Joan, (ih, 9) : « Omuis qui
natus est ex Deo peccatum non facit, quia semen ipsius in eo manet,
et non potest peccare quoniam ex Deo natus est».
S. Thomas pulcherrime solvit hanc difficultatem, prout caritas
tripliciter considerari potest sic:
j ex parte Spiritus Sancti moventis ad
1I temDei,
voluntatis,
quæ
semper
in actu
I amissibilis I
actum dilectionis
incompossibi
est
™ Parte
fertur in Deum.
lem cum peccato.
.. i ■ ut habitus illustratus
i
ex parte smipsius,
nam caritas
; uta forma
quæ obscura
nonnullo
reI
cognitione
modo potestI i peccare,
sicut nec
calor
plet
totam
capacitaI
Dei.
potest refrigescere, nec justitia in
\
justum facere.

Ad explicandum quare caritas sit inamissibilis ex parte Spiritus
Sancti moventis, S. Thomas initio corporis art. ostendit quod sub
gratia efficaci homo non potest peccare in sensu composito; et ex eius
modo loquendi apparet quod gratia est infallibiliter efficax non ab
extrinsece (scii, ex prævisione nostri consensus per scientiam me
diam), sed ab intrinseco. Dicit enim initio corporis articuli: «Ex
parte Spiritus Sancti moventis animam ad diligendum Deum, caritas

428

DIC CARITATE SUBJECTO

impeccabili ta tern habet ex virtute Spiritus Sancti, qui infallibiliter
operatur quodcumque voluerit... Item caritas secundum propriam
rationem nullo modo peccare potest ». Sic explicatur difficultas orta
ex I Joan, (hi, 9) ; verunt est verbum Joannis de caritate: 1” ex parte
Spiritus Sancti moventis; 2’ see. rationem suam; 3° non vero ex
parte subjecti mutabilis. Unde « habemus thesaurum istum in vasis
fictilibus » (II Cor. , iv, 7). — Caritas de se immortalis est, plus quam
ipsa anima., quia est vita æterna inchoata·. Spiritualitas eius est al
tior quam spiritualitas naturalis animæ. Legere ad 1““ et ad 2'un.
Unde sensus Joannis est : justus, quamdiu manet justus, non
potest peccare mortaliter, ita ut peccatum mortale stet cum gratia
et caritate. Ex contextu patet quod hic est sensus Joannis, quia
scopus eius erat discernere inter filios Dei et filios diaboli, hoc sic
adsignat: «Qui facit peccatum mortale est filius diaboli; qui non
facit est filius Dei ».
Eodem modo explicantur plures textus (v.g. Cant., vni, 7) :
a A quæ multa: non potuerunt extinguere caritatem·». See. commu­
nem interpretationem hic agitur de caritate Christi erga Ecclesiam,
et de caritate Ecclesiæ erga Christum, sed si intelligatur de caritate
particularium, accipiendus est textus see. distinctionem datam a
S. Thoma.
Item (Rom., vin, 38) : « Certus sum quod neque mors, neque
vita... neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei», scii,
quamdiu quie voluerit retinere caritatem, neque tribulationes, neque
alia quæcumque possunt illam eripere, licet ex libertate arbitrii possit
velle illam amittere peccando. Unde certus sum significat: ex parte
Dei certus sum, non ex parte mea: idem est ac spero, confido.
Alii dicunt: S. Paulus loquitur non'in propria persona, sed in
persona- electorum.
Item dura dicitur (I Cor., xni, 8): a Caritas nunquam excidit»
id est see. se, ratione sui, et etiam prout habetur finaliter in via re­
manet in patria.
Item (I Joan., ii, 19) : « Si fuissent ex nobis, permansissent uti­
que nobiscum », scii, si fuissent ex nobis perfectis, solidis et con­
stantibus Christianis, ut ait S. Cyprianus, Cyrillus, Hieronymus.
Vel si fuissent ex prædestinatis, ut interpretatur August., De Corrept. et Gratia, c. 9, et De dono persev., c. 8.
Item verbum Augustini : « Caritas quæ deficere potest, nunquam
vera fuit ». scii, caritas quæ ratione sui deficere potest, nunquam
vera fuit; ita S. Thomas ad 2um. V.g. caritas quæ vellet diligere ad
tempus et non amplius postea, non esset vera caritas.
Objectio: Sed caritas est nobilior charactere, qui inamissibilis
est etiam de facto. Ergo pariter caritas.
Respondetur: Disparitas est quod caritas, etsi nobilior, habet
contrarium a quo possit destrui, scii, peccatum mortale, non vero
character. Insuper caritas quoad suam conservationem, pendet a li­
bero arbitrio, non vero character.
Instantia: Sed caritas excludit omnia motiva peccandi.

QUOMODO CARITAS AMITTITUR

429

Respondetur: Distinguo: quando est in actu, concedo; quia tunc
actn diligit Deum super omnia, sed quando non est in actu, nego,
tunc enim potest intervenire aliquod motivum peccandi, cui Uberum
est homini consentire. Unde dicitur Ecoli., vn, 40 : « In omnibus
operibus tuis, memorare novissima tua, et in æternum non peccabis ».

Dubium: Quomodo igitur explicari possit confirmatio in gratia
alicuius viatoris.
Respondetur: Salmanticenses eam bene explicant per specialem
assistentium extrinsecain Dei præservantis a peccato, non per causam
intrinsecam saltem ita firmam ut in patria, neque per modum im­
mutabilem pratice judicandi de fine ultimo ut in aniinabus quæ sunt
in purgatorio.

Art. XII. —
PER

UTRUM CARITAS AMITTATUR

UNUM ACTUM

PECCATI

MORTALIS.

Status quæstionls. — Difficultas est quia Petrus negando Chri­
stum peccavit mortaliter, et tamen S. Bernardus ait : « In Petro ca­
ritatem non fuisse extinctam. sed sopitam » et fere eodem modo lo­
quitur Leo papa.
Insuper caritas est fortior virtute acquisita, quæ non tollitur
per unum actum gravis peccati contrarii. Deinde: peccatum mortale
erga media ad finem, v.g. intemperantia, non videtur tollere ordi­
nationem ad finem ultimum. Denique fides et spes non excluduntur
a quolibet peccato mortali.
,
Conclusio tamen est: Per quodlibet peccatum mortale statim
amittitur caritas.
1° Probatur ex auctoritate: Joan, (xiv, 21) : « Qui habet mandata
mea et servat ea, ille est qui diligit me», sed ille qui peccat morta
liter, mandata Dei non servat, ergo non diligit Deum. Alioquin, ut
dicitur in arg. « sed c. », « esset simul dignus vita æterna et morte
æterna ».
Insuper hoc est de fide definita in-Cone. Trid., sess. 6, cap. 15
(Denz., 808) : « Quocumque mortali peccato, quamvis non amittatur
fides, acceptam justificationis gratiam amitti », dum fides non amit­
titur nisi per peccatum mortale infidelitatis.
2° Probatur ratione theologica: Unum contrarium tollitur per
aliud contrarium superveniens. Atqui quodlibet peccatum mortale
contrariatur caritati see. propriam rationem. Ergo.
Prob. minor: caritas est unio amicitiæ cum Deo, ut ultimo fine
cui homo totaliter subjici debet, dum peccatum mortale est aversio
a Deo ut ultimo fine, nam peccatum mortale præfert creaturam Deo,
et violat eius prsecepta.

430

1>Κ CARITATE SUBJECTO

Objectio: Sed actus non contrariatur directe habitui, et propterea unus actus peccati etiam gravis non destruit habitum acquisitum
contrarium. Ergo pariter nec caritatem destruit.
Respondetur: Disparitas est quod caritas est habitus non acqui­
situs per plures actus, sed infusus a Deo et eius conservatio dependet
a Deo infundente, sicut conservatio lucis in aere a sole illuminante.
Ideoque caritas statim desinit esse in anima per hoc quod ponitur
aliquod obstaculum influxui Dei conservantis caritatem in animam,
sicut cessat statim Inmen in aere prout ponitur obstaculum illumi­
nationi solis. Obstaculum istud morale est peccatum mortale, quo
anima avertitur a tine ultimo, sic quodlibet peccatum mortale de­
struit quoad nos objectum formale caritatis cuius actus primarius
est diligere Deum super omnia ut amicum. Non autem destruit quoad
nos objectum formale fidei, nec spei. Cf. ad 5*® ’.
Virtus acquisita, quæ non acquiritur nisi per plures actus bo­
nos, non destruitur per unum peccatum grave contra eam. E con­
trario virtus infusa- caritatis, quamvis sit altior, per quodilbet pec­
catum mortale amittitur, aliquo modo sicut instrumentum præcisionis, ut chronometrum, per quodlibet obstaculum impeditur, dum e
contra aliud instrumentum minoris præcisionis ex eo non pertur­
baretur.
Corollarium ad 5un' : « Caritas non potest remanere informis,
cum sit ultima forma virtutum, ex hoc quod respicit Deum in ra­
tione tinis ultimi super omnia dilecti ».
Ad /“”*.· Generaliter homo non transit subito de statu gratiæ
ad peccatum mortale sine peccatis venialibus disponentibus ad mor
tale. Et generaliter dæmon incipit eum tentare circa levia.
Ad- 2'an: S. Petrus amisit caritatem non directe per contemptum,
sed indirecte propter timorem, et « eam cito recuperavit». Sic intelfigi debet S. Bernardus. ·
Ad -1)™1.· Inordinatio circa media ad salutem potest esse levis
vel gravis; gravis tollit caritatem, violando in re gravi Dei praecepta,
sic enim fit aversio gravis a Deo praecipiente et ab eo, ut est finis
ultimus. In tr. De Gratia probatur quod nequidem de potentia Dei
absoluta peccatum mortale et gratia habitualis j>ossnnt esse simul
in eodem subjecto quia hic homo esset simul aversus et non aversus
habitualiter a fine ultimo. Cf. Billuaut, De Gratia, disp. 7, a. 3.
Sic terminatur quæstio de caritate per respectum ad subjectum ;
nunc consideranda est per respectum ad diversa eius objecta subordinata.

QUÆSTIO XXV.
DE

OBJECTO

CARITATIS

Sunt du® quæstiones : q. 25 : De his quae sunt ex caritate di­
ligenda; q. 26 : De ordine diligendorum.
Quæstio 25 dividitur in undecim articulos sec. enumerationem
completam eorum circa quæ potest esse dilectio.
Art. I. — UTRUM DILECTIO

caritatis sistat in

deo,

AN SE EXTENDAT AD PROXIMUM.

Status quæstionis. — Difficultas est : Videtur quod caritas non
se extendat, ad proximum : 1° Timor Dei non se extendit ad hominem,
sed erga hominem est timor mundanus specie distinctus a timore
Domini. 2" Quitus latriæ non se extendit ad sanctos, quibus debetur
solum honor dulhe. 3° Quia debemus sperare in Deo, non in homine.
Ergo pariter caritas erga Deum non se extendit ad proximum. Quo­
modo proximus posset diligi amore theologali?
Conclusio tamen est : Objectum formale primarium caritatis est
ipse Deus, sed objectum eius secundarium est proximus.
1° Probatur auctoritate S. Scriptura:: (I Joan., iv, 21) : « Hoc
mandatum habemus a Deo, ut qni diligit Deum, diligat et fratrem
suum ». Et secundum traditionem, ut diximus q. 23, a. 5, sicut est
una fides de Deo et de revelatis circa creaturas, ita est una caritas
quæ est primo circa Deum super omnia dilectum, et secundario circa
proximum.
2° Probatur ratione theologica : Habitus sese extendere potest ad
omnia quæ cadunt sub objecto suo formali quo. Atqui proximus ca­
dit sub objecto formali quo caritatis. Ergo caritas, quæ primario
diligit Deum, sese extendit ad proximum.
Prob. minor in corp. « Ratio diligendi proximum est Deus: hoc
enim debemus in proximo diligere ut in Deo sit » et ut glorificet
l>eum nunc et in aeternitate. Sic diligimus proximum propter Deum,
scii. quia proximus diligitur a Deo et ordinatur ad Deum sicut ipsi
nos. Sed ad intelligentiam profundam hujusce doctrinæ oporet exacte

432

OB OBJECTO CARITATIS

determinare: 1° quodnam est objectum formate quo caritatis, et
2° quomodo proximus cadit sub isto objecto formali quo caritatis.
1° Quodnam est objectum formale quo caritatis seu motivum
formale. Cf. infra q. 27, a. 3.
Respondetur : Est bonitas increata ut est in se et propter se ama­
bilis. lumine supernatural'!, cognoscibilis, ut dicit Gonet. Est bonitas
Dei, non ut bona nobis, sed ut bona Deo amico nostro. Ratio est quia
caritas est, ut diximus (q. 23, a. 1), amor amicitiæ inter Deum et
homines. Unde ut amor est circa bonum; ut amor Dei est circa Deum
sub ratione boni divini ; ut amor non concupiscentiæ quæ generat
spem, sed benevolentiæ et amicitiæ est circa Deum amicum, non ut
nobis bonum, sed ut est in se propter se amabilis. Additur est erga
Deum lumine supernatural! cognitum, ut distinguatur caritas ab
amore naturali erga Deum naturaliter cognitum. Insuper, ut ait Go­
net, motivum formale caritatis non est divina bonitas ut communis
analogice bonitati divinæ per essentiam, et bonitati divinæ per par
ticipatiouem, sed est bonitas increata, ut Deo ipso conveniens.
Objectio: Sed amare Deum propter beneficia ab eo accepta, est
actus caritatis. Atqui ibi motivum amandi non est bonitas increata,
sed beneficium. Ergo falsum est quod motivum formale caritatis sit
bonitas increata.
Respondetur (q. 27, a. 3): Dist. maj.: amare Deum propter be­
neficia est actus caritatis, si « propter » dicit motivum formale amoris
eliciti, nego; si dicit solum medium per quod devenimus ad cogni­
tionem divinæ bonitatis, concedo. Cognoscimus quidem ex beneficiis
divinis bonitatem increatam Dei et postea caritate diligimus Deum
propter suam bonitatem increatam. Sed insuper caritas potest im
perare actum gmtitudinis propter beneficium acceptum.
Gratitude autem ex qua procedit gratiarum actio non est virtus
theologica sed annectitur religioni. Cf. q. 106, a. 5. Cf. infra q. 27,
a. 3: Utrum Deus sit propter seipsum diligendus. Ex q. 27, a. 3, ha
betur hæc synopsis:

propter finem, sic diligimus medicinam i
propter sanitatem ί φ l
formam, sic diligimus hominem / " j
propter eius virtutem.
,3 L
causam
efficientem,
sic
diligimus!
? I
Diligere aliquid
aliquos prout sunt filii ta- ' “ I x
propter aliud
lis patris
/ ' "S
dicitur secun­
dum quatuor
causas
dispositionem, sic diligimus be
nefactorem see. quod ad/ ~ ’
hoc disponimus per bene- i S ,
ficia ab eo recepta.

= il

DE EJUS OBJECTO PRIMARIO ET SECUNDARIO

433

Dubium: Utrum objectum formale quo caritatis sit sola bonitas
essentiæ divinæ ut distincta virtualiter ab attributis, an bonitas di­
vina ut transcendens amnem Dei perfectionem et involvens essentiam,
attributa et personas'?
Respondetur: Communiter theologi tenent secundum partem di­
stinctionis, ita S. Thomas, Cajetanus, Bannez, Joannes a S. Thoma,
Billuart, Salmanticenses, Suarez, S. Bonaventura, Scotus, contra
Hipalda qui tenet primam partem. Cf. Salmanticenses.
Probatur sic sententia communis, dupliciter:
1° Auctoritate S. Thomæ qui docet (q. 23, a. 1) : caritatem esse
amicitiam fundatam super communicationem « qua Deus nobis com­
municat suam beatiudinem ». Atqui objectum beatitudinis est bonum
divinum involvens attributa et personas.
2° Prob. ratione: Omnia Dei attributa et personat sunt propter
se amabilia amabilitate ultimi finis, et non amabilitate medii seu
finis intermedii, quod involveret imperfectionem. Ergo sunt objectum
caritatis.
Objectio: Sed bonitas divina specificans caritatem debet esse una
ratio formalis, et non plura attributa simul.
Respondetur: Bonitas divina omnibus attributis imbibita est
una ratio boni amabilis in qua conveniunt omnia attributa. Ama­
bilis est enim Veritas divina et Sapientia, et Justitia, et omnipo­
tentia ; quodlibet attributum divinum est bonum infinitum ; item
amabilis est Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus.
2° Quomodo proximus cadit sub objecto formali quo seu motivo
caritatis·?
Quis est noster proximus? Est omnis creatura intellectualis,
quae nobiscum particeps esse potest æternæ beatitudinis. Unde non
creatur® irrationales nec damnati. Et quomodo proximus cadit sub
motivo caritatis? S. Thomas respondet in nostro art. c: « Ratio di­
ligendi proximum Deus est, hoc enim debemus diligere in proximo,
ut in Deo sit », scii, ut illi tamquam fini ultimo adhicreat, indeque
ut Deus a proximo ametur, laudetur et glorificetur propter infinitam
eius bonitatem. Sic debemus diligere nosipsos et proximum amore
theologali. Unde patet quod ratio formalis diligendi proximum sit
infinita Dei bonitas in se et propter se amabilis, sicut ratio formalis
videndi omnia colorata est lux. Motivum enim formale omnium
actuum alicuius virtutis theologicse debet esse quid supernaturale
increatum. In hoc mirabiliter apparet altitudo caritatis fraternae,
hoc praedicandum est; scii, debemus diligere proximum amore non
solum supernatural! sed theologali : ut in Deo sit.
1um Corollarium: Amare proximum ex alio motivo non est amor
caritatis, sed· amor naturalis, v.g. amare proximum propter beneficia
ab eo accepta, vel propter eius qualitates prout sunt eius perfe­
ctiones.
28 — Gmioov-LioMSor. - De vtrtuiunis theologicis.

434

DE OBJECTO CARITATIS

Etenim beneficia et qualitates naturales non movent de se nisi
ad amorem naturalem non vero ad amorem supernaturalem, theologalem. Imo qualitates supernaturales proximi non movent ad amo­
rem theologicum caritatis, prout sunt perfectiones proximi, sed so­
lum prout sunt participationes divinæ bonitatis, quæ in illis amatur
ut prototypus in imagine.
2um Corollarium: Unde non oportet confundere caritatem erga
proximum et humanitarismum. Confundere caritatem erga proximum
cum humanitarisme vel philanthropia, est confundere objecta forma
lia, et essentias rerum; sic immerito datur altissimum nomen cari­
tatis rei inferioris ordinis, et tunc est corruptio ipsius notionis ca­
ritatis. Optimi corruptio pessima. Revera humanitarismus est cultus
humanitatis, philanthropia est amor humanitatis, propter ipsam hu­
manitatem, sicut apud A. Comte, non propter Deum. Imo humani­
tarismus vult cultum humanitatis contra cultum Dei, sicut apud
socialistas et communistas, qui societatem ponunt loco Dei, est so
ciolatria.
Unde maxime errant illi qui conscienter vel inconscienter huma­
nitatem diligentes propter motivum humanum vel naturale, dicunt:
hæc est vera caritas Christiana; hoc nihil aliud est quam philanthro­
pia, quæ quandoque degenerat in anthropolatriam in qua invertitur
ordo caritatis de quo in q. 26. Cf. in nostro art. ad 3um. Reprehen­
sibilis est igitur qui diligit proximum tanquam principalem finem.
Sic habetur sæpe hodie abusus nominis caritatis, et hic abusus
vocatus est caritanismus, sicut abusus nominis fidei est fideismus
eorum qui dicunt: ratio nihil potest cognoscere supra sensibilia,
sine auxilio fidei ; quod est confundere objectum philosophiæ seu
metaphysicæ cum objecto fidei, scii, est confundere ordinem natu­
ralem cum ordine supernaturali.
Hæc confusio existit pariter in ordine amoris et vitæ socialis,
si loco justitiæ naturalis ponitur caritas suiærnaturalis, aut viceversa. Sic quidam volunt caritatem supernaturalem erga proximum
reducere ad naturalem justitiam et philauthropiam, et sunt rationa­
list». Alii e contra volunt naturalem justitiam reducere ad carita­
tem Christianam cujus altitudinem graviter minuunt; hoc est pseudonaturalismus seu falsus mysticismus in ordine sociali. Isti ultimi
loquuntur de his per se pertinentibus ad justitiam naturalem commutativam aut distributivam modo mystico ac si loquerentur de ha­
bitatione Spiritus Sancti in omnibus justis. Ita quidam alii confu­
tant agnosticismum ex hoc. solo quod sequeretur impietas.

3um Corollarium: Noti obstantibus defectibus proximi, semper
possumus eum ex caritate diligere, volendo ei bonum, scii, ut in Deo
sit et Deum glorificet.
4um Corollarium: Sic confirmatur quod dictum est q. 23, a. 5:
caritatem esse unam virtutem specie atoma fundatam in communi­
catione beatitudinis æternæ nobis et proximo promissa. Haec sen­
tentia est communis contra nominalistam Gabrielem Biel qui tenuit

DE EJUS OBJECTO PRIMARIO ET SECUNDARIO

435

duas esse caritates specie distinctas, scii, erga Deum et erga proxi­
mum ; nominalist» nesciunt quid sit objectum formale specificati·
vum. Hæc doctrina confirmatur solutione objectionum articuli.
Ad Τ’*® 1.· Pariter timor Domini, se extendit ad Dei ministros qui
virtute eius possunt infligere poenam, et sic timere Dei ministros non
est timor mundanus, qui avertit a Deo.
2“ Objectio erat: Amari est honorari. Atqui specie distinguuntur
honor latriæ soli Deo debitus, et honor duliæ sanctis debitus. Ergo
pariter sunt duæ caritates.
Resp. ad 2'*®'.· Disparitas est quia· honor respicit proprium bonum
honorati, scii, debetur enim propter propriam excellentiam person»
honorat». Sic sancti honorantur formaliter propter suam sanctita­
tem creatam. Et est actus duli», qui normaliter imperatur a caritate
et ordinatur ad Deum. Per oppositum ratio diligendi ex caritate pro­
ximum non est eius propria perfectio vel excellentia, sed bonitas Dei
ab eo glorificanda. Ênde quamvis honor latriæ et honor duli» sint
specie distincti, non ita distinguuntur caritas erga Deum et caritas
erga proximum.
Ad 3ai": Sicut diligimus proximum propter Deum, ita possumus
sperare non solum in Deo auxiliante, sed etiam in ministris Dei,
qui, ut Dei instrumenta, nos adjuvant.
Instantia: Diligimus proximum propter Deum, sicut cognosci­
mus conclusiones propter principia. Atqui cognitio principiorum et
cognitio conclusionum sunt ex diversis habitibus. Ergo.
Respondetur: Disparitas est quod principium in se spectatum
non est ratio formalis cognoscendi conclusionem, nisi in angelis;
pro nobis requiritur studium, labor. Dum e contra Deus in se specta­
tus est ratio formalis diligendi proximum, quia diligens Deum, vult
Deo omne bonum, et quod ab omnibus ametur, et hoc est simul amare
proximum et ei velle summum bonum.
Nec refert quod sint duo præcepta caritatis distincta, scii, erga
Deum et proximum, nam præcepta dantur de actibus virtutum, non
do habitibus ; sic possunt esse duo præcepta ad eandem virtutem
caritatis pertinentia, unum pro actu principali, alterum pro actu
secundario.
Salmanticenses tenent contra nominalistam Gahrielem Biel quod
etiam de potentia Dei absoluta caritas supernaturalis erga proximum
non potest specie distingui a caritate erga Deum ; quia est idem mo­
tivum formale.

Consectaria quœdam eruuntur a Salmanticensibus :
1um Corollarium: Caritas est vera et proprie amicitia, non solum
respectu Dei, sed respectu proximi existentis in gratia. Quia justus
vult aliis justis bona supernaturalia, beatitudinem, et est redamatio
inter omnes justos, quamvis loco et exteriori communicationi di­
stent. L’nde est inter omnes justos mutuus amor benevolenti» fun-

436

DE OBJECTO CARITATIS

datus in divina communicatione vit® æternae, sic est amicitia supernaturalis proprie dicta. Ita amicitia cum nostro angelo custode.
2um Corollarium: Caritas est etiam proprie amicitia respectu
proximi existentis in peccato mortali. Cf. S. Thomas, q. 25, a. 6.
Quia justus vult peccatori beatitudinem aeternam, et habetur redamatio saltem ex parte Dei, qui vult nos diligere peccatores ut in Deo
sint. Cf. infra a. 6 et a 11 pro damnatis et dæmonibus.

Art. II. —

UTRUM CARITAS SIT EX CARITATE DILICENDA.

Hoc est ad explicandum verbum Augustini citatum in arg. « sed
c. »: «Qui diligit proximum, consequens est ut etiam ipsam di­
lectionem diligat ».
Resp.: Ipsa caritas diligenda est non sicut persona ad quam
habemus amicitiam, sed sicut bonam quod amico volumus; scii, ut
in caritate maneat, et in ea crescat. Et hoc. est possibile, quia sicut
intellectus supra seipsum reflectitur, ita pariter voluntas et amor.
Art. III. —

UTRUM CREATURÆ IRRATIONALES
SINT EX CARITATE DILICENDÆ.

Resp.: Possunt diligi, non sicut person® ad quas habemus ami­
citiam, sed sicut bona qua: aliis volumus. Unde nomine proximi non
potest intelligi creatura irrationalis quia non potest communicare
cum homine nec in vita humana, nec in vita divina.
In hoc est depravatio amoris amicitiæ, si vetula diligit catel­
lum vel caninum ut personam. Per oppositum S. Eranciscus Assisii
diligebat aves, agnos, pisces, prout suo modo enarrant gloriam Dei.
ut dicitur in Cantico : Benedicite omnia opera Domini Domino.
Art. IV. —

UTRUM

HOMO DEBEAT SEIPSUM

EX CARITATE

DILIGERE.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia ut ait S. Gre­
gorius caritas minus quam inter duos haberi non potest. 2’ Quia ca­
ritas ut amicitia importat redamationem, seu mutuam benevolen­
tiam. 3” Quia amare seipsum est vituperabile et nullus actus cari­
tatis vituperabilis est.
Conclusio tamen est: Homo debet seipsum ex caritate diligere,
non secundum rationem amicitia: ad seipsum, sed secundum ratio­
nem amicitia: ad Deum, amore theologali.
Probatur 1° auctoritate S. Scriptura:: (Levit., xix, 18) : « Diliges
amicum tuum sicut teipsum »; et (Matth., xix, 19) : « Diliges proxi

AN HOMO DEBEAT EX CARITATE SB DILIGERE

437

muni tuum sicut teipsum ». Atqui debemus diligere proximum ex ca­
ritate, ergo et nos etiam ex caritate.
Probatur 2° ratione theologica quoad partem primam : Homo
debet seipsum ex caritate diligere, non see. rationem amicitiæ ad
seipsum, quia amicitia proprie non habetur ad seipsum ; sed est ali­
quid majus quam amicitia, sicut unitas vel identitas cum seipso est
potior quam unio cum alio. Ita amor quo quis recte diligit seipsum
est radix amicitiæ quo diligit alterum sicut seipsum, sic amicus est
« alter ego».
2* Pars conclusionis est: Homo debet seipsum diligere ex cari­
tate « prout est amicitia ad Deum principaliter, et consequenter ad ea
qua; Dei sunt, inter quæ est ipse homo qui caritatem habet ». Ut
ait Cajetanus : « Diligit ergo se quis ex propria caritatis ratione
ut amicum Dei ». Aliis verbis, homo qui primario diligit supernaturaliter Deum ut amicum, debet ex caritate se diligere, non prout est
homo, sed prout est filius et amicus Dei, a Deo dilectus, prout est
« quid Dei », et prout ordinatur ad eamdem beatitudinem vitæ æternæ ac Deus ipse, et ad Deum glorificandum. Sic motivum formale
increatum caritatis sese extendit ad nos ipsos, nos illuminat, ut lux
illuminans corpora facit colores esse visibiles in actu. Hic actus se­
cundarius caritatis sic sequitur ex principio: 1° diligo Deum infi­
nite bonum propter seipsum et volo ut ab omnibus amore amicitiæ
diligatur; 2° consequenter volo mihi propter Deum hunc amorem ca­
ritatis, et hoc est me diligere ex caritate ut Dei amicum. Unde, ut
ait Bannez: « Homo seipsum ex caritate diligit tanquam amicum
Dei, proximum vero ut amicum Dei et suum ». Sic solvuntur duæ
primæ objectiones articuli : scii, non est amicitia ad nosipsos, sed
amicitia ad Deum et nos diligimus ex caritate ut Dei amicos.
Objectio: Sed amare seipsum est quid vituperabile.
Respondetur : Ad· 8"m: Distinguo: amare seipsum see. naturam
sensibilem, non subordinate ad rationem et ad Deum, concedo; sed
amare seipsum non est vituperabile, si quis sibi velit bona quæ per­
tinent ad perfectionem rationis in ordine naturali et in ordine supernaturali.
Imo caritas erga nosipsos ita opponitur egoismo, quod sit prin­
cipale remedium huic vitio. Egoista enim sese diligit super omnia,
dum e contra qui sese diligit ex caritate, diligit Deum super omnia
et semetipsum propter Deum glorificandum ; et sic justus non solum
melius se diligit quam egoista, sed in aliquo sensu plus se diligit
quam egoista-, quia sibi desiderat bona infinite altiora.
Sio confutatur Kantius dicens: ut vera sit moralitas nostra,
non debemus velle virtutem propter beatitudinem æternam. esset
quædam servilitas.
Respondetur : Volendo nobis beatitudinem æternam eam volumus
tanquam, supremam perfectionem vitee moralis, ad Deum glorifican­
dum in oetemum. Hoc autem est diligere super omnia ipsum supre­
mum fundamentum omnium virtutum, et omnis moralitatis. Alio-

CE OBJECTO CARITATIS

438

■quin homo clauderetur in seipso, si suam creatam dignitatem mo­
ralem super omnia diligeret ; imo esset maxima inordinatio quia plus
diligeret hanc creatam dignitatem (v.g. honesti medici aut profes­
soris) quam increatam dignitatem Dei, cui participamus per gratiam.
Per oppositum supernaturalis caritas nostra erga nosipsos est
participatio increatæ caritatis super omnia diligendæ, caritatis
nempe qua Deus sese diligit super omnia.
Secundum ac maximum errorem commisit Kantius dicens : si
Deus semetipsum diligit super omuia, in eo est egoismus transcen
dentalis. Quare non dicere: superbia transcendentalis, vana gloria
transcendentalis? Kantius debuisset videre quod egoista sese diligit
plus quam Summum bonum; Deus autem non potest sese diligere
plus quam Summum bonum, quod est idem cum ipso ; sed Deus di­
ligendo se super omnia·, diligit Summum Bonum super omnia, et si
seipsum non ita se diligeret, esset peccatum mortale in Deo. Unde
hic divinus amor suiipsius nullo modo est egoismus, sed summa
sanctitas per se subsistens, seu amor aeternus Summi Boni. Caritas
erga nosipsos est quædam participatio eius, ergo sancta est.
Instantia: Sed tunc hic actus caritatis erga nosipsos identificatur cum actu spei, quo desideramus Deum nobis, propter Deum.
Respondetur: Per actum spei desideramus Deum nobis propter
Deum scii, propter finaliter, in quantum actus spei sicut actus cu­
iuslibet virtutis ordinatur ad Deum, ut ad finem ultimum ; dum per
actum caritatis erga nos desideramus Deum nobis propter Deum,
scii, propter formaliter. Aliis verbis quoad spem verba « propter
Deum » significant finem ultimum actus spei imperati a caritate,
dum quoad caritatem erga nos, verba « propter Deum » significant
motivum formale, scii, propter Deum glorificandum amore nostro
caritatis.
Unde spes ut sic pertinet ad amorem concupiscentiae nondum
nobilitatum per motivum formale caritatis, dum e contra caritas
erga nos sic nobilitatur etiam intrinsece.

Art. V. —

UTRUM HOMO DEBEAT CORPUS SUUM
EX CARITATE DILICERE.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1“ Quia S. Paulus ait :
« Quis me liberabit de corpore mortis hujus? », « cupio dissolvi ».
2° Quia corpus non potest esse particeps fruitionis Dei. 3’ Quia
corpus non potest nos redamare.
Conclusio: Homo debet ex caritate diligere corpus suum, ut est
a Deo et ad Deum glorificandum.
1* Probatur auctoritate S. Augustini citati in arg. « sed c. ».
2" Probatur ratione theologica: Quia possumus uti corpore no­
stro ad Dei servitium, see. illud Rom. : « Exhibete membra ve-

AN PECCATORES SINT DILIGENDI

439

stra arma justitiæ Deo». Et sic nemo melius ex caritate diligit cor­
pus suum, quam, martyr qui sanguinem suum effundit ad Deum glo­
rificandum in testimonium Veritatis divinæ. Hoc est proprie diligere
sanguinem suum propter Deum, et revera sanguis martyrum parti­
cipat gloriæ Dei, gloriam Deo afferendo. Sic Christus suam vitam
dilexit ponendo eam pro Deo et nostra salute.
Ita Bannez hic ait: non possumus ex caritate diligere pœnam
peccati originalis quæ allicit ad peccatum, ut motus concupiscenti®
adversus rationem. At vero sunt aliæ pcenæ, ut mors, quae am­
plectenda est propter Christum, et similiter jejunia et flagella, quæ
nos eligimus. Sic diligendum est corpus ut sit aptum et docile in­
strumentum bonorum operum. Insuper ad 2™ notatur quod « quia
corpus aliquo modo est particeps bentitudinis, potest dilectione ca
citatis amari » non solum ut bonum volitum, ut docile instrumentum,
sed ut id cui volumus glorificationem.
Ex modo loquendi S. Thomæ ad lm confirmatur quod juxta
ipsum concupiscentia in statu naturæ lapsæ est major quam in statu
naturæ pure; dicit enim: « S. Paulus volebat carere infectione con­
cupiscenti», quæ remanet in corpore ».
Art. VI. —
SINT EX

UTRUM PECCATORES
CARITATE DILIGENDI.

Status quæstionis. — Hic articulus maxime notandus est, ait
Bannez, ut sciamus quomodo nos gerere debeamus erga peccatores,
sive amicos, sive extraneos. In hoc enim sunt duo excessus vitandi
ad invicem oppositi, scii, pharisaismus nolens peccatores diligere, et
dicens de Christo : « Ecce publicanorum et peccatorum amicus »
(Matth., xi, 19), et ex altera parte nimia indulgentia liberalismi
qui peccatum non odit.
S. Thomas in statu quæst. dicit: videtur quod peccatores non
sint ex caritate diligendi: 1° Quia David habens caritatem ait: « Ini.
quos odio habui». 2° Item dixit: « In matutino interficiebam omnes
peccatores terræ » et in 1. Exodi legitur : « Maleficos non patieris
vivere ». 3° Imo sancti quandoque optant peccatoribus mala (in Ps. ix,
17) legitur : « Convertantur peccatores in infernum ». 4° Quia pro­
prium amicorum est unum velle et simul convivere, et S. Paulus di­
cit de peccatoribus (II Cor., vi, 17) : « Exite de medio eorum ». —
Sed ex altera parte: debemus diligere proximum, scii, omnes homi­
nes, ut ait Augustinus et peccatores non desinunt esse homines.
Quomodo hæc sunt concilianda?

Conclusio est : Peccatores sunt ex caritate diligendi see. suam
naturam, sed secundum culpam sunt odio habendi, etiam pater et
mater et propinqui.
Prob. 1* pars, quia sunt proximus noster, «eo. suam naturam,
see. quam sunt capaces beatitudinis, quam ipsis propter Deum glo­

440

DE OBJECTO CARITATIS

rificandum delemus velle. « Capaces beatitudinis » est idem ac di­
cere: «capace gratiæ elevantis recipiendæ».
2* pars probatur, quia culpa contrariatur Deo. Debemus ergo in
peccatoribus odire quod peccatores sunt. Sic Psalmista dicit (Ps.
cxvni, 113) : « Iniquos odio babui » in quantum sunt iniqui. Item
(iu Ps. cxxxvui, 22): « Perfecto odio oderam illos». Ita intelligen
dum est verbum Domini (Luc., xiv, 26: « Si quis venit ad me et non
odit patrem suum et matrem... adhuc et animam suam, non potest
meus esse discipulus », scii, si minus diligit me quam patrem suum
et matrem.
Ad lu“' S. Thomas notat quod « odium perfectum peccati ad
caritatem pertinet » quia justus odit peccatum prout diligit Deum
a peccato offensum, et prout diligit hominem miserrime a Deo aver
sum. In hoc psalmista ait: «Iniquos odio habui... perfecto odio
oderam illos ».
Corollarium : Ad vere diligendum peccatorem, oportet odire eius
peccatum, ut liberetur ab isto peccato. Hoc est culmen veritatis a
quo recedunt in sensu opposito et pharisaismus qui nequidem ut ho­
mines diligit peccatores, et liberalismus nimis indulgens pro peccato.
Ad 2”'1.· Explicantur verba Exod: « Maleficos non patieris vi­
vere », scii, quando in malitiam maximam incidunt et insanabiles
sunt ; quia tunc magis præsumitur nocumentum aliorum quam eorum
emendatio. In hoc sensu recte dicit propheta : « In matutino inter­
ficiebam omnes peccatores terræ », scii, ut bonus judex, non ex odio
malefactoris, sed ex amore caritatis propter bonum comune.
Ad 3UI“.· Imprecationes quæ in S. Scriptura inveniuntur, tripli
citer possunt intelligi : Γ per modum pronuntiationis propheticæ,
non optationis: sic « convertantur peccatores in infernum », scii, con­
vertentur; 2° per modum optationis manifestationis justitia:, non
desiderii pœnæ : sic : « lætabitur justus, cum viderit vindictam » in
qua· apparet splendor justitiæ; 3° per modum desiderii non pwna:
sed remotionis culpa:, scii, ut peccata· destruantur et homines sani
remaneant.
Ad 5““*.· Convivere peccatoribus est vitandum pro imperfectis
propter periculum perversionis, non pro perfectis de quorum cor­
ruptione non timetur.
1um Corollarium: Non licet optare damnationem æternam cuique
adhuc in hoc sceculo viventi propter tria:
1° Quia damnatio æterna non potest esse medium ad majus
bonum habendum, vel ad majus malum vitandum.
2" Quia est contraria fini propter quem debemus caritate dili­
gere proximum.
3“ Quia de nullo desperandum est, quamdiu vivit.
Neque etiam licet alicui desiderare ut peccet, quia peccare est
simpliciter malum. Sed juxta plures licet desiderare ut Deus per­
mittat aliquos peccare, ut inde humiliores et cautiores resurgant.

ΛΝ PECCATORES SINT DILIGENDI

441

Cf. ea quæ dicuntur de maledictione, Π
*-Ι1 “, q. 76, a. 1,3. Hæc
utilia sunt ad explicanda quædam verba. Psalmorum et prophetarum,
v.g. Elisæus maledixit in nomine Domini pueris se illudentibus
(cf. IV Keg., n, 24). Item (Ps. cm, 35) : « Deficiant peccatores a terra
et iniqui, ita ut non sint ». — (Isai., vi, 10) : « Excæca cor populi
hujus et aures eius aggrava ».
Ad hæc verba explicanda valet et nostra responsio ad 3'u" et
IP-II", q. 76, a. 1, ubi dicitur:
enunciative, scii, malum alterius referre: est peccatum
detractionis.
I per se, sub ratione mali. Hoc est male­
dicere proprie per iracundiam, et est
peccatum.
maledicere imperative i
vel
l
contingit
optative )
I justi. Ita judex damdiversimode intendendo
·.
I nat, Ecclesia anamalum i pel-accidens,sub ) <
ematizat.
*
Ita propœnæ J ratione
boni
j Pl,etæ·
I utilis ad emendati''
(
\ nem peccatoris.

Notat ibi S. Thomas : « Prophetæ in Scripturis quandoque im­
precantur mala peccatoribus, quasi conformantes voluntatem suam
divin» justitiæ, licet hae imprecationes possint etiam per modum
prænuntiationis intelligi », scii, secundum prophetiam comminationis
ad emendationem peccatoris ordinatam. Notandum est ad dilectio­
nem supernaturalem inimicorum requiritur fides, scii, considerandum
est quod, non obstantibus suis defectibus, sunt homines ordinati
sicut nos ad vitam æternam, et quod possumus et debemus ut fra­
tres eiusdem patris cœlestis orare pro eis, et diligere in eis id quod
diligitur a Deo, alioquin Deum non diligimus.
2um Corollarium : Caritas erga proximum et prcescrtim erga ini­
micos est magnum signum vera: caritatis erga Deum. Unde dicitur
(I .Joan., ii, 9) : « Qui dicit se in luce esse et fratrem suum odit, in
tenebris est usque adhuc ». — (Joan., xiii, 34-35) : « Mandatum no­
vum do vobis, ut diligatis invicem sicut dilexi vos; in hoc cogno­
scent omnes quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis ad
invicem ». — Item (Matth., v, 44) : « Diligite inimicos vestros, be­
nefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos ».
Sic Christus dat caritatem fraternam ut signum veræ caritatis
nostwe erga Deum, nam est eius effectus sensibilis, et quasi thermometrum vitæ interioris seu unionis cum Deo. Hæc caritas fraterna
debet esse primo benevolentia et secundo beneficentia.

3um Corollarium: Id quod maxime opponitur caritati fraterna:
est judicium temerarium quo judicamus see. levia indicia aliquem

442

OB OBJECTO CARITATIS

malam intentionem habere, de quo Christus (Mattel, vit, 2) : « Nolite
judicare ut non judicemini ».
Hoc judicium temerarium potest esse verum, sæpius est falsum,
sed etiam si sit verum, est contra justitiam et contra caritatem;
contra justitiam, quia non habemus jus judicandi de secretis cordis
proximi, seu de intentione eius antequam clare manifestetur (cf.
ΙΙ··ΙΙ“, q. 60, a. 2, 3, 4) ; et contra caritatem, quia judicium temera
rium provenit a carentia benevolentiæ erga proximum. Si protimus
consideraretur non solum oculis carnis, nec solum oculis rationis
per egoismum et sujterbiam obnubilate, sed oculo fidei, tunc appa
reret, non ut inimicus vel æmulus invidiosus, sed ut frater. Sic per
fidem supernaturalem cognosceretur in eo id quod a Deo ipso dili­
gitur et sic a nobis diligeretur vere.
AliT. VII. — UTRUM PECCATORES DILICANT SEIPSOS,
ID EST VERE SE DILICANT.

Videtur quod ita est: 1° Quia amor sui est principium peccati.
2° Quia peccatum non tollit naturam, see. quam unusquisque se di­
ligit. 3° Quia multi peccatores se reputant bonos, ergo se diligunt.
Sed ex altera parte dicitur (in Ps. x, 6) : « Qui diligit iniquita­
tem· odit animam suam ». Quomodo hæc sunt concilianda? Triplici
conclusione, sic:
1* Conclusio: Omnibus hominibus commune est ut ament se, secun­
dum id quod (estimant se esse.
2* Conclusio : Boni, vere se cognoscentes, vere se amant.
3· Conclusio: Mali, non recte cognoscentes seipsos, non vere se
amant.
Agitur non de cognitione mere speculativa, sed de practica
æstimatione suiipsius.
J“ Conclusio probatur, quia nihil velitum nisi praecognitum, et
sic omnes tam boni quam mali diligunt suiipsius conservationem.
2· Conclusio probatur, quia boni æstimant quod principale in
seipsis est vita spiritualis interioris hominis.
3· Conclusio probatur, quia mali æstimant quod principale, in
seipsis est vita sensitiva exterioris hominis. Unde non recte cogno­
scentes seipsos, non vere diligunt seipsos, diligunt bonum apparens.
« Non est vera sui dilectio, sed apparens ». (Ad 3).

Corollaria deducta in fine art. : Boni delectabiliter ad cor pro­
prium redeunt, quia ibi inveniunt et bonas cogitationes in præsenti,
et memoriam præteritorum bonorum, et spem futurorum... et tota
eorum vita tendit ad unum.
E contra mali non delectabiliter ad cor proprium redeunt, quia
ibi inveniunt mala præsentia, præterita et futura, remorsum con
scientiæ et divisi sunt.

AN INIMICI SINT DILIGENDI

443

Ad 3'““ in fine S. Thomas notat quod « nequidem apparens di­
lectio suiipsius possibilis est in his qui sunt, valde mali ». Sic in fine
damnati sese odiunt ». Lege Cajetanum.
Art. VIII. —

UTRUM SIT DE NECESSITATE CARITATIS
UT INIMICI DILICANTUR.

Status quæstionis. — Videtur quod non : Γ Quia diligere ini­
micos videtur ad perfectionem, caritatis pertinere, sine qua per­
fectione, caritas esse potest. 2° Quia caritas non tollit naturam, et
naturale est odire inimicos, sicut ovis lupum. 3° Imo videtur esse
perversum quod aliquis diligat inimicos, sicut si odio haberet amicos.
Conclusio est: De necessitate caritatis est diligere inimicos non
in quantum· sunt inimici, sed in quantum sunt homines, dilectione
communi, non speciali per se loquendo.
1° Probatur auctoritate Domini: (Maith., v, 44) : « Diligite ini­
micos vestros », et ut probet Christus hoc esse præceptum omnibus,
addit: « ut sitis filii Patris vestri, qui in coelis est». Est autem ne­
cessarium ad salutem esse filii Patris cœlestis. Item (Matth., vi, 12)
in oratione dominica petitur : « Dimitte nobis peccata nostra, sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris », et ibidem (vi, 14) dicitur :
« Si enim dimiseritis hominibus peccata eorum, dimittet et vobis
Pater vester cœlestis delicta vestra. Si autem non dimiseritis homi­
nibus, nec Pater vester dimittet vobis peccata vestra ». Plures alii
sunt textus Veteris Testamenti et Novi Testamenti.
Insuper præceptum est ut diligamus proximum, atqui inimicus
est proximus, quia factus est ad imaginem Dei et potest esse par­
ticeps æternæ beatitudinis.
2° Probatur ratione theologica·, quæ sic exprimi potest:
, in quantum sunt inimici est perversum, quia est diligere
malum alterius.
I eos diligendo in universali: est de
necessitate caritatis quia caritas
non potest excludere inimicos a
1
generali dilectione proximi, cum
in quantum sunt I inimicus remaneat proximus.
inimicos \
homines capaces !
diligendo in speciali, hoc non
i
beatitudinis cœ- i
ost de necessitate caritatis, nisi
I
lestis
sec. præparationem animi, si neI cessitas occurreret; quia impos!
sibile est amare omnes homines
singulariter. Sic diligere inimii
cos in speciali, absque necessi­
tate, est de perfectione caritatis.

I

I

* Cf. Supplementum, q. 98, a. 3 : « Damnati possunt praeeligere non esse,
non quidem seo. se, sed prout non esse tolleret eorum miseriam ».

144

DE OBJECTO CARITATIS

Ad 2“"*.· Debet nobis displicere quod inimici sint nobis inimici;
sic caritas non tollit naturam, sed perficit eam.
instantia: Caritas erat in veteri lege, atqui tunc non erat ne­
cessarium diligere inimicos, dicit enim Christus (Matth., v, 43) :
«Audistis quia dictum est: Diliges proximum et odio habebis ini­
micum tuum ».
Respondetur: Hæc ultima verba non erant in lege antiqua, sed
sunt falsa deductio doctorum judæorum, qui non considerabant ut
proximum nisi ipsa membra populi electi : proverbiale erat odium
judæorum pro extraneis. Sed hoc nullo modo erat in Lege: in Levi
tico (xrx, 18) legitur : « Diliges amicum tuum sicut teipsum » ex quo
male inferebant « et odio habebis inimicum tuum » Revera ratio
proximi invenitur· in inimico, ut est homo capax salutis.
Unde Septuaginta interpretes reddunt vocabulum « amicum »
(Levitici, xix, 18) per proximum. Ita Christus (Matth., v, 13;
Luc., x, 27).
Imo iu Veteri Testam, pluries dicitur quod homo debet diligere
inimicos : (Levit., xix, 18) : « Ve oderis fratrem tuum in corde tuo...
non quæras ultionem nec memor eris injurios civium tuorum ». —
(Exod., ΧΧΠΙ, 4) : « Si occurreris bovi inimici tui, aut asino erranti,
reduc eum, ciba illum ». Imo præceptum dilectionis inimicorum est
de lege naturæ, sicut illud : Quod- tibi non vis fieri, alteri ne feceris.
nullus enim vult odio haberi. Cf. Platonem, Gorgias.
Art. IX. —

UTRUM SIT DE

NECESSITATE

SALUTIS

QUOD ALIQUIS SICNA ET EFFECTUS DILECTIO­
NIS INIMICO EXHIBERET.

Videtur quod ita est: 1° Dicitur enim (I Joan., hi, 18): «Non
diligamus verbo neque lingua, sed opere et veritate». 2° (Matth., v,
44) : « Benefacite his qui oderunt vos », et 3° S. Gregorius ait: amor
Dei non potest esse otiosus.
Conclusio est : De necessitate salutis vel caritatis est exhibere
signa et opera communia caritatis, non vero specialia.
1° Probatur auctoritate Augustini : « Benefacere inimicis est
cumulus perfectionis » ; ad hoc oportet quidem tendere ut ad caritatis
perfectionem, sed non est de necessitate caritatis.
2“ Probatur ratione theologica, quia effectue et signa caritatis
ex interiori dilectione procedunt. Atqui sola dilectio inimicorum in
communi est )>er se de necessitate salutis. Ergo sola signa et opera
communia caritatis erga inimicos sunt de necessitate salutis.
Signa vero specialia· non sunt de necessitate salutis, nisi see.
preparationem animi, in casu necessitatis.
Quænam sint signa communia caritatis quæ per se sunt inimicis
exhibendaf Orare pro omnibus fidelibus, et non excludere inimicos

AN INIMICI SINT DILIGENDI

413

a communi, beneficio. Communia dicuntur quæ Christiano exhibentur
a quovis Christiano, concivi a quovis concive, cognato a quovis co­
gnato, v.g. peccat qui merces expositas vendere recusat inimico.
Per se hæc signa communia caritatis non sunt deneganda inimicis.
Per accidens tamen possunt denegari communia signa inimicis
propter altius motivum caritatis aut justitiæ, v.g. si ita speratur
inimici emendatio ; item v.g. si parentes ad correctionem filii, ob
indignum matrimonium contractum, denegant, absque interno odio.
aspectum benignum et signa solita benevolenti».
E contra per accidens tenemur specialia caritatis signa inimicis
exhibere quando inimicus veniam petit, et quando eius necessitas
saltem gravis, vel corporalis vel spiritualis, ita exigit.
Quoad intentionem, semper vitandum est odium person» inimici
et voluntas illum affligendi, ut illi male sit.
1um Dubium: Utrum offensus teneatur omnia condonare inimico
reconciliationem petenti?
Respondetur: Tenetur deponere aversionem, indignationem et
hoc manifestare ; sed potest exigere restitutionem pro damno, si fieri
potest restitutio pro nocumento in bonis animæ, vitæ, famae aut fortunæ. Si offensus non exigit restitutionem est perfectio, cuius absen­
tia in hoc casu non est peccatum veniale, sed minor perfectio.

Quisnam sit sensus hujus sententiæ Christi (Mat­
v, 23) : « Si offers munus tuum ad altare et ibi recordatus fueris
quia frater tuus habet aliquid adversum te (scii, quia in aliquo ipsum
offendisti) relinque ibi munus tuum ante altare et vade prius recon­
ciliari fratri tuo, et tunc veniens offeres munus tuum»?
Respondetur: Hoc sic intelligendum est see. Augustinum, quod
offendens debet sic ire ad se reconciliandum cum fratre suo, quando
prudentia, locus et tempus permittunt, alioquin sufficit hæc præstare
in præparatione animi et cordis affectu. Pro offendente sic est prae­
ceptum, pro offenso est consilium. Et ex hoc ortus est usus dandi
invicem osculum sanctum ante communionem.
2um Dubium:

th.,

Art. X. —

UTRUM DEBEAMUS ANGELOS
EX CARITATE DILICERE.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia non sunt proxi­
mus noster. 2” Quia angeli non convivunt nobiscum.
Conclusio est: Amicitia· caritatis etiam ad angelos se extendit.
1° Probatur auctoritate S. Augustini: « Præcepto quo jubemur
proximum diligere, etiam sanctos angelos contineri ». Præsertim de­
bemus specialiter diligere ut amicum nostrum angelum custodem.
2° Probatur ratione theologica, quia amicitia caritatis fundatur
super communicationem beatitudinis æternæ, in cuius participatione

446

DE OBJECTO CARITATIS

communicant homines cum angelis sec. illud (Maith., xxii, 30) :
« In resurrectione erunt homines sicut angeli in coelo ».
Ad 3W‘: « Convivimus angelis see. mentem imperfecte quidem
in via, perfecte autem in patria ».

Aut. XI. —

UTRUM DEBEAMUS DÆMONES
EX CARITATE DILICERE.

Responsio Non debemus nec possumus ex caritate dæmones dili­
dere, sed possumus eorum naturam diligere, volendo eam conservari
ad gloriam Dei.
P Pars conclusionis probatur: 1° auctoritate Isaice (xxvni, 18) :
« Pactum vestrum cum inferno non stabit ». 2° probatur ratione theo­
logica, quia nomine daimonis significatur natura peccato deformata,
atqui ex caritate debemus odio habere peccatum : « Qui diligitis Do­
minum, odite malum » (Ps. xevi, 10). Insuper non possumus velle
beatitudinem æternam bis qui juste sunt æternaliter damnati. « Hoc
repugnaret caritati per quam Dei justitiam approbamus ».
Notandum est quod dæmon vult quandoque animas inclinare ad
commiserationem erga seipsum; ac si ipse postularet veniam a Deo
et non posset eam obtinere (cf. Alfbed de Vigny, Eloa). Sed revera
dæmon et damnati nunquam veniam petunt, eorum superbia et re­
bellio ascendit semper. Commiseratio autem supponit quod miser
desiderat sublevari, et auxilium petat ; sed in damnatis non est hoc
desiderium, nec ulla oratio, e contra est blasphemia. Si autem qui­
dam Sancti, ut S. Dominicus, quamdam commiserationem habebant
pro damnatis, hoc erat in illis manifestatio misericordiae divinæ quae,
ut ait S. Thomas, I·, q. 21, a. 4, in damnatione reproborum apparet,
« non quidem totaliter relaxans, sed aliqualiter allevians, dum (Deus)
punit citra condignum».
2* Pars conclusionis. Sic probatur: sicut ex caritate volumus
creaturae irrationales permanere ad gloriam Dei, ita volumus dæ­
mones conservari ad Dei gloriam. Sic motivum formale increatum
caritatis usque ad infernum descendit prout pœnæ inferni suo modo
manifestant Dei justitiam. Hic est splendor justitiœ, et manifestatio
æterna primi moralitatis principii: «bonum est faciendum, malum
vitandum » ; supremum bonum est super omnia diligendum. Hæc est
lex inscripta in corde omnium.
Ad 3M": « Deus perversam inten tionem datmonum (contra nos)
convertit in nostram utilitatem », nam ut ait Augustins, « tlnmones,
nos tentando, nobis coronas fabricant », non quidem ex eorum inten­
tione, sed ex ordinatione divinæ providenti». Ita praesertim in puri­
ficationibus passivis spiritus, in quibus justus debet actus heroicos
facere, qui subito obtinent magnum augmentum caritatis et alia­
rum virtutum.

RECAPITULATIO QUÆSTIONIS

Art.

147

ΧΠ. — RECAPITULATIO TOTIUS HUJUSCE QUÆSTIONIS.

Conclusio eius est : Convenienter Augustinus enumerat quatuor
ex caritate diligenda, scii. Deus, ipsi nos, proximus, et corpus no
strum.
Ratio est quia amicitia caritatis fundatur super communicatio­
nem beatitudinis. Atqui Dens est principium influens beatitudinem,
nosipsi et proximus eam directe participamus, et corpus denique no­
strum quamdam beatitudinis redundantiam accipiet. Ergo.
Unde brevius: aliquid diligendum est ex caritate prout stat sub
motivo formali increato hujusce virtutis theologicae, scii, bonitas
Dei increata super omnia diligenda et glorificanda.
2· Objectio hujusce articuli est objectio quasi aristotelica, con­
tra terminologiam S. Augustini, scii, pars non debet dividi coutra
totum. Sed corpus nostrum est qnædarn pars nostri. Non ergo debet
dividi quasi aliud diligibile, corpus nostrum a nobis ipsis.
Ad 2W" resp. : Corpus non directe attingit ad beatitudinem, sed
solum per quamdam redundantiam. Unde homo alio modo se diligit
see. caritatem, et alio modo corpus proprium ut partem sui.
Sic terminatur quæstio de diversis objectis caritatis, prout obje­
cta secundaria a primario distinguuntur; nunc agendum est de or­
dine horum objectorum.

QUÆSTIO XXVI.
DE ORDINE CARITATIS

Agitur de ordine diligendorum ex caritate. S. Thomas hæc omnia
examinat descendendo a Deo ad creaturas, et in iliis procedendo a
communioribus ad particularia·. Perversitas est voluntaria inversio
hujusce ordinis. Unde hæc quæstio in praxi est maximi momenti :
v.g. ad determinandum utrum vera sit methodus quorundam catho­
licorum dicentium : Sympathia quædam necessaria est pro Kantio
ad Kantismum recte intelligendum antequam confutetur. Hæc sym­
pathia est ne see. ordinem caritatis? Quare non pro Luthero, Cal­
vino etc.?

Art.

I. — UTRUM

IN CARITATE SIT ORDO.

Responsio Affirmative, in caritate est ordo diligendorum see. re­
lationem ad Deum, qui est primum principium hujusce dilectionis.
1° Probatur auctoritate S. Scriptura); (Dant., n, 4): «Intro­
duxit me rex in cellam vinariam et ordinavit in me caritatem ».
Cf. præsertim Augustinum citatum art. præced. « sed c. » : De Do­
ctrina Christiana, cap. 27.
2° Probatur ratione theologica sic : Cum ordo includat in se ali­
quem modum prioris et posterioris relate ad aliquod principium,
ubicumque est aliquod- principium, oportet quod sit aliquis ordo.
Atqui dilectio caritatis tendit in Deum sicut in principium beatitudinis, et in alios diligendos. Et ideo in caritate est ordo diligen­
dorum see. relationem ad Deum.
Nulla est difficultas, probatio fundatur in definitione aristoteliea
ordinis, scii, ordo est dispositio secundum prius et posterius relate
ad aliquod principium '. Et ordo tot modis dicitur quot modis est
principium, scii. see. situm, see. motum localem, see. tempus, see.
fieri rei, see. partes rei constitutivas, see. intellectum, sec. quatuor
causas, v.g. ordo agentium debet correspondes ordini finium. Et ex
> Intelllge, att Bannez, <le ordine In creaturis, vel ad creaturas. Nain
ordo est In personis divinis, tamen nihil est prius et posterius nisi secundum
nostrum modum- intelligendl.

DEUS PLUS MLIOENOUS QUAM PROXIMUM

•119

definitione ordinis apparet quod omnis coordinatio prwsupponit su
bordinationem per respectum ad principium ordinis, ut explicat
S. Thomas (I·-!!
*
’, q. 100, a. 6) sic: «primum est quod miles subda
tur duci, secundum vero ut aliis militibus coordinetur ».
Ad SP-.· Pariter est ordo in fide et io spe, prout iiæ virtutes
feruntur primo in objectum primarium et postea in objectum secun­
darium, sed specialiter agitur de ordiue caritatis, quia sub præcepto
directe cadit.
Abt. II. —

UTRUM

DEUS SIT PLUS DILICENDUS

QUAM

PROXIMUS.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia Deus est miuus
visibilis et proinde minus diligibilis quam proximus. 2° Quia omne
vivens diligit sibi simile et proximus est nobis magis similis. 3’ Quia
jam in proximo Deus ipse diligitur. Ita Kantius negans officia spe­
cialia erga Deum, sed dicens: debemus religiose officia moralia inter
homines adimplere; est laîcisatio ethicæ.

Conclusio est: Deus simpliciter loquendo magis diligendus est
quam proa-imus. In hoc omnes conveniunt contra impios.
1° Probatur auctoritate Christi: (Luc., xiv, 26): « Si quis venit
ad me et non odit patrem et matrem et uxorem et filios et fratres et
sorores, non potest meus esse discipulus », id est si non minus dili
git patrem, imo si non odit peccatum patris, in quo pater se avertit
a Deo. (Μλίτη., xxn, 37) : « Diliges Dominum Deum tuum ex toto
corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua, et proximum
sicut teipsum ». — (Item Luc., x, 27).
2“ Probatur ratione theologica, quia amicitia principaliter re­
spicit id in quo primario invenitur bonum, super cuius communica
tione ipsa fundatur; ita amicitia politica principalius respicit prin­
cipem civitatis. Atqui in Deo invenitur increata bonitas et beatitude,
super cuius communicatione fundatur caritas. Ergo Deus plus dili­
gendus est quam proximus, prout bonitas derivatur a Deo ad omnes
qui sunt capaces beatitudinis.
Principalis objectio est prima, scii. : Illud est magis diligibile
quod est magis visibile. Atqui proximus est magis visibilis quam
Deus. Ergo proximus est magis diligibilis quam Deus.
Sanctus Thomas respondet ad 1““ distinguendo majorem, prout
bonum est ratio diligendi, sed cognitio boni est conditio sine qua non
dilectionis. Ideo dstinguendum est : illud quod est magis visibile est
magis diligibile in se simpliciter quoad rationem dilectionis, nego ;
secundum quid, prout prius cognoscitur, concedo. Ita proximus prius
diligendus occurrit; sed Deus est magis diligibilis propter majorem
bonitatem. Cf. q. 26. a. 4, ad lm ; a. 6, ad 1M1 ; a. 7.
Secundum hoc principium infra- magis explicandum theologi
communiter dicunt : unum plus altero potest diligit tripliciter, scii.
M — Cu>i00L-.r.»ciu.vcc - pe virtutibus tlwaloaii-.u

450

1>B ORDINE CARITATIS

aut ex parte objecti sen objective, aut ex parte subjecti diligentis,
quod subdividitur, scii, aut appretiative, aut intensive. Hoc apparet
per banc dichotomiam progressivam, seu ]>er divisionem per sic et
non, ut in arbore porphyriana :

ex parte objecti, quando majus bonum ei volumus.

!

/ apprctiative, quando plus aestimatur
a diligente.
ex parte diligentis ' intensive,
quando diligens ad eum
I
fertur majori conatu, quia per­
sona dilecta est magis visibilis
et propinquior.

V.g. : justus magis diligit Deum objective quam proximum quia
vult Deo majus bonum, id est gloriam suam et regnum suum. Item
justus magis (estimât Deum fontem omnium bonorum quam proxi
muni.
Sed mater Christiana, quamvis plus objective et appretiative di­
ligat Deum quam filium suum, magis intensive diligit hunc filium
quem videt, tangit, osculat, quam Deum, quem non videt. Melius vi­
debimus infra art. 4, differentiam inter objective et appretiative,
prout justus æqualiter ac seipsum diligit proximum objective, desi­
derando ei sicut sibi eamdem salutem aeternam ; sed appretiative
magis seipsum amat, et magis sibi desiderat salutem.
1'“n Corollarium: Ordo caritatis attenditur secundum affectum
appretiativum, quia est potior aliis et quia in caritate excessus amo­
ris appretiativi trahit secum, saltem per se loquendo, excessum alio
rum. Sic Deus magis appretiative diligendus, magis objective et sal­
tem in cœlo magis intensive diligi debet.
2um Corollarium: Debemus magis diligere objective et appretia
tive Deum quam proximum, quia est infinite melior qualibet crea­
tura. Unde debemus illum magis æstimare et ei velle infinita bona,
scii, omnes eius perfectiones et extensionem regni eius seu manife
stationis bonitatis eius.

Dubium : An ex prœcepto caritatis Deus sit intensius diligendus
quam proximus, ita ut alioquin esset peccatum? Quidam affirmave­
runt, scii. Lovanienses cum Petro Soto, sed dissentiebant inter se
quoad gravitatem hujusce peccati, quod quidam dixerunt mortale,
alii veniale.
Communis sententia est negativa in hoc sensu, scii, non peccat
contra praeceptum caritatis qui intensiori amore, sive naturali, sive
supernatural:, diligit proximum quam Deum. Sed hæc responsio de
bet recte explicari, et ad hoc duo notanda sunt.
1* Deus quidem est dignus amore perfectissimo et magis intenso
quam quaelibet creatura, imo non potest tam perfecte ab ulla crea-

DKUS PLUS DILIGENDUS QUAM PROXIMUM

451

tara diligi, quin perfectiori dilectione dignus sit (cf. Ι*
-Π", q. 64,
». 4). 1’roinde peccaret ille qui ex electione vellet creaturam amare
intensius quam Deum, quia tunc eam plus diligeret appretiative,
quia· judicaret eam esse dignam intensiori amore. Debet ergo homo
eligere amare Deum summo amore et intensius quam creaturam ; et
ad hoc omnis viator tendere debet. Cf. infra, q. 44. de præcepto ca­
ritatis erga Deum, a. 4, 5. 6; q. 184, a. 3, ad 2?a.
2" Attamen si in actu dilectionis Dei non reperiatur ista major
intensio ex conditione nostra: natura:, non est peccatum. Etenim
see. conditionem nostræ naturae, intensio actus voluntatis provenit
cx propinquitate objecti, secundum quum objectum vehementius al­
licit ; sic objectum sensibile pro præsenti statu est propinquius vo­
luntati quam objectum spirituale, nam in hoc statu cognitio nostra
intellectualis, quam sequitur voluntas, incipit a sensibilibus. Boc
non dependet ex electione nostra, sed ex conditione naturee in prœsenti statu. Ergo in hoc non est peccatum. Item pater habens duos
filios solet minorem intensius amare, ut Benjamin, quamvis primo­
genitum magis appretiative diligat.
J* Confirmatio: Voluntas intensius fertur in ininus bonum prœ·
sens quam in majus absens, propter rationem supradictam et hoc
est etiam in homine bene disposito ut dicitur in Supplemento, q. 3,
a. 1, ad 4nl.
Propterea ad contritionem non requiritur quod dolor de peccatis
sit maximus intensive, v.g. non requiritur quod intensius vellem quid
omnino repugnans manducare quam peccare.
2“ Confirmatio ex inconvenientibus alterius sententiæ. Ex ea
enim sequeretur quod e duobus actibus caritatis aque intensis, unus
esset bonus et alter malus, imo quandoque intensior esset malus, et
minus intensus esset bonus. Etenim ita esset, nam non peccaret
homo qui eliceret actum dilectionis Dei ad tria, et actum dilectionis
proximi ad duo, dum peccaret alter qui eliceret actum dilectionis Dei
ad quatuor et actum dilectionis proximi ad quinque. Solus enim
prior magis intensive Deum diligeret quam proximum. Tunc ex op­
posita sententia sequeretur quod hic amor Dei ad quatuor esset ma­
lus, dum actus amoris Dei ad tria in altero homine esset bonus.
3* Confirmatio, quia alioquin sequeretur anxietas perpetua con­
scientia·, quia impossibile est discernere inter gradus intensionis et
scire an intensius diligamus Deum quam proximum. E contra longe
facilius dignoscitur amor appretiativus. Hic amor appretiativus existit quando aliquis vitam in melius emendat, peccati occasiones fugit,
injuste ablata restituit, virtutes colit et se paratum sentit omnia
potius perdere quam Deum offendere mortaliter.
Objectio: Propter quod unumquodque tale et illud magis, ut
fert commune axioma. Atqui proximus caritate diligitur propter
Deum. Ergo Dens semper magis diligi debet etiam intensive quam
proximus.

452

OB ORDINB CARITATIS

Resp. cum Billuart: Commune axioma verificatur quantum ad
appretiationem, concedo; quantum ad intensionem, nego. V.g. ille
qui amat media propter finem, magis appretiative amat finem, sed
aliquando intensius fertur in medium preesens, quam in finem absen
tem. Insuper possumus diligere proximum intensius amore honesto
naturali, non forraaliter propter Deum, ut mater diligit filium suum
naturaliter.
Instantia: Habitus caritatis magis et intensius inclinat ad dili­
gendum Deum qui est eius objectum primarium et formale, quam
proximum, qui est tantum objectum secundarium et materiale.
Respondetur: Dist. majorem : habitus caritatis intensius incli­
nat ad Deum si consideratur caritas in se, concedo ; sed ut est in
nobis procedit see. modum nostrum.
Instantia: Etiam ut est in nobis. Etenim Spiritus Sanctus non
potest intensius inclinare ad creaturam quam ad Deum. Atqui omuis
intensio ab habitu caritatis procedens est a Spiritu Sancto. Ergo.
Respondetur: Major intensitas in amore proximi potest perti­
nere ad honestum amorem naturalem et non ad caritatem. Si vero
pertineat ad caritatem, dicendum est quod tunc hæc intensitas major
non provenit formaliter a motione Spiritus Sancti, sed est quid· ma­
teriale proveniens ex propinquitate objecti; est quasdam imperfectio
quæ nondum tollitur a Spiritu Sancto. Melius esset in se et in nobis
magis intensive diligere Deum, sed hoc erit in patria. Facilius intelligitur quod Spiritus Sanctus quosdam moveat ad nubendum, non
ad castitatem absolutam servandam, quia hoc est melius pro illis.
Instantia ultima: Præceptum caritatis erga Deum est sine limi­
tibus: « Diliges Deum tuum ex toto corde... ». Deus autem meretur
ut eum diligamus amore intensiori quam creaturam. Ergo sic tene­
mus ex prajeepto intensius diligere Deum quam creaturam.
Respondetur: Dist. majorem : quoad finem preeeepti ad quem
omnes tendere debent, concedo; quoad materiam preeeepti, nego.
Concedo minorem ; distinguo conclusionem : tenemur ad hoc tendere,
concedo; tenemur hoc jam adimplere ut materiam praecepti, nego.
Cf. infra, q. 184. a. 3, ad 2”.
Corollarium : Sic confirmatur distinctio inter peccatum veniale
et imperfectionem. Est quaedam imperfectio quod diligamus Deum
minus intense quam creaturam, sed hoc non est peccatum veniale,
si vere tunc magis diligimus Deum objective et appretiative. Pecca
tum enim veniale etiam levissimum non est referibile ad Deum tan­
quam ad finem ultimum, sic esset actus bonus ; et e contra actus ca
ritatis imperfectus, quo minus intensive diligo Deum quam creatu­
ram, est ad Deum referibilis, imo ad eum ordinatur, est meritorius.
Hoc faciliter explicatur pro homine cuius cognitio oritur a sensibus,
minus explicaretur pro angelo. Cf. de hac re II
-II “, q. 113, a. 1,
*
ad 2“™.

DEL’S DILIGENDUS PLUS QUAM NOS

Art.

453

HI. — UTRUM HOMO DEBEAT EX CARITATE
PLUS DEUM DILICERE QUAM SEIPSUM.

Status quæstionis. — Videtur quod non: 1° Quia amicabilia ad
alterum veniunt ex amicabilibus ad nosipsos, ut ait Aristoteles.
2” Quia unumquodque diligitur, in quantum est proprium bonum, ad
nos ipsos pertinens. 3° Quia quantum diligo frui Deo, tantum diligo
meipsum, quia mihi volo summum bonum. Unde videtur quod dili­
gimus Deum propter præmium nobis repromissum. Kant tribuit
theologis catholicis hanc doctrinam. Per oppositum quietistæ dixe­
runt: debemus diligere Deum usque ad sacrificium salutis.

Responsio est : Ex caritate homo debet magis diligere Deum
quam se ipsum .
P Probatur auctoritate Sacra: Scripturos: (Luc., xiv, 26) : « Si
quis venit ad me et non odit patrem suum (mihi contrarium) et ma­
trem et uxorem, et filios... adhuc autem et animam suam, non po­
test meus esse discipulus ». Sic homo debet subire martyrium inter
tormenta, {totius quam negare fidem et amorem Dei. Hoc involvitur
in formula praicepti : « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde
tuo, ex tota anima tua, et ex tota mente tua, hoc est maximum et
primum mandatum » (Matth., xxn, 37).
Item Augustinus in 1. I De Doctrina Christiana, c. 22, hic cita­
tus : « te ipsum non propter te debes diligere, sed propter Deum ».
Ergo Deus debet diligi magis saltem objective et appretiative, sed
non necesse est quod magis intensive diligatur, ut notavimus art.
præcedenti agendo de dilectione proximi.
2° Probatur ratione theologica, Amor caritatis erga Deum multo
perfectior est quam amor naturalis erga eum. Atqui amore naturali
homo, sicut qualibet creatura, inclinatur ad diligendum Deum plus
quam seipsum. Ergo multo magis amore caritatis homo debet plus
diligere Deum quam seipsum, saltem objective et appretiative.
Major patet, quia amor caritatis est altioris ordinis et funda­
tur super communicationem bonorum gratiæ et gloriæ, dum amor
naturalis Dei fundatur super communicationem bonorum naturalium,
inferioris ordinis.
Minor probatur, quia quælibet pars naturalis alicuius totius na­
turaliter plus amat commune bonum totius quam {(articulare bonum
proprium. Hoc longius explicatur in tractatu De Angelis, in I‘,
q. 60. a. 5. Hoc profunde sic probatur : « Unumquodque, quod secun­
dum naturam hoc ipsum quod est alterius est, principalius et magis
inclinatur in id cuius est quam in seipsum ». Atqui « omnis creatura
naturaliter secundum id quod est Dei est ». Ergo omnis creatura
naturaliter magis inclinatur ad Deum diligendum quam ad seipsam.
Hoc argumentum manifestatur in exemplo partis naturalis ali­
cuius totius : « Videmus enim quod naturaliter pars se exponit ad con­
servationem totius; sicut manus exponitur ictui absque deliberatione
ad conservationem totius corporis. Et quia ratio imitatur naturam.

151

DE ORDINE CARITATIS

hujus modi imitationem invenimus in virtutibus politicis. Est enim
virtuosi civis, ut se exponat mortis periculo, pro totius reipublicæ
conservatione. Et si homo esset naturalis pars hujus civitatis, hæc
inclinatio esset ei naturalis. Quia igitur bonum universale (in es
sendo et in causando) est ipse Deus et sub hoc bono continetur etiam
Angelus et homo et omnis creatura, quia omnis creatura naturaliter
sec. id quod est, Dei est, sequitur quod naturali dilectione etiam An­
gelus et homo plus et principalius diligat Deum, quam seipsum.
Alioquin si naturaliter plus seipsum diligeret, quam Deum, seque
retur quod naturalis dilectio esset perversa et quod non perficeretur
per caritatem, sed destrueretur ».
Uno verbo : debemus magis diligere Deum quam nosipsos, quia
Deus est infinite melior quam nos.
Item I·, q. 60, a. 5, ad 1‘", dicitur: « Quodlibet singulare (mate­
riale) naturaliter diligit plus bonum sute speciei, quam bonum suum·
singulare ». Ex hoc oritur nobilitas amoris in matrimonio prout or
dinatur ad conservationem speciei, propterea Deus ei adjunxit de­
lectationem proportionatam fini naturali, et per oppositum ex hoc.
apparet perversitas onanismi qui est contra naturam prout ordinat
ad satisfactionem individualem actum conjugalem ordinatum de se
ad conservationem speciei, et agendo contra jura speciei est crimen
contra naturam. Ibidem addit 8. Thomas: « Deus autem non solum
est bonum unius speciei, sed est ipsum universale bonum simpliciter.
Unde unumquodque suo modo naturaliter diligit Deum, plus quam
seipsum ». Deus enim est bonum universale non in prædicando, sed
in essendo et in causando.

Corollarium : Sic profundissime S. Thomas vitat duos errores
extremos ad invicem oppositos: 1° quietistarum doctrinam de amore
purissimo usque ad sacrificium salutis, quod esset absurdum sacri
licium ipsius caritatis patriæ: 2“ oppositam sententiam scii.: amor
Dei fundatur in amore proprii boni, id est præmii credentibus re,·
promissi ; hæc. sententia immerito nobis attribuitur a Kantio, qui
historiam theologi® ignorabat.
S. Thomas dicit: 1° Contra hunc secundum errorem: debe,mus
magis diligere Deum quam nosipsos, sic amor caritatis erga Deum,
quamvis præsupponat appetitum boni credentibus repromissi ad quem
pertinet spes, non fundatur in nostro amore proprii boni, sed mo­
tivum eius formale est increata bonitas propter se dilecta, et amor
caritatis erga nosipsos fundatur e contrario in nostro amore caritatis
erga Deum, sic diligimus nos et proximum propter Deum, et non
Deum propter præmium repromissum, quamvis promissio præmii
nos disponat ad Deum propter ipsum diligendum.
2° Sed contra quletistas, caritas nostra erga Deum non potest
propter Deum glorificandum sacrificare salutem nostram, hoc esset
sacrificare caritatem patriæ et gloriam divinam quæ ex ea resultat..
Sic caritas sub prætextu purissimi amoris semetipsam destrueret,
et destrueret nostram inclinationem naturalem ad Deum diligendum
super omnia non solum in hac vita præsenti, sed semper.

DEUS DILIGENl'US PLUS QUAM NOS

455

Manifestum est quod diligendo Deuni super omnia, desideramus
sic diligere euni semper, ad dicendum in æternum : « Non nobis. Do
mine, non nobis, sed nomini tuo da· gloriam », vel ut cantant an­
geli : « Sanctus, Sanctus, Sanctus ». Sic perfectio caritatis patriæ
cadit sub præcepto ut finis, ait S. Augustinus, et non possumus igitur
ex caritate eam sacrificare.

1u<n Dubium: Au prædicta inclinatio naturalis ad Deum dili­
gendum super omnia et plus quam nos remaneat in statu naturæ
lapsæ.
Respondetur; Utique remanet, imo etiam in damnatione, sed
non potest absque gratia sanante, transire ad amorem efficacem Dei
auctoris naturæ super omnia. Nam ut dicit S. Thomas,
q. 109,
a. 3 : « fu statu naturæ corrupt® homo ab hoc deficit sec. appetitum
voluntatis rationalis, quæ propter corruptionem naturæ, sequitur
bonum privatum, nisi sanetur per gratiam Dei».
Propter hoc diximus ibidem, contra plures theologos modernos,
quod homo in statu naturæ laps® minores vires habet ad bonum mo­
rale ordinis naturalis faciendum, quam habuisset in statu naturæ
purte. Est enim aversus a fine ultimo non solum supernatural!, sed
etiam naturali. Nec potest esse quod homo sit simul eversus a hae
ultimo supernatural! et conversus ad finem ultimum naturalem, nam
omne peccatum contra legem supernaturalem est indirecte contra
legem naturalem see. quam debemus obedire Deo quidquid Deus
præeipiat.
Confirmatur nostra conclusio ex solutione objectionum.
Ad lu,“.· Principium Aristotelis « amicabilia ad alterum prove
niunt ex amicabilibus ad nos ipsos » distingui debet : ad alterum
nobis (equate, concedo ; ad alterum infinite perfectius, nego, quia in
eo bonum quod est objectum amicitiæ invenitur see. rationem totius
et non partis. Unde amor noster caritatis erga Deum non fundatur
in amore proprii boni ; v.g. præmii repromissi, sed e contra amor
caritatis erga nos fundatur in caritate erga Deum, quamvis caritas
præsupponat amorem concupiscenti® boni credentibus repromissi, ad
quem amorem spes pertinet.
Ad 2um: Pars diligit sibi bonum totius, sed non propter seipsam,
quia non ad seipsam refert lux· supremum bonum, alioquin esset per­
versitas, seu voluntaria inversio ordinis debiti. Pulcherrima est hæc
responsio S. Thomæ in sua simplicitate ’.
1 Dicit S. Thomas ad 2m: « Itonum totlns diligit quidem pars, secundum
quod est sibi conveniens, non autem Ita quod bonum totius ml se refert; sed
potius Ita quod seipsam refert In bonum totius ».
Hoc est distinguere Inter finem oui seu subjectum cui aliquid est proli
cuum, et finem cuius gratia. seu propter quem debemus aliquid velle. Sic Deus
voluit Incarnationem rcdemptlvam ut nobis proficuam, sed eam voluit ad bo­
nitatem suam manifestandam.

456

1>B OKDINB CARITATIS

Ad 3”w : Hoc jam verum est in recto amore concupiscenti» ad
quem pertinet spes, a fortiori in amore amicitiæ caritatis Deus in
se est majus bonum quam fruitio creata quæ oritur ex visione beata.
Sic debemus magis diligere Deum quam nosipsos objective et appretiative, Deus enim est infinite melior quam nos. (Cf. Bannez).
2um Dubium: An debeamus diligere intensius Deum quam nos­
ipsos.
Respondetur: Ron ad hoc tenemur tanquam ad materiam prae­
cepti, sed ad hoc tenemur tendere tanquam ad finem praecepti. Cf.
*11",
11
q. 184, a. 3, ad 2™. Ratio eadem est ac pro proximo. Cf. art.
præced. quia facilius cognoscimus nosmetipsos quam Deum, et sic
in via magis intensive diligimus nos propter propinquitatem objecti.
Cf. Salmant., n. 18.
1* Objectio: Deus est maxime nobis conjunctus, magis intimus
nobis quam ipsi nos. Atqui id intensius diligimus quod nobis est
magis conjunctum. Ergo debemus non solum appretiative, sed in­
tensive, magis diligere Deum quam nosipsos.
Respondetur: Dist. majorem: Deus est maxime nobis conjun­
ctus, physice seu causaliter, scii, ut causa nos conservans in esse,
concedo; objective, ut objectum propositum voluntati, nego. Sensi­
bilia clare visa magis movent appetitum sensitivum qui sollicitat et
inclinat voluntatem, sic retardatur motus mentis ad spiritualia.
2* Objectio: Præceptum est diligere Deum « ex toto corde, ex
tota anima, ex omnibus viribus», ergo intensius quam nosipsos.
Respondetur ex ΙΙ·-Π", q. 184, a. 3, ad 2"“. Quod Deus inten­
sius diligatur quam ipsi nos, hoc est finis praecepti, non vero materia
prcecepti; scii, ad hoc debemus tendere, et sic erit in cœlo; sed mi­
nima caritas diligit Deum appretiative plus quam nosipsos, et hoc
sufficit ad vitandam transgressionem praecepti.
Instantia: Inordinatum est quod voluntas plus afficiatur erga
bonum creatum, quam erga Deum. Ergo.
Respondetur : Inordinatum est quod ei plus afficiatur appretiatwe, quia hoc dependet ex nostra electione, non vero quod ei plus
afficiatur intensive, quia hoc dependet, non ex electione nostra, sed
ex propinquitate objecti immediatius applicati voluntati. Hoc sequi­
tur naturam rerum, ergo non est inordinatum, ut peccatum; est so­
lum quædam imperfectio, quæ paulatim tollitur in perfectis viato­
ribus et non existât amplius in cœlo. Cf. Suppi., q. 3, a. 1, ad 4m,
et a. 7.
i Ad 3m legitur : « Quod aliquis velit Inii Deo pertinet ad amorem, quo
amatur Deus amore concupiscenti». Magis autem amamus Deum amore ami­
citiæ, quam amore concupiscenti», quia majus est in se bonum Dei quam bo­
num quod participare possumus fruendo ipso ». Sed jam amore concupiscenti»
recto ad quem pertinet spes, desidero Deum mihi propter Deum, in quanto fluis
ultimus actus spei sicut cuiuslibet virtutis est Deus. E contra recte desidero
cibum et mihi et propter me. quia cibus subordinatin' mihi.

DE ORDINE CARITAS INTER PROXIMUM BT NOS

ART. IV. —
MACIS

457

UTRUM HOMO EX CARITATE

DEBEAT DILICERE SEIPSUM

QUAM

PROXIMUM.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia quandoque
proximus est melior nobis et magis Deo conjunctus, sic videtur quod
debeamus B. Mariam Virginem magis amare non solum objective,
sed appretiative, quam nos, et a fortiori humanitatem Christi. 2® Quia
laudatur homo qui sustinet detrimentum pro proximo. 3® Quia « ca­
ritas non quaerit quæ sua sunt » (I Cor., xni, 5).
Conclusio est: Homo debet ex caritate magis se diligere secun­
dum naturam, spiritualem quam proximum.
Probatur I® auctoritate S. Scriptura·: (Mattii., xxii, 39): «Di­
liges proximum tuum sicut teipsum » ; prout, proximus est alter ego,
sed exemplar est potius quam exemplatum. Ergo. Item S. Augusti­
nus ait 1. I De Civ. Dei, cap. 20: « Regulam diligendi proximum a
seipso dilector accipit ». Item damnatæ sunt hte propositiones laxi·
starum (Denz.. 1212): « Proxima occasio peccandi non est fugienda,
quando causa aliqua utilis aut honesta non fugiendi occurrit».
« Licitum est quærere directe occasionem proximam peccandi pro
bono spirituali vel temporali nostro vél proximi ».
2® Probatur ratione theologica.
Sicut unitas est potior unione, nostra participatio boni divini
est potior quam consociatio in isto bono. Atqui homo ex caritate
diligit seipsum ut participem illius boni, et proximum ut socium
in isto bono. Ergo homo debet ex caritate magis se diligere qnam
proximum.
Major et minor claræ sunt ex supra· dictis; sic apparet quomodo
irradiatio motivi formalis caritatis descendit primo ad nosipsos, id
est ad unumquemque, et postea ad proximum suum ; prout partici­
pamus bonitati divinæ, in qua societatem habemus cum proximo.
Omnis coordinatio supponit sub ordinationem per respectum ad prin­
cipium ordinis. Sensus conclusionis est quod debemus nos magis
diligere appretiative quam proximum. Cf. ad 1* ““, quia si diceretur
solum plus intensive non esset sufficiens differentia cum nostra obli­
gatione erga Deum magis appretiative diligendum quam nos.

Confirmatur ex signo: Homo non debet subire aliquod malum
peccati, quod contrariatur participationi beatitudinis, ut proximum
liberet a peccato. Item ad 2,un ubi dicitur : « Detrimenta corporalia
debet homo sustinere propter amicum, et in hoc ipso seipsum magis
diligit see. spiritualem mentem, quia boc pertinet ad perfectionem
virtutis, quæ est bonum mentis ».
Solvuntur objectiones:

1“ Objectio: Dum dicitur : « Diliges proximum tuum sicut te­
ipsum » (Matth.. xxii, 39), sicut significat æqualitatem. non simi-

458

PB ORDINE CARITATIS

litudiuem. Nam August, in 1. I Soliloqu., c. 3, dicit: «sicut, non
minus ita nec plus». Ergo non debemus nos diligere plus quam
proximum, sed ecqualiter.
Respondetur: Communiter interpretes, cum S. Tlioma, censent
« sicut » hic significare similitudinem, et non æqualitatem, ita· in
multis locis, v.g. Matth., v, 48: « Estote perfecti sicut et Pater ve
ster coelestis perfectus est». — Joann., xih. 34: « üt diligatis invi­
cem sicut dilexi vos ».
Et ad auctoritatem Augustini dicendum est: juxta ipsum ut se
explicat in 1. De vera religione, c. 46, debet esse æqualitas ex parte
objecti, prout debemus velle proximo eadem bona æterna ac nobis,
seu debemus eum aequaliter diligere objective, non vero æqualiter
appretiative, quia nobis magis quam proximo debemus desiderare
beatitudinem æteruam, a fortiori non tenemur diligere proximum
æqualiter intensive. Nec est dubium de mente Augustini qui multis
locis dicit hominem plus debere seipsum diligere quam proximum.
Cf. Enchiridion, c. 76; De Doctr. Christiana, c. 23, et 1. I Retract.,
c. 8: « Magis, inquit, mihi me debeo, quam coeteris hominibus, quam
vis Deo magis quam mihi ».
Instantia: Sed S. Paulus dicit (ad Rom., ix, 3) : « Optabam enim
ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis ». Item Moyses
(in 1. Exod., xxxii, 31), sic pro populo orat: « Aut dimitte eis hanc
noxam, aut si non facis, dele me de libro tuo quem scripsisti ».
Respondetur: Est duplex responsio: 1* qua· minus probabilis
est et videtur ad theoriam quietistarum de amore puro accedere,
sed ab ea distinguitur: licitum est pro salute aliorum velle carere
gratia Dei et gloria, modo hæc carentia non proveniat ex peccato,
quia tunc est solum pœna et quia majus bonum est salus plurium
atque major Dei gloria inde resultat, quam salus particularis unius.
Hoc non est omnino improbabile, nec contradicit directe conclusio
nem nostram.
S. Thomas aliquid simile ait, sed magis verosimile: infra, q. 27,
a. 8, ad l'“: S. Paulus « volebat ad tempus privari fruitione divina,
quod pertinet ad dilectionem sui, ad hoc quod honor Dei procuraretur
in proximis, quod pertinet· ad dilectionem Dei » *. Sic semper ser­
vatur conclusio nostra. Sic est sacrificium non absolutum, sed hypo
theticum fruitionis spiritualis ad tempus.
2‘ Responsio, quæ probabilior est, ait : Est contra naturam ca­
ritatis et inordinatum quod aliquis sibi optet privationem (æteruam)
gratiæ et glariœ pro salute aliorum, quia proprium caritatis est per­
ficere primo et per se subjectum in quo est, ipsum Deo uniendo:
Ideoquc in verbis Moysi et 8. Pauli est hyperbole mystica, ad signi­
ficandum excessum eorum amoris erga populum a Deo electum, sicut
pluribus aliis locis est hyperbole legitima in Sacra Scriptura ad
exprimendum aliquid ineffabile, v.g. « substantia mea quasi nihilum
> Ita plures sancti obtulerunt Deo pro salute aliorum privationem, in via.
omnis consolationis non solum sensibilis sed spiritualis.

OK OROr.M·: CARITAS inter proximum bt nos

459

ante te». (Ps. xxxvm, 6; Job., xxx, 15): «Redactus sum iu nihi­
lum ».
Vel diei potest: hæc verba sunt disjunctiva. scil. ac si dice
retur: «Domine, parce populo tuo, aut dele me de libro vit»; sed
certus sum quod me non delebis nam in te, Domine, speravi, non
confundar in æternum : restat ergo ut populo parces ». Sic esset
expressio maximæ fiduciae in Deo, sicut S. Theresia ait : « Domine,
da mihi hanc gratiam summus fiduciae in te antequam a cella mea di­
scedam, non egrediar priusquam hanc gratiam mihi concedas ».
Difficilior objectio est quæ ponitur ut 1* a S. Thoma, scii. : Prin­
cipale objectum caritatis est Deus. Atqui quandoque homo habet pro
ximum magis Deo conjunctum, quia meliorem quam ipse sit: ergo
debet magis diligere hunc proximum perfectiorem, quam seipsum.
Responsio est : Dist. plus objective, concedo ; appretiative, nego.
Legere resp. ad 1,IU“ quæ dat fundamentum divisionis inter objective
et appretiative. Licet proximus melior sit Deo propinquior, tamen
non est ita nobis propinquus sicut ipsi nos. Ergo non sequitur quod
debeamus eum magis diligere quam nos ipsos. Caritas enim non so
lum mensuratur ex parte objecti, scii. Dei, sed etiam ex parte diti
gentis et proximitatis ad ipsum.
Ad hoc intelligendum notandum est, quod id quod est see. se
melius non est semper nobis melius, v.g. virginitas see. se melior
est quam matrimonium, sed pro aliquo melius est matrimonium
inire ; item quamvis parva summa pecunias regionis meæ sit see. se
minor quam magna summa pecuniæ regionis alienæ, melius est pro
me eam habere, quam alteram quæ non potest faciliter commutari,
item quamvis mea caritas ad duo sit see. se minor quam caritas al­
terius ad octo, attamen caritas mea, quæ me unit Deo, mihi melior
est quam caritas aliena, quæ me non unit Deo. Ideoque debeo plus
restimare caritatem meam minorem, quam majorem alienam, proinde
debeo salutem meam plus diligere appretiative quam salutem proximi.
Ita puer magis diligit matrem suam etiam pauperem et imperfectam,
quam matrem alterius etiam sanctam.
Concedendum est tamen quod debeo plus diligere objective proxi­
mum meliorem, quia debeo illi velle majora bona quæ meruit, quam
mihi, qui minus merui.
instantia: « Caritas non quærit quæ sua sunt» (I Cor., χπι, 5).
Ergo.
Resp. ad à"1'".· Sec. Augustinum hoc sic intelligitur quod « corn
munia propriis anteponit», quia bonum commune est magis amabile
unicuique quam proprium bonum. Sed hoc intelligi debet solum de
bono proprio eiusdem ordinis ac bonum commune, non de bono vir
tutis; nam unusquisque debet sibi plus velle bonum virtutis quam
communitati, quia bonum virtutis connectitur cum bono supremo
separato quod superat bonum commune, v.g. non licet peccatum fa
cere ad salvandam patriam. Cf. de virginitate ut est melior matri
monio (II
*-II"·,
q. 152, a. 4).
Mendacium non dicendum est etiam ad salvandam patriam ; de
facto sancti hoc non fecerunt, sed quia habitualiter erant dociles

460

1>E ORDINE CARITATIS

Spiritui Sancto ab eo generaliter acceperunt specialem inspirationem
ad vitandum mendacium etiam veniale in difficilibus circumstantiis
in quibus prudentia ex se sola nesciret bonam responsionem invenire.
In hoc apparet necessitas donorum Spiritus Sancti.
Dubium: An debeamus plus diligere Christum et B. Mariam V.
quam nosipsos.
Respondetur: Debemus Christum plus diligere objective et ap
pretiative quam nosipsos, non solum in quantum Christus est Deus,
sed etiam in quantum est homo, quia, etiam ut homo est salutis
auctor, prima causa meritoria gratiæ. Unde Christus est plus quam
proximus, est Deus ipse. Cf. III·, q. 16, a. 8, non concedenda est
hæc : « Christus est creatura ». Et ut membra corporis eius mystici,
sumus quasi eius partes.
Quantum ad B. V. Mariam Billuart ait : « Debemus illam amare
plus quam nos objective, quia debemus velle illi majora bona propter
dignitatem Matris Dei qua super omnes creaturas est exaltata, non
tamen debemus illam magis appretiative amare quam nos ». Scii, non
debemus æstimare eius caritatem esse nobis pretiosiorem quam no­
stra minor caritas, quæ nos unit Deo. In memoriam tamen haben­
dum est B. Mariam Virginem esse coredemptricem, mediatricem
omnium gratiarum, Matrem Dei et. omnium hominum, Matrem gra­
tiæ, revera B. Maria Virgo meruit de congruo liberationem totius ge­
neris humani. Unde Billuart forte non satis dicit.
1“"' Corollarium: Nunquam licitum est etiam pro salute totius
mundi peccare sive mortaliter sive venialiter. Peccatum enim etiam
veniale aliquomodo contrariatur participationi beatitudinis; et in­
super implicat aliquid esse licitum et esse peccatum ; non sunt fa
cienda mala ut eveniant bona, ut habetur ex Ep. ad Kom., m.
2um Corollarium : Illicitum est se exponere periculo proximo pec­
candi pro salute proximi; quia hoc ipsum est peccare; secus de pe­
riculo remoto, quod potest contemni propter proportionatam ra­
tionem.
3um Corollarium: Opera supererogationis, imo quandoque prêtcepta Ecclesia possunt et debent omitti pro salute non solum spiri­
tuali sed etiam corporali proximi. V.g. aliquis potest et debet omit­
tere auditionem missæ die dominica, ut iufantem periclitantem bapti­
zet, vel ut succurrat extreme ægrotanti.

Art.

V. — UTRUM HOMO

MACIS DEBEAT DILICERE PROXIMUM QUAM CORPUS SUUM.

Status quæstionis. — Scii, an debeat magis diligere proximum
quantum ad animam, quæ est potior pars eius. Videtur quod non,
nam homo non tenetur exponere corpus suum pro salute proximi,
sed hoc est perfectorum see. illud Joan, (xv, 13): «Majorem hac di­
lectionem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis suis ».

OF. ORDINE CARITATIS INTER SOS ET PROXIMUM

461

Conclusio tamen est : Proximum quantum ad salutem anima:
magis debemus diligere quam proprium corpus.
1° Probatur auctoritate S. Augustini iu 1. De Doctrina- christ.,
I, c. 27 : « Plus debemus diligere proximum quam corpus proprium ».
Item (I Joan., hi, 16, 17): «Nos debemus pro fratribus nostris ani
mas ponere (scii, saltem in extrema necessitate;. Qui habuerit sub­
stantiam hujus mundi et viderit fratrem suum necessitatem habere
et clauserit viscera sua ad eo, quomodo caritas Dei manet in eo? ».
2° Probatur ratione theologica pulcherrima ex motivo formali
caritatis, scii, quia consociatio in plena participatione beatitudinis,
quæ est ratio diligendi proximum quantum ad animam, est major
ratio diligendi quam participatio beatitudinis per redundantiam,
quæ est ratio diligendi proprium corpus. Ergo. (cf. ad 2“"“, legere).
In hoc caritas infusa valde superat amorem naturalem quem habe
mus pro corpore nostro. Plus ergo debemus diligere salutem æternam
proximi quam proprium corpus mortale.
Restat tamen difficultas, scii, videtur ad perfectionem et non
ad necessitatem caritatis pertinere quod aliquis ponat vitam suam
pro proximo suo.
Respondetur ad
Ad hoc non tenemur nisi in casu neces­
sitatis (legere). Ad intelligentiam hujusce responsionis theologi di
stinguunt triplicem necessitatem : In necessitate extrema (in qua
impossibile est pro proximo salvari sine adjutorio nostro, ut si in­
fans sine baptismo sit moriturus), quilibet tenetur exponere propriam
vitam pro salute æterna proximi, si sit spes quod juvari potest.
In necessitate gravi (in qua valde difficile est salvari sine adjutorio
nostro), tenentur solum ii quibus incumbit ex officio cura animarum.
In necessitate communi (in qua versantur peccatores qui communes
peccandi occasiones incurrunt), nemo tenetur, quia ipse peccator
potest ab ea se expedire.
Ratio est quia præceptum diligendi proximum, exponendo pro­
prium corpus pro salute spirituali, est affirmativum, et ideo obligat
semper sed non pro semper, scii, in certis casibus necessitatis, in
quibus imminet nobis cura de salute proximi.

-|um corollarium notatum a Billuart: «Si periclitaretur salus
totius populi, ut si haereticus falsa doctrina perverteret totam com
munitatem, tenetur privatus cum periculo vitæ impedire, si posset ».
Sic mulier Christiana cum furca ferrea rejecit Calvinum qui volebat
suam hæreeim spargere in aliqua regione Galliæ. Liberales dicerent :
« Elæc mulier caruit mansuetudine».

2um Corollarium: Pastores tenentur cum periculo vitæ, tempore
pestis, administrare sacramentum poenitentia: suis parochianis, quia
isti sunt in gravi necessitate.

Dubium : Utrum homo possit exponere propriam vitam corpora­
lem pro vita corporali proximi? Hoc videtur illicitum, quia est di­
ligere proximum plus quam seipsum.

OK OROINE CARITATIS

4(i2

Certnm est quod hoc licitum est, imo obligatorium, si salvanda
sit vita alicuius personæ quæ sit bono communi prorsus necessaria.
Sed difficultas est si agitur de salvanda vita alterius œqualis. Re­
spondetur: Probabiliter hoc licitum est facere ex motivo virtutis
Christiana:, non vero liceret si spectaretur solum vita æqualis valoris.
lia S. Thomas, Banner,, Victoria, Soto, Billuart, etc.
Ratio est quia licitum est proferre bonum virtutis bono corporis
ubi necessitas ita exigit. Ita S. Thomas, III, d. 29, a. 5, ad 3m: tunc
homo « non plus amicum quam seipsum diligit, sed in se plus diligit
bonum virtutis quam bonum corporale». Sic laudatur Sanctus Do
minicue, qui mulieri fratris captivitatem dedenti, se pro illius re­
demptione vendendum obtulit. Et aliunde certum est esse actura vir
tutis conservare vitam proximi.
Nunc transeundum est ad ordinem servandum in dilectione
proximi :

Art. VI. —

UTRUM UNUS PROXIMUS

SIT MACIS DILICENDUS QUAM ALIUS.

Status quæstionis. — In hoc articulo sicut in sequentibus S. Tho
mas optime ostendit quomodo gratia perficit naturam et eam non
destruit, et Banner, notat : hoc attente considerandum est adversus
eos qui, sub prætextu spiritualis perfectionis, videntur æstimare le­
gitimas affectiones ordinis naturalis esse potius destruendas quam
perficiendas per caritatem. Ita S. Augustinus in 1. 1 Retract., c. 13;
quia prius contrarium dixerat 1. De vera religione, cap. 2G.

Conclusio est: Non solum see. exteriora beneficia, sed see. af
fee tum oportet mags unum proximum quam alium diligere.
p Probatur auctoritate S. Scriptura: qu® specialiter commendat
amorem erga parentes: (Levit., xx, 9): «Qui maledixerit patri suo
aut matri, morte moriatur ».
2° Probatur ratione theologica: Ordo attenditur see. compara
tionem ad principium. Atqui principium dilectionis caritatis est ipse
Deus et ipse diligens. Ergo inter proximos magis diligendi sunt
propinquiores Deo, et qni sunt propinquiores nobis.
Ad Jum.· Attamen objective aeque debemus omnes amare in hoc
sensu quod omnibus debemus velle beatitudinem æternam sec. pro
portionem ad eorum merita; sed non possumus omnes (equaliter in
tensive diligere, nec omnibus æqualiter benefacere.

Aut. VII. —
MELIORES

UTRUM MACIS DEBEAMUS OILICERE

QUAM NOBIS

CONJUNCTIORES.

Status quæstionis. — Videtur quod sic, præsertim quia Deus
semper diligit meliores et debemus per caritatem Deo assimilari.
Ex altera parte specialiter in S. Scriptura commendatur caritas

AN MELIORES SINT MAGIS DILIGENDI

-163

erga parentes et consanguineos. Hic articulus est valde complexus
et attente considerandus.
Principalis conclusio est: Meliores sunt mugis objective diligendi,
sed nobis secundum carnem conjunctiores sunt per se loquendo ma
gis intensive diligendi quam meliores extranei. Ex eodem principio
solvi potest quæstio de dilectione patriæ seu populi nostri et aliorum
populorum.
Sunt enim manifeste duo extrema ad invicem opposita et vitanda,
scii, internationalismus negans legitimum amorem patriæ, qui est
virtus pietatis filialis erga patriam, et per oppositum est immode­
ratus national ismus nimis extollens propriam patriam super alias
gentes ac non satis agnoscens legitimam, imo obligatoriam caritatem
erga omnes alios populos præsertim Christianos.
Videamus quomodo S. Thomas ex principiis hujusce articuli sol­
veret quæstionem istam, quæ similis est omnino quaestioni nostrae.
Ut videbimus, solutio eius esset justum medium et simul culmen in­
ter ac supra internationalismum et nationalismum immoderatum.
Evidenter non suOicit solutio opportunism!, per accidens regulati a
mutabilibus circumstantiis ut iu politica quæ vocatur « politique au
jour le jour » et quæ inclinat quandoque ad sinistram, quandoque
ad dexteram, ad equilibrium aliqualiter servandum, sed querenda
est solutio que sit justum medium et culmen secundum regulationem
principiorum immutabilium, que fundant varias obligationes nostras
subordinates et coordinates, considerando prioritatem subordinationis -relate ad coordinationem: duo enim milites, dicit S. Thomas
(1·-11“, q. 100, a. 6), non coordinantur inter se, nisi prius subordineutur duci et tini exercitus. Legere presentem articulum, tres pri­
mas paragraphes.
/’rob. I" Pars, scii.: Meliores sunt magis objective diligendi
quarn nobis conjunctiores minus boni, quia see. eorum præsentem
statum justitiæ, debemus illis velle majorem beatitudinis partici­
pationem, quam meruerunt. — Item servanda sunt jura justitiæ in­
ter nationes, imo jura caritatis, sic deberet esse protestatio natio­
num catholicarum contra impias persecutiones politicas in alio po­
pulo. Sæpe est conspiratio silentii.
Prob. 2· Pars, scii. : Nobis see. carnem conjunctiores sunt per
se loquendo magis intensive diligendi quam meliores extranei, imo
magis appretiative quoad nos, scii, eorum amicitiam æstimando, ita
Sylvius. Quia intensio, v.g. velocitas motus pendet a virtute agentis,
quod vehementius influit in propinquiora quam in remotiora.
Confirmatur, quia magis intensive et appretiative quoad nos di­
ligimus nos ipsos quam alios meliores, ergo et nobis magis conjun
ctos. Sic explicatui· quare S. Scriptura nobis specialiter commendat
dilectionem conjunctorum. Cf. Sylvium citatum a Billuart. Hæc
omnia sunt vera per se.
Sed per accidens, scii, cæteris non paribus, meliores sunt magis
diligendi etiam appretiative et intensive quam conjunctiores sec. car-

464

ne οκοίΝΕ caritatis

nem : v.g. si melior sit persona salvanda ut absolute necessaria bono
communi; vel si inter spiritualiter conjunctos sit arctissima neces
situdo vel intimitas, et vix ulla inter remotos consanguineos.
1um Corollarium (in art.): Possum ex caritate velle quod mihi
conjunctus fiat melior altero mihi non conjuncto ; quia bonitas vir­
tutis potest augeri in illis.

2"" Corollarium: Pluribus titulis possumus diligere conjunctos,
scii, non solum ut sunt filii Dei, sed ut sunt vel parentes nostri, aut
fratres, aut concives, ad quos habetur honesta amicitia naturalis,
quæ potest imperari a caritate.
A.d •Zu“* explicatur verbum Domini (Luc., xiv, 26) : « Si quis
venit ad me, et non odit patrem suum et matrem non potest meus
esse discipulus », scii, et non odit patrem, non quidem ut patrem,
sed ut Deo contrarium, impedientem Dei servitium.
Instantia: Sed Deus semper diligit meliores; et per caritatem
debemus Deo assimilari. Ergo.
Resp. ad
Debemus Deo assimilari, proportionaliter, nou
absolute; ita ut homo se habeat ad id quod suum est, sicut Deus ad
suum. Nec requiritur conformitas voluntatis ad voluntatem divinam,
in volito materiali, sufficit in volito formali (1
*11" ’, q. 19, a. 10) :
sic volumus non semper id quod Deus vult, sed id quod Deus vult
nos velle. V.g. Deus non semper vult gloriam seu saltem æternam
pro conjunctis nostris, voluntate efficaci, sed vult nos velle hauc
gloriam pro conjunctis nostris.
Ratio est quia voluntas nostra nou regulatur immediate sicut
voluntas Provisoris universalis, sed a consideratione inferiori. Ita
mulier latronis quæ considerat necessitates familiae suae, non tene­
tur velle pœnam pro marito suo, sed ipse judex hanc poenam vult,
considerando necessitatem boni communis civitatis.
Distantia: In patria coelesti meliores magis diligemus quam
conjunctiores. Ergo pariter hoc faciendum est in via.
Respondetur hic art. 13 : Disparitas est, quia in coelo cessabit
provisio see. quam nunc debemus magis providere nobis conjuncto
quam alieno ; sed non cessabunt honestæ causæ dilectionis inter pa­
rentes et amicos.

Corollarium ultimum : Conclusiones Sancti Thomæ transferri pos­
sunt et debent ad amorem patriae et ad amorem aliorum populorum
præsertim Christianorum. Patriam enim nostram debemus magis appretiative quam nos diligere in ordine rerum temporalium, et sic
debemus dare vitam, si necesse est ad salvandam patriam. Item de­
bemus omnes alios populos objective diligere, desiderando illis ea
ad quæ verum jus habent. Item si sumus in aliquo ordine religioso
debemus alios ordines diligere ut sit vera concordia inter eos.

UE ORDINE CARITATIS INTER CONJUNCTOS

Art. VIII. —

405

UTRUM INTER VARIE CONJUNCTOS MACIS DI­

LIGENDUS SIT ILLE QUI

NOBIS EST MACIS CONJUNCTUS

SEC. CARNEM, quam Illi qui SEC. AMICITIAM aut SEC. FILIA­
TIONEM SPIRITUALEM seu vocationem In eodem ordine.

Status quæstlonis. — Videtur quod non quia 1’ in 1. Prov. (xvm,
24) dicitur : « Vir amabilis ad societatem magis amicus erit quam
frater ». 2° S. Ambrosius ait : « Non vehementior est natura ad di­
ligendum quam gratia». 3° Quia- magis est obediendum, in exercitu,
duci, quam patri. Sed ex altera parte in 1. Exodi (xx, 12) specialiter
commendatur caritas erga parentes. Quomodo hæc sint concilianda?
Sic duabus conclusionibus.

1’ Conclusio: In his qua; pertinent ad naturam, plus debemus
diligere consanguineos, et eorum amicitia est stabilior.
2« Conclusio : >S'ed alia: amicitia: (v.g. civilis, aut spiritualis)
possunt esse potiores see. illud quod est proprium unicuique ami­
citia:.
Ratio prima: conclusionis est quia intensio dilectionis est ex
conjunctione dilecti ad diligentem; atqui conjunctio naturalis ori­
ginis est prior et immobilior (aliæ sunt sujiervenientes et removeri
possunt) et unusquisque diligitur magis in eo quod pertinet ad illam
conjunctionem see. quam diligitur.
Sic plus debemus diligere consanguineos in rebus ad naturam
pertinentibus, scii, subvenire necessitati parentum, et eos specialiter
honorare. Imo miles debet militiam deserere ut subveniat necessitati
parentum, item filius non potest religionem ingredi si sit necessa­
rius parentibus sustentandis. Sic simpliciter loquendo carnaliter
conjuncti sunt magis diligendi quam aliter conjuncti. Of. ad 7'“".
Attamen ut ait 2· conclusio : Alice amicitiœ, possunt esse potio­
res see. illud quod proprium est unicuique amicitia:, v.g. loquor cum
matre mea de rebus familiæ, cum amico philosopho de philosophia,
cum amico poeta de poesi, cum amico politico de politica, cum amico
spirituali de spiritualitate. Ratio indicatur ad 1"
* “ quia aliæ ami
eitiæ contrahuntur propria electione prout mdgis consentimus cum
amicis in agendis; et sic in agendis talis vel talis ordinis prepon­
derant lue amicitiæ dilectioni consanguineorum. Unde dicitur ad 2uln :
« In instructione spirituali·, homo magis debet subvenire filiis spiri­
tualibus quam filiis corporalibus, quibus tenetur magis providere
in corporalibus subsidiis ».
Corollaria:

1um Corollarium: In' gravi vel extrema necessitate corporali per
se loquendo magis est succurrendum parentibus, filiis, uxori et pro­
babilius etiam fratribus et sororibus, quam cuivis benefactori insi­
gni; "quin arctior est conjunctio inter illos quam inter quosvis alios;
filii enim sunt aliquid parentum et uxor aliquid viri.
•30 —

Gabricou-Laoranc.f ■ oe virtutibus theologicis.

466

DE OUDIN B CABITATIS

îum Corollarium: In pari necessitate spirituali probabilius pa­
rentes et filii carnales sunt præferendi parentibus et filiis spiritua­
libus; quia sunt simpliciter magis diligendi ex caritate, quæ funda­
tur in communicatione bonorum spiritualium communium.
Objectio: Generatio spiritualis est majus lieneficium quam car­
nalis. Ergo plus debemus parentibus spiritualibus quam carnalibus.
Respondetur: Nego conseq. : quia sacerdos est solum causa instrumentalis nostræ regenerationis spiritualis, dum parentes sunt
causa principalis nostræ generationis carnalis, quæ insuper praesup
ponitur ad aliam.
Instantia: Sed S. Thomas dicit in corp. art. : « Unusquisque ma­
gis diligatur in eo quod pertinet ad illam conjunctionem see. quam
diligitur », et ad 2'“".- « In spiritualibus magis deliet homo subvenire
filiis spiritualibus, quam carnalibus ».
Respondetur: Hæc verba S. Thomæ intelligenda sunt de officiis
propriis cuilibet conjunctioni extra necessitatem parentum et cogna­
torum, sic frater spiritualis plus debet fratri aut patri spirituali in
his quæ sunt propria societati religiosæ quam parentibus.
Item non dubium est quin pastor magis debeat invigilare saluti
suorum parochianorum quam parentum aut fratrum, qui sunt alte­
rius parochiæ et a suo pastore sufficienter curari possunt.

Recapitulatio prædictorum, relate ad sequentia:
; Deum magis objective et appretiative
Iquam nos ipsos et proximum.
inter omnes

in
communi
inter
proximos

In
speciali

nos ipsos magis appretiative et intensive
quam proximum,
minus objective
proximum
magis quamsedproprium
corpus,
quam
nobis
sanctiores.
exponendum
in extrema necessitate
\
pro salute æterna proximi.
meliores magis objective quam nobis
conjunctiores, quamvis hos magis
conjunctiores
his quæ
intensive, see.
quamcarnem,
melioresinextraneos.
pertinet ad naturam magis quam
conjunctos see. amicitiam, vel voca\
tionem.

1

patrem plus objective quam filium, quem
tamen plus intensive diligimus.
patrem plus quam matrem et uxorem,
quam tamen plus intensive diligit vir
quam parentes et filios.

DE ORDINE CARITATIS INTER CONJUNCTOS

4G7

Art. IX. — Conclusio est: Borno debet diligere patrem suum
objective quam filium, sed filium plus intensive quam patrem.
Ratio 1“ partis est, quia diligimus patrem sub ratione principii
seu eminentioris boni, similioris Deo.
Ratio 2** partis est, quia see. conjunctionem, filius est magis
aliquid patris, quam pater sit aliquid filii.
Unde quoad intensionem amoris intelligendum est verbum Ari­
stotelis : « Naturaliter parentes plus diligunt filios quam ab eis di­
liguntur», scii, intensive.

plus

Dubium; In casu extremes necessitatis, an pater sit praeferendus
filio. S. Thomas respondet affirmative in III, d. 29, a. 7 ; quia pater
diligitur ut causa, filius ut effectus; major est autem obligatio ef­
fectus ad causam, quam causæ ad effectum.
Art. X. — Conclusio est : Per se loquendo pater est magis aman­
dus quam mater. Quia pater est nobilius principium- quam mater,
nam est principium activum, dum mater magis est per modum prin­
cipii passivi.
Sed, ut notatur ad 2U"', prout mater plus laborat in generatione
et educatione quam pater, ipsa plus amat filios suos, et plus inten­
sive ab eis sub isto aspectu amatur. Et per accidens mater plus dili­
genda est si sit virtuosa, quam pater negligens et malus.

Art. XI. — Conclusio : Homo debet plus diligere objective et ap­
pretiative patrem et matrem quam uxorem, sed uxorem plus inten­
sive quam parentes et filios.
Ratio 1" partis est quia parentes diliguntur sub ratione prin­
cipii, seu eminentioris boni.
Ratio 2" partis est, quia uxor est conjunctior viro quam pater
et filius, nam ut dicitur ad Epii. (v, 28-33) : « Vir debet diligere uxo­
rem suam sicut carnem suam ».
Theologi observant : immutare ordinem caritatis in his ultimis
non est grane peccatum, quia non est notabilis excessus unius super
alium.
Art. XII. — Conclusio est : Henefactor est magis diligendus
objective et appretiative quam beneficiatus, sed hic magis diligitur
intensive. Cf. ad 2“’". Ratio est quia benefactor est magis dignus,
et quia beneficiatus est nobis magis conjunctus.
Art. XIII.—

UTRUM ORDO CARITATIS REMANEAT IN PATRIA.

Status quæstionis. — Videtur quod propter plenam conformita­
tem cum Deo, in patria, quilibet magis diliget meliorem, et ita magis
alium quam seipsum, et magis extraneum meliorem quam propin­
quum ; et sic non remaneret ordo caritatis viæ.

468

DE ORDINE CARITATIS

Conclusio tamen est : Ordo caritatis vite remanet in patria sal­
tam quoad essentialia.
1° Probatur ex communibus, quia natura non tollitur, sed per­
ficitur per gloriam, atqui prædictus caritatis ordo ex ipsa natura
procedit.
2° Describitur hic ordo caritatis in patria sic :
Deus omnino super omnia diligetur objective, appretiative et inten­
sive, item Christus, etiam ut homo, caput corporis mystici.
Unusquisque simpliciter magis diliget seipsum, quam proximum
etiam meliorem, minus tamen ex parte objecti. Ratio est quia
caritas beatifica primo perficit subjectum in quo est et quod
unit Deo ; unde sancti eo magis sancte se diligunt, quo altior
est eorum caritas.
Sed quantum ad ordinem proximorum ad invicem, simpliciter quis
magis diliget meliorem seu Deo propinquiorem ; quia totus
ordo dilectionis in cœlo observabitur per comparationem ad
Deum clare visum. Et unusquisque æstimabit, ut sibi propin­
quiorem illum qui erit Deo propinquior. Sed inter sanctos
æquales, magis diligemus parentes et amicos.

QUÆSTIO XXVII.

DE PRINCIPALI ACTU CARITATIS
QUI EST DILECTIO

l’ost considerationem objecti caritatis et ordinis objectorum
eius, agendum est de eius actu principali, specificato ab isto objecto.
Actus autem seu effectus caritatis sunt septem :

principalis est dilectio.

I interni : gaudium, pax et miseri
cordia.

Actus caritatis

secundarii

externi : beneficentia, eleemosyna,
correptio fraterna.

De dilectione sunt octo articuli, procedendo a communioribus
ad particularia.

AUT.

I. — UTRUM AMARE SIT MACIS PROPRIUM CARITATI

QUAM

AMARI.

Conclusio est : Caritati magis convenit amare quam amari.
Quia caritas est virtus; atqui virtus see. suam essentiam habet
inclinationem ad proprium actum. Confirmatur 1° ex hoc quod amici
magis laudantur ex hoc quod amant, quam ex hoc quod amantur.
2° Confirmatur ex hoc quod matres, quæ maxime amant, plus quærunt amare quam amari.
Ad
Meliores magis amant proportionaliter inferiores quam
ab eis amentur.
Art. II. —

UTRUM AMARE, PROUT EST ACTUS CARITATIS,
SIT IDEM QUOD BENEVOLENTIA.

Conclusio est : Dilectio quæ est actus caritatis, includit bene­
volentiam, sed ei addit unionem affectus.

470

DE DILECTIONIS ACTU

1° Probatur auctoritate Aristotelis dicentis: «Benevolentia ne­
que est amicitia, neque est amatio, sed est amicitiae principium ».
Atqui caritas est amicitia, ergo includit benevolentiam, sed aliquid
plus.
3° Probatur ratione. Nam amans non solum vult bonum alteri,
sed æstimat amatum quodammodo ut unitum sibi, amicus est alter
ego. Dum e contra habemus benevolentiam etiam erga illos qui non
sunt amici nostri, v.g. videntes pugiles inter se pugnantes, volumus
unum ex illis vincere, propter benevolentiam erga ipsum, quæ sta-tim
oritur. Item, juxta plerosque thomistas, attritio importat amorem
benevolum Dei fontis justitiæ, nondum vero amicitiam.
Abt. III. —

UTRUM DEUS SIT PROPTER SEIPSUM
EX CARITATE DILIGENDUS.

Status quæstionls. — Videtur quod Deus sit amandus propter
aliquod bonum speratum, seu propter retributionem et non propter
seipsum. Imo Cone. Trident., sess. 6, can. 31 (Denz., 841) definivit:
« Si quis dixerit justificatum peccare dum intuitu aeterna) mercedis
bene operatur, an. sit ». — Item contra Jansenistas (Denz., 1300 1305
et 1410). Sed ex altera parte Sacra Scriptura in formula primi prae­
cepti et traditio dicunt quod debemus diligere plus quam nosipsos
et super omnia Deum propter seipsum.
Quomodo hæc sint concilianda; scii. Deus debet diligi propter
seipsum et tamen non est peccare operari intuitu œternœ mercedis.
Explicanda sunt verba « propter seipsum ».
Conclusio S. Thomæ est: Deus diligendus est propter seipsum
et non propter aliud, sed per beneficia ab eo suscepta, vel per pre­
mia sperata disponimur ad diligendum Deum propter seipsum.
Hoc probatur ex quadruplici acceptione verborum « diligere
propter aliud » sic :

finalis sic diligimus medicinam propter \
\
sanitatem
]
1
Diligere 1
. 1
aliquid ! formalis sic diligimus hominem propter 1
eius virtutem
?*
" 1 1
propter
1 se I
aliud 1 efficientis sic diligimus aliquos in '
' Deus
dicitur
quantum sunt filii tai diligitur
per
lis patris
'
i
modum
dispositiva: sic diligimus benefactorem \
1
cansæ
propter beneficia ab eo !Prt,Pt®r ■
accepta
> ahud /
Atqui Deus diligendus est propter se see. ordinem causa: fina­
lis, formalis et efficientis, quia non ordinatur ad alium finem, quia
est formaliter bonitas per essentiam, quam a nullo accepit. Sed pos­

AN DEUS SIT PROPTER SEIPSUM DILIGENDUS

471

sumus diligere Deum propter beneficia ab eo accepta, prout per ea
disponimur ad Deum diligendum propter seipsum. Dispositio autem
subjecti ad aliquam perfectionem reducitur ad causam materialem.
Ad 2IUU.· Item disponimur ad actum fidei per motiva credibilitatis, ut sunt miracula ; sed postea credimus propter auctoritatem
ipsius Dei revelantis, et non propter miracula.
Ad 3““.· Spes et timor sic disponunt ad caritatem (cf. supra,
q. 17, a. 8; q. 19, a. 4, 7, 10).
1um Corollarium: Licet aliquo sensu Deum diligere et illi servire
propter retributionem, prout ex acceptis vel speratis beneficiis a Deo
disponimur ad diligendum Deum propter se.

2“m corollarium : Non licet diligere Deum propter retributionem,
tanquam propter finem rei amata:, scii. Dei; quia Deus est finis ul­
timus, et quia retributio sic plus amaretur quam Deus.
3um Corollarium : Licet servire Deo propter retributionem reternam ita ut hæc retributio sit finis non rei amatæ, scii. Dei, sed bo­
norum operum, et finis ulterius ordinabilis ad Deum. Finis proprius
bonorum operum est enim veterna beatitudo, sed hæc beatitude for­
malis, scii, visio beatifica est quid creatum ordinabile ad Deum, ad
Deum glorificandum. Et, ut hic ait Billuart, intendimus videre Deum,
ut eum iu æternum glorificemus, sic affecti, ut si nulla esset beati­
tudo sperauda, nihilominus diligeremus illum atque illi serviremus.
Mc explicantur plure» textus S. Scriptura ‘.

«“"· Corollarium: Licet servire Deo intuitu mercedis temporalis,
uon tanquam finis proprie dicti bonorum operum (sic ordinaretur
superius ad inferius), sed tauqnam intuitu boni finem concomitantis,
scii, ita ut bonum temporale sit solum motivum accessorium. Sic
Ecclesia petit panem quotidianum, et serenitatem, aut pluviam, aut
fruges terræ. Sic sacerdos celebrat quandoque missam pro sanitate
restauranda in ordine ad bonum commune et gloriam Dei.
Objectio: Amor Dei propter mercedem est amor mercenarius.
Atqui S. Thomas docet supra (q. 19, a. 4, ad 3“·“), amor mercenarius
est semper malus.
Respondetur: Dist. majorem : si principaliter intendit merce
dem, ita ut si non esset merces non diligeretur Deus, concedo; se­
cus, nego. Cf. Bannez.
Instantia: Sed diligere Deum propter mercedem pertinet ad
amorem concupiscenti®, ergo non ad caritatem.
i (Ps. cxvni, 112) : « inclinavi cor meum ad faciendas justificationes luas
propter retributionem ». — (Uebr., xr, 26) : dicitur de Moyse quod bona egit et
afflictiones passus est « quia aspiciebat in remunerationem», — (Ματπτ., xtx,
28) apostolis dicentibus : « Ecee nos reliquimus omnia et secuti sumus te ; quid
ergo erit nobis? ». Christus respondet: « Sedebitis et ros super sedes duodecim,
judicantes duodecim tribus Israel ». Item (Mattii., v, 12) : « G audete et exultatc,
quia merces vestra coptisa est in coelis ».

4'2

DE DILECTIONIS ACTU

Respondetur: Dist. consequ.: ergo uou ad caritatem primario,
concedo; secundario, nego, quia secundario ex caritate diligimus
nosipsos propter Deum et nobis volumus beatitudinem æternam,
sed eam subordinamus glori® Dei. Unde caritas potest ordinari ad
hnnc actum secundarium, sicut Incarnatio ordinatur ad nostram
redemptionem, vel contemplatio ad actionem, non sicut medium ad
finem altiorem, sed sicut causa eminens ad effectum. Sic Deus or­
dinat angelos ad nostram custodiam propter gloriam suam.

Aut. IV. —

UTRUM DEUS IN HAC VITA
POSSIT IMMEDIATE AMARI.

Status quæstionls. — Videtur quod non : 1" Quia Deum non co­
gnoscimus immediate in hac vita, sed « per speculum et in ænigmate »,
ergo pariter non immediate diligimus illum, hoc erit solum in pa­
tria. 2° Quia si non possumus Deum immediate cognoscere, a for­
tiori non possumus eum immediate amare, quod est majus. 3° Quia
sumus peccatores et peccatum magis est in voluntate quam in in­
tellectu.
Conclusio est affirmativa, scii, caritas tendit in Deum primo et
diligit eum immediate, alia vero Deo mediante.
1° Probatur ex communibus et indirecte, quia cognitio Dei qu®
est mediata et ænigmatica evacuatur in patria·; sed caritas vi® non
evacuatur, « numquam excidit » (I Cor. , xni, 8). Ergo caritas vi®
immediate adhæret Deo.
2° Probatur ex propriis: ex differentia inter cognitionem Dei in
hac vita et dilectionem Dei etiam in hac vita, sic : Dum cognitio per­
ficitur see. quod cognitum est in cognoscente see. modum cognoscen­
tis, amor inclinatur ad rem ipsam see. modum rei amatœ. Atqui Deus
sec. se est propter seipsum cognoscibilis et diligibilis. Ergo quamvis
nostra cognitio oriens ex sensibilibus sit mediata, in speculo et in
ænigmate, tamen dilectio Dei etiam in statu vi® est immediata,
scii, tendit immediate ad Deum et ex ipso derivatur ad alia.
Ad /““*.· Dilectio est cognitionis terminus, et ubi desinit co­
gnitio ascendens ibi statim incipere potest dilectio.
Ad 2a“‘: «Dum cognitio a creaturis incipiens, tendit in Deum;
dilectio caritatis a Deo incipiens sicut ab ultimo fine, ad creaturas
derivatur ».
Ad 3'“·*.· per caritatem, non per solam cognitionem, tollitur pec­
catum et anima immediate Deo conjungitur. Per caritatem jam in
via fruimur Deo, atqui ut dicitur 1·-Π", q. 28, a. 5, fruitio supponit
præsentiam realem amati (scii, per cognitionem quasi experimentalem, qu® procedit.ex dono sapienti®, cf. infra, q. 45, a. 2), sicut,
tristitia supponit absentiam amati.

AN DEUS POSSIT NUNC IMMEDIATE AMAUI

473

Sunt in hoc articulo dua: difficultates examinât® a Bannez.
1* Difficultas. Ex principiis positis a S. Thoma videtur quod
etiam dilectione naturali homo et angelus viator diligant Deum im­
mediate. Sed hoc falsum est, nam homo viator et angelus viator
prius cognoscunt seipsos, suam bonitatem et prius seipsos diligunt.
Respondetur; Disparitas est inter caritatem et amorem natura­
lem, nam primus actus dilectionis naturalis est quo homo vel ange­
lus viator se diligit, et secundus actus est quo homo viator vel an­
gelus diligit naturaliter Deum; sed concedendum est quod iste se­
cundus actus attingit immediate Deum auctorem naturæ, ut objectum
terminativum, sed non primarium. E contra primus actus caritatis
infusa· attingit immediate Deum auctorem gratia:, et propter Deum
super omnia dilectum alia ex caritate diligenda.
2* Difficultas est quod etiam fides, ut est virtus theologica, im­
mediate attingit Deum. Deus enim est qui creditur propter seipsum,
qui nobis intime testificatur quod ipse est Trinus et Ùnus, et cognitio
fidei (et etiam theologi») descendit a Deo ad creaturas, in hoc dif­
fert a cognitione philosophica quæ ascendit a creaturis ad Deum.
Ergo attingere Deum immediate non convenit solum caritati, sed
etiam fidei.
Respondetur: S. Thomas in art. loquitur de omni cognitione
vi®, scii, etiam de fide, et revera maxima differentia est inter fidem
et caritatem quantum ad hoc quod est immediate attingere Deum.
Nam quamvis objectum primarium fidei sit veritas prima et Deitas,
non attingitur nisi per species creatas ex sensibilibus abstractas,
see. modum cognoscentis; unde apprehensio objecti fidei præsupponit apprehensionem creaturarum, quamvis judicium fidei sit im­
mediate de Deo sine discursu.
E contra caritas etiam viæ facit unionem immediatam potentiee
voluntatis cum ipso Deo summo bono, et unionem non solum habi­
tualem, sed actualem, ita ut dilectio caritatis prius sit Dei et deinde
proximi.
In hoc multum insistunt mystici, et hæc doctrina fundatur in
hoc quod amor terminatur ad bonum existens extra animam, dum
verum est formaliter in mente. Amore trahimur ad bonum divinum
et elevamur, dum cognitio viatoris trahit Deum ad nos, scii, ad no­
tiones nostras analogicas et limitatas. Attamen cognitio quasi experimentalis procedens a dono sapientia? et præsupponeus amorem ca­
ritatis, terminatur ad Deum in nobis jam præsentem, quasi experimentaliter cognitum in quantum Deus est præsens ut causa efliciens
nos conservans in esse naturæ et gratiæ. Cf. infra q. 45, a. 2. Sic
« Spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei »
{Rom., vin, 16), et hoc testimonium reddit per affectum filialem quem
nobis erga seipsum inspirat, ut dicit S. Thom, in Epist. ad Rom.,
vni, 16.

171

I)E DILECTIONIS ACTU

Art. V. —

UTRUM DEUS POSSIT TOTALITER AMARI.

Status quæstionis. — Quæstio hæc communis est caritati viae et
caritati patrias. Videtur quod Deus non possit totaliter amari :
1° Quia nequit totaliter cognosci seu comprehendi. 2° Quia ut dici­
tur I Joan., in, 20: « Major est Deus corde nostro». 3° Quia solus
Deus potest se totaliter amare quantum diligibilis est. — Sed ex al­
tera parte dicitur (Deut., vi, 5): «Diliges Dominum Deum tuum
e® toto corde tuo ». Quomodo hæc sint concilianda?
Conclusio est: Quamvis Deus non possit diligi a creatura quan­
tum diligibilis est, scii, infinite, tamen totum quod ad Deum pertinet
debemus diligere, et ex toto posse nostro.
Patet ex præcepto amoris et supra q. 24, a. 8. Aliis verbis Deus
totaliter diligendus est si totalitas referatur ad totam rem dilectam,
et etiam si referatur ad totum posse diligentis, non vero si totalitas
dilectionis consideretur see. comparationem diligentis ad Deum di
lectum, quia modus diligentis non potest adaquare rem dilectam,
nulla creatura potest diligere Deum quantum diligibilis est, scii, in­
finite. Cf. infra q. 44, a. 5 et 6, de præcepto caritatis, quomodo iu
hac vita impleri possit, et q. 184, a. 2.

Art. VI. —

UTRUM DIVINÆ DILECTIONIS

SIT ALIQUIS MODUS HABENDUS.

Cf. Ι·-Π", q. 64, a. 4, an virtutes theologicæ consistant iu medio.
Status quæstionis. — Videtur quod ita est: 1° Quia bonum con
sistit in modo seu mensura, specie et ordine. 2° Quia Augustinus di­
cit: «Vereor ne plus minusve quam oportet, inflammer amore Do
mini mei ». 3° Quia in effectu exteriori caritatis debet esse modus
seu mensura a ratione præfixus.
Conclusio tamen est: Quanto Deus plus diligitur, tanto melior
est dilectio; unde non est modus in caritate sicut in re mensurata,
sed sicut in mensura in qua non potest esse excessus
1° Probatur auctoritate S. Bernardi in 1. De diligendo Deo, c. 1 :
« Causa diligendi Deum Deus est, modus sine modo diligere ».
2° Probatur ratione theologica quæ exponitur brevius infra,
q. 184, a. 3, sic: In fine non adhibetur aliqua mensura, sed solum
in his quæ sunt ad finem, sicut medicus non adhibet mensuram quan­
tum sanet, sed quanta medicina vel dieta utatur ad sanandum.
Atqui finis omnium actionum humanarum est dilectio Dei, per quam
maxime attingimus ultimum finem; unde I Tim., i: « Finis præcepti
caritas est ». Ergo in dilectione Dei non est modus sicut in re meu

OKUS BST SEMPER MAGIS IHUGEXOIJS

475

surata, sed sicut in mensura in qua non potest esse excessus. Bre
vius: finis enim est mensura mediorum, sed ipse finis non mensu­
ratur.
Confirmatur ex PII
',
*
q. 64, a. 4: utrum virtutes theologicæ
sint per se in medio. Respondetur : non, « quia eorum mensura est
Deus ipse, qui est mensura, excedens omnem humanam facultatem,
unde nunquam potest homo tantum diligere Deum, quantum diligi
debet, nec tantum credere aut sperare in ipsum, quantum debet.
Unde multo minus potest ibi esse excessus ».
Ad /“*“.· Albe virtutes mensurantur a caritate, prout eas ani­
mat et ordinat ad finem ultimum.
A<i 3^"': Actus interior caritatis quo unimur Deo habet ratio­
nem finis, dum actus exteriores caritatis sunt media ad finem, com·
mensuranda secundum caritatem et prudentiam. Sic unio cum Deo
per contemplationem altior est prœdicatione et ordinatur ad eam
non sicut medium ad finem, sed sicut causa eminens ad effectum ;
ita Incarnatio ordinatur ad nostram redemptionem, et omnipotentia
divina ad effectum Dei ad extra.
Cf. Bannez solutionem difficultatum.
Dubium : An viator possit plus diligere Deum, quam eum co­
gnoscit.
Respondet S. Thomas, I*
-II",
q. 27, a. 2, ad 2am: «Ad per’
fectionem cognitionis requiritur quod homo cognoscat singillatim
quidquid est in re. Hoc autem non requiritur ad perfectionem amo­
ris, qui fertur ad rem see. quod est in se. Ob hoc ergo contingit
quod aliquid plus ametur quam cognoscatur ». V.g. quidam plus
amant theologiam quam eam cognoscunt. Et similiter est dicendum
circa amorem Dei. Sufficit cognoscere quod hoc ipsum quod ahscon
ditum est in Deo, est optimum et est ipsa Deitas ut sic. Cf. Valgormera, Theologia mystica- S. Thomæ, t. I, p. 18.

AltT. vn. — AN SIT MACIS MERITORIUM
□ ILICERE INIMICUM QUAM AMICUM.

Status quæstionis. — Videtur quod ita sit: 1° Quia Dominus
ait : « Si diligitis eos qui vos diligunt, quam mercedem habebitis? »
(Matth., v, 46). 2° Quia diligere inimicos pertinet ad perfectionem
caritatis. 3° Quia ad hoc major conatus requiritur. Sed ex altera
parte melius est diligere meliorem, et amicus est melior quam ini­
micus.

Responsio s Quomodo hæc sint concilianda? Tribus conclusio­
nibus. In duabus prioribus omnes theologi conveniunt.
1° Ex parte proximi, dilectio amici proseminet, quia amicus est
melior et magis conjunctus, unde pejus est odire amicum quam
inimicum.

476

DE DILECTIONIS ACTU

2° Ex parte rationis propter quam diligitur, dilectio inimici
prireminet, quia est purior, et ostenditur esse fortior, nam se exten­
dit ad remotiora. Hæc dine primae conclusiones ab omnibus admit
tuntur.
3° « Dilectio amicorum see. se considerata, ceteris paribus, est
ferventior et melior, quam dilectio inimicorum ». Hæc 3· conclusio
S. Thonue, quam pariter exprimit iu qu. disp, de caritate, a. 8,
ad 17’·'“, rejicitur a Durando et a quibusdam aliis. Ratio hujusce
conclusionis est: Cum bonitas actus dependeat ex bonitate objecti,
illa dilectio est absolute melior, cuius objectum est melius. Atqui
amicus est melior, Deo et nobis conjunctior quam inimicus. Ergo.
Aliis verbis: amicus est magis diligibilis quam inimeus, ergo dili­
gere eum est melius.
Confirma tio : Illud est absolute melius cuius oppositum est pe­
jus. Atqui pejus est absolute odisse amicum, quam inimicum. Ergo.
Ad /“““.· Dilectio amicorum non est meritoria, si sit mere na­
turalis, non procedens ex caritate, et quando sic amantur amici,
quod inimici non diliguntur. Et hoc est quod vult dicere Dominus
aiens: «Si diligitis eos qui vos diligunt, quam mercedem habe­
bitis? ».
Remanet difficultas, nam in 2· conclusione dictum est: ex parte
rationis diligendi, dilectio inimici præeminet. Atqui excessus see. ra­
tionem diligendi est melior absolute, quia objectum dilectionis non
specificat uisi ut subest rationi diligendi. Ergo.
Respondetur: Dist. majorem : dilectio inimici præeminet ex parte
rationis diligendi spectata: essentialiter, nego, quia eadem est ratio
diligendi amicum ex caritate et etiam melius participatur in amico;
spectata: accidentaliter, concedo, quia inimicus non potest diligi nisi
ex caritate supernatural!, et quia est obstaculum vincendum. Hæc
autem sunt accidentia respectu rationis diligendi.
Insuper S. Thomas dicit in c. art. dilectio dum se extendit ad
inimicum «ostenditur esse fortior », scii, quoad manifestationem,
non quod reipsa sit fortior precise ut attingit inimicum, cum et
eadem possit attingere amicum. Item dilectio amici potest esse <eque
pura ac dilectio inimici, si fiat ex puro motivo caritatis supernatu­
ralis, imo admixtio motivorum naturalium in dilectione amici non
semper causai diminutionem illius, nam quando hæc motiva naturalia per caritatem ordinantur ad eius finem, nullum ex illis patitur
detrimentum, sed e contra proficit, prout gratia perficit naturam,
scii, id quod bonum est in natura.

Si vero Patres dicant : melior est caritas quæ se extendit ad ini­
micos, volunt dicere: 1° dilectio amicorum et simul inimicorum est
melior quam dilectio amicorum tantum ; 2° ex hoc quod superat dif­
ficultates, caritas ostenditur fortior.
Ultima objectio est: Quod difficilius est melius est. Atqui di­
lectio inimicorum est difficilior. Ergo dilectio inimicorum melior est.

DILECTIO DEI MAGIS MERITORIA QUAM PROXIMI

477

Respondetur; Ex art. seq. ad 3“"‘: « Plus facit ad rationem me
riti et virtutis bonum quam difficile. Unde non oportet quod omne
difficilius sit magis meritorium; sed quod sic est difficilius, ut etiam
sit melius ».
Alioquin magis meritorium esset ire ad missam ambulando cum
manibus potius quam cum pedibus, quia difficilius est cum manibus
ambulare. Ideo in objectione distinguenda est major sic: Quod diffi
cilitis est, melius est, si difficultas operis sequatur rationem boni,
concedo ; si sequatur imperfectionem objecti vel agentis, nego. Et
contradi stinguo minorem.

Art. VIII. —

UTRUM SIT MACIS MERITORIUM
□ ILICERE PROXIMUM QUAM DILICERE DEUM.

Status quæstionis. — Videtur quod ita est: 1° Quia S. Paulus
ait: « Optabam anathema esse a Christo pro fratribus meis» (Rom.,
ix, 3). 2° Quia facilius est diligere Deum quam proximum, nam in
Deo nihil occurrit quod non sit diligendum.

Conclusio est: Dilectio Dei est magis meritoria quam- dilectio
proximi, sed perfectior est dilectio Dei quæ se extendit ad proximum,
quam si ad eum non se extenderet.
I· Pars conclusionis probatur quia dilectio proximi non est me­
ritoria, nisi proximus diligatur propter Deum ; et ultima merces
vitæ aeternæ debetur dilectioni Dei propter seipsum.
2“ Pars conclusionis probatur, quia dilectio supernaturalis proxi­
mi includit dilectionem Dei, sed potest esse imperfecta dilectio Dei
quæ non se extendit actualiter ad proximum, sed solum virtualité!·,
ut explicat Bannez.
Hæc secunda conclusio intelligeuda est oœteris paribus, ut dicit
idem Bannez. Nam si actus dilectionis Dei seorsum (non cogitando
actualiter de proximo) intensior est quam alius actus dilectionis Dei
se extendens ad proximum, est simpliciter magis meritorius, quia re­
spondet illi majns præmium essentiale, ut docet S. Thomas in ar­
ticulo. Hoc animadvertendum est ad considerandam elevationem vi­
tæ mere contemplative quae versatur circa Deum, et in qua multi
sunt actus ordinati ad Deum et non directe saltem ad proximum.
,4<Z
Citatur interpretatio S. J. Chrysostomi circa verba
S. Pauli : « Optabam anathema esse », scii. S. Paulus volebat solum
ad tempus privari fruitione divina, ad hoc quod honor Dei procura­
retur in proximis ; unde non magis dilexit proximum quam Deum.
Sed, ut diximus, in his verbis S. Pauli potest dici quod est hyper­
bole mystica in expressione dilectionis suæ erga populum a Deo
electum.

478

DE DILECTIONIS ACTU

sumenda est ex difficultate operis, sed ex eius bonitate. Sic B. Maria
Virgo plus meruit actu facillimo dilectionis Christi, quam omnes
martyres simul in tormentis, quia major caritas erat in hoc actu
B. Mariae Virginis. Sed plus meruit B. Maria Virgo sub cruce quam
actu facili, quia tunc difficultas oriebatur ex magnitudine objecti,
et non poterat superari nisi a maxima caritate. Cf. *·I-,II
q. 114,
a. 4, ad 2'““, de merito.
Difficultas operandi duplex est, scii, objectiva, ex magnitudine
operis, et subjectiva ex defectu voluntatis vel virtutis. Prima auget
meritum, secunda vero minuit illud, et secunda tollitur per progres­
sura virtutis quæ dat faciliter et delectabiliter operari.
Aliis verbis: ratio virtutis magis consistit in bono, quam in difllcili (cf. 11
** “ι-ΐι«·? q. 123, a. 12, ad 2“™). Ita primum praeceptum
legis naturæ est : « bonum est faciendum », non vero « difficile est
faciendum ». Cf. Tabulam auream operum S. Thomæ, ad verbum
« Difficultas ».
Propter connexionem quæstionum, transeamus subito ad qu. 44 :
De praeceptis caritatis, intime cum præcedentibus connexam, et po­
stea videbimus compendium quæstionum quæ versantur circa effectus
caritatis: gaudium, pax, etc., et circa vitia caritati opposita, ut
acedia, invidia, discordia, etc., scandalum.

QUÆSTIO XI/IV
(anticipata).

DE PRÆCEPTIS CARITATIS

Hic considerantur duo præcepta dilectionis erga Deum et proxi­
mum et formulæ utriusque, præsertim quid significat « ex toto·
corde », « ex tota mente », « diliges proximum sicut teipsum ». Item
examinantur quæstiones difficiles in art. C: Utrum præceptum di­
lectionis Dei possit in vita ista impleri, et art. 8 : Utrum ordo cari­
tatis cadat sub præcepto. Item occasione hujusce qæstionis quaeritur
quomodo homo deliberate agens teneatur omnia et singula sua opera
referre in Deum. Cf. supra I“-II··, q. 100, de praeceptis moralibus
Veteris legis, art. 10 : utrum modus caritatis cadat sub præcepto.
Responsum est: modus dilectionis, scii, «ex caritate», non cadit
sub praeceptis secundariis, sed sub præcepto caritatis.
AKT. 1. — UTRUM

DE CARITATE DEBEAT DARI

ALIQUOD

PRÆCEPTUM.

Qu. an est.
Status quæstionis. — Videtur quod non : 1· Quia caritas dat mo­
dum aliis virtutibus, sed modus non est de præcepto : id quod est,
de præcepto est, v.g. « honora patrem tuum » non modus : honora
e® caritate. (Cf. I“-II“, q. 100, a. 10). 2’ Caritas est quid sponta­
neum et liberum, nm obligatorium, diffusa est in cordibus nostris a
Spiritu Sancto, et ubi Spiritus Domini, ibi libertas : ita liberales.
S’ In Decalogo non ponuntur præcepta caritatis.
Conclusio tamen est: Maximum præceptum est de caritate.
J° Probatur auctoritate Sacra; Scriptura:: (Deut., vi, 5): «Dili­
ges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo... ». — (Item Matth.,
ΧΧΠΙ, 37 ; Marc., xii, 30; Lee., x, 27). Item similes textus (Deuter.,
x, 12; xi, 13; xix, 9; xxx, 6; Exod., xx, 3, 5; Jos., xxii, 5;
Ps. xxx, 24; Eccli., xni, 18; Joans., xv; I Cor., xvi, 22).
Item damnatio plurium propositionum laxistarum (Denz., 1101) :
« Homo nullo unquam vitæ suæ tempore tenetur elicere actum fidei,
spei, caritatis, ex vi præceptorum divinorum ad eas virtutes perti­
nentium ». Item Denz., 1155, 1157.

180

DE PRÆCEPTIS CARITATIS

Conclusio igitur est certa secundum fidem catholicam et est de
actu supernatural! dilectionis Dei, non solum de habitu caritatis,
nam præcepta non sunt de habitibus, nec solum de amore naturali
Dei super omnia.
2° Probatur ratione theologica. Aliquid cadit sub præcepto prout
habet rationem debiti et per se quidem si habet rationem finis. Atqui
finis spiritualis vitæ est ut homo uniatur Deo per caritatem. Ergo
maximum præceptum est do caritate.
Ex majore apparet quod duo cadere possunt sub præcepto, scii.
medium et /inis. Minor vero probatur ex hoc quod omnes virtutes
ordinantur ad unionem cum Deo, sive regulent passiones aut ope­
rationes erga alterum.
Ad J** u: Modus dilectionis scii, «ex caritate» non cadit sub
præceptis secundariis, v.g. « honora patrem tuum » ; sed cadit sub
præcepto caritatis. Cf. P-II“, q. 100, a. 10.
Ad 2“".· Præceptum caritatis non opponitur nisi pravæ liber­
tati quæ est licentia.
Ad 3"“": Præcepta. decalogi ordinantur ad dilectionem Dei et
proximi, quæ alibi in Deuteronomio indicabantur.
Dubium: Utrum detur speciale præceptum diligendi Deum actu
interno.
Quidam dixerunt: non datur speciale præceptum a cæteris di­
stinctum diligendi Deum actu interno explicita, sed dilectionem Dei
præceptam nihil aliud esse quam observantiam cæterorum manda­
torum. Hæc opinio non parum offendit pias aures et aperte est con­
tra verba S. Scripturæ de præcepto supremo, nam haec verba natu­
raliter et obvie actum internum dilectionis Dei significant. Imo præ­
ceptum dilectionis Dei dicitur maximum inter alia, ergo ab aliis
distinguitur. Præcepta alia pendent a· duobus primis. Imo hic actus
amoris Dei est pro omni adulto necessarius necessitate medii ad sa­
lutem, independenter a præcepto superaddito, quia salus per se loquendo non potest obtineri sine dilectione Dei, finis ultimi, super
omnia.
Denique virtus caritatis non est tantum imperativa actuum
observanti» cæterorum mandatorum, sed etiam est elicitiva af­
fectuum et actuum propriorum. Propterea damnatæ sunt plures pro­
positiones laxistarum de hac re. (Cf. Denz., 1101, 1156, 1157, 1289).

Art. II. —

UTRUM DE CARITATE FUERINT DANDA
DUO PRÆCEPTA.

Videtur quod sufficiat præceptum de dilectione Dei, nam aliquis
non prætermittit dilectionem proximi nisi prætermittat dilectionem
Dei nam caritas in proximo non diligit nisi Deum.

UK CONVENIENTIA KT SBNSU KOBUM

481

Conclusio est: Debebant dari duo præcepta caritatm erga Deum
et proximum.
t° Probatur auctoritate »$'. Scriptura:; (I Joann., iv, 21) : « Et
hoc mandatum habemns ut qui diligit Deum, diligat et fratrem
suum ».
2° Probatur ratione theologica, quia non omnes qui cognoscunt
priucipia, possunt cognoscere quidquid in principiis virtute conti
netur. Atqui dilectio Dei est quasi principium et finis in operabilibus. Ergo convenit dari aliud præceptum de dilectione proximi,
quod virtualiter continetur in primo præcepto.
Ad l'm; Sic caritas habet duos actus, quorum unus ordinatur
ad alium ut ad finem.
Ad 2U'“; Deus diligitur in proximo ut finis, sed ipse proximus
etiam diligitur propter Deum.

Aut. III. —

UTRUM SUFFICIANT

ISTA DUO PRÆCEPTA CARITATIS.

Videtur quod debeat dari præceptum circa dilectionem suiipsius
et corporis et etiam de aliis actibus caritatis, ut sunt gaudium et
pax, beneficentia.
Responsio: De caritate duo præcepta sufficiunt.
1° Probatur auctoritate S. scriptura··: (Matth., x.xu, 40) : « In
his duobus mandatis universa- lex pendet et Prophetæ ».
2” Probatur ratione theologica, quia caritas est amicitia, quæ
est ad alterum. Atqui hic ordo ad alterum sufficienter exprimitur
per dilectionem Dei ut finis, et dilectionem proximi. Ergo.
Ostensum enim supra (q. 25, a. 4), quod non habemus proprie
amicitiam erga nosipsos, sed ex caritate diligimus nos ut quid Dei,
et ut dicitur ad 1“"‘ quantumcumque homo recedat ab ordine boni,
remanet illi dilectio sui et corporis ; ifnde non est necessarium præ­
ceptum speciale de hac re, sed modus diligendi nosipsos sufficienter
indicatur in duobus aliis præceptis.
Ad 2U1I‘.· Item in his duobus præceptis virtualiter et sufficienter
indicantur præcepta de aliis actibus caritatis, ut sunt gaudium, be­
neficentia ; quamvis hæc alia præcepta sint etiam in S. Scriptura,
v.g. Philip., iv. 4: «Gaudete in Domino semper».

AUT. IV. —

UTRUM CONVENIENTER MANDETUR
QUOD DEUS DILICATUR EX TOTO CORDE.

Videtur quod non : 1’ Qnia modus actus virtuosi non est de prse
cepto. 2" Quia quicumque faceret aliquid non pertinens ad dilectionem
Dei, peccaret mortaliter, quia jam non ex toto corde diligeret Deum.

482

t»K PKÆCBPnS CARITATIS

3· Quia diligere Deum ex toto corde hoc est de perfectione caritatis,
non de eius necessitate.
Conclusio est: Totalités quadam fuit designanda circa pra:
captum de dilectione Dei.
1° Probatur ex Deut. (vi, 5) : « Diliges Dominum Deum tuum ea
toto corde, et ex tota anima tua, et ex tota fortitudine tua ».
2“ Probatur ratione theologica, quia Deus diligendus est non
qualitercumque, sed sicut ultimus finis, ad quem omnia sunt refe­
renda. Hoc requiritur ad actum dilectionis Dei et ideo debet exprimi
in praecepto.
Ad· F
";
*
Hic modus «ex toto corde» non cadit sub aliis prae­
ceptis subordinatis.
Ad· 2“*“.· Quid significant ista verba «ex toto corde»? Signi­
ficant quod homo nihil debet diligere contra Deum, supra Deum,
aqualiter Deo, ultimo fine; unde tollitur caritas solum per aversio­
nem a fine ultimo, proinde potest esse peccatum veniale, quod solum
impedit caritatis usum ‘.
Ad 3M“: Perfectio caritatis est quod homo, quantum possibile
est se abstrahat a rebus temjioralibus licitis, quæ impediunt dilectio­
nem actualem Dei. Cf. infra q. 184, a. 4, c, et ad 2UIn

Ακτ. V. — UTRUM CONVENIENTER ADDATUR
«EX TOTA ANIMA TUA, EX TOTA FORTITUDINE TUA».
Videtur quod non : 1“ Quia cor spiritualiter sumptum est ipsa
anima, vel aliquid aninue; 2° item fortitudo animæ venit ex corde.
S. Thoma ostendit convenientiam horum verborum, comparando
diversas formulas præcepti. Cor designat dilectionem quæ est actus
voluntatis, movens alias facultates ad ultimum finem; alia verba
significant facultates sic motas scii, mens significat intellectum,
anima vim appetitivam inferiorem, fortitudo vim executivam exte
riorem.
Non tamen consentiunt Patres circa has particulares significa­
tiones. Dici potest quod servatur progressive praeceptum prout justus
prius diligit Deum ex toto corde etiam sensibiliter, deinde ex tota
anima agendo pro Deo semper non obstante ariditate, ex omnibus
viribus tempore probationis arduæ, denique ex tota mente sua,
quando vita interior stabilitur firmiter in parte superiori animæ,
absque declinatione, tunc cliristianus fit « adorator Patris in spiritu
et veritate» (Joan., iv, 23).
■ Peecatnm veniale contra caritatem, v.g. negligent!» in oratione, est contra
Deum ut abjectum, non vero contra Deum ut est finis ultimus; nam peccatum
veniale non avertit a fine ultimo supernatural!, et non habet pro fine ultimo
creaturam super omnia dilectam, sed beatitudinem in communi.

DE CONVBNIKNTM BT SENSÜ RC'RTIM

Art.

•183

VI. — UTRUM HOC PRÆCEPTUM POSSIT

IN HAC VITA IMPLERI.

Videtur quod sic: 1° Quia Deus non praecipit impossibile. 2° Quia
alioquin nullus posset peccatum mortale vitare. 3“ Quia præceptum
esset frustra. Sed ex altera parte Augustinus dicitur quod non im­
pletur perfecte nisi in patria.

Responsio: Hoc præceptum impleri potest imperfecte in via, per
fecte in patria.
Ita Ecclesia delinit contra protestantes et Jansenistas : « Deus
impossibilia non jubet, sed jubendo monet et facere quod possis et
postulare quod non possis, et adjuvat ut possis ». Cf. Denz., 804 [ex
8. Augustino] et 1092).
2° Probatur ratione theologica. Præceptum impletur imperfecte,
quando homo etsi non pertingat ad finem praecipientis, non tamen
recedit ab ordine ad finem ; ita miles qui pugnat ut praecipiatur et
uondtnn tamen pervenit ad victoriam.
« Et in via tanto unus alio perfectius implet præceptum cari­
tatis quanto magis accedit iær quamdam similitudinem ad patri®
perfectionem ».
Pude etiam perfectio caritatis patriæ cadit sub praecepto su­
premo. non ut materia, scii, non ut res statim adimplenda, sed ut
tinis ad quem omnes tendere debent ut dicitur hic ad 3alu ex S. Au­
gustino.
Art. VII. —

UTRUM CONVENIENTER DETUR PRÆCEPTUM:

« DILICES

PROXIMUM TUUM

SICUT TEIPSUM ».

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1' Quia caritas ad
omnes homines extendi debet, et non omnes sunt proximus noster.
2“ Homo jam naturaliter inclinatur ad sese diligendum plus quam
proximum, et debet prius laborare ad propriam salutem, et ideo non
debet diligere proximum « sicut seipsum ». id est æqualiter
Conclusio: Hoc praiceptum convenienter traditur quoad rationem
diligendi et modum dilectionis.
Ratio diligendi tangitur ex eo quod alii homines sunt nobis
proximi et secundum naturalem Dei imaginem, et secundum capa
citatem beatitudinis æternæ ad quam supernaturaliter vocantur.
Modus autem dilectionis tangitur, cum dicitur sicut teipsum,
et hoc adverbium sicut non significat aqualiter sed similiter, et hoc
tripliciter : 1° propter Deum ; 2" non condescendo proximo in aliquo
malo; 3° volendo proximo bonum sicut et sibi, id est non diligendo
proximum propter propriam utilitatem.

484

me rnæcBPTt.1· caritatis
Art.

VIH.
UTRUM ORDO CARITATIS
CADAT SUB PRÆCEPTO.

Respondetur affirmative. Quia ordo caritatis pertinet ad ipsam
rationem virtutis caritatis, cum accipiatur secundum proportionem
dilectionis ad diligibile, scii.: 1° ad Deum qui est supremum diligi
bile et· diligendum : 2° ad nos ipsos propter Deum glorificandum : et
S’ ad alios prout plus minusve appropinquant ad Deum et ad nos
ipsos.
Ad 3""': Unde « illi qui sunt magis proximi, sunt magis dili­
gendi ».
Remanent quædam dubia circa præceptum caritatis.

1um Dubium:

Quandonam per se obligat præceptum dilectionis

Dei.
Per se obligat initu/ usus rationis, dum homo debet totam suam
vitam ad Deum ordinare, item in fine vita· quia tunc spiritus rever­
titur ad Deum et contra insidias diaboli pugnare debet in agonia,
item sæpius in vita ad renovandam i ntentionem finis ultimi ; nec po­
test determinari quoties et quando. Normaliter debemus hoc facere
dicendo orationem dominicam, qu® see. consuetudinem Christianam
dicitur quotidie.
Per accidens obligat hoc præceptum ratione alterius præcepti
et virtutis a caritate imperandæ, v.g. ad receptionem sacramento­
rum, in casu martyrii, ad vincendas tentationes, etc.
2“m Dubium: An et quomodo homo deliberate agens teneatur
omnia et singula sua opera referre in Deum?
Billuart longe lateque tractat hanc quæstionem.
Sunt duæ sententiæ extremae ad invicem oppositae. 1* est llaii
et Jansenii, scii, homo debet semper actualiter referre in Deum
actiones suas, secus sequitur naturam suam vitiatam, proiudeque
peccat; ratio est quia natura humana est per peccatum originale
penitus corrupta juxta Jansenistas, nec pro illis datur aliquod me­
dium inter caritatem cœlestem et cupiditatem vitiatam (cf. argu
mentum « le pari » a Pascal propositum). Hæc doctrina- est falsa et
ex ea sequitur quod omnia opera infidelium sunt peccata quia noti
sunt actualiter ordinata ad Deum. Hæc autem ultima propositio
damnata est a Pio V (Denz., 1025).
Altera sententia extrema opposita est : homo uon tenetur re­
ferre omnes actiones suas in Deum nequidem virtualiter. sufficit
quod objectum actionis sit bonum. Ita plures theologi ex S. .1. von
tra Jansenistas. Hoc autem videtur falsum, quia S. Paulus ait
(I Cor., x, 31) : « Sive bibitis, sive aliud... facitis... omnia, in glo­
riam Dei facite». (Item I Cor., xvi. 14; Col., tu, IT). Et revera finis

DE «INVENIENTIA ET SENSU EORUM

485

ultimus est prior in intentione, est id ratione cuius debemus omnia
alia velle; unde si aliquis actus non ordinatur virtualiter ad finem
ultimum bonum, vel ordinatur ad finem ultimum malum et est pec­
catum mortale, vel ordinatur ad beatitudinem in communi et est
peccatum veniale. Cf. 1·-Ι1", q. 1, a. 6; q. 18, a. 1, et a. 9. Non
datur actus indifferens in individuo, quia aut ordinatur aut non or­
dinatur ad debitum finem honestum.
Unde remanet quod homo debeat omnes actiones suas referre
saltem rirtualiter in Deum. Ita 8. Alphonsus de Ligorio,
Sed quomodo intelligendum est verbum virtualitert Lovanienses
dixerunt: requiritur pro quolibet actu relatio virtualis explicita,
scii, relicta ex actuali intentione praecedente virtualiter perseverante.
Communius tamen docetur : ut opus non sit peccatum veniale,
sufficit relatio virtualis implicita, quæ scii, est ratione objecti ho­
nesti de se tendentis in finem ultimum, dummodo nullo pravo fine
nnllave alia prava circumstantia sit vitiatum. Tunc enim hic actus
ratione honestatis particularis objecti quæ est volita refertur vir­
tualiter implicite ad Deum fontem omnis honestatis. Cf. S. Thomas,
*,11·
q. 1, a. 6; I*
-II “, q. 100, a. 10, ad l””1, ubi dicitur quod præ­
ceptum dilectionis Dei est affirmativum et ideo obligat semper sed
non pro temper. Sed homo tenetur aliquoties omnia- opera sua rela­
tione virtuali explicita- in Deum referre, quia ut dictum est, tenetur
elicere aliquoties actum amoris Dei super omnia, et convenit hoc
facere quotidie, dicendo orationem dominicam ’.
• Has quaistlone sub aspectu splritualitatis tractavimus alibi : L’amour de
Dieu et la Croix de Jésus, Paris. 11)29, t. II : La purification passive de la cha­
rité, p. 615-632; et t. I, p. 61-163: Le problème de l'amour pur; — p. 206-263:
L'amour de Dieu et le mystère de la Croix ; — p. 263-285 : L’amour de Dieu et
le corps mystique du Christ: — p. 4O9-44C : Iæs lois du progrès de l'amour de
Dieu. — Item in alio opere : Les trois Ages de la vie intérieure, Paris. 1938,
t. Il, p. 249-299: L'amour de conformité à la volonté divine. La charité fra­
ternelle et «on progrès. Le zèle de la gloire de Dieu et du salut des âmes ; —
t. 11, p. 612-621: La charité héroïque. — Item in periodico «Angelicum», 1929,
p. 83-124: Le problème de l’amour pur et la solution de S. Thomas. Cf. infra
in hoc præsenti opere: Appendix: lie amore puro secundum Sancti Thomaa
principia.

DE EFFECTIBUS CARITATIS

QUÆSTIO XXVIII.

DE

GAUDIO

Sunt quatuor articuli: U Utrum gaudium sit effectus caritatis;
2° Utrum compatiatur secum tristitiam ; 3’ Utrum possit esse ple
num : 4' Utrum, sit. virtus

Art. I. —

UTRUM

CAUDIUM

SIT EFFECTUS

CARITATIS.

Videtur quod uon : 1* Quia iu via Deus est absens, et gaudium
supponit præsentiam dilecti. 2“ Quia dicitur de justis: beati qui
lugent.
Conclusio tamen est: Gaudium spirituale de Deo es
* effectus
caritatis.
1° Probatur ex auctoritate S. Pauli: \Rom., xiv, 17): « Non est
regnum Dei esca et potus, sed justitia et pax et gaudium iu Spiritu
Sancto »; et (Rom., v, 5) : « Caritas Dei diffusa est in cordibus no­
stris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis ».
2“ Ratio theologica est ista: Gaudium causatur ex amore vei
propter præsentiam amati, vel quia amicus absens prospere se habet.
Atqui caritas est amor Dei cuius bonum immutabile est, et qui est
in amante ex hoc ipso quod amatur see. illud : « Qui manet in cari
tate, in Deo manet, et Deus iu eo ». Ergo gaudium est effectus ca
ritatis, et est duplex gaudium, quorum primum de ipsa Dei beati
tudine est altius quam gaudium de ipsa Dei præsentia in nobis.
Explicatur minor ad 7'““.· « Deus est præsens se amantibus
etiam in hac vita per gratiæ inhabitationem ». Hæc praesentia Dei
auctoris gratiæ quasi experinientaliter cognoscitur sub speciali inspi
ratione, quando « Spiritus Sanctus testimonium reddit spiritui no
stro quod sumus filii Dei » (Rom., vin, 6), et hoc testimonium reddit
per affectum filialem quem nobis inspirat erga seipsum. Alioquin non
daretur iu via fruitio et gaudium de ipso Deo præsenti, sed solum
gaudium ex hoc quod Deus in so est beatus. Sunt autem duee rationes

OB «ΛϋΟΪΟ SPIRITUALI

487

gaudii assignatae a S. Thoma in corp, articuli. Et hoc rursus dicitur
ed ."i"
* 1 (legere).
Ad 2'BU.· Hoc gaudium iu via non excludit sanctam tristitiam,
quæ est alter effectus caritatis dum oritur ex consideratione peccati
ut est offensa Dei. Ita fuit in Christo et iu sanctis.
Ad 3U,U.· « Fruitio vel perfecta vel imperfecto, see. mensuram
caritatis obtinetur ». Doctrina hujusce articuli veri fleatur præsertim
in orationibus quietis, unionis simplicis, unionis éxtaticæ, unionis
transformantis.
Corollarium notatum a Bannez: Optima conjectura ad cogno
acendum an homo sit in gratia, est delectari in Domino et tristari
de peccato.

Art. II.

— QUOMODO HOC CAUDIUM SPIRITUALE

RECIPIAT ADMIXTIONEM

TRISTITIÆ.

Hic articulus est ad conciliandos diversos textus Sacræ Scriptu
ræ. Dicitur enim ex una parte (Sap. , vm, 16) : « Non habet amari
tudinem conversatio illius», et ex altera parte: « tlete cum flenti
bus » ; « Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo ». Beguardi
damnabant omnem tristitiam, et quidam alii non satis audiunt ver­
bum Domini. «Gaudete in Domino semper, iterum dico vobis: gau
dete » (Philip., iv, i).
Conciliatio horum diversorum habetur in duabus conclusionibus.

1“ Conclusio est: Gaudium de beatitudine ipsius Dei, non pa.
titur admixtionem tristitia·, quia Deus non potest amittere beatitu
dinem suam infinitam : « Gaudete in Domino semjier ». S. Hilarius di
cebat: «Persecutiones quas patimur uon possunt separare persouas divinas ».
2“ Conclusio est : Gaudium de nostra participatione boni divini
potest habere admixtionem tristitia. quia talis participatio potest
impediri per aliquod contrarium. Sic caritas facit condolere proximo,
facit etiam dolere de peccatis nostris et aliorum.

Art. III. —

UTRUM SPIRITUALE CAUDIUM

QUOD EX CARITATE CAUSATUR POSSIT IN NOBIS IMPLERI.

Hic articulus est ad explicanda verba Christi (Joan., xv, 11):
« Ut gaudium meum in vobis sit et gaudium vestrum impleatur ».
Videtur quod non: 1° Quia nunquam possumus tantum de Deo gau
dere, quantum dignus est. 2° Quia gaudium beatorum potest esse
majus in uno quam in altero. 3° Quia Deus non potest comprehendi
a creatura.

488

ne

effectibus caritatis

Conclusio unica est: Gaudium caritatis in nubis impleri non
potest in via, bene tamen in patria (1
* pars valet contra Beguardos).
Ratio est quia solum gaudium patriæ est quies omnium desideriorum
pro unoquoque beatorum see. mensuram eius, sed in via desideranda
restat visio beata.
Imo « gaudium beatorum erit superplenum » quia plus obtine­
bunt quam desiderare suffecerint. « Non enim in cor hominis ascen
dit quæ præparavit Deus his qui diligunt illum ».

Ακτ. IV. —

UTRUM CAUDIUM SIT VIRTUS.

Respondetur: Noti est aliqua virtus a caritate distincta, sed est
quidam caritatis actus secundarius, sive effectus. Sic connumeratur
gaudium inter fructus Spiritus Sancti. (Gal., v, 22).
Katio est quia gaudium non addit specialem rationem supra
amorem, dum e contra spes prout est de bono arduo distinguitur
a caritate.
Ad S'
*":
Datur præceptum de gaudio, scii.: «Gaudete in Do­
mino semper », sicut de secundario actu caritatis.

De vitiis quæ opponuntur gaudio spirituali.

De acedia. — Huic gaudio spirituali opponitur vitium acedia
(cf. infra q. 35). Acedia enim tsedium bene operandi et tristitia de re
spirituali, scii, recessus a. bono divino, cui mens debet inhærere;
vocatur quandoque pigritia spiritualis, aggravans hominem et tota
liter a bono opere retrahens. Est de se peccatum mortale, quia est
aversio a Deo summo bono et de se contrariatur caritati, unde si sit
cum pleno consensu est mortalis ; est etiam peccatum capitale cuius
filiæ sunt: malitia, rancor, pusillanimitas, desperatio, torpor, eva­
gatio mentis circa illicita *.
Invidia. — Ut explicatur q. 36, invidia opponitur gaudio de bono
proximi. Invidia enim est tristitia de bono alterius in quantum æsti
matur diminuere gloriam propriam ; unde præcipue est de bonis, in
quibus est gloria et honor. Invidia quælibet est peccatum quia dolet
de eo, de quo est gaudendum, scii, de bono proximi. Invidia see. genus
suum est peccatum mortale, quia contrariatur caritati, potest tamen
esse veniale, tum ex indeliberatione actus, tum ex levitate materiæ.
Est vitium capitale cuius snnt quinque filiæ : odium, susurratio, de­
tractio, exultatio in adversitate proximi, afflictio in prosperitate ejus.
■ Acedia vincenda est resistendo ct impugnando; e contrario peccata carnis
sunt vincenda fugiendo.

DB GAUDIO SPIRITUALI

489

Invidia non est inter multos inæqnales sed ad illos tantum quibus
potest aliquis se æquare vel praeferre. Amatores honoris et pusilla­
nimes sunt maxime invidi. Senes invident junioribus.
Sic melius ex consideratione aeediæ et invidiæ apparet per op­
positum quid sit gaudium spirituale, effectus normalis caritatis, qui
uormaliter augetur cum caritate, cum unione cum Deo et proximo.
Notandum est quoad apologeticum hodiernam, quod ea quæ in apo­
logetica moderna exprimuntur verbo aspirationis vel expletionis in­
veniuntur in S. Scriptura vel apud antiquos Doctores sub verbis
gaudium, beatitudo, pax. Antiqui theologi magis considerabant ter­
minum ad quem ipsius motus animæ ad Deum, moderni apologetæ
magis considerant terminum a quo eiusdem motus animæ.

QUÆSTIO XXIX.
DE

PACE

Hæc quaestio est commentarius verborum Domini apud Joan
(xrv, 27): « Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis; uon
quomodo mundus dat, ego do vobis ». Ex qua pace habetur quoddam
credibilitatis motivum, præsertim quando « exsuperat omnem sen
sum », tunc etiam est signum status gratiæ, et « custodit corda no
stra et intelligentias nostras in Christo Jesu», ut dicitur ad Phil.,
tv. 7. In hac quæstione sunt principia pertinentia ad apologeticum,
ad spiritualitatem, ad pacem inter nationes quæ male intelligitur
a pacifismo. Ad hæc recte intelligenda definienda est pax, et inqui
renda est eius causa. Hoc facit S. Thomas in quatuor articulis.
nbm

ΑΚΤ. I. —

UTRUM PAX SIT IDEM QUOD CONCORDIA.

Videtur quod ita est: F Quia Augustinus dicit: « Pax hominum
est ordinata concordia », et Dionys. : « Pax est omnium unitiva ».
Sed ex altera parte concordia potest esse aliquorum impiorum in
malo, et « non est pax impiis », ut ait Isaias.
S. Thomas sic solvit hanc difficultatem : Concordia est unia di
versorum cordium in unum consensum, et pax importat insuper
unionem appetituum unius appetentis. Ad pacem non sufficit con
cordia cum aliis, sed harmonia cum seipso et cum Deo. Non enim
homo habet cor pacatum, nisi prout in eo omnes motus appetitivi
sensibilitatis et voluntatis conquiescunt, et non adversantur inter se.
Unde Augustinus dixit : « Pax est tranquillitas ordinis » (De Cw.
Dei. 1. XIX, c. 13), prout omnes motus appetitivi in uno homine
conquiescunt.
Ad /““*.· Si homo concordat cum alio, quasi coactus timore ali
cuius mali imminentis, talis concordia non est vera pax.
Corollarium ad S’"11 : Paci opponitur duplex dissensio : 1° dis
sensio hominis ad seipsum, et 2° dissensio hominis ad alterum. Nam
perfecta pax seu tranquillitas ordinis importat utramque unionem
hominis ad seipsum et ad alteros, et hæc. unio fundatur in caritate
erga Deum.

DK PAC»

Art. Π. —

491

UTRUM OMNIA APPETANT PACEM.

Status quæstionis.
Hoc affirmat Augustinus {De Civit. Dei,
1. XIX, c. 12 et 14). Attamen multi appetunt bella et dissensiones,
imo quædam pax videtur mala, nam Christus dixit: « Non veni mit­
tere pacem ».
Respondetur: Omne appetens appetit pacem, quia· appetit tran­
quille pervenire ad id quod desiderat.
Ad 1““*.· Hoc est verum etiam de agentibus quæ cognitione ca­
rent, tendunt ad connaturaliter consequendum finem eorum natu­
ralem.
Ad 2““.· Imo bellantes quserunt per bella ad pacem aliquam
pervenire perfectiorem quam prius haberent.

Dubium: Sed quare Christus dixerit: « Non veni mittere pacem,
sed gladium » (Matth.. x, 34).
Resp. ad 3^'": Distinguuntur pax vera et pax apparens. Pax vera
non potest esse nisi in bonis verum bonum diligentibus, quia malum
non potest quietare appetitum nisi apparenter. Et pax vera habetur
imperfecte in via, prout principalis motus animæ quiescit in Deo,
inter varias repugnantias intus et extra ; in patria· vero hæc pax
vera plenissime habetur. Pacifismus seu abusus pacis confundit pa
cent veram cum falsa et semper damnat bellum nou agnoscens veri
tatem axiomatis: a Si vis pacem para bellum».
Quid est gladius de quo loquitur Christus dicens : « Non veni
mittere pacem sed gladium »?
Resp. S. Thomas in Matth. (x, 34): « Iste gladius est verbum
Dei... ; quidam enim crediderunt, et quidam non. Et ideo fit bellum ».
Pax inter bonos et malos esse non potest, quia pax ordinatam im
portat concordiam, quæ cum malis haberi non potest. Cf. S. Thomam
in Ep. II Tim., c. 2, lect. 4, m.
Est error liberalismi sicut et pacifism: velle constituere pacem
inter bonos et malos, absque principio ordinis, et sic pax ista est
falsa·, quia non potest esse tranquillitas ordinis sine principio or­
dinis. Dicunt hanc pacem esse unionem sacram, et nihil est minus
sacrum quam unio ista sic facta abstrahendo a Deo, a fide, a reli­
gione et ab omni sacro proprie dicto. Propterea liberalismus non
sufficit ad agendum; et quando oportet agere, si populi non redeunt
ad principia Christiana, descendunt ad radioalismum in negatione,
deinde ad socialismum qui ponit societatem loco Dei, et denique ad
communismum materialisticum et atheum. Ita Donoso Cortès in sua
Relatione : De principio generatore errorum nostri temporis.

■192

Art. 1Π. —

OK EFFECTIBUS CARITATIS

UTRUM PAX SIT PROPRIUS EFFECTUS CARITATIS

scii, ita ut nonnisi a caritate supernatural! produci possit.
Videtur quod non: 1° Quia gentiles aliquando habent pacem,
quamvis non habeant gratiam sanctificantem, nec caritatem. 2° Quia
per oppositum quidam sacri doctores inter se dissenserunt, ut S. Au­
gustinus et S. Hieronymus, ut S. Paulus et Barnabas.
Conclusio est: Paa vera est proprius effectus caritatis. Hoc in­
dicatur in Ps. cxvni, 165: «Pax multa diligentibus legem tuam»,
et sic probatur:
Ad pacem requiritur unio appetituum nostrorum et unio aliis
hominibus. Atqui duplex unio per se producitur see. quod diligimus
Deum super omnia et proximum sicut nosipsos. Ergo pax procedit
positive a caritate, sed causatur etiam u justitia, prout justitia
removet occasiones litigiorum et tumultuum (ad 3““'), et II
-II “,
*
q. ISO, a. 2. ad 2"m.
Ha: est metaphysica pacis, prout pax reducitur ad summum
principium : ordo agentium debet correspondere ordini finium; scii,
ut voluntas nostra et voluntates aliorum hominum efficaciter tendant
ad finem ultimum et in eo pacem inveniant, requiritur supernaturalis
influxus caritatis proveniens a Deo auctore gratiæ. Hoc est prin­
cipium argumenti apologetici ex mirabili vita Ecclesiæ, sec. unio­
nem caritatis inter Christianos. (Cf. De Revelatione, t. II, pag. 10).
Christus dixerat (Joan., xiii, 35): « Cognoscent... quia discipuli mei
estis, si dilectionem habueritis in invicem ».
Roboratur hoc argumentum si consideratur pax sanctorum etiam
inter persecutiones; tunc in illis apparet « pax Dei qua: exsuperat
omnem sensum, et custodit corda vestra et intelligentia» vestras in
Christo Jesu... ». 8. Thomas dicit circa hæc verba ad Ph.il. (iv, 7) :
« Cor nostrum, ab omni perturbatione non potest esse alienum nisi
per Deum... Secundum quod est in sanctis in via·, pax exsuperat
omnem sensum humanum non habentium gratiam ». Et ad minus
isti non habentes gratiam debent dicere considerando pacem mar­
tyrum : « Hoc est mirabile, hoc non potest provenire nisi a causa
occulta, altissima et bona, quæ Deus est; digitus Dei est hic». Re­
vera enim, etiam pro sola ratione quæ diligenter verum inquirit,
apparet ex effectibus differentia inter pacem Christi quam mundus
dare non potest, et pacem mundi.
S. Thomas in Joan., xiv, lect. 7, dicit in duo differunt pax
sanctorum et pax mundi. « Primum quantum ad finem, nam pax
mundi ordinatur ad quietam fruitionem temporalium, dum pax
sanctorum ordinatur ad bona æterna (nec essentialiter minuitur in
temporalium privatione). Secundo vero pax mundi est simulata, quia
tantum exterius ; pax vero Christi est vera, quia interius et exterius ».
Remanent quædam difficultates :
1· Difficultas : Gentiles sine gratia et caritate aliquando habue­
runt pacem.

DS PACK

193

Resp. ad rm: Sine gratia non potest eese vera pax, sed solum
apparens, quia non potest esse consensus efficax voluntatum in ul
timo fine.
2· Difficultas: Sed inter sanctos doctores fuit quandoque dis
sensio, v.g. inter Augustinum et Hieronymum.
Resp. ad 2'aa: Ad amicitiam non pertinet concordia in opinio
nibus, sed concordia in bonis conferentibus ad vitam, præcipue iu
magnis quia dissentire in aliquibus parvis quasi nou videtur dis
sensus. Dissensio iu opinionibus repugnat solum paci perfectœ. non
vero paci imperfecta: quæ habetur in via ».
Unde non debemus sub prætextu caritatis acceptare opiniones
quæ nobis non videntur fundate, nec veritatem minus firmiter de.
fendere; firmitas in defensione veritatis non est contra caritatem;
alioquin caritas perduceret ad mediocritatem universalem, et magna
iugenia ut S. Thomas deberent ad caritatem servandam amplecti
opiniones inferiores. Hic esset pacifismus et caritanismus, non vera
pax eorum de quibus dicitur « Beati pacifici ».

Art. IV. —

UTRUM

PAX SIT VIRTUS.

Respondetur: Von est virtus specialis, sed est effectus caritatis,
quia causatur ex dilectione Dei et proximi. Sic datur præceptum :
« Pacem habete inter vos». Et etiam pax ponitur inter bèatitudiues,
quæ sunt actus virtutis perfecte. Ponitur etiam inter fructus Spi
ritus Sancti et augetur cum caritate.

□ e vitiis oppositis.

Paci opponuntur plura vitia, de quibus infra q. 37, scii.:
— in corde: discordia:
— in ore : contentio;
— in opere: schisma, bellum, rixa, seditio.
Discordia importat disgregationem quamdam voluntatum in di­
versa; per se procedit ex intentione deliberata dissentiendi a bono
Dei vel proximi, sic est peccatum mortale. Principaliter discordia
oritur ex inani gloria, secundario ex invidia.

Contentio quæ est impugnatio veritatis scite est ex genere suo
peccatum mortale; non vero si est solum immoderata impugnatio
falsitatis cum quadam acrimonia. Contentio est filia inanis gloriæ.

Schisma (q. 39), ponitur pariter inter peccata contra caritatem
prout est voluntaria separatio suiipsius ab unitate Ecclesiæ, dum
aliquis renuit subesse Papæ, et communicare membris Ecclesiæ, sic
est speciale peccatum oppositum unitati Ecclesiæ, et dicitur ». scis

494

DK VITUS PACI

OPPOSITIS

sura animarum. — Infidelitas sec. se est gravius peccatum schismate,
uain peccatum directe contra Deum revelantem est gravius quam
l>eecatum contra proximum, contra spirituale bonum multitudinis.
Conveniens est tamen quod schismatici excommunicentur.
Sacerdotes schismatici et etiam hæretici conservant potestatem
sacramentalem quoad validitatem, non vero quoad liceitatem, sed
amittunt potestatem jurisdictionis, quia jurisdictio confertur per
simplicem injunctionem hominis. Sic possunt valide consecrare, non
autem absolvere.

De bello. S. Thomas de bello tractat in q. 40. — Art. 1: «Ad
bellum justum. inquit, tria requiruntur : 1° Auctoritas principi
*·
coins mandato bellum est gerendum, non pertinet enim ad personam
privatam. 2" Causa justa·, ut scii, illi qui impugnantur propter ali­
quam culpam impugnationem mereantur. 3° Intentio recta bellan
Hum, nam bellum justum ex duabus prioribus conditionibus redde­
retur illicitum si esset, ait Augustinus, “nocendi cupiditas, ulci­
scendi crudelitas, feritas rebellandi, libido dominandi
Circa boc
Bannez scripsit longum commentarium.
In bello justo deprædans hostes non peccat nec tenetur resti
tuere, nisi pugnet principaliter propter prædani (ΙΙ·-ΙΙΜ, q. 66, a. 8,
ad 1’"). In responsione ad objectiones ostenditur quod non omne bel­
lum est injustum.
Art. 2. Clericis non licitum est bellare in propria persona, quia
deputantur majori servitio Dei, et bellica exercitia multum impe
diunt animum a contemplatione divinorum et laude Dei, et oratione
pro populo. Insuper iis qui deputantur ad ministerium altaris in quo
sub sacramento repræsentatur passio Christi, non competit effundere
sanguinem, sed magis esse paratos ad propriam sanguinis effusionem
pro Christo. Sic clericus effundens sanguinem, etiam sine peccato,
fit irregularis.
Attamen clerici possunt bello intéresse de licentia superioris, ut
juste pugnantibus spirituali ter subveniant suis exhortationibus et
absolutionibus.
Art. 3. Utrum sit licitum in bellis uti insidiis.
Respondetur: Mendacium est semper et de se illicitum, unde
nullos debet hostes fallere, ut ait Ambrosius: « Quadam jura bel­
lorum et foedera etiam inter ipsos hostes sunt servanda ». Sed ea
quas ad impugnandos inimicos paramus, sunt eis occultanda, et talis
occultatio pertinet ad rationem insidiarum. Unde principium so­
lutionis est: scienter loqui contra veritatem semper est illicitum,
sed licitum est quandoque cœlare quamdam veritatem.
Ari,
Non licet bellum gerere in festo, nisi imminente neces·
sitate, pro tuenda republica.

DE RIXA BT SEDITIONE

495

De rixa agitur in q. 41. Rixa est contradictio in factis, scii, mu­
tua percussio sine auctoritate publica. Rixa ex parte invadentis in­
juste est semper peccatum mortale, sed in defendente nullum est
peccatum de se. Tamen in defendente potest esse peccatum veniale
ex levi motu odii, vel etiam peccatum mortale quando proprie ex
odio contra impugnantem insurgit, non solum ad sese defendendum,
sed ad eum occidendum vel graviter lædendum. Rixa oritur proxime
ex ira, sed ex concupiscentia sicut ex radice prima, et occasionaliter
ex jactantia. Odium et discordia sequuntur ex rixa in rixantibus.
Item duella sunt absolute illicita, jure naturali, jure divino po­
sitivo et jure ecclesiastico (cf. Cone. Trident., sess. 25, cap. 19, et
damnationem plurium propositionum laxistarnm, qui volebant in
quibusdam circumstantiis excusare duellum a peccato, ad servandum
honorem inter milites. Cf. Denz., 1102, 1491 sq. : 1939 sq.). Est pro
perpetrantibus duellum, aut cooperantibus excommunicatio latæ sen­
tentiae, Romano Pontifici reservatae.
De seditione denique agitur in q. 42: Seditio est speciale pec­
catum, scii, mutua impugnatio inter partes multitudinis, vel præparatio ad pugnam ; scii, cum una pars civitatis vel populi excitatur
in tumultum contra aliam. Unde est peccatum contra unitatem et
pacem temporalem multitudinis, sicut schisma contra unitatem spi­
ritualem.
Seditio de se est. semper peccatum mortale et gravius quam rixa,
sicut bonum commune est altius bono privato.
Objectio.· Attamen laudatur qui multitudinem liberat a pote
state tyrannica, quod fieri nequit sine aliqua dissensione multi­
tudinis.
Respondetur: Perturbatio regiminis tyrannici seu injusti non
habet rationem seditionis, quia regimen tyrannicum non ordinatur
ad bonum commune. Attamen in eversione regiminis tyrannici vi­
tandum est majus malum quod posset ex ista, eversione evenire. Mon
licet occidere tyrannos regiminis (non usurpatione), nisi per publicam
potestatem, licet principatus eorum sit injustus. Tyrannus vero usur­
patione regni non est princeps, sed injustus invasor. Cf. S. Thomam.
11 Sent., d. 44. q. 2, a. 2, ad 5'“™.
Cf. contra seditionem Syllabum Pii IX, pr. 63 et 64.

QUÆSTIO XXX.
DE

MISERICORDIA

lu hac quæstione determinatur objectum formale et materiale
hujusce virtutis, eius definitio et relatio ad alias virtutes. Hæc quæ­
stio est magni momenti ad ostendendum misericordiam esse per­
fectionem simpliciter simplicem Deo attribuendum, sic illustratur
id quod de misericordia divina dicitur 1*. q. 21.
Art. 1. —

UTRUM MALUM SIT PROPRIUM
AD MISERICORDIAM.

MOTIVUM

Videtur quod non : 1” Quia malum culpæ potius provocat ;ul iu
dignationem ; et ex alia parte malum poenæ est debitum pro culpa,
quæ est malum voluntarium puniendum.
Conclusio S. Thomæ est: Halum involuntarium est motivum ad
misericordiam. Ratio est quia hujusmodi malum pertinet ad mise
riam, quæ est objectum circa quod versatur misericordia.
Etenim misericordia etymologice dicitur a miseria et corde,
prout aliquis habet miserum cor super tristitiam alterius. Et in no
bis hominibus ratione sensibilitatis nostræ, misericordia non est sine
tristitia de miseria aliena.
S. Thomas notat quod sunt tria mala involuntaria, quæ provo
eant plus minusve misericordiam, scii. : 1’ mala qua: contrariantur
appetitui naturali, ut fames, magna ægritudo; 2° mala, qua· contra
riantur directe voluntati, v.g. cum aliquod malum fortuito evenit,
ubi sperabatur bonum; 3° praesertim mala qua- affligunt justos, qui
semper sectati sunt bona.
Ad 7UI“.· Culpa cum sit voluntaria, provocat potius indignatio­
nem quam misericordiam, sed potest tamen esse poena alterius pec
cati pra
*cedentis
et esse quodammodo contra- voluntatem peccantis;
sic Christus misericordiam habuit pro peccatoribus, sicut Pater pro
filio prodigo.
Ad- 2“*“.· Si proximus sit ita intimus ut sit aliquid nostri, ut
parentes nostri, non solum habemus misericordiam, sed dolorem, de
eius tristitia, tanquam de vulnere proprio.

DE MISERICORDIA

49T

Restât igitur, quod miseria sublevanda seu malum involun­
tarium proximi est proprium objectum et motivum misericordia·.
Sic in psalmis dicitur : « Miserere mei, Domine, quoniam infirmus
sum; respice in me et miserere mei, quia pauper sum,... quoniam
tribulor miserere mei, Domine, quia conculcavit me homo ». Mise­
ricordia motus est Pater filii prodigi, videndo miseriam eius.

Corollarium: Sic specialiter sublevanda miseria generis humani
lapsi fuit objectum proprium et motivum misericordia: Dei qui dedit
Filium suum pro redemptione nostra·. Sic solvitur difficilis objectio
scotistarum contra doctrinam tbomisticam de motive incarnationis,
cf. Ill·, q. 1, a. 3: « Cum in S. Scriptura ubique incarnationis ratio
ex peccato primi hominis assignetur, convenientius dicitur Incarna­
tionis opus ordinatum esse a Deo in remedium contra peccatum ».
Objectio ista est: Perversum est ordinare nobilius ad minus
perfectum. Atqui incarnatio est quid nobilius redemptione generis
Immani. Ergo perversum est ordinare incarnationem ad redemptio­
nem nostram.
Respondetur : Dist. majorem : tanquam ad finem in termedium
perfectivum subordinando nobilius ad minus perfectum, concedo;
ad finem intermedium perfectibilem et ex misericordia, nego.
Sic Deus voluit Christum, ut Salvatorem, seu ut victorem pec­
cati, dæmonis et mortis, ad manifestandam bonitatem divinam.
Item ille qui ex misericordia ministrat infirmo, non ideo plus
diligit infirmum quam se.
Sic Redemptio potest esse proprie motivum Incarnationis, etiam
in explicatione Salma-nticensium et plurium aliorum thomistarum,
qui dicunt Deus permisit peccatum originale propter hoc majus bo­
num quod est Incarnatio redemptiva. Cf. IIP, q. 1. a. 3, ad 3uni.
Etenim redemptio nostra adimplenda fuit motivum Misericordia
divina:, nam actus misericordi® est sublevare proximum a miseria.
« Ratio miserendi est miseria proximi sublevanda ». Sic Deus voluit
Incarnationem ut redemptivam, « propter nos homines, propter no­
stram salutem » ut dicitur in Symbolo.
IIoc decretum voluntatis divin» magis pertinebat ad Misericor­
diam quam ad aliam perfectionem divinam, v.g. quam ad Justitiam
vel liberalitatein. Imo ut dicemus a. 4: « Misereri maxime superioris
est et in hoc summe manifestatur eius bonitas et potentia ». Cf. I*.
q. 21, a. 4.
Art. II. —

UTRUM DEFECTUS SIT RATIO
EX PARTE MISERENTIS.

MISERENDI

Status quæstionis scii, utrum defectus ipsius miserentis sit ra
tio miserendi. Videtur quod non : p Quia proprium Dei est misereri
et in Deo nullus est defectus. 2° Quia tunc graviores peccatores es­
sent magis misericordes, e contra sunt duri.
32 — C. iBBiooc-UCKANOc - De virtutibus theologicis

DB EFFECTIBUS CARITATIS

498

Responsio S. Thomæ est de misericordia ut est wi hominibus:
scii. : Semper defectus est ratio miserendi, prout aliquis defectum
alterius reputat suum propter unionem amoris, vel propter possi­
bilitatem· similia patiendi.
Ratio est quia misericordia in homine est compassio super mi­
seriam alienam, et aliquis compatitur vel dolet de aliena miseria, in
quantum reputat eam ut proprium malum, vel propter unionem amo
ris, vel propter possibilitatem similia patiendi.
Sic dicitur (ad Rom., xn, 15): «Gaudere cum gaudentibus.
Here cum flentibus ».
Ad
« Deus (absque tristitia) non miseretur nisi propter
amorem, in quantum amat nos, tanquam aliquid sui ». S. Thomas
notat propterea quod « senes ct sapientes qui considerant se posse
in mala incidere, et debiles et formidolosi, sunt magis misericordes.
E contrario autem illi qui se reputant esse felices et in tantum po­
tentes quod nihil mali putant se posse pati, non ita commiserantur ».
Similiter superbi non miserentur quia contemnunt alios.
Hæc omnia sunt vera de misericordia prout est compassio et
habet tristitiæ passionem annexam ; sed in art. sequenti ostenditur
quid est misericordia ut est virtus distincta a passione commisera­
tionis sensibilis.

Art. III. —

UTRUM

MISERICORDIA SIT VIRTUS.

Status quæstionis. — Videtur quod : 1’ Quia commiseratio im­
pedit rectum judicium. 2" Quia ei opponitur quandoque justitia vindicativa. 3° Quia si esset virtus, esset solum specialis effectus ca­
ritatis et non specialis virtus.
Responsio: Dolor de misericordia aliena ut est passio appe­
titus sensitivi non est virtus, sed misericordia, ut est principium
motus voluntatis regulata·- a recta ratione et dirigentis passionem,
est virtus. (Legere art. et conci. Bannez). Hæc virtus præsertim
sublevat alienum a sua miseria.
Hæc virtus se habet ad commiserationem sensibilem sicut ca­
stitas ad pudorem. Sic misericordia potest esse in Deo, imo proprium
est Deo misereri quia est actus purus, omnipotens et bonus et potest
homines a miseria liberare. Dum e contra commiseratio sensibilis
est propria potius debilibus et formidolosis.
Ad 3am et ad 4um·' Ostenditur quare misericordia est -virtus
moralis, distincta a virtute theologica caritatis. 1° Nam motivum
eius immediate non est Deus ipse, sed miseria proximi a qua suble­
vandus est. S. Thomas dicit ad 3ain: « Misericordia respicit quam­
dam specialem rationem, scii, miseriam eius cuius miseretur ». Sic
differt a gaudio et a pace quæ nihil addunt supra rationem boni
quod est. objectum caritatis. 2° Misericordia versatur sicut plures
aliæ virtutes morales circa passiones et in eis constituit medium.

DE MISERICORDIA

499>

nam, ut ait Bannez, visa miseria proximi consurgit in nobis motus
appetitus anticipans judicium rationis, quo nimis aut non satis af
ficimur interdum ad sublevandam miseriam proximi. Sic eadem vir­
tus reducit ad medium et nimiam compassionem sensibilem et op­
positum motum qui vocatur nemesis, sec. quem æstimamus miserum
digna pati.

Art. IV. —

UTRUM MISERICORDIA SIT MAXIMA VIRTUTUM.

Status quæstionis. — Videtur quod ita- est : 1° Quia præfertur
religioni see. illud : « Misericordiam volo, non sacrificium ». 2° Quia,,
ut ait Ambrosius, omnis sumina disciplina Christian» est in mise­
ricordia et pietate. 3° Virtus est qu» facit bonum habentem, et hoc
excellenter facit misericordia.
Attamen ex altera parte S. Paulus ponit caritatem super mise­
ricordiam, dum dicit postquam de misericordia locutus est: «superomnia caritatem habete » (Coi., m, 14).
Solvitur difficultas triplici conclusione. (Legere art.).

1a Conclusio: See. se misericordia maxima est. Ratio est quiapertinet ad illam, quod defectus aliorum, sublevet, quod est maxime
superioris. « Unde misereri proprium est Deo, et in hoc maxime di­
citur eius omnipotentia manifestari », prout non solum tunc facit
aliquid ex nihilo, sed ex malo quod permisit majus bonum educit, ut
constat præsertim in conversionibus. (Lege Cajetanum circa præsentem articulum).
Imo 8. Thomas dicit I·, q. 21, a. 3 : « Tristari de miseria alte­
rius non competit Deo, sed repellere miseriam alterius, hoc maxime
ei competit ». Et « dum misericorditer agit, non facit aliquid contra
suam justitiam, sed aliquid supra eam... sicut si aliquis offensam in
se commissam simpliciter remittat, dat plus quam debitum ». Item
si rex ex misericordia facit gratiam reo ad mortem juste damnato,
facit aliquid non contra sed sujira justitiam.
Imo S. Thomas, ibid., a. 4, dicit: « Opus divine· justitiœ semper
pmsupponit opus misericordia: (seu bonitatis) et in eo fundatur ».
Creaturis enim non debetur aliquid (in ordine naturali et superna­
tural!) nisi propter primum donum quod a bonitate divina gratuitoacccperunt... Et sic in quolibet opere Dei apparet misericordia quan
tum- ad primam radicem eius, cuius virtus salvatur in omnibus con­
sequentibus et etiam vehementius operatur, sicut causa prima vehe­
mentius influit quam causa secunda. Unde (in Ep. Jac., n, 13) di­
citur: « Misericordia superexaltat judicium».
2° Conclusio: tied quoad habentem misericordia non est maxima
omnium virtutum nisi in eo qui est maximus, scii, in Deo; in nobis
caritas est altior. Ratio est quia ei qui supra se aliquem habet, me
lius est conjungi superiori per caritatem, quam supplere defectum
inferioris per misericordiam. Sic vita contemplativa qu» nos unit

500

OH EFFECTIBUS CARITATIS

Deo altior est quam vita activa quæ vacat operibus misericordiæ
erga pauperes, ægrotos, etc. Itera ad 3nm legere.

3a Conclusio s Inter omne» virtute» qucc sunt primario erga
proximum, potissima est misericordia. Ratio est, quia supplere de­
fectum alterius est superioris et melioris. Sic homo misericors est
ad imaginem Dei infinito boni. Ut dictum est I*, q. 21, a. 2: « Dum
Deus misericorditer agit, uon agit contra justitiam, sed supra » :
« misericordia superexaltat judicium » (Ep. Jacobi, ii, 13).
Occasione responsionis ad i““‘ queritur utrum misericordia in
nobis sit altior religione. Hoc videtur affirmari in hac responsione
ad lu®, ubi dicitur quod quaudoqne misericordia præeligeuda est cul­
tui externo Dei, sed in ΠΜΙ", q. 81, a. 6, dicitur : religio præeminet
inter virtutes morales.
Bannez respondet : religio est absolute melior, quia magis nos
conjungit Deo'; sed quandoque opera religionis, ut auditio missæ
die dominica, omittenda sunt propter subventionem infirmi, qui est
in necessitate. Sic intelligitur verbum Oseæ: «Misericordiam volo,
non sacrificium » in quo agitur de cultu externo, ut explicatur ad 1ω".
quia cultus internus est maxime necessarius ut conservemur in gra­
tia : « oportet enim semper orare et non deficere ». Item ad 2’”“ le­
gere: summa- discipline christianæ est pietas quoad interiora, et
misericordia quoad exteriora opera.
Sic clare apparet quid sit misericordia ut virtus moralis a cari­
tate imperata, reducens ad medium rationis diversos motus sensibilitatis visa miseria aliena, et quomodo tribuenda est Deo, ut quid
proprium Deo bono et omnipotenti : sublevare creaturam a suamiseria.
Si velimus, ut ostendit Billuart, misericordiam definire, non
solum prout est in nobis cum passione adjuncta, sed generaliter
ut attribui possit Deo, dicendum est : Est voluntas seu affectus alie­
nam miseriam sublevandi, sic reperitur in Deo.
Objectum igitur et motivum misericordiæ est miseria alterius
sublevanda vel repellenda, seu malum quod sit illi aliquo modo in­
voluntarium. Cf. art. 1.
Hæc virtus, ut est in nobis, et prout moderat etiam passiones
nostras, scii, nimium affectum vel tardiorem affectum sublevandi
miseriam alienam, definiri potest: virtus inclinans voluntatem ad
alienee miseria: compassionem et sublevationem.
Ad quamnam virtutem moralem cardinalem reduci potest mise­
ricordia? Non ad fortitudinem, nec ad temperantiam, sed ad justi
tiam, quæ est ad alterum ut sic ; sed de ea S. Thomas tractat in
tr. De caritate propter magnam affinitatem quam habet cum cari­
tate, ex cuius visceribus nascitur.

1 Sic Christus (Marc., xiv, 7) defendit Magdalenam quæ effundit alaba­
strum unguenti, dicens : « Bonum opus operata est in me, semper enim· paupe­
res habetis vobiscum... me autem non semper habetis ».

QUÆSTIO XXXI.

DE

BENEFICENTIA

Nunc agitur de tribus exterioribus actibus caritatis, qui sunt
beneficentia, eleemosyna, quæ est quædam pars beneficentiae, et cor­
rectio fraterna, «quæ est quædam eleemosyna».
Art. I. —

UTRUM

BENEFICENTIA SIT ACTUS

CARITATIS,

au liberalitatis, an justitiæ distributive, an misericordiae.
1a Conclusio est: Beneficentia est actus caritatis.
Ratio est quia caritas est amicitia, atqui ad amicitiam pertinet
benevolentia et beneficentia· erga· amicum, nam voluntas est effectiva
eorum quæ vult, si facultas adsit. Ergo benefacere proximo est ef­
fectus caritatis. Aliis verbis: benevolentia est forma affectiva cari­
tatis, beneficentia eius forma effectiva. Voluntas enim amat bonum
et postea vult illud efficere.
2’ Conclusio est: Sed bonum quod facimus proximo, potest per­
tinere ad aliam virtutem sub aliqua speciali ratione, scii, si est
debitum, hoc. pertinet ad justitiam; si est ad eius miseriam suble­
vandam, hoc pertinet ad misericordiam.
Ad
Non possumus tamen benefacere Deo; sed eum hono­
rare et glorificare.
Ad 2'u“: Liberalitas regulat uon tam donum externum, quam
internam passionem retinendi divitias, ut homo sit facile emissivus
divitiarum.

Art. II. —

UTRUM SIT OMNIBUS BENEFACIENDUM

etiam peccatoribus et inimicis patriæ.
Conclusio: Beneficentia debet se extendere ad omnes, pro loco
tamen et tempore, see. illud (ad fiai., vi, 10): « Dum tempus habe­
mus, operemur bonum ad omnes ».

502

DE EFFECTIBUS CARITATIS

Ratio est: quia· dilectio caritatis se extendere debet ad omnes,
■ut supra dictum est, sed actus virtutum sunt see. debitas circum
stantias limitandi.
Objectio: Non possumus benefaoere superioribus, sed solum in­
ferioribus.
Respondet S. Thomas in corp. : « Gradus (superioritatis) in ho­
minibus non sunt immutabiles, sicut in angelis; unde homo qui est
nobis superior see. aliquid potest esse nobis inferior see. aliud ».
Ad I"111.· Est aliquod beneficium quod possumus omnibus impen
dere: scii, orare pro omnibus fidelibus et infidelibus.
Ad 2““*.· Subveniendum est etiam peccatoribus, præsertim in
casu necessitatis, et inimicis patriæ, v.g. ne fame aut siti pereant,
misi see. ordinem justitiæ.
Art. III. —

INTER EOS QUIBUS EST BENEFACIENDUM

OBSERVANDUS

EST ORDO

CARITATIS.

Oportet quod ad magis propinquos simus magis benefici, et see.
diversas conjunctiones sunt diversimode diversa beneficia dispensanda,
v.g. in rebus familiæ, in rebus civilibus, aut in spiritualibus, etc.
Et hoc see. necessitatem locorum et temporum.
Ad l"'1 explicatur verbum Domini (Luc., xrv, 12); «Cum facis
prandium, noli vocare amicos tuos... sed voca pauperes et debiles ».
Textus completus est : « Noli vocare amicos, neque fratres nec
cognatos nec vicinos divites, ne forte te et ipsi reinvitent et fiat tibi
retributio. Sed voca pauperes... et beatus eris, quia non habent re­
tribuere tibi, retribuetur enim tibi in resurrectione justorum ». Hoc
est solum ad dicendum : age, non solum ex motivo humano, sed ex
supernatural! caritatis motivo, alioquin jam mercedem tuam acce­
pisti. Remanet quod «magis conjunctis magis est benefaciendum,
cæteris paribus, sed potest contingere quod extranei sint magis invi­
tandi in aliquo casu propter majorem indigentiam ».
Ad 3““.· Parentes per se loquendo in recompensandis beneficiis
sunt omnibus aliis praeferendi.
Ad 4'”“-· « In necessitatis extremæ articulo magis liceret dese­
rere filios quam parentes, propter obligationem beneficiorum su­
sceptorum ».

Art.

IV. — UTRUM BENEFICENTIA SIT VIRTUS SPECIALIS.

Non, sed est actus exterior caritatis, quia non est specialis ratio
formalis objecti. In hoc differt a misericordia, cuius specialis ratio
«st miseria aliena repellenda.

QUÆSTIO XXXII.

DE

Art. I IV. —

ELEEMOSYNA
(in decem articulos).

QUID ET QUOTUPLEX SIT ELEEMOSYNA.

Eleemosyna venit a verbo greco έλέεω> misereor.
In art. 1 definitur: Est actus caritatis, misericordia mediante,
ad subveniendum necessitatem patienti, vel opus quo datur aliquid
indigenti ex compassione propter Deum. In hac definitione eleemo­
syna sumitur non pro re data sed pro actione dandi, et agitur de
eleemosyna Christiana non solum philosophica, propterea dicitur:
« propter Deum » est motivum caritatis.
Ad 2lirn.· Eleemosyna potest imperari a virtute pœnitentiæ,
scii, dum fit ad satisfactionem pro peccatis.
Art. 2. — Quotuplex sit eleemosyna: Distinguitur eleemosyna
corporalis et alia spiritualis.
Sunt septem eleemosyna corporales, quæ sublevant miseriam
corporalem, exprimuntur in hoc versu : « visito, poto, cibo, redemo,
tego, colligo, condo » seu sepelio.
Item sunt septem eleemosyna spirituales ad sublevandam mise­
riam animæ : « consule, castiga, solare, remitte, fer, ora », scii, con­
sulere dubitandi, docere ignorantem, consolari tristem, corrigere pec­
cantem, remittere offendenti, portare onerosos et graves, et pro
omnibus orare. S. Thomas justificat has divisiones. Omnes necessi­
tates ad prædictas reduci possunt.
Ad 1^: Quare convenit sepelire mortuos? Ut vivant in me­
moria hominum, ut honorentur, et occasione sepulturæ pro eis fient
orationes.
Art. 3. — Eleemosyna spirituales simpliciter loquendo sunt potiores corporalibus, ratione rei datæ, ratione subjecti cui subvenitur,
scii, spiritus, et ratione actus spiritualis quo subvenitur proximo.
Sed per accidens est e converso, nam potius pascendus est fame
m oriens, quam docendus qui potest alio tempore doceri.
Art.
— Eleemosynæ corporales sec. se habent effectum corpo­
ralem, sed prout dantur ex caritate sunt meritoriæ, et disponunt
indigentem ad orandum pro benefactore.

504
Art. V. —

DE EFFECTIBUS CARITATIS

UTRUM DARE ELEEMOSYNAM SIT IN PRÆCEPTO.

Status quæstionis. — Videtur quod est solum consilium : 1° Quia
cuilibet licet uti re sua et eam retinere. 2° Quia non potest determi­
nari tempus in quo obligaret hoc præceptum. 3° Quia de eo non est
sermo in Decalogo.
iS'ant duo: conclusiones:
1» Conclusio est affirmativa: Eleemosynarum largitio est de
cepto et naturali, et divino positivo.
1° Probatur ex S. Scriptura: (Matth., xxv, -AI) : «Discedite a
me, maledicti, in ignem æternum... esurivi enim et non dedistis mihi
manducare n. (Item Prov., xxi, 13; Eccli., iv, 1; xxix, 12; Tob., iv.
7. — Luc., xvi, 19-31, de divite epulone. — Luc., in, 11-14).
2° Ratio theologica est: Cum dilectio proximi sit de præcepto,
illud est obligatorium sine quo ipsa dilectio proximi non conserva­
retur. Atqui sine elargitione eleemosynæ indigenti non servaretur
dilectio proximi in opere. Ergo.
Ad
Attamen cum hoc præceptum sit affirmativum et non
obligat pro semper, quandoque est tantum de consilio.
Ad 4““.’ In decalogo hoc præceptum de eleemosyna includitur
in præcepto de honoratione parentum, prout parentes primum locum
obtinent inter proximos. Insuper est in præcepto caritatis erga
proximum, ut dicitur in c. art.

2“ Conclusio est: De præcepto est dare eleemosynam de super­
fluo et dare eleemosynam indigenti qui est in extrema necessitate;
alias eleemosyna est solum de consilio. Dicitur extrema necessitas,
quando indigens sine eleemosyna est in periculo mortis. Tunc debe­
mus sub mortali dare de nostro superfluo ad nostram vitam ser­
vandam et ut explicatur in art. seq. tunc debemus dare etiam de
necessario ad nostrum statum.
Sylvius et Billuart videntur recte explicare hanc 2!U11 conclu­
sionem S. Thomæ dicendo: Intelligenda est divisim et non copula
tim; scii, non quod duo requirantur ut eleemosyna sit de præcepto:
1° habere superfluum et 2° invenire indigentem in extrema necessi­
tate, sed S. Thomas ponit duos casus in quibus urget præceptum
eleemosyna:: 1· quando habemus superfluum, tunc debemus dare
eleemosynam quamcumque necessitatem, extremam, gravem, aut com­
munem patienti; 2° quando invenimus indigentem in extrema neces­
sitate. etiamsi non habeamus superfluum status sed solum super­
fluum vitæ, sec. distinctionem datam in art. seq.
Hæc interpretatio videtur omnino conformis textui S. Thomæ
quia sic formidavit hanc 2“" conclusionem : « Sic ergo dare eleemo
synam de superfluo est in præcepto, et dare eleemosynam ei qui est
in extrema necessitate ».

DE ELEEMOSYNA

505

Confirmatur ex his quæ dicuntur infra de avaritia, q. 118, a. 4,
ad 2urn : « Aliquis tenetur ex debito legali sua pauperibus erogare,
vel propter periculum necessitatis, vel propter superfluitatem habi­
torum >i. Hæc conjunctio vel bis scripta·, manifestat quod doctrina
intelligenda est divisim et non copnlatim.
Objectio: S. Thomas dicit ibid. : « Non omnis necessitas obligat
ad præceptum, sed illa sine qua is qui necessitatem patitur, susten­
tari non potest ».
Respondetur: Non omnis necessitas obligat ad faciendam elee­
mosynam hic et nunc, sed aliquando illi vel alteri.
li»m Dubium: Patienti extremam necessitatem an tenemur sub
mortali facere eleemosynam de superfluis vitæ et de necessariis no­
stro statui.
Respondetur affirmative: (Lvc., m, 11): «Qui habet duas tu­
nicas det non habenti et qui habet escas similiter ». Cf. S. Thomam,
IV, d. 15, q. 2, a. 1, q.
* 4: Id est tunc tenemur indigenti subvenire
non de necessariis ad nostram vitam (quia prius oportet quod unus­
quisque sibi provideat), sed de necessariis ad nostrum statum. Dicit
ibid. S. Thomas ad 2m: « Quando alius est in statu extremse neces­
sitatis, efficiuntur sibi omnia communia: unde, etsi per violentiam
vel furtum acciperet, nec peccaret ».
2um Dubium : Et quomodo judicare de superfluo et de necessario
ad vitam?
Resp. ad SPm: Sec. ea quæ probabiliter et in pluribus occurrunt.
Nec debemus cogitare de his quæ nobis necessaria sunt pro crastino
die, quod Dominns prohibet. Ita S. J. Cotolengo, S. Benedictus Jo­
seph Labre non servabant eleemosynas acceptas pro crastino die,
sed eas dabant aliis pauperibus.
Objectio: Sed cuilibet licet sua re uti et eam retinere. Ergo li­
citum est eleemosynam non dare etiam indigenti in extrema neces­
sitate.
Resp. ad 2““'.· Dist. ant. cuilibet licet rem suam, v.g. terram
suam, domum suam retinere, quantum ad- proprietatem, concedo;
quantum ad usum subdist. : si non sit indigens in extrema neces­
sitate, concedo; secus, nego. Legere S. Thomam et pulchrum textum
S. Basilii hic citatum : « Est panis famelici quem tu tenes, nudi
tunica quam in arca- conservas, discalceati calceus qui apud te
marcescit ».
Hæc solutio videtur profundior quam ea quæ brevius datur a
Billuart qui dicit: Quilibet potest rem suam retinere, salva justi­
tia, concedo; salva caritate, nego; et tenetur quandoque sub mor­
tali dare eleemosynam ex caritate, non ex justitia.
S. Thomas videtur dicere quod in casu extremæ necessitatis in­
digentis possessor non habet amplius jus etiam in justitia ad usum
rei suæ. Cf. infra, q. 66, a. 2 : Utrum liceat alicui rem aliquam quasi
propriam possidere.

506

DE EFFECTIBUS CASITATIS

Resp.: Utique quoad potestatem procurandi et dispensandi;
sed quantum ad usum homo uou debet habere res exteriores ut pro­
prias, sed ut communes, ut scii, de facili aliquis eas communicet in
necessitate aliorum. Et hic loquitur S. Thomas non solum sec. eon
siderationem caritatis, sed etiam justitiæ. Sic tenet justum medium
ac culmen super individualismum et communismum :
Usus bonorum temporalium
non solum debet esse pos­
sessoris, sed etiam alio­
rum qui sunt in 'neces­
sitate.

Communiemus
« omnia debent esse communia ».

Proprietas individualis le­
gitima est quoad pote­
statem procurandi et
dispensandi.

Individualismus
Non omnia debent esse commu­
nia, sed « cuilibet licet sua re
uti et eam retinere »

Cf. Encyclicam Leonis XIII, « Rerum novarum».
Art.

VI. — UTRUM QUIS DEBEAT DARE ELEEMOSYNAM

DE NECESSARIO.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia homo plus de­
bet se diligere quam proximum. 2° Alioquin esset prodigalitas.
3’ Et hoc derogaret cur® quam quis debet habere de se et de suis.
Sed ex altera parte dicitur : « Si vis perfectus esse, vade et
vende omnia qu® habes et da pauperibus» (Matth., xix, 21), et in
hoc non est prodigalitas, nec id derogat curæ quam quis debet ha­
bere de se et de suis.
Solutio est per distinctionem inter necessarium ad vitam et ne
cessarium ad statum. Sic sunt tres conclusiones, scii. :
* Conclusio: Homo non debet dare eleemosynam de suo neces­
1
sario ad vitam suam et suorum, nisi propter salutem patrice vel Ec­
clesia:. Quia hoc esset sibi et suis vitam subtrahere.
2a Conclusio: Sed homo potest dare eleemosynam de necessario
ad suum statum, seu ad conditionem suam et suorum. De hoc non
est præceptum nisi in necessitate proximi, sed consilium dummodo
servetur decentia proprii status.

3“ Conclusio: In tribus casibus homo potest dare prætermit
tendo id quod ad decentiam sui status pertinet: 1° dum mutat sta­
tum, per religionis ingressum ; 2“ quando homo potest faciliter aequi-

DB ELEEMOSYNA

507

rere aliquid œquivalens ad decentiam sui status servandam ; 3° quando
est extrema necessitas indigentis, vel magna· necessitas reipublicæ.

1um Dubium: Si indigens est non in extrema· necessitate, sed
in gravi necessitate, an sub mortali teneamur illi subvenire de ali­
quo modo necessariis statui/ Billuart et multi alii respondent affir­
mative. Est sententia communior, v.g. dum proximus gravi morbo
laborat, frigore acriter affligatur.
Hoc videtur tamen esse 1° aspectu contra secundam conclusio­
nem art. 5 in qua dicitur quod tenemur facere eleemosynam de no­
stro superfluo et dare indigenti in extrema necessitate. Sed, ut ait
Billuart, 8. Thomas hoc loco per extremam necessitatem loquitur
non solum de stricte extrema sed de gravi necessitate etiam. Cf.
ibid. a. 5, ad 3"“.
2um Dubium : An in necessitate communi aliorum, quilibet te­
neatur pro loco et tempore facere eleemosynam de superfluo status?
Communiter respondetur affirmative, post damnationem hujusce
propositionis laxistarum, ab Innocentio XI (Denz., 1162): «Vix in
sæcularibus invenies, etiam in regibus, superfluum statui. Et ita vix
aliquis tenetur ad eleemosynam, quando tenetur tantum ex super­
fluo statui ».
Item S. Thomas infra q. 66, a. 7 : « Res quas aliquis superabun­
danter habet, ex naturali jure debentur pauperum sustentationi ».
Quod fundatur in textu Domini apud Lee. (in, 11) : « Qui habet duas
tunicas, det non habenti ». — (Deut., xv, 11) · « Præcipio tibi ut ape­
rias manum fratri tuo egeno et pauperi ». — (I Tim., vi, 17-18) : « Di­
vitibus hujus sæculi præcipe... facile tribuere et communicare».
Ratio est quia ille qui magis diligit sibi superflua quam fratri
necessaria, non diligit proximum sicut seipsum.
Art. VII. —

UTRUM POSSIT FIERI ELEEMOSYNA
DE ILLICITE ACQUISITIS.

Responsio : Negative si debeant restitui (scii, si sunt acquisita
per furtum); affirmative si non debeant restitui, v.g. si acceptum est
per simoniam, aut tanquam turpe lucrum, ut meretrices accipiunt.

Art. VIII.

— QUIS POTEST FACERE ELEEMOSYNAM.

Responsio: Ter se loquendo ille solus qui habet liberam administrationem suorum bonorum. Alii vero nonnisi ex permissione su­
perioris ut religiosi. Clerici, habentes liberam administrationem bo­
norum ecclesiasticorum, tenentur strictius quam laici ad eleemosynas.
Non est facienda eleemosyna iis qui voluntarie sunt pauperes
ex ignavia, amore otii et cupiditate lucri, hoc esset eorum ignaviam
fovere.
Art. 9. — Per se loquendo propinquioribus eleemosynœ sunt
magis facienda:.

QUÆSTIO XXXIII.
DE CORRECTIONE

FRATERNA

Quæritur quid sit, an sit de præcepto, quandonam, sec. quemnam
ordinem.

Art.

I. — UTRUM FRATERNA CORRECTIO
SIT ACTUS CARITATIS.

Videtur quod non, quia opponitur supportationi aliorum, sec.
illud : « Alter alterius onera portate » (Gal., vi, 2).
Responsio: Correctio fraterna est actus curitatis quia ordinatur
ad emendationem fratris nostri ; et est major actus caritatis quam
curatio infirmitatis corporalis; quia melius est repellere ab eo ma­
lum peccati quam morbum corporis.
Correctio autem judicialis, quæ fit propter bonum commune, et
ad præservationem aliorum est actus justitia; cuius est conservare
rectitudinem justitiæ unius ad alterum.
Imo correctio fraterna ponitur inter eleemosynas spirituales,
sic elicitur a misericordia et imperatur a caritate.
Ad- 3um: Non opponitur supportationi infirmorum, sed magis
ex ea consequitur, quia manifestat benevolentiam erga infirmos et
|>eceatores, quos satagit emendare. Sed magna prudentia opus est,
ad faciendam correctionem fraternam ut sit utilis, seu fructuosa.
A»T. II. — UTRUM CORRECTIO FRATERNA
SIT DE PRÆCEPTO.

Responsio: Affirmative est de præcepto, prout est necessaria ad
emendationem fratris, non tamen quolibet loco et tempore facienda
est.
1° Probatur auctoritate S. Scriptura: (Matth., xviii, 15) : « Si
peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum
solum ; si te audierit, lucratus eris fratrem tuum ». — (II Tess.,
hi, 15): «Nolite quasi inimicum existimare (peccatorem), sed corri­
pite ut fratrem ». — Item (ad Gal., vi, 1) : « Etsi praeoccupatus fue-

!>E CORRECTIONE FRATERNA

509

iit homo in aliquo delicto, vos qui spirituales estis, hujusmodi in­
struite in spiritu lenitatis, considerans te ipsum, ne et tu tenteris.
Alter alterius onera portate, et sic adimplebitis letem Christi ».
2° Ratio theologica est quia tenemur ex caritate subvenire proxi­
mo corporaliter indigenti, ergo a fortiori spiritualité!· indigenti,
scii, ab eo avertere malum, cum possumus.
Objectio: Sed ipse peccator potest sibi subvenire, non amplius
peccando.
Re, spondetur : Potest absolute sibi subvenire, sed swpc indiget
nostro subsidio, ut a miseria spirituali, licet voluntaria, sublevetur,
v.g. propter inveteratam consuetudinem, vel ob ignorantiam quam
dam etc.
Instantia: Nemo potest converti sine gratia Dei ; atqui cor­
rectio non confert gratiam, ergo est inutilis.
Resp. ad
Tunc etiam prædicatio esset inutilis. Revera homo
debet facere quod præcipitur a- Deo, v.g. ad emendationem fratris
sui, et gratia efficax confertur see. beneplacitum Dei. Uno verbo:
necessitas gratiæ non tollit utilitatem causarum secundarum, sed
ipsa gratia Dei utitur causis secundis. Insuper oret corrector. (Le­
gere hanc resp. ad l1”").
1“m Dubium: Quænam conditiones requiruntur ut præceptum
correctionis fraternæ graviter obliget?
Respondetur : Quatuor conditiones : 1° materia sufficiens, scii.
peccatum de se mortale commissum, vel committendum ; 2° certa eius
notitia; 3° spes emendationis, alioquin non constat de utilitate cor­
rectionis (cf. art. 6) ; 4° necessitas correctionis ad fratris emendatio­
nem, scii, tempore et loco et modo see. quem est necessaria ad hunc
finem ; si vero per alios frater sit corripiendus, cessat hæc necessitas.
Raro hæ omnes conditiones sunt simul, unde raro homines privati
tenentur sub gravi ad correctionem fraternam.
Sed ut dicitur ad 8un‘, si prædictæ quatuor conditiones adsint,
tenetur quilibet ad correctionem fraternam statim moraliter; ita
quod si ex timore vel cupiditate absolute renuat eam facere, peccet
mortaliter. Venialiter autem tantum peccabit, si ex timore tardior
efficitur ad correctionem.

Art. III. —

UTRUM CORRECTIO FRATERNA

PERTINEAT SOLUM AD PRAELATOS.

Responsio : Correctio judicialis pertinet ad solos prælatos seu
superiores, sed correctio fraterna per simplicem admonitionem per­
tinet ad quemlibet, positis conditionibus supradictis.
A.d
Prælati strictius tenentur quam cæteri ad corripiendos
suos subditos, quia præter communem obligationem, id illis ex of­
ficio incumbit. Item prælati tenentur inquirere in vitam subditorum

510

OB EFFECTIBUS CARITATIS

ad finem correctionis fraternæ ; sic snnt duo extrema vitanda· : nimia
suspicio et incuria. Cf. S. Catharinam Senensem, Dialogus, cap. de
malis pastoribus.
ART. IV. — UTRUM QUIS TENEATUR
PRÆLATUM SUUM.

CORRICERE

Responsio: Subditi possunt et aliquando tenentur corripere
non quidem judicialiter, sed fraterne, suos superiores, pro loco et
tempore in occulto, cum mansuetudine et reverentia. Ratio est quia
subditi tenentur ex caritate diligere suos superiores; et debemus
fraterne corripere quos tenemur ex caritate diligere.
Ad 2“*".· « Ubi immineret periculum fidei, etiam publice essent
prælati a subditis arguendi ». Attamen vitandus est hic error Wi·
cleffi : « Nullus est prælatus dum est in peccato mortali ».

Aut.

V. — UTRUM PECCATOR

DEBEAT CORRIPERE

DELINQUENTEM.

Responsio: Affirmative, prout viget in eo rectum judicium ra­
tionis; nam peccatum, etiam notum, non tollit rectum usum ratio­
nis. Insuper nemo propter peccatum suum eximitur ab obligatione
legis. Ergo.
Sed peccatores debent alios corrigere eum mansuetudine humi­
litatis et propriœ infirmitatis confessione, modeste monendo et ro­
gando. Insuper pluries peccator tenetur se emendare ut alium cor­
ripiat, præsertim si sit superior, aut si sit pater ad emendationem
filii.
ART. VI. — UTRUM QUIS DEBEAT A CORRECTIONE CESSARE

PROPTER TIMOREM

NE PECCATOR FIAT DETERIOR.

Responsio: Affirmative, si agitur de correctione, non judiciali,
sed fraterna, et quia ea quæ sunt ad finem regulanda sunt see. quod
exigit ratio finis.

Art.

VII. — UTRUM ADMONITIO SECRETA
DEBEAT PRÆCEDERE DENUNTIATIONEM.

Responsio: Non, si peccatum sit publicum, bene tamen si pec­
catum sit occultum et soli peccanti ac ei in quem peccatur sit
noxium. Tunc applicanda sunt verba Christi (Matth., xvm, 15):
« Si peccavit in te frater tuus, vade et corripe ipsum inter te et ipsum
solum ; si te audierit, lucratus eris fratrem tuum ; si autem te non

UE CORRECTIONE FRATERNA

511

audierit, adhibe tecum adhuc unum vel duos, et in ore duorum vel
trium teetium stet omne verbum. Quod si non audierit eos, dic Ec­
clesiæ ».
Ratio est quia tenemur curare proximum, cum minori domno
eius fama:, etenim fama est utilis et in temporalibus et in spiri­
tualibus.
Per accidens tamen pnetermittenda secreta correptio ante de­
nuntiationem, si fundate præsumatur non profutura, et si correptu­
rus sit minus idoneus ad corripiendum, dum e contra prælatus est
pius, discretus, spiritualis.
Ad 4'“": In capitulis religiosorum non debet fieri proclamatio
de peccato occulto gravi, ita ut frater infamaretur per hanc publi­
cationem.
Ad .5"“' : Item servandus est prædictus ordo correctionis frater­
næ, quando prælati in visitationibus praecipiunt, ut si quid sit cor­
rigendum, eis dicatur. Nam ut ait S. Thomas, « prælatus non potest
præcipere contra ordinem a Deo institutum ; et si hoc faceret pec­
caret, et non esset ei obediendum, quia prælatus non est judex oc­
cultorum, sed solus Deus». Legere ad 5“”'.
Art. 8. — Utrum post admonitiones secretas, testium inductio
debeat præcedere denuntiationem.
liesp.: Affirmative, hoc convenit si sit spes quod hæc inductio
testium sit fructuosa, antequam fiat publica denuntiatio. Dixit enim
Christus: «Adhibe tecum unum, vel duos, ut in ore duorum, etc. ».
Ratio est quia tenemur consulere famæ et saluti proximi.
Si vero nulla sit spes emendationis, cessat obligatio procedendi
ad inductionem testium et ad denutiationem, nisi sit aliunde neces­
sarium ad bonum commune.

QUÆSTIO XXXIV.

DE

ODIO

Odium dicitur multipliciter:

tnimwitue, quo volumus alicui malum, contra amorem
Odium
amicitiæ; hoc semper est peccatum.
est actus
quo quis abominationis, quo aversa- ' abominationis ipsius persona: est semper malum.
mur aliquid vel aliquem
malevole
ut nobis molestum, di­ abominationis
qualitatis
fertur in
splicentem, contra amo­
persona: non est sem­
aliquid
rem concupiscenti»
per malum.

S»pe odium inimiciti» oritur ex alio, scii, ex hoc quod aliquis
nobis displicet, ei volumus malum.
Art. 1. — Deus clare visus non potest odio haberi; item nec Deus
ut est auctor bonorum ab omnibus appetibilium ut esse, vivere, intelligere, sed solum ut prohibet et punit peccata. Attamen multi
odiunt pœnas quas patienter ferunt, sic non odiunt Deum.
Art. 2. — Odium Dei ex genere suo est maximum omnium pec­
catorum, quia in eo aversio a Deo est potior quam in aliis peccatis,
nam est per se et directe intenta, non solum indirecte ratione alte­
rius, v.g. ut in fornicatione.
Ad
Odium Dei est peccatum contra Spiritum Sanctum,
quia abjicit ea per quæ peccatum potest tolli.
Art. 3. — Utrum omne odium proximi sit peccatum, etiam odire
detractores.
Resp.: In fratre culpa eius est odienda, sed semper est pecca­
tum odio habere personam, naturam vel gratiam fratris. Hoc enim
directe contrariatur caritati.
Ad 2'“".· «Sic Deus in detractoribus odio habet culpam, non
naturam et sic sine culpa possumus odio detractores habere ».
Ad
Imo ipsi parentes sunt odio habendi prout nobis impe­
dimentum prsestant accedendi ad Deum, sic sunt peccatores et
inimici.
Corollarium : Nunquam est licitum optare proximo malum sub
ratione mali, secus sub ratione boni, si bonum speratum præpon-

DE ODIO

513

deret malo optato, v.g. licet optare mortem sicariis, prædonibus,
hæreticis, ne amplius noceant bono communi vel religioni ; item licet
optare infirmitatem, paupertatem peccatori, ut convertatur. Caven
dum tamen est ne, sub pallio melioris boni, virus odii aut vindicta?
lateat.
Sed non licet optare mortem patris, ad hæreditatem citius acci
piendam. Aliquis potest sibi desiderare mortem, sicut Paulus, ut
truatur Deo, ut ipsum non amplius offendat, sed non ut liberetur
a miseriis hujusce vite, hoc esset contra patientiam.
Art. 4. — Inter peccata commissa contra proarimum, odium est
gravissimum ex parte deordinationis peccantis in voluntate; sed nou
ex parte nocumenti proximo illati, nam furtum et homicidium majus
nocumentum causant proximo quam simplex et internum odium.
Art. 5.
Odium Dei vel proximi non est vitium capitale, scii,
nou est vitium a quo homines incipiunt peccare, ut inanis gloria,
luxuria, nam ad odium Dei vel proximi homo non pervenit nisi post
multa alia peccata ; præsertim oritur ex invidia. Sic invidia generat
odium inter varias classes sociales sub influxu demagogiæ.
Agendo supra de gaudio caritatis et de pace, tractavimus bre
viter de acedia, de invidia, de discordia, de contentione, de schismate,
de bello, de rixa, de seditione, de quibus loquitur S. Thomas a q. 35
ad 42. Cf. supra p. 188 sq., 493 sqq. Restat aliquid dicere de scandalo.

1’. — GAUiGOU-LAGtANGC ■ De virtutibus thcoLogtcte.

QUÆSTIO XLIII.

DE

SCANDALO

Art. I. —

QUID EST SCANDALUM?

Definitur: Dictum vel jactum non rectum vel minus rectum
prêchons alteri occasionem ruinœ spiritualis, seu peccati. Hoc est
scandalum activum. Scandalizari est, peccando, pati ruinam epiri
tuale.m ; hoc esi scandalum passivum.
Sed sic dividuntur
.

i per se et proprie, quando aliquis expresse
intendit suo dicto vel facto inducere
!
alium ad peccandum.
per accidens et improprie, quando quis fa
cit opus ex cujus occasione alius in­
ducitur ad peccandum, prester inten­
tionem operantis aut etiam finem
\
operis.

]
F

passivum

i

/ datum quod vere oritur ex scandalo activo
Iper se seu proprio.
acceptum quod oritur ex scandalo activo
per accidens, scii, occasionaliter, aut
<
ex jnfirmitate, vel ignorantia, sic ha
i
betur scandalum pusillorum, aut ex
malitia, sic scandalum pharisaicum,
sic pharisæi ex malitia scandalizabam
tur ex dictis et factis Christi.

Scandalum activum proprie dictum, potest esse aut directe vo­
luntarium (quando peccatum alterius intenditur), aut indirecte vo­
luntarium (quando peccatum proximi solum praevidetur ex actu no­
stro vel omissione).

515

DB SCANDAL-0

Art. II. —

AN

SCANDALUM

SIT PECCATUM.

Responsio: Scandalum passivum, scii, ruina spiritualis est sem­
per peccatum. Scandalum activum proprie dictum directe volitum
item, quia opponitur caritati erga proximum. Scandalum indirecte
valitum (scii, quando peccatum proximi solum prævidetur ex actu
nostro vel omissione) est peccatum, nisi actio nostra vel omissio sit
in se bona aut saltem non mala, finis operantis honestus et habeatur
ratio proportionate gravis ad permittendum peccatum proximi. Scan­
dalum activum quando est omnino per accidens non est peccatum,
quia non est nec directe, nec indirecte volitum.
Si vero Christus dicit: « Necesse est ut veniant scandala», hoc
est ex bypothesi perversitatis et infirmitatis hominum.
Sed quid volebat dicere Christus dum dixit Petro : « Scandalum
mihi es, quia non sapis ea quæ Dei sunt, sed ea quæ hominum »
(Match., xvi, 23)? — ad ‘2U1“ respondetur: « Scandalum ibi large po­
nitur pro quolibet impedimento. Volebat enim Petrus Christi pas­
sionem impedire quodam pietatis affectu ad Christum ».

Art. III. —

AN

SCANDALUM

SIT SPECIALE

PECCATUM.

Responsio: Scandalum passivum non est speciale peccatum, item
scandalum activum per accidens; bene tamen scandalum activum
per se, seu proprie dictum, propter specialem intentionem inducendi
alterum ad peccatum. — Scandalum non directe,sed indirecte volitum,
quamvis non sit speciale peccatum, est tamen specialis circumstantia
actus mutans sjæciem. Species enim peccati desumitur ex objecto
primario et directe volito, circumstantia autem sumitur ex objecto
secundario et indirecte volito. Ita- est in scandalo indirecto quando
peccatum proximi prævidetur ex actu nostro vel omissione (nisi, ut
dictum est. actio sit in se bona aut indifferens, finis operantis hone­
stus et habeatur ratio proportionate gravis ad permittendum pec­
catum proximi).
Art.

IV-VIII

CONSECTARIA.

Art. 4. — Scandalum activum proprie dictum est ex genere suo
peccatum mortale, quamvis fieri possit veniale ex indeliberatione vel
ex levitate materise.
Art. 5. — In his qui perfecte Deo adhcerent per amorem, scan­
dalum passivum non invenitur, etiam visis peccatis aliorum. Sic
Paulus ait: «Neque mors, neque vita... potest nos separare a cari­
tate Christi ». Incidunt tamen perfecti viri in aliqua peccata venialia.

516

DE VITUS CARITATI OPPOSITIS

Art. 6. — In viris perfectis non est scandalum activum proprie
dictum; nec ex eorum dictis vel factis rationabiliter potest sumi
occasio peccati.
Art. 7. — Utrum bona spiritualia sint propter scandalum dimit
tenda, hoc est ad explicandum verbum Domini : « Nolite sanctum
dare canibus, neque margaritae vestras mittatis ante porcos, ne forte
conculcent eas pedibus suis et conversi dirumpant vos» (Matth.,
vn, 6).
Resp.: Propter scandalum vitandum, non sunt dimittenda bona
spiritualia quæ sunt necessaria ad salutem, alia bona vero spiritualia
sunt propter scandalum pusillorum occultanda vel differenda, non
vero propter scandalum pharisaicum : De hoc ultimo scandalo non
est curandum, unde Christus dicit: « Sinite illos, cæci sunt et duces
cæcorum » (Matth.. xv, 14).
Corollarium ad 1’““ : Correctio fraterna omittenda est si corri
piendus inde tiat deterior; item punitio peccatorum quandoque di­
mittenda est propter periculum schismatis.
Art. 8. — Utrum propter scandalum sint temporalia dimittenda.
Hoc est ad explicandum verbum Domini : « Ei qui vult tecum in
judicio contendere et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium »
(Matt., v, 40).
Responsio: Bona temporalia quorum sumus domini, sunt dimit
tenda propter scandalum pusillorum, et hoc totaliter vel partialiter,
aut scandalum est sedandum per monitionem aut instructionem,
quia tenemur subvenire necessitati spirituali proximi. Scandalum
pusillorum est scandalum passivum ortum ex ignorantia aut infir
mitate eorum, dum scandalum pharisaicum est scandalum passivum
ortum ex malitia pharisaica.

QUÆSTIO XLTV.

DE PRÆCEPTIS CARITATIS

Vide supra p. 479-485, explicationem anticipatam hujusce quæ·
stionis, ad melius tractandum de principali actu caritatis, scii, de
dilectione Dei et de motivo eius formali.

QUÆSTIO XLV.

DE

DONO

SAPIENTIÆ

In hac quaestione S. Thomas quærit: 1“ Utrum sapientia sit do
num Spiritus Sancti; 2° An sit in intellectu sicut in subjects;
3» Utrum sit speculativa tantum an etiam praefica; 4° An donum
sapientiae possit esse cum peccato mortali ; 5’ An sit in omnibus
justis; 6’ An ei respondeat septima beatitude; beati pacifici.

Aar. I. —
DEBEAT

INTER

DONA

UTRUM SAPIENTIA

SPIRITUS SANCTI

COMPUTARI.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1" Quia ut dicitur in
Ep. .Jacob, (ih, 15) : quædam sapientia est « terrena, animalis, dia
bolica ». 2" Quia sapientia videtur acquisita cognitio rerum divina
rum, ita est in philosopho et alio modo in theologo.

Responsio: tamen est affirmativa, scii.: Sapientia est donum
Spiritus Sancti.
1· Probatur ex auctoritate. S. Thomas citat verbum Isaiae (xt, 2)
de Messia : « Requiescet super eum Spiritus Domini, Spiritus sapien
tiæ et intellectus ». Et pluribus aliis locis Sacrae Scripturae est ser
mo de hac sapientia quæ desursum venit a Patre luminum. Dicitur
(Sap., vit, 28) : « Neminem diligit Deus nisi eum qui cum sapientia
inhabitat» et (Sap., i, 4): «In malevolam animam non introibit
sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis». — (Ep. Ja­
cobi, m, 17) : « Quæ desursum est sapientia, primum quidem pudica
est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, bonis consentiens, plena
misericordia et fructibus bonis, non judicans, sine simulatione ».
Ei opponitur stultitia (I Cor., in, 19) : « Sapientia hujus mundi stul
titia est apud Deum ». — (I Cor., n, 14) : « Animalis homo non per­
cipit ea quæ sunt Spiritus Dei, stultitia est illi et non potest intel
ligere». — (Ibid., n, 6): «Sapientiam autem loquimur inter per
fectos, sapientiam vero non hujus sæculi, neque principum hujus
sæculi, qui destruuntur, sed loquimur Dei sapientia in mysterio (fi
dei), quæ abscondita est, quam praedestinavit Deus ante saecula in

ΛΝ SAPIENTIA SIT DONUM

519

gloriam nostram... Quis enim cognovit sensum Domini, qui in­
struat eum? Nos autem sensum Christi habemus».
His locis S. Scripturæ Patres, præsertim S. Augustinus, 8. Gre
gorius, exposuerunt doctrinam de septem donis Spiritus Sancti, in
ter quæ eminet sapientia.
Item S. Damasus Papa, an. 382. iu Actis Synodi Romanæ
(Denz., 83) enumerat septem doua sec. Isaiam: « Prius agendum est
de Spiritu septiformi qui in Christo requiescit, Spiritus sapientia...
Spiritus intelligent ia: » : « intellectum tibi dabo et instruam te in
via qua gradieris » (Ps. xxxi, 8, etc.). Est Spiritus de quo Christus
ait : « Ille de meo accipiet et annuntiabit vobis » (Joan., xvi, 14). —
Cf. etiam Cone. Trident. (Dbnz., 799) : « Causa efficiens justifica
tionis est misericors Ileus, qui gratuito abluit et sanctificat, signans
et ungens Spiritu promissionis Sancto qui est pignus hxereditatis no
stra· (Ephes., i. 13) ». Item Catechismus Cone. Trident., I· Pars,
c. IX, par. 3 : « Credo in Spiritum Sanctum... ». Liturgia pariter
continet pulchrum testimonium in hoc hymno :

« Veni Creator Spiritus,
Mentes tuorum visita...
Fons vivus, ignis, caritas
Et spiritalis unctio...
Tu septiformis munere
Dexter» Dei tu digitus,
Accende lumen sensibus
Infunde amorem cordibus.
Per te sciamus da Patrem
Noscamus atque Filium
Te utriusque Spiritum
Credamus omni tempore...
Da tuis fidelibus sacrum septenarium ».
Cf. Leonis XIII, Eneyclicam Divinum illud munus, 9 maii 1897,
tota est de Spiritu Sancto et de septem donis eius.
2° Probatur ratione theologica sapientiam esse donum Spiritus
Sancti. Contemplatio altissimæ causæ pertinet ad sapientiam quae
sic de omnibus judicat. Atqui hujusmodi judicium consequitur homo
per Spiritum Sanctum, see. illud (I Cor., n, 15) : « Spiritualis homo
judicat omnia», quia, ut ibidem (v. 10) dicitur: «Spiritus omnia
scrutatur etiam profunda Dei ». Ergo manifestum est quod sapientia
est donum Spiritus Sancti et quod contemplatio altissimæ causæ ad
hoc donum pertinet.
Ad intelligentiam hujusce argumenti considerandum est in quo
hæc sapientia infusa differt et a metaphysica, et a scientia theolo
gica et a fide?
Ad hoc respondetur ibidem ad 2um: « Sapientia quæ ponitur do
num differt ab ea quæ ponitur virtus intellectualis acquisita. Nam
illa acquiritur studio humano; hæc autem est de sursum descendens

520

DB DONO SAPIENTIÆ

ut dicit S. Jacobus, hi, 15. Similiter differt a fide. Nam fides assentit
veritati divinæ secundum seipsam, sed judicium quod est sec. veri­
tatem divinam pertinet ad donum sapientiæ. Et ideo donum sapien­
tia: pncsupponit fidem: quia unusquisque bene judicat quae co­
gnoscit ».
Dubium: In quo differt donum sapientia- a fide infusa·.
S. Thomas respondet ad
«Fides assentit veritati divinæ
secundum seipsam; sed judicium quod est secundum veritatem divi­
nam pertinet ad donum sapientiæ. Et ideo donum sapientiæ praesupponit fidem ». Unde distinguuntur sicut assentire et judicare.
Sed est difficultas, nam assentire sine formidine errandi jam
est judicare.
Secundum Cajetanum et eius responsio a multis acceptata est:
quamvis assensus inferat judicium et e converso, tamen formaliter
differunt; nam assensus est determinatio intellectus ad unam partem
contradictionis ex quocumque motivo sive intrinseco, sive extrinseco
(ut testimonium). Judicium autem dicit plus quam simplex assensus,
quem præsupponit, judicium est determinatio rei ut est vel ut esse
debet. Sic assentimur factis historicis, iios determinamus ad narrata,
sed sæpe non possumus judicare hcec facta, ex suis causis quae re­
manent ignotæ. Item omnis bonus discipulus assentit conclusionibus
S. Thomæ, saltem quia docentur a S. Thoma, sed non judicat eas
ex altissimis principiis sicut S. Thomas.
Pariter in nostro casu, ut ait Joannes a S. Thoma (De Donis,
q. 18, a. 4, n. 20) aliud est assentire solum veritati ex auctoritate
revelationis et aliud reddere rationem de eo quod judicatur, per
causas altiores. Item Joannes a S. Thoma, ibid., a. 3, 7-10.
V.g. aliud est credere quod Christus pro omnibus hominibus
mortuus est et aliud est judicare hoc factum· ex altissimis motivis
providentia: ; scii. sic Deus voluit perfectissime manifestare in Chri­
sto moriente, amorem suum erga Christum cui voluit gloriam redem­
ptoris, et amorem suum erga omnes homines, speciatim erga electos,
ita ut oporteat dicere cum S. Paulo : « Omnia enim vestra sunt, vos
autem Christi, Christus autem Dei ».
Item aliud est credere quod Deus permisit peccatum Ad® ut
transmittendum generi humano, et aliud est judicare sapienter Deum
hoc permisisse propter hoc majus bonum quod est Incarnatio redemptiva, quia nunquam Deus permittit mala fieri, nisi ut exinde
majora bona eveniant, ita ut dici debeat cum S. Paulo (Rom., v, 20) :
« Ubi abundavit delictum, superabundant gratia » ; ita ut liturgia
cantare possit : « felix culpa quæ talem ac tantum meruit habere
Redemptorem». Cf. S. Thomam, IIP, q. 1, a. 3, ad 3lim.

2“m Dubium: Utrum fides et donum sapientiæ disponant ad
actus distinctos, an donum sapientiæ perficiat ipsummet actum ad
fidem pertinentem.
Respondent Cajetanus, Bannez, Joannes a S. Thoma, Josephus
a Spiritu Sancto (Cursus theol. myst. schol., t. II, dip. 13): donum

CVOmoix? MsriKOVATvn

a

fiof.

521

sapientias perficit actum ad lidem pertinentem ; sic jam tides, adfiærendo mysteriis revelatis, judicat de rebus creatis secundum Deum,
et hoc judicium perficitur per donum sapienti», seu accipit novam
modalitatem quasi experiment alem sub inspiratione Spiritus Sancti;
pariter accipit a dono intellectus penetrationem, et a dono scienti»
aliam modalitatem. Sic dona ista non perducunt ad conclusionem
deductam ex veritatibus fidei ut facit sacra theologia, non procedunt
enim discursive, sed intuitive; nec producunt actum superiorem, quo
superarent fidem vivam, nam dona sunt inferiora virtutibus theolo­
gicis: nec ibi sunt duo actus eoordinati quasi æquales ; est quid
simplicius.
Sic fides viva dono sapienti» illustrata non solum adlweret my­
steriis revelatis, sed ea gustat, de eis judicando sub inspiratione Spi­
ritus Sancti per connatnralitatem ad res divinas ut explicabitur ar­
ticulo sequenti.
Pariter fides viva illustrata dono intellectus, penetrat mysteria
revelata eis adhærendo. Item fides illustrata dono scienti», judicat
quasi experimentaliter de vanitate rerum creatarum per oppositionem
ad divinas.
Unde juxta hos auctores, contemplatio infusa procedit quoad
substantiam a fide viva, et quoad modum ipsius gustus a dono sa­
pienti», quoad· modum penetrationis a dono intellectus. Jam actus
fidei viv» procedit, quoad substantiam a fide, et quoad modum a ca­
ritate ex qua fides dicitur viva Hæc conclusio admittitur a Joanne
a S. Thoma (De Donis, disp. 18, a. 2 et 4). a Valgornera (Theol. my­
stica S. Thoma·, ed. 1911, t. I, p. 471 ; t. II, p. 446), a Josepho a Spi­
ritu Sancto, loc. cit., qui citat Suarez in favorem hujusce sententiæ.
Hæc conclusio, ut notat Josephus a Spiritu Sancto, ibidem, fun­
datur in pluribus locis S. Thom»; v.g. I*
-II ”, q. 68, a. 8: « Sicut
virtutes intellectuales præferuntur virtutibus moralibus et regulant
eas; ita virtutes theologica· iper quas unimur Spiritui Sancto mo­
venti) præferuntur donis Spiritus Sancti et regulant ea. Unde S. Gre­
gorius dicit I Mor., c. 12 : neque ad denarii perfectionem septem fi­
lii, id est septem dona, perveniunt, nisi in fide, spe et caritate fiat
omne quod agunt». Item S. Thomas dicit super Isaiam (c. xi) :
« Operatio, procedens a virtute perfecta dono, dicitur beatitudo »
et in qq. disp. De Carita te, a. 2, ad 17n’ : « Dona perficiunt virtutes
elevando eas supra modum humanum, sicut donum intellectus vir­
tutem fidei ». Item III. d. 34, q. 1, a. 1 s.
Cf. .Ioan nem a S. Thoma, De Donis, disp. 18, a. 4, nn. 3, 4, 5,
17, 18 : « Fides habet simplicem assensum per modum credendi assentiens auctoritati et testimonio dicentis, sine hoc quod inquirat,
neque intelligat rem qu» credit per causas; sapientia (acquisita) vero
> Joannes a S. Tn., lie Oonis, a. 2, n. 25. (licit : « Dona ad excellentius per­
ficiendum et exercendum virtutes theologicas deserviunt».
s IIoc loglus explicavimus alibi : Perfection chrétienne et contemplation,
1923, t. T, p. 110 sq.

522

DE DONO SAPIBNTIÆ

intelligit rem per causas et judicat resolvendo et analytice proce­
dendo ut suprema scientia: demum autem sapientiae habet cogni­
tionem istarum causarum uon per quidditatem ipsarum, sed per expé­
rimentaient quandam unionem et affectivam, see. illud Domini (Joan.,
vn) : “ Si quis voluerit voluntatem eius tacere, cognoscet de doctrina
utrum ex Deo sit " ».
Unde, ut notat Joannes a S. Thoma, art. 2, nn. G, 11, 25 sq.,
inter fidem et dona intellectualia est distinctio non solum ex parte
causa efficientis seu gratiæ actualis plus minusve intensae, sed ex
parte regulationis objectivae, seu motivi formalis, quatenus non so
lum cognoscimus veritatem mysteriorum ex testimonio Dei revelantis
præcise, sed mystice et ex aliquo affectu experimental! divinorum,
ut melius apparebit in articulo sequenti '.

Art. II. —

UTRUM SAPIENTIA SIT IN

INTELLECTU

SICUT IN SUBJECTO.

Status quæstionis. — Sapientia videtur quidem ad intellectum
pertinere, sed ex altera parte, juxta quosdam hoc nomen venit a
« sapida scientia » quod videtur ad affectum pertinere sicut spiri
tualis delectatio et dulcedo. Insuper potentia intellectiva sufficienter
perficitur per donum intellectus.
Conclusio tamen S. Thom» est: Sapientia, quæ est donum, cau
sam quidem habet in voluntate, scii, caritatem, sed essentiam habet
in intellectu, cuius actus est recte judicare. Hoc enuntiatur iu fine
corp, articuli.
1° Probatur ex auctoritate. S. Greg. dicit: «Sapientia contra
riatur stultitiæ » ; sed stultitia est in intellectu ; ergo et sapientia.
2° Probatur ratione theologica: Quia sapientia qu» est donum
importat rectitudinem judicii secundum rationes divinas, non diseur
sive secundum perfectum usum rationis, sed sub inspiratione Spi
ritus Sancti et per connaturalitatem ad res divinas, qu» fundatur
in caritate. S. Thomas dicit: «Sapientia importat quamdam recti
tudinem judicii see. rationes divinas. Rectitudo autem judicii poteet
contingere dupliciter. Uno modo see. perfectum usum rationis; alio
modo per connaturalitatem quamdam ad ea de quibus jam est judi­
candum. Sicut de his qu» ad castitatem pertinent per rationis in­
quisitionem recte judicat ille qui didicit scientiam moralem, sed per
quamdam connaturalitatem ad ipsa recte judicat de eis ille qui habet

1 Sic dona sunt Inferiora virtutibus theologicis, attamen eas perficiunt. Ita
substantia creata est dignior suis accidentibus, suis facultatibus, qme tamen
eam perficiunt ; unde dicitur : « substantia creata est propter suam operatio­
nem » sdl., ut notat Cajetanus, propter selpsam operantem. Ita arbor est quid
perfectius suis fructibus, sed tamen perficitur ab eia, et plus valet arbor
fructificans quam non fructificans.

AN HOC DONUM SIT IN INTBLLHCTU

523

habitum castitatis. Sic igitur circa, ree divinas, ex rationis inquisi­
tione rectum judicium habere pertinet ad sapientiam, quæ est virtus
intellectualis ; sed rectum judicium habere de eis see. quamdam con
naturalitatem ad ipsas pertinet ad sapientiam qua; est donum Spi
ritus Sancti ; sicut Dionysius dicit in c. II De Div. nom., quod “ Hie
rotheus est perfectus in divinis non solum discens, sed et patiens
divina”. Hujusmodi autem compassio sive connaturalitas ad res di­
vinas fit per caritatem, quæ quidem unit nos Deo, see. illud (I ad
Cor., vi, IT); “Qui adhæret Deo unus spiritus est ”, Sic igitur sa
pieutia, quæ est donum, causam habet in voluntate, scii, caritatem ;
sed essentiam habet in intellectu, cuius actus est recte judicare, ut
supra· habitum est ».
Ad 2um.· Ex hac connatu ralitate iu caritate fundata sapientia
dicitur quasi sapida scientia, sed ut notat ibid. S. Thomas, hæc ety­
mologia forte non convenit nisi in latina lingua, non vero in græco;
« sophia » enim potius accipitur pro fama seu gloria, qua a cunctis
commendatur.
Ad 3“™.· Donum sapientiæ distinguitur a dono intellectus, nam
donum intellectus percipit, penetrat principia, sicut intellectus pri­
morum principiorum, donum sapientiæ experimental!ter et mystice
judicat de omnibus per altissimam causam ; donum scientiæ experimentaliter et mystice judicat de rebus humanis secundum causas
creatas defectibiles, v.g. judicat de gravitate peccati.
Sic habetur synopsis doctrinæ S. Thomæ de hac re:
1° Assensus mysteriis simpliciter adhxcrendo propter auctoritatem
Dei revelantis, est actus fidei infusa), v.g. adhærendo huic my
sterio: «Verbum caro factum est».
2° Assensus huic mysterio illud penetrando, est actus fidei vivo dono
intellectus illustrata:, v.g. Verbum caro factum est per mise
ricordiam ad redemptionem nostram.
'
3’ Assensus huic mysterio, illud gustando sub inspiratione Spiritus
Sancti per connaturalitatem ad res divinas in caritate funda­
tam, est actus fidei vince dono sapientia· illustratae, v.g. dum
Sanctus parochus d’Ars loquebatur de immensa caritate Chri­
sti morientis pro nobis in cruce.
i° Cognoscere ex perfecto usu rationis theologica: quod actus theaa
dricus amoris Christi pro nobis morientis habebat valorem in
Unitum ex eius personalitate divina ; hoc pertinet ad sacram
theologiam acquisitam.
Ex hoc apparet quod donum infusum sapientiæ superat theolo
giam acquisitam, et in magnis Doctoribus Ecclesiæ, ut in S. Augu
stino, S. Thoma, S. Bonaventura, valde illustrat eam et vivificat
eam ex alto.

Dubium remanet in prædicto argumento S. Thomæ. Hoc dubium
proponitur a Cajetano hic art. 2, scii. : Quare fides cum caritate non
sufficit ad judicandum per connaturalitatem see. causam divinam.

524

DE DONO SAPIENTIAS

Videtur quod sic sufficienter elevatur intellectus per Udem et volun­
tas per caritatem ; sic contemplatio procederet solum a fide viva,
præsertim «piando hæc virtus theologica simul cum caritate pervenit
ad altos et heroicos gradus. Entia non sunt multiplicanda sine neces­
sitate. «piare igitur addere dotium sapientiæ, ant. etiam intellectus.
Roboratur objectio ex hoc quod in ordine naturali, see. exem­
plum datum ab ipso S. Thomæ in corp. art. : de his quæ ad casti­
tatem pertinent ille recte judicat sec. perfectum usum rationis, qui
habet scientiam moralem, et ille recte judicat per quamdam connaturalitatem ad ipsa, qui habet habitum castitatis. Pariter igitur
sufficit habere habitum caritatis sine dono sapientiæ ad recte judi­
candum de rebus divinis per connatiualitatem ad eas.
Responsio habetur apud S. Thomam, PII", q. C8, a. 1, de di­
stinctione donorum a virtutibus (Cajet.), a. 2, de necessitate dono­
rum, et a. 6, utrum remaneant in patria, et IP-1I", q. 8, a. 6. Re­
spondendum est: quod tunc homo judicaret quidem affective, secun­
dum quamdam connaturalitatem et ita est jam in oratione acquisita
affectiva, non vero judicaret see. specialem inspirationem Spiritus
Sancti; dona autem sunt necessaria- ut dispositiones quibus anima
deciliter movetur modo speciali a Spiritu Sancto, v.g. ad judicandum
see. causam altissimam. Ita navis potest procedere dupliciter: 1° la­
tiore remigantium, et eo velocius quo melius suam artem cognoscunt;
2’ impulsu venti, quem deciliter recipit navis prout in ea sunt vela
bene disposita. Sicut est duplex navigatio aut sub impulso venti,
aut labore humano vel macliinæ, ita duplex est navigatio spiritualis,
aut labore humano cum gratia actuali communi, aut sub speciali in­
spiratione Spiritus Sancti. Cf. P-II“, q. G8, a. 1. In hoc art. S. Tho­
mas ostendit «juod plures erraverunt in modo see. quem dona distin­
guuntur a virtutibus, refutat eos et in fine exponit suam propriam
doctrinam sic :
« Et ideo ad distinguendum dona a virtutibus, debemus sequi
modum loquendi Scripturae, in qua nobis traduntur, non quidem sub
nomine donorum, sed magis sub nomine spirituum. Sic enim dicitur
apud Isaia.m (xi, 2): «Requiescet super eum spiritus sapientiæ et
intellectus, etc. ». Ex quibus verbis manifeste datur intelligi, quod
ista septeni euumerantur ibi sec. quod sunt in nobis ab inspiratione
divina: inspiratio autem significat quamdam motionem· ab exteriori...
Oportet igitur inesse homini perfectiones see. quas sit sicut disci­
pulus dispositus ad hoc quod divinitus moveatur. Et istæ perfectiones
vocantur dona, non solum quia infunduntur a Deo, sed quia see. ea
homo disponitur ut efficiatur prompte mobilis ab inspiratione divina,
see. illud Isaiae (t, 5« : “Dominus aperuit mihi aurem, ego autem
non contradico " ».
Ibidem art. 2, ostenditur necessitas donorum ex altitudine finis
supematuralis et ex imperfectione modi humani virtutum etiam in­
fusarum. Per respectum enim ad finem supernaturalem etiam cum
virtutibus infusis modo humano procedentibus, sumus in statu infe-

DE NECESSITATE HUJUSCE BONI

525

rioritatis, ut studens in medicina adhuc nesciens bene operari ; unde
sicut necesse est quod medicus adhuc instruat et diriget eum, ita
Spiritus Sanctus erga nos. Unde dicit S. Thomas. P II", q. 68, a. 2,
ad 2”" : « Per virtutes theologicas et morales non ita perficitur homo
in ordine ad ultimum finem, quin semper indigeat moveri quodam
superiori instinctu Spiritus Sancti ». Quidam male intellexerunt hunc
textum, ac si S. Thomas voluisset dicere quod dona Spiritus Sancti
semper interveniunt in omni actu supernatural! etiam remisso, et
hoc esset confundere inspirationem specialem cum communi gratia
actuali necessaria ad exercitium virtutum. Hæc interpretatio est
falsa, nam in textu S. Thomæ semper cadit supra indiget et non
supra moveri, sicut si diceretur : hic studens in medicina non est ita
perfectus quin semper indigeat instrui a suo magistro, quod aliud
est quam dicere : quin indigeat pro quolibet actu dirigi a suo ma­
gistro. Hæc est interpretatio satis communis inter thomistas, con
firmatur ex responsione sequenti ad 3m : « Rationi humanæ non sunt
omnia cognita, nec omnia possibilia, sive accipiatur ut perfecta per
fectione naturali, sive accipiatur ut perfecta virtutibus theologicis;
unde non potest quantum ad omnia repellere stultitiam et alia
hujusmodi. Et ideo dona Spiritus Sancti, quæ faciunt nos bene se­
quentes instinctum ipsius, dicuntur contra hujusmodi defectus dari ».
Applicatio. — Ex his omnibus satis clare apparet quod contem­
platio infusa mysteriorum fidei procedit a fide viva donis sapientiæ,
intellectus et scientiæ illustrata.
Contemplatio infusa procedit : 1° quoad substantiam a fide viva
sen informata a caritate, quæ nobis dat connatnralitatem ad res di­
vinas; 2° quoad modum, procedit ordinarie ab inspiratione speciali
Spiritus Sancti ad quam dociliter recipiendam disponitur anima
justa per dona intellectualia et per donum pietatis. Per donnm
scientite cognoscitur quasi experimentaliter vanitas rerum creata
rum per comparationem ad divinas. Per donum intellectus penetra­
mus mysteria fidei; per donum sapientia: mens gustat quoniam sua­
vis est Dominus, per donum pietatis accipit affectum filialem erga
ipsum ‘. Sic « Spiritus Sanctus testimonium dat spiritui nostro quod
sumus filii Dei », ut dicitur ad Rom. (vrn, 16). Consequenter donum
consilii perficit prudentiam, donum fortitudinis adjuvat fortitudi
nem et patientiam, ac donum timoris praeservat a praesumptione et
adjuvat castitatem durantibus fortioribus tentationibus.
Sic donum sapientiæ ex alto dirigit alia dona sicut caritas ad
quam correspondet informat alias virtutes.
Ex his apparet quod dona intellectualia diriguntur remote a vir­
tutibus theologicis quae præsupponunt et quæ sunt eis altiores (cf.
*
P-II
’, q. 68, a. 8) et diriguntur proxime a speciali inspiratione Spi­
ritus Sancti quam justus debet dociliter et prompte sequi. Sic septem
I Cf. ΙΙ
*-Π·«.

q. 12t.

52β

DE DONO SAPIENTI.®

dona vere sunt in anima justa sicut septem vela in nave ad acci­
piendam impulsionem venti idonei. Sed in incipientibus dona sunt
sicut vela ligata a multis peccatis venialibus parum deliberatis, qui­
bus incipiens adhuc tendit ad terrena. In perfectis autem dona sunt
sicut vela extensa quæ deciliter et prompte accipiunt specialem in
spirationem Spiritus Sancti; sic Paraclitus vere tit magister interior
et dirigit totam activitatem internam et externam sanctorum ‘.
Art. III. — UTRUM SAPIENTIA SIT SPECULATIVA TANTUM
AN ETIAM PRACTICA.

Responsio est: « Sapientia secundum quod est donum, non so
lum est speculativa sed practica ». Hoc jam dictum est de fide quæ
est de mysteriis et de præceptis, item de donis intellectus et scientiæ ;
item etiam de sacra theologia.
1° Probatur ex auctoritate S. Pauli (Coloss., iv, 5) : « In sapien­
tia ambulate ad eos qui foris sunt », hoc autem pertinet ad actionem.
2° Probatur ratione theologica, quia sapientia est in ratione su­
periori, quæ intendit veritatibus æternis conspiciendis et consulendis,
quoad directionem vitæ.
Ad 1M": Hoc jam verum est de sacra theologia acquisita, et a
fortiori de dono sapientiæ quod altius est.
Ad 3“™.· Ad sapientiam prius pertinet contemplatio divinorum,
posterius directio actionis ; et sic «amaritudo (actionis) propter sa
pientiam vertitur in dulcedinem, et labor (actionis) in requiem ».
S. Thomas dicit infra q. 188, a. 6: « Est aliquod opus vitæ acti
væ quod ex plenitudine contemplationis (mysteriorum fidei et præceptorum) derivatur, sicut doctrina et prædicatio ». Sic solum præ­
dicatio verbi divini vere dat fidelibus non solum litteram sed spiri­
tum doctrinæ fidei.
Corollarium ! Sunt sancti in quibus donum sapientiæ magis ap­
paret sub forma contemplativa, ut S. Augustinus, S. Thomas,
S. Joannes a Cruce, et sunt sancti in quibus hoc donum magis ap­
paret sub forma practica, ad directionem actionis, v.g. in S. Vin
centio a Paulo, sed adhuc in eis remanet contemplatio infusa spe
ciatim contemplatio corporis mystici Christi cuius membra dolentia
sunt adjuvanda cum magno zelo. Virtutes morales ex se tantum sine
donis Spiritus Sancti non perveniunt ad hunc zelum, in quo apparet
eum perfectione virtutum theologicarum magna inspiratio Magistri
interioris.
1 Cf. F. Cbupeens, O. P.. -De donis Spiritus Sancti apud. Isatam, in perio­
dico AnpeUoum, 1928, p. 525-538. ■ Es his apparet quare non possumus admit­
tere ea quæ dicuntur a P. J. de Bite, S. J. (Pour l'histoire de la théologie des
dons - Rev. d'Asc. et Mpst., 1946, p. 117 se.), secundum quem doctrina S. Tho­
mæ de donie ïundameuto traditional! careret.

AN HOC DONUM SIT IN OMNIBUS JUSTIS

Art. IV. —

527

UTRUM SAPIENTIA POSSIT ESSE SINE CRATIA
CUM

PECCATO

MORTALI.

Responsio est negativa, sec. illud Sap., i, 4 : « In malevolam
animam non introibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito pec­
cato ». Ratio est quia donum sapientiæ facit rectitudinem judicii
circa res divinas ex quadam connaturalitate seu unione ad divina,
quæ quidem est per caritatem præsuppositam.
Ad 2^: E contrario cognitio divinorum, quæ habetur per stu­
dium et. inquisitionem rationis, potest haberi cum peccato mortali.
Art. V. —

ne
*
C»n

UTRUM SAPIENTIA SIT IN OMNIBUS
HABENTIBUS CRATIAM.
V■ /lattxu

nniu.. ηΛίι^/ιτηηΑΛ·...înpt.i

et. caritatem, animæ justæ secundum diversos gradus nane rectitudinem supernaturalem judicii sortiuntur. Ergo.
Sed hoc diversimode: 1’ Quidam justi hoc accipiunt quantum
est necessarium ad salutem ; hoc nulli eorum deest, quia si natura
non deficit in necessariis, multo minus gratia. Unde dicitur (I Joan.,
ii, 17) : « Unctio eius docet vos de omnibus ». 2“ Quidam altiori gradu
percipiunt sapientiæ donum ut possint alios docere et dirigere. Et
S. Thomas dicit : « Iste gradus sapientiæ non est communis omnibus
habentibus gratiam gratum facientem, sed magis pertinet ad gratias
gratis datas, quas Spiritus Sanctus distribuit prout vult, see. illud
(I Cor., xii, 8): “Alii datur per Spiritum sermo sapientiæ "
Cf.
Ι·-Π“, q. 111, a. 4, ad 4»η>.
Multæ vero animæ perfectae habent altum gradum caritatis et
proportionatum gradum doni sapientiæ et contemplationis ad pro­
priam sanctificationem, sed non acceperunt sermonem- sapientiæ ad
alios docendos et dirigendos. Cf. II
-!!··,
*
q. 24, a. 8. Cajetanus no­
tat in art. 4 præsentis quæstionis, quod augmentum intensivum doni
sapientiæ pertinet ad gratiam sanctificantem ; sed augmentum exten­
sivum ut est ad aliorum utilitatem est inter gratias gratis data et
praecipue ut sermo sapientiæ ; ex ea paite vero qua lionitatem haben ·
tis perficit, ad bene esse gratiæ gratum facientis spectat. Cf. Bannez.

52*-

i.'E DONO SAPiENTI.H

I*"" Corollarium: Unde donum sapientia: et etiam septem dona
connectuntur cum caritate, ut dictum est Γ-Π", q. (58, a. 5: num
secundum caritatem nobis datus est Spiritus Sanctus.
2um Corollarium: Donum sapientiæ et etiam septem dona, ax·
omnes virtutes infusæ augentur cum caritate, sicut quinque digiti
manus crescunt simul, dicit S. Thomas, X’ II", p. (51, a. 2. Sunt
enim partes seu functiones eiusdem organismi spiritualis, qui vo
catur « gratia virtutum et donorum ».
3um Corollarium: Cude anima justa non potest habere magnum
gradum caritatis quin habeat proportionatum gradum doni sapieu
tiæ et etiam septem donorum, ut sunt habitus infusi cum caritate
connexi. Sed, ut dictum est, in quibusdam perfectis donum sapienti®
magis apparet sub forma contemplativa, et in aliis magis sub forma
practica, vehit lux non ita- splendens sed diffusa, dirigens ex alto
actionem apostolicam. Et in eis manifestum est liane actionem non
esse activitatem naturalem seu activismum, dynamismum naturalem,
sed activitatem sanctificatam et fecundam. Ilæc lux diffusa totam
eorum vitam supernaturaliter illuminat. Ordinarie Spiritus Sanctus
inspirat animae secundum gradum earum docilitatis habitualis, et
cum caritate heroica semper habentur septem dona in gradu pro
portionato.
ΛΚΤ. VI. —

UTRUM SEPTIMA BEATITUDO
RESPONDEAT DONO SAPIENTIÆ.

Status quæstionis. — Videtur quod hæc beatitudo « beati paci
fici » magis respondeat caritati quam sapientiæ.

Responsio tamen est affirmativa.
1° Probatur ex auctoritate S. A ugustini sec. quem in gradatione
descendenti donorum see. Isaiam xi, supremum inter septem dona
respondet septimæ beatitudini in gradatione ascendenti beatitudinum
apud Matthæum v. Dicit: «Sapientia convenit pacificis, in quibus
nullus motus est rebellis sed obtemperans rationi ».
2° Probatur ratione theologica: Quia sapientis est ordinare, atqui
pax est tranquillitas ordinis; ergo sapientes pacem faciunt in seipsis
et in aliis, etiamsi alii sint turbati, inquieti. ITopterea in Ep. Jacobi,
in, 17, dicitur: « Quæ desursum est sapientia est... pacifica ». Pax est
effectus contemplationis rerum divinarum, quod maxime apparet si
inter persecutiones aliquis conservat pacem et potest eam perturbatis
et desolatis communicare. In hoc pacifici vere apparent ut filii Dei,
sicut dicitur in hac septima beatitudine, in qua meritum disponit
ad præmium jam inchoatum in terra.
Ad lam: «Curitatis est habere pacem; sed facere pacem est sa­
pienti® ordinantis».

DE TRIBUS GRADIBUS EJUS

529

De tribus gradibus doni sapientiæ.

Iloc donum in 1° gradu manifestat incipientibus in via Dei alti­
tudinem supremorum præceptorum amoris Dei et proximi, a quibus
ex alto illustratur Decalogus. — In 2“ gradu hoc donum dat profi­
cientibus spiritum consiliorum quibus promptius et securius perve­
nimus ad perfectam adimpletionem prædictorum prseceptorum quae
superant consilia sicut virtus caritatis superat virtutes paupertatis,
ca-stitatis et obedientiæ, cf. II
-II “, q. 184, a. 3. — Denique, ut dicit
*
Dionys. Cart., De contempt., 1. I, a. 44: « Tertius gradus sapienti»
est, passionibus jam sedatis, et vitiis pulsis, divinorum totaliter
contemplationi infigi ardenter et limpide, ita ut omnis rei creat»,
præsertim terren» ac temporalis cognitio desipiat, displiceat, neque
delectet nisi in quantum ad Creatoris cognitionem atque amorem,
vehiculum quoddam est». Sic verificantnr verba S. Joannis a Cruce,
Ascensio Montis Carmeli, 1. III, c. 19 : « A tempore quo nihil quæro
ex amore proprio, omnia mihi dantur a Deo, etiamsi ea non postulo ».
Sic donum istud dat pacem, gaudium ita nt sancti possint etiam
maxime perturbatos pacificare.
Hæc sufficiunt quoad donum sapienti», a quo alia dona quodam­
modo diriguntur, sic melius apparet quare respondeat virtuti cari­
tatis, a qua ali» virtutes informantur et fiunt meritori» vitae
æternæ.
Donum sapienti» cognoscitur etiam per oppositum scii, per
stultitiam, quia « eadem est ratio contrariorum » qu» affirmatur in
uno et negatur in altero; sic valor lucis melius apparet ex tenebris,
et pretium justiti» ex dolore causato ab injustitia.

QUÆSTIO XDVI.

DE

STULTITIA

Tria de ea quæruntur: quomodo opponitur sapientiæ, an sit
peccatum et an sit filia luxuriæ.

Aut. I. —

UTRUM STULTITIA OPPONATUR SAPIENTIÆ.

Responsio est affirmativa.
1° Probatur ex auctoritate S. Gregorii (II Mor., c. 26), dicit:
« Donum sapientiæ datur contra stultitiam ». Antea S. Paulus
(I Cor., n, 14) ait: «Animalis homo non percipit ea quæ sunt Spi­
ritus Dei, stultitia est illi et. non potest intelligere ». — (I Cor.,
iu, 19) : « Sapientia hujus mundi stultitia est apud Deum », dum
donum sapientiæ nos unit Deo.
2° Probatur ratione theologica, quia stultitia importat hebetu­
dinem cordis seu mentis et obtusionem sensuum, dum e contrario
sapiens est aptus ad dignoscentiam rerum atque causarum.
« Stultus habet sensum ac judicium hebetatum, sapiens subtilem
et perspicacem ».
Ad lma: « Præcipue videtur aliquis esse stultus, quando patitur
defectum in sententia judicii circa altissimam causam ». Imo stultus
judicat de omnibus non per altissimam causam, ut facit sapiens, sed
per aliquid infimum, scii, per satisfactiones concupiscenti» aut su­
perbi», et in fine stultus æstiinat quod prima causa est quid infimum,
scii, materia cæca quæ evolveretur, et ex qua orirentur vita et intelligentia, et moralitas, ita ut semper id quod est perfectius produce­
retur ab eo quod est imperfectissimum, contra prima rationis prin­
cipia causalitatis et finalitatis. Propterea dicitur in S. Scriptura
(Ps. cxxxi, 1): «Dixit insipiens iu corde suo: non est Deus».
Brevius: sapientia judicat de omnibus etiam de infimis, per al­
tissimam Causam, per Providentiam divinam quæ descendit ad mi­
nima. E contrario stultitia judicat de omnibus etiam altissimis per
id quod est infimum ; unde pervenit ad totalem inversionem judicii,
sic stultitia proprie contrariatur sa-pienti».

AN HÆC STULTITIA SIT PECCATUM

531

Corollarium: Sancti in cœlo clare indent in Verbo quod plures
ex illis qui vocantur magni philosophi fuerunt insipientes in magno<
gradu, et quandoque eo magis quo majorem intelligentiam habuerunt
et ea pessime usi sunt. Eorum sophismata in ordine metaphysico
fuerunt ut dicit S. Augustinus : « magni passus, sed extra viam ».
Ita Spinoxa, Kant, Fichte, Hegel. Quidam ex illis sophistice perve­
nerunt ex suis præjudiciis ad hanc conclusionem : principium con­
tradictionis habet solum valorem mere logicum pro ratione inferiori
et grammatica, non vero valorem realem. Et tamen Hegel, hæc di­
cendo, non poterat dubitare de hoc : « Hegel non potest esse simul
Hegel et non Hegel » vel « Protagoras non potest esse simul Prota­
goras et non Protagoras ».
Hoc dubium esset proprie mors ipsius intelligentiee, et culmen
insipienti» seu stultitiæ, sicut culmen veritatis est in hac affirma­
tione Dei: «Ego sum qui sum et non possum non esse», seu: in
solo Deo essentia et esse sunt idem.
Sicut magni doctores veræ Ecclesiæ, S. Augustinus, S. Thomas,
de omnibus rebus judicaverunt per altissimam causam, falsi doctores
adulteraverunt notionem primæ causæ quam negaverunt aut omnino·
incognoscibilem dixerunt.
Ad 2“"'.· « Malæ sapientiæ saeculi opponitur stultitia bona per
quam aliquis terrena contemnit ». Hæc apparet in sanctis et pertinet
ad perfectionem eorum sapientiæ. Mundus putat eos esse stultos.
Ad 4um-· « Non moveri injuriis quandoque contingit ex hoc quod
homini non sapiunt terrena, sed sola cælestia... quandoque autem
contingit ex hoc quod homo est simpliciter circa omnia stupidus ».

Art. II. —

UTRUM

STULTITIA SIT PECCATUM.

Status quæstionis. — Videtur quod non : 1° Quia quidam sunt
stulti naturaliter. 2° Quia stultitia non est voluntaria. 3° Quia nulli
præcepto opponitur.

Responsio tamen est : Stultitia quæ provenit, non ex indispositione naturali, sed ex hoc quod homo immergit sensum suum rebus
terrenis, est peccatum.
1° Probatur auctoritate ex 1. Prov., i, 32: «Prosperitas stulto­
rum perdet eos ».
2° Probatur ratione theologica, quia talis stultitia est indirecte
voluntaria, in quantum sequitur voluntariam immersionem mentis
in rebus terrenis et aversionem a Deo. Cf. ad 2um. Tunc « animalis
homo non percipit ea quæ sunt spiritus Dei » (I Cor., n, 14).
Ad 3<un.· Stultitia opponitur præceptis quæ dantur de contem­
platione veritatis (v.g. Deut.., vi, 7) : « Meditaberis in eis sedens in
domo tua », scii, in eis quæ præcipio tibi : « Diliges Deum tuum
ex toto corde tuo... ».

532

DIj STULTITIA SPIRITUALI

Summi sacerdotes synagogæ ex superbia insipientes facti sunt
in primo adventu Christi, dum e contrario S. Joseph factus est sapientissimus et post ipsum Apostoli, et simplices discipuli ut Zachæus, bonus latro, centurio, piæ mulieres.
Quandoque homines magni ingenii, per suam superbiam, ad ri­
diculam stultitiam perveniunt, ut Goethe, qui quotidie orabat coram
statua Jovis et qui scripsit hæc verba: « Sunt quatuor res quas aequa­
liter detestor: tabacum, campanæ, cimices (les punaises) et christia­
nismus ». Proprie ad stultitiam pertinet, dicit S. Thomas, art. seq.
quod homo habeat fastidium de Deo, et de donis ipsius seu fastidium
de christianismo. Hæc sequela stultitiæ est punitio eius.
Aut. III. — UTRUM STULTITIA SIT FILIA LUXURIÆ.

Status quæstlonis. — Videtur quod stultitia sit potius filia iræ
seu furoris quæ perducit ad insaniam, aut filia duplicitatis ad te­
gendas machinationes.

Responsio tamen est: Stultitia, quæ est peccatum, est filia
luxuriæ.
1° Probatur auctoritate: (1. Prov., vu, 22), ubi dicitur de juvene
qui sequitur meretricem voluptuosam : « Statim eam sequitur quasi
bos ductus ad victimam et ignorans quod ad vincula stultus tra
hatur ».
2” Probatur ratione theologica: Stultitia, quæ est peccatum, pro­
venit ex hoc quod sensus spiritualis hebetatus est; et hoc maxime
provenit ex luxuria, quæ est circa maximas delectationes quibus
anima maxime absorbetur et immergitur.
Ad 1««“.· Sic homo pervenit ad fastidium de Deo, ad odium Dei
et desperationem futuri sæculi; hæc sunt filiae luxuriae. Ita in ho­
dierno « existentialisme atheo ».
Ad 2““.· Stultitia quæ provenit ex impedimento corporali, maxi­
me causatur ab ira quæ immutat corporis naturam, sed stultitia·
quæ provenit ex impedimento spirituali provenit maxime ex luxuria,
seu ex immersione mentis ad terrena.
Sic terminatur tractatus de caritate per quæstiones de correla­
tive dono sapientiæ et de stultitia ei opposita.
Domine adauge in nobis fidem, spem, caritatem et dona correlativa, ut perveniamus ad hanc veram et intimam unionem divinam,
quæ est velut inchoatio vitæ aeternae. Arnen.
Cf. I*
-II “, q. 69 : de beatitudinibus evangelicis ut sunt « quædam
inchoatio beatitudinis æternæ ».
Sequitur: Appendix: De amore puro secundum S. Thomam.

APPENDIX.
DE

AMORE

PURO

SECUNDUM SANCTI THOMÆ PRINCIPIA

A nobis postulatum est ut ea quæ alibi ', longius exposuimus
circa thomisticam solutionem problematis de amore puro, breviter
lingua latina recolligamus, præsertim ad referendos principales
textus, quibus sanctus Thomas prædictam quaestionem solvit, jam
sæculis xii et xm profunde positam.
Quomodo ponitur problema?

Jam quidem loc. cit. vidimus quomodo sanctus Doctor hoc pro­
blema de amore egregie posuerit, inquirendo in I·, q. 60, a. 5 : Utrum
angelus naturali dilectione diligat Deum plus quam seipsum. Prin­
cipalis difficultas buiusce problematis sic formulavit sanctus Doctor
(ibid., 2* object.) : « Propter quod unumquodque et illud magis; sed
naturali dilectione quilibet diligit alium propter se: unumquodque
enim diligit aliquid, in quantum est bonum sibi. Ergo dilectione na­
turali Angelus non diligit Deum plus quam seipsum ». — (Cf. ΙΙ·-Π“,
q. 26, a. 3, 2* objectio).
Hoc est dicere : 1° Est ne possibilis purus amor Dei non subordinatus desiderio proprii nostri intéresse? 2° Si possibilis est hic purus
amor, quænam est eius relatio cum amore suiipsius, qui videtur esse
primordialis inclinatio naturæ nostræ?
Vidimus etiam in prsedicto opere, loc. cit., conceptionem S. Ber­
nardi et Richardi a sancto Victore de ardenti Dei amore, qui, iuxta
eos, desiderium nostri proprii boni superat cum violentia, imo quan­
doque non absque sancta dementia seu crucis stultitia; est, pro illis,
■ L’amour de Dieu et la Croix de Jésus, 2 vol. Editions de la « Vie spiri­
tuelle », Paris; speclatlm t. I, p. 61-163: Le problème de l'amour pur et la
solution de saint Thomas

534

DE AMORE FURO

sanctus amor qui etiam in magna spiritus ariditate sibimetipsi suf­
ficit, prout nos unit Deo.
Egregie quidem ostendunt generositatem hujusce sancti amoris
in corde magnorum Dei servorum ; sed remanet solvenda secunda
pars problematis: quænam est relatio hujusce puri amoris Dei cum
amore suiipsius, qui videtur esse primordialis naturae nostræ incli­
natio. Hic naturalis amor suiipsius est ne sacrificandus, ut dixerunt
quietistæ?
Principium solutionis.

Jam quidem supra in Ham-IIae,q.26,a. 3, indicavimus principium
solutionis S. Thomæ, secundum quem omnis creatura, ex sua pro­
pria natura, inclinatur ad diligendum Deum auctorem naturæ plus
quam seipsam, sicut in omni organismo pars naturaliter diligit totum
magis quam seipsam.
Videamus nunc in ipsis sancti Thomæ operibus quid sit præcise,
iuxta ipsum, hæc naturalis inclinatio ad Deum diligendum plus quam
nos ipsos, quid sit in ipsa nostra natura initialis amor Creatoris et
quænam sint principales eins sequel», praesertim quoad sacrificium
ad purum Dei amorem requisitum.
Jam in suo Commentario in II Sent., d. 3, q. 3, circiter anno 1254,
S. Thomas optime ponit problema: et jam respondet contra Guil
lelmum Autissiodorensem (d’Auxerre) quod angelus ex ipsa sua na­
tura inclinatur ad diligendum Deum plus quam seipsum. Sed de hoc
non affert nisi generalem rationem, scilicet quod natura angeli et
etiam nostra secundum se bona est, imo ad imaginem Dei, ac proinde
eius primordialis inclinatio non potest esse inordinata, ut accideret
si homo naturaliter plus seipsum diligeret quam Deum. Nondum in
hoc articulo apparet theoria de naturali inclinatione partis ad di­
lectionem totius.
Paulo postea autem, scribendo Commentarium in III Sent., d. 29,
q. 1, a. 3, S. Thomas hanc conceptionem expresse exponit, etiam
cum magno labore scientitico et docta complexitate, quæ ad altam
simplicitatem Summæ Theologicæ non attingit. Dicit: «Bonum il­
lud unusquisque maxime vult salvari, quod est sibi magis placens:
quia hoc est appetitui informato per amorem magis conforme, hoc
autem est suum bonum. Unde secundum quod bonum alicuius rei
est, vel æstimatur magis bonum ipsius amantis, hoc amans magis
salvari vult in ipsa re amata. Bonum autem ipsius amantis magis
invenitur, ubi perfectius est, et ideo pars quælibet imperfecta est in
seipsa, perfectionem autem habet in suo toto; ideo etiam naturali
amore pars plus tendit ad conservationem sui totius quam suiipsius...
Quia ergo bonum nostrum in Deo perfectum est, sicut in causa uni­
versali prima et perfecta bonorum, ideo bonum in ipso esse magis
1 Denz., Enchiridion, n. 1336.

DE INCLINATIONE NATURALI AD DEUM DILIGENDUM

535

naturaliter complacet quam, in nobis ipsis ». Et « hic est amor bene­
volenti®, qui est principium amiciti® » ut ibidem dicitur ; sed statim
additur: «caritas supra naturalem dilectionem addit quamdam as­
sociationem in vita grati® », quæ est altioris ordinis.
In Summa Theologica, I·, q. 60. a. 5, scripta circiter decem an
nos post commentarium in III 1. Sent., S. Thomas pervenit ad simpli­
ciorem et perfectiorem expressionem eiusdem principii et definitive
reiicit, ut falsam, contrariam opinionem Guillelmi Autissiodorensis.
In hoc apparet quod progressus eius contemplationis fit potius
intensive, quam extensive, per maiorem nempe penetrationem ; sic
ascendit in fine su® vit® ad hanc altam simplicitatem quam apud
Angelos inveniebat, dum docebat : « Quanto Angelus fuerit superior,
tanto per pauciores species universitatem intelligibilium apprehen
dere poterit » (I·, q. 55, a. 3), quasi uno intuitu conspiciens latissi­
mam mundi intelligibilis regionem.
Dicit enim S. Thomas in I·, q. 60, a. 5, modo multo simpliciori
quam in III Sententiarum, ascendendo a sensibilibus ad principium
intelligibile totum problema de amore illustrans: «Inclinatio natu­
ralis in his, quæ sunt sine ratione, demonstrat inclinationem natu­
ralem in voluntate intellectualis natur®. Unumquodque autem in
rebus naturalibus, quod secundum naturam hoo ipsum quod est,
alterius est, principalius et magis inclinatur in id cuius est quam
in seipsum. Et hæc inclinatio naturalis demonstratur ex his, qu®
naturaliter aguntur : quia unumquodque sicut agitur naturaliter, sic
aptum natum est agi, ut dicitur in II Phys., c. VIII. Videmus enim,
quod naturaliter pars se exponit ad conservationem totius; sicut
manus exponitur ictui absque deliberatione ad conservationem totius
corporis. Et quia ratio imitatur naturam, huiusmodi imitationem
invenimus in virtutibus politici». Est enim virtuosi civis, ut se expo­
nat mortis periculo pro totius reipublic® conservatione '. Et, si
homo esset naturalis pars huius civitatis, hæc inclinatio esset ei
naturalis. Quia igitur bonum universale (in essendo) est ipse Deus,
et sub hoc bono continetur etiam Angelus et homo et omnis crea­
tura, quia omnis creatura naturaliter, secundum id quod est, Dei
est, sequitur quod naturali dilectione etiam angelus et homo plus
et principalius diligat Deum, quam seipsum. Alioquin, si naturaliter
plus seipsum diligeret quam Deum, sequeretur quod naturalis dilectio
esset perversa, et quod non perficeretur per caritatem, sed destrue­
retur ».
1 Sic, pro Sancto Thoma, Individuum, ratione materlæ a qua sumitur indivlduatio, subordinatur statui; sed statue subordlnatur persona: humsnin.
nam persona ad dignitatem hominis pertinet, et Importat splrltualltatem et
immortalitatem anim»; « ferma significat id quod est perfectissimum in
tota natura, scilicet subsistens in rationali natura ». I·, q. 2», a. 3. Item Ve
Potentia, q. 9. a. 1 et 2.
In Christo, individmatio humanitatis, sumitur sicut In nobis a materia
quantitate signata, dum persona est ipsa increata persona Filii Dei incarnati.

536

DE AMORE PÜUO

Ratio saucti Thomæ est clara; ad hoc reducitur:
Unumquodque in rebus naturalibus, quod naturaliter, secundum
id quod est, alterius est, magis inclinatur in id cuius est quam in
seipsum.
Atqui omnis creatura naturaliter, secundum id quod est, Dei est.
Ergo omnis creatura magis inclinatur suo modo ad Deum aucto­
rem eius, quam ad seipsam.
Sic lapis tendit ad centrum terræ propter bonum universi ; item
planta et animal tendunt ad conservationem suæ speciei ; gallina
congregat pullos suos sub alas et eos defendit contra milvium propter
bonum suæ speciei et etiam universi ; hoc est quod affirmatur modo
biblico in Cantico trium puerorum : « Benedicite omnia opera Do
mini Domino... » in cuius contemplatione conveniunt S. Bernardus,
Richardus a S. Victore, et S. Bonaventura cum S. Thoma.
In aliis suis operibus Angelicus eandem veritatem exprimit fere
iisdem terminis, v.g. in librum Dionysii De Div. Nominibus, c. 4,
lect. 9 et 10 ; I*
-H", q. 109, a. 3, tr. de gratia, et II·-II", q. 26, a. 3 :
Utrum homo debeat Deum diligere plusquam seipsum. — In Quodl. I,
q. 4, a. 3, argumentum reducitur ad hanc brevem formam: « Natu­
rale est ut quælibet pars suo modo plus amet totum quam seipsam...
Manifestum est autem quod Deus est bonum commune totius universi
et omnium partium eius; unde quælibet creatura suo modo natura­
liter plus amat Deum quam seipsam ». Hoc principium valet secun­
dum sanctum Thomam pro omnibus naturis creatis et proinde pro
homine non solum in statu naturæ integræ, sed etiam in statu na­
turae purae ‘.
Scotus2 quidem obiicit: Falsum est quod manus exponat se pro
toto ; sed ipsum totum exponit partem pro seipso. Et dato quod
pars naturaliter exponeretur pro toto, hoc esset propter identitatem
esse sui cum toto: quia scilicet intendit salvare seipsam, inquantum
habet esse in toto. Denique creatura non se habet ad Deum, ut pars
ad totum.
Respondet Cajetanus3 : « Sive pars exponatur a toto, sive a
seipsa, pro salute totius, dummodo naturaliter exponatur, semper
’ Cf. Quodlibetum I, a. 8. — Probabilius homo In natura pura potuisset
Deum ut naturæ auctorem diligere super omnia cum solo concursu generali,
debito naturæ humanæ in communi, qui tamen per respectum. ad hunc homi­
nem potius quam ad alterum in quo Deus jiermisisset peccatum, fuisset spe­
cialis et gratuitus. Ratio est quia in natura pura non per peccatum, a Deo
aversa, homo potest suis viribus sub concursu generali Del actum sibi proportionatum et suæ fonnæ conformem elicere. Idem videtur dicendum de obser­
vatione totius legis naturalis pro aliquo tempore. Si vero agitur de observatione
tot lue legis naturalis pro longiori temjjore et præsertim pro tota vita, ad hoc
homo indiguisset maiori auxilio naturalis ordinis ad firmandam nempe suam
voluntatem contra Insurgentes tentationes.
In statu natura lapsæ, etiam ad unum actum amoris affective efficacis (et
a fortiori effective efficacis) Dei auctoris naturæ super omnia homo indiget
gratia sanante (cf. IMI··, q. 109, a. 3).
a III Sent., d. 27, q. 1.
3 In Ιωη, q. GO. a. C.

SOLUTIO OBJECTIONUM

537

sequitur quod pars habet magis inclinationem naturalem in bonum
totius, quam sui ipsius; ex eo quod unumquodque, sicut naturaliter
agitur et movetur, sive a seipso sive ab alio, sic aptum natum est
agi et e converso, ut patet ex II Phys., c. VIII (citato in articulo
S. Thomæ).
« Ad secundam autem objectionem Scoti dicitur, quod ratio
quare pars exponitur pro toto, non est identitas, quæ est inventa
inter partem et totum. Et huius manifestum signum habetur ex hoc,·
quod pars exponitur ad perdendam identitatem cum toto, ut salve­
tur esse totius... Sed ratio talis inclinationis est, quam assignavit
sanctus Thomas : quia scilicet et natura et substantia partis, hoc
ipsum quod est, essentialiter et primo propter totum et totius esse
est. Quod convenire cuilibet creaturæ respectu Dei patet. Quia quæ­
libet creatura, secundum suam naturam, est naturalis pars universi:
ac per hoc naturaliter diligit plus universum quam seipsam, iuxtaprimum fundamentum. Ergo a fortiori, magis diliget ipsum bonum
universale: tum quia est eminentius totum universum; tum quia est
omne bonum; tum quia bonum ipsum universale (in essendo, et in
causando), quod est Deus gloriosus, est finis et bonum ipsius uni­
versi... ».
Aliis verbis, ut notant Salmanticenses in 1* ““, q. 60, a. 5: « Deus
habet rationem boni per modum totius continentis omne bonum...
Angelus autem vel homo, naturali dilectione diligit seipsum, non
quidem ut finem ultimum, sed ut ordinatum ad alium, tamquam ad
finem ultimum, nempe ad Deum ; ac proinde angelus vel homo magis
naturaliter diligit Deum quam seipsum, iuxta illud : Propter quod
unumquodque tale et illud magis». Sic evertitur objectio Scoti '.
Solvuntur objectiones.

Et sic solvitur difficultas posita in statu quæstionis. Hæc diffi­
cultas erat: « Propter quod unumquodque et illud magis; sed natu­
rali dilectione quilibet diligit alium propter se: unumquodque enim
> Scotus non negat nostram naturalem Inclinationem ad Deum diligendum
plus quam nos. Red eum vult aliter probare, Imo tenet quoti etiamsi Deus non
esset nobis bonum, scilicet etiamsi Dena non esset finis noster ultimus, Idest
sl nullam relationem finalitatis haberet voluntas nostra cum Deo, adhuc homo
posset et deberet eum diligere plus quam seipsum prout est Supremum bo­
num in se.
Ct. Scotom, Oxon., III, d. 27, q. 1, n. 13; IV, d. 49, q. 2, n. 19. _ Sanctus
Thomas dieit e contrario : « Dato per impossibile, quod Deus non esset hominis
bonum, non esset ei ratio diligendi ». II
-II M, q. 26, a. 13, ad tf", et I·, q. 60,
*
a. 5, ad 2"1.
Scotus tenet quod homo potest velle aliquod bonum in se, etiamsi hoc bo­
num ei proponatur nec ut finis, nec ut medium ad finem. Sed tunc nulla ap­
paret relatio Inter facultatem appetltlvam diligentis et hoc bonum sic pro­
positum.
Cf. de hac re Cajetauum In lMn, q. 82, a. 2, η. V, et In lam-llse, q. i. a. fi.
Bonum est quod omnia appetunt, ut perfectivum et conveniens.

538

DE AMORE rCRO

diligit aliud, in quantum est bonum sibi.· ergo dilectione naturali
Angelus non diligit Deum plus quam seipsum ».
Respondet S. Thomas secundum distinctionem hodie classicam
inter finem et subtectum diligens, cui bonum est diligere Deum su­
pra se, et ait : « Cum dicitur quod Deus diligitur ab angelo, in quan­
tum est ei bonus, si ly in quantum significat finem, sic falsum est.
Non enim angelus diligit naturaliter Deum propter bonum suum,
sed propter ipsum Deum. Si vero dicat rationem amoris ex parte
amantia; sic verum est: non enim esset in natura alicuius, quod
amaret Deum, nisi ex eo quod unumquodque dependet a bono, quod
est Deus» ’. Si enim Deus non esset nobis bonum, non esset noster
finis ultimus, id est si nullam relationem haberet cum facultate no­
stra diligendi, seu potius si facultas ista nullam relationem cum eo
haberet, dilectio Dei esset nobis omnino impossibilis.
Ut dicitur ΙΙ·-ΙΙΜ, q. 26, a. 3, ad '2™ : « Bonum totius diligit
quidem pars secundum quod est sibi conveniens; non autem ita quod
bonum totius ad se referat, sed potius ita quod seipsam refert in
bonum totius ».
Nec dicendum est : « Quantum aliquis diligit frui Deo, tantum
diligit seipsum plus quam Deum », nam ut dicitur ibidem ad 3““ :
« Quod aliquis velit frui Deo pertinet ad amorem, quo Deus amatur
amore concupiscenti». Magis autem amamus Deum amore amiciti»,
quam amore concupiscenti®, quia maius est in se bonum Dei, quam
bonum quod participare possumus fruendo ipso ». Insuper jam rectus
amor concupiscenti» Dei habet Deum pro fine ultimo, et, per eum,
desideramus Deum nobis quidem, sed jam propter Deum, nos subordinando Deo tamquam fini ultimo (saltem inefficaciter dilecto, ut in
spe informi). Denique per caritatem diligimus Deum, non solum finaliter, sed formaliter propter ipsum Deum efficaciter super omnia
dilectum, ita, ait S. Thomas, « ut homo non sibi vivat, sed Deo » 2.
Sic amor concupiscenti» spei disponit ad actum caritatis erga Deum,
et postea per actum secundarium Caritatis desideramus nobis vitam
grati® consummat» ad glorificandum Deum in aeternum. Est aliquid
simile in ordine naturali. Sic paulatim manifestationes psychologic®
nostrae vit» affectiv» ostendunt rectitudinem primordialis inclina­
tionis natur» nostr», per peccatum originale attenuatae.
Ex his manifestum est quod pr»dictus amor naturalis Dei aucto­
ris natur» essentialiter distinguitur, non solum in homine sed in
angelo, ab amore essentialiter supernatural! Dei auctoris grati»;
nam, ut dicit Angelicus, « Deus secundum quod est universale bonum,
a quo dependet omne bonum naturale, diligitur naturali dilectione
ab unoquoque; in quantum vero est bonum beatificans omnes supernaturali beatitudine, sic diligitur dilectione caritatis » ’. Caritas enim
■ I·, q. 60, a. 5, ad 2m. Item ΙΠ Sent., d. 29, q. 1, a. 3, ad 2“.
» II
-II",
*
q. 17, a. 6, ad 3m.
3 I·, q. 60, a. 5, ad 4m.

SOLUTIO OBJECTIONUM

539

et gratia sanctificans sunt eiusdem ordinis ac gloria seu visio beati­
fica, quæ superat omnes naturales vires et exigentias cuiuslibet na
turæ intellectualis create et creabilis; nullus enim intellectus crea­
tus vel creabilis habet idem objectum formale seu proprium ac in­
tellectus divinus, et proinde non potest naturaliter cognoscere Deum
nisi in speculo creato, non immediate sicuti est ».
Certum est denique quod prædicta inclinatio naturalis ad dili­
gendum Deum auctorem naturæ super omnia, diminuitur per pec­
catum originales et actuale, sicut ipsa naturalis inclinatio ad vir
tutem minuitur per peccatum et vitium, per concupiscentiam carnis,
per concupiscentiam oculorum, per superbiam vite, per peccata- ca­
pitalia, et alia ex eis orta. Sic omnino requiruntur mortificatio et
crux ad purificationem animæ ; imo non nisi in via- unitiva statuitur
perfecta harmonia inter vitam nostram moralem, ut est in concreto,
et essentiam primordialis inclinationis nostræ naturæ. Haec autem
harmonia et pax, ex perfecta caritate procedens, ostendunt quod
gratia naturam non destruit, sed perficit; proinde requiritur quidem
mortificatio inordinati amoris suiipsius, sed nullo modo sacrificium
nostri naturalis desiderii beatitudinis personalis. Hoc desiderium
naturale est rectum, et in eo iam plus Deum diligimus quam nosipsos.
Unde explicans verba Sancti Pauli (ad Horn., tx, 3) : « Optabam
enim ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis » S. Tho­
mas in suo Commentario huiusce epistolæ ait : « Apostolus non po­
terat optaro esse anathema· a Christo, per culpam... Est enim hoc
contra ordinem caritatis, quo quis tenetur Deum super omnia dili­
gere et salutem suam plus quam salutem aliorum... Alio modo po­
test aliquis esse separatus a Christo, id est a fruitione Christi, quæ
habetur in gloria. Sic autem separari a Christo volebat Apostolus...
> I·. q. 12, a. 4.
3 Vires naturales hominis ad bonum morale per pecoatum originale Im­
minute eunt quidem, sed non ex aliquo habitu positivo inclinante in bonum
commutabile, eum natura transfuso; nam peccatum originale essentialiter con­
sistit in privatione iustitia; originalis. L'nde per ipsum vires naturales hominis
non sunt diminute intrinsece et quoad entitatem (præsertlm facultates spiri­
tuales in sua essentia sunt Inalterablles), bene tamen extrinsece ex appositione
impedimenti quod non fuisset In natura pura.
Dicit enim Sanctus Thomas, I*
-II", q. $5, a. 1, quoti «naturalis Inclinatio
ad virtutem minuitur per i>eccatum ». Quomodo? — «In quantum ponitur Im­
pedimentum pertingendi ad terminum ». Ibid., a. 2. Vide etiam I»-II“, q. 82,
a. 1, et q. 109, a. 3.
Quodnam sit istud Impedimentum quod est In natura lapsa et non fuisset
in natura pura? — Homo in statu naturas laps® non reparatae est per pec­
catum originale directe aversus a fine ultimo supernatural!, et indirecte aversus
a fine ultimo naturali, nam omne iieccatum contra legem supematuralem est
saltem Indirecte contra legem naturæ, quæ nos obligat ad obedlendum Deo
quidquid Deus præclplat.
E contrario In statu naturæ puræ homo non nasceretur aversus a fine ul­
timo naturali, sed capax conversionis vel aversionis. Ille autem qui est aversus
a fine ultimo est minus habilis ad operationes rectas, sicut qui deviat a prin­
cipiis est minus habilis ad veras conclusiones deducendae.

540

DE AMORE PORO

Et hoc modo dicebat, optabam, scilicet si fieri posset, anathema esse,
id est separatus a gloria, vel simpliciter, vel ad tempus, propter ho­
norem Christi, qui est ex conversione judæorum ». Item in 1I
*-II “,
q. 27, a. 8, ad 1“, ait : « Volebat enim ad tempus privari fruitione
divina, quod pertinet ad dilectionem sui, ad hoc quod honor Dei pro­
curaretur in proximis, quod pertinet ad dilectionem Dei ». Et forte
hoc verificatur in Elia, qui adhuc « venturus est » (Maith., xvit, 11).
Cf. S. Thomam in hunc locum Matthæi.
Hoc autem est beatitudinis sacrificium, non absolutum, sed so­
lum conditionale et ad tempus ; sic omnino differt a sacrificio a quietistis postulato pro perfectis '. Ab eo differt etiam sub alio aspectu,
nam hic caritatis excessus fuit in Sancto Paulo et in pluribus aliis
sanctis non status permanens, sed actus transiens. Sic, ut actus
transiens et conditionalis, bic mentis excessus remansit conformis
primordiali inclinationi naturæ nostræ, secundum quam creatura
magis diligit Deum quam seipsam, etiam usque ad sacrificium suiipsius si oporteret, sicut manus naturaliter exponitur et sacrificatur
ad salvandum corpus.
Sic remanet perfecta harmonia naturæ in se sumptæ cum gratia
etiam altissima.
Corollaria.

Ex prædicto principio de amore naturali Dei auctoris naturæ
multa sequuntur corollaria. Quædam principalia brevissime sunt
notanda.
Sequitur primo hanc naturalem inclinationem ad Dei dilectio·
nem eo perfectiorem esse quo in altiori natura fundatur secundum
entium gradationem, a natura lapidis usque ad naturam superiorum
angelorum. Unde S. Thomas dicit, I·, q. 62, a. 6 : « Non enim ange­
lus est compositus ex diversis naturis, ut inclinatio unius natures
impetum alterius impediat aut retardet, sicut in homine accidit...
Et ideo rationabile est quod angeli, qui meliorem naturam habue­
runt, etiam fortius et efficacius ad Deum conversi sunt. Hoc etiam
in hominibus contingit, quia secundum intensionem conversionis iu
Deum datur major gratia et gloria. Unde videtur quod Angeli, qui
habuerunt meliora naturalia, habuerunt plus de gratia et gloria ».
> Cf. Denz., Errores Fr. de FCnelon de amore erga Deum purissimo.n. 1335 : « In extremis probationibus potest animœ invincibiliter jtersuasum
esse persuasione reflexa, et qua? nou est Intimus conselenthe fundus, se iuste
reprobatam esse a Deo » — n. 1336 : « Tunc anima divisa a semetlpsa expirât
cum Christo in cruce, dicens : 'Deus, Deus meus, ut quid dereliquisti met (Mattheum, xxvii, 46). In hac Involuntaria impressione desi>erationls conficit sacri­
ficium absolutum sui intéressé proprii quoad œternitatem » — u. 1337 : c In hoc
statu anima amittit omnem spem sui proprii intéressé; sed numquam amittit
In parte superiori, Id est In suis actibus directis et Intimis, spem perfectam,
qme est desiderium dlslnteressatum promissionum ».

COROLLARIA

541

Secundo sequitur ut legitur in I*
-II", q. 35, a. 6, quod « omnis
motus naturalis intensior est in fine, cum appropinquat ad terminum
su® natur® convenientem, quam in principio, cum recedit a termino
su® natur® non convenienti, quasi magis tendat in quod est sibi
conveniens, quam fugiat id quod est sibi repugnans. Unde et incli­
natio appetitiv® virtutis, per se loquendo, vehementius tendit in
delectationem quam fugit tristitiam » >. Enuntians hanc legem :
« omnis motus naturalis intensior est in fine », S. Thomas eam af­
firmat non soluin ut quid probabile, sed ut quid certum, et sic, modo
philosophico, jam formulavit legem accelerationis, qu® cum lege at­
tractionis universalis coniungitur. Imo hanc ultimam aliquomodo
præintellexit in tota sua amplitudine, scilicet non solum in ordine
corporum, sed in ordine spirituum, dum scripsit in Epistolam ad
Hwbreos, x, 25: « Motus naturalis quanto plus accedit ad terminum,
magis intenditur2. Contrarium est de (motu) violento3. Gratia· au­
tem inclinat ad modum naturæ; ergo qui sunt in gratia, quanto plus
accedunt ad finem, plus debent crescere» ‘. Hoc verificatum est præ­
sertim in acceleratione augmenti caritatis in corde Beat® Mari®
Virginis, ubi nullus erat obex. Etiam pro nobis Christianis, per se
loquendo, quælibet communio eucharistica deberet esse, non solum
æque fervens, sed substantialiter ferventior quam præcedens, nam
quælibet debet augere gratiam et sic disponere ad Dominum crastina
die recipiendum, non solum cum «quali fervore, sed cum altiori
promptitudine ad eius servitium.
Tertium corollarium nostri principii est maximi momenti, con
tinet ipsam solutionem problematis de amore. Sic formulai·! potest :
Vera bona, mentis nostra· coincidunt cum- bono honesto in se sumpto;
ideo recte desiderando propriam perfectionem, seu recte sese diligendo,
spiritus creatus adhuc Creatorem suum tnagis diligit. Imo si non
amplius propriam perfectionem diligeret, ab ipso Deo se averteret.
Hoc autem est directe contra errorem quietistarum ·.
Hoc corollarium multoties affirmatum est a S. Thomas, qui evol­
vendo principia ab Aristotele exposita in Ethica, 1. IX, c. 8, ait :
« Boni æstimant principale in seipsis rationalem naturam, sive in­
teriorem hominem ; unde secundum hoc æstimant se esse quod sunt ;
mali autem æstimant principale in seipsis naturam sensitivam et
‘ IMI“, q. 35, a. 6.
2 Hodie dicitur : casus corporum ad centrum terra· est uniformiter ac­
celeratus.
2 Hodie dicitur motus lapidis sursum proiectl secundum verticalem lineam,
est uniformiter retardatus.
‘ Sanctus Thomæ in Ep. ad Hebraeos, x, 25. Item Quæst. disp, de Spe,
a. 1. ad KF11.
5 Cf. Denz., 1232 : « Qui suum liberum arbitrium Deo donavit, de nulla re
debet curam habere, nec de Inferno, nec de paradiso; nec debet desiderium
habere propria- perfectionis, nec virtutum, nec propria: sanctitatis, nec propriae
salutis, cuius s|>em purgare debet ». Item n. 1344, 1345.

542

PB ΛΜΟΚΒ PURO

corporalem, scilicet exteriorem hominem. Unde (mali), non recte
cognoscentes seipsos, non vere diligunt seipsos; sed diligunt id quod
seipsos esse reputant; Ioni autem, vere cognoscentes seipsos, vere
seipsos diligunt » ’. Sed sic seipsos diligendo, adhuc plus ipsum
Deum diligunt, scilicet sese ordinant ad ipsum glorificandum in
æternum.
Hoc alio modo et mirabiliter dixerat Augustinus his verbis:
« Qui se diligere novit, Deum diligit » J. « Nescio quo enim inexpli­
cabili modo, quisque seipsum, non Deum, amat, non se amat; et
quisquis Deum, non seipsum, amat, ipse se amat » Insuper sæpe
dicit Augustinus: omnes naturaliter desiderant beatitudinem, quæ
vere non nisi in Deo invenitur: « Irrequietum est cor nostrum, Do­
mine, donec requiescat in te» (Confess., 1. I, c. 1).
In hoc quidem conveniunt cum S. Augustino et S. Thoma,
Sanctus Bernardus et Kichardus a Sancto Victore4 : sed hi duo ma­
gistri sæculi xii prædictum principium de naturali amore Dei aucto­
ris naturæ non nisi obiter vel implicite formidaverant. Sanctus Bonaventura hoc clarius enuntiaverat4; Sanctus Thomas, valde perfi­
ciens in hoc sicut in aliis punctis doctrinam Sancti Alberti *, hanc
altam veritatem in plena luce ostendit, et sic mirabilem inter natu­
ram et gratiam harmoniam egregie manifestavit. Firmiter demon­
stravit quod tam in ordine naturæ quam in ordine gratiæ est in nobis
inclinatio ad Deum plus quam nos et super omnia diligendum ; sic
problema de amore jam optime propositum, non solum in ordine
psychologico et morali, sed metaphysice et theologice solvit.

i II
-H",
*
q. 25, a. 7.
a De Trinitate, XIV, 14; P. L„ 42, 1050.
3 Tractatus in Joannem, c. 21, tr. CXXIV. — P. L., 35, 1968.
< Cf. Rousselot, Pour VMstoire du problème, de l’Amour au Moyen-Age,
Münster, 1908, pag. 42 et 50, 51. — Richardus ait (De Gradibus cari­
tatis, c. 4 ; P. L., 196, 1206) : « Fluit igitur (cor), sed non effluit, quia
sic se derivat ad alios, ut a se aUguatenus mm recedat... Humani spiritus lu­
tosis sensibus divino munere avelluntur, extra se (quidem sunt, sed ut) castis­
simo complexo conveniant eum dilecto, et ibi melius scoum sunt ».
Sanctus Bernardus ait in 1. Diligendo Deo, c. II (P. L., 182, 978) : a Me­
retur ergo amari propter seipsum Deus et ab Infideli, qui etsi nesciat Chri­
stum, scit tamen seipsum... Clamat nempe intus ei innata et non Ignorata ra­
tioni iustitia, quia ex toto se illum diligere debeat, cui se totum debere non
Ignorat». Item c. VII, VIII, IX, X, XV.
3 Cf. Sanctum Bonavcnturam, in III, d. 27, q. 2; d. 29, q. 3, ad 6, eamdern doctrinam tenet ac Sanctus Thomas, sed minus metaphysice procedit.
3 Albertus Magnus in sua Summa Theologica, II· P., q. 14, m. 4, a. 2,
adhuc sequitur Guillelmum Autissiodorensem, et timet tribuere homini et an­
gelo potestatem naturalem diligendi Deum auctorem naturæ plus quam seipsos.
In sua Summa de Creaturis, I» P., tr. 4, q. 25, eam tamen eis tribuit.

543

RECAPITULATIO

PoHBunnis omnia prsedicta, ad banc brevem synthesim reducere :

Comparatio doctrinæ Sancti Thomæ de purissimo
Dbi amore cum tendentia naturalistica, et cum
1’SEUDOSUPBRNATURALISMO PER QUIET1SMUM EXALTATO

Gratia naturam elevat
et destruit solum
inordinationem
peccati
amor Det purissimus

in sensu quietism!
Sacrificium proprii boni etiam
aeterni, ad tollendam omnem

naturae inordinationem
Gratia necessaria potius
ad tollendam Inordina­
tionem naturae quam
ad elevationem
ad ord. supern.
Amor Dei
mercena­
rius.

Per gratiam
homo magis ac magis diligit
Deum auctorem qraliae
plus quam seipsum,
amore puro.

Initium salutis
a natura
gratia non ne­
cessaria nisi
absque sacrificio naturalis desiderii
ad facilius
bealitudinis personalis.
nam desiderium Istud nullo modo inordinatum est.
sed jam inttialitcr subordlnatum Deo.

Amor proprii boni, ut

primordialis inclinatio
inordinata nostrae na­
turae. per gratiam de­
struenda.
Pseudosupernaluralismus
et altius quietismus.

Creatura naturaliter amat Deum auctorem
naturae plusquam seipsam, et selpsam recte
initialiter.
Est naturalis inclinatio
primordialis, per pec­
catum originale atte­
nuata.

Amor naturalis Dei, ut

primordialis inclinatio
nostrae naturae in sen­
su pantheism! aut sal­
tem naturalismi pelaqlanorum et semipelaOianorum.

APPENDIX SECUNDA

AN
SIT

FIDES

ESSENTIALITER

SUPERNATURALIS

RATIONE SUI OBJECTI FORMALIS

Examen duorum librorum recentium de hac re.

La question de la surnaturalité de la foi chrétienne si discutée à
l’époque des scmipélagiens et du Concile d’Orange, où il fut défini
que la grâce est requise même pour l'initium fidei (Denz., 178), que­
stion reprise et débattue sous toutes ses formes depuis sept siècles
entre thomistes, scotistes, nominalistes et leurs successeurs, tend
toujours à- reparaître. Dans son Manuale theologiae dogmaticae (Fri
burgi - Herder, 1941, fast·. I, p. 39) Dom A. Stolz 1 expose la doctrine
thomiste de la foi- infuse telle que nous l’avons rapportée dans notre
traité De Revelatione, I (1931), 502 ss. ; il note bien en particulier
que selon les thomistes: «Mysteria supernaturalia formaliter qua
talia non possunt cognosci nisi per medium essentialiter supernaturale. Si vero cognoscuntur fide naturali acquisita in evidentia mi­
raculorum fundata, tunc solum materialiter cognoscuntur. Attin­
guntur mysteria in fide naturali, qualis est in daemonibus, prout
subsunt auctoritati Dei auctoris naturæ, non autem prout subsunt
auctoritati Dei auctoris gratiæ, seu in quantum loquitur ut Pater.
Tali modo per gratiam tantum attinguntur ».
Dom Stolz, après cet exposé, fait cette objection souvent exa­
minée par les Thomistes (nous l’avons examinée nous mêmes, De Re­
velatione, I, p. 504 : « Homo vel dæmou credens mere naturaliter
sensum mysteriorum revelatorum bene intelligit sicut fidelis; simi­
liter intelligit ea esse essentialiter supernaturalia et intellectum
suum non sufficere ad ea attingenda; præterea ea admittit propter
autoritatem, qua gaudet Deus in ordine istarum veritatum ».
i Cet article (paru dans V Angelicum, 1942, Fasc. 4, Rome) a été rédigé en
février 1942. Nous avons appris peu avant ea publication la mort de Dom An­
selme Stolz le 17 octobre 1942. Bien que nous nous séparions ici de lui, nous
devons rendre hommage au zèle Infatigable du regretté professeur et à ce qu'il
a fait pour l'étude plus approfondie des Pères, en particulier dans le domaine
de la théologie mystique.

DE ESSENTIALI SUPERNATURALITATB FIDEI

545

Les Thomistes répondent: une intelligence créée ne peut par la
foi naturelle ou acquise atteindre les mystères surnaturels et la révé
lation qui les manifeste que materialiter, et non pas formellement,
cela en vertu du principe : habitus et actus specificantur ab obiecto
formali; un acte de connaissance sensible ne peut atteindre un objet
intelligible formellement comme tel; un homme privé du sens musi­
cal ne peut atteindre ce qui fait la valeur d’une symphonie de Bee
thoven ; un élève en philosophie n’atteint souvent les principes qu’oa
lui propose, par ex. : le principe de finalité (tout agent agit pour une
fin) que matériellement dans les exemples qu’on lui donne, sans at
teindre formellement la nécessité et [’universalité de ce principe,
Pour la même raison une intelligence créée, privée de la foi infuse,
ne peut atteindre formellement l’objet propre et le motif formel de
celle-ci. Et si elle atteignait cet objet formel sans la foi infuse,
celle-ci ne serait plus indispensable.
Dom Λ. Stolz remarque ô> ce sujet, o;>. cit. . p. 41 : « Si dico: Po­
tentia naturaliter objectum istud non potest attingere, quia est supernaturale, de facto nullam indico rationem, sed tautologies af­
firmo: objectum istud non potest attingi, quia superat virtutem po
tentiæ. Non possumus igitur ex “ supernaturalitate ” objectorum
concludere ad impossibilitatem potentiæ illud attingendi ; debemus
prius monstrare objectum de facto transcendere vires natura, ut
possimus illud relate ad istam potentiam objectum supernaturale
vocare ».
Dire que la thèse thomiste de « la surnaturalité de la foi à rai
son de son objet formel » repose sur une tautologie, c’est dire en
même temps qu’elle est trop évidente et qu’elle manque de fonde­
ment. Est-il admissible que les plus grands thomistes qui la propo
sent depuis sept siècles n’aient pas vu cette tautologie ou ce cercle
vicieux dans l’usage qu’il font constamment du principe de la spéci
fication des actes par leur objet formel?
Bien loin de s’en tenir à une tautologie, les thomistes montrent
précisément d’abord, par la Révélation même, telle que la propose
l'Kglise, que les mystères de la foi chrétienne sont essentiellement
surnaturels. La saine théologie l’explique en particulier pour celui
de la Trinité : il ne peut en effet être démontré par la seule raison,
qui ne connaît Dieu que par les créatures, et qui ne peut l’atteindre
qu’en tant qu’il est cause des êtres créés, causalité, qui, comme la
puissance créatrice, est commune aux trois Personnes divines et ne
permet pas de prouver leur distinction, cf. S. Thomas, Is, q. 32, a. 1.
De même la vie éternelle consistant dans la vision immédiate de
l’essence divine, est déclarée surnaturelle par la Révélation même,
ce que la théologie explique en montrant que l’essence divine sicuti
est ne peut être connue par les créatures qui sont un effet inadéquat
de la puissance divine; celles-ci ne permettent de connaître Dieu
qu'analogiquement, par exemple comme Premier Etre, Bonté su­
prême, souveraine Sagesse, sans nous faire atteindre la Déité comme
telle, ou la vie intime de Dieu, en laquelle s’identifient les per
35 — üamigoü-I^grangb

· De virtutibus theologicis

54G

AI’l'BNUIX SBCUNUA

fections divines analogiquement connaissables. Cf. Saint Thomas,
1·, q. 12, a. 4.
Nous avons souvent développé ce point de doctrine, en parti
culler dans l'ouvrage même que cite Dom Stolz: De Revelatione,
t. I, <·. XI, p. 336 370.
Lors donc que nous abordons le problème de la surnaturalité
essentielle de la foi, nous supposons qu’il est déjà certain par la
Révélation même, telle que l’Eglise la propose et que la saine théo­
logie l’explique, que les mystères de la foi chrétienne, ceux de la
Trinité, de l’incarnation rédemptrice, de la vie éternelle, etc. sont
essentiellement surnaturels, et non pas seulement pour l’homme,
mais pour toute intelligence créée et créable.
De là nous déduisons que la Révélation divine qui nous fait con­
naître ces mystères essentiellement surnaturels, est du même ordre
qu'eux. En quoi elle dépasse une révélation divine qui ne nous aurait
fait connaître que les vérités naturelles de la religion. Même con­
firmée par des miracles, cette dernière révélation ne nous aurait pas
introduits dans l’ordre de la vie intime de Dieu, elle n'aurait pas
été de l’ordre de la grâce, qui seule est une participation de la na­
ture divine. De même une motion divine d’ordre naturel diffère de
la grâce actuelle proprement dite.
De là encore les thomistes déduisent sans aucune tautologie, que
l’acte de foi par lequel nous atteignons formellement les mystères
essentiellement surnaturels de la Trinité, de l’incarnation, etc. et
la Révélation essentiellement surnaturelle qui nous les manifeste,
ne peut être un acte naturel, mais qu’il est un acte essentiellement
surnaturel.
Pourquoi? En vertu précisément du principe que Dom Stolz lui même déclare tout à fait certain : Actus specificantur ab obiecto for
mali. Un objet intelligible ne peut comme tel être atteint par l’acte
d’une faculté d’ordre sensible, et un objet essentiellement surnaturel
ne peut être atteint comme tel par un acte naturel de notre intelli­
gence. Un objet essentiellement surnaturel spécifie Pacte qui lui est
essentiellement relatif, et donc cet acte doit être lui-même surna­
turel, c’est-à-dire qu’il excède la proportion (les forces et les exi­
gences) de toute nature créée et créable.
Il n’y a là aucune tautologie. Nous n’avons jamais dit: les my
stères de la foi sont surnaturels parce que la foi naturelle ne peut
les atteindre formellement. Nous supposons qu’il est déjà certain
que ces mystères sont essentiellement surnaturels et nous eu con­
cluons qu’un acte naturel de notre intelligence ne peut les atteindre
formellement.
Nous sommes surpris de voir que Dom Stolz n’ait pas vu dans
le De Revelatione ce que nous n'avons cessé de dire en cet ouvrage.
La simple lecture de la table des matières du premier tome montre
que toutes les thèses qui s'y trouvent dérivent précisément de celle
de la surnaturalité essentielle des mystères de la foi, thèse qui est
longuement exposée ibidem, c. XI.

DE ESSENTIALI SUPERNATURALITATE FIDEI

547

Méconnaître ce fondement serait ne plus entendre la doctrine
thomiste de la surnaturalité essentielle de la foi infuse, surnatu­
relle, vi obiecti formalin, et ne plus admettre ce qui la constitue es­
sentiellement.
A l’objection que fait aujourd’hui Dom A. Stolz, nous répon­
dions longuement en 1918, De Revelatione, I, p. 505: «Per fidem
acquisitam dæmon solum materialiter assentit revelationi et myste­
riis supernaturalibus; cognoscit quidem veracitatem Dei auctoris
nature, factum revelationis ex evidentia miraculorum, cognoscit
sensum naturalem subiecti et predicati dogmatis, sed affirmat ver­
bum est sub lumine naturali quo manifestantur veracitas divina et
revelationis signa ; unde fides eius resolvitur in certitudinem natu­
ralem. - E contra fidelis sub lumine interno supernatural! (fidei in­
fusæ) attingit infallibiliter revelationem, non solum ut manifestatur
in signis, sed ut procedit a Deo, auctore, gratia, et ut proponitur
ab Ecclesia cum assistentia Spiritus Sancti ; et propter revelationem
sic cognitam fidelis affirmat verbum est in quolibet dogmate cre­
dendo. dum lumen infusum fidei illuminat notionem subiecti et no­
tionem predicati dogmatis. Hoc est assentire formaliter mysteriis
revelatis, non secundum resolutionem ad evidentiam (naturalem)
primorum principiorum rationis, sed secundum resolutionem ad lu­
men Dei increatum. (Vide Salmant., De Gratia, disp. Ill, dub. III,
n. 54).
L'objet formel de la foi reste ainsi inaccessible à toute connais­
sance naturelle. C’est pourquoi Saint Thomas dit. ΙΙ··11“, q. 5, a. 1 :
« lu obiecto fidei est aliquid quasi formale, scil. veritas prima supra
omnem naturalem cognitionem creatura· exis tens, et aliquid mate­
riale, sicut id, cui assentimus, inhærendo primæ veritati ».
Il dit encore ΙΙ··ΙΙ", q. 6, a. 1 : « Cum homo assentiendo his quæ
sunt fidei, elevetur supra naturam suam, oportet quod hoc insit ei
ex supernaturali principio interius movente, quod est Deus. Et ideo
fides quantum ad assensum, qui est principalis actus fidei, est a Deo
interius movente per gratiam ».
De même in Ep. I Cor., n, 14, sur ces mots de Saint Paul :
« Animalis homo non percipit ea quæ sunt spiritus Dei. Stultitiaest illi et non potest inteligere », Saint Thomas écrit : « Sicut sensus
non potest examinare ea quæ sunt intellectus, et similiter neque
sensus neque ratio humana potest indicare ea quæ sunt spiritus Dei,
et ita relinquitur quod huiusmodi solo Spiritu Sancto examinantur...
Dicitur ergo homo spiritualis: uno modo ex parte intellectus, spi­
ritu Dei illustrante..., alio modo ex parte voluntatis, spiritu Dei
inflammante ».
Dans le De Revelatione, t. I, p. 469-481, nous avons cité beau­
coup de textes semblables de Saint Thomas. Voir ibidem, p. 481-514,
les textes les plus importans de Capreolus, de Cajetan, Ferrariensis,
Cano, Bannez, Lemos, Alvarez. Reginaldus, Jean de Saint Thomas,
des Carmes de Salamanque. Il suffit de les relire attentivement pour
voir qu’ils ne contiennent aucune tautologie, ni aucune pétition de
principe.

548

APPENDIX SECONDA

Selon le saint Docteur, ΙΙ··Π“, q. 2, a. 2, et ad l'un, per Qdem
infusam uno et eodem actu credimus Deo (revelanti) et Deum (reve
latum), sans qu’il y ait processus in infinitum
Si un ante naturel de notre intelligence, comme la foi naturelle
et acquise (après l’étude de la lettre de l’Evangile et des miracles qui
le confirment) pouvait atteindre le motif formel de la foi infuse, il
atteindrait par la même formellement -les mystères surnaturels comme
tels; contrairement au principe: actus specificantur ab obiecto for
mali. Il s’ensuivrait que la foi infuse ne serait pas absolument né
cessaire pour faire un acte de foi salutaire; elle serait seulement
utile pour croire plus facilement, ad facilius credendum comme le
disaient les pélagiens. Or le Concile d’Orange a même déclaré contre
les semipélagiens que la grâce est nécessaire pour I'initium fidei
(Denz., 178).
De plus si un acte naturel de notre intelligence, comme la foi
acquise, pouvait atteindre le motif formel de la foi infuse, de même
un acte de bonne volonté naturelle, pourrait atteindre aussi l’objet
formel de l’espérance infuse et celui même de la charité.
Enfin, ce qui est capital ici, si la foi chrétienne n’avait pas un
objet surnaturel (formellement inaccessible à la foi naturelle), elle ne
serait pas ordonnée « per se » ou essentiellement à la fin ultime sur
naturelle; elle n’y serait pas plus ordonnée que les vertus morales
acquises. Il ne suffit donc pas pour établir sa surnaturalité, de dire
avec Dom A. Stolz qu’elle doit être ordonnée à cette (in surnaturelle2.
Il faut maintenir ce que dit constamment saint Thomas, v.g.
..Il··,
*
II
q. 5, a. 3: «Species cuiuslibet habitus dependet ex formali
ratione obiecti, qua sublata, species habitus remanere non potest.
Formale autem obiectum fidei est veritas prima, secundum quod ma
nifestatur in Scripturis sacris et doctrina Ecclesiæ, quæ procedit
ex Veritate prima ». Et ibid, ad 1’““ : « Alios articulos fidei, de qui­
bus hæreticua non errat, non tenet eo modo sicut tenet eos fidelis,
i Nous avons répondu d'avance (De Revelatione, t. I. p. 507 ss.) à ce que
dit à ce sujet Dom A. Stolz, op. oit., p. 47.
s Nous voyons bien que Dom Stolz dit fasc. I, p. 43, 44 : « Inchoatio cogni
tionis Dei immediatae non inest nobis per principia naturalia. Inchoatio finis
supernaturalis, qui in visione immediata Del consistit, habetur per habitum
fidei perficientis intellectum ».
Certes tout les Thomistes affirment cela et ils n'ont jamais négligé de le
dire; mais si la foi infuse n'avait pas un objet formel surnaturel, elle ne serait
pas essentiellement ordonnée Λ la fin dernière surnaturelle. Elle n'y serait pas
plus ordonnée que les vertus acquises.
Le principe: Facultates, habitus et actus specificantur ab obiecto formali
est inséparable de celui que cite Dom Stolz, p. 44 : « Desiderium finis provenit
ex quadam proportione ad finem ». Et saint Thomas. De Verit., q. 14. a. 2,
en déduit aussitôt : « Et Inde est quod in ipsa natura humana est quaedam
inchoatio ipsius boni quod est naturae proportionatum... Vnde oportet etiam
quod ad hoc quod homo ordinetur ad bonum vitae aeternae quaedam inchoatio
ipsius flat in eo cui repromittitur... Et haec est per fidem. quae ea tenet er in­
fuso lumine quae naturaliter cognitionem excedunt». Voilà bien l'objet formel
de la foi Infuse inaccessible à la connaissance naturelle.

1)E ESSENTIALI SUFERNATURALITATE FIDEI

549

soil. simpliciter inhœrendo prima: veritati, ad quod indiget homo,
adiuvari per habitum (infusum) fidei, sed tenet ea, quæ sunt fidei,
propria voluntate et (proprio) indicio ». Pour adhérer aux mystères
surnaturels comme tels et au motif formel de la foi infuse, cette
vertu est donc absolument nécessaire; si l’on pouvait y adhérer sans
elle, elle ne serait plus indispensable; de même un acte de bonne
volonté naturelle pourrait atteindre l’objet formel de l’espérance et
celui même de charité. Le principe « actus specificantur ab obiecto
formali » perdrait sa signification et sa portée.
C’est ce même principe tout à fait capital qui fonde la doctrine
généralement, reçue chez les Thomistes sur le désir naturel de voir
Dieu. Dom A. Stolz (ibid.., fasc. IV, p. 26 ss.) critique d’abord leur
terminologie et va même jusqu’à déclarer qu’elle est « a terminologia
B. Thoma: totaliter diversa ». H suffit pourtant, pour montrer qu’elle
concorde avec celle de saint Thomas de dire que ce que le Docteur
angélique appelle souvent amor gratuitus (1·, q. 63, a. 1, ad 3) a été
souvent appelé dans la suite arnor supernaturalis, lequel dérive des
vertus infuses d’espérance ou de charité, il diffère évidemment du
désir naturel de voir Dieu, qui procède de notre volonté naturelle et
non pas des vertus infuses (cf, I*, q. 12, a. 1).
Dans ce désir naturel de voir Dieu, Dom Stolz (fasc. IV, p. 29-30)
veut trouver le signe d’une « ordination ontologique de notre intelli­
gence naturelle à la vision de l'essence divine ». Qui dit ordination
ontologique, dit relation transcendentale ou essentielle, comme celle
de l’intelligence naturelle à l’être intelligible, celle de notre volonté
au bien universel, celle de la foi infuse à la vérité divine révélée,
celle de la charité à Dieu auteur de la grâce souverainement aimable
pour lui-même. Si l’on dit que notre intelligence est. comme puis­
sance passive, par sa nature même ontologiquement et positivement
ordonnée à la vision immédiate et essentiellement surnaturelle de
Dieu, on revient à une thèse célèbre de Scot, et l’on ne respecte plus
le principe: Facultates, habitus et actus specificantur ab obiecto for­
mali, car on aurait ainsi une faculté qui serait à la fois essentielle­
ment naturelle et essentiellement surnaturelle ou spécifiée par un
objet formellement surnature] ; elle l’atteindrait déjà non pas seule­
ment matériellement comme le désir naturel dont parle saint Tho­
mas, mais formellement comme les actes des vertus infuses. On au­
rait alors un acte essentiellement naturel, comme dérivant sans la
grâce de nos facultés naturelles, et spécifié par un objet formellement
surnaturel, ce qui serait la confusion des deux ordres, et la négation
du principe: «actus specificantur ab obiecto formali».
Il faudrait au moins montrer que l’objet formel du désir naturel
de voir Dieu diffère essentiellement de celui de l’esperance infuse,
même informe, et de celui du pius credulitatis affectus requis à l’acte
de foi salutaire, et que ce désir naturel ne peut se transformer en
cee actes surnaturels du fait qu’il est renforcé par la révélation.
Si l’on néglige la distinction que nous venons de rappeler entre
atteindre matériellement et atteindre formellement un objet surna­
turel, on se heurtera ici à des objections insolubles.

550

ΛΡΡΚΝΟΙΧ SECUNDA

Il ne suffit pas de dire que le désir naturel de voir Dieu atteint
très confusément l’objet de l’espérance, comme la raison naturelle
du paysan atteint très confusément l’objet de la métaphysique, car
il y a ici une distinction entre deux ordres qui ont entre eux une di
stance sans mesure; le désii· naturel pourrait croître toujours sans
jamais atteindre le moindre degré d’espérance infuse. Nous avons Ion
guement expliqué ce point dans le De Revelatione, t. I, p. 396 ss.
Dorn Stolz, ibid., p. 31, conclut: « Ex ordinatione ontologica na­
tures intellectualis ad visionem Dei immediatam sequitur unicum esse
finem vere ultimum naturæ rationalis ».
Comment maintenir alors le texte bien connu de saint Thomas,
De Veritate, q. 14, a. 2 : « Est autem duplex hominis bonum ultimum,
quod primo voluntatem movet quasi ultimus finis. Quorum unum est
proportionatum natures humanes, quia ad ipsum obtinendum vires
naturales sufficiunt... Aliud est bonum hominis naturas humana: pro
portionem excedens, quia ad ipsum obtinendum vires naturales non
sufficiunt, nec ad cogitandum vel desiderandum, sed ex sola divina
liberalitate homini repromittitur... et hoc est vita æterna ».
C’est bien ce qu’ont toujours dit les Thomistes: le désir naturel
de voir Dieu n’atteiut un objet surnaturel que matériellement. Aussi
les Thomistes disent-ils généralement: homo naturaliter desiderat,
desiderio non innato, sed elicito, condicionali et inefficaci, videre es
sentiam Dei auctoris naturæ. Par les effets de Dieu auteur de la na­
ture, on n’est pas conduit plus haut. Au contraire « spes infusa de­
siderat videre essentiam Dei auctoris gratiæ ». L’espérance infuse a
en effet un ordination ontologique à un objet formellement surna
turel; à plus forte raison aussi la charité infuse. Si le désir naturel
atteignait formellement cet objet, ce ne serait déjà plus un désir
naturel, mais un désir surnaturel, comme celui qui procède de l’espé­
rance infuse ou de la charité infuse.
Dom Stolz ne parvient pas à montrer que sa position est cou
forme aux textes de Saint Thomas qu’on lui oppose. On ne saurait
trouver le vrai sens de ces textes qu’à la lumière des principes for
mulés par le saint Docteur, et notamment à la Irumière de celui-ci
qui domine toute la psychologie, la morale, la théologie des vertus
infuses et des dons: Facultates, habitus et actus specificantur ab
obiecto formali, proinde actus naturalis non potest attingere obie
ctum formaliter supernaturale. En particulier si la foi acquise pou
vait atteindre l’objet formel de la foi infuse, celle-ci ne serait plus
nécessaire; il s’en suivrait aussi que la bonne volonté naturelle pour­
rait atteindre l’objet formel de l’espérance infuse et même celui de la
charité, qui dès lors ne seraient plus indispensables pour le salut.

t>E ULTIMA RESOLUTIONE ACTUS MOISI

A PROPOS DU LIVRE DU P. TERESIO

DE ULTIMA RESOLUTIONE ACTUS FIDEI

Le sous titre de ce livre 1 Compendium dissertationis ad iauream
montre bien son caractère. C’est le résumé d’une thèse de doctorat où
l’auteur étudie le problème du fondement de la certitude de l’acte de
foi, en comparant la position de nombreux théologiens à la lumière
de la doctrine des Salmanticenses, et en proposant une synthèse de
cette même doctrine sur le point en question.
Il y a là certes un grand travail pour rechercher la position
exacte, non seulement des Carmes de Salamanque, mais de 27 théo
logiens (cf. p. 29), qui admettent la surnaturalité essentielle de la
foi infuse spécifiée par son motif formel surnaturel, et qui soutien­
nent qu’eZZe adhère infailliblement à l’autorité de Dieu révélateur,
c’est-à-dire à son motif formel surnaturellement connu, au dessus
de tons les raisonnements apologétiques qui rendent l’acte de foi
prudent ou l’obscquium fidei rationabile.
L’auteur a étudié de même la position adverse de 12 théologiens
(cf. p. 103), qui soutiennent que la connaissance du motif formel de
la foi n’est qu’une condition sine qua non de l’acte de foi et non pas
une cause de sa certitude (comme la· connaissance du bien est seule
ment la condition de l’attrait qu’il exerce sur la volonté), et qui pré­
tendent que cette connaissance du motif formel de la foi peut être
seulement naturelle, sans nuire à la certitude infaillible de l’acte de
foi. Mais ces auteurs ne parviennent pas à maintenir que l’acte de
foi est essentiellement surnaturel, ni à sauvegarder le principe « les
facultés, les habitus et les actes sont spécifiés par leur objet formel ».
Le P. Teresio a fait certainement un long et pénible travail de
recherche, mais puisqu’il voulait étudier surtout la vraie position
des Salmanticenses, qui prétendent bien suivre saint Thomas et l’é­
cole thomiste, il eut été bon de voir quelle est la continuité de l’en­
seignement de cette école sur ce point par l’examen des principaux
textes de saint Thomas et de ses commentateurs depuis Capréolus.
Nous avons nous même réuni ces textes : De Revelatione, t. I, p. 469498. L’auteur aurait vu ainsi que les Thomistes se placent nettement
dans la première catégorie des théologiens qu’il examine (p. 29-103)
contrairement aux scotistes, aux nominalistes et à leurs successeurs.
Il constate que cette première catégorie de théologiens admet­
tent la surnaturalité essentielle de la foi et le principe: les habitus
et les actes sont spécifiés par leur objet formel; il constate aussi que,
> P. Teresio a S. Aguete Zielinski, O. C. D., De ultima resolution actus
fidei. Collegio Intern., Carmelitanorum discal.. Roma. 1942, 182 pp.

552

APPENDIX SECUNDA

selon ces théologiens, le motif formel de la foi infuse est par suite
essentiellement surnaturel, inaccessible à la connaissance naturelle,
et qu’il est connu surnaturellement de façon infaillible par la foi
infuse qui adhère à lui et, par lui, aux vérités révélées.
Mais le P. Teresio soutient contre eux, avec leurs adversaires,
que la connaissance de ce motif formel de la foi n’est qu’une condi­
tion de l’acte de foi et qu’il n’est pas nécessaire de connaître ce motif
surnaturellement et infailliblement.
On ne voit plus alors que ce motif formel de la foi infuse, s’il est
naturellement connaissable, soit essentiellement surnaturel, et puisse
spécifier une vertu essentiellement surnaturelle, selon le principe:
habitus et actus specifieantur ab obiecto formali. Le motif formel
d’une vertu essentiellement surnaturelle doit être du même ordre
qu’elle, et elle seule l’atteint, et tout d’abord, car elle n’atteint son
objet matériel que par lui. Ainsi, dit saint Thomas, la vue seule at­
teint la lumière sensible et. par elle les objets colorés. Et donc le
motif formel d’une vertu théologale ne peut être atteint que maté
nettement par la connaissance naturelle (cf. Salmant., De Gratia,
disp. Ill, dub. III, n. 48).
De plus si le motif formel de la foi infuse n’est connu que natu­
rellement, et avec une simple certitude morale (celle de l’histoire qui
rapporte les miracles et autres signes), on ne voit plus comment sub­
siste la certitude infaillible de l’acte de foi, ni ce que signifient ces
paroles souvent répétées de saint Thomas : « Fides simpliciter adhæret veritati primæ revelanti ». Elle y adhère non par l’évidence immé­
diate, ni par raisonnement, mais « credendo Deo (revelanti) et Deum
(revelatum) uno et eodem actu» cf. II‘-II“, q. 2, a. 1 c, et ad lra.
Nous avons réuni ces textes de Saint Thomas: De Revelatione,
t. I, p. 470-478. Cf. De Verit., q. 14, a. 8, ad 2m: « Quamvis divinum
testimonium sit de omnibus credendum; tamen divinum testimonium,
sicut et cognitio, primo et principaliter est de seipso et consequenter
de aliis». Ibid, ad 4m : « In quantum nihil nisi per lucem videri po­
test, lux ipsum visibile esse dicitur, et sic veritas prima est per se
Fidei obiectum ». Ad 9m : « Veritas prima se habet in fide et ut me­
dium et ut obiectum ». Tous les Thomistes disent ensuite « est simul
id quo et quod creditur ». Saint Thomas dit lui même ibid, in corp,
art. : « Und oportet quod fides, quæ virtus ponitur, faciat intellectum
hominis adhœrere veritati quce in divina cognitione consistit, tran­
scendendo proprii intellectus veritatem ». Item II‘-II“, q. 1, a. 1 ;
q. 2, a. 2; q. 4, a. 1; q. 5, a. 1, 2, 3, et Cajetan in II31» II®”, q. 1,
a. 1, η. XI.
Le Père Teresio n’a pas saisi, selon nous, sur ce point, la vraie
pensée de saint Thomas, ni celle des Thomistes, que suivent les Salmanticenses.
'
Ces derniers disent en particulier, dans le sens que nous venons
de rapporter (De Gratia, disp. Ill, dub. III, n. 28) : « Dicendum est
primo non posse hominem per proprias vires efficere assensum fidei
theologicæ secundum speciem aut substantiam acceptum ». Ibid,
n. 45: « Dicendum est secundo non esse possibilem actum entitative

DK IjLTIMA RESOLUTIONE ACTUS FIDBI

553

naturalem et specie distinctum ab assensu fidei théologie», qui at­
tingat istius obiectum sub eodem motivo... Si autem actus naturalis
posset attingere obiecta propria fidei, non esset necessarium lumen
fidei ad ea attingenda ». Ibid., n. 46: « Obiectum assensus fidei théo­
logie» formaliter sumptum et ex parte motivi est supernaturale, ergo
ita acceptum non potest attingi per ullum actum naturalem ». Item
n. 48, 49, 60.
Les Salmanticenses disent aussi De Fide, disp. I, dub. V, n. 163 :
« Is qui per fidem infusam credit Deum esse summe veracem et reve­
lasse ea quæ credit, optime respondet utrumque horum sibi constare
per ipsam revelationem, divinam, cui in credendis aliis articulis in­
nititur; ...nam sicut lux per seipsam visibilis est, ita, cum divina
revelatio sit ratio formalis sub qua fidei infusæ, debet esse credibilis
per seipsam ». Cfr. ibid. n. 193. Ce qui est prérequis, c’est seulement
l’évidence rationnelle de la crédibilité, par les signes de la révélation,
comme les miracles et autres motifs de crédibilité accessibles à la
raison et fort différents du motif formel de la foi infuse, motif formel
qui n’est autre que la vérité inoréée, vérité divine révélatrice qui est
de l’ordre de la vie intime de Dieu, en tant qu’elle nous manifeste
obscurément, non pas seulement les vérités naturelles de la religion,
mais les mystères essentiellement surnaturels.
Le P. Teresio (p. 108-111) entend bien suivre les Salmanticenses
lorsqu’il reproche aux adversaires des Thomistes de rejeter le prin­
cipe de la spécification des habitus et des actes par leur object formel
et la thèse de la surna.turalité essentielle de la foi.
Mais ici encore il devrait dire que la foi infuse n’est essentielle­
ment surnaturelle que si elle est spécifiée par un motif formel essen­
tiellement surnaturel et donc inaccessible à la connaissance naturelle.
H cherche, p. 179, a mettre « pratiquement » d’accord les adver­
saires, c’est un compromis éclectique qui diminue la valeur des prin
cipes au lieu de montrer leur nécessité, leur élévation et leur rayon­
nement. L’auteur croit trouver cette conciliation (p. 178, 180) en sui­
vant, dans l’analyse de l’acte de foi, la linea affectiva, plutôt que la
linea intellectiva. Les Salmanticenses (De Gratia, disp. Ill, dub. III,
n. 39) montrent que cela ne peut aboutir, on tomberait dans un cercle
vicieux : Le pius credulitatis affectus est surnaturel parce que l’acte
de foi doit être surnaturel, et celui-ci doit être surnaturel parce que
son motif formel, spécificateur, est essentiellement surnaturel.
La vraie solution est plus simple et plus haute, croyons-nous.
L’ensemble des théologiens parait l’admettre lorsque, avant de di­
scuter, il se tiennent dans la région supérieure des vérités énoncées
par les Conciles. Alors ils affirment communément ceci :
Selon l’Êglise (Gone, du Vatican, Denz., 1789) tous les fidèles
doivent croire surnaturellement et infailliblement les mystères révélée
à cause de l’autorité de Dieu révélateur.
Or cela n’est pas possible sans qu’ils adhèrent surnaturellement
et infailliblement à la Révélation même; autrement leur foi à l’incar­
nation et aux autres mystères ne serait infailliblement certaine que

551

APPENDIX SECUNDA

d'une façon hypothétique: si c’est vraiment Dieu lui même qui a
révélé ces mystères.
Tous les fidèles adhèrent donc sumaturellement et infailliblement
à la Révélation même, très au dessus de la certitude morale qu’ils
ont, par l’histoire, des signes de la révélation, comme les miracles et
la réalisation des prophéties
C’est ce que saint Thomas affirme souvent en disant, II’ II“, q. 5,
a. 3, ad 1’" : « Fidelis articulos fidei tenet simpliciter inlurrendo pri­
ma; veritati, ad quod indiget homo adunari per habitum (infusum)
fidei ». Π
*·Π “, q. 2, a. 2: « Credimus Deo (revelanti) et Deum (reve­
latum) » et quidem « uno et eodem actu » (ibid, ad lm). L’Eglise nous
propose infailliblement non seulement les mystères à croire, mais elle
affirme que c’est bien Dieu qui les a révélés, et les fidèles le croient
par le même acte qui les fait adhérer ù ces mystères mêmes, très au
dessus de tous les raisonnements apologétiques qui ont certes leur
valeur, mais dans un ordre inférieur.
C’est ce que les Thomistes expriment encore en disant : « Veritas
prima revelans est simul id quo et quod creditur, infallibiliter con
creditur mysteriis ».
Ici encore les recherches les plus approfondies de la théologie
nous ramènent aux lignes supérieures de la doctrine de foi, qui, dans
sa simplicité éminente, dépasse tous les raisonnements qu’on fait sur
sa nature même et sur le mode très intime selon lequel elle atteint
surnatni-ellement et infailliblement son motif formel.
Cette façon très intime et très élevée, pour la foi infuse, d’atteinde l’esprit. En cette nuit, ce motif formel de la foi est mis de plus en
plus de tout alliage dans ce que saint Jeun de la Croix appelle la nuit
de l'esprit. En cette nuit, ce motif formel de la foi est mis de plus en
plus eu tout son relief, au dessus de tout motif secondaire accessible
à la raison. La Vérité première révélatrice apparaît alors comme une
étoile de première grandeur dans la nuit de l’esprit, et l’intelligence
humaine, au dessus de toutes les tentations et fluctuations qu’elle sur
vole, « trouve asile dans l’immuable ». Il y a une purification sembla­
ble de l’espérance et de la charité, dont le motif formel surnaturel sa
distingue de plus en plus de tout ce qui n'est pas lui. L’expérience
mystique confirme ainsi cette assertion des théologiens: le motif for­
mel d'une vertu théologale ne peut être le miracle, ni une vérité natu­
rellement connue, mais une perfection incréée de Dieu de l’ordre de
sa vie intime, et inaccessible sans la grilce.
> Ce point n’est pas suffisamment maintenu, selon noue, par M. Roosn
Aubert, l.e problème de l’acte de. foi, Louvain. 1945. p. 450. Il ne volt pas
assez l'importance du principe: les habitus et les actes sont spécifiés par leur
objet formel, non ut rcs est, sed ut objectum est, ut objicitur. Un habitus es
sentlellement surnaturel comme la foi infuse ne peut donc avoir qu'un motif
qui dépasse la connaissance naturelle de l'homme et de l'ange. — Contre la
distinction entre l'autorité de Dieu auteur de la nature et de Dieu auteur de
la grâce. M. K. Aubert objecte : « Il n’y a qu’une autorité divine, toujours
infinie de valeur ». Nous avons toujours répondu avec les thomistes : il n’y a
qu’une autorité divine ut res est. concetto, ut objectum est, nego. De même

DE ULTIMA RESOLUTIONE ACTUS FIDEI

555

il n’y a qu’ttn Dieu, ut res est, une seule réalité divine bien sûr, mais ut
objectum, est, tous les théologiens distinguent: Dieu en tant q\x'auteur de la.
nature est objet de connaissance naturelle ex creaturis, et en tant qu’auteur
de la gréée 11 est un objet qui dépasse toute connaissance naturelle humaine
on angélique. Ainsi encore bien qu’il n’y ait qu’un Dieu, il n’est pas de la
même manière objet de la foi et objet de la vision beatifique: Deus sicuti est
superat omnino fidem infusam et objectum ejus specificativu m.
Quoiqu’il n’y ait qu’une réalité divine. Yobjet de la connaissance naturelle
la plus haute, celui de la fol infuse et celui de la vision béatifique sont spéci­
fiquement distincts. De même l’autorité de Dieu comme auteur de la nature
est naturellement connue, tandis que l’autorité de Dieu comme auteur de la
grâce dépasse la connaissance naturelle la plus haute. C’est la simple appli­
cation de celte distinction courante en théologie; elle revient dans tous les
traités. Il faut la bien entendre et voir sa portée réelle, car les habitus inté­
rieurs n’atteignent pas dans le réel ce qu’atteignent les habitus supérieurs;
dans la quantité la mathématique n'atteint pas l’être en tant qu’être, objet
de la métaphysique, et un homme privé de sens musical ne saisit pas l’âme
d’une symphonie de Beethoven tandis qu’un autre la saisit; il n’y a. pourtant
lù qu’une symphonie.

RECENSIONES

Divus Thomas, Piacenza, dicembre 1947, pp. 308-314Le cour» de dogmatique du R. P. R. GARRIGOU-LAGRANGE. 1

Le R. P. R. Garrigou- Lagrange, O. P., en publiant son Commentarius in
Summam Theologicam S. Thomæ a voulu en étendre le rayonnement au· delà
du cercle de ses auditeurs habituels. Les lecteurs de cette revue n’ont pas be­
soin qu’on leur recommande l’œuvre magistrale de l’éminent Professeur du
Collège Angélique de Rome: notre compte rendu donc se bornera à résumer
substantiellement chaque volume en soulignant ce qu’il y a de plus important
et de plus original.
En 1918 le P. G.-L. publiait, après avoir enseigné huit ans à I’Angelico cette
matière, son De revelatione en 2 vol. dont la 4® édit, vient de paraître en 1945
II y avait surtout approfondi les notions de révélation, de mystère, de dogme,
de surnaturel, de fol Infuse, d’évidente crédibilité, de miracle par rapport à
la connaissance certaine du fait de la révélation chrétienne. Dès ce premier
ouvrage il insistait sur la distinction de l’ordre de la nature et de celui de la
grâce, selon l’enseignement de S. Thomas et de «es plus grands Commenta­
teurs. mais par la notion de la puissance obédtentlelle il n’insistait pas moins
sur l'harmonie de ces deux ordres. Ce premier ouvrage présentait l’apologé·
tique comme une fonction de la théologie qui réfléchit sur ses propres principes
et les défend, en approfondissant ce qu’est la révélation surnaturelle et quels
eu sont les signes certains.
I>e De Deo uno traite longuement de la nature de lu théologie, de la mé­
thode de S. Thomas en théologie, et il explique article par article le traité De
■Deo uno de la S'owmc théologique (I, qq. 1-26). Il insiste d’abord sur la dé·
monstrabllité de l’existence de Dieu, et sur le terme des preuves de l’existence
de Dion (Ipsum Esse subsistens eæistit), qui est le principe de la déduction
des attributs divins. Toutes ces questions s’éclairent à la lumière de cette vé­
rité fondamentale: In solo Deo essentia et esse sunt idem. Elle est fondamen­
tale. non in via inventionis, sed in via judicii sapientiae er altissima causa.
Dans la question de la cognoscibillté de Dieu et de la vision béatlfique.
l’auteur, en suivant pas à pas le texte de S. Thomas, montre surtout la di­
stinction des deux ordres de la nature et de la grûce et leur harmonie. Il re­
trouve ici les grandes thèses exposées dans le De revelatione, mais il les con­
sidère ici de plus haut, dans leur fondement suprême. Il suit en cela l’ensei­
gnement commun des plus grands Commentateurs de S. Thomas. De même
1 De Revelatione per Ecclesiam proposita (Romae. F. Ferrari, IV ed., 1945),
2 yoll. in-8°, 1000 p. — De Deo uno (Paris, Desclée De Brouwer, 1938), 1 vol.
in-S°, 582 pp. — De Deo trvno et creatore (Taurini. Marietti; Paris, Desclée
De Brouwer, 1943), 1 vol. ln-8°, 466 pp. — De Christo Salvatore. Accedit Com­
pendium Mariologiac (Taurini. R. Berruti, 1945), 1 vol. in-8°, 549 pp. — De Eu­
charistia. Accedunt quaestiones De Poenitentia (lb.. 1943), 1 vol. in-8°, 436 pp.
Dr Gratia (lb., 1947), 1 vol. In-S°, 431 pp. — De Virtutibus theologicis (Tau­
rini. R. Berruti, 1949). 1 vol. in-8°, 560 pp.

558

RECENSIONES

dans la question des nom« divins, ou de l’analogie. Son thomisme s'affirme de
plus en plus dans les questions de la science divine, de la volonté et de l’amour
divine, de la providence et de la prédestination, où il compare attentivement
la position de S. Thomas avec celles des théologiens postérieurs, l^es deux
grands principes qui. selon lui, éclairent ces problèmes sont: 1) Dieu ne com­
mande jamais l'impossible (contre le prédestinatianisme, le calvinisme, le jan­
sénisme); et 2) Quid habes quod non accepisti? Nul ne serait meilleur qu’un
antre, s’il n’était plus aimé et plus aidé par Dieu (IB, q. 20, a. 3 et 4). ün
mystère subsiste ici pour tout viator: comment se concilient la volonté salvitique universelle et la prédestination gratuite? Ce mystère est celui de l’intime
conciliation de l’infinie justice, de l’infinie miséricorde et de la suprême liberté
dans l’éminence de la Déité ou de la vie intime de Dieu, que nous ne verrons
immédiatement qu’au ciel, par la lumière de gloire.
Cette manière de considérer la théologie ne s’attarde pas outre mesure à
la comparaison des systèmes ; elle insiste sur les plus grandes vérités admises
par tous les théologiens, en refusant de les restreindre en quoique ce soit, et
elle dispose ainsi à la contemplation des mystères, qui est comme le prélude
normal de la vision du ciel. D’où l’importance constamment donnée ici aux
textes les plus élevés de S. Paul, de S. Augustin et de S. Thomas, comme
manuductio à la contemplation, qui procède en nous de la foi infuse éclairée
par les dons du Saint-Esprit.
Le De Deo trino et creatore procède de la même manière, en suivant S. Tho­
mas article par article (1, pp. 27-119). Après une introduction positive assez
étendue, où il montre ce que S. Thomas doit à S. Augustin, et pourquoi la con­
ception augusticnne de la Sainte Trinité a prévalu, l’auteur insiste sur le
*
trois questions fondamentales: De processione divinarum personarum, De re­
lationibus divinis, De personis divinis. Il y compare la doctrine de S. Thomas
avec celle de théologiens postérieurs, notamment avec celle de Suarez, et il
montre que S. Thomas en ce traité, comme dans les autres, est fidèle beaucoup
plus que ses successeurs au principe d'économie : « non sunt multiplicanda
principia sine necessitate », et comment il explique tous les problèmes ù La
lumière de quelques rares principes, qui dépendent eux mêmes d’un principe
suprême, qui assure l’unification du savoir, autant qu’il est possible ici-bas.
Dans la Trinité, c’est la notion de relation, dont 1‘esse in, en Dieu, est non pas
accidentel, mais substantiel. Ce recours constant au même principe, comme
dans le De Deo uno à 1’« Ipsum esse subsistens », donne à quelques lecteurs
ou auditeurs l’impression d’une ré)>étition. Ce n’en est pas une. C’est la ré­
duction de tous les problèmes au même principe suprême pour l’unité du savoir
théologique. C’est toujours le même leitmotiv qui revient, tout comme une pyra­
mide ne peut pas avoir deux sommets, tout comme le cercle n’a qu’un centre.
En ce traité De Deo trino, l’auteur insiste beaucoup sur l’habitation de la
Sainte Trinité en l’toe dos justes. Il compare ici la doctrine de S. Thomas
avec celle de Suarez et celle de Vasquez, en suivant l’interprétation donnée par
Jean de S. Thomas et plus récemment par le P. Gardeil.
Dans le traité De Deo creatore, il fait voir que la vérité de la création,
selon S. Thomas, se démontre par ce qu’aucun être en dehors de Dieu n’est
son existence: « Nullum ens extra Deum eadstens est suum esse, ideo omnia
alia a Deo participant esse et causantur secundum totum suum esse a Deo ».
Id encore Suarez s’éloigne de S. Thomas, du fait qu’il nle la distinction réelle
de l’essence et <lo l’existence en toute créature. ■ Les questions de la création
non ab aeterno, de la distinction des choses créées, du gouvernement divin, de
la conservation des êtres, de la motion divine sont longuement traitées; plus
encore le problème du mal, auquel sont consacrées une cinquantaine de pages
très denses, pour montrer avec quelle rigueur procède S. Thomas en cette dif­
ficile question. « Deus nullo modo est causa mali culpae, nec directe, neo indi­
recte; malum morale est extra objectum adaequatum voluntatis et omnipoten­
tiae Dei, sicut sonus est extra objectum auditus, ideoque motio divina ad
actum physicum peccati praescindit a malitia; nihil est magis praecisivum
quum objectum formale alicujus potentiae. Item numquam peccatum provenire
potest ex insufficentia auanlii divini; sic proveniret ex negligentia divina, quae
est contradictio in terminis. Proinde, dum actus bonus salutaris praesupponit

RECENSIONES

559

In Deo unicum decretum positivum, peccatum praesupponit duplex decretum :
unum permissivum (quoad malitiam peccati) et alterum j/osltivum .(quoad entltatem et actionem physicam peccati) ». Cf. ibid., pp. 340-352 : « Solvuntur
objectiones contra hanc doctrinam S. Thomae ».
Au début du traité des Anges, l'auteur compare les principes de S. Thomas
qui éclairent toutes ces questions avec ceux de Scot et ceux de Suarez (p. 360
sq.), et il n’insiste ensuite que sur les questions les plus difficiles de la con­
naissance des anges, de leur amour, de leur mérite; il traite assez longuement
du péché et de l’obstination des démons, en montrant ce qui sépare ici la
doctrine de S. Thomas de celle de Scot et de celle de Suarez.
Pour les créatures corporelles (p. 388), il montre que le transformisme mi­
tigé ne s’oppose pas à la foi, mais il n’applique pas cette hypothèse à la for­
mation du corps du premier homme (p. 413). Il a exposé plue longuement sa
pensée sur ce point dans les Acta Acad. N. Thomae, 1Ô45, p. 252 sqq.
Dans le traité de ΓHomme, il expose les principales preuves thomistes de
la spiritualité de Pâme, de la doctrine de l'âme forme du corps et unique forme
substantielle du corps humain. — 11 examine (pp. 408-412) avec un soin parti­
culier quelle est la cause de l’immutabilité de la volonté dans l’âme séparée,
il expose les opinions différentes et suit l’enseignement commun des thomistes:
« L’âme s'immobilise inchoative dans le bien on dans le mal par le dernier
acte bon ou mauvais de l’état de voie, et elle est immobilisée completive ab
immobili apprehensione existente in statu separationis a corpore ». C’est la
doctrine de S. Thomas telle qu’elle est entendue par Sylvestre de Ferrure et
généralement par les thomistes, qui sur ce point n’ont pas suivi Cajetan.
A propos de l’état de justice originelle, il maintient (p. 433 sqq.) que i»our
S. Thomas « justitia originalis sine grntia esse non potuit » (cf. De ifalo, q. 4,
a. 2, ad l.*) 01). La grâce sanctificante est la racine intrinsèque de la justice ori­
ginelle, et c’est pourquoi le baptême, en nous conférant la grâce sanctifiante,
nous remet le péché originel (qui est la privation de la justice originelle), bien
que le baptême ne nous rende pas Je don d’intégrité. Si le péché originel n’était
que la privation du don préternaturel d’intégrité comment serait-il remis par
Je baptême?
Le De Christo Salvatore (in IIP
"
*
partem S. Th.) explique, selon l’inter­
prétation la plus commune chez les thomistes, le motif de l’incarnation, l’union
hypostatique et scs suites; l'auteur défend longuement la doctrine formulée
par Cajetan sur ce qui constitue formellement la personnalité ontologique,
ou le sujet intelligent et libre, d’abord comme sujet : id quo allquid est quod
existit: ce n’est pas la nature même Individuée (id quo aliquid est homo),
ce n’est i«s l'existence (id quo aliquid existit), car l’existence est un attribut
contingent de toute j>ersonne créée (nulla persona creatu est suum esse). La
personnalité ontologique, racine de la personnalité psychologique et morale, c’est
ce qui constitue le sujet intelligent et libre, d’abord comme sujet (suppositum).
Et Jésus Christ est une seule personne, parce qu’il est un seul sujet intel­
ligent et. libre, bien qu'il possède deux natures, deux intelligences, deux con­
sciences. et deux libertés. Au contraire en Dieu, il y a trois sujets intelligents
et libres, qui ont la même Intelligence, la même volonté, la même liberté.
Par une lente élévation vers le mystère de l’incarnation, l’auteur monte
de la considération des j>ersonnalités humaines les plus hautes et les plus
saintes jusqu’à la personnalité incréée du Sauveur (pp. 94-90) : c’est, avec les
pages sur la Passion, la partie de l’ouvrage qui touche le plus la spiritualité,
et qui est de nature à éclairer le mystère de l’union hypostatique.
De même l’auteur aime à approfondir les difficiles problèmes de la conci­
liation de la liberté du Christ avec son impeccabilité absolue, de la valeur in­
finie de ses mérites et de ses satisfactions, de sa prédestination connue premier
des prédestinés, de l'union au Calvaire de la plus profonde tristesse avec la
plus haute béatitude.
En tous ces mystères il vent montrer l’unité de la personne du Christ et
l’unité de son être (cose), malgré la distance sans mesure de la nature humaine
et de la nature divine; il y a en Jésus un seul sujet, un seul principe quad qui
donne une valeur infinie à tous ses actes thénndriques. Par suite le moindre

560

fcÉCENSlON’KS

acte d'amour en Jésus plaît plus à Dieu que ne lui déplaisent tous les péchés
réunis. C’est l'essence du mystère de la Rédemption.
Ici encore S. Thomas observe admirablement le principe d’économie, en
rattachant toutes les questions qui se posent h un principe unique, à l’unité
de personne en Jésus Christ.
De même les divers aspects de la Passion se rattachent à la plénitude
absolue de grâce, de laquelle procèdent d’une part la lumière de gloire, la
vision béatifique, et d'autre part la très ardente charité du Sauveur, prêtre et
victime, qui veut offrir sur la Croix le plus parfait holocauste dans la plus
profonde douleur (cf. pp. 445-473 : De altitudine mysterii Redemptionis ut est
mysterium amoris) l.
La tin de cet ouvrage contient un Compendium de la Marioloyie où tout se
déduit de l’éminente dignité de la Maternité divine, qui par son terme appar?
tient ù l’ordre hypostatique. Il s’ensuit que Marie a été gratuitement préde?
stinée d'abord à la Maternité divine, et par voie de conséquence à La plénitude
de gloire, puis de grâce, qui convenait pour qu’elle fût la digne Mère de Dieu.
C’est pourquoi le plus grand titre de Marie est Mère de Dieu, et c'est le motif
pour lequel nous devons à la Très Sainte Vièrge un culte d’hyperduile. SI elle
était seulement pleine de grâce sans être Mère de Dieu, nous lui devrions seu­
lement le culte de dulle à son degré le plus élevé. La Maternité divine comme
l’incarnation elle même dépasse la sphère du mérite, de par le principe uni­
versel : a principium meriti non cadit sub merito ». Ce Compendium Mariologiae
montre aussi, à propos de la Médiation universelle de Marie, que la valeur de
la théologie dépend surtout de l’approfondissement des plus hauts principes
dont elle procède.
L’auteur soutient la définibilité de l’Assomption (pp. 525-530) parce que ce
privilège n’est pas seulement virtuellement révélé, mais formaliter-implicite
eu cette vérité que Marie a été étroitement associée ù la parfaite victoire du
Christ sur le démon, sur le péché et sur la mort; elle doit donc être victrijp
mortis et non victa a morte. Comme il est dit dans l’oraison « Veneranda » :
« Sancta Del Genitrix mortem sublit temporalem, nec tamen mortis nexibus
deprimi potuit ». Le privilège de l’Assomption est contenu dans la vérité révélée
que nous venons de rappeler, non pas comme un effet dans sa cause, ni comme
une propriété dans une essence, mais comme une partie dans le tout, et le tout
ne peut exister sans ses parties, tandis que la cause peut préexister à ses effets.
En toutes ces questions on voit la nécessité d’unir toujours à la théologie
positive la théologie spéculative qui seule permet d’approfondir les principes,
et de distinguer entre V explication des vérités révélées et l'inférence (illatio)
ou la déduction des vérités nouvelles, qui ne sont révélées que virtuellement.
Tout cela est très important, car si Γ Église pouvait définir comme dogme de
foi tout ce qui est virtuellement révélé et theolopice certum, elle iwurrait définir
tout ce qui est déduit métaphysiquement des principes révélés dans la Somme
théoloyique de S. Thomas, et tout ce qui dans la Mariologie est virtuellement
contenu dans l’éminente dignité de la Maternité divine.
Le De Eucharistia explique aussi article par article le traité de S. Thomas
sur ce sacrement. L’auteur expose longuement et défend la doctrine thomiste
de la transsubstantiation proprement dite (ou conversive), par opposition à la
transsubstantiation adduetive, qui ne serait plus une conversion, mais une
substitution de la substance du corps du Christ a La substance du pain an­
nihilée. On ne voit plus dès lors comment serait maintenu le sens obvie des
Conciles qui ont parlé en propres termes d'abord de conversion et ensuite de
transsubstantiation, ce qui montre clairement qu’ils entendent parler de trans­
substantiation conversive. Ici encore, dit l’auteur, Saint Thomas est fidèle au
1 L’auteur montre aussi justement (pp. 412-438) la raison pour laquelle
S. Thomas dit que la Passion est cause de notre salut, par manière: Ie de me­
rite. 2*1 de satisfaction·, if0 de sacrifice, 4e de libération universelle. En effet tout
mérite n’est pas satisfaction, mais tout acte satisfactoire doit être d’abord mé­
ritoire; tout acte satisfactoire n’est pas un sacrifice proprement dit. et tout sa­
crifice proprement dit n’a pas la puissance de libérer le genre humain tout entier.

RECENSIONES

561

principe d’économie, car il suffit d’admettre un seul miracle, celui de la trans­
substantiation proprement dite, pour que tout s’explique: la non permanence
de la substance du pain, la présence du corps du Christ per modum substantiae,
la permanence des accidents eucharistiques et des lois qui les régissent. Toute
autre explication est obligée de multiplier les miracles: annihilation de la
substance du pain, adduction de celle du corps du Christ, etc. Il suffit au con­
traire d’une seule action divine, qui porte, non pas sur l’humanité du Christ,
glorieux, mais sur la substance du pain qui est convertie au corps du Christ,
dans l’ordre de l’être, qui domine celui des apparences sensibiles, où rien
n’est changé.
Au sujet de la communion, le P. G.-L. affirme que chacune de nos com­
munions devrait être en principe plus fervente (d’une ferveur de volonté, si
non de sensibilité) que la précédente, parce que chacune doit non seulement
conserver en nous la grace et la charité, mais les augmenter et nous disposer
ainsi, s’il n’y a pas de négligence vénielle, à une communion plus fervente et
plus fructueuse pour le lendemain. Π en fut ainsi pour la Sainte Vierge, et,
toute proportion gardée, chez les saints.
Selon l’auteur, le sacrifice de la Messe requiert l’immolation sacramentelle
du corps du Christ, et cela suffit du côté du sacrifice extérieur, car celui-ci est
in genere signi: il est le signe de l’oblation intérieure qui s’inspire des quatre
fins du sacrifice, et Vimmolatio incruenta de la Messe est de plus le signe et
le mémorial de Vimmolatio oruenta Galvarü. Mais le P. G.-L. défend longue­
ment que le Christ comme prêtre principal du sacrifice de la Messe, et comme
instrument conscient et volontaire de chaque transsubstantiation, offre actuel­
lement toutes les Messes qui se célèbrent; il les offre par un seul et même
acte qui dure toujours; il ne s’est pas contenté de les offrir virtuellement
quand il a Institué le sacrifice eucharistique. Et si, aujord’hoJ, le célébrant,
est quelque peu distrait même au moment de la consécration, par tel ou tel
détail, le Christ lui, comme homme et prêtre principal, n’est pas distrait, mais
volt et veut la valeur sans mesure de chaque Messe, son rayonnement sur la
terre, au purgatoire, et le prix infini de l’adoration qui s’élève vers Dieu
(cf. pp. 290-300).
A ce traité de l’Eucharistie s’ajoutent les questions dogmatiques relative
à la Pénitence, où l’auteur étudie en particulier la différence de 1 ’attrition et
de la contrition. Il défend la thèse assez généralement admise par Je thomi­
stes : « ad attritionem (sufficientem cum sacramento ad justificationem) requi­
ritur initialis amor benevolus Dei ut est fons omnis justitiae, distinctus a ca­
ritate. Alioquin attritio non excluderet omnem peccandi voluntatem ; non po­
test enim esse detestatio peccati, ut est Del offensa, sine amore Dei benevolo.
Non possumus namque habere detestationem injuriae, quin prius habeamus
amorem justitiae. » (cf. p. 377).
Le De gratia explique les articles de S. Thomas sur ce sujet (I-II, qq. 109114) à la lumière des principes exjx>sés par lui dans les questions du traité de
Dieu: de scientia et voluntate Del, de providentia et praedestinatione. Les
problèmes de la grâce doivent être en effet examinés non seulement par rapjxjrt à l’homme, mais aussi par rapport à Dieu, auteur de la grâce, fin der­
nière, et sujet ou objet premier de la théologie. Cette science considère tout
par rapport à Dieu, comme la vue connaît tout par rapport à la couleur et
à la lumière, la mathématique par rapport h la quantité, la métaphysique par
rapport à l’être en tant qu’être.
Le traité'de la grâce suppose donc la distinction de la volonté divine anté­
cédente ou conditionnelle, et de la volonté conséquente ou efficace (I, q. 19,
a. 6, ad 1). Cette distinction est même le fondement suprême, dit l’auteur
(pp. 345-359), de la distinction, de la grâce suffisante et de la grâce efficace.
Comme il l’indique dans la préface, le traité de la grâce de S. Thomas
repose plus immédiatement sur celui de l’amour incréé de Dieu pour nous, où
le Saint Docteur (I, q. 20, a. 1, 2, 3, 4) a montré que Dieu aime tous les êtres,
que cet amour incréé est la cause du bien qui est en nous, et que, par suite,
Dieu aime davantage les meilleurs. C’est là que S. Thomas a formulé le prin­
cipe de prédilection : « Nul ne serait meilleur qu’un autre s’il n’était plus aimé
36 —

Garrigüü-Lagrange De virtutibus theologicis.

562

RECENSIONES

ei plus aidé par Dieu ». C’est le fondement de l’humilité chrétienne et de
l’action de grâces envers Dieu « qui prior dilexit nos ».
Ce principe est absolument universel : Nul ne serait meilleur qu’un autre
(soit par un acte naturel, soit par un acte surnaturel ; - soit par un acte facile,
soit par un acte difficile; - soit par un acte initial, soit par un acte final) s’il
n’était plus aimé par Dieu. C’est ce qu’a dit Saint Paul : Quid habes quod non
accepisti? (I Cor., iv, 7). Ce principe éclaire toutes les questions de la préde­
stination et de la grâce.
Mais pour garder l’équilibre de la sagesse en ces difficiles questions, le
P. G.-L. n’insiste pas moins sur le principe complémentaire formulé par S. Au­
gustin et cité par le Concile de Trente (Denz., 804) : « Deus impossibilia, non
jubet, sed jubendo -monet facere quod possis et postulare quod non possis et
adjuvat ut possis».
L’union de ces deux principes écarte ici les erreurs opposées entre elles et
nous permet d’affirmer qu’en Dieu se concilient intimement l’infinie miséri­
corde, l’infinie justice et la suprême liberté; mais cette intime conciliation
n’est évidente que par la vision immédiate de l’essence divine. Par là encore la
théologie bien comprise dl«ix>se à la contemplation des perfections de Dieu.
En ces divers traités l’auteur s’est efforcé de suivre les directions si sou­
vent données par Léon XIII et ses successeurs. Pour bien connaître la doctrine
de Saint Thomas, il l’a étudiée dans l’œuvre capitale du Saint Docteur, article
par article, en s’éclairant de ce qui est dit aussi dans ses autres ouvrages.
Il a puisé ainsi à la source même de cette doctrine pour éviter toute déviation,
pour conserver l’intelligence des mystères révélés selon l’esprit du réalisme
traditionnel, qui maintient la définition authentique de la vérité: adacquaiio
rei et intellectus, la conformité du jugement avec le réel extramental et ses
lois Immuables, au lieu de glisser, comme il arrive assez souvent aujourd’hui,
par suite d’un nominalisme inconscient, vers une définition plus ou moins pra­
gmatiste de la vérité: confer mitas mentis et vitae, la conformité du jugement
avec les exigences de la vie et de l'action humaine, qui évolue toujours.
Les traités dont nous venons de parler visent à la formation non seule­
ment Intellectuelle mais spirituelle des étudiants et cherchent à s’élever, au
dessus des discussions d’école, à la contemplation des mystères révélés, contem­
plation qui procède en nous de la fol vive, éclairée par les dons du Saint-Esprit.
La traduction anglaise de ce Cours de dogmatique paraît chez Herder
(Saint Louis - Etats Unis): les premiers volumes sont déjà publiés.

G. G.

INDEX ALPHABETICUS
(Referuntor paginæ)
A

ACTES specificantur ab objecto for­
mali, 4, 6, 42, 45-51, 544-554. - Actos
fidei, ejus analysis et certitudo, 104,
108, 197. - Actus spe! et ejus certi­
tudo, 331, 342-352. - Actus caritatis :
dilectio Del et proximi, 470-477. Actus remissi caritatis sunt ne me­
ritorii, 412 sq.
AMICITIA, ejus definitio, conditio­
nes, 385 sq. - Caritas est amicitia
inter Deum et justos. 385-391.
AMISSIO fidei, nonnisi per peccatum
eontra fidem, 281-280.
AMOR concupiscenti» et amor bene­
volentiae, 385. - Amor Del auctoris
naturæ, 453 sq. · Amor Del auctoris
gratiæ, 454. · Amor purus, ejus pro­
blema, 533-543. - Cf. Dilectio.
APOSTASIA a fide, 292, præsertim
per adbæsionem sectis massonlcis,
291.
APOSTOLI, de fide eorum, 95.
APPETITUS boni credentibus repro­
missi, 110-120.
ARTICULI FIDEI, 81-94, 99-101.
AUBERT R., 554.
AUGMENTUM caritatis, 412-423.

B
BILLOT (Card.), de fide, 39, 49-50.
BLASPHEMLA, peccatum contra con­
fessionem fidei, 293 sq.
BILLUART passim, præsertim circa
motivum formale fidei, ultimam re­
solutionem fidei, 45-48, et augmen­
tum caritatis, 411-420.

C
CARITAS: De ipsa virtute caritatis,
ut amicitia inter Deum et justos,
385-391. - De ejus subjecto, 404-429.
- De ejus objecto seu de caritate
erga Deum, nosipsos et proximum,

431-447. - De ordine caritatis, 448407. - De actibus dilectionis Del et
proximi, 409-477. - De effectibus in­
terioribus caritatis (gaudium, pax,
misericordia), 480-500. - De effecti­
bus exterioribus (beneficentia, elee­
mosyna, correctio fraterna), 501-510.
- De correlative dono sapientiæ, 518529. - De præceptis caritatis, 479-484.
CAJETANUS, de motive formali fi­
dei, 48 et passim.
CERTITUDO fidei, qualis sit, 197,
quo sensu firmor certitudine natu­
rali évidente, 197-204. - Certitudo
spei est certitudo tendenti», 342352.
CHRISTUS : an fides explicita de
Christo sit necessaria ad salutem
necessitate medii, 141-100.
CONCLUSIO THEOLOGICA proprie
dicta, quid sit, 90; an possit defi­
niri ut dogma, 91-94.
CORRECTIO FRATERNA, quandonam cadit sub præcepto, 508 sq. ; de
conditionibus ejus, 510.
CREDIBILITATIS MOTIVA seu re­
velationis signa, 70-73, 51, 50. ■ De
judicio credlbilltatls, 121-123.
CREDULITATIS plus affectus et pia
motio voluntatis relate ad actum fi­
dei, 116-121, 123.

D
DAEMONUM fides, quid sit, 211-210’DESPERATIO, quid et quale pecca­
tum, 309-371.
DEUS ut Veritas prima revelans et
revelata, objectum fidei, 45-48. Deus auxillans, motivum spei, 322328. - Deus ut bonitas supernatura­
lis Infinite amabilis, objectum cari­
tatis, 386. 470-473.
DILECTIO seu amor, 469-477. Cf. Ca­
ri tae.
DOGMA, ejus immutabilitas, 87 sq. ;
de progressiva intelligentla dogma­
tis, 89-90.

564

INDEX ALPHABETICUS

DONUM intellectus, 240-250; donum
scientiæ, 254-257; donum timoris,
354-366 ; donum sapienti», 518-529.
nostræ infusæ, 51, 103.

E
ECCLESIA : Propositio mysteriorum
revelatorum facta ab Ecclesia non
pertinet ad motivum formale fidei,
sed est conditio infalUbllitatis fidei
ERROR: nota propositionis errone»
distinguitur a nota propositionis
hwreticae, 93, 280.
ETHNICUS quomodo salvari possit:
debet saltem credere supernaturali­
ter quod Deus est et remunerator
est. 131-138, 152-160.

F
FIDES DIVINA: Definitio ejus, 173177. - De objecto fidei, 38. De ejus
objecto proprio et dc ejus motlvo
formali, 42-45. Quomodo cognosci­
tur motivum formale fidei, 46, 551.
Quænam est ultima resolutio certi­
tudinis fidei infusæ? 48-58, 551-554.
De obscuritate ejus prout est de
•non visis et non scitis, 67, 74-80. De actu fidei: de actu interiori eli­
cito ab intellectu, imperato a volun­
tate, adjuvante gratia, 69, 105-110,
178. De ejus analysi, 69-73, 104-110,
120-123. De ejus certitudine ac 11lærtate, 69, 197-205, 554. Quid sit
unico actu credere Deo revelanti et
Deum revelatum, 108 sq. Num vir­
tualiter revelatum est fidei catho­
lic» objectum, 90-94. Actus fidei
præsupponit evidentem credibilitatem mysteriorum revelatorum ex si­
gnis revelationis, 70-73, 51, 56. Fi­
des non est discursiva, 39, 46, 48.
51. - De necessitate fidei explicit»
ad salutem, 131-141. - An fides expli­
cita de Ohristo et de Trinitate sit
necessaria ad salutem, necessitate
medii, 141-162. De actu fidei, ut est
meritorius, 110, 112-123. De confes­
sione externa fidei, an et quomodo
necessaria, 163-172. - De ipsa virtute
infusa fidei, quid sit, 173-177, eet in
intellectu, 178-182, est donum· Del,
226-236; de fide informi et de fide
formata, 182-185, 236; de relatione
ejus ad alias virtutes, 191-196. De
certitudine ejus, 197-205. - De ha­
bentibus fidem, 207-223. De ejus ef­
fectibus, 237-239. De donis correla-

tivis intellectus, 240-253, et scientiæ.
254-257. - De peccatis contra fidem.
de infidelitate, 260 sq., de hæresl,
274 sq., de apostasia, 292, de blaspbemia, 293-298.

G
GAUDIUM SPIRITUALE, effectus
caritatis, 486-488.
GUNTHERIANI errores de fide, de
immutabilitate dogmatis, 88.

H
HABITUS specificantur ab objecto
formali, 4, 46-48, 51. Objectum es­
sentialiter supernaturale attingi ne­
quit ab habitu acquisito sed solum
ab habitu infuso, 4-5, 48, 544-554.
HAEBESIS formalis et materialis,
274-286. - De pertinacia, 276-286.
HAERETICI, 286-291.

I
IGNORANTIA INVINCIBILIS de
mysterio Incarnationis, quid de ea
jjer respectum adi salutem, 156-159.
INDIFFERENTISMUS et liberalismus, 167 sqq., 289 sqq.
INFALLIBI LITAS fidei, 62-67.
INFIDELITAS, quid sit, per eam
amittitur fides, 260.
INFIDELES negativi et positivi, 260.
- Quomodo fidem et salutem conse­
qui valent, 137-162.
INFUSAE virtutes: earum existentia,
3-5, 6-9, augmentum, 411-420, amis­
sione, 20, 281, 369, 426-429, de earum
specificatione, 4 sq., 12-15, 544-554. Cf. Habitus.
INIMICI, quo sensu diligendi, 443 sq.,
475.
INTELLECTUALITAS fidei, 178-181.
INTENSIO FIDEI, 123.
INVINCIBILIS Ignorantia aut error,
156-159.

J
JANSEN ISTAE, pro illis omnes actus
Infidelium sunt peccata, 265.
JOSEPH S., Mari» sponsus, ejus fi­
des, 97.
JOANNES A S. THOMA, de motlvo
formali fidei, 50 et passim.

565

INDEX ALPHABETICUS

K

R

KANTIUS tenet quod fides a Deo
nobis imperari nequit, 181.

RATIO fidei opem praestat, 51, 56,
70-73. - Inter fidem et rationem nul­
la vera dissensio esse potest, sed
tantum apparens, procedunt ex eo­
dem fonte eupremo et verum noni
contrariatur vero, Ibid, et 181.
RESOLUTIO ultima certitudinis actus
fidei, 48-52, 544-554.
REVELATIO divina ut est motivum
formale fidei quomodo cognoscitur,
an fidelis supernaturaliter et infalHblliter Inhœreat Deo revelanti, 46
ss„ 544-554.
REVELATIONES PRIVATAE, 57.
RITIBUS ACATHOLICIS In eis par­
tem habere active non est licitum.,
270.

L
LIBERTAS actus fidei conciliabi­
tis cum ejus Infallibili certitu­
dine, 205 sq.

M
MALITIA peccatorum contra Spiri­
tum Sanctum, 295-298; in quo sensu
sunt irremissibilia, ibid.
MARIAE B. V. de fide ejus, 97.
MERITUM, radix ejus in caritate,
414-419. - Meritum fidei, 110-123.
MYSTERIA FIDEI, evidenter credi­
bilia, 51, 56, 70-73, 121-123; creden­
da. necessitate medii, 131-138, 147-160,
et necessitate præcepti, 160-162.

N
NATURALE prout a supernatural!
distinguitur, 232, 3-5 , 544-554.
NECESSITAS medii et necessitas
præcepti, 123-126, 147, 152-160, 160162. - De praeceptis fidei, 301-303.
O

OBJECTUM FORMALE QUOD et
motivum formale fidei, 42-51, 56-58,
544-554; spei, 317-328; caritatis, 431,
453, 470-473, 481-483.
OBSCURITAS fidei, prout est de non
visis et non scitis, 67-73, 177.
ODIUM DEI est gravissimum omnium
peccatorum, 512. - Odium proximi
est peccatum mortale ex genere
suo, 512.

P
PECCATUM contra fidem, quo amit­
titur fides, 275-286. - Contra spem,
desperatio, 369-371, praesumptio. 372377. - Contra caritatem, odium, 512,
scandalum, 514.
PURIFICATIO PASSIVA fidei, 114,
177, spei, 343, 352.

S
SALMANTJCBNSES, de motivo for­
mali fidei, 50, 544-554; de fide expli­
cita in Christo, 152-159 et passim.
SCANDALI notio et species, 514 sq.
SCIENTIA (de dono scientiæ), 254257.
SCOTUS, ejus doctrina de fide in­
fusa, 39 , 53.
SPES : De ipsa virtute Infusa et theo­
logica spei, 305; de ejus objecto ac
motlvo formali, 317-828; de ejus di­
stinctione ab aliis virtutibus theo­
logicis et de ejus relatione ad eas,
331-336. - De subjecto spei, est in
voluntate viatorum, 338-342. ■ Quænam est ejus certitudo? Non est cer­
titudo salutis, sed tendentiœ ad sa­
lutem, 342-352. (De quietismo, SIS­
SI?). - De correlative dono timoris,
quod praeservat a praesumptione, 354866. - De vitiis oppositis: de despe­
ratione, 369-371, et de praesumptione,
372-377. - De praeceptis pertinenti­
bus ad spem et ad donum timoris,
378-380.
SUAREZ : pro eo, credere Deo reve­
lanti et Deum revelatum sunt dno
actus; pro S. Thoma sunt unicus
aetus, 50.
SUPERNATURALITAS fidei, 544-554.
Supernaturale quomodo dividitur,
232.

T
THOMISTARUM communis sententia
de motlvo formali fidei et de ultima

566

INDEX ALPHABETICUS

resolutione certitudinis fldel, 49, 5056, 544-554; quid dicunt de conclu­
sionibus theologicis, 90-94.
TIMOK (de dono timoris fllialls), 354366.
TRINITAS : an fides explicita de my­
sterio S. Trinitatis sit necessaria
necessitate medii ad salutem pro
adultis post promulgationem Evange111. Eodem modo judicandum est ac
de fide explicita in Christo, 160,
141-162.
TRISTITIA, de ea quæ opponitur
gaudio spirituali, quod est fructus
caritatis, 488.

U
ÜNI0 ; de unione fidelium per cari­
tatem cf. concordia et pax ut sunt
effectus caritatis, 490-492.

V
VERITAS PRIMA REVK1ANS est
motivum formale fidei, 45-46, 544554.
VIRTUS : quid sit virtus in genere, 1.
- De divisione virtutis In v. acqui­
sitam et v. Infusam, 2 ss. - De spe­
cificatione earum, 4-5. - An virtus
moralis acquisita sit specifice di­
stincta a virtute morali infusa
ejusdem nominis, v.g. temperantia
acquisita a temperantia Infusa, 4-5.

VIRTUS THEOLOGICA: an sint et
quid sint virtutes theologica;, 6-9.
Dubium. 9-11. - An distinguantur a
virtutibus Intellectualibus et a mo­
ralibus, 11-12. - Quare sint tres, 1215. - De ordine earum, 16-19. - Si­
mul Infunduntur nisi per accidens
aliquis suscipiat baptismum cum
obice, aut jam habeat fidem Infor­
mem et spem Informem, 19. - De
comparatione virtutum theologica­
rum cum virtutibus moralibus, 21-22.
- An virtutes theologica; consistant
in medio sicut virtutes morales, 23.
- An virtutes morales acqulsltæ sint
necessario connexæ cum caritate, 24.
- De proportionali æqualltate et
augmento virtutum, ac de earum
duratione, 26. - De comparatione
virtutum theologicarum cum donis
Splritue Sancti, 27-29. - Quare sint
su[>eriores donis quamvis accipiant
quamdam j>erfeetlonem ab illis, 29·
30. - De relatione virtutum theolo­
gicarum cum beatltudlnlbus evangellcls, 29.
VOLUNTATIS munus in fide, 116-121.
179-180.

z
ZELUS ad gloriam Del promovendam
et salutem animarum est effectus
caritatis per oppositionem ad indifferentismum, 1CT. 289. sq.

INDEX GENERALIS
(Referuntur paginae).
Introductio.
De virtutibus in genere.

1· De definitione virtutis, 1. — 2° De divisione virtutum : De
virtutibus acquisitis, 2. — De virtutibus infusis, 3. —
3° De specificatione virtutum, 4 : objectum formale quo
specificatur virtus infusa attingi nequit a virtute ac­
quisita, 4-5.
□ e virtutibus theologicis in genere.

(Ι·-Π", q. 62).
Art. 1. — Utrum sint aliquœ virtutes theologioœ

...

6

Dubium : An in statu naturæ purae fuissent virtutes naturales im­
mediate erga Deum finem ultimum naturalem, 9-11.
Art. 2. — Utrum virtutes theologioœ distinguantur ab intel

lectualibus et moralibus................................................... 11
Corollarium·, 12.
Art. 3. — Utrum convenienter

fides, spes et caritas ponantur
virtutes theologica:...........................................................12

De earum distinctione specifica.

Art. 4. — Utrum fides sit prior spe et spes caritate ...

16

Ordine generationis fides et spes praecedunt caritatem. — Sed or­
dine perfectionis caritas praecedit fidem et spem.
lm Dubium : An fides sit dignior spe, 18. — Fides et spes possunt
esse sine caritate, 19. — Per se loquendo fides, spes et caritas
simul infunduntur, 19.

Excursus.
De comparatione virtutum theologicarum cum aliis.

Ie. De comparatione virtutum theologicarum cum virtutibus
moralibus.....................................................................................21
2°. An virtutes theologioœ sicut virtutes morales consistant
in medio............................................................................ 23

568

INDEX GENERALIS

3”. An virtutes morales acquisita sint necessario connexae
cum caritate ........... .
4°. De proportionali cequalitate virtutum et de earum duratione ..............
5°. De comparatione virtutum theologicarum cum donis Spi­
ritus Sancti.....................................................................27

24

26

Virtutes theologica sunt altlores donis, attamen ab eis quamdam
perfectionem accipiunt, sicut arbor cum fructibus perfectior est
quam sine eis, 29-30.

TRACTATUS DE FIDE.
Prologus et divisio tractatus...................................................... 31-38
Q. I. — De fide quantum ad ejus objectum.

Art. 1. — Utrum objectum fidei sit veritas prima

...

De objecto materiali fidei, 42. — De ejus objecto formali quod, 42. —
De motlvo ejus formali: veritas prima revelans, 45. — Quomodo
auctoritati Dei revelantis ipsa fides Infusa inbæreat, 40. — Quæuain est ultima resolutio certitudinis fidei nostra:?, 48. — Corol­
laria, 51. — Solvuntur objectiones, 52. — Tria dubia, 56-58.
Art. 2. — Utrum objectum fidei sit aliquid complexum . .
Quatuor corollaria, 01-62.
Art. 3. — Utrum fidei possit subesse falsum ....
Solvuntur objectiones, 65-67.
Art. 4. — Utrum objectum fidei possit esse visum ...
Coroll, de libertate actus fidei, 69. — De evidentia credibilitatis, 70-73.
Dubium : Quid facit videre lumen fidei?, 73.
Art. 5. — Utrum ea qua sunt fidei possint esse scita . .
Solvuntur objectiones, 75. — Duo dubia, 77-79. — Recapitulatio, 80.
Art. 6. — Utrum credibilia sint per certos articulos distin­

guenda ..............

38

58
62
67

74
81

Corollaria, 82-83.
Art. 7. — Utrum articuli fidei

secundum successionem tem­
porum creverint..............................................................83

Quomodo post mortem Christi et Apostolorum, qnoad explicationem
crevit numerus articulorum fidei, 87. — Quot modis fit hæc expli­
catio doctrinæ fidei, 89. — Quænam elnt causae hujusce progressus
intelligent!» dogmatum., 90. — An Ecclesia possit definire tan­
quam dogma conclusionem theologicam·, 90-94. — Duo dubia, 94.
— De fide Apostolorum, 95. — De fide S. Joseph, 97.
Art. 8. — Utrum articuli fidei convenienter enumerentur .
De subordlnatione eorum, relate ad mysterium SS. Trinitatis, 100.
Art. 9. — Utrum articuli fidei convenienter in symbolum re­

digantur

.............

99
101

569

INDEX GENERALIS

Art. 10. — Utrum ad Summum Pontificem pertineat fidei
symbolum ordinare.................................................

102

Q. II. — De actu interiori Odei.

Art. 1. — Utrum credere sit cum assensione cogitare .

.

104

Cogitare dicitur tripliciter, 105. — Sub Imperio voluntatis actus fidei
excludit dubium deliberatum, 107,

Art. 2. — Quid sit credere Deo, Deum- et in Deum .

.

.

108

Unico actu credimus Deo revelanti, Deum revelatum et in Deum·, 109.
— Pertecte credere in Deum supponit caritatem, Imperfecte au­
tem non, 110.

Art. 9 (anticipatus). — Utrum credere sit meritorium .

.

110

In justo credere est meritorium ex caritate; et actus fidei informis
in peccatore non est meritorius, sed salutaris.

Art. 10 (anticipatus). — Utrum ratio inductiva ad ea quæ
sunt fidei minuat meritum........................................... 112
Hæc ratio minuit meritum· si ingreditur In motivum formale asseutiendi; secus, non, 112. — Purificationes passivæ quæ liberant
tidem ab omni permixtione, augent meritum, 114. — De pia mo­
tione voluntatis ad credendum, et de pio credulitatis affectu see.
Cone. Arauslcanum, 116-120. — Locus eorum In genesi actus fi­
dei, 120. — De judicio credibilitatis et de judicio credentitatis, 121123. — De Intentione fidei in bis qui aut perfecte aut Imperfecte
convertuntur, 123.

De necessitate actus fidei ad salutem in adultis. Prænotamina de necessitate medii et de necessitate prae­
cepti, 123-126.
Art. 3. — Utrum credere aliquid supra rationem naturalem
sit necessarium ad salutem................................................... 126
S. Scriptura, 127. — Concilia, 127. — Summi Pontifices, 128. — Eatlo
theologica, 128. — Solvuntur objectiones, 129.
Art. 4. — Utrum credere ea quæ ratione naturali probari

possunt, sit necessarium................................................ 130
Agitur de toto complexu veritatum naturalium religionis. Pro multis
fides de eis est saltem moraliter necessaria, 130.
Art. 5. — Utrum homo teneatur ad credendum aliquid

explicite.......................................................................... 131
Homo tenetur credere explicite quod « Deus est et remunerator est »
ut auctor salutis, 131. — Solvuntur objectiones ; non sufficit habere
fidem In voto, 183-137. — In adultis non sufficit habitus fidei sine
actu, 137-138. — Non sufficit eredere duo prima credibilia de Deo
auctore naturæ, 138.
Art. 6. — Utrum omnes æqualiter teneantur ad habendam

fidem explicitant

...........

Majores qui debent alios erudire tenentur magis explicite credere,
139. — An debeant acquiescere judicio Ecclesiæ etiam in rebus non­
dum definitis, 140. — Dubium: An quando sensus litteralis Saerre Scrlpturæ videtur clarus alicui theologo, antequam hoc do­
ceatur ab Ecclesia, hic theologus debeat eum credere fide di­
vina, 141.

139

570

INDEX GBNBIiAbIS

Art. 7. — Utrum explicite credere my terium incarnationis
Verbi sit de necessitate salutis apud omnes . . .

141

Quid sit de hac re sentiendum pro statu legls evangelic®, sell. post
promulgationem Evaugelil, 147. — 1* sententia, affirmans neces­
sitatem medii, 147-149. — 2* sententia, negans necessitatem me­
di), 150-152. — 3* sententia (Salmantlcenslum et plurium aliorum),
quæ affirmat necessitatem medii per se quidem, sed non semper,
quia per accidens datur In quibusdam regionibus insufficiens pro­
mulgatio Evangelii, 152-159. — Solvitur objectio contra hanc 3anl
sententiam, 160.

Art. 8. — De fide explicita in mysterium SS. Trinitatis

.

160

Art. 1. — V trum confessio fidei sit actus ejus ....
Art. 2. — Utrum confessio fidei sit necessaria ad salutem .

163
164

Qmenam sint credenda necessitate precept!?, 160-162.

Art. 0 et 10 anticipati, 110-123.
Q. III. — De exteriori actu Odei.

Quandonam necessaria est. 165. — Quid de indifferentlsmo, 167. —
Corollaria et dubia pro tempore persecutionis et similia, 169-172.

Q. IV. — De ipsa Odei virtute.

Art. 1. — Utrum hæc sit competens fidei definitio: « Fides est
sperandarum substantia rerum, argumentum non appa­
rentium » (Hebr., xi, 1)...........................................173
Respondetur affirmative, et proponitur æqulvalens definitio in forma,
per genus et differentiam specificam, 173. — Fides est de non visis,
In hoc insistunt magni mystici, speclatim S. Joannes a Cruce, 177.
Art. 2. — Utrum fides sit in intellectu sicut in subjecto . 178
Fides est in intellectu etiam speculativo, prout movetur a voluntate
non solum quoad exercitium, sed quoad specificationem, et fides
extensione fit practica, 179-180. — Debemus Deo obsequium non
solum voluntatis sed Ipsius Intellectus, 180. — Hoc obsequium In­
tellectus eo magis meritorium est quo major intellectualitas est in
fide, ut in Sanctis Doctorlbus, 181.
Art. 3. — Utrum caritas sit forma fidei................................ 182
Caritas est forma non intrinseca, sed extrlnseca fidei, et per eam
actus fidei fit meritorius, 183.
Art. 4. — Utrum fides informis possit fieri formata vel e

converso................................................................................. 184
Fides formata et informis sunt idem numero habitus, 185.

Art. 5. — Utrum fides sit virtus............................................. 187
Fides formata pertingit ad perfectam rationem virtutis, non vero fi­
des Informis. 187. — Duo dubia de fide inform·!, 189-190.
Art. 6. — Utrum fides sit virtus multiplex, an unica . .
Fides tam objective quam subjective est habitus unus specie, 190.
Art. 7. — Utrum fides sit prima inter virtutes ....

190
191

5T1

INDEX GENERALIS

Per sc In ordine generationis fides est prima Inter virtutes, sed in
ordine perfectionis caritas est prior fide, 193-195. — Fides est per­
fectior spe et virtutibus moralibus infusis, 195. — Quid sit obedicntla fidei, 199. — Per accidens potest Infundi fides sine cari­
tate scii. In eo qui convertitur ad fidem, sed v.g. non vult diligere
proximum aut reddere alienum, 199.

Art. 8. — Utrrum fides sit certior quam scientia

.

.

197

.

Fides est in nobis quoad se seu simpliciter certior quam scientia et
etiam quam habitus primorum principiorum, sed secundum quid
et quoad nos minus certa quam cognitio naturalis orta ex eviden­
tia, 197-200. — Confirmatio, dubia, solutio objectionum, 200-204.
— Corollaria, 201. — Dubium: de conciliatione hujusce maxlnue
certitudinis fidei cum libertate actus fidei, 205

Q. V. — De habentibus fidem.

Art. 1. — Utrum- Angelus viator et Adam innocens habue­
rint fidem..............................................................
207
Affirmative, sed omnes angeli viatores et Adam innocens habuerunt
contemplationem nostra altlorem, 207-210. — Corollaria : in ordine
cognitionis nihil est supra fidem infusam, nisi visio beatifica, 210.
— Fides Infusa B. Marks V. erat altior quam fides Infusa supremi
angeli viatoris, 210.

Art. 2. — Utrum in dœmonibus sit fides................................ 211
Est in eis solum fides acquisita ex perspicacitate naturali intellectus
et quodammodo coacta ex evidentia miraculorum, 212-213. — Dœmones attingunt mysteria supernaturalla non formaliter qu& talla,
sed materialiter, propter evidentem veracltatem Dei auctoris na­
turæ, 214. — Solutio objectionum, 215. — Dubia. 219.
Art. 3. — Utrum qui discredit pertinaciter unum articulum

fidei possit habere fidem informem- de aliis

.

.

.

216

Negative, quia hic recedit a motivo formali fidei infusæ, a quo speclflcatur fides, et ideo de aliis articulis fidei non retinet nisi opi­
nionem acquisitam ex proprio Judicio et propria voluntate, 219. —
Confirmatio et corollaria, 219-220. — Solvuntur objectiones, 220-222.

Art. 4. — Utrum fides possit esse major in uno quam in altero

223

Affirmative quoad extensionem et subjective quoad firmitatem et
promptltudinem, 223. — Dubia, 224.

Q. VI. — De causa fidei.

Art. 1. — Utrum fides sit homini a Deo infusa ....

226

Necessitas gratlœ internæ ad credenda mysteria supernaturalla, 230.
— Quomodo dividitur supernaturale absolutum, 232. — Habitus
supernaturalis specificatur ab objecto supernatural!, 233. — Du­
bium: an fidelis possit, habere expérimentaient certitudinem quod
credit habitu infuso?, 234.

Art. 2. — Utrum fides informis sit donum Dei ....
Affirmative, et per accidens aliquis potest accipere fidem Infusam
sine caritate, quando habet dipositlonem ad fidem absque con­
tritione de aliquo peccato mortali, 236.

235

572

INDEX GENERALIS

Q. VII. — De etfectibus fidei.

Art. 1. — Utrum timor sit effectus fidei

.

...

.

237

Timor servilis est effectus fidei Informis, et timor filialis est effectus
fidei formatai.

Art. 2. — Utrum purificatio cordis sit effectus fidei

.

.

238

Fides Informis excludit impuritatem erroris, et fides viva per cari­
tatem excludit Impuritatem peccati mortalis, 239. — Sine fide non
potest haberi vera caritas et cordis puritas, 239.

Q. VIII. — De dono intellectus.

Art. 1. — Utrum intellectus sit donum Spiritus Sancti

.

240

Lumen doni Intellectus differt a lumine Infuso fidei, prout dat pene­
trationem veritatis cul adhieremus per fidem, 242.
Art. 2. — Utrum donum intellectus possit esse simul cum

obscuritate fidei............................................................ 243
Hoc donum tollit apparentes contradictiones, sed remanet obscuritas
translumlnosa mysteriorum vitæ intlmœ Del, 244.
Art. 3. — Utrum donum intellectus sit simul speculativum

et practicum................................................................... 244
Principaliter est speculativum, contemplativum, sed secundario est
practicum, ad superiorem directionem vitæ. Sic magni contempla­
tivi, ut S. Theresia, sunt vere practlcl, 245.
Art. 4. — Utrum hoc donum sit in omnibus justis . . .
Est In omnibus justis circa necessaria ad salutem, a quibus nullo
modo deviandum est, 246.

245

Art. 5. — Utrum aliquis in peccato mortali existens possit
hoc donum habere................................................................... 247
Ille qui est aversus a line ultimo nondum consecutus est donum in­
tellectus, est In eo cæcitas mentis, qua practice errat circa ulti­
mum finem, 247.

Abt. 6. — Quomodo donum intellectus ab aliis distinguatur .

248

Distinguitur ratione penetrationis ab aliis donis intellectualibus, et
ratione subjecti ab his, quæ sunt iu vl appetltiva, 248.
Art. 8. — Quœnam est beatitudo euangelica qua: correspon-

det huic dono?................................................................249
« Beati mundo corde, quoniam Ipsi Deum videbunt » prius imperfecte
in via. Purificatio non solum activa, sed passiva· requiritur ad
hanc contemplationem Infusam, 249. — Quid sit « magna tenebra
translumlnosa » de qua loquuntur magni mystici : Est Deitas ut
in se est, seu inaccessibilis pro viatore, 250.

Art. 9. — Inter fructus Spiritus Sancti quinam respondent
dono intellectus?.................................................................... 250
Est Intelllgentia specialis mysteriorum, cum speelall certitudine et
gaudio, 250. — De tribus gradibus doni Intellectus, see. Dlonys.
Cartus. et sec. S. Joannem a Cruce, 250-253.

573

INDEX GENERALIS

Q. IX. — De dono scientiae.

Art. 1. — Utrum scientia sit donum....................................... 254
Scientia ad recte Judicandum secundum inspirationem divinam est
donum, 255.

Art. 2. — Utrum donum scientiæ sit circa res divinas .

.

255

Bst solum circa res creatas vel humanas, sic differt a dono sa­
pientiæ, 256.

Art. 3. — Utrum donum scientia) sit practicum an specu­
lativum ..............

256

Principaliter est speculativum, secundario practicum, sic differt a
dono consilii, 256.

Art. 4. — Ad quamnam. beatitudinem respondet donum
scientiae.............................................................................. 257
Corresponde! beatltudlnl luctus, prout manifestat vanitatem creatu­
rarum, et gravitatem peccati. — De tribus gradibus doni scien­
tiæ. 257.

Q. X. — De infidelitate in communi.

Art. 1. — Utrum infidelitas sit peccatum .

.

...

260

Est peccatum in quantum est voluntaria, 260. — Dubium, 263.

Art. 2. —■ Utrum infidelitas sit in intellectu, tanquam in
subjecto............................................................................ 263
Affirmative, attamen pendet a voluntate, 263. — Corollaria, 264.

Art. 3. — Utrum infidelitas sit maximum peccatum

.

.

264

Est peccatum gravius omuibus aliis quæ snnt contra virtutes mora­
les, sed minus grave quam odium Del, 265.

Art. 4. — Utrum· omnia infidelium opera sint pecoataf

.

265

Infideles possunt facere actus ethice bonos, qui non sunt peccata, 266.

Art. 5. — Utrum sint plures species infidelitatis

.

.

.

266

.

.

266

Paganismus, judalsmus, hæresis specifice distinguuntur, 266.

Art. 6. — Quœnam species infidelitatis est gravior .
Est infidelitas hæretlcorum, deinde infidelitas Judteorum, 267.

Art. 7. — Utrum sit cum infidelibus publice disputandum .

267

Requiritur permissio Sanctte Sedis, aut, sl casus urgeat, permissio
Ordinarii.

Art. 8. — Utrum infideles sint cogendi ad fidem

.

.

.

An see. ee legitima sit coercitio In statu catholico, relate ad infideles
qui aliquando fidem susceperunt, ut suæ obligationi satisfaciant,
et salutem aliorum ac ordinem socialem non Impediant?, 269.
Art. 9. — Utrum cum infidelibus possit communicari . .
Non licitum est fidelibus quovis modo partem habere active in sacris
aoatholtcoruin, 270.

267

270

574

INDEX GENERALIS

Art. 10. — Utrum infideles possint habere dominium supra
fideles...........................................................................

270

Distinguendum est inter dominium jam Introductum, et dominium
de novo Instituendum, 270.
Art. 11. — Utrum ritus infidelium sint tolerandi in statu

catholico......................................................................

271

Per se non sunt tolerandi, sed solum per accidens, ad majus malum
vitandum, 271.
Art. 12. — Utrum pueri judœorum sint invitis parentibus

baptizandi.................................................................

271

Non, quamdlu sunt sub cura patris, nisi in tribus casibus, 271.

Q. XI. — De Haeresi.

Aut. 1. — Utrum hœresis sit species infidelitatis .
Est species Infidelitatis pertinens ad eos qui tldem Christi profitentur
sed ejus dogmata corrumpunt.
Art. 2. — Utrum hteresis sit proprie circa ea qiue sunt fidei
Est falsa opinio pertinax circa ea quæ pertinent ad fidem sive prin­
cipaliter, sive secundario, 276. — Dubia et corollaria, circa i>ertlnaciatn et circa negationem conclusionis theologiae, 278-280. —
De gradibus propositionum damnabilium, 280. — An aliquis possit
amittere virtutem Infusam fidet sine peccato formali et mortali
infidelitatis?, 281. Negative. — Corollarium, 282. — Alia dubia,
284-286.
Art. 3. — Utrum hæretici sint tolerandi in statu catholico .
Per se non sunt tolerandi, sed solum per accidens ad majus malum
vitandum, 286-287. — De iudiffercutismo et sequelis ejus, sic so­
cietas fit irreligiosa et athea, 289 ss.
Art. 4. — Utrum reverentes ab hceresi sint ab Ecclesia su­

scipiendi

....................................................................

274
275

280

291

Keclpluntur ad poenitentiam. — De poenis quæ remanent contra
hæreticos.

Q. XII. — De Apostasia.

Art. 1. — Utrum apostasia ad infidelitatem pertineat .

292

Affirmative, et gravior est quam bæresls, quia est desertio totius fidei.
Art. 2. — Utrum princeps propter apostasiam amittat domi­

nium in subditos.....................................................

292

Affirmative, alioquin Intenderet subditos suos a fide separare, unde
non amplius tenentur in conscientia ei obedire.

Q. XIII. — De Blasphemia in generali.

Art. 1. — Utrum blasphemia opponatur confessioni fidei .
Ut est contumeliosa contra Deum opponitur confessioni fidei.
Art. 2. — Utrum blasphemia semper sit peccatum mortale .
Est peccatum mortale ex genere suo, etiamsi sit voluntaria solum in
causa, scii, ex consuetudine quam blasphemator non curat era­
dicare, 294.

293
293

575

INDEX GENERALIS

Art. 3. — Utrum peccatum blasphemia sit gravissimum
peccatum......................................................................... 294
Affirmative, Imo prout accedit ad odium Dei, est ex objecto peccatum
gravius quam homicidium.
Art. 4. — Utrum damnati blasphement.......................................294
Blasphemant contra justitiam divinam, quia diligunt peccata pro qui­
bus puniuntur : « superbia eorum· ascendit semper ».

Q. XIV. — De Blasphemia In Spiritum Sanctum.

Art. 1. — Utrum peccatum m Spiritum Sanctum sit idem
quod peccatum ex certa malitia............................. 295
Est peccatum ex speciali malitia, per quam abjicitur gratia re­
trahens a peccato, 295.
Art. 2. —■ De speciebus hujusce peccati...................................... 290
Sunt desperatio, pnesumptlo arrogans. Impugnatio veritatis agnltæ,
Invidia fraternas gratte, propositum non poenitendi, obstinatio.
Art. 3. — Utrum peccatum contra Spiritum Sanctum sit

irremissibile....................................................................... 296

Ex parte sua est Irremissibile (quia abjicit gratiam a peccato re­
trahentem), licet Deus possit quasi miraculose tale peccatum re­
mittere, 297.
Art. 4. — Utrum homo possit sic peccare antequam alia pec­

cata committat ............

298

Plerumque hoc peccatum præsupponit alia peccata.

Q. XV. — De mentis caecitate et hebetudine.

Art. 1. — Utrum cmcitas mentis sit peccatum ....
Est peccatum In quantum est voluntaria saltem indirecte, ex nimio
allectu terrenorum.
Art. 2. — Utrum hebetudo mentis sit aliud peccatum a cœci-

tate mentis .............

299

300

Affirmative, quia est debilitas mentis, non omnimoda privatio cogni­
tionis spiritualium, 300.
Art. 3. — Quomodo oriuntur hæc vitia...................................... 300
Cæcitas mentis oritur ex luxuria, hebetudo ex gula. E contrario ca­
stitas perfecta et abstinentia disponunt ad contemplationem divi­
norum, 300.

Q. XVI. — De praeceptis Odei, scientiae et intellectus.

Art. 1. — Utrum in Veteri Lege debuerint dari præcepta
credendi ..............
Supposita fide unius Dei nulla alia pnecepta data sunt de fide in
V. T. E contrario In N. T.
Art. 2. — Utrum in V. T. convenienter tradantur præcepta

pertinentia ad scientiam et intellectum

....

301

302

576

INDEX GENERALIS

Affirmative quoad eorum acceptionem, usum et conservationem, per
mediationem verborum Dei. — Et hoc a tortiori in N. T., 303. _
Recapitulatio tractatus de flde, 303.

TRACTATUS

DE SPE.

Divisio ejus................................................................................. .......
Q. XVII. — De spe secundum se.

Art. 1. — Utrum spes sit virtus.............................................305
Affirmative quia actus ejus debitam regulam attingit; hoc non veriflcatur de praesumptione, 307. — Quid sit spes in genere. Sub ea
sunt tres species: spes supernaturalis, spes magnanimi et spes
ut passio, 308. — Sex dubia de hac re, 309-313. — Brevis applicatio
contra quietismum, 313-317.
Art. 2. — Utrum beatitudo æterna sit objectum proprium spei
Objectum proprium spei est ipse Deus possidendus per visionem beatibeam in œternum, objectum secundarium spei est gratia, panis
quotidianus, in ordine ad vitam æternam, 315-321. — Motivum for­
male spei est Deus auxilians, seu omnipotentia auxilians quae
pnesupponit Del bonitatem, misericordiam et promissionem auxi­
lii, 322-328.
Aut. 3. — Utrum aliquis possit sperare alteri beatitudinem.

317

æternam............................................................................ 328
Hoc potest indirecte.
Art. 4. — Utrum aliquis possit licite sperare in homine . 329
Non sicut in prima causa movente ad beatitudinem, sed sicut in
agente secundario instrumentait. — Dubium. 330.
Art. 5. — Utrum spes sit virtus theologica
.... 330
Ita est quia ejus objectum formale et motivum formale est ipse
Deus. — Quinque corollaria, 331-332.
Art. 6. — De distictione spei a fide et a caritate . . . 333
Hæc distinctio fundatur in earum objectum formale et motivum. —
Dubia, 334.
Art. 7. — Utrum spes præcedat fidem...................................... 334
Ordine generationis fides præcedit spem. — Dubium, 335.

Art. 8. — Utrum caritas sit prior spe...................................... 335
Non in via generationis, sed in ordine perfectionis. — Dubium, 336.
— Corollarium, de modo faelendi orationem mentalem sec. tres
virtutes theologicas.

Q. XVIII. — De subjecto spei.

Art. 1. — Utrum spes sit in voluntate sicut in subjecto
Ita est quia ejus objectum est ipsum bonum et quidem divinum.

■

338

577

INDBX GEXRKALIS

Art. 2. — Utrum spes sit in beatis............................................. 389
Non, quia objectum ejus est bonum arduum futurum.

Art. 3. — Utrum spes sit in damnatis...................................... 340
Non, quia damnati sciunt beatitudinem non amplius esse sibi possi­
bilem. — In purgatorio est spes confirmata, cum certitudine sa­
lutis, 342.
Art. 4. — Utrum spes viatorum habeat certitudinem . .
Non obstante incertitudhie Ipsius salutis, spes viatorum habet certi­
tudinem tendentia ad salutem, 342-347. — Dubia, 347-349. — So
lutlo objectionum, 349-351 - De mysterio salutis, 351-352.

342

Q. XIX. — De dono timoris.

Art. 1. — Utrum Deus possit timeri.......................................354
Deus potest timeri non ut malum nobis Imminens, sed prout potest
nobis infligere malum poenae, 354.

Art. 2. — De divisione timoris....................................................355
Convenienter dividitur In tillalem, initialem, servilem et mundanum.

Art. 3. — Utrum timor mundanus sit semper malus

.

.

356

Afllrmatlve: quandonam mortaliter, et quandonam venlallter?, 357.

Art. 4. — Utrum timor servilis sit bonus................................ 358
Afllrmatlve quoad ejus substantiam, sed servi litas ejus est mala.

Art. 5. — Utrum timor servilis sit idem in substantia ac ti­
mor filialis .............

359

Differunt ex objecto formali timor poenœ et timor eulpæ.

.

360

....

361

Aut. 6. — Utrum timor servilis remaneat cum caritate .
Remanet quoad substantiam, non tamen ut serviliter servilis.

Art. 7. — Utrum timor sit initium sapientia:

Timor servilis est initium sapientiæ ut dispositio ad eam, et timor
filialis est primus effectus sapientiæ, 361.
Art. 8. — Utrum timor initialis differat see. substantiam a

timore filiali.................................................................. 361
Non, sed sunt in eadem specie sicut puer et vir.
Art. 9. — Utrum timor sit donum Spiritus Sancti . .
Timor non servilis, sed filialis est donum Spiritus Sancti, 3U3.

.

362

Art. 10. — Utrum crescente caritate, diminuatur timor

.

364

....

365

Art. 12. — Qua:nam beatitudo evangelica corresponds dono
timorid! ..............

366

Minuitur quidem timor servilis, sed crcsclt timor filialis.

Art. 11. — Utrum timor remaneat in patria
Remanet ut timor reverentlalls.

« Beati pauperes spiritu » qui Deum timent ut filii.
37 — OomicocHoiiASOF. - De virtutibus theologicis.

578

INDBjf GENERALIS

Q. XX. — De desperatione.

Art. 1. — Utrum desperatio sit peccatum................................369
Desiterans magnam injuriam Irrogat divinæ mlserlcordiœ.

Art. 2. — Utrum desperatio possit esse sine infidelitate

.

370

Desperatio in ordine practice non destruit fidem in intellectu siieculatlvo, 870.
Art. 3. — Utrum desperatio sit maximum peccatum . .
Esi peceatum magis gravo quam adulterium, homicidium, sed minus
grave quum odium Del et Infidelitas.

370

Art. 4. — Utrum desperatio oriatur ex acedia ....

371

Oritur principaliter ex acedia, et secundario ex luxuria.

Q. XXI. — Do praesumptione.

Art. 1. — Utrum praesumptio innitatur Deo, an propriat virtuti

372

Pnesumptlo quie est eontra spem theologicam Inordinate confidit in
misericordia divina. v.g. exspectando veniam sine poenitentia.

Aut. 2. — Utrum pnesumptio de misericordia divina sit pec­
catum gravius desperatione.......................................... 375
Est peccatum minus grave, quam desiiernre de infinita misericordia.

Art. 3. — Utrum pnesumptio magis opponatur timori quam
spei.................................................................................... 370
Secundum falsam similltuillneni, et in se directius opponitur spei.

Art. 4. — Utrum pnrsumptio causetur ex i«nni gloria .

.

377

Pnesumptio in divinis oritur ex superbia.

Q. XXII. — De praeceptis pertinentibus ad spem et timorem.

Art. 1. — Utrum de spe debeat dari aliquod prateeptum

.

Præceptum de spe est prteambulum ad legem.
Art. 2. — Utrum de timore fuerit dandum aliquod præceptum
De timori filiali datur præceptum in Deuter., X. 12.
Recapitulatio tractatus de spe, .'ISO.

TRACTATUS

378

379

DE CARITATE.

Q. XXIII. — De ipsa virtute caritatis see. se.

Art. 1. — Utrum caritas sit amicitia...................................... 383
Caritas est amicitia quædam hominis ad Deum, seu benevolentia
mutua fundata In aliquo convictu sen «convivere». 385. — Com­
paratio caritatis com spe ex parte objecti formalis, 386. — Tria
corollaria et quatuor dubia, 387-391.

579

INDEX GENERALIS

Art. 2.

· Utrum caritas xit aliquid, creatum in anima .

392

.

Est aliquid creatum. Inhicreus in anima. ul secunda natura ad counaturaliter dlllgeixhnu Benin et proximum. 803.

Aut. 3. — Utrum caritas xit virtus pro/irie dictu

.

394

list proprie virtus nos conjungens D«i, suprema) reguhe actionis
humaine.
Aut. 4. ■ · Est ne virtue specialis ah aliis distincta
. .
Affirmative. ratione sui objecti formalis et motivi.

394

Est ne virtus una et non multiplex ....

395

Aut. 5.

.

.

Est virtus umi, quia siwclficatur ab uno objecto formali.
Aut. 6. — Utrum caritax sit excellentissima virtutum .
Affirmative quia magis attingit Benni, et nos unit eum eo.

.

396

Aut. 7. — Utrum sine caritate possil esse aliqua vera virtus

399

Sine caritate non potest esse vera virtus in statu virtutis difficile
mobilis, sed solum in statu disjiositlonis facile mobilis, 400.
Aut. S. — Utrum caritax xit forma virtutum ....
Dat aliis virtutibus formam imu specificam. sed relate ad finem ulti­
mum, et dat earum actibus vim meritoriam vltm aeterno
*.

401

Q. XXIV.

Do caritatis subjecto.

Art. J. — Utrum voluntas xit subjectum caritatis .

.

.

404

Caritas est in voluntate, non vero In intellectu, nec in sensibilitate.

Aut. 2. — Utrum caritax cauxel-ur in nobis ex infusione

.

405

bait de fide quod caritas est virtus infusu, alioquin non posset attin­
gere objectum formale essentialiter siqiernaturale. sell. Deum In
sun vita intima.

Aut. 3. — Utrum caritax infundatur secundum capacitatem
naturalium........................................................................ 407
Negative. — Quare In angelis non sit omnino idem?. 410.

Aut. 4. — Utrum caritax augeri possit...................................... 411
Affirmative, imo in nobis progressus caritatis deberet esse accele­
ratus, 411.

Aut. 5. — Utrum caritas augeatur per additionem .

.

412

Aut. 6. — Utrum quolibet actu caritatis caritas augeatur .

414

.

Augetur per intentionem. — Duo dubia, 413.

Actus remissi paritatis merentur augmentum hujusce virtutis, sed
non statim illud obtinent, 414-415. — Dubia et Corollaria, 419.
Aut. 7. — Utrum caritas augeatur in infinitum....

Aut.
Art.
Art.
Art.
Aut.

420
8. — Utrum in hac vita possit esseperfecta . .
. 423
9. — De tribus ejus gradibus............................................. 424
10. — Utrum possit minui........................................ 424
11. — Utrum possit amitti........................................ 426
12. — Utrum amittatur per unum atum peccati mortali 429

5S0

INDEX GENERALIS

Q. XXV. — De objecto caritatis.

Art. 1. — Utrum dilectio caritatis sistat in Deo. an se extendat
ad proximum............................................................... 431
Corollaria. 433-13ti.

Art. 2. — Utrum caritas sit ex caritate diligenda .
. . 436
Art. 3. — Utrumcreatura: irrationales sint ex caritate di­
ligenda: .............. 436
Art. 4. — Utrum homo debeat ex caritate se diligere .
. 436
Art. 5. — Utrum homo debeat corpus suum ex carit, diligere 438
Art. 6. — Utrumpeccatores sint ex caritate diligendi .
. 439
Art. 7. — Utrum peccatores diligant, seipsos. id- est vere se
diligant...................................................................................... 442
Art. 8. — Utrum sit de necessitate carit, ut inimici diligantur 443
Art. 9. — Utrum sit de necessitate salutis quod aliquis signa
et effectus dilectionis inimico exhiberet
.... 444
Art. 10. — Utrum debeamus angelos ex caritate diligere . 445
Art. 11. — Utrum debeamus dœmones ex caritate diligere . 446
Art. 12. — Recapitulatio ............................................................. 447
Q. XXVI. — De ordine caritatis.

Art. 1. — Utrum in caritate sit ordo...................................... 448
Art. 2. — Utrum Deus sit plus diligendus quam proximus . 449
Corollaria, 450-452.

Art. 3. — Utrum homo debeat plus diligere Deum quam
seipsum ..............

453

Corollaria. - Dubia.

Art. 4. — Utrum horno magis debeat diligere seipsum quam
proximum .............

457

Corollaria.

Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

5. — Utrum magis proximum- quam corpus suum .
.
6. — Utrum unum proximum magis quam alium .
.
7. — Utrum meliores quam nobis conjunctiores .
.
8. — Utrum conjunctiores see. carnem quam aliter .
912.... Utrum patrem magis quam filium, quam matrem,

460
462
463
465

quam uxorem; utrum benefactorem magis quam benefidatum....................................................................................... 467
Aut. 13. — Utrum ordo caritatis remaneat in patria . . 467
Q. XXVII. — De actu caritatis qui est dilectio.

Art. J. — Caritati magis convenit amare quam amari . . 469
Art. 2. — Dilectio caritatis includit benevolentiam et ei ad­
dit unionem affectus........................................
. 469

INDEX GENERALIS

Art. 3. — Deus diligendus est propter seipsum see. ordinem
causæ finalis, formalis et efficientis....................... 470
Art. 4. — Deus in hac vita potest immediate amari . .
Art. 5. — Totum quod ad Deum pertinet debemus diligere
Art. 6. — Quanto plus Deus diligitur, tanto melior est dilectio
Art. 7. — Dilectio amicorum see. se considerata, ceteris pa­
ribus, est melior quam dilectio inimicorum ....
Art. 8. — Dilectio Dei est magis meritoria quam dilectio
proximi............................................................................... 477

581

472
473
474
475

Q. XLIV (anticipata). — De praeceptis caritatis.

Art. 1. — Maximum præceptum est de caritate
. . . 479
Art. 2. — Debebant dari duo prmeepta caritatis erga Deum
et proximum................................................................... 481
Art. 3. — De caritate duo pnecepta· sufficiunt .... 481
Art. 4-7. — Explicatur formula horum duorum prœceptorum, 481-483
Art. 8. — Ordo caritatis cadit sub pnecepto
...
. 484
Dubium : An homo teneatur omnia et singula sua opera referre in
Deum, 484.

Q. XXVIII. — De Caudio spirituali.

Art. 1. — Gaudium spirituale de Deo est effectus caritatis
Art. 2-4. — In via potest habere admixtionem tristitia·, nec
perfecte impletur; non est virtus, sed effectus virtutis
De vitiis ei oppositis: De acedia, de invidia, 488.

486

488

Q. XXIX. — De Pace.

Art. 1. — Ad pacem non sufficit concordia cum aliis, sed re
queritur harmonia cum seipso et cum Deo
. . . 490
Art. 2. — Omnes appetunt pacem, sed pax vera non potest
esse nisi in bonis verum bonum et Deum diligentibus . 491
Art. 3. — Pax est proprius effectus caritatis, sed causatur
etiam a justitia prout justitia removet occasiones liti
giorum................................................................................ 492
Art. 4. — Pax non est virtus, sed, est effectus virtutis . . 493
De vitiis ei oppositis: de discordia, contentione, schisma­
te, de bello, de rixa, de seditione, 493-495.
Q. XXX. — De Misericordia.

Art. 1. — Objectum miseric. est miseria proximi sublevanda.
Art. 2. — Homo non miseretur nisi dolendo de miseria aliena

496
498

583

INDEX GENERALIS

Q. XLIII. — De scandalo.

Aut. 1. — Quid et quoluplex est scandalum .... 514
Λητ. 2. — An scandalum sii peccatum. — An sit spéciale
peccatum........................................................................... 515
Aut. 4-8. — Consectaria.................................................... 315 sq.

Q. XLIV. — De praeceptis caritatis.

Cfr. supra- p. 479-485.

Q. XLV. — De dono sapientiae.

Aut.
Art.
Aut.
Aut.
Aut.
Aut.

1.
2.
3.
4.
5.
(i.

— Sapientia est donum Spiritus Sancti .... 518
— Est in intellectu sicut in subjecto .... 522
— Est simul speculativa el practice
....
526
— Non potest esse cum peccato mortali ....
527
— Est in omnibus justis............................................. 527
— Ei respondet septima beatitudo: « Beati pacifici » 528
De tribus gradibus doni sapientia:................................529

Q. XLVI. — De stultitia spirituali.

Art. 1. — Stultitia opponitur sapientia: ...... 531
Aut. 2. — Est peccatum proveniens ex immersione mentis
in rebus terrenis et ex aversione a Deo .... 531
Art. 3. — Hac stultitia est filia luxuries................................ 532

APPENDICES.

De Amore puro secundum Sancti Thoma: principia .

.

.

Quomodo ponitur problema?, 533. — Principium solutionis, 534. —
Solvuntur objectiones, 537. — Corollaria, 540. — Recapitulatio, 543.
Ah fides sit essentialiter supernaturalis ratione sui objecti

formalis.......................................................................... 544

533

584

INDBX <INNKHAl.tR

Examen duorum librorum recentium do hnc re.
IN» momento prin
clpii: «facultates, habitu
*
»·< netu
*
«pacificantur ub objecto for
inali », unde vlrtua per *e lnfii
*a
*|H»<in<atur nb objwto formali
naturaliter inaccessibili; wl nutem naturaliter attingeretur, luec
virtus per «e infusa fieret inutilis nut aolum utili
*
ad fucllhtu cre­
dendum, ut dicebant indaglnnl, 544-550.
Si motivum formale fidei
Infusæ posset sine ea cognosci et attingi, puriter motivum formale
spei et caritatis sine eia attingeretur, 550.

De ultima resolutione certitudinis fidei infusa· ....

551

Fides infusa omnino HUjM»ral /idem acquisitam qualis est in dæmonibus.
Omnes fideles habent cert It udi nem supernaturalem et infallibUem
de motivo formali fidei Infusa», prout unico actu supernaturali
credunt Deo revelanti et Deum revelatum, supra ordinem ratio­
nalem ad quem pertinet evidentia credlbllitatis mysteriorum fi­
dei, 551-554.

Recensiones de hoc cursu theologico............................................. 555
Index alphabeticus.

Hic commentarius prasertim ostendit quomodo S.

Thomae de virtutibus in genere et in speciali illustratur

per principium : facultates, habitus et actus specificantur
ab objecto formali. Virtutes sive acquisitae, sive infusae
et pariter septem dona Spiritus Sancti specificantur ab

eorum objecto formali. Sic explicatur natura virtutum,
earum

excellentia,

proprietates,

subordinatio

et

augmentum per purificationes quae eas liberant ab omni

imperfecta permixtione, prout magis ac magis eminet
earum motivum formale supra motiva secundaria et
adventicia.

31,50 €

ISBN: 2-84519-219-3

9 782845 192195