OPERA

EJUSDEM

AUCTORIS

/)<■ Revelatione ab Ecclesia proposita. Ed. jn, 2 vol. in-8°, pp. 564-482. Ferrari, Roma.
— Editio brevior, 1 vol. in-8°. Ferrari, Roma.
De Deo nuo. In-8°, p. 582, 1938. Desclée de Brouwer, Paris.
De- Eucharistia. In-8°, 1943. Berruti, Taurini.

J.e sens commun, la philosophie de l’être et les formules dogmatù/ues. Ed. 4·'. 1 vol. in-16,
pp. 400. Desclée de Brouwer, Paris.
Le Réalisme du Principe de finalité. In-8°, pp. 368. Desclée de Brouwer, Paris.
Dieu, son existence et sa nature, ln-8", pp. 820, 8“ ed. G. Beauchesne, Paris.
Traduit en anglais.

Les PerieclioHS divines. Extrait du précédent, sans discussions philosophiques, pp. 340,
G. Beauchesne, Paris.
Trad, italiana (Ferrari. Roma).

L'Amour de Dieu et la Croix de Jésus. 2 vol. in-8°, pp. 451-470. Editions du ( erf. Paris.
Tradotto in italiano.

Perfection chrétienne et contemplation. 2 vol. in-8°, rr mille pp. 424-514. Editions du
Cerf, Paris.
Traduz. italiana (Marietti, Torino).
La Providence et la Confiance en Dieu. Ed. 3“ in-8°, pp. 410. Desclée de Brouwer. Paris.
Traduit en italien, anglais, polonais.

Les Trois âges de la vie intérieure. Ed. 2·', 2 vol. in-8", pp. 640-886. Editions du ( erf,
Paris.
Les Trois conversions. ïn-16, pp. 194. Ed. du Cerf, Paris.
Traduit en italien, allemand, italien, polonais.
Le Sauveur et son amour pour nous. In-8°, pp. 472. Ed. du Cerf, Paris.

Le Sens du mystère et le clair obscur intellectuel (Naturel et surnaturel). ln-8°, pp. 343.
Desclée de Brouwer, Paris.

La Prédestination des saints cl la grâce. In-8·’, pp. 4 ;» Desclée de Brouwer, Paris.
Trad, en anglais.

*
La Mère du Sauveur et notre vie intérieure (Mariologie), pp, ;88. 1041. Ed. de l’Abeille,
Lyon.

ίι

PONTIFICIUM INSTITUTUM INTERNATIONALE
“ ANGELICUM „

DE DEO TRINO
ET CREATORE
COMMENTARIUS IN SUMMAM THEOLOGICAM
S. THOMAE (Ia q. xxvii-cxix)
DISSERUIT

RICIAIAIDUS CARRICOII-LACRANCt 0. P.
S. THEOLOGIAE MAGISTER
ET SOCIUS ACADEMIAE S. THOMAE

TAURINI (Italia)

PARIS (France)

DOMUS EDIIDRIAUS MARIETTI

DlSClti de RROUWIR ei Cie

Typographi Sanctae Sedis Apostolicae

Bibliothèque de la Revue Thomiste

Commentarium in Primam Partem Summae S. Thomae, De Deo trino et creatore auctore
R. P ReginaMo Garrigou-Lagrange O. P , Magistro in S. Theologia

NIHIL OBSTAT

IMPRIMI POTEST:

Ir. Michael Browne Ο. I*
Magister in S. Theologia
ir Rosarius Gagnebet Ο. P.
Doctor in S, Theologia
io oct km).

fr. M. S. Gillet
Magister generalis Ο. P

V. Nihil obstat quominus imprimatur.
laurini, die 27 Octobris 1943.
ir. Ceslaus Pera O. P.

Imprimatur.
(■·*'·· V COCCOLO. Vic. C,f„.

JV* PROPRIFT \T1S

VINDIC\H!TT R (2O-II-44)

l)tl

SANCTAE DEI GENITRICI

IN SIGNUM GRATI ANIMI
ET FILIALIS OBEDIENTIAE
AUCTOR

LIBENTISSIME DEDICAT

P R A E FATIO

Summus Pontifex Pius X, in Motu proprio Doctoris Angelici die 29 junit 1914
praescripsit ut in Universitatibus et Institutis, quae habent ex Apostolico Induito
potestatem gradus acadcmicos et lauream in S. Theologia conterendi Summa theo­
logica Sancti Thomae tanquam textus habeatur.
Hoc autem decretum Sacra Congregatio de Seminariis cl Studiorum Universi­
tatibus sic explicavit, die 7 niartii 1916: « Summa theologica S. Thomae habenda
est uti textus praelectionum quoad partem scholasticam quaestionum; ita scilicet ut,
una cum aliquo textu, qui ordinem logicum quaestionum et partem positivam con­
tineat, habeatur prae manibus et explicetur Summa theologica quoad partem scho­
lasticam » (c/. Acta Apost. Sedis, VIII. 157).
Ad hunc finem jam edidimus 1res tractatus: De Revelatione ab Ecclesia pro­
posita, De Deo uno, De Eucharistia. In praesenti opere De Deo trino et creatore
pro prima parte, scii, de SS. Trinitate post expositionem testimonii S. Scripturae
et Patrum, explicamus quaestiones Summae theologicae S. Thomae, articulum per
articulum, comparando ejus doctrinam cum sententiis aliorum theologorum anterio­
rum et posteriorum.
Insistimus praesertim in conceptione «relationis > ab eo proposita; ex ea enim
omnia procedunt in hoc tractatu secundum perfectam applicationem principii oeco­
nomiae, et sic optime cohaerent cum fundamentali thesi tractatus thomistici de Deo
uno, secundum quam Deus est ipsum Esse subsistens, ita ut non sit nisi « unum esse «
in ipso, quamvis relationes reales ad invicem oppositae sini reahter distinctae.
In hoc etiam apparet quomodo S. Thomas perfecit doctrinam augustinianam
de Trinitate. Sicut Augustinus solverat plurcs difficultates quae remanebant in con­
ceptione Patrum graccorum de Trinitate, ita S. Thomas solvit plura S. Augustini
dubia circa processiones, relationes et personas. Hoc satis clare constat, explicando
singulas partes praesentis tractatus. Speciati m evolvimus ea quae ad habitationem
SS. Trinitatis in anima justorum pertinent.
Quoad quaestiones de creatione, de distinctione rerum, de earum conservatione,
de malo, explicavimus pariter quemlibet articulum, quia omnes sunt magni momenti.
Pro tractatibus vero de Angelis, de Creatura corporali, de Homine, examinavimus
solum principaliores quaestiones, insistendo in principiis quae totam istam mate­
riam illustrant. Oportet quidem ab eis ad conclusiones descendere, sed deinde rursus
ascendendum est a conclusionibus ad principia, ut unitas scientiae melius appareat
et ut scientia sacra disponat ad contemplationem divinorum et ad veram cum Deo
unionem.
Utinam perveniamus, saltem aliquo modo, ad scopum sic a Concilio Vaticano
expressum : < Ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam
Deo dante mysteriorum intelligcntiam eamque fructuosissimam assequitur, tum ex
eorum, quae naturaliter cognoscit a na logi a, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter
se et cum fme hominis ultimo ».

auctores consulendi
DE TRINITATE

I — Circa testimonium S. Scripturae et Patrum:
F. Ceuppens, Ο. P., Theologia biblica, vol. Il De Sanctissima Trinitate, Romae, 1938.__ /,
breton. Histoire du Dogme de la Trinité, I. Les origines, éd. 6«, Paris, 1929. - II. De S. Clément à
S. Irénée, 1928; L. Choppin. La Trinité chez les Pères apostoliques. Lille, 1925; A. d’Alès, Novation,
Paris, 1925; G. Bardy, Paul de Samosate, éd. 2c, Louvain. 1929; M. Jugie, Λ. A. Theologia dogma­
tica Christianorum orientalium, t I. Paris. 1926; D. Pe.tavius, Dogmata theologica. De Trinitate;
t. Il et III, Parisiis, 1865; L. Thomassinus, Dogmata theologica. De SS. Trinitate t. V, Parisiis, 1868;
Th. de Rignon, Etudes de théologie positive sur la S. Trinité, 4 vol., Paris, 1892-1898.
G. /. Tixcront, Histoire des Dogmes, Paris. 1924; F Cavri. Précis de Patrologie. Paris 1929; R. de Journel,
Enchir. patristicum, Herder, 1911.
IL — Circa tractatum S. Thomae de Trinitate:
Commentatores ejus: Cajetanus, Banez, Joannes a S. Thoma. Salmanticenses, Gone/, Gotli,
Billuart: cf. etiam Suarez, In I<‘m p. S. Thomae.
III. — Opera reccntiora:
J. B. Franzelin (Cani.), Tractatus de Deo trino, 3» ed., Romae. 1881 ; B. Projet, O. P., De 1’habitation du Saint-Esprit dans les âmes justes, 20 éd., Paris. 1900, H. Buonpensiere, O P.. De Deo
trino, Vergara, 1930; J. B. Oswald, Die Trinitâtslehere, Paderborn, 1888; !.. Billot S. J., De Deo.
uno et trino, 4 ‘ e .1., Romae, 1902; Chr. Pcsch, S. J., Praelectiones theologicae, Friburgi Brisg., 1906;*
Ed. Hugon. O. P., Le mystère de la Très Sainte Trinité, Paris, 1921; J. Van der Mcersch, Tractabis
de Deo uno et trino, 21 el., Brugis, 1928; A. Dorsaz, C. SS. R., Notre parenté avec les Personnes
divines. Saint Etienne, 1921; P. Galtier. S. J., De SS. Trinitate in se et in nobis. Paris, 1933; Id.,
L’habitation en nous des trois personnes, Paris, 1928; A. d'Alès, S. J., De Deo trino, Paris, 1934;
cf. etiam Manualia Fr. Dickamp. Tanquercy, Hervé, van Noort, Hugon. Scheebcn et Dictionnaire de
Théologie catholique art Processions divines Hypostase Relations. Père. Fils de Dieu. Esprit-Saint,
\rianismc.
1
DE DEO CREATORE

I. — Circa testimonium S. Scripturae:
Commentaria in Genesim, Did. de la Bible, art. Cosmogonie, t. II, col. 1034; Création, col. 1 ιοί.
<>t SuppU. Cf. Diet, de Théol. cathol.. art. Création (H. Pinard), col. 2042-2047; art. Hexaméron
(E. Mangcnot). — V. Zaplctal, O P Der Schôpfungsbericht der Genesis, Fribourg Suisse, 2. ion.
D. P'tavius. Dogmata theologica, t. 3 et 4,' Paris, ι8*ς.

II. — Circa doctrinam Patrum:
F Cayri, Précis de patrologie, t I ubi exponitur doctrina S. Irénaei, lertulliani, S. Justini.
Clementis Alex. Origenis, S. Basilii, S. Ambrosii et S. Augustini. — Cf. Tireront Histoire des
Dogmes; R. de Journel, Enchiridion patristicum.

III. — Circa tractatum S. Thomae:
Commentatores ejus Cajctanus, Banez, Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Gouet, Hilluatt,
Gotti. Vide etiam Suarez.
IV» — Opera reccntiora:
B Hartmann, Die Schopfung, Paderborn. 19-8’. Π Janssens, God ais schepper. Gent., 1924;
G. van \oort. Tract, de Deo creatore, ed. 2a. Amsterdam. 1912; Tr. Dickamp, De Deo creatore (trad,
l it.) Pans, 1033; Diet, thiol. cathol.: art. Creation (IL Pinard), art. Xnges (
Vacant); Diet. Apo·
art. Transformisme (R. deSinity); Guihert et Chinchole, Les origines. 24 mille, Pans, 1923;
/. β. Sendercns, Création et évolution. Paris. 1028; A. Vacant, Etudes théol. sur les Constitutions
du Concile du Vatican, t. 1, p· 155 ^1·'·
I.apparent, La Providence créatrice. Pans, 1907; Cuinot,
La genèse des espèces animales, Paris, Mean 1921; H de Dnrlndot Le Darwinisme au point de vue
de l’orthodoxie catholique. Bruxelles. 1921.

DE TRINITATE
Introductio positiva.

ι· Momentum et locus hujus tractatus in Theologia catholica. — 2. Enunciatio dogmatis secundum
propositionem Ecclesiae. — 3. Errores circa Trinitatem. — 4. Quid docet Sacra Scriptura de
mysterio Trinitatis. — 5. Quid docet traditio divina. — 6. Quid a S. Augustino accepit S. Tho­
mas: comparatio conceptionis augustinianae SS. Trinitatis cum conceptione Patrum graecorum.

i.

- Momentum et locus hujusce tractatus (1).

Si dc hac re interrogantur Patres Ecclesiae et antiqui theologi, manifestum
est quod pro illis dogma Trinitatis, quamvis valde obscurum, est maximi mo­
menti. Sic Tertullianus, Adversus Praxeam, c. 31 ait: · Quae est substantia
Novi Testamenti, si non exinde Pater et Filius et Spiritus Sanctus, tres crediti,
unum Deum sistunt». Saepe citatur verbum S. Hilarii, Dc Trinitate, lib. VIII,
de hoc mysterio expresso in signo crucis quo se signant omnes Christiani: « Hoc
Ecclesia intelligit, hoc synagoga non credit, hoc philosophia non sapit . Id
est dogma Trinitatis est fundamentalis veritas qua fideles Christiani secer­
nuntur a judaeis et a paganis.
Patres tum graeci tum latini longe tractaverunt de dogmate Trinitatis,
prius positive et apologetice, postea modo speculativo. Ita apud Patres graecos
S. Athanasius {contra Arianos), S. Basilius {contra Eunomium), S. Gregorius Xaz.
(Iz orationes theologicae), S. Gregorius Xyss. {contra Eunomium), Didymus (de
Trinitate), Cyrillus Alex, {de Trinitate), S. Joannes Damascenus {de S. Trini­
tate). Pariter apud Patres latinos: S. Hilarius {dc Trinitate), S. Ambrosius {de
Fide Trinitatis), S. Augustinus {dc Trinitate, XV libri), S. Fulgentius (de Tri­
nitate), Boetius {de unitate Trinitatis).
Item apud scholasticos, omnes magni theologi eorumque commentatores,
scripserunt speculativum tractatum de Trinitate; inter theologos positivos
modernos Petau et Thomassin longe de hoc dogmate tractaverunt. Denique
idem momentum ei tribuerunt recentiores theologi catholici, ut Franzelin,
Scheeben, Kuhn, Billot, Buonpensiere, de Regnon qui scripsit anno 1892-1898
4 volumina: Etudes dc théologie positive sur la Trinité; J. Lebreton, Origines
du dogme de la Trinité, 2 vol. Paris Beauchesne 1910, ed. 6, 1927. Recenter
P. Mart inus Jugie A. A., Dc processione Spiritus Sancti ex fontibus Revelationis
(1) Cir. Scheeben, Dogmatik, De SS. Trin. in fine.
1 — Oarrigou-Lagranoe, Dr Deo Trino et Creatore.

2

INTRODUCTIO POSITIVA

ct secundum orientales dissidentes. Item A. d'Alès, I)c Deo Trino, 1934; P. Galtier, De SS. Trinitate in se et in nobis, 1933; L. Choppin, La Trinité chez les Pères
Apostoliques, 1925; F. Cavaliers, Les premières formules trinitaires de S. Augu­
stin, Bull. Litt. eccl., 1930, 97 sqq.; M. Schmaus, Die Psychologie Trinilâlslehre
des hl. Augustinus, Munster i. W. 1927 (1).
His positis mirum est quod in line saeculi XIX posita fuerit, inter prote­
stantes et etiam inter catholicos, quaestio de momento hujusce tractatus, ut
ostendit Scheeben in sua Dogmatica: De Trinitate, n. 1086. - Circa hunc pun­
ctum sunt tres positiones.
1) Quidam protestantes, considerando incomprehensibilitatem hujus my­
sterii, dixerunt: Deus hanc veritatem hominibus revelavit tanquam aenigma,
ad humiliandam rationem quae vult omnia mensurare secundum sua propria
principia, potius quam ad perficiendum intellectum nostrum per sublimem et
fecundam cognitionem.
Critica: Haec positio quae est contra totam traditionem doctorum aliquid
verum exaggerat et adulterat. Verum est quod per revelationem hujus mvsterii
Deus nobis ostendit suam vitam intimam seu Deitatem superare etiam con­
ceptus nostros analogicos altiores et universaliores, conceptus scilicet entis ct
unius; etenim Deitas ut sic, naturaliter incognoscibilis, est quodammodo supra
ens naturaliter cognoscibile, supra unum etc. ut optime dicit Cajetanus in I,
q. 39, art. 1. Revelatio mysterii Trinitatis ostendit quod Deitas est etiam supra
absolutum ct relativum, quia, ut videbimus, Deitas ut in se est, non realitcr
distinguitur a relationibus divinis, a Paternitate, a Filiatione, a Spiratione: sic
non est in se quid mere absolutum nec quid mere relativum, sed quid eminens,
scii, supremum aenigma. Sed manifestatio hujus aenigmatis estne solum ad
humiliandam nostram rationem, et non ad eam perficiendam et illustrandam?

2) Alii, scii, plures protestantes, et quidam catholici ut Hirscher,
saec. XIX, dixerunt: hoc dogma mentem nostram vere illustrat, sed solum
modo extrinseco. Id est pro nobis non habet intrinsecum momentum seu
pondus, sed extrinsecum tantum ad vitandam contradictionem in aliis myste­
riis Incarnationis Filii Dei et Missionis Spiritus Sancti, quae pro nobis sunt in
se magni momenti.
Ratio hujusce positionis est quia, ut aiunt, dogma Trinitatis intrinsece
sumptum, abstrahendo ab aliis cum quibus connectitur, non potest, ut videtur,
perficere vitam nostram interiorem, scii, fidem, spem, caritatem. Loquuntur
isti ac si nihil mutaretur in vita nostra interiori, si crederemus quod sunt quatuor
personae divinae, aut quod personae non realiter distinguuntur ab invicem.
Quia igitur juxta eos Deus non revelavit hoc mysterium propter ejus momentum
intrinsecum, inutilis est labor theologicus ad ejus penetrationem; propterea
tractatus de Trinitate juxta eos est solum velut introductio ad tractatus de
Incarnatione redemptiva et de Missione Spiritus S. quibus perficiuntur fides,
(1) Cir. tractatus de Deo trino: Billot, Billuart, Delatte, Diekamp, Franzelin, Hugon,
Janssens, Joannes a S. Thoma, Jungmann, Lepicier, Pesch, Salmanticenses, Suarez, TanQVF.REY, Van Noort, Van der Meersch. — Did. thiol, cathol., art. Processions divines; Relations
et personnes divines; Père, Fils de Dieu, Filioque, Esprit Saint.

MOMENTUM ET LOCUS HUJUSCE TRACTATUS

spes ct caritas. Haec introductio, ut aiunt, necessaria est ad tollendam omnem
contradictionem inter veritates essentiales intrinsece necessarias ad vitam Chri­
stianam, scii, inter: i) unitatem Dei quae est veritas fundamentalis Veteris
Testamenti, 2) divinitatem Jesu Christi, Filii Dei, qui non omnino identificatur
cum Patre suo, juxta Evangelium, et 3) divinitatem Spiritus Sancti, Paracleti,
sanctificatoris, missi a Patre et a Filio. Haec sunt dogmata essentialia Christia­
nismi, quae conciliari nequeunt sine distinctione et consubstantialitate trium
personarum divinarum, ut apparuit in primis saeculis, contra Sabellianismum,
negantem distinctionem realcm personarum divinarum, et contra Subordinatianismum Arii et aliorum negantium consubstantialitatem Filii et Spiritus Sancti.
Proinde, secundum hanc positionem dogma Trinitatis revelatum est ad illu­
strandam mentem nostram, sed solum cxtrinsece ad vitandam contradictionem
in aliis mysteriis.
Modernistae autem, ut Ed. Le Roy, adhuc exaggeraverunt hanc positionem
in sensu pragmatismi, et dixerunt (cfr. Denz. 2026): « Dogmata fidei retinenda
sunt tantummodo juxta sensum practicum, id est tanquam norma praeceptiva
agendi, non vero tanquam norma credendi ». Sic pro modernistis, formula dog­
matis Trinitatis introducta est in professionibus fidei ad excludendas haereses
quae vitae Christianae contrariantur.
Critica: Haec positio quodammodo similis est positioni philosophicae nominalistae Locke, qui dicebat: principium contradictionis est solemnis futilitas,
in se quidem minoris momenti, sed tamen necessaria ad tollendam omnem absurditatem in discursu et in loquela.
Principium necessarium ad excludendum omnem errorem caretne omni
valore intrinseco? Revera non excluditur contradictio in discursu nostro sine
illuminatione positiva, et praedictum principium non excludit omnem absurditatem nisi quia est lex fundamentalis entis rcalis ct rationis. Sic ontologia non
est solemnis futilitas, sed pars principalis metaphysicae in qua defenditur contra
evolutionismum absolutum valor realis principii contradictionis seu identitatis,
qui negatur affirmando cum Heraclito: « Omne fit et nihil est et in ipso heri
identiheantur ens et non ens ».
Item in ordine spirituali, caritas tollit omnem discordiam, quia est virtus
suprema conjungens animam cum Deo et animas inter se.
Pariter mysterium Trinitatis non tollit omnem contradictionem in aliis
mysteriis Incarnationis Filii Dei et Missionis Spiritus Sancti, nisi quia exprimit
vitam Dei intimam, ct quod altissimum est in ea.

3) Tertia positio est sententia traditionalis, scii, eorum qui tenent dogma
Trinitatis habere etiam pro nobis valorem intrinsecum summi momenti: hoc
ostenderunt saec. XIX Kleutgen {Théologie der Vorzcit) et Scheeben per plures
fundamentales rationes quae nunc breviter enuntiari possunt, et evolventur in
toto tractatu. Hoc dogma i° perficit nostram cognitionem naturalem de Deo
Creatore, 20 dat nobis cognitionem supernaturalem vitae Dei intimae, 30 et
illustrat ex alto alia mysteria supcrnaturalia.
i° Prima ratio datur a S. Thoma, qui I, q. 32, art. 2 ad 3m dicit: (Cogni­
tio divinarum personarum fuit necessaria ad recto sentiendum de creatione rerum.
Per hoc enim, quod dicimus: Deum omnia fecisse Verbo suo, excluditur error

INTRODUCTIO POSITIVA

ponentium Deum produxisse res ex necessitate naturae. Per hoc autem quod
ponimus in eo processionem amoris, ostenditur, quod Deus non propter aliquam
indigentiam creaturas produxit, neque propter aliam causam extrinsecam, sed
propter amorem suae bonitatis ». Hoc est dicere, ut bene notat Scheeben, reve­
latio mysterii Trinitatis perficit et confirmat naturalem nostram cognitionem de
Deo Creatore seu de creatione, ut est actus liberrimus Dei ad extra. Hoc eo magis
apparet quo multi philosophi negaverunt libertatem creationis, virtute hujus
principii Platonis et neoplatonicorum: bonum est essentialiter diffusivum sui.
Atqui Deus est supremum bonum. Ergo Deus est essentialiter et maxime sui
ipsius diffusivus, sicut sol diffundit ubique calorem suum et lucem ex necessitate
naturae.
Respondetur: bonum est sui diffusivum secundum aptitudinem, concedo;
semper secundum actualitatem, nego. S. Thomas I, q. 19, a. 2 ex hoc principio
ostendit quidem convenientiam creationis, sed articulus sequens addit quod crea­
tio, quamvis sit conveniens, est liberrima quia «bonitas Dei est perfecta, et esse
potest sine aliis, cum nihil ei perfectionis ex aliis accrescat ». Remanet tamen
quaedam obscuritas, scii, si Deus nihil creasset, quomodo verificaretur in eo hoc
principium: bonum est sui ipsius diffusivum, primo quidem ut finis alliciens et
secundo per efficientiam ? Leibnitius in hoc erravit dicens: Creatio est, non phy­
sice, sed moraliter necessaria, et Deus non esset perfecte sapiens et bonus si non
creasset, et si non creasset inter mundos possibiles optimum omnium. Ita Malebranche. Haec autem obscuritas excluditur quodammodo per revelationem
mysterii Trinitatis, scii.: etiam si Deus nihil creasset, adhuc in eo esset infinita
fecunditas in generatione Filii et in spiratione Spiritus Sancti. Unde adhuc veri­
ficaretur et perfectissime in Deo principium: bonum est diffusivum sui; immo
summum bonum est de necessitate sui ipsius diffusivum ad intra, non quidem
per causalitatem, sed per communicationem non solum participationis suae
naturae, sed etiam totius suae naturae indivisibilis, totius suae vitae intimae
Filio suo unigenito, non facto, et Spiritui Sancto.
Ex hoc confirmatur ex alto quod liberrima est creatio, qua Deus communicat
ad extra participationem ipsius esse, vivere et intelligere.
Et sic melius apparet quod Deus est causa non intrinseca, sed extrinseca
mundi, scii, finis alliciens et agens creans, conservans et movens.
Si Deus creavit, hoc fuit per amorem, ad bonitatem suam manifestandam
et liberrime, nullo modo ex necessitate naturae, ut dicit S. Thomas loco citato,
contra omnes pantheistas, et etiam contra optimismum absolutum qui remanet
in doctrina Leibnitii et Malebranchii.
2° Revelatio mysterii Trinitatis habet valorem intrinsecum et est maximi
momenti ad cognitionem supcrnaturalcm Dei, secundum suam vitam intimam,
seu operationes immanentes. Nullus enim intellectus creatus per suas vires natura­
les potest cognoscere objectum formale intellectus increati, scii. Deitatem secun­
dum propriam rationem Deitatis, sed solum secundum rationes communes et ana­
logicas entis, unitatis, veritatis, bonitatis etc. Si enim intellectus creatus, sive
humanus, sive angelicus, posset naturaliter attingere etiam confuse et obscure
objectum formale intellectus increati, jam esset ejusdem naturae, sicut intellectus
hominis ignorantis et intelligentia magni philosophi, et sic velificaretur confusio

MOMENTUM ET LOCUS IIUJUSCE TRACTATUS

pantheistica naturae increatae et naturae creatae, quae iam esset, ut gratia san­
ctificans, participatio formalis naturae divinae. Hoc profunde exponitur a S. Thoma
I Contra Gentes, c. 3: « Non naturali cognitione angelus de Deo cognoscit quid est,
quia et ipsa substantia angeli, per quam in Dei cognitionem ducitur, est effectus
causae virtutem non adaequans ».
Angelus et a fortiori homo, per cognitionem naturalem non potest attingere
Deum nisi secundum perfectiones quae participari possunt in ordine naturali,
scii, entis, veritatis, unitatis, bonitatis etc. Deitas autem ut sic non potest parti­
cipari in ordine naturali, sed solum per gratiam sanctificantem. Unde etiam an­
gelus in cognitione sua naturali se habet ad Deitatem ut sic, sicut oculus qui co­
gnosceret omnes colores arcus caelestis, sed non cognosceret lucem albam ex qua
procedunt colores ut effectus inadacquantes virtutem lucis. Unde S. Thomas dicit
I, q. i, a. 6: «Sacra doctrina propriissime determinat de Deo, secundum quod est
altissima causa: quia non solum quantum ad illud quod est per creaturas cogno­
scibile, sed etiam quantum ad id quod est notum sibi soli de scipso, et aliis per
revelationem communicatum ». Hoc autem est in primis ipsa Deitas, seu vita Dei
intima, quae proprie per rex’elationem mysterii Trinitatis manifestatur.
In eo apparet infinita et aeterna fecunditas naturae divinae quae a Patre
communicatur Filio et a Patre Filioque communicatur etiam Spiritui Sancto.
Dum protestantes supra citati dicunt: mysterium Trinitatis est aenigma sine inte­
resse pro vita nostra interiori, theologi traditionales dicunt, in hoc SS. Trinitatis
mysterio nobis quodammodo manifestatur perlectissima vita intellectualis, scii,
trium personarum, quae ex eadem veritate divina vivunt per eundem actum intel­
lectionis essentialis, qui est ipsum intelligere subsistens.
Item in hoc mysterio nobis quodammodo manifestatur suprema vita caritatis,
in amicitia scii, trium personarum, quae ex eadem bonitate infinita vivunt per
eundem actum amoris essentialis, qui est ipse amor subsistens.
Hoc est supremum exemplar vitae nostrae supernaluralis, quae est participatio
vitae intimae Dei, prout filiatio nostra adoptiva est similitudo participata aeternae
filiationis Filii unigeniti. Cfr. S. Thomam HI, q. 3, art. 5 ad 2; q. 23, art. 2 ad 3.
Hoc longius explicavimus in Revue thomiste juillet 1936: La grâce est-elle une
participation de la Déitc telle qu’elle est en soi? pp. 470-486. Sic Christus dixit
orando Patrem pro nobis: « Ut sint unum sicut et nos unum sumus ». Et S. Paulus
scripsit ad Rom. VIII, 29: « Praedestinavit (nos) conformes fieri imaginis Filii sui
ut sit ipse primogenitus in multis fratribus ».
Intellectus creatus suis propriis viribus nequit hoc mysterium essentialiter
supernaturale cognoscere, et sine ejus revelatione plusminusve obscura, non ha­
beretur explicita cognitio supernaturalis vitae Dei intimae in se.
Attamen cognoscitur implicite vita Dei intima dum creditur quod Deus est
et remunerator est », scii, quod Deus est ut auctor non solum naturae, sed etiam
gratiae et remunerator in ordine salutis. Sic vita Dei intima jam cognoscitur
velut ab effectu gratiae et salutis; sed per revelationem mysterii Trinitatis
explicite cognoscitur in se, quamvis quidem non acuti est, scii, non clare, ut in
patria.
Hoc satis clare affirmat Alexander Halensis Summa, II p., q. 99, n. 1, a. 1, et
clarius S. Thomas, Contra Gentes, L. IV, c. 1, prooemium, et in I, q. 32, art. 1:
« Hoc solum ratione naturali de Deo cognosci potest, quod competere ei necesse

6

INTRODUCTIO POSITIVA

est, secundum quod est omnium entium principium. Virtus autem creativa Dei
est communis toti Trinitati: unde pertinet ad unitatem essentiae non ad distin­
ctionem personarum ».

Objiciunt adversarii: haec cognitio vitae intimae Dei ita remanet obscura
quod non positive et ex se intrinsece illustrat mentem.
Rcsp.: Manifestum est quod cognitio etiam valde imperfecta vitae Dei intimae
est pro nobis viatoribus maximi momenti, est vehit anticipatio vitae aeternae.
Haec cognitio correspondet desiderio naturali inefficaci et conditional!, videndi
essentiam Primae causae, ac intimam conciliationem attributorum divinorum;
correspondet etiam et praesertim desiderio supernatural! et efficaci, quod procedit
ex spe infusa et modo altiori ex caritate infusa, quae est vera amicitia inter
Deum et hominem justum. Amicitia autem supponit convictum amicorum, et
unionem magis intimam ac visionem eorum desiderat.
Unde dicere: revelatio mysterii Trinitatis est pro nobis sine valore intrinseco,
hoc est inconscicnter conceptionem quasi naturalisticam exprimere.
Hic citari possunt haec verba Aristotelis (Ethica, 1. X, c. 7): «Homo debet
se ad immortalia et divina trahere quantum potest, et quamvis parum sit quod
de his percipimus, tamen id modicum est magis amatum et desideratum omni co­
gnitione quam de substantiis inferioribus habemus». Cfr. S. Thomam I C. G., c. 5.
Christus Dominus exprimit ipse momentum mysterii Trinitatis dum dicit:
« l es autem dixi amicos, quia omnia quaecumque audivi a Patre meo, nota feci vobis »,
praesertim mysterium supremum. Joan. XV, 15; «Pater, quos dedisti mihi, volo
ut ubi sum ego, et illi sint mecum, ut videant claritatem meam quam dedisti mihi:
quia dilexisti me ante constitutionem mundi», Joan, XVII, 24, quae verba verificantur primo de aeterna generatione Verbi.
Immo actus et fructus caritatis est gaudium de Deo ex eo quod Deus sit
infinite perfectus in se: II-II, q. 28, a. 1, 3, 4. Hoc autem gaudium valde augetur
per cognitionem vitae Dei intimae et fecunditatis ejus infinitae. Unde S. Paulus
ad Coloss. II, 2 scribit: «ut consolentur corda ipsorum, instructi in caritate, et in
omnes divitias plenitudinis intellectus in agnitionem mysterii Dei Patris et Jcsu,
in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi ».
Unde quando theologi recedunt a contemplatione divinorum dicunt: reve­
latio mysterii Trinitatis est pro nobis sine valore intrinseco; utilis est solum ad
vitandam contradictionem in enuntiatione aliorum mysteriorum. Secundum hanc
tendentiam, theologia fieret paulatim anticontemplativa. Sic scribuntur libri
theologiae sine contemplatione et pietate, sicut sunt etiam libri pietatis sine do­
ctrina. E contrario, Patres Ecclesiae et magni Doctores consideraverunt tracta­
tum SS. Trinitatis ut summi momenti. Non pertinet quidem immediate ad ordi­
nem practico-practicum ut sunt tractatus de poenitentia aut de matrimonio, sed
maxime juvat ad altiorem vitam contemplationis et unionis cum Deo.
Immo S. Hilarius, de Trinitate scribens, aiebat inter adversitates: «Parum
refert persecutio hominum: persecutores non possunt divinas personas attingere,
nec earum gaudium minuere ». Amicus autem gaudet de gaudio amici sui, justus
gaudet de ipsa beatitudine Dei.
Sic omnes magni doctores, qui a S. Athanasio ad S. Thomam de Trinitate scri­
pserunt, fuerunt vere contemplativi et magnum interesse habuerunt non solum pro

MOMENTUM ET LOCUS IIUJUSCE TRACTATUS

7

rebus Immanis practico-pr act icis, sed etiam pro rebus divinis, pro ipsa vita intima
Dei cujus cognitio et amor est quaedam vitae aeternae inchoatio. Praesertim igitur
per revelationem Trinitatis nobis datur cognitio supernaturalis Dei, distincta a
cognitione naturali: sic elucet distinctio duorum ordinum. Hoc fuit magnum argu­
mentum contra Bajum, qui negabat distinctionem essentialem inter naturam
et gratiam, ac si gratia esset debita naturae nostrae (Denz. 1021). Imo per reve­
lationem dogmatis Trinitatis distinctio duorum ordinum ita manifesta est ut qui­
dam rationalistae dicant: cum tractatu de Deo Uno terminatur quidquid de Deo
dicere possumus: et sic protestantes liberales, qui sunt quasi rationalistae, non
amplius loquuntur de Trinitate, sed fere exclusive de Unitate Dei, propterea vo­
cantur Unitarii.

30 Denique revelatio supernaturalis mysterii Trinitatis non solum excludit
contradictionem in aliis mysteriis, sed etiam positive illustrat ex alto omnia alia my­
steria supcrnaturalia, Incarnationis redempti vae, Missionis Spiritus Sancti et vitae
gratiae. Hoc clare videbimus in patria; et jam quodammodo apparet quod mis­
siones visibiles et invisibiles personarum divinarum ad extra praesupponunt
processiones ad intra: quia nullus mittitur a seipso, sed Filius a Patre et Spiritus
Sanctus a Patre et Filio. Item filiatio nostra adoptiva per gratiam habitualem est
quaedam similitudo participata filiationis aeternae Filii unigeniti, sic Unigenitus fit
«primogenitus in multis fratribus» ut dicitur ad Rom. VIII, 29. Cfr. III, q.3, a. 5, ad
2m; q. 23, a. 2 ad 3m. Adoptare appropriatur Patri ut auctori, Filio ut exemplari,
Spiritui Sancto ut imprimenti: item amicitia supernaturalis justorum et beatorum
est quaedam similitudo participata amicitiae divinarum personarum, secundum illud
Domini: « Ut sint unum, sicut et nos unum sumus ». Vita gratiae est velut lux reper­
cussa, manifestans vitam Dei intimam et processiones divinas. Unde S. Thomas
dicit I, q. 32, a. 1 ad 3m: «Cognitio divinarum personarum fuit necessaria nobis.
... principalius ad recte sentiendum de salute generis humani, quae perficitur per
Filium incarnatum et per donum Spiritus Sancti ». Dicit ad recte sentiendum
positive et non solum negative ad excludendam contradictionem. Ratio est quia
veritas quae excludit omnem aequi vocationem et absurditatem in aliqua doctrina,
est veritas altior, immo altissima ad modum principii eminentissimi, ut sunt
prima rationis et entis principia et ipsa Ontologia in ordine philosophico. Hoc
lucidissime apparebit quando lumen gloriae accepimus, sic ex Trinitate clare visa
evidentia lient ac lucidissima alia mysteria supematuralia.
Sic, ut jam apparet, revelatio mysterii Trinitatis habet valorem non solum
extrinsecum, sed etiam intrinsecum ad illustrandam mentem nostram. Imo nobis
manifestat objectum principale et supremum totius fidei nostrae, ut constat ex
ipso ordine Symboli Apostolorum, quod totum est de Patre, de Filio, de Spiritu
Sancto et de his quae eis tribuuntur in opere salutis nostrae.
Ultimo dicendum est quod sancti in via dum perveniunt ad culmen perfe­
ctionis quod vocatur unio transformans, descripta a S. Theresia in ATI mansione,
generaliter gaudent in caligine fidei alta contemplatione mysterii SS. Trinitatis,
et hoc est eminens exercitium virtutum theologicarum, necnon doni intellectus et
sapientiae.
Ex ista altitudine, praedictae sententiae quae tenent mysterium SS. Trinitatis
nullum habere valorem intrinsecum apparent non quidem ut assertiones sapientiae

β

INTRODUCTIO POSITIVA

·|

sed potius spiritualis insipientiae aut stultitiae secundum sensum scripturisticum
hujusce verbi.
Per oppositum S. Paulus dicit I Cor. 11, 6-9: «Sapientiam autem loquimur inter
perfectos... sed loquimur Dei sapientiam in mysterio... Quod oculus non vidit nec
auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis qui diligunt
illum ». Praeparavit autem cis visionem immediatam essentiae divinae et Trinitatis.

2.

- Enunciatio mysterii Trinitatis secundum Ecclesiam.

Doctrina catholica de Trinitate exprimitur in variis Symbolis et definitionibus,
quae referuntur apud Denzinger (Index systematicus η. V, a, b), scii, in Symbolo
Apostolorum, Symb. S. Athanasii, in Symb. Concilii Nicaeni, ac pluribus aliis
sequentibus. Denique fides catholica de S. Trinitate sic contrahitur a Concilio
Lateranensi IV (1215), in celeberrimo capite «Firmiter» (Denz. 428, 432): «Fir­
miter credimus et simpliciter confitemur, quod unus solus est verus Deus Pater,
Filius, Spiritus Sanctus: tres quidem •personae, sed una essentia, substantia seu na­
tura simplex omnino. Pater a nullo, Filius a Patre solo, ac Spiritus Sanctus pariter
ab utroque... consubstantiales et coaequales et coomnipotentes et coaeterni...
credimus et confitemur cum Petro Lombardo, quod una quaedam summa res
est, incomprehensibilis quidem et ineffabilis, quae veraciter est Pater et Filius
et Spiritus Sanctus, tres simul personae ac singillatim quaelibet earundem: et ideo
in Deo solummodo Trinitas est et non quaternitas, quia quaelibet trium personarum
est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura divina ».
j
Item 11. 431: Non est realis distinctio inter essentiam et personas, sed est inter
personas ad invicem (281, 523, 703).
1
Ibid. n. 428 declaratur quod 1res personae sunt unum principium operationis
ad extra, quia « operatio > divina ad extra procedit ex omnipotentia quae communis
est tribus personis.
Haec definitio IV Cone. Lateranensis completur a Cone. Florentino, in de­
creto dogmatico unionis graecorum (1439), Denz. 691. «Diffinimus quod Spiritus
Sanctus ex Patre et Filio aeternaliter est et essentiam suam suumque esse subsi­
stens habet a Patre et a Filio simul, et ex utroque aeternaliter tanquam ab uno
principio et unica spiratione procedit ». Declarantur etiam plura de qualibet per­
sona in particulari.
Unde mysterium SS. Trinitatis sic brevius enuntiari potest: est mysterium
unius Dei in tribus personis, sed contra pseudo-synodum Pistoriensem dicendum
est: non unus Deus in tribus personis distinctus, sed: unus Deus in tribus personis
distinctis] nam nulla ponitur distinctio realis in ipsa Deitate. Ut declaratum est
in Cone. Toletano XI (Denz. 279): < Deitas in singulis personis non minuitur, et
in tribus non augetur ».

De symbolismo traditional! SS. Trinitatis.
Ad quandam expressionem hujusce mysterii communiter propositum est
symbolum trianguli aequilateralis, quod plus continet quam generaliter putatur.
Sensibiliter exprimit vestigium mysterii quoad distinctionem personarum et ea
quae sequuntur.

ENUNCIATIO MYSTERII TRINITATIS SECLNDIM ECCLESIAM

9

1) Tres anguli realiter ab invicem distinguuntur, quamvis non realiter distin­
guantur a superficie, trianguli, quae est numerice eadem pro tribus. Ita tres personae
divinae realiter ab invicem distinguuntur, non vero ab essentia divina quae est
numerice eadem in eis. Imo hi tres anguli realiter ab invicem distinguuntur fer
oppositas relationes, et non a superficie communi cui nullo modo opponuntur:
ita tres personae divinae.
2) Hi tres anguli sunt aequales, et quasi consubstantiales, quia constituuntur
eadem superficie quae non est major in tribus quam in uno. Sic est una superficies
non in tribus angulis distincta, sed in tribus angulis distinctis.
3) Quilibet angulus reddit hanc superficiem incommunicabilem ex parte
sua, attamen primus angulus constructus, quamvis non causet superficiem aliorum,
communicat suam superficiem secundo, et per secundum tertio. Imo primus
angulus non realiter distinctus a sua superficie, eam communicat, quamvis semetipsum non communicet, ita Pater in Trinitate communicat naturam divinam, non
vero seipsum; pariter Filius respectu Spiritui Sancto.
4) Denique non obstante aequalitate angulorum est inter eos ordo originis,
absque causalitate; sic construitur primus, ut principium secundi, et ambo sunt
principium tertii; attamen secundus et tertius non causantur a primo, quia eorum
superficies non causatur, est enim ipsa superficies primi quae eis communicatur.
Haec analogia melius manifestatur, prout principales definitiones Ecclesiae circa
Trinitatem reducuntur ad sequentes propositiones, quae sic pluries scriptae sunt
circa triangulum aequilateralem.

Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus Sanctus est Deus et tamen Pater non
est Filius, quia non seipsum generat; nec est Spiritus Sanctus, nec Filius est Spi­
ritus S., quia spirantes distinguuntur a spirato, sicut generans a generato. Sic in
enuntiatione mysterii jam apparet sensus profundus verbi est > et negationis
«non est». Ut dicitur in I, q. 13, a. 12, verbum «est exprimit in omni proposi­
tione affirmativa de aliqua realitate identitatem realem subjecti et praedicati, et
hic exprimit identitatem realem trium personarum cum essentia, dum negatio
«non est·» exprimit distinctionem realem personarum ab invicem. Jam ex hoc
tollitur aperta contradictio in enuntiatione mysterii, aperta contradictio esset si
Deus sub eodem aspectu, v. g. naturae, diceretur simul unus et trinus.

INTRODUCTIO POSITIVA

ΙΟ

*♦♦

»

In Catechismo catholico cura et studio Card. Gasparri concinnato sic definitur
hoc mysterium pag. 96:
II
1) «Deus unus est unitate naturae in tribus tamen realiter distinctis per­
sonis, Patre, Filio et Spiritu S., quae SS. Trinitatem constituunt ». Sic Pater
’
est Deitas non vero est trinitas.
2) Quomodo inter se distinguuntur Pater, Filius et Spiritus S.?
11
R. Per oppositas personarum relationes, quatenus Pater generat Filium,
I
et ab utroque procedit Spiritus S. (Pater enim non generat seipsum).
I
3) Cumam tres personae divinae sunt unus Deus?
j
R. Quia sunt consubstantiales, id est unam eandemque habent naturam
|
divinam, et ideo easdem perfectiones seu attributa et opera ad extra. (Opera enim
■
ad extra procedunt ex omnipotentia quae communis est tribus personis.)
1
4) Nonne potentiam Patri, sapientiam Filio, bonitatem Spiritui S. Sacrae
J
Litterae adseribere solent?
I
R. Licet omnia divinitatis attributa communia sint singulis divinis personis,
nihilominus Sacrae Litterae adseribere solent potentiam Patri, quia est omnis
originis fons, sapientiam Filio, quia est Verbum Patris, bonitatem et sanctitatem
Spiritui S., quia est utriusque amor».
«L

Et datur referentia ad Catechismum Cone. Trid. ad parochos, p. I, c. IV,
n. 3, et c. II, n. 14.
Non magis immorandum est nunc in simplici enuntiatione hujusce mysterii;
explicatio verborum naturae, personae etc. invenietur in ipsis articulis S. Thomae.

3· -

I

De erroribus circa Trinitatem.

Non loquimur de atheistis nec de pantheistis, qui negant ipsum Deum creatorem, nec de rationalistis, qui simpliciter reiciunt omne mysterium supernaturale.
Facilis est classificatio horum errorum prout quidam, ad facilius salvandam uni­
tatem naturae divinae, negant aut rcalcm distinctionem personarum (ut Monarchiani et Sabelliani) aut carum consubstantialitatem (ut Subordinatianistae, scii.
Ariani et Macedonian!). Per oppositum quidam, ad melius salvandam Trinitatem
personarum, tres naturas ponunt in divinis, hi sunt Tritheistae. Cfr. Fixeront, Histoirc des dogmes, T. I, p. 127 sq., 179 sq., 313, 406; T. II, 22; T. III, 107.
In hoc apparet quomodo divina Providentia permittit errores et haereses
ut in majori luce manifestetur veritas, sicut permittit peccatum propter majus
bonum; immo quoad Trinitatem Deus permisit haereses ad invicem oppositas, ut
in tribus prioribus saeculis omnes principales aspectus supremi mysterii speculative
considerentur, et ut in plena luce ponatur supremum dogma. Sic in Oriente praecipuae haereses speculativae seu ordinis metaphysici antecesserunt haeresim pelagianam quae est potius ordinis moralis et apparuit in Occidente.
Ita classificari possunt hi errores, ut appareat veritas hujusce effati: syste-

I
1
1

j
I
I
I
i
1
1
I
1

.I
1

DE ERRORIBUS CIRCA TRINITATEM

II

mata erronea plerumque sunt vera in hoc quod affirmant, et falsa in hoc quod
negant, quia realitas de qua loquuntur ditior et altior est illis.

i Trinitatis
1 personarum
A egaho / x
Unitatis
naturae

,
.
..
..
( Monarchiani
quoad realem distinctionem earum < Modalistae

quoad consubstantialitatem seu divi- j Ariani
nitatem earum
( Macedoniani
( Ita Tritheismus Roscellini (saec. XI) et postea ab­
|
batis Joachim (saec. XII).

Difficile est fingere alios errores possibiles, nisi errores rationalistarum mo­
dernorum, ut Kant, Hegel, qui notionem Trinitatis omnino pervertunt ad negan­
dam omnem veritatem supernaturalem.
Aliter proponi potest haec classificatio, ut melius manifestetur contrarietas
errorum ad invicem oppositorum. Sic inter ac supra Unitarismum (Monarchiano­
rum, Modalistarum aut Arianorum) et Trithcismum, dogma catholicum Trinitatis
in unitate apparet ut veritatis culmen, ad modum culminis pyramidis supra errores
ad invicem contrarios. Haereses ad invicem oppositae sic apparent falsae, in eo
quod negant scii, in negatione sive Trinitatis, sive Unitatis, et A'erae in hoc quod
affirmant, quia realitas divina est infinite ditior humanis conceptionibus semper
limitatis. Ut videbimus, in Medio Aevo oppositio inter nominalismum et realismum
valde influxit in has quaestiones theologicas et modo satis complexo.

Quinam negaverunt distinctionem realem personarum?
Saec. II: Monarchiani, qui monarchiam profitentes, seu unicum principium
divinum, declaraverunt aut Christum esse merum Hominem, virtute quadam
divina instructum, ita Paulus Samosatenus; aut Christum esse Deum Patrem incar­
natum et passum, ut Patripassiani: speciatim Noetus, contra quem scripsit in
Oriente Hippolytus, et Praxeas, quem refutavit Tertullianus in Occidente.
Noetus et Praxeas asserebant Patrem et Filium non vere distingui, sed esse
diversa nomina ad eandem personam designandam.
Saec. III Sabcllius propugnavit modalismum ita dictum, quia in Deo non
admittebat personas distinctas, sed tantum accidentales modos. Postea modalistae
dixerunt: in Deo unam tantum esse Personam eamque triplici modo sese manife­
stare, ut Legislatorem in V. T. seu ut Patrem, postea ut Redemptorem in X. T. seu
ut Filium, et denique ut Sanctificatorem seu Spiritum Sanctum.
Contra Sabellianos seu Modalistas scripserunt post Tertullianum, S. Diony­
sius Alex., S. Zephyrinus, et Callistus (Cfr. Denz., Damnatio Sabellianismi: 48, 60,
85, 231, 271, 705).
Notandum est quod Modalismus renovatus est postea a Mahumetanis, saec. VII;
Mahumetus admisit enim existentiam unius Dei Creatoris, Allah, qui solus est
adorandus, exclusa Trinitate personarum. Imo formula orationis in Islamismo,
scii. « Non est alius Deus, nisi Allah, et Mahumetus est ejus propheta », haec for­
mula in mente Mahumeti est negatio Trinitatis, et continet haeresiin, imo apo­
stasiam totalem a fide Christiana, negatis simul dogmatibus Incarnationis et Re­
demptionis per Christum, qui nihil aliud est quam propheta. Hoc attente notare

12

INTRODUCTIO POSITIVA

debent hi qui nunc scribunt de mystica Islamismi, non satis notando differentiam
immensam inter Islamismum et Christianismum.
I
Item modalismus renovatus est deinde a II aldensibus, medio aevo, et a Socinianis, ab Unilariis qui sunt protestantes liberales. Item apparet in theologia
kantiana ubi Deus vocatur Pater ut Legislator, Filius ut Gubernator, Spiritus S. '
ut Judex. Thcosophi moderni pariter sunt unitaristae, et tenent quod unum est
Ens aeternum infinitum, incognoscibile, quod sese manifestando fit triplex: inimus
Logos, seu radix essendi, secundus Logos, seu primitiva dualitas, tertius Logos, seu
intellectus universalis (Cfr. Mainage, Les principes de la théosophic). Alii dixerunt:
in Deo est, absque distinctione reali, intelligentia, ejus objectum et unio utriusque;
haec tria vocari possunt Pater, Verbum et Spiritus. Ita quidam Hegeliani.
1
Hi omnes errores modalismum saeculi III renovant.
I
* * *

,

Quinam negaverunt divinitatem personarum et consubstantialitatem?
Praesertim Arius, presbyter alexandrinus, gnostico principio imbutus quod
Deus, ratione suae excellentiae, non potest immediate producere res inferiores,
sed solum mediantibus creaturis superioribus. Sic, Arius sequens vestigia Ebionitarum et Gnosticorum, negavit divinitatem Filii, dicens Filium esse tantum crea- I
luram perfectissimam omnium, ex nihilo factam in tempore, ac Deo igitur subordinatam, unde nomen subordinatianismi. Pro Ario, Deus Pater solus est aeternus
et creavit in tempore Verbum, non ex propria substantia, sed ex nihilo, et deinde ,
Deus usus est Verbo tanquam organo ad creandum mundum, et ad homines redi- I
mendos. Juxta Arium Spiritus S. est pariter creatura, non solum Patre, sed |
Filio inferior. Unde Arius saltem initio dicebat Filium esse secundum naturam
Patri omnino dissimilem (άνόμοιον). Hunc errorem impugnaverunt Alexander,
Alexandriae episcopus, qui vocata synodo centum fere episcoporum, Arium per­
tinaciter haeresi adhaerentem excommunicavit, et praecipue S. Athanasius, qui
dogma catholicum invicte propugnavit, defendens verba Ev. Joan. 1, i: « In prin­
cipio erat Verbum et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum ».
1
Ad pacem Ecclesiae reddendam, anno 325 congressum est universale conci­
lium Nicaeae in Bithynia, in quo definitum est contra Arium, Verbum esse Patri I
consubstantiale, « ύμοοχισιον τω Πατρί, unius substantiae cum Patre » (Denz. 54). |
Fidei formula haec erat: « ( redimus in unum Deum Patrem omnipotentem, omnium
visibilium et invisibilium factorem. Etiam unum Dominum nostrum Jesum Chri­
stum Filium Dei, natum ex Patre unigenitum, hoc est de substantia Patris (non ex
nihilo), Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum de Deo vero, natum, non |
lactum, unius substantiae cum Patre, quod graece dicitur homoousion, per quem I
omnia facta sunt. Et in Spiritum S... ». Arianismo sic ab Ecclesia damnato ut
haeresi, ariani conati sunt errorem suum dissimulare, dicendo Filium esse similem
in natura cum Patre, homoiousion, vel homoion, nolebant tamen dicere consub­
stantialem homoousion.
|
Ita Basilius Ancyranus et Auxentius Mediolanensis, qui vocati sunt semiariani. Haeresis ariana perduravit usque ad saec. VI in quo prorsus evanuit.
’
Quoad doctrinam S. Athanasii de Trinitate, cfr. 'fixeront, Histoire des dogmes,
Il vol., pag. 67-76.
1

DE ERRORIBUS C IRCA TRINITATEM

1.3

Defensio dogmatis a S. Athanasio proposita sic breviter contrahitur: Verbum
dicitur Deus in prologo S. Joannis: « Et Deus erat Verbum ; item pluries ejus divi­
nitas clare affirmatur in Epistolis S. Pauli, et a Christo ipso v. g. dum dicit: Ego
sum via, veritas cl vita ». Insuper revera Verbum nos deificat, nos efficit deos per
participationem, ad hoc requiritur quod ipsum sit Deus per essentiam, consub­
stantiale Patri, quamvis ab eo distinctum ut Filius ejus. Pariter Spiritus S. nos
vivificans est Deus per essentiam, et ideo cum Patre et Filio connumeratur in
formula baptismi. Principales definitiones et declarationes contra Arium et Arianos
sunt apud Denz. n. 54, 57, 61, 223, 271, 708, 14(10.
Eunomius ex iisdem principiis ac Arius deduxerat Spiritum S. non esse Deum,
sed creaturam a Filio Dei factam, eoque inferiorem, et angelis similem. Et eodem
fere tempore Macedonian! negaverunt ut semi-ariani divinitatem et consubstantia­
litatem Spiritus Sancti.
Contra Eunomium scripserunt S. Gregorius Xyss., S. Basilius (.'aes., S. Am­
brosius. Damnatus est macedonianismus a S. Damaso in Cone. Romano IV (380)
et anno sequenti in Cone. Constantinopolitano, oecumenico II. Denz., Index: Ma­
cedonius: 74, 85. Cfr. etiam n. 58, 62, 85, 223, 271, 705, 1461.
Principalis definitio est ista n. 74: «Si quis non dixerit Spiritum S. de Patre
esse vere ac proprie, sicut Filius, de divina substantia, et Deum verum, a. s. ».
Sic saec. IV, modo perfecte explicito ab Ecclesia proponitur contra praedictos
errores Trinitas personarum distinctarum ab invicem et earum divinitas seu con­
substantialitas, ita servatur unitas essentiae non obstante personarum distinctione.
Proinde jam in primis saeculis damnatur explicite unitarismus quem nunc reno­
vant protestantes liberales.

* * *

Quinam docuerunt Tritheismum? Explicite Tritheismus non apparuit nisi 111
medio aevo.
Attamen saec. VI Joannes Philoponus, alexandrinus philosophus, viam paravit
tritheismo prout idcntificavit personam cum natura, sic docuit tres esse naturas in
Deo et tamen tres personas esse unum Deum. Aliis verbis docuit tres personas
divinas participare naturae divinae, quasi sicut tres homines participant naturae
humanae. Propterea damnatus est ut haereticus in II Cone. Constant, (oecum. V).
Cfr. Hurter, Nomenclator 3, T. I, p. 466, n. 2.
Saec. XI et sequenti controversia de universalibus influxit diversimode in
quaestiones de Trinitate. Roscellinus, nominalium doctor celebris, docuit essentiam
divinam non posse esse communem tribus personis, sed tres personas divinas esse
tres realitates seu substantias distinctas, eo fere modo quo tres animae et tres
angeli differunt, et tamen tres personas divinas aliquid unum efformare prout
una voluntate et potentia praeditae sunt.
Roscellinus ad hoc pervenit per viam nominalismi, secundum quem univer­
salia nequidem fundamentaliter existunt a parte rei, scii, universalia nihil objective
referunt, sed sunt mere voces in nostris sermonibus usitatae; ad quam doctrinam
redeunt positivistae seu empiristae moderni, qui nolunt admittere distinctionem
essentialem inter cognitionem intellectivam et sensitivam, et reducunt ideam ad
imaginem compositam phantasiae cum nomine communi adjuncto. Secundum

14

INTRODUCTIO POSITIVA

igitur nominalismum saltem purum, nequidem fundamentaliter in rebus existunt
universalia, sed solum individua; sic humanitas designat collectionem hominum
et non naturam humanam specifice unam; si igitm sunt tres personae divinae
secundum revelationem, non concipitur a nominahstis quod possint habere eandem
naturam divinam, et praesertim naturam numerice unam; nequidem enim ad­
mittunt pro diversis hominibus naturam specifice unam.
Nominalismum Roscellini impugnavit S. Anselmus in Tr. de Fide Trinitatis,
P. L. t. 158, p. 259-284, et damnavit Synodus Suessoniensis (anu. 1092) (1).
Post Roscellinum, sacc. XI Gilbertus Porretanus, qui quamvis a pluribus dicatur
nominah'sta, est potius realista, alio modo tendit ad tritheismum, dum affirmat
relationes divinas ab essentia distingui realiter. Realismus immoderatus existimat
quod universale existit formaliter a parte rei, et sic ponit distinctiones reales ubi
non sunt, v. g. in homine inter gradus metaphysicos, inter ens, substantialitatem,
corporeitatem, vitam, aniinalitatem, rationalitatem, non considerando quod haec
omnia reducuntur ad eundem conceptum magis comprehensivum hominis.
||
Pariter realismus immoderatus ponit quandam distinctionem realem, aut
saltem plus quam virtualem in Deo inter attributa divina, et etiam inter essen­
tiam divinam et personas divinas. Sic tendit ad tritheismum, quia in personis
divinis seu in relationibus divinis ad invicem oppositis ipsum « esse in » multipli­
caretur. E contrario, ut ostendit S. Thomas I, q. 28, a. 2, in eis « esse in » est non
accidentale, sed substantiale, ideoque non multiplicatur.
Gilbertus Porretanus damnatus est in Cone. Remensi an. 1148. Denz. 389; 1
sequeretur ex ejus doctrina quod relationes divinae essent accidentia in Deo. Re­
spondet S. Thomas (I, q. 28, a. 2) quod in Deo, ut est Actus purus, non potest esse
accidens, et hae relationes sic realiter distinctae a substantia divina, ad modum
accidentis, non possent constituere personas. Ut videbimus infra loc. cit.: « esse in »
relationis in Deo est quid substantiale, et ideo non realiter distinguitur a substantia.
Sic Roscellinus et Gilbertus Porretanus, per vias diversas, ponunt in Deo
distinctionem realem quae non invenitur, sic inclinant ad tritheismum. Denique
Abbas Joachim XII saec., in Calabria, ad tritheismum pervenit, volendo corrigere
Petrum Lombardum, quem male intellexerat. Putavit doctrinam Petri Lombardi
perducere ad quandam quaternitatem, prout essentia divina non esset neque Pater,
neque Filius, neque Spiritus S. Hunc errorem vitare volens in alium incidit: docuit
enim inter tres personas divinas existere tantum unitatem moralem, eam scii. |
quae oritur ex consensu voluntatis, et existit inter Christianos. Sic natura divina
non esset numerice una seu unica, sed multiplicaretur. Hic error Abbatis Joachim '
damnatus est a IV Cone. Lateranensi (Denz. 432): «Nos autem, sacro approbante i
Concilio, credimus et confitemur cum Petro Lombardo, quod una quaedam summa
(i) Notandum est quod S. Anselmus est realista potius immoderatus, ut apparet ex sua pro­
batione a priori existentiac Dei, quae valeret secundum realismum platonicum, et non valet juxta
S. Thomam, secundum moderatum realismum Aristotelis. In confutatione hujus argumenti S. An­
sel ini saepe non satis consideratur ejus relatio cum quaestione de universalibus. Et ad objectio­
nem quod hoc argumentum continet illegitimum transitum ab ordine ideali ad realem, realista platonicus responderet: semper, judicando de essentia rerum extramentalium, transimus de ordine
ideali ad realem. Sed secundum realismum moderatum in experientia fundatum non valet argu­
mentum Anselmi. Quidquid sit autem de hac exaggeratione realistica S. Anselmus egregie defendit
dogma contra Roscellinum.

DE ERRORI PA’S CIRCA TRINITATEM

IS

res est, incomprehensibilis quidem et ineffabilis, quae veraciter est Pater, et Filius,
et Spiritus S., tres simul personae, ac singillatim quaelibet earundem; et ideo in
Deo solummodo Trinitas est, et non quaternitas, quia quaelibet trium personarum
est illa res, videlicet essentia divina ». In hac definitione verbum est dum dicitur
« Essentia divina est Pater » significat ut in omni propositione affirmativa identi­
tatem realem subjecti et praedicati. Essentia est Pater, absque distinctione reali,
dum e contrario Pater non est Filius; inter eos est distinctio realis seu distinctio
quae antecedit considerationem mentis et quae fundatur, ut clarius dicetur in ( one.
Florentino, Denz. 703, in relationis oppositione. In hoc Cone. Florentino (ibid.) ad
reconciliationem schismaticorum graecorum cum Ecclesia, clare formulatur prin­
cipium quo illustratur tota doctrina de Trinitate: « In Deo omnia sunt unum et
idem, ubi non obviat relationis oppositio ». Haec autem relationis oppositio existit
inter personas ad invicem, non vero inter personas et essentiam. Sic doctrina
Ecclesiae apparet ut culmen pyramidis supra haereses ad invicem oppositas, qui
negant aut Trinitatem personarum divinarum, aut unitatem numericam naturae
divinae. Proinde juxta judicium Ecclesiae hae haereses sunt falsae in hoc quod ne­
gant, et remanet aliquid secundum quid verum in illis in hoc quod affirmant. Quid­
quid enim positive affirmatur in eis, scii, et unitas naturae et Trinitas personarum,
affirmatur ab Ecclesia.
* * *
Notandum est denique quod saec. XIX Gunther ad tritheismum inclinavit
definiendo personalitatem per conscientiam sui. Dixit: si per suam essentiam Deus
esset sui conscius, in eo esset solum una persona. Sic posuit tres conscientias di­
stinctas in Deo, distinguendo in Deo subjectum sui conscium (Patrem), objectum
sui conscium (Filium), et aequalitatem utriusque, sui consciam (Spiritum S.). Sic
videtur pervenire ad tres intellectiones. Hic error reprobatus est a Pio IX (Cfr.
Denz. 1655).
Inter errores de Trinitate computanda est theoria modernistarum, qui dicunt
dogma Trinitatis, sicut alia dogmata, esse inventum humanum, laborioso conatu
comparatum, et continuae evolutioni ac mutationi subjectum (Denz. 2022 sq.,
2026, 2054).
Quid resultat ex damnatione horum errorum quoad distinctionem conceptuum?
Ex hac brevi classilicatione errorum ad invicem oppositorum non solum melius
apparet, ut culmen, veritas revelata ab Ecclesia proposita, in qua scii, servantur
unitas naturae divinae et simul Trinitas personarum divinarum; sed occasione
horum errorum distinctio inter naturam et personam multo clarius exposita est.
Notandum est, ut communiter dicitur, quod ad hanc distinctionem statuendam
fuit difficultas propter differentiam inter vocabula latina et vocabula graeca. In
Ecclesia Occidentali, vocabulum latinum persona, graece πρόσωπον, prius quidem
designat larvam scenicam {maschcra) quam induebant histriones qui famosos
homines repraesentabant, personando seu declamando; postea vero hoc nomen
impositum est iis qui aliqua dignitate decorabantur (un personaggio), tandem iis
omnibus hominibus qui sunt sui juris, seu jurium capaces, et sic personae distin­
guuntur a rebus. Modo magis philosophico, saec. VI Boetius definivit personam:
« naturae rationalis individua substantia» (Lib. De Persona et de duabus naturis),
id est, ut diceretur hodie: « Persona est subjectum intelligens et liberum ».

l6

INTRODUCTIO POSITIVA

In Ecclesia Orientali autem, prioribus saeculis, saepe voces ουσία et υπό- 9
στάσις promiscue usurpabantur ad designandam substantiam vel essentiam; ex
hoc ortae sunt multae controversiae; et πρόσωπον, etymologice significans faciem
aut larvam scenicam, non videbatur satis clare exprimere rcalem distinctionem
inter personas divinas. Ariani autem vocem υπόστασιν intellexerunt de sub­
stantia, dixeruntque, tres in Deo esse substantias subordinatas. Tandem, sua­
dente S. Athanasio, placuit nomine ουσία designari naturam et verbo ύπόστασις
significari personas. Sic deinceps vox graeca hypostasis aequivalet voci latinac
persona, unde expressio ■· unio hypostatica » seu unio duarum naturarum in una
persona Verbi incarnati; et pariter dicuntur esse in Deo 1res hypostases in unitate
naturae. Postea, inter Patres graecos, S. Basilius magis explicite determinavit
sensum horum verborum. Docuit voce ουσία designari id quod est commune (τύ
κοινόν) individuis ejusdem speciei, et hypostasi id quod est singulis individuis
proprium (cfr. S. Basilium, Epist. 38, 1; 3, 4, PG. t. 32, p. 325 sq.). Attamen
haec notio adhuc incompleta erat, nam natura a Verbo assumpta, etsi individua,
non est persona. Propterea ad vitandam confusionem humanitatis individuae
Christi cum ejus persona divina, Leontius Bysantinus docuit hypostasin esse sub­
stantiam non solum individuam sed etiam per se separatim existentem (καθ’
εαυτόν) ideoque vere incommunicabilem (cfr. Leont. Bisant., Contra Nestorium
ct Eutichet. PG. t. 86, p. 1280 sq.).
J
Inter scholasticos S. Thomas pariter perficit definitionem personae datam a
Boetio. Cfr, I, q. 29, a. 1, 2; III, q. 2, a. 2 ad 3; Quaestiones disp. De Pot., q. 9,
a. i, 4. Juxta ipsum persona est naturae rationalis individua substantia, scii, in­
communicabilis per se separatim existons ac per se separatim operans, sui juris.
Communiter dicitur hodie, ut notavimus: persona est subjectum intelligens ct libe­
rum, et hoc verum est (analogice, sed proprie) et de persona humana, et de persona
angelica, et de personis divinis, ut clarius infra dicetur.
1
* * *

Notandum est denique quod apud doctores et theologos catholicos fuerunt
duae tendentiae. Patres et theologi graeci in explicatione mysterii potius incipiunt
a Trinitate personarum quae revelatur explicite in N. T. quam ab unitate naturae; I
dum e contra latini praesertim a tempore S. Augustini potius incipiunt ab unitate
naturae, jam statuta in tractatu De Deo uno, ad inveniendam Trinitatem persona- 1
rum. Sic quasi modo inverso transeunt ab uno extremo mysterii ad aliud et proinde I
inveniunt oppositas difficultates; graeci difficilius servant unitatem naturae, et '
latini difficilius servant ea quae sunt propria vel appropriata personis.
1
Item inter scholasticos latinos est notabile discrimen secundum controver- |
siam de universalibus, prout quidam ut Scotus ponunt inter essentiam et personas 1
divinas distinctionem formalem actualem a parte rei, dum nominales ponunt
distinctionem vehit verbalem sicut inter Tullium et Ciceronem; thomistae autem I
et plerique theologi distinctionem virtualem.
I

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

r7

4· - De testimonio S. Scripturae circa mysterium

Trinitatis.
Status quaestionis: Melius est in titulo uti hac terminologia, quam dicere.
Existentia SS. Trinitatis ex S. Scriptura probatur. Revera enim Trinitas non pro­
batur, non est conclusio theologica, sed creditur. Dicere: « Ex S. Scriptura pro­
batur » videtur innuere fidem esse conclusionem hujus syllogismi: Quidquid Deus
revelavit verum est, et credendum. Atqui Deus in S. Scriptura revelavit myste­
rium Trinitatis. Ergo credo hoc mysterium. Vera conclusio praedicti syllogismi
est: Ergo mysterium Trinitatis est credibile, imo credendum. Hoc est judicium
credibilitatis, imo credentitatis, nondum vero est actus fidei, qui est actus sim­
plex essentialiter supcrnaturalis, supra discursum, et non fructus syllogismi: quia
immediate nititur auctoritate Dei revelantis prout uno et eodem actu credo Deo
revelanti et Deum revelatum, ut dicitur II-II, q. 2, a. 2.
Attamen praedicta expressio, scilicet « existentia SS. Trinitatis ex S. Scriptura
probatur » potest sumi in bono sensu, scilicet: probatur hanc veritatem esse de
fide secundum S. Scripturam. Et in hoc sensu multi thomistae hac formula utuntur
Notandum est etiam quod non necesse est quod semper probetur ex S. Scri­
ptura quodlibet dogma esse revelatum, quia potest esse modo parum cxplicito
in S. Scriptura ct clarius in Traditione divina, quae antecedebat Scripturam, mo­
mento praedicationis Christi et primae praedicationis Apostolorum, quae non
integraliter scripta est.
Quoad originem dogmatis SS. Trinitatis, rationalistae, protestantes liberales
et modernistae dicunt, Christum minime docuisse Deum esse trinum, sed tantum­
modo Deum esse Patrem omnium. Addunt: Apostoli ab initio credebant quidem
in Deum Patrem et in hominem Jcsum Christum, divinum legatum, et in Spiritum
seu virtutem et operationem Dei, sed tres hujusmodi terminos non habebant ut
personas distinctas. Circa an. 80, jam apparet in Evangelio see. Matthaeum for­
mula baptismi, in qua simul PATER, FILIUS, et SPIRITUS SANCTUS connu­
merantur non tamen ut distinctae personae. Paulo post, quidam christiani, Phi­
lonis systemate imbuti, Christum putaverunt esse Logon seu ens medium inter
Deum et hominem; alii, hellenicis theoriis addicti, censuerunt, Christum esse
filium Dei sensu litterali et proprio, ideoque Patri aequalem: quae theoria post
longas disputationes definita est in Concilio Nicaeno.
Dogma igitur Trinitatis nihil aliud est pro rationalistis, nisi theoria judaeohellenistica, per quatuor priora saecula lente elaborata.
Contra hanc rationalisticam interpretationem, testimonium S. Scripturae
exponi posset, ut plures faciunt, ostendendo quomodo hoc mysterium jam in
Veteri Testamento adumbratur, et postea plene revelatur in Novo. Sed pro V. Te­
stamento melius est saltem in cursu theologiae dogmaticae uti methodo regressive.
scilicet post expositionem textuum N. T., sic clarius apparebit adumbratio hujus
mysterii in V. T., sicut ad inveniendum fontem alicujus fluminis ascendimus re­
gressive secundum cursum ejus.
Quoad expositionem autem doctrinae N T. melius est sequi ordinem secun­
dum quem proposita est ipsa Revelatio a Christo et ab Apostolis, et prius consi2 — Oarrigou-Lagrange, De Deo Trino ct Creatore.

INTRODUCTIO POSITIVA

derando textus de tribus personis simul, postea textus de qualibet persona in parti­
culari. Jta merito plures procedunt, v. g. Tanquerey in sua ultima editione: cfr.
etiam Hervé et Scheeben.

Testimonia N. T. de tribus personis simul.
Supposito cursu exegeseos, haec expositio doctrinae fidei ostendere debet
ipsos fontes theologiae. Et sicut magna flumina descendunt de montibus, ita
s. theologia descendit ab altitudine doctrinae fidei expressae in S. Scriptura et
Traditione; deinde autem, in fine, rursus theologia ad hanc altitudinem ascendit
prout disponit ad contemplationem divinorum.
Speciatim consulenda est Theologia biblica, de SS. Trinitate, a P. F. Ceuppens
Ο. P. Romae 1938 edita: Mysterium SS. Trinitatis in A. T., pag. 1-53. Mysterium
SS. Trinitatis in X. T. in Synopticis 54-97. In Actibus Apostolorum 98-110. Apud
S. Paulum 111-154. — Apud S. Joannem 154-244.
Conveniens est prius considerare hoc testimonium de tribus personis simul.
1) In Evangeliis synopticis tanquam in expressione primae praedicationis
christianae. 2) In Epistolis Apostolorum quarum priores scriptae sunt circa 53 ann.
3) Denique in Evangelic see. Joannem scripto circa annum 80 contra eos qui
divinitatem Christi negabant. Prius citandi sunt textus clari, postea difficultates
ex obscuris.

I
1
*
■
!
|

In Evangeliis synopticis. Primus textus satis clare manifestans mysterium
Trinitatis est apud Lucam I, 30-35 ubi annuntiatur Mariae per Angelum Gabrielem Incarnatio Verbi: « Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Allissimi
obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei ».
Trinitas personarum in hoc textu jam clare enuntiatur, nam Angelus mittitur
a Deo Patre, qui pluries et ibidem vocatur Altissimus et ab eo quodammodo distin- '
guuntur Spiritus Sanctus et Filius Dei ollissimi (v. 32). Id enim quod nascetur ex !
B. Μ. V. non erit Pater, nec Spiritus Sanctus, sed vocabitur Filius Dei. Item |
ex hoc textu innuitur consubstantialitas personarum, praesertim ex hoc quod I
Filius Dei dicitur in sensu non lato, sed proprio, prout infra apud Luc. I, 43 Maria I
dicitur Mater Domini. Denique Spiritus, cui tribuitur hoc Incarnationis opus, I
non est minor Patre et Filio. Haec est prima manifestatio Trinitatis in X. T. ante I
Incarnationem.
Secundus textus Synopticorum est apud Matth. III, 17 et Luc. IX, 34 (cfr. I
II Petri 1, 17) ante initium ministerii Jesu, in momento Baptismi Christi; legitur i
apud Matth.: «Baptizatus autem Jesus confestim ascendit de aqua. Et ecce aperti 1
sunt ei caeli, et vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam et venientem I
super se. Et ecce vox de caelis dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi Ί
complacui ». Haec verba dicuntur a Deo Patre in hac solemni theophania.
11
Clarius quam in primo textu apparet distinctio personarum, prout Pater I
loquitur de caelo, et Filius hoc nomine personali opponitur ut persona Patri; I
tandem Spiritus Sanctus ab utroque distinguitur, nam dum Pater de caelo lo- ■
quitur, Spiritus Sanctus sub specie columbae descendit super Christum, qui declaratur Dei Filius.

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

ig

Satis clare constat quod Pater non est Filius, nemo enim dicitur pater suipsius, et quod Pater et Filius non sunt Spiritus Sanctus. Si autem Pater ante consi­
derationem mentis nostrae non est Filius, ab eo realiter distinguitur; item si Pater
et Filius non sunt Spiritus Sanctus, ab eo realiter distinguuntur.
Item in hoc textu aliquo modo apparet divinitas Filii, prout vocatur ό υιός
cum articulo, scilicet Filius in sensu non lato, sed proprio, et additur: «in quo
mihi bene complacui », seu prae omnibus dilectus.
Ut dicit P. Ceuppens, op. cit., p. 57: « Notandum praesertim est tres auctores
Synopticos eandem expressionem ό αγαπητός, dilectus, adhibere; porro in N. T
illud vocabulum nunquam de lilio adoptivo praedicatur, sed in N. T. idem sonare
videtur ac ό μονογενής, scilicet unicus, unigenitus ».
Spiritus autem Sanctus in hoc textu vocatur Spiritus Dei (Mth.), non est ergo
quicumque spiritus divinus, v. g. angelus quidam, « sed est Spiritus bene determi­
natus, το πνεύμα (Mc. I, 10), et ut nullum amplius dubium habeatur adjungit
Lucas 111, 22, το πνεύμα το άγιον, est illa persona divina quae in toto N. T. Spi­
ritus Sanctus vocatur, et quae simul cum Patre et Filio constituit SS. Trinitatem
ita P. Ceuppens loc. cit.
Tertius textus Synopticorum est apud Matth. XXVIII, ig et Marcum XVI, 13
in formula Baptismi a Christo tradita antequam ad caelos ascenderet, dum Apo­
stolos mittebat ad praedicandum Evangelium: hoc est in line totius Evangelii,
sicut prima manifestatio fuit initio ante Incarnationem. Legitur enim in hoc loco
Matth.: « Euntes ergo docclc omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii
et Spiritus Sancti ». Distinctio personalis magis adhuc apparet in graeco, ubi con­
junctio και et articulus repetuntur ante nomen cujuslibet personae.
Repetitio articuli tam emphatica vix explicari potest sine reali distinctione
personarum. Insuper Pater non est Filius, sunt nomina personalia, non vero no­
mina impersonalia, ut veritas, bonitas, sapientia, quae designant attributa divina
ad divinam naturam pertinentia. Unde Pater et Filius designant distinctas per­
sonas. Si autem ita est, tertius terminus debet etiam designare personam distin­
ctam.
Denique innuitur quod divinitas harum trium personarum, prout gratia baptismalis in carum nomine data, non potest dari nisi in nomine Dei, et tribus
personis redditur secundum hanc formulam idem cultus latriae. Filius et Spiritus
Sanctus in hac formula apparent aequales Patri; si autem non essent Deus, es­
sent infinite infra Patrem.
Notandum est quod rationalistae et liberales, vim hujus textus percipientes,
genuinitatem ejus negare voluerunt ex co quod Eusebius verba Christi ita allegat
« baptizantes in nomine meo... ». Sed haec objectio vana est, nam omnes codices
textum receptum referunt, et pariter omnes Patres qui Eusebium praecesserunt,
inter quos S. Irenaeus, Hippolytus, Tertull., Orig. Imo ipse Eusebius aliquando
formam receptam allegat, et aliquando formam breviorem. De hac controversia
circa authentiam hujusce textus cfr. P. Ceuppens, op. cit., pag. 60 sq. «Auctores
catholici omnes et inter independentes non pauci theoriam de non authentia im­
possibilem reputant . Cfr. Lcbreton, Les origines du dogme de la Trinité, l, I927>
p. boo. I.oisy fateri debet: « L’emploi de cette formule est attesté dans la Didachè
VII, i et l’on peut croire qu’elle était universellement reçue dans les Eglises au
commencement du IIe siècle». Les Evangiles Synoptiques, t. II, p. 751.

20

INTRODUCTIO POSITIVA

In Epistolis Apostolorum sunt praesertim tria testimonia circa tres per­
sonas simul. Primum est II Cor. XIII, 13 (juxta Harnack an. 53): «Gratia
Domini nostri Jesu Christi et caritas Dei et communicatio Sancti Spiritus sit
cum omnibus vobis ». Ibi S. Paulus tribus personis tribuit concessionem gratiae
sanctificantis; solus autem Deus est auctor gratiae, remissionis peccati et salutis.
Cfr. Job. XIV, 4: «Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine?
Xonne tu qui solus es? »; Ps. LXXXIII, 12: « Gratiam et gloriam dabit Domi­
nus »; «humilibus Deus dat gratiam» Jac. IV, 6. ■ Secundum testimonium est ad
Ephesios, IV, 4-6 (juxta Harnack an. 57-9) agendo de corpore mystico Christi:
«Unum corpus et unus Spiritus... unus Dominus (scii. Christus), una fides, unum
baptisma. Unus Deus et Pater omnium, qui est super omnes et per omnia, et in
omnibus nobis ». Aequalitas personarum infertur ex eo quod tres simul confe­
runt gratiam, cujus solus Deus est auctor. Hoc est magnum argumentum
S. Athanasii: Solus Deus deificat.
Tertium testimonium est in I Petri I, 1-2: « Petrus apostolus Jesu Chri­
sti... secundum praescientiam Dei Patris, in sanctificationem Spiritus, in obedientiam et aspersionem sanguinis Jesu Christi: gratia vobis et pax multipli­
cetur ». Sicut in praedictis testimoniis tres personae ibi apparent ut altissima
causa gratiae.

Apud Joannem denique (juxta Harnack et Zahn inter ann. 80-110) clare
affirmantur Trinitas personarum et earum aequalitas. Citamus solum nunc
textus de tribus personis simul: sunt duo principales.
Primus est apud Joan. XIV, 16, 26, de promissione Spiritus Sancti a Christo
facta in coena ultima. Ait enim Christus: « Ego rogabo Patrem, et alium Paraclitum dabit vobis ut maneat vobiscum in aeternum... Paraclitus autem Sp.
Sanctus, quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia ».
|
Ibi clare distinguuntur Pater qui mittit Spiritum, et Filius qui rogat Pa­
trem ut Sp. Sanctus mittatur, et Sp. Sanctus qui mittitur a Patre in nomine
Filii. Certo mittens distinguitur a misso, mittens ante considerationem mentis
nostrae non est ille qui mittitur et pariter Pater non est Filius, generans non est
ille qui generatur, nemo dicitur seipsum generare. Si bene intelligitur sensus
verbi est et negationis non est, satis clare constat realis distinctio personarum,
seu distinctio quae est in ipsa realitate ante considerationem mentis nostrae;
quamvis valde intime uniantur hi de quibus sic loquitur S. Scriptura, rea liter
distinguuntur; ita substantia panis non est ejus quantitas et tamen intime uniun­
tur. Item in praedicto textu et ex contextu apparet trium personarum consub­
stantialitas; nam paulo antea apud Joan. XIV, 9-11 dicit Christus: «Qui videt
me, videt et Patrem... Non creditis quia ego in Patre et Pater in me est? ». Item
Joan. X, 30: « Ego et Pater unum sumus». Item apud Joan. XV, 26: « Spiritus
veritatis qui a Patre procedit » et ut fons omnis veritatis: cfr. Joan. XVI, 13:
«Cum autem venerit ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem». ;
Secundus textus Joannis de tribus personis simul est celebre comma joanneum, 1 Joan. V, 7: « Quoniam tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater,
Verbum et Sp. Sanctus et hi 1res unum sunt ». De genuinitate hujus textus magna
controversia orta est. Adversarii genuinitatis arguunt ex hoc quod textus ille
deest in omnibus codicibus graecis qui aliqua auctoritate gaudent, item in plu-

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

21

ribus latinis codicibus et in praecipuis version ibus. Ex hoc concludunt isti:
Valde probabiliter illud comma erat olim solum explicatio marginalis quae po­
stea in ipsum textum transiit. Sic haec explicatio marginalis haberet adhuc valo­
rem traditionis. — E contra defensores genuinitatis dicunt: Illud comma semper
fuit in versione latina quae antiquitate superat graecos codices; nam in plerisque
latinis codicibus invenitur et a multis Patribus commemoratur, ut a Tertulliano,
Cypriano, Augustino. Omissio vero hujus versus in codicibus graecis explicatur
ab his auctoribus, quia versus 7 et versus 8 eodem modo incipiunt et eodem
modo terminantur sc. « et hi tres unum sunt » et propterea transcriptores facile
omiserunt versum 8. Legitur enim in versione latina versus 7: <· Quoniam tres
sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Acerbum et Sp. Sanctus, et hi tres
unum sunt». V. 8: «et tres sunt qui testimonium dant in terra: spiritus et
aqua et sanguis, et hi tres unum sunt ».
De hac re fuerunt duae declarationes S. Officii quae citantur a Denzinger
N. 2198.
Ex prima habetur: «Tuto negari non potest nec in dubium revocari hunc
textum S. Joan, esse authenticum» (13 januar. 1927).
Secunda autem declaratio, 2 junii 1927, sic sonat: « Decretum hoc latum
est ut coerceretur audacia privatorum doctorum jus sibi tribuentium authentiam
commatis Joannei aut penitus reiciendi, aut ultimo judicio suo saltem in dubium
vocandi... Minime vero impedire voluit quominus scriptores catholici rem ple­
nius investigarent... et in sententiam genuinitati contrariam inclinarent, modo
profiterentur se paratos esse stare judicio Ecclesiae, cui a Jesu Christo munus
demandatum est Sacras Litteras non solum interpretandi, sed etiam fideliter
custodiendi ».
t
Nunc transeamus ad testimonia Novi Testamenti de personis singulatim
sumptis.

Testimonia specialia de Deo Patre.
Deus in S. Scriptura dicitur Pater tripliciter:
I - sensu latissimo ratione creationis, respectu creaturarum quas creavit,
conservat ac gubernat, sic apud Job. ΧΧΧλΤΙΙ, 28 dicitur - Pater pluviae ;
II - sensu lato, ratione adoptionis erga filios adoptivos, sic in oratione dominica
dicitur « Pater noster»; III - sensu omnino proprio, ratione generationis respectu
Filii unigeniti. Sic Christus de quo dictum est: « Hic est Filius meus dilectus
(Matth. III, 17), dicit ipse, non Pater noster, sed Pater meus, v. g. Joan. VI11, 54
« Est Pater meus qui glorificat me ». Matth. XXV, 34: Venite, benedicti Patris
mei» non nostri. Luc. II, 49: « In his quae Patris mei sunt oportet me esse .
Joan. X, 29: «Nemo potest rapere de manu Patris mei . Joan. XV, 24: Oderunt
me et Patrem meum ». Joan. XX, 17: « Ascendo ad Patrem meum et Patrem
vestrum ». Non eodem modo Deus est Pater Jesu Christi et Pater liliorum ado­
ptivorum. Et in Prologo Joannis I, 18 dicitur: <1 Unigenitus Filius, qui est in
sinu Patris, ipse enarravit ». Item S. Paulus pluries loquitur de « Deo, Patre Do­
mini nostri Jesu Christi », v. g. Rom. XV, 6: « Honorificetis Deum et Patrem Do­
mini nostri Jesu Christi ». Item 11 Cor. 1, 3: «Benedictus Deus et Pater Domini
nostri Jesu Christi ». Item Eph. 1,3. Sic Pater apparet ut Persona et Persona

22

INTRODUCTIO POSITI\ Λ

divina, nemo unquam de hoc dubitavit; vocatur enim Dominus caeli et terrae
ct Deus vivus, v. g.: «Tu es Christus Filius Dei vivi». Apud Joannem in toto
capite XVII Christus invocat Patrem tanquam Deum. Quod autem Pater sit
persona distincta a Filio constat prout generans distinguitur a generato, et hoc
clarius apparebit agendo de Filio.
J

Testimonia specialia de Deo Filio.
In S. Scriptura Filius Dei dicitur sicut Pater saltem dupliciter: sensu lato
de filiis adoptivis, sensu omnino proprio de Filio unigenito sive ante Incarnatio­
nem sive post Incarnationem.
|
Quid de hac re inveniatur I in Synopticis; II in Epistolis Apostolorum;
III in Evangelio secundum Joan.

In Synopticis, Christus describitur ut Filius Dei incarnatus, non solum di­
stinctus a Patre, sed etiam ei aequalis. Principalis textus est apud Matth. XI, 27:
« Omnia mihi tradita sunt a Patre meo. Et nemo novit Filium nisi Pater, neque
Patrem quis novit, nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare ». Cfr. Luc. X, 22.
Ex variis codicibus et ex Patribus constat hunc textum esse genuinum, quod
admittitur fere ab omnibus criticis non solum catholicis sed et a protestantibus
etiam liberalibus. In hoc autem textu apparet inter Patrem et Filium, simul
cum distinctione, aequalitas cognoscibilitatis et cognitionis, quae supponit
aequalitatem naturae seu identitatem naturae divinae.
« Nemo novit Filium nisi Pater », sic Filius superat omnem cognitionem
naturalem creatam et igitur non nisi a Deo naturaliter cognoscitur. Sic est Deus.
Huic textui addi possunt omnes alii Synopticorum quibus manifestatur divini­
tas Christi, in Apologetica et in tractatu de Incarnatione. Sic breviter colligi
possunt.
I. - Jesus secundum suum proprium testimonium, est major omni creatura,
major Jona, Salomone, David, qui vocat eum Dominum, major Moyse et Elia,
qui juxta ipsum die transfigurationis apparuerunt, major Joanne Baptista,
imo major angelis quia «angeli ministrabant illi » (Marc. I, 13) et dicit: «Mittet
Filius hominis angelos suos» tanquam ministros suos (Matth. XIII, 41).
II. - Loquitur ut supremus legislator complens ac perficiens legem divinam,
in sermone in monte, Matth. X, 21-48.
j
III. - Sibi vindicat privilegium remittendi peccata, quod est privilegium divi­
num juxta Judaeos. Cfr. Matth. IX, 2.
3
IV. - Sibi tribuit jus judicandi vivos et mortuos, eosque resuscitandi,
Marc. XIV, 62; VIII, 38; XIII, 26.
1
V. - Promittit mittere Sp. Sanctum, quo igitur non est inferior, Luc. XXIV, 49,
et accipit adorationem quam rejiciunt Apostoli Matth. VIII, 2; XXVIII, 9, 17.
VI. - Declaratur a S. Petro Filius Dei vivi. Matth. XVI, 16.
Ί
VII. - In parabola de vinitoribus homicidis, Filius Domini vineae dicitur.
In hac enim parabola (Marc. XII, I-I2> item Matth. et Lue.) dicitur quod
Dominus vineae misit ad agricolas prius servos suos quos occiderunt: «Adhuc
ergo unum habens filium carissimum et illum misit ad eos novissimum... Et

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

2?,

agricolae apprehendentes eum, occiderunt ». Et dicitur apud Marc. XII, 12,
de pharisaeis hanc parabolam audientibus: « Et quaerebant eum tenere; et timue­
runt turbam; cognoverunt enim quoniam ad eos parabolam hanc dixerit». Ex
his omnibus textibus Synopticorum constat quod declarationes Jesu de sua
eminenti dignitate transcendunt simplicem messianitatem et exprimunt filia­
tionem divinam Christo omnino propriam, quae constituit ( hristum super omnes
creaturas, aequalem Deo, et ipsum Deum, quamvis a Patre distinctum: Xemo
novit Filium, nisi Pater ».

In praedicatione et epistolis Apostolorum adhuc magis explicite declaratur
divinitas Christi Filii Dei.
In Actibus Apostolorum III, 13, 15, S. Petrus ait: «Deus glorificavit Filium
suum Jesum, quem vos quidem tradidistis... Auctorem vitae interfecistis ».
Auctor autem vitae non est nisi Deus. Item in Actibus Apostolorum, IV, 12,
Petrus ait: «Non est in alio aliquo salus, nec aliud nomen est sub caelo datum
hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri », id est Jesus est Salvator mundi,
auctor gratiae et salutis. De nullo propheta et nullo Angelo hoc dictum est
Item Actibus Ap. V, 31: «Hunc principem et salvatorem Deus exaltavit
dextera sua ad dandam poenitentiam Israeli, et remissionem peccatorum .
Solus autem Deus est Salvator, peccata remittens. Item XV, 10.
Pariter pluries Jesus vocatur a Petro « Dominus omnium, constitutus a
Deo judex vivorum et mortuorum ». Act. X, 36, 42.
Cum autem hi sermones Petri facti sunt subito post Pentecosten, dicendum
est contra rationalistas, quod non fuit tempus sufficiens ad processum idealisationis, quo transformata fuisset primitiva praedicatio ipsius Christi. Sed est
confirmatio a Spiritu Sancto eorum quae ab ipso Christo dicta erant de sua filia­
tione divina.
Notandum est quod integer liber Actuum Apostolorum tribuitur S. Lucae,
S. Pauli socio, non solum ab omnibus criticis catholicis et a protestantibus con­
servatoribus, sed etiam a inultis rationalistis ut Renan, Reuss, Harnack. Pro­
babilius Actus Ap. scripti sunt circa 63-64 ann. saltem ante 70 an. Harnack
dicit 78-83, aut forte 60-70 (Dic Apostclgesch. 1908, p. 221).

In S. Pauli Epistolis sunt praesertim sequentia testimonia de divinitate
Filii, distincti a Patre, et haec testimonia eo majoris valoris sunt, quo S. Paulus
ab anno 53 loquitur de divinitate Christi tanquam de dogmate jam recepto,
in variis Ecclesiis, antequam fuerit tempus sufficiens ad idealisationis processum.
I. - S. Paulus loquitur de Filio Dei in sensu omnino proprio, scilicet Filii
unigeniti. Rom. VIII, 3: «Deus Filium suum misit in similitudinem carnis pec­
cati»; Rom. VIII, 32: « Proprio Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus
tradidit illum»; Gal. IV, 5: «Misit Deus Filium suum... ut nos redimeret, ut
adoptionem filiorum reciperemus », in quo textu distinguuntur clare filii adoptivi
a proprio Filio; et proprius Filius apparet ut Salvator omnium.
II. - Paulus affirmat praeexistentium aeternam Filii Dei ante Incarnationem.
Coi. 1, 12-17: «Gratias agamus Deo qui eripuit nos de potestate tenebrarum et
transtulit in regnum Filii dilectionis suae, in quo habemus redemptionem per
sanguinem ejus, remissionem peccatorum. Qui est imago Dei invisibilis, primo­

24

INTRODUCTIO POSITIVA

genitus omnis creaturae (natus ante omnem creaturam), quoniam in ipso condita
sunt universa in caelo et in terra, visibilia et invisibilia, sive throni, sive domina­
tiones, sive principatus, sive potestates: omnia per ipsum et in ipso creata sunt;
et ipse est ante omnes et omnia in ipso constant ». Haec autem attributa soli Deo
competunt, et simul Filius Dei distinguitur a Patre. Ibidem paulo infra dicitur:
< In ipso complacuit (Deo Patri) omnem plenitudinem habitare, et per eum
reconciliare omnia in ipsum ». Unde in hoc Filius Dei aperte dicitur et Creator
et Salvator.
Item ad Col. II, 9-10: « In ipso Christo inhabitat omnis plenitudo divinitatis
corporaliter. Et estis in illo repleti qui est caput omnis principatus et potestatis ».
Item Phil. II, 5-7: S. Paulus exhortans ad humilitatem, quasi obiter dicit haec
sublimia: « Hoc enim sentite in vobis, quod in Christo Jesu, qui cum in forma
Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo; sed semet ipsum exi­
nanivit, formam seni accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu
inventus ut homo ». In hac locutione: « cum in forma Dei esset » δς έν μορφή
θεοΰ, vox μορφή, id est forma, significat essentiam seu naturam Dei, ut confir­
matur ex his quae sequuntur, scilicet: « esse se aequalem Deo ». Dari nequit clarior
affirmatio praeexistentiae gloriae Filii Dei ante Incarnationem.
Pariter ad Rom. IX, 3-5: « Optabam... anathema esse a Christo pro fratribus
meis... ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus bene­
dictus in saecula. Arnen ». Est controversia: utrum sit virgula an punctum, ante
ultima verba « qui est... ». Alulti critici, etiam liberales, admittunt virgulam,
sic haec verba ad ipsum Christum referuntur.
Denique in Ep. ad Hebraeos I, 2-3: «Diebus istis Deus locutus est nobis in
Filio, quem constituit heredem universorum, per quem fecit et saecula. Qui
cum sit splendor gloriae, et figura substantiae ejus, portansque omnia verbo vir­
tutis suae, purgationem peccatorum faciens, sedet ad dexteram majestatis in
excelsis ».
In hoc textu, Filius Dei, distinctus a Patre, declaratur creator, conservator,
salvator: « portans omnia verbo virtutis suae ». In eadem Epistola, Filius Dei
declaratur superior Moyse et angelis, mediator et pontifex in aeternum.
Et sic loquens S. Paulus intendebat affirmare, non quid novi, sed id quod
jam credebatur a fidelibus in diversis ecclesiis. Unde non fuit tempus sufficiens
ad progressivam idealisationem primitivae praedicationis.

In Evangelio see. Joannem tandem, divinitas Christi et distinctio Filii a
Patre ita clare affirmatur, ut rationalistae ipsi id fateri debuerint; sed dixerunt
hoc Evangelium, scriptum contra negantes divinitatem Christi, compositum
fuisse solum in saeculo II. Renan dicit anno 125, Holtzmann inter 100-133.
Sed recentiorcs rationalistae debuerunt agnoscere IV Evangelium compositum
fuisse in line I saeculi: B. Weiss, an. 90. Hamack inter 80-110.
Insuper theoria processus idealisationis, ut dictum est, excluditur ex hoc
quod S. Paulus circa ann. 54, 58 clare jam loquitur de praeexistentia aeterna
Filii Dei.
Quoad expositionem textuum quarti Evangelii, prius citari possunt ipsa
verba Domini quae in eo referuntur, et postea verba Joannis Evangelistae in
Prologo: sic servatur progressus ipsius revelationis. Verba Domini de sua diri-

1
|
I
I

1

,

1

1

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

25

nitate et distinctione a Patre sunt sequentia: V, 18-26: « Judaei quaerebant
eum interficere, quia... patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo...
Respondit eis Jesus: ... non potest Filius a se facere quidquam, nisi quod viderit
Patrem facientem: quaecumque enim ille jecerit, haec et Filius similiter facit...
Sicut enim Pater suscitat mortuos et vivificat... sic et Filius quos vult vivificat.
Neque enim Pater judicat quemquam, sed omne judicium dedit Filio, ut omnes
honorificent Filium sicut honorificant Patrem... Sicut enim Pater habet vitam
in semetipso; sic dedit et Filio habere vitam in semetipso ». Hoc adhuc clarius
enuntiatur infra. In hoc textu tribuuntur Filio eadem opera Dei ad extra ac
Patri, speciatim sanctificatio animarum et miracula; horum autem solus Deus
est auctor.
VI, 46: « Non quia Patrem vidit quisquam, nisi is qui est a Deo, hic vidit
Patrem »; VIII, 23: « Vos de deorsum estis, ego de supernis sum. Vos de mundo
hoc estis; ego non sum de hoc mundo ». VIII, 42: « Ego enim ex Deo processi et
veni », scilicet processi ab aeterno et veni in tempore. VITI,58: Amen, amen dico
vobis: antequam Abraham fieret, ego sum », est clara affirmatio praeexistentiae
personae filii Dei. X, 30: «Ego et Pater unum sumus». Tunc Judaei sustule­
runt lapides ut lapidarent eum.
X, 15: « Sicut novit me Pater et ego agnosco Patrem ubi affirmatur aequa­
litas cognitionis et naturae, sicut apud Matthaeum XI, 27: « Nemo novit Filium
nisi Pater ». XIV, 6: « Ego sum via et veritas et vita », idest non solum habeo
veritatem et vitam, sed ego sum veritas et vita, cum autem verum et ens con­
vertuntur, ille solus est ipsa veritas qui est ipsum Ens per essentiam seu Esse
subsistens. Haec est profunda significatio verbi est, prout distinguitur a verbo
habere. «Ego sum veritas et vita». Ille solus potest hoc dicere qui dixit
Ego
sum qui sum ».
XVI, 15: «Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt: propterea dixi, quia
(Spiritus veritatis) de meo accipiet et annuntiabit vobis». In quo textu satis clare
enuntiatur quod Spiritus Sanctus procedit a Patre et a Filio.
XVII, 5, 24: « Nunc clarifica me tu, Pater, apud temetipsum, claritate, quam
habui priusquam mundus esset, apud te... quia dilexisti me ante constitutionem
mundi ».
T
Denique revelatio plene enuntiatur per modum synthesis in prologo Sancti
Joannis: praesertim in quatuor prioribus versibus: In principio erat Verbum
et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum.
Omnia per Ipsum jacta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est. In
Ipso vita erat et vita erat lux hominum ». Cfr. Commentarium S. Augustini,
Thomae, Maldonat, Calmes, Vosté: Studia Joannea, Romae 1930, p. 29-100,
J. Lebreton: Les origines du dogme de la Trinité, ed. 6, 1927. In his versibus
clare exhibentur duae veritates fundamentales: I. - Distinctio Verbi a Patre.
II. - Consubstantialitas Verbi cum Patre. Ex quibus duabus veritatibus aliae
in hoc prologo sequuntur.
I. - Distinctio Verbi a Patre enuntiatur dum dicitur: « Verbum erat apud
Deum » ut communiter notatur, nemo recte dicitur esse apud semet ipsum, diffi­
cultas tamen fieri posset ex hoc quod nondum clare constat Verbum esse per­
sonam, sed posse concipi ut verbum nostrae mentis quod est in intellectu nostro

20

INTRODUCTIO POSITIVA

ct apud ipsum. Haec vero difficultas tollitur ex his quae sequuntur de Verbo,
praesertim ex hoc quod dicitur v. 14: «7:7 Verbum caro lactum est ct habitavit
in nobis, et vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae
ct veritatis »; et v. 18: « Deum nemo vidit unquam, unigenitus Filius, qui est in
sinu Patris, ipse enarravit ».
1
Ex his versibus constat quod Verbum de quo est sermo in versu primo est
Filius unigenitus, qui incarnatus est, et qui erat prius in sinu Patris seu apud
Deum, ut dictum est in versu i°. Ex his evidenter colligitur distinctio realis inter
Patrem et Filium unigenitum. Nam ante considerationem mentis nostrae, Pater
non est Filius, generans non se ipsum generat. Pater ct Filius sunt, ut dictum
est, nomina proprie personalia, non vero nomina impersonalia ut veritas, bo­
nitas, intelligentia, quae designant ipsa attributa divinae naturae. Igitur jam
ante considerationem mentis nostrae, verum est dicere: Pater non est Filius.
E contrario, ut communiter notant theologi non potest dici: ante considera­
tionem mentis, essentia Dei non est ejus intelligentia, nam Dei essentia est ipsum
esse subsistens et ipsum intelligere subsistens, nulla est distinctio realis in Deo
inter essentiam et esse, nec inter essentiam, facultatem et operationem. Unde
falsa est haec propositio: Deus non est suum esse (Ego sum qui sum); item haec:
Deus non est suum intelligere, dum e contrario secundum Revelationem, vera
est haec propositio: Deus Pater non est Filius; generans non a se ipso generatur.
Si autem Pater ante considerationem mentis nostrae non est Filius, ab eo realiter
distinguitur.
II. - Consubstantialitas Verbi cum Patre exprimitur in eodem primo versu
dum dicitur « ct Deus erat Verbum ». Ut communiter notatur, v. g. a S. Thoma in
Commentario in Joan, in hac propositione Verbum, ύ λόγος, ponitur ex parte
subjecti, et Deus ex parte praedicati. PIoc constat dupliciter, tum ex connexione
sermonis ubi enuntiantur ea quae praedicantur de Verbo, tum ex articulo o, qui
Verbum praecedit: ό λόγος.
Insuper in hac propositione praedicatum Deus retinet suam propriam signi­
ficationem, ut patet ex parallelism©: « Verbum erat apud Deum, et Deus erat
Verbum »; item in v. 2: « Hoc erat in principio apud Deum ». Scilicet: ter nomen
Deus accipitur see. propriam significationem, id est designat non Deum per
participationem, sed ipsum verum Deum.
J
Unde sensus est: Verbum non minus Deus est ac ille apud quem fuit a prin­
cipio. Sic habetur perfecta aequalitas Verbi cum Patre, et insuper, cum natura
divina simplicissima et infinita non possit multiplicari, cum non possint esse
plures Dei ut jam clare ex A. T. et etiam ex philosophia constat, habetur con­
substantialitas, quae magis explicite enuntiatur postea in Cone. Nicaeno.
Initio versus 1*, verba « in principio » prius significant ante creationem
mundi, ut constat ex sequentibus, et consequenter significant etiam ab ae­
terno, cum enim Deus sit aeternus, immutabilis, ante creationem nulla fuit
mutatio.
j
Aliae veritates sequuntur in hoc prologo ex duabus prioribus, scilicet:
III. - Verbum simul cum Patre est creator. Cfr. v. 3: « Omnia per Ipsum facta
sunt, et sine Ipso factum est nihil quod factum est ». Id est: nihil omnino factum
est sine ipso Verbo. Id sequitur ex hoc quod Verbum est Deus.
I

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

27

IV. - Verbum est Auctor vitae tum naturalis, tum supernaturalis. Cfr. v. 4:
« In Ipso vita erat » sic est Auctor vitae aeque ac Pater, cum sit Deus. Hoc di­
xerat Jesus apud Joannem V,20: «Sicut Pater habet vitam in semetipso, sic dedit
et Filio habere vitam in semetipso », scilicet est vita per essentiam ac subsistens,
causa vitae per participationem, sicut dum dixit: « Ego sum vita -. Imo apparet
quod Verbum est Auctor vitae supernaturalis ex his verbis v. 4: « ct vita erat
lux hominum » quod explicatur in v. 9: < erat lux vera, quae illuminat omnem
hominem venientem in hunc mundum ». Hoc clarius adhuc apparet ex sequentibus,
praesertim v. 18: « Deus nemo vidit unquam; unigenitus Filius, qui est in sinu
Patris, ipse enarravit » et infra in Ev. sec. Joan. Ill, 16, verba Domini ad Xicodemum: « sic Deus dilcxit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis
qui credit in cum non pereat, sed habeat vitam aeternam ».
S. Thomas in suo Commentario Prologi versu 4: Et vita erat lux homi­
num » dicit: « potest dupliciter exponi; uno modo secundum influxum cognitionis
naturalis, et alio modo see. communicationem gratiae. Et praesertim secundo
modo intelligendum est, ex sequentibus, scilicet: Et lux in tenebris lucet, et
tenebrae eam non comprehenderunt... Joannes venit ut testimonium perhiberet de
lumine, ut omnes crederent per illum », scilicet crederent ut oportet ad salutem.
V. - Verbum est autem nostrae redemptionis auctor. Cfr. v. 12: quotquot
autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in
nomine ejus », id est per ipsum lilii Dei adoptivi efficimur, ut dixerat S. Paulus.
Ephes. I, 5: «Deus qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per Jesum
Christum in ipsum »; ad Galat. IV, 5 « ut adoptionem filiorum reciperemus ■.
Unde ex hoc prologo quinque veritates enuntiantur, scilicet: Verbum seu
Filius unigenitus est: 1° distinctus a Patre; II0 aequalis ac consubstantiali^
Patri; 111° creator; IV0 auctor vitae tum naturalis tum supernaturalis; V° re­
demptor seu salutis auctor. Sic manifestatur ejus divinitas.

Objectio rationalistarum et liberalium: Haec doctrina de Verbo, logo, vi­
detur provenire a Philone, judaeo alexandrino, nato an. 20 ante Christum, qui
conatus est conciliare monotheismum Judaeorum cum neo-platonismo Alexandriae vigente. Philo ex revelatione V. T. admittit existentiam unius Dei per­
sonalis ct providentis, sed cum graecis philosophis Alexandriae tenet quod Deus
altissimus non potest producere infimum mundum nisi per aliquod ens inter­
medium, quod vocat logon. Sed Philo, ut judaeus alexandrinus, vult conciliare
contradictoria, scilicet monotheismum et creationem liberam cum doctrina
pantheistica de emanatione necessaria. Unde quandoque considerat logon sub
aspectu neo-platonico ct tunc loquitur de eo tanquam de ente intermedio,
quandoque vero logon considerat see. Revelationem V. T. et monotheismum.
et tunc potius de eo loquitur tanquam de attributo divino.
Resp.: Ad hanc difficultatem communiter respondent catholici: Magna est
differentia inter Logon Philonis et Logon Joannis: Logos enim Joannis nec est
ens infra Deum, nec simplex Dei attributum; sed est proprie Filius Dei Patris
-et simul Deus,creator, ac redemptor secundum sensum proprium. Logos autem
Philonis nullo modo est redemptor. — Doctrina Joannis igitur non procedit a
Philone sed a praedicatione Christi, ab ipso exposita, et eodem modo ab aliis
Apostolis intellecta, ut constat ex sermonibus S. Petri et ex Epistolis S. Pauli.

28

INTROIH CTIO POSITIVA

S. Joannes Evangelista potuit etiam invenire adumbrationem hujusce mysterii
in V. T., ut infra dicetur, praesertim in libro Sapientiae VII, 25-27: «Sapientia
emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera, et ideo nihil inquina­
tum in eam incurrit, candor est lucis aeternae et speculum sine macula Dei
majestatis ». Item ad Hebr. I, 1.
r
Quoad materialitatem vocis Logos, S. Joannes potuit eam habere ex ipsa
Revelatione, sed non repugnat, immo verisimile est juxta plures, quod S. Joannes
accepit hanc vocem indirecte a Philone, nam quando Evangelista scribebat in
Epheso, ibi praedicabat Apollo, qui valde versatus erat in philosophia alexandrina. \
Insuper probabile est quod primi haeretici abutebantur nomine Logos ad desi­
gnandum ens medium inter supremum Deum et mundum. Sic S. Joannes Εν.
assumpsisset hanc vocem ad excludendam omnem falsam ejus interpretationem.
Revera dixit: «Deus erat Verbum », scii.: «Verbum Logos erat Deus». Cfr. Knabenbauer, Calmes, Sales., etc.
*
Addendum est quod Logos S. Joannis nullam affinitatem habet cum do- I
ctrina Plotini, qui saec. Ill in suo emanatismo pantheistico admisit tres hypo- I
stases subordinatas, omnino inaequales. Juxta Plotinum i° est Unum - Bonum, >
quod corresponde! Ideae Boni Platonis; 2° est prima Intelligentsia, Logos, proce- '
dens, non per creationem liberam, sed per emanationem necessariam a supremo
Bono, sed est eo inferior. Hic Logos see. Plotinum corresponde! Deo Aristo- I
telis qui est « νόησις νοήσεως νόησις ». In hac prima intelligentia Plotinus vult
invenire dualitatem subjecti et objecti cogniti, nec non multitudinem idearum
de ipsis rebus producendis; 30 est anima mundi, quae corresponde! Deo Stoico­
rum et ex qua procedunt modo pantheistico, secundum emanationem rationes ;
seminales omnium rerum, λόγοι σπερματικοί.
1
Manifesta est differentia inter has hypostases Plotini et Trinitatem Chri­
stianae revelationis. Nam hae tres hypostases sunt omnino inaequales, et insuper
in hoc emanatismo pantheistico multitudo rerum procedit ab Uno supremo,
non per liberrimam creationem, sed per necessitatem naturae seu per necessa­
riam emanationem. Sic in hac doctrina sicut in omni pantheismo, negatur ordo
supernaturalis vitae gratiae; nam jam natura nostra est participatio divinae
naturae, et non potest elevari ad superiorem ordinem, sed solum perfici in suo
proprio ordine; jam ratio humana est semen vitae aeternae.
]
Denique doctrina de Verbo proposita in Evangelio secundum Joanncm
nullam similitudinem habet cum Trinitate Indianorum, quae vocatur Trinwurti,
secundum quam est i° Deus productor rerum: Brahma; 2° Deus destructor, seu
vis destructiva: Siva; et 30 Deus conservator aut vis conservativa: Vichnou, qui
non semel sed pluries incarnatus est ad defensionem bonorum (cfr. Christus,
p. 244, 250, 256).
Manifestae sunt differentiae: 1) in Trinitate a Christo revelata, nulla per­
sona divina vocari potest Deus destructor: haec notio est expressio pessimism!
et fatalismi Indianorum. 2) Insuper in Trinitate Indianorum, tres denomina­
tiones Dei productoris, destructoris, conservatoris sumuntur per respectum ad
res hujus mundi, et videntur esse potius tres aspectus ejusdem potentiae supremae, nam pluries affirmatur quod in Deo non est distinctio nisi secundum
apparentiam. 3) Denique haec religio non transcendit pantheismum et non ser­
vat notionem liberrimae creationis.
-1

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

29

Testimonia specialia de Spiritu Sancto.
I) In Synopticis: minus frequenter nominatur Spiritus S. quam Filius Dei,
quia non incarnatus est; et quandoque in Sacra Scriptura haec expressio « Spi­
ritus Dei » non clare designat specialem personam. Attamen, ut jam notavimus
colligendo testimonia circa tres personas simul in Synopticis, Spiritus S. clare
apparet ut persona divina et distincta ab aliis in formula baptismi, apud Mt
XXVIII, 19 et Mc. XVI, 13, nam in hac formula Pater et Filius sunt nomina
personalia, ergo pariter tertius terminus debet etiam designare personam divi­
nam et distinctam. Hoc apparet etiam, ut diximus, quamvis minus clare, ex verbis
Gabrielis Arch, die Annuntiationis: « Spiritus Dei superveniet in te... . Le. IX, 30
et in solemni theophania, statim post Christi baptismum, dum dicitur apud
Mt. Ill, 17; Le. IX, 34, Jesus < vidit Spiritum Dei descendentem sicut colum­
bam et venientem super se ».
His positis, clarius apparet valor testimoniorum Synopticorum circa Spi­
ritum S. in speciali, Cfr. F. Ceuppens, Theol. biblica, De SS. Trinitate, p. 95-97;
108-110; 147, 166, 228. Auctor distinguit textus in quibus ex contextu constat
sermonem esse de tertia persona SS. Trinitatis, a textibus in quibus agitur
potius de virtute divina, non explicite de tertia persona.
Apud Le. I, 15, 41, 67, Joannes B., Elisabeth, Zacharias dicuntur Spiritu
Sancto repleti.
Item apud Le. I, 26, dicitur quod Simeon propheticum responsum acce­
perat a Spiritu Sancto, et venit in Spiritu in templum.
Pariter apud Mt. III, 11, Joannes B. annuntiat excellentius baptismum
in Spiritu Sancto conferendum (item apud Mc. et Lc.). Similiter apud Mt. IV, 1
dicitur: « Jesus ductus est in desertum a Spiritu » (item apud Mc. et Lc.).
Deinde apud Mt. XII, 32, Jesus dicit: «Quicumque dixerit verbum contra
Filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit contra Spiritum Sanctum non
remittetur ei... ». P. Ceuppens, op. cit., pag. 97 dicit tamen: Opinamur quod in­
specto contextu, Spiritus S. hic de tertia persona SS. Trinitatis explicari nequit.
Denique in Synopticis, Mt. X, 20, Jesus annuntians Apostolis proximam
persecutionem dicit eis: « Dabitur vobis in illa hora quid loquamini. Non enim
vos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis ■>. Ille qui
loquitur est persona et non solum attributum divinum. Haec promissio plene
adimpletur missione Spiritus Sancti tertiae personae SS. Trinitatis, sup?r disci­
pulos in die Pentecostes, Act. II, 1, 4.
Sic jam ex Synopticis Spiritus S. apparet ut persona divina distincta, cui
tribuuntur divina opera, praesertim prophetia (ut prophetia Simeonis) et san­
ctificatio animarum (ut sanctificatio Joannis B. et Elisabeth). — Hoc magis
ac magis apparet in /\ct. Apost. et in Epist. S. Pauli.

II) In Actibus Apostolorum, Spiritus S. loquitur ut persona quae homines
sanctificat, quae olim inspiravit prophetas et nunc inspirat Apostolos, eosque
dirigit ac regit et constituit episcopos. Sic dicitur in Act. XIII, 1-4: «Erant in
ecclesia quae erat Antiochiae, prophetae et doctores... dixit illis Spiritus S.:
Segregate mihi Saulum ct Barnabam, in opus ad quod assumpsi eos... Et ipsi

3θ

INTRODUCTIO POSITIVA

quidem missi a Spiritu S., abierunt Seleuciam et inde navigaverunt Cyprum >.
Item Act. XX, 28: « Spiritus S. posuit episcopos regere ecclesiam Dei». Item
c. XIX, 2. Ibidem XX, 22, S. Paulus ait: «Et nunc ecce alligatus ego Spiritu,
vado Jerusalem, quae in ea ventura sint mihi ignorans; nisi quod Spiritus S.
per omnes civitates mihi protestatur, dicens quoniam vincula et tribulationes
Jerosolymis me manent». Item Act. I, 16, S. Petrus ait: «Viri fratres, oportet
implere Scripturam quam praedixit Spiritus S. per os David de Juda». In his
omnibus Spiritus S. apparet ut persona. Item Act. V, 3, 4, S. Petrus dicit mentiri
Spiritui S. esse mentiri Deo: « Anania, cur tentavit Satanas cor tuum mentiri te
Spiritui Sancto?... Non es mentitus hominibus, sed Deo ».
j
Praesertim denique ex Act. citandum est totum caput II de effusione Spi­
ritus S. in discipulos, die Pentecostes, v. 4: « Repleti sunt omnes Spiritu S. et
coeperunt loqui variis linguis, prout Spiritus S. dabat eloqui illis ». In hoc textu
sicut in aliis praedictis Spiritus S. apparet ut persona divina, nam solus Deus
potest esse sanctificator animarum.
><1
F. Ceuppens, op. cit., p. 109, tenet quod ex quibusdam textibus Act. Ap.
ubi est sermo de Spiritu S. character ejus personalis deduci nequit, v. g. 1, 5, 8;
11, 4, 41; VIII, 12; IX, 7. Sed juxta ipsum ut persona explicite manifestatur
in sequentibus: II, 4: « Repleti sunt omnes Spiritu S. et coeperunt loqui variis
linguis, prout Spiritus S. dabat eloqui illis ». Tunc enim verificatur promissio
Christi de persona Spiritus S. mittenda. Item dum dicitur quod Spiritus S. regit
Apostolos, V, 3, 9. Item XV, 28: « Visum est Spiritui Sancto et nobis»; XIII, 2:
Spiritus Sanctus elegit Saulum et Barnabam; XVI, 7: illos impedit ne in Bi­
thyniam vadant; XX, 22-23: praedicit passiones quae Paulum exspectant; XX,
28: «posuit illos episcopos regere ecclesiam Dei».
|

III) In Ep. S. Pauli pariter in multis textibus constat Spiritum S. esse per­
sonam distinctam, et esse verum Deum.
!
Manifestatur enim ut persona, ex eo quod attribuuntur illi proprietates
et actiones quae nonnisi ad aliquam personam pertinent et non ad attributum
divinum. Etenim ei tribuitur intellectus. « Spiritus enim omnia scrutatur, etiam
profunda Dei» 1 Cor. II, 10. Similiter ei tribuitur voluntas et operatio, in I Cor.
XII, 11: « Haec omnia operatur unus atque idem Spiritus dividens singulis prout
vult ». Gratiae gratis datae, ut prophetia, sermo sapientiae dicuntur ab eo conferri.
Haec autem persona est verus Deus, nam tribuitur ei omniscientia circa
res divinas, 1 Cor. II, 10: «Spiritus omnia scrutatur, (iciest perfecte compre­
hendit) etiam profunda Dei ». Item solus Deus potest infallibiliter cognoscere
futura libera et ea manifestare prophetis. Pariter ei assignatur opus regene­
rationis et sanctificationis, quod est proprium Deo tanquam deificatio, cfr.
I Cor. VI, 11: «Abluti estis, sanctificari estis, justificati estis in nomine I). N. J.
C. et in Spiritu Dei nostri ».
Denique sec. S. Paulum Spiritui S. habitanti in anima justa debetur cultus
latriae, cfr. I (’or., VI, 19· «An nescitis quoniam membra vestra templum sunt
Spiritus S. qui in vobis est? ». Templum autem scii. Deo aedificatur. Propterea
S. Paulus ibid, addit v. 20: «Glorificate et portate Deum in corpore vestro».
Ceuppens, op. cit., pag.· 150 dicit: «horum textuum quidam, si separatini
sumantur, forsan de personificatione poetica intelligi possent, sicut supra de

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

sapientia diximus; attamen ad plenum sensum horum textuum capiendum
juxtaponendi sunt formulis trinitariis quas apud S. Paulum invenimus in quibus
Spiritus Sanctus in eadem linea cum Patre et Filio ponitur ».
IV) Apud Joannem Spiritus Sanctus clare apparet ut persona divina ab aliis
distincta in cap. XIV, 16, 26, supra citato, agendo de tribus personis simul
« Ego rogabo Patrem et alium Paraclitum dabit vobis... Paraclitus autem Spi­
ritus Sanctus (τό πνεύμα), quem millet Pater in nomine meo, ille (εκείνος; vos
docebit omnia ». P. Lebreton, op. cit., pag. 423, circa promissionem Spiritus
Sancti quae refertur in c. XIV, 26, notat: « Malgré la proximité du nom neutre
το πνεΰμα, S. Jean se sert toujours du pronom masculin εκείνος pour designer
le Saint Esprit... Il perd de vue le terme grammatical qu’il a choisi, et ne voit
(pie la personne qu’il décrit ». Nemo mittit seipsum, unde Spiritus Sanctus
missus distinguitur a Patre mittente et a Filio qui rogat Patrem ut Spiritus S.
mittatur, quia jam Filius missus est per Incarnationem. Ibi etiam Spiritus San­
ctus vocatur Spiritus veritatis (XV, 26) ut fons veritatis. Et ei tribuitur omnis
scientia perfecta necessaria ad Apostolos illuminandos, et sanctitas perfecta
necessaria ad sanctificationem animarum. Cfr. c. XVI, 13: « Cum autem venerit
ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem ». In his omnibus Spiritus
Sanctus apparet ut persona divina.

Concludendum est igitur quod in libris N. T. explicite revelatur myst< rium
unius Dei in tribus personis distinctis, perlecte aequalibus. Haec doctrina omnino
differt a conceptione pantheistica Stoicorum de Logo, qui est anima mundi,
a neoplatonismo, cujus logos est secunda hypostasis infra Unum-Bonum; et a
philonismo, juxta quem logos est aut creatura aut merum Dei attributum,
prout Philo loquitur quandoque ut neoplatonicus et quandoque ut judaeus. Ex
hoc apparet quod doctrina Christi non mutuata fuit a graecis philosophis, sed
est explicita manifestatio veritatis altioris, quae modo confuso jam in V. T.
diversimode exprimebatur, ut statim dicendum est.
Objectiones. Antea notandum est, quod Ariani et postea Sociniani citave­
runt quosdam textus N. T. ad negandam dix initatem Filii et Spiritus Sancti,
v. g. Joan. XIV, 28: « Vado ad Patrem, quia Pater maior me est ». — Ad hoc re­
spondetur: ire ad Patrem non convenit Christo secundum divinam naturam, se­
cundum quam semper est in Patre.
Inst.: 1 Cor. XV, 28 legitur: «Cum antea subjecta fuerint illi omnia, tunc
et ipse Filius subjectus erit ei qui subjecit sibi omnia ».
Resp.: Ibi S. Paulus loquitur de resurrectione Christi, quae ipsi convenit
ut est homo.
Inst.: Apud Matth. XXIV, 36 dicitur: De die illa judicii nemo scit, neque
angeli caelorum, nisi solus..Pater ».
Resp.: S. Thomas III, q. X, a. 2 ad im: S. Chrysostomus et plures alii Pa­
tres dixerunt testimonium illud esse intelligendum de Christo ut homine, qui ut
talis dicitur ignorasse diem judicii, non quia absolute ignoravit; dicit enim
Petrus apud Joan. XXI, 17: « Domine, tu omnia nosti ·»; sed quia ignoravit
nobis, id est ·· nescivit ut illum nobis revelaret >. Cfr. Denz. 248 s. Gregorius M.
contra Agnoetas.

□2

INTRODUCTIO POSITIVA

Inst.: In I Thess. V, 19 legitur: «Spiritum nolite extinguere ».
a
Resp.: Hoc est dicere: non impedite manifestationes ejus, ut sunt prophetia,
donum linguarum, et nolite resistere gratiae.
w
Inst.: Spiritus alicujus non est persona ab eo distincta, atqui Spiritus San­
ctus saepe vocatur Spiritus Dei. Ergo.
]
Respondetur communiter. Dist. maj.: Si vox spiritus sumatur pro alicujus
essentia vel parte essentiae, aut pro modo judicandi, concedo; secus, nego.

Sic vg. «spiritus angeli» designat totam ejus essentiam et «spiritus ho­
minis» designat animam ejus, aut ejus modum judicandi. Aliquando vero su­
mitur pro persona distincta ab eo cujus dicitur spiritus, v. g. in Apoc. III Angeli
dicuntur « spiritus Dei ». Ergo non repugnat quod « Spiritus Dei » significet
personam distinctam; et ex contextu pluries constat quod ita est, v. g. dum
dicitur « Pater mittet Spiritum suum » et dum hic Spiritus vocatur alius Paraclitus, distinguitur etiam a Filio.
1
* * *

An Trinitatis mysterium quodammodo enuntietur in Veteri Testamento.
Confuse quidem in eo exprimitur; citandi sunt principales textus quorum
significatio magis intelligitur post revelationem N. T.
1
I) Innuitur quaedam pluralitas in unico Deo, dupliciter in quibusdam verbis
Domini et in Theophaniis.
1
In verbis Domini quae videntur exprimere concilium inter plures personas
in Genesi I, 26: «Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram ».
Dici quidem potest hoc plurale posse esse plurale majestatis. Attamen hoc
videtur excludi per aliud verbum Dei ad Adamum post culpam, Genesi III, 22:
« Ecce Adam quasi unus ex nobis »; nam ex nobis dicit plus quam simplex plu­
rale majestatis. C itantur etiam Genesis XI, 7 verba dicta propter superbiam
aedificatorum turris Babel: « Venite igitur, descendamus et confundamus ibi
linguam eorum ».
1
Cfr. testimonia Patrum apud Petavium, I, II, c. 7 et Lebreton, op. cil.,
pag. 441 sq. Lagrange, Rev. biblique 1896, pag. 387: « Le mystère de la Trinité
n’est pas expressément indiqué, mais il donne la meilleure explication de cette
tournure de ce pluriel, surtout de: unus ex nobis ».
1
Item mysterium Trinitatis explicat quare apud Isaiam VI, 3 Seraphim
clamabant alter ad alterum: « Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus exerci­
tuum, plena est omnis terra gloria ejus», unde expressio Trisagion. Item in lib.
Numerorum λζΙ, 24-26 est trina invocatio Dei in iormulis benedictionis.
!
In Theophaniis autem invenitur aliquid simile; sic, judicio S. Augustini et
S. Ambrosii Jahve dicitur apparuisse Abrahae in valle Mambre sub forma trium
virorum, cfr. Genesim XVIII, 1: «Apparuit ei Dominus... cumque elevasset
oculos, apparuerunt ei tres viri, stantes prope cum; quos cum vidisset, cucurrit
in occursum eorum de ostio tabernaculi, et adoravit in terram ». Hoc explicat
Breviarium Romanum dicens: « Tres vidit et unum adoravit ». Dom. Quinquag.
resp. 2. Haec est interpretatio S. Augustini et S. Ambrosii, sed quidam alii,
ut S. Hilarius, aliter hunc textum intellexerunt.
I

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

33

Unde in praedictis verbis Dei et in Theophaniis quaedam pluralitas in Deo
unico innuitur, sed non ita explicite ut Judaei potuerint eam agnoscere.
II) Magis explicite manifestatur in prophetiis messianicis persona Messiae:
i° Tanquam Filius Dei distinctus a Patre, et 2° tanquam Deus, 30 vocatur
etiam Sapientia.
Cfr. de hac re F. Ceuppens, O. P., De Prophetiis messianicis in A. Test.,
Romae 1935, p. 135 sq., 145 sq., 163 sq., 235 sq. et Theologia biblica SS. Trini­
tatis 1938, p. 16-42.
In Psalmum II, 7 legitur: « Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego
hodie genui /c ». Psalmus est messianicus in sensu litterali, nam dominatio quae
novo regi promittitur est dominatio universalis, super terram universam. Con­
ceptus autem alicujus dominationis universalis est conceptus essentialiter mes­
sianicus. Ergo rex qui annuntiatur et qui hanc dominationem assumet est Messias
Huic autem regi Messiae Jahve dicit: Filius meus es tu, ego hodie genui te.
Haec propositio et speciatim vox Filius sumi potest sive in sensu litterali proprio
de Filio unigenito, sive in sensu litterali metaphorico, de Filio per adoptionem.
Difficile est probare ex isto solo textu hanc propositionem sumendam esse in
sensu proprio de generatione divina et aeterna Messiae, quia textus ille refert
formalem constitutionem Messiae in regem, et ratione hujusce constitutionis
unusquisque rex orientalis et praesertim unusquisque rex judaismi theocratici
vocatur « filius Dei » in sensu metaphorico.
Ex textu igitur et contextu (apologetice) difficile est affirmare cum certi­
tudine divinitatem Messiae, sed deducitur faciliter quod Messias erit rex uni­
versalis et quod erit modo specialissimo filius Dei.
Auctor vero Epistolae ad Heb. I, 5 sub luce novae inspirationis magis deter­
minat sensum hujusce Ps. II, 7 dum dicit: « Cui angelorum dixit Deus: Filius
meus es tu, ego hodie genui te? » id est: «Filius Dei est supra angelos >. Sic Epistola
inspirata ad Heb. nos docet in quonam sensu illa filiatio specialissima Messiae
sit intelligenda: non de filiatione metaphorica seu adoptiva, sed de filiatione
naturali. Hoc tamen argumentum est theologicum ex X. T. desumptum. Cfr.
Ceuppens, De Prophetiis messianicis, p. 135 sq.; 145 sq.

* * *

Ps. CIX, i, 3: « Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis... tecum
principium in die virtutis tuae in splendoribus Sanctorum: ex utero ante luciferum
genui te ». Psalmus est davidicus juxta Commissionem Biblicam. David refert
colloquium inter Jahve et personam quandam quam David vocat Dominum
suum. Quaenam est ista persona?
i° Ut David possit eam vocare Dominum (Adonai) suum, debet esse
persona valde superior Davide;
2° Haec persona habet dominationem super terram universam;
30 Insuper haec persona est sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech.
Hae autem duae ultimae qualitates in solo Messia adimplentur. Quoad vero
superioritatem hujusce personae quaeritur utrum illa superioritas Davidi sit
3 — Garrigou-Laqranoe, De Deo Trino et Creatore.

34

INTRODUCTIO POSITIVA

superioritas secundum gradum tantum (ita ut uterque sit homo, unus tamen
multo superior altero) an sit superioritas secundum naturam, ita ut Messia prae­
nuntiatus non solum sit homo, sed Deus, Filius Dei unigenitus secundum na­
turam? Haec autem quaestio ex ipso textu et contextu explicite non solvitur
saltem cum certitudine. Quandoque quidem expressio «sede a dextris meis
affertur ad divinitatem Messiae manifestandam, sed est etiam figura orien­
talis qua designatur aliquem ad specialem dignitatem praesertim regalem ele­
vatum fuisse. Unde ex ipso solo textu et contextu solummodo clare deducitur
quod Mcssias valde superior erit Davide; in quo autem haec superioritas consi­
stat nondum explicite et clare dicitur. Attamen jam in saec. 11 a. Chr., interpretes
LXX textum Davidis de superioritate secundum naturam, scii, de divinitate
futuri Messiae intellexerunt, et deinde Christus ipse in disputationibus cum Pharisaeis ex isto textu argumentatur ad divinitatem suam probandam. Marc. XII, 36:
Matth. XXII, 44; vero Luc. XX, 42-43.
■
Apud Matth. legitur: «Si David vocat Christum Dominum (dicens: Dixit
Dominus Domino meo) quomodo Filius ejus est? et nemo poterat ei respondere
verbum ». Plenam ergo significationem hujus psalmi cognoscimus ex interpreta­
tionibus a Christo in Novo Testamento propositis. Cfr. Ceuppens, De Prophetiis
messianicis, p. 163 sq. Ut ostendit Augustinus, Enarr. in Psalm. II, n. 6: « Filius
meus es tu, ego hodie genui te », vox hodie significat ipsum nunc stans aeternitatis
ubi non est praeteritum, nec futurum. Sic haec aeterna generatio Filii Dei est
supra tempus. Item S. Thomas, Comm, in Ps. II, 5, ait: «ego hodie genui te»
id est aeternaliter, non enim est nova, sed aeterna generatio...; hodie praesentiam
signat, et quod aeternum est, semper est ». Item Comm. S. Thomae in 'Matth.
XXII, 43, circa verba Domini de psalmo CIX: «Dixit Dominus Domino meo».

* * *

Apud Isaiam IX, 6 legitur: « Parvulus natus est nobis et Filius datus est no­
bis et factus est principatus super humerum ejus et vocabitur nomen ejus admi­
rabilis, consiliarius, Deus fortis (EI Gibbor), pater futuri saeculi, princeps pacis».
Expressio EI Gibbor pluries in Vet. Test, occurrit: apud Isaiam X, 21;
Dent. X, 17; Jerem. XXXI1, 18; Nehcmiam, IX, 32, et variis his locis de Jahve
dicitur; immo nunquam de creatura etiam altissima praedicatur; quapropter
auctores catholici hanc expressionem secundum sensum litteralem de qualitate
divina pueri explicant. Ita Condamin, Feldmann, Van Iloonacker, Lagrange,
Desnoyers etc. Cfr. Ceuppens, op. cit., p. 235 sq.
1
*

*

*

Ex praedictis textibus illustratur id quod postea dicitur in Libris Sapien­
tialibus, de Sapientia. In lib. Prov. VIII, 22-31 ipsa Sapientia ait: « Dominiis
possedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio.
Ab aeterno ordinata sum... Nondum erant abyssi et ego (Sapientia) jam con­
cepta eram... ante colles ego parturiebar ... cum eo (Deo) eram cuncta componens
et delectabar, ludens coram eo omni tempore ».
I
Hic textus illustratur sub luce Psalmi II, 7 ... « Filius meus es tu, ego hodie

DE TESTIMONIO S. SCRIPTURAE

35

genui te» et Psalmi < IX: «ex utero ante luciferum genui te». Et sic annuntiat
id quod dicet S. Paulus ad Ilcbr. I, 3 de Filio qui est « splendor gloriae Patris et
figura substantiae ejus ». Revera enim in praedicto textu Proverbiorum enun­
tiatur quaedam distinctio personarum, dum dicitur: Deus possedit me, nemo
proprie possidet scipsum: et pronomen me videtur designare personam, non
attributum divinum, nam dicitur postea «cum eo eram cuncta componens et
delectabar », scilicet gaudio afficiebam, hoc autem non convenit nisi personae,
non attributo divino. Imo quodammodo in hoc textu enuntiatur quod princi­
pium distinctionis inter has duas personas est quod una est genita ab alia, genita
non facta: «jam concepta eram: ante colles ego parturiebar >: et etiam expri­
mitur ordo processionis, non vero inaequalitatis: « ab aeterno ordinata sum ». Unde hic textus consideratus see. analogiam fidei, scilicet comparative cum aliis
textibus anterioribus et posterioribus plura continet, quae primo aspectu non
apparent. Paulatim contemplatio sensum ejus penetrat, sub luce doni intellectus.
Nam textus isti possunt considerari dupliciter: aut quasi ab exteriori sub luce
solius grammaticae et historiae, aut altius sub lumine infuso fidei et donorum
Spiritus S. Sic penetratur verbum Dei. prout cognoscitur sub ipsa luce superna­
tural i sub qua scriptum est a Spiritu S. Ita hos textus legerunt SS. Patres. Item
in ecclesiis nostris vitreae laminae pictae possunt dupliciter considerari, scii,
aut ab exteriori et sic non discernuntur figurae in eis depictae, aut ab interiori
ecclesiae, et sic sub vera luce apparet quidquid pictor manifestare voluit.
Pariter legendus est textus libri Eccli. XXIV, 3: « Ego Sapientia ex ore
Altissimi prodivi, primogenita ante omnem creaturam. Ego feci in caelis, ut ori­
retur lumen indeficiens... In me gratia omni viae et veritatis». In hoc textu
innuitur processio, dum dicitur «ex ore Altissimi prodivi >; sic Gabriel Arch,
die Annuntiationis vocavit Deum Patrem Altissimum, et Jesum Filium Dei
Altissimi. Item in eo textu declaratur quod Sapientia est genita non facta, dum
dicitur « primogenita ante omnem creaturam ■>. Denique origo processionis indi­
catur his verbis: « Ut oriretur lumen indeficiens, in quo est gratia omnis viae et
veritatis».
'j
Objicitur quidem quod ibi dicitur 14: «Ab initio et ante saecula creata sum
Ut respondet P. Lebreton, op. cil., p. no sq., hic versus explicandus est ex con­
textu, in quo, paulo antea dictum est quod Sapientia «ex ore Altissimi prodivit,
primogenita ante omnem creaturam». Unde quando dicitur: «Ab initio et ante
saecula creata sum » verbum creare sumitur generaliter pro productione rei, quo
sensu dicitur latine procreare liberos. Cfr. S. Thomani IV ('. G., c. 8.
Denique in lib. Sap. VII, 25-27 dicitur de Sapientia: » Vapor est virtutis
Dei, et emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera; et ideo nihil
inquinatum in ea incurrit; candor est enim lucis aeternae et speculum sine macula
Dei majestatis, et imago bonitatis illius... Omnia potest... in animas sanctas se
transfert, amicos Dei et prophetas constituit... Luci comparata invenitur prior.
Illi enim succedit nox, sapientiam autem non vincit malitia».
Sub luce praecedentium textuum hic textus valde probabiliter innuit per­
sonam a Deo Patre distinctam, eandem de qua dictum in Ps. II, 7: >■ Filius meus
es tu, ego hodie genui te» et Ps. CIX, 1: « Dixit Dominus Domino meo: Sede a
dextris meis ». Sic Sapientia, ut emanatio claritatis omnipotentis Dei, jam apparet
ut Deus ex Deo vero, ut lumen de lumine. Sic dicitur «candor lucis aeternae,

36

INTRODUCTIO POSITI VA

speculum sine macula Dei majestatis, imago bonitatis Dei », scil. imago adae­
quata, non imperfecta ut Angeli et homines dicuntur ad imaginem Dei creati.
De ista imagine adaequata dicitur ibid.: omnia potest, quia ipsa est Deus, et
sanctificat animas, quod soli Deo proprium est. Est igitur lux increata, immar­
cescibilis vel sine macula.
Unde communiter Patres comparant hunc textum cum initio Epist. ad
Hebr. I, 1: «Multifariam multisque modis olim Deus loquens Patribus in pro­
phetis, novissime diebus istis locutus est nobis in Filio... qui cum sit splendor
gloriae (Sap. candor lucis aeternae) et figura substantiae ejus (Sap. speculum sine
macula Dei majestatis, imago bonitatis illius), portans omnia verbo suo (Sap.
omnia potest), purgationem peccatorum faciens, sedet ad dexteram majestatis in
excelsis (Sap. amicos Dei et prophetas constituit) ».
Unde merito dicit P. Lebreton, op. cit., pag. 118, de hoc cap. VII lib. Sap.:
«La sagesse n’a pas tout le relief d’une personnalité vivante... cependant c’est
bien dans ce livre que nous trouvons le pressentiment le plus net du dogme chré­
tien, et bientôt l’interprétation authentique de l’Epitre aux Hébr. y fera appa­
raître en pleine lumière cette théologie du Verbe que nous n’avons pu y distinguer
qu’obscurément ».
In hoc textu Sap. quodammodo delineatur jam a Spiritu S. id quod clarius
apparebit in Prologo IV Evangelii: «In principio erat Verbum, Logos, et Verbum
erat apud Deum, et Deus erat Verbum ».
Dum e contra Logos Philonis aut est creatura, quando loquitur ut neoplatonicus, aut est Dei attributum, quando loquitur ut judaeus.

Dc Spiritu S. obscure est sermo in V. T. Frequenter quidem nominatur
Spiritus Dei et exhibetur ut principium vitae a quo renovatur facies terrae.
Ps. CXLIV, 30, ut distributor donorum caelestium (Is. XI, 2-3), est textus clas­
sicus de donis Spiritus Sancti. Sed ejus distinctio personalis a Deo Patre vix in­
ferri potest ex his textibus V. T. Nec mirum est quod ita sit, nam V. T. an­
nuntiat praesertim adventum Messiae seu Filii, dum est praesertim ipse Filius
in N. T. qui debet annuntiare missionem Spiritus Sancti.
Innuitur tamen haec distinctio in libro Sap. IX, 1-2, 17, ubi quodammodo
tres personae enuntiantur: « Deus patrum meorum et Domine misericordiae,
qui fecisti omnia Verbo luo, et Sapientia tua constituisti hominem..., sensum autem
tuum quis sciet, nisi tu dederis sapientiam, et miseris Spiritum Sanctum tuum
de Altissimis? ».
Hic textus illustratur ex loco Isaiae XI, 2: «Egredietur virga de radice
Jesse, et flos de radice ejus ascendet. Et requiescet super cum Spiritus Domini,
Spiritus sapientiae et intellectus, Spiritus consilii et fortitudinis, Spiritus scien­
tiae et pietatis et replebit cum Spiritus timoris Domini ». Sic conjungendo hos
duos textus V. T. jam in eis apparet quid intelligent Christiani per haec verba:
« Sensum tuum quis sciet ... nisi miseris Spiritum S. tuum de Altissimis? ». Propterea die Pentecostes Ecclesia nunc dicit verba Ps. CHI, 30: « Emitte Spiritum
tuum et creabuntur ». Non mirum est quod prima lineamenta revelationis my­
sterii Trinitatis sint obscura; in eis aliquid hujus mysterii invenitur annuntiatum;

DE TRADITIONIS TESTIMONIO CIRCA TRINITATEM

37

sed ex solo isto fonte initiali non possumus cognoscere id quod plenius revela­
bitur postea. Pariter in ordine naturae in fonte magni fluminis invenitur vir­
tualité!· totum flumen, sed ex sola consideratione hujusce fontis non potest
cognosci quid est hoc flumen in toto suo decursu: item in anima parvuli qui postea
erit magnum ingenium inveniuntur virtualiter praeclarae dotes ejus, sed nondum
explicite apparent.

Conclusio. In V. T. omnia revelata de Messia, de Sapientia, de Spiritu S.
nobis apparent ut prima delineamenta mysterii Trinitatis. Judaei tamen non
videntur ea intellexisse, nec in unum corpus doctrinae coadunaverunt, ut constat
ex scriptis rabbinorum et ex apocryphis libris. Sic saepe ita est v. g. pater et
mater pueri qui postea erit homo magni ingenii nondum vident ex responsis
ejus penetrationem quae postea apparebit, quando ex plenitudine ejus aetatis
adultae illustrabitur id qtiod dicebat puer iste dum valde junior erat. Sic dicitur
quod S. Thomas circa quintum annum saepe ponebat suis magistris hanc quae­
stionem: «Quid est Deus? » et magistri ejus non poterant praevidere quid fieret
hic puer; S. vero Albertus hoc annuntiavit.
Dubium. Quaenam erat fides necessaria ad salutem in V. T. per respectum
ad Deum?
Responsio habetur ex Ep. ad Hebr. XI, 5: Sine fide impossibile est pla­
cere Deo, credere enim oportet accedentem ad Deum quia est, et inquirentibus
se remunerator sit' ». Ut ostendit S. Thomas II-II, q. 2, a. 3, necesse semper
fuit credere aliquid supra rationem, scii, non solum existentiam Dei auctoris
naturae, sed etiam existentiam Dei auctoris gratiae et salutis. In hoc implicite con­
tinetur fides de Trinitate. Credere autem Trinitati explicite non fuit de necessitate
salutis in V. T. Cfr. II-II, q. 2, a. 8: «Mysterium Incarnationis Christi ante
Christum fuit explicite creditum a majoribus, implicite autem et quasi obumbrate
a minoribus; ita etiam et mysterium Trinitatis». In hoc sensu S. Thomas dicit
ibidem in argumento sed c.: «Ergo a principio de necessitate salutis fuit credere
Trinitatem explicite », scii, saltem pro majoribus, ut erant prophetae.
Ad im ibidem S. Thomas dicit: «Illa duo (prima credibilia: Deus est et
remunerator est) explicite credere de Deo omni tempore et quoad omnes ne­
cessarium fuit. Non tamen est sufficiens omni tempore et quoad omnes».

5. -

De Traditionis testimonio circa Trinitatem.

Haec quaestio longe tractatur in historia dogmatum, solum capitalia hic
notanda sunt, quoad differentiam inter testimonia ante-nicaena et testimonia
post-nicaena. Haec quaestio semper agitata est in Ecclesia, et ipse S. Thomas
de ea scripsit praesertim in (’omni. in Prologum quarti Evangelii ubi longe lo­
quitur de errore Origenis circa Verbum, Filium Dei, item in I, q. 34, a. 1 ad im,
ubi dicit: « Ariani, quorum fons Origenes invenitur, posuerunt Filium alium a
Patre esse in diversitate- substantiae » et Verbum in divinis dici metaphorice, non
proprie. Cfr. etiam de hoc inter Commentatores S. Thomae, Gotti, Billuart.
Hugon. Cfr. «Dictionnaire de Théologie Catholique», articles Père, Xll, P. 1.

38

INTRODUCTIO POSITIVA

c. 1188-1192 (A. Michel); Fils de Dieu, V, P. II, e. 2353-2476 (P. Richard); FilioqUc
V, P. II, c. 2309-2347 (Palmieri); Esprit Saint Divinité, procession, V, P. 1,
c. 675-829 (Palmieri); Procession divine, XIII, P. I, c. 645-662 (A. Michel);
Relations ct personnes divines, XIII, P. II, c. 2135-2155 (A. Michel).
4
In primis dicendum est, ut constat ex testimonio Novi Testamenti, quod
Ecclesia ab initio explicite credidit mysterium Trinitatis, profitendo modo con­
creto. Deum Patrem misisse in mundum Filium suum unigenitum et Spiritum
Sanctum sanctificantem. Haec est substantia ipsius Symboli Apostolorum (Denz.
6). Nondum tamen Ecclesia ad expressionem hujus mysterii utebatur verbis ab­
stractis naturae, personae, ct Trinitatis; iamvero manifestum erat quod Pater
et Filius sunt nomina personalia. Hoc notandum est alioquin confunditur alta
simplicitas contemplationis, quae est supra technicitatem, cum superficiali simpli­
citate vulgarisât ionis. Quidam dicunt fidem Ecclesiae prius propositam esse modo
populari et deinde modo scientifico; melius est dicere: prius proposita est modo
concreto qui superat sua altitudine technicitatem abstractam aetatis posterioris.
In transitu autem a cognitione quasi concreta Symboli praesertim primitivi ad
cognitionem abstractam formulatam contra Arianismum in Concilio Nicaeno
anno 325, apparuerunt difficultates, quae in ipso Cone. Nicaeno solvuntur. Unde
duo tempora distinguuntur: ante et post Cone. Nicaenum. In hoc apparet quod
homo lente abstrahit, lente pervenit ad tertium gradum abstractionis ab omni
materia, et prius notiones metaphysicas modo confuso possidet, postea vero
magis ac magis distincte. Denique fieri potest abusus abstractionis ut in decli­
natione scholasticae et sic mens elongatur nimis a concreto, a documentis revela­
tionis et a viva contemplatione divinorum.

Testimonia ante-nicaena.
In hac periodo, documenta quae ipsam fidem Ecclesiae exprimunt facile
conciliantur cum posterioribus definitionibus Cone. Nicaeni, quae modo magis
explicito mysterium proponunt. Sed scripta plurium Patrum ante-nicaenorum
quae simul cum fide philosophicas theorias miscent, recte quidem ipsam substan­
tiam mysterii affirmant, sed ad illud explicandum quandoque continent locutiones
minus exactas, quae Subordinatianismum sapiunt, aut alias quae e contra Sabellianismum seu modalismum redolent. In hoc apparet quod evolutio dogmatis
est progressiva intelligentia ejusdem veritatis, per transitum a statu confuso
et concreto conceptuum ad statum distinctum.
i
Nec mirum est quod Patres priores usi sint expressionibus quandoque minus
exactis, quia debebant haereses ad invicem contrarias refutare; et ad manifestan­
dam realem distinctionem personarum contra modalistas, quandoque usi sunt
locutionibus quae Subordinatianismum sapiunt; dum ad unitatem Dei tuendam,
attenuaverunt quandoque personarum distinctionem. Unde attente distinxerunt
semper theologi ipsa documenta fidei ab Ecclesia proposita, in quibus traditio
divina sine permixtione invenitur, et scripta Patrum plus minusve exacta quoad
terminologiam philosophicam seu abstractam.
«
Fides ipsa antiquae Ecclesiae circa Trinitatem praecipue tripliciter manifestatur:
i° In modo baptizandi·, 20 In vatiis Symbolis', 30 In doxologiis.
i

DE TRADi'I IONIS TESTIMONIO CIRCA TRINITATEM

39

i° In modo baptizandi, nani confertur baptismus trina immersione, et sub
invocatione trium personarum. Legitur enim in Didache VII, 1-3: « Sic bapti­
zate: haec omnia postquam antea dixistis, baptizate in nomine Patris et Filii
et Spiritus Sancti in aqua viva.. Effunde in caput ter aquam in nomine Patris
ct Filii ct Spiritus Sancti ». Item Tertullianus, Adversus Praxeam, c. 26. Praxeas
erat patripassianus, seu admittebat unam solam personam, Patrem, quem dicebat
incarnatum. Ad quem respondebat Tertullianus, ibid.: «Non semel, sed ter, ad
singula nomina, in personas singulas tingimur ». Imo in ipso signo crucis tria
mysteria exprimuntur, mysterium Trinitatis, nec non mysterium Incarnationis
dicendo, dum manus descendit ad pectus: et Filii, et mysterium Redemptionis
per ipsam formam crucis.
20 In variis Symbolis exprimitur fides de Trinitate. Ut refert S. Irenaeus,
Contra haereses, lib. I, c. 10, n. 1, jam saeculo II, catechumeni antequam baptiza­
rentur, legebant aut recitabant aliquam regulam fidei, seu professionem fidei
in Trinitatem, scii, ut ibid, legitur: « in unum Deum, Patrem omnipotentem qui
fecit caelum et terram et mare, et omnia quae in eis sunt; et in unum Jesum
Christum, Filium Dei, incarnatum pro nostra salute, et in Spiritum Sanctum,
qui per prophetas praedicavit dispositiones Dei ». Hoc evolvitur in posterioribus
Symbolis quae referuntur apud Denzinger, n. 1 sq., 13 sq.
3° In doxologiis pariter enuntiatur fides Ecclesiae primitivae de Trinitate.
Hae doxologiae in usu fuerunt a primis temporibus, imo plures sunt in
Epist. S. Pauli; initio aut in fine invocat et glorificat tres personas Trinitatis,
v, g. ad Eph. initio I, 1-14.
Postea constat ex Actis martyrii S. Polycarpi, n. 14, ed. Funk, S. Polycarpum, discipulum S. Joannis, supra rogum exclamasse: « Domine Deus omni­
potens, Pater dilecti ac benedicti filii tui Jesu Christi... benedico tibi... te glo­
rifico per sempiternum et caelestem Pontificem Jesum Christum, dilectum Filium
tuum, per quem tibi cum ipso et Spiritu Sancto gloria et nunc et in futura saecula.
Arnen ».
Jam a saeculo II in usu erat in Ecclesia doxologia minor: « Gloria Patri et
Filio et Spiritui Sancto etc. » quae remanet in Officio divino in fine cujuslibet
psalmi, et etiam doxologia major: «Gloria in excelsis Deo », in quo fusius decla­
ratur fides in Trinitatem, ad modum scii, altae contemplationis quae certo non
minus disponit ad unionem intimam cum tribus Personis, quam plures tractatus
scholastici de Trinitate. Saepe sacerdos celebrans missam, hanc doxologiam recitat
modo mechanico, ut quid praescriptum a rubricis. Revera est alta Trinitatis
contemplatio, et valde antiqua, nam in libro Pontificali (ed. Duchesne, 1, 129)
dicitur Papam Telesphorum (128-139) jussisse ut « Gloria in excelsis recitaretur
die Nativitatis.
Haec magna doxologia incipit per canticum Angelorum in Nativitate D.ni
« Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis », postea
adoratur Deus unus: « Adoramus te, glorificamus te », deinde « Deus Pater
omnipotens», postea Filius: «Domine Fili unigenite, Jesu Christe. Domine
Deus, Agnus Dei, Filius Patris», et denique Spiritus Sanctus: «Cum Sancto
Spiritu, in gloria Dei Patris. Arnen ».
Multae animae contemplativae non inveniunt majorem expressionem con­
templationis hujus mysterii, quae tamen saepe mechanice recitatur, ut res jam

40

INTRODUCTIO POSITIVA

cognita quae non sit contemplatione digna. Haec est matcrialisatio cultus divini.
E contra antiquitas hujusce magnae doxologiae ostendit quam maxime quod
primi christiani vivebant ex fide in Trinitatem, quamvis quandoque minus
exacte locuti sunt, quando voluerunt de hoc mysterio modo abstracto et phi­
losophico tractare.
14
* * *
Doctrina autem Patrum ante-nicacnorum, non obstantibus quibusdam expres­
sionibus minus exactis, quoad substantiam facile conciliatur cum posterioribus
definitionibus Cone. Nicaeni. Hoc constat i° prout servaverunt semper doctri­
nam expressam in Symbolis primitivis circa Deum unum in tribus personis. Ita,
inter Patres apostolicos, S. Clemens Romanus, in duabus suis epistolis ad Co­
rinthios, XXIV, XXVI, dicit Patrem esse creatorem, Filium excellentiorem
angelis, imo et Deum, et Spiritum Sanctum locutum esse per prophetas. Item
S. Ignatius Martyr, in sua Epist. ad Epii. IX, i et ad Magnesios XIII, i. Omnes
certissime admittunt Deum unum in tribus personis. Insuper Patres ante-nicaeni,
impugnando Modalismum, clare asseruerunt realem distinctionem personarum.
Sic S. Hippolytus, Contra Noetum, 8, dicit: « Necesse est ut confiteatur, Patrem
Deum omnipotentem, et Christum Jesum, Filium Dei, Deum factum hominem
et Spiritum Sanctum; et hos esse vere tres ».
9
Item Tertullianus inter 213-225, Adversus Praxcam, c. 2, 13, non minus
clare asserit unitatem substantiae quam personarum Trinitatem. «Custodiatur,!
inquit, oeconomiae sacramentum (seu doctrina sacra) quae unitatem et trinitatem i
disponit, tres dirigens, Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum. Tres autem non I
statu, sed gradu... unius autem substantiae et unius potestatis, quia unus Deus, |
ex quo et gradus isti, et formae et species, in nomine Patris et Filii et Spiritus
Sancti deputantur ». Difficile est invenire proprios terminos abstractos; termini
gradus, formae, species adhuc modo valde imperfecto distinctionem persona- i
rum abstracte exprimunt.
1 I
Denique Patres ante-nicaeni, asserentes distinctionem personarum, gene- !
raliter vitaverunt modum loquendi Subordinatianismi. Quidam vero, ut Origenes, 202-254, in quendam subordinatianismum propendit, docens Filium aliquo
modo inferiorem esse Patre et Spiritum Filio. Cfr. Origenem in Joanncm, c. II, 6
et c. XXXII, 18 PG. t. 14, 132, 821.
|
In hoc Origenes videtur subire influxum Philonis, deceptus est philosophia,
et sic ad confutandos modalistas expressiones minus accuratas usurpavit; et :
de hoc reprehenditur a posterioribus: cfr. S. Thomam in Prologum Ev. see. Joannem circa v. 1: «Et Verbum erat apud Deum ».
Ww
Pariter S. Dionysius Alexandrinus, discipulus Origenis, tanto studio Moda­
lismum impugnavit, ut a quibusdam visus sit in Subordinatianismum incidere.
Sed mentem suam clarius exposuit in Apologia quam ad S. Pontificem scripsit.
Revera hi Patres aliunde recte admittebant Verbum esse genitum, non factum;
Origenes dicit: Filius est aeternus et homoousios, consubstantialis Patri. Cfr.
Selecta in Psalmos, homil. XIII, 134. Item in Matth. XIV, 7; in Epistolam ad
Hebraeos fragmenta. PG. t. 14, 1308, citata a Tanquerey, Synopsis major, p. 383.
Sed non semper in expressionibus suis vitaverunt terminos neoplatonico- .
rum, qui admittebant cum subordinatione emanationem necessariam, ut quid

DE TRADITIONIS TESTIMONIO CIRCA TRINITATEM

41

medium inter generationem aeternam in aequalitate naturae, et creationem
liberam ex nihilo. Unde S. Dionysius Papa damnans modalistas et subordinatianos scribebat (Dz. 48-51) anno 260: « Neque admirabilis et divina unitas ia
tres divinitates est separanda, neque, factionis vocabulo, dignitas ac summa
magnitudo D.ni est diminuenda ».

Testimonia post-nicaena.
Anno 325 Cone. Nicaenum veram Traditionem defendit contra Arium qui
contendebat Patrem solum esse proprie Deum, Verbuma utem esse excellentissi­
mam omnium creaturarum ex nihilo in tempore creatarum, et Spiritum Sanctum
esse pariter creaturam, Filio inferiorem. Post multas discussiones definitum est
Verbum esse Patri consubstantiale, homoousion; cfr. Denz. 54: Credimus in
unum Deum Patrem omnipotentem, omnium visibilium et invisibilium facto­
rem. Et in unum Dominum nostrum Jesum Christum, Filium Dei, natum ex
Patre unigenitum hoc est ex substantia Patris, Deum de Deo, Lumen de Lu­
mine, Deum verum ex Deo vero, natum non factum unius substantiae cum Patre,
quod Graeci dicunt homoousion, per quem omnia facta sunt. Et in Spiritum
Sanctum ».
Post istam damnationem, haeretici conati sunt suum errorem dissimularo,
docendo Filium esse non proprie homoousion Patri, seu ejusdem numero essen­
tiae, sed Jiomoiousion, similem nempe in natura, ita loquebantur semi-ariani,
vel, ut aiebant acaciani, homoion, scii, similem quoad accidentia et formam.
Horum doctrinam rejecerunt S. Alexander, Ep. Alexandrine, et S. Athanasius,
Adversus Arianos orationes, cfr. Rouet de Journel, Ench. Patrist., n. 675 sq..
753> 7ύο sq.
Nota: quoad evolutionem dogmatis seu potius progressivam ejus intelligent ia m.
Manifestum est quod definitio Concilii Nicaeni circa consubstantialitatem
Verbi nihil aliud erat quam explicatio seu explicitatio propositionis Prologi
S. Joannis, 1: « Et Deus erat Verbum » seu Verbum erat Deus. Consubstantialitas
non cognita est per discursum objective illativum, ut cognoscitur nova veritas ex
alia deducta, v. g. quod homo sit liber ex hoc quod est rationalis. Ad consub­
stantialitatem cognoscendam sufficiebat discursus cxplicativus, aut ad plus discur­
sus subjective illativus, quo scii, mens transit non ad novam veritatem dedu­
ctam, sed ostendit formulam esse aequi valentem alteri formulae simpliciori.
Discursus autem cxplicativus facillimus erat, scii. Deus est unus, et non potest
multiplicari natura divina indivisibilis et infinita. Hic monotheismus ut patet
est de fide, cfr. Deut. VI, 4: «Audi Israel: Dominus Deus noster unus est ;
Deut. XXXII, 39: « Vide quod ego sim solus et non sit alius Deus praeter me .
Marc. XII, 29: «Jésus ait: Dominus Deus tuus, Deus unus est). Et S. Paulus
I Cor. VIII, 4: «Scimus quia nihil est idolum in mundo, et quod nullus est Deus
nisi unus ».
Monotheismo autem supposito, dicitur apud Joannem I, 1: E7 Deus erat
Verbum» seu Verbum, id est Filius Dei unigenitus (v. 18), erat Deus, sicut
Pater. Ergo Pater et Filius sunt consubstantiales, id est distinguuntur non
ratione essentiae vel substantiae, sed solum ratione Paternitatis et Filiationis

A2

INTRODUCTIO POSITIVA

oppositione relationis. Item ipse Jesus dixerat: «Ego sum veritas et vita ». Hic
discursus non pervenit ad novam veritatem deductam ex illa revelata: «Et
Verbum erat Deus», sed eam explicat, supposito monotheismo. Ergo quidquid
recenter dictum fuerit a quibusdam, consubstantialitas non est conclusio theo­
logica per definitionem sancita.
a
Sed etiam aliunde sanctus Athanasius probabat consubstantialitatem
discursu proprie illativo, sed ex duabus praemissis revelatis: cfr. S. Athanasium,
Contra Arianos I, 16, 39; II, 69; I Epist. ad Serapionem 17 (Tixeront, Hist,
dogm. II, 67-96). Dicebat enim: Solus Deus deificat, seu efficit deos per parti­
cipationem. Atqui Verbum Dei nos deificat. Ergo est Deus; proinde est homousios
Patri et ab eo procedit non per creationem, sed per generationem in identitate
naturae.
P. Marin Sola dicit: «Evolution homogène du dogme catholique » t. 1 n. 202:
«Consubstantialitas definita in Concilio Nicaeno erat veritas revelata. Sed ubi
et quomodo revelata? Erat revelata in aliis veritatibus, quae eam implicite
continebant, et ex quibus per ratiocinium deducta est. Hae aliae veritates sunt
istae: i° Jesus Christus est verus Dei Filius; 20 In Deo non potest esse divisio
substantiae sed simplex unitas ».
1
In hoc recedimus a P. Marin Sola et a Domino Batiffol: consubstantialitas
non est proprie conclusio theologica, sed veritas fidei magis explicite proposita.
Revera, posita propositione revelata « Et Deus erat Verbum » seu « Verbum
erat Deus », non requiritur discursus proprie seu objective illativus ad cognoscen­
dam consubstantialitatem. Consubstantialitas non exprimit aliam veritatem,
sed eandem modo magis explicito; sicut dum transimus ex definitione nominali
hominis ad definitionem ejus realem et explicitam, scii, animal rationale. Si
quidam theologi ut Bellarminus (De Verbo Dei, lib. III, c. 10) dixerunt: «consub­
stantialitas deducta est », deducta est discursu explicativo'. aut etiam, ut diximus,
discursu illativo ex duabus praemissis jam revelatis. Hoc considerandum est
simul cum transitu a cognitione concreta ad abstractam. Cognitio abstracta
praecontinebatur actu implicite, et non solum virtualitcr, in concreta de eadem
re, et transitus fit absque discursu objective illativo.
S. Athanasius ibid, eodem modo argumentabatur ad probandam divinita­
tem Spiritus Sancti contra Arianos et Maccdonianos, prout Spiritus Sanctus
nos sanctificat, seu divinitatis participatione nos deificat. Insuper dicebat S. Atha­
nasius: Pater generat necessario simul et libenter, dum non necessario sed libere
creat. Hoc explicabat dicens: Ita Pater necessario et libenter seipsum diligit,
non libere. Unde sequitur generationem esse aeternam, cum Deus semper fuerit
Pater, et pariter spirationem esse aeternam; alioquin nec Filius nec Spiritus San­
ctus esset Deus, quia non essent aeterni... Unde concludit S. Athanasius contra
Arianos: «Nihil creatum in Trinitate inveniri potest, cum sit tota unus Deus »
(I Ep. ad Serapionem, 17). Post Cone. Nicaenum plura alia Concilia illud con­
firmaverunt contra Maccdonianos negantes divinitatem Spiritus Sancti, scii.
IV Cone. Romanum (an. 380) Denz. 74, et Cone. Constantinopolitanum (an. 381)
Denz. 86, ubi expresse definitur Spiritum Sanctum esse verum Deum. Haec suffi­
ciunt quoad Traditionis testimonium, nam post Cone. Nicaenum doctrina Eccle­
siae absque ullo dubio clare enuntiat mysterium unius Dei in tribus personis
distinctis.
I

QI Il> A S. AUGUSTINO ACCEPIT S. THOMAS

43

0. - Quid a sancto Augustino accepit sanctus Thomas
quoad intelligentiam hujusce mysterii.
Hoc apparet comparando conceptionem augustinianam SS. Trinitatis cum modo proce lendi Patrum
graccorum. — I. Quomodo procedebant Patres graeci. — II. Quacnam difficultates remanent
in conceptione Patrum graccorum. — III. Quomodo S. Augustinus solvit praedictas diffi­
cultates; convenientiae conceptionis ejus. — IV. Quacnam difficultates supersunt in augu­
st iniana conceptione: quomodo solvuntur a S. Thoma. — V. Quare praevaluit haec conceptio?
— \ I. Theoria Richardi a S. Victore. — VII. Conceptio S. Bonaventurae.

Sanctus Thomas in suis commentariis in Evang. sec. Matth., sec. Joan, et
in epistolis S. Pauli examinavit omnes textus Novi Testamenti in quibus
SS. Trinitatis mysterium explicite aut implicite enunciatur, et optime vidit
quid accipiendum est a S. Augustino quoad profundam intelligentiam horum
textuum. Hoc apparet ex comparatione operum S. Augustini cum scriptis Pa­
trum graecorum.

1. Quomodo procedebant Patres graeci?
Patres graeci ad confutandum Sabellium qui negabat distinctionem realem
personarum divinarum et ad refutationem Arii et Macedonii qui negabant divi­
nitatem sive Filii sive Spiritus Sancti, incipiebant ab affirmatione trium Perso­
narum, quam in Sacra Scriptura inveniebant, et deinde intendebant ostendere
hanc Trinitatem personarum conciliari posse cum unitate naturae, per con­
substantialitatem personarum, cujus notio magis ac magis explicite proposita
est et definita est in Concilio Nicaeno (i).
Sic Patres graeci, praesertim S. Athanasius, ostendebant quod, secundum
revelationem, Pater generat Filium ei communicando non solum participationem
suae naturae, sed etiam totam suam naturam, ex quo sequitur Filium esse con­
substantialem Patri et verum Deum de Deo vero. Insuper sic explicatur quod
Filius Dei incarnatus potest nos redimere a servitute peccati, seu quod ejus
merita habent \ ilorem infinitum (cfr. S. Athanasium, .4Λ». Arianos, oratio III,
35 ss.). Item ostendebant Patres graeci quod secundum S. Scripturam, Spiritus S.
procedens a Patre Filioque est Deus et igitur potest sanctificare animas nostras.
Proinde processiones considerabantur potius ut donationes, communicationes,
quam ut operationes intellectus divini et divinae voluntatis: Pater generando Fi­
lium suum ei dat naturam suam. Item Pater et Filius dant seu communicant
naturam divinam Spiritui Sancto, qui ex eis procedit. Sed in hac conceptione
modus secundum quem fit prima processio et secunda remanebat inscrutabilis
(cfr. S. Athan., Adv. Arianos, or. Ill, 35-36; item S. Joan. Dainasc. «De fide
orthod. » I, 8).
' -M
Insuper Patres graeci in suis explicationibus hujusce mysterii sequebantur
(i) Cir. de Regnon, S. J., Etudes de Théologie positive sur la Sainte Trinité (1892-1S98), p. I
251, h. — P. Jugie A. A., Theologia dogmatica Christianorum orientalium, p. Ill, p. 221 sq. —
A. d’Alès, De Trinitate. — Penido, Rôle de l'analogie en thiol, dogm., 1931. P· 295. — G altier.
De Trinitate, p. 164, n. 1.

INTRODUCTIO POSITIVA

ordinem Symboli Apostolorum, in quo Pater dicitur creator, Filius salvator et
Spiritus Sanctus sanctificator. Sed in istis explicationibus a Patribus graecis
propositis magnae obscuritates remanebant.
9

II. Quaenam sunt difficultates hujusce conceptionis Patrum graecorum?
Sunt sequentes. Quare sint in Deo duae processiones et duae tantum! In quo
prima differt a secunda, et quare ipsa sola vocatur generatio; aliis verbis: quare
Filius Dei sit unicus, et Spiritus S. sit non genitus et accipiat tamen totam di­
vinam naturam?
3
Sed praesertim remanebat hoc dubium: quare in Symbolo solus Paler vocatur
creator, dum tamen dicitur in Prologo S. Joan, de Filio seu de Verbo « omnia
per ipsum facta sunt», item in epistolis S. Pauli? Insuper omnipotentia creatrix
est attributum naturae divinae, et ideo est quid commune pertinens ut natura
divina ad tres personas divinas. In quonam sensu igitur solus Pater in Symbolo
dicitur creator, hoc non explicatur a Patribus graecis.
j
Necessitas solvendi hoc dubium perducit S. Augustinum et successores
ejus ad theoriam appropriationis, quae nonnisi implicite invenitur apud Patres
graecos. Latini dicent: Pater dicitur creator, non quia ille solus creavit, sed
per appropriationem, id est per similitudinem ad proprium, nam « potentia
creatrix habet rationem principii, unde habet similitudinem cum Patre caelesti,
qui est principium (non a principio) in divinis » ut dicitur a S. Thoma I, q. 39,
art. 8. Item sapientia habet similitudinem cum Filio in quantum est Verbum.

III. Quomodo S. Augustinus solvit praedictas difficultates? Convenientia
conceptionis ejus.
Ad solutionem praedictorum dubiorum S. Augustinus multum laboravit,
scribendo suum magnum opus De Trinitate, in XV libris; septem priores libri
explicant textus biblicos ad Trinitatem relativos, et octo posteriores modo
speculativo tractant de hoc mysterio, proponendo analogias quae desumuntur
ex anima humana, prout ex ea procedit per intellectionem verbum mentis et
etiam procedit amor, quasi inclinatio vel pondus animae-ad bonum dilectum.
S. Augustinus spcciatim insistit in hoc, quod secundum prologum Evang. see.
Joan. Filius procedit a Patre ut Verbum: « et Verbum erat apud Deum et Deus
erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt ».
Filius, qui ibidem v. 18 dicitur « unigenitus », procedit igitur a Patre ut Ver­
bum, non quidem ut Verbum exterius prolatum et productum, sed ut Verbum
mentis divinae, nam dicitur: « Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum »,
seu Verbum est Deus, non vero suprema creatura producta, et « per ipsum omnia
facta sunt ».
I
Item ad Hebraeos I, 3 dicitur de Filio «qui cum sit splendor gloriae et fi­
gura substantiae ejus (scilicet Dei Patris), portansque omnia verbo virtutis suae ».
Sic explicatur juxta S. Augustinum modus intimus generationis aeternae
Filii unigeniti, dum Patres graeci dicebant hunc modum intimum esse inscru­
tabilem. Explicando verba prologi Joan., S. Augustinus ostendit quod Pater
ab aeterno generat Filium suum per actum intellectualem sicut mens nostra
concipit suum verbum mentale {cfr. De Trinitate, lib. IX: in anima sunt mens,
notitia et amor, lib. X in anima quae est ad imaginem Trinitatis, sunt memoria,

QUII) Λ S. AUGUSTINO ACCEPIT S. THOMAS

intelligentia [actu intelligens], et voluntas [actus volens]). Sic intelligitur fecun­
ditas naturae divinae.
Sed dum verbum nostrum est solum accidens nostrae mentis, quod remanet
valde imperfectum, limitatum ac proinde multiplex ad exprimendas diversas
rerum naturas, Verbum divinum est quid substantiale, perfectissimum et proind*·
unicum, perfectissime exprimens naturam divinam et omnia quae in ea conti­
nentur: est igitur vere ut dicitur in Symbolo « lumen de lumine, Deus de Deo,
Deus verus de Deo vero». Sic illustratur per analogiam verbi nostri intellectualiscilicet per similitudines et dissimilitudines, modus intimus primae processionis.
Consequenter explicatur etiam modus intimus secundae processionis, quae
apparet ut processio amoris. Ex anima enim nostra, quae secundum Scripturam
ad imaginem Dei creata est, procedit non solum verbum sed amor; mens hu­
mana non solum concipit verum bonum, sed illud diligit. Si igitur Filius unige­
nitus procedit a Patre ut Verbum intellectuale, existimandum est Spiritum
Sanctum ab eis procedere ut amorem.
Sic explicatur quare in Deo sunt duae processiones, duae tantum, et quisnam
est modus utri usque. Attamen, S. Augustinus nondum videt quare sola prima
processio vocatur generatio. Dicet S. Thomas I, q. 27, art. 2: «Verbum procedit
per modum intelligibilis actionis, quae est operatio vitae et a principio conjuncto,
et secundum rationem similitudinis: quia conceptio intellectus est similitudo
rei intellectae ». Conceptio tamen nostra non meretur nomen generationis, quia
in nobis verbum conceptum est solum accidens nostrae mentis, dum in Deo
Verbum est substantiale prout intelligere divinum est ipsum esse subsistens.
Sic Pater, producendo Verbum suum, generat Filium sibi similem, et non solum
producit verbum accidentale.
S. Thomas perficit etiam doctrinam ab Augustino propositam ostendendo
ibid. art. 4, quare processio amoris non debeat dici generatio: « quia voluntas fit
in actu, non per hoc quod aliqua similitudo voliti sit in voluntate, sed ex hoc,
quod voluntas habet quandam inclinationem in rem volitam », secundum illud
Augustini: « amor meus pondus meum ».
In doctrina ab Augustino proposita explicatur pariter quare Spiritus Sanctus
procedit non solum a Patre, sed etiam a Filio, sicut in anima nostra amor procedit
non solum ab ipsa anima, sed etiam a cognitione veri boni, prout nihil volition
nisi praecognitum.
Ex his omnibus apparet quod S. Augustinus in suis speculationibus circa
Trinitatem incipit non a tribus personis ut faciebant Patres graeci, sed potius
ab unitate naturae divinae, quae jam ex sola ratione demonstratur, sicut incipit
ab ipsa anima ad determinandum quaenam sunt ejus facultates et operationes
superiores.
Proinde in his duabus conceptionibus difficultates sunt oppositae, scilicet
in conceptione gracca difficilius est servare unitatem naturae, et in conceptione
augustiniana, quae incipit ab unitate naturae, difficilius servatur distinctio per­
sonarum et ea quae sunt eis propria et appropriata. Mysterium enim est impertransibile seu indemonstrabile. Sed per has duas conceptiones, quarum prima
est magis concreta, et altera magis abstracta, mysterium consideratum est sub
utroque aspectu. Et denique ex principiis abstractis melius cognoscuntur con­
creta prius considerata.

INTRODUCTIO POSITIVA

Proinde S. Augustinus et successores ejus facile ostendunt id quod non
explicabatur a Patribus graecis, scilicet quare non solus Pater est creator, sed
etiam Filius et Spiritus Sanctus? Quia potentia creatrix est proprietas naturae
divinae, quae communis est tribus personis. Sic paulatim determinatur sensus
principii traditionalis: 1res personae sunt unum principium operationis ad extra.
Hoc principium formulatur in anathematismis Damasi anno 380 (Denzinger,
77-79) et deinde magis praecise in diversis conciliis (Denz. 254, 281, 284, 421,
428). In hoc est magnus progressus quoad explicationem dogmatis.
Si igitur in Symbolo solus Pater dicitur creator, hoc non est proprie ct
exclusive, sed per quandam appropriationem prout potentia creatrix habet ra­
tionem principii ad extra sicut Pater ad intra in divinis; item Sapientia habet
similitudinem cum Verbo, et sanctificatio nostra, procedens ex amore Dei erga
nos, habet similitudinem cum Spiritu Sancto, qui dicitur Spiritus amoris seu
amor personalis.
Ideoque, dum consubstantialitas personarum erat velut terminus ad quem
speculationum Patrum graccorum qui incipiebant a tribus personis quarum
nomina inveniuntur in S. Scriptura, per oppositum, S. Augustinus incipit po­
tius ab unitate naturae divinae ad perveniendum ad tres personas, sicut in­
cipiendo ab unitate animae determinantur operationes superiores ejus ut ma­
nifestationes vitae suae.
Sic in doctrina ab Augustino proposita et a successoribus ejus, paulatim elu­
cet principium quo illustratur totus tractatus De Trinitate et quod formulatur in
Concilio Florentino a. 1441 (Denzinger 703): n In Deo omnia sunt unum ct idem
ubi non obviat relationis oppositio », scii.: ubi non est oppositio relativa inter per­
sonas, omnia sunt unum et idem quia est una numerice natura cum omnibus
attributis suis (cfr. S. Aug., De Trin., 1. XV, c. IV, n. 5 ubi de relationibus divinis
agitur).

IV. Quaenam difficultates supersunt in doctrina proposita a S. Aug. et quo­
modo solvuntur a S. Thoma?
In hac tamen doctrina remanent difficultates praesertim duae, scilicet:
Generatio Verbi lit per modum intellectionis; atqui 1res personae divinae inlclliςηηΐ; ergo tres personae deberent generare, et ideo esset quarta persona, et sic
in infinitum.
Haec difficultas solvitur per distinctionem inter intellectionem et dictio­
nem prout 1res personae intelligunt sed solus Pater dicit Verbum, solus quidem quia
Verbum est adaequatum seu est perfectissima expressio naturae divinae et non
aliud Verbum divinum dicendum est. Ita aliquatenus quando in schola magister
docet, ille ct discipuli intelligunt, sed solus magister dicit. Pariter quandoque
jxjnitur difficillima quaestio inter plures personas, una invenit et enunciat per­
lectam solutionem et omnes aliae eam statim intelligunt. Haec distinctio inter
intellectionem ct dictionem optime proponitur a S. Thoma, I, q. 34, art. 1 ad 3m.
Altera difficultas est quasi similis, scilicet: Secunda processio fit per modum
amoris; atqui 1res personae divinae diligunt; ergo tres personae deberent spirare
aliam personam, sic esset processus in infinitum.
Solutio hujusce difficultatis fit per distinctionem inter amorem essentialem,
qui communis est tribus personis, et amorem notionalem, qui est ipsa spiratio

QUID Λ S. AUGUSTINO ACCEPIT S. THOMAS

47

activa quae corresponde! dictioni. Dicitur notionalis quia notificat tertiam
personam. Sic 1res personae diligunt, sed duae primae tantum spirant. Propterea
amor dicitur tripliciter in divinis: essentialiter, notionaliter et personaliter, Amor
personalis est ipse Spiritus Sanctus, qui est terminus spirationis activae, sicut
Verbum est terminus generationis seu dictionis (cfr. infra quaest. 37, art. 2).
Ita, secundum analogiam valde remotam, sanctus praedicator Deum diligit < t
hunc amorem inspirat auditoribus, qui Deum diligunt sed hunc amorem non
aliis inspirant. Hae ultimae distinctiones non sunt explicitae apud S August,
et post ipsum fuit magnus progressus in doctrina traditional! de Trinitate.

V Quare praevaluit conceptio proposita ab Augustino supra conceptionem
Patrum graecorum?
I) Quia incipiendo ab unitate naturae divinae, Augustinus procedit me­
thodice ab eo quod est magis notum quoad nos: scilicet a Deo uno, jam per rationem
demonstrato, ad mysterium supernaturale Trinitatis. Tempore Patrum grae­
corum nondum constituebatur tractatus de Deo uno ut via ad Trinitatis intelligentiam.
II) Quia conceptio augustiniana solvit difficultates quae remanent in conce­
ptione graecorum, prout explicat numerum et characterem processionum per modum
intellectionis et amoris; explicat etiam ipsum « Filioque » prout amor praesup­
ponit intellectionem; denique explicat distinctionem inter ordinem naturalem,
cujus principium efficiens est Deus ut unus ac creator (potentia creatrix est
communis tribus personis) et ordinem supernaturalem cujus supremum myste­
rium est in processionibus divinis ad intra.
III) Difficultates vero quae remanent proveniunt non ex defectu me­
thodi sed ex altitudine mysterii. Conceptio augustiniana continet insuper quid­
quid positivum est in conceptione graecorum eamque perficit, unde est simpliciter
perfectior.
Patres graeci modo magis concreto inceperunt, deinde Patres latini et theo­
logi pervenerunt ad considerationem magis abstractam et ad principia quibus
illustrantur tractatus totus et ipsa concreta prius cognita.

I

li
Ii '

\

VI. Theoria Richardi a S. Victore (i).
In hac theoria apparet voluntarisinus Victorinorum, juxta quos bonum
est prius, dignius ente, et voluntas et amor digniores sunt quam intellectus.
Secundum hanc conceptionem melius delinitur Deus dicendo: est Supremum
Bonum, quam dicendo: est Ipsum Esse subsistens. Ad quod respondet S. Thomas
id quod primo cadit in intellectu nostro est ens ct notio boni praesupponit no­
tionem universaliorem et simpliciorem entis; sic bonum nihil aliud est quam ple­
nitudo essendi, quae appetitur ut pcrfectiva. I, q. 5, a. 2. Non mirum est quod
inter philosophos et theologos existant hae duae tendentiae, scii, primatus entis
et intellectus, et primatus boni ac amoris. Nec mirum est proinde quod propo­
sitae fuerint duae theoriae de Trinitate etiam inter latinos scholasticos. Breviter
consideranda est theoria Richardi, quia quodammodo servatur ab Alexandro

Μ

s'
(i) Cfr. de Regnon, of>. eit., II, p. 235-333, p. 308, 309, 313.

48

INTRODUCTIO POSITIVA

Halensi et a S. Bonaventura, et citatur a S. Thoma in nostro tractatu. Cfr.
Richardum, De Trinitate, III, PL. 196, coi. 916 sq. Imo S. Thomas confecit suam
doctrinam corrigendo quodammodo hanc theoriam Richardi quae igitur prius
ex ponenda est.
i° Richardus, ut graeci, prius considerat in Deo personam quam natu­
ram. Demonstrat existentiam Dei personalis, qui possidet omnes perfectiones,
< t praesertim supremam, quae pro Richardo est amor benevolentiae et ami­
citiae, seu caritas.
2° Caritas autem, inquit Richardus, non potest esse amor suipsius, est
amor amicitiae, scii, alterius personae, see. textum classicum S. Gregorii Magni:
Minus quam inter duos caritas haberi non potest. Xemo enim proprie ad seipsum
habere caritatem dicitur» (in Evang. Homil. 17). Unde concludit Richardus:
Oportet ut amor in alterum tendat, ut caritas esse queat. Ubi ergo pluritas per­
sonarum deest, caritas omnino esse non potest » {De Trinitate, III, 2, PL. t. 196,coJ.916). In Deo autem juxta Richardum, amor (seu bonum suipsius diffusivum)
generat secundam personam dilectam, sine qua amor amicitiae esse non potest.
Amor amicitiae perfectissimus dat alteri non solum aliquid amantis, sed etiam
totam amantis naturam. Amor diligentis dat quantum potest.
30 Denique Richardus vult probare quod perfectissima caritas qualis est
in Deo, ut sit pura sine ullo amore concupiscentiae, non solum tolerat, sed
etiam libentissime vult tertiam personam condilectam, imo aequaliter dilectam.
Quando in aliqua amicitia humana apparet invidia, est signum quod amicitia
non est pura. Sic sunt in Deo 1res personae quae aequaliter sese diligunt, absque
amore proprio seu interesse proprio, et identificantur cum ipso Amore subsi­
stenti, quo definitur Deus ipse.
Objectio: Sed amor Spiritus Sancti non est gratuitus sicut amor Patris ct

Filii.
Respondet Richardus: Spiritus Sanctus summa benevolentia vult potius ac­
cipere quam dare, ut ad duas alias personas pertineat id quod est gloriosius.
Hoc est compendium hujusce theoriae, in qua videtur quod Richardus velit
mysterium SS. Trinitatis demonstrare ex hoc quod Deus est Amor perfectissi­
mus ac personalis.
Critica hujusce theoriae. Cfr. S. Th., I, q. 32. a. 1 ad 2m; De Vcrit., q. 10,
.1 4; De Pol., q. 8, a. 3. S. Thomas dicit: sic non demonstratur quod Deus sit infi­
nite fecundus ad intra, nam amor personae perlectissimae non indiget ad felici­
tatem consortio alterius. Insuper quid est Verbum Dei in hac theoria Richardi?
Videtur non existere, cum prima processio jam sit per modum amoris et non
intellectionis (Cfr. de Regnon II, 287). Pro Richardo sicut pro graecis, Verbum est
praesertim vox seu sermo qui dicitur alteri personae, potius quam conceptus
mentalis cogitantis etiam solitarii. Pro Richardo, Pater loquitur, Filius est ipsa
loquela, Sp. Sanctus audit. Vita Dei intima sic est conversatio intima et eadem
est intellectio in tribus personis. Brevius Richardus non videt in Verbo, in produ­
ctione Verbi, modum formalem generationis divinae; aliter enim explicat divi­
nam generationem per analogiam non intellectionis, sed amoris.
1 une fit objectio, scii.: Richardus negligit intellectionem; nihil autem est
votitum nisi praecognitum. Ad hanc difficultatem, ut apparet ex textibus Ri-

THEORIA RICHARDI A S. VICTORE

49

chardi, ipse ex suis principiis responderet metaphysice et psychologice. i° Juxta
ipsum enim metaphysice loquendo bonum est superius ente et est suipsius diffu­
sivum per amorem, ut dicebant Plato et neo-platonici, ut Dionysius. Pro neoplatonicis prima hypostasis est Unum-Bonum, quod per suiipsius diffusionem et
amorem generat secundam hypostasim, scii. Intelligentiam, cujus objectum
est esse et est inferior supremo Bono.
2° Psychologice responderet Richardus, quod modus altissimus activitatis
vitalis non est immobilis intellectio, quae quiescit in se, sed est amor et amor
amicitiae suiipsius diffusivus; nam pro Richardo cognitio ordinatur ad amorem,
tanquam dispositio praevia ad perfectionem altiorem; et haec doctrina servatur
in Scotismo, qui est forma voluntarismi. E contra pro S. Thoma dignitas amoris
venit a dignitate cognitionis a qua dirigitur amor; sic amor rationalis superat
amorem sensibilem, quia per intellectum dirigitur, et beatitudo caelestis con­
stituitur formaliter per visionem Dei, ad quam necessario sequitur, ut com­
plementum, amor Dei super omnia.
Alia objectio contra theoriam Richardi est (cfr. de Regnon II, 326): quomodo
servatur unitas naturae divinae. Est quasi eadem difficultas ac pro graecis, nam
Richardus sicut graeci potius incipit a notione personae divinae quam a notione
naturae divinae. Unde pro illo natura divina est potius actio amoris, est unitas
potius dynamica, quam statica. Pro Richardo est idem amor identicus in tribus
personis divinis, quamvis in qualibet sit quaedam specialis proprietas hujusce
amoris, et ibi est mysterium. Unde principalis critica est: Richardus non videtur
servare quod juxta Prologum Joannis, Filius Dei procedit ut Verbum, scii, per
modum intellectionis.

Alexander Halensis perfecit quodammodo hanc theoriam Richardi. Cfr.
Alex. Hal., SummaTh., 1, q. 42, membr. 1; cfr. de Regnon, op. cit., II, 373 sq.
Sed Alexander Halensis magis considerat in ea aspectum metaphysicum,
scii. Bonum est suiipsius diffusivum, quam aspectum psychologicum, id est:
amor caritatis exigit plures personas. Sic Alexander, quem sequitur S. Bona­
ventura, videt praesertim in processionibus divinis fecunditatem viventis infi­
niti, see. axioma: Bonum est suipsius diffusivum, et eo magis intime ac plene
quo altioris est naturae. Atqui summa diffusio est communicatio non solum idea­
rum, aut dilectionis, sicut dum Deus facit creaturas ad imaginem suam et eas
diligit, sed est etiam communicatio totius naturae divinae. Dum nos filii adoptivi
accepimus solum participationem divinae naturae, Filius unigenitus totam
naturam divinam accepit absque ejus divisione et multiplicatione, est summa
diffusio seu fecunditas Supremi Boni.
Hoc servatur, ut videbimus, a S. Thoma, et est pulcherrimum. Sed aliquid
theoriae Alexandri non servatur a S. Thoma. Dicit enim Alexander, I, q. 42,
membr. 2: « Generaro in divinis secundum rationem intelligentiae, haud idem
est quod inlelligcre ». Hoc longe examinat, sub isto titulo: « An in divinis idem sit
generare quod intelligcre ». Dat rationes pro, scii.: «Vivit Deus vita nobilissima
quae est intelligerc; ergo». Insuper « intelligere nihil est aliud quam speciem
generare in se ». Sunt rationes datae a S. Augustino et S. Anselmo et quas per­
fecit S. Thomas.
‘s
Et tamen Alexander concludit: «Generare in divinis non est idem quod
4

— Garrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

INTRODUCTIO POSITIVA

intelligere », cfr. de Regnon II, p. 382. De hoc autem dat duas rationes, i°: « Nul­
lus semetipsum generat, et tamen semetipsum intelligit; sic Filius Dei intelligit
et non generat. Ergo in divinis generare non est idem ac intelligere ». S. Thomas
dicet: generare est idem ac « intellectualiter dicere ». 2° Juxta Alexand. generare
importat dualitatem generantis et geniti, non vero intelligere, quia aliquis seipsum
intelligit sine dualitate... Cfr. item Alex., I, q. 43, membr. 5; q. 45, inembr. 5.
Examen hujusce theoriae in memoriam revocat hoc verbum Leibnitzii: Systemata
generaliter sunt vera in hoc quod affirmant, et falsa in hoc quod negant. Quare?
Quia realitas est ditior systematibus, praesertim realitas suprema.
Theoria Richardi admissa est etiam a Petro Blés. (PL 207, 933), a Guillelmo
d’Auxerre (Sumina, 1. I, c. 2: Alio modo potest) et quodammodo a S. Bonaventura
(I Sent. dist. 10, a. 1, q. 1; cfr. Rousselot: <■ Pour l’histoire du problème de l’amour
au Moyen-Age », p. 65). Sed theoria Richardi confutatur a S. Thoma 1, q. 32,
a. i, ad 2ra; de Verit., q. 10, a. 4; de Pot., q. 8, a. 3.

VU. Conceptio S. Bonaventurae exponitur a de Regnon II, p. 446. Haec
theoria est mixta prout procedit a duplici fonte, scii, a Petro Lombardo qui
doctrinam S. Augustini de Verbo conservat, et a Richardo a S. ATctorc mediante
Alexandro. Sic habetur quaedam differentia inter S. Bonaventuram et S. Tliomam. Cf. S. Bonav. I, dist. 9, a. 1, q. 1, et de Regnon, II, p. 457.
Principalis differentia inter S. Bonaventuram et S. Thomam videtur esse
ista: pro S. Thoma, Deus est Actus purus, in hoc sensu pura actualitas; pro S. Bo­
naventura, Deus est potius pura activitas, suprema activitas; item pro eo unitas
suprema est activa, magis dynamica quam statica; et praesertim bonitas est
essentialiter suipsius diffusiva. Sic activa suprema unitas non est sojum absoluta, sed etiam importat quandam relationem ad aliud, in notione diffusionis seu
fecunditatis ipsius viventis.
Secundum hoc principium, S. Bonaventura concipit, ut Alexander, primam
processionem « ut fecunditatem naturae divinae », et secundam « ut fecunditatem
voluntatis » (cfr. de Regnon II, 461, 467 sq., 493, 506). S. Bonaventura considerat
secundam personam potius ut Filium Dei quam ut Verbum Dei, et videt in Verbo,
logos, de quo loquitur Joannes Evangelista in suo Prologo, comparationem ad
concipiendum quid sit Filius Dei (Cfr. S. Bonav., I, dist. 9, a. 1, q. 1). Cum Alexan­
dro Halensi S. Bonaventura dicit ibid, quod admittenda est in Deo generatio,
quia omnis natura est communicabilis (de Regnon II, 507) et omne vivens generat sibi simile in specie; haec fecunditas est nobilitas quaedam seu perfectio
quae debet attribui Deo.
Sed, addit S. Bonaventura, est notabilis differentia inter generationem divinam et humanam; in sola generatione divina natura communicata remanet
numerice eadem, quia est infinita, et multiplicari nequit. Insuper homo generat
hominem ut conservetur species post mortem generantis, sic homo generat
simul per fecunditatem et indigentiam.
Deus Pater immortalis unice generat per fecunditatem. Sic theoria S. Bo­
naventurae est mixta, prout conjungit theoriam classicam quae provenit a
S. Augustino per Petrum Lombardum, cum theoria Richardi a S. Victore modi­
ficata ab Alexandro Halensi. Sic est conceptio potius dynamica, in qua prae­
valet notio boni et principium saepe formulatum a Dionysio: bonum est suiipsius

'

/

I
'
I
!
I
J

i
|
3
|
I

3
I

1 |

DE CONCEPTIONE S. BON AVENTI. RAE

5i

diffusivum. Notandum est insuper quod hoc principio illustratur convenientia
creationis, nec non Incarnationis et Eucharistiae. In his omnibus mvsteriis
J
Deus suam bonitatem diffundit.
Dubium: Principium: Bonum est diffusivum sui remanetne apud S. Thomam?
Utique, sed S. Thomas magis distinguit in enuntiatione hujus principii
Dionysii, finem et agens. Dicit I, q. 5, a. 4, 2m bonum dicitur diffusivum sui
esse eo modo, quo finis dicitur movere, scii, alliciendo». Item I-II, q. r, a. 4
ad lm.
I
Sed omne agens agit propter finem; ideo bonum est primo suiipsius diffu­
sivum ut finis, et deinde mediante agente, efficienter. Sic ait S. Thomas III,
q. i, a. 1: «Pertinet ad rationem boni, ut se aliis communicet et ad rationem
summi boni pertinet quod summo modo se creaturae communicet , quod fit
ad extra per Incarnationem. Item I, q. 19, a. 2: Utrum Deus velit alia a se: Res
naturalis... habet naturalem inclinationem ut proprium bonum in alia diffundat,
secundum quod possibile est. Unde videmus quod omne agens, in quantum est
actu et perfectum, facit sibi simile... Multo magis pertinet ad voluntatem divi­
nam ut bonum suum aliis per similitudinem communicet, secundum quod possi­
bile est »; sed ut dicitur art. seq., contra neoplatonicos, voluntas divina liberrime
vult alia a se, « cum nihil bonitati divinae ex creaturis accrescat ·>. Item illustra­
tur convenientia Eucharistiae quae est sacramentum amoris III, q. 73, a. 5 ad 3™.
Sic S. Thomas servat principium Dionysii saepe citatum ab Alexandro
Halensi et a S. Bonaventura, sed quandoque aliter illud enuntiat in quaestio­
nibus de Trinitate, ubi non est proprie causa finalis, nec efficiens, sed -principium.
Unde in IV C. Gentes, in celeberrimo cap ile XI, sic enuntiatur praedictum prin­
cipium ad explicandam generationem divinam Verbi: « Quanto aliqua natura est
altior, tanto id quod cx ea emanat magis est intimum »; sic ex igne generatur ignis,
ex planta planta; et operatio vitalis eo magis vitalis est quo magis immanens,
ut sensatio, et altius intellectio ex qua procedit verbum. Item I, q. 27, a. 5
ad 2m. Item I, q. 27, a. 1 ad 2m. « Id quod procedit ad extra oportet esse diver­
sum ab eo a quo procedit; sed id quod procedit ad intra processu intelligibili
non oportet esse diversum; imo quanto perfectius procedit, tanto magis est unum
cum eo a quo procedit... Sic Verbum Dei procedens a Patre ab eo procedit absque
diversitate » numerica naturae. Proinde etiamsi non fuisset creatio, velificaretur
in Deo principium: Bonum est suiipsius diffusivum; sic Revelatio mysterii Tri­
nitatis confirmat cx alto dogma liberrimae creationis, nullo modo necessariae,
contra neoplatonicos.
Non mirum est igitur quod thomistae in expositione doctrinae S. Thomae
de Trinitate, utantur non raro hoc principio saepe invocato a S. Bonaventura:
Bonum est essentialiter diffusivum sui; quamvis in hac re sit quaedam diffe­
rentia inter hos duos doctores. Scheeben in suo tractatu de Trinitate saepe
utitur etiam hoc principio.

DE DIVISIONE TRACTATUS S. THOMAE
DE TRINITATE

Prologus, I, q. 27.
S. Thomas in hoc prologo determinat ordinem hujus tractatus, et excel­
lentia hujus distributionis primo intuitu apparet. Dicit: « Quia personae divinae
secundum relationes originis distinguuntur (id est prout Filius denominatur
secundum originem a Patre, et Spiritus Sanctus a spirantibus), secundum ordi­
nem doctrinae prius considerandum est de origine sive de processione; secun­
dum de relationibus originis; tertio de personis ».
Divisio tractatus est ista:

I. De Processionibus divinis, q. 27.
II. De Relationibus divinis, q. 28.
III. De Personis, a q. 29, ad q. 43.
De Personis absolute:
In communi: de notione personae, de pluralitate personarum,
de earum diversitate et similitudine, de earum cognoscibilitate
a nobis.
In speciali: de persona Patris, Filii, Spiritus Sancti.
De Personis comparative:
ad essentiam; ad proprietates seu relationes, ad actus notionales
(ad generationem seu dictionem et ad spirationem activam);
de comparatione personarum ad invicem, quantum ad aequalita­
tem et similitudinem, quantum ad missionem.
Id est: procedit S. Thomas secundum methodum geneticam, a notiori ad
minus notum; nam in Sacra Scriptura agitur de processionibus quae etiam indi­
cantur in nomine Filii procedentis a Patre, et Spiritus Sancti a spirantibus;
in S. Scriptura non invenimus nomen personae, sed solum nomina personalia
Patiis, Filii, Spiritus Sancti. Secundum hanc methodum S. Thomas paulatim
ostendet quod in processionibus fundantur relationes (v. g. in generatione passiva
filiatio), et quod personae constituuntur relationibus subsistentibus. Sic inci­
piendo ab eo quod est explicite revelatum (a processionibus), in eo invenit aliquid
implicite revelatum et paulatim transit a cognitione confusa relationum subsi­
stentium et personarum relativarum ad earum notionem distinctam. In hoc,
ut videbimus, sunt discursus explicativi, aut subjective illativi, non vero obje­
ctive illativi, nisi quandoque deducitur nova veritas. Sed generaliter in his

DE TRINITATE

53

primis quaestionibus eadem veritas formalitcr revelata magis ac magis expli­
catur. Cf. praesertim q. 27, a. 1 et 2.
Ad subdivisionem hujusce tractatus, notandum est quod duae primae
partes exponuntur in duabus quaestionibus 27 et 28, scii, de processionibus
divinis et de relationibus divinis, dum tertia pars, scii, de personis, est a quae­
stione 29 ad 43 incl.
Haec tertia pars autem methodice Subdividitur in duas:
i° De personis absolute: a) in communi; 6) in speciali: de Patre, de Filio,
de Spiritu Sancto.
2° De personis comparative: a) ad essentiam; b) ad proprietates; c) ad
actus notionales (scii, ad activam generationem et activam spirationem); d) ad
invicem, quantum ad aequalitatem, similitudines et missiones.
Circa hoc notandum est quod primo aspectu S. Thomas in q. 39, 40, 41
videtur rursus hunc tractatum incipere, agendo de personis in communi respe­
ctive ad essentiam, ad proprietates, ad actus notionales; videtur enim rursus
dicere id quod jam dixerat initio q. 27, 28, 29 de processionibus, de relationibus
originis, de personis in communi, antequam de his in speciali.
Revera non rursus idem dicit, sed ea quae modo analytico jam dicta sunt
explicat modo synthctico per comparationem ad invicem, profundius penetrando.
Plures vero commentatores ut Billuart, propter similitudinem materiae, jam
exponunt in Commentario q. 27 (de relationibus divinis) doctrinam traditam
a S. Thoma q. 39 (de personis comparative ad essentiam). Hoc faciunt gratia
claritatis et ad brevius procedendum, sed perfectior et altior est expositio tradita
ab ipso S. Thoma.

IJ

»’ Mil

5«

Qu. XXVII.

De processione divinarum personarum.

In ea sunt quinque articuli: i° utrum sit processio in divinis; 2° utrum aliqua
processio in divinis generatio dici possit, et de modo intellectuali hujusce genera­
tionis; 3° utrum praeter generationem aliqua alia processio possit esse in divi­
nis; 4° utrum illa alia processio possit dici generatio (responsio erit negativa);
5° utrum in divinis sint plures processiones quam duae.
Omnes isti articuli sunt generaliter simplex explicatio dogmatis, per analysim conceptualem terminorum propositionum revelatarum, antequam dedu­
cantur novae veritates, scii, conclusiones theologicae.
Plures immerito volunt in his articulis invenire discursum illativum, ubi
est discursus explicativus, secundum quem fit progressiva intelligentia ejusdem
veritatis revelatae.

Art. I. — Utrum processio sit in divinis.
St. quaestionis ponitur sub forma harum trium difficultatum: i° Videtur
quod in Deo non sit processio, quia processio significat motum ad extra; in Deo
autem non est motus, cum ipse sit primus motor immobilis, actus purus. 2° Pro­
cedens est diversum ab eo a quo procedit ; sed in Deo non est diversitas. 30 Procedere
ab alio est ab alio dependere, quod repugnat rationi primi principii. Si Filius
dependet a Patre non est Deus. Sunt principales difficultates. Cfr. alias de Po­
tentia, q. 10, a. i et IV C. G., c. 11.
Responsio est: Est in Deo processio non per motum localem, nec per actionem
transitivam, sed secundum emanationem intelligibilem verbi intelligibilis a dicente.
In fine corporis art. S. Thomas dicit: «et sic fides catholica processionem ponit
in divinis ». Ex hac ultima linea constat quod agitur de explicatione fidei, non
de deductione conclusionis theologicae.
Probatur ex S. Scriptura quod de fide est processionem esse in divinis. In
arg t sed contra » S. Thomas citat verbum D.ni (Joan. VIII, 42): « Ego ex Deo
processi Alibi in Sent., in C. G. alios textus S.Thomas citat. Dicit Jesus (Joan.
X\ . 2b): · Spiritus veritatis qui a Patre procedit ». Insuper Filius Dei dicitur in
Sacra Scriptura «filius proprius » Dei Patris, Rom. VIII, 32; « Unigenitus qui­
es! in sinu Patris «, Joan. I, 18. Filius autem proprius et non solum adoptivus
procedit a Patre. Pariter dicitur apud Joan. Ill, 35: «Pater diligit Filium et
omnia dedit in manu ejus». Et denique Unigenitus a Patre dicitur < Verbum
per quod omnia facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est ·, Joan.

I

UTRUM PROCESSIO SIT IX DIVIXIS

1, 3; llcbr. I, 1. Ex quo constat quod see. Scripturam de fide est Filium procedere
a Patre a tota aeternitate.
Deinde in Symbolis fidei, haec fidei veritas explicite traditur: In Symbolo
Nicaeno-Constant. de Filio habetur: « Ex Patre natum, Deum de Deo, lumen
de lumine, Deum verum de Deo vero », et de Spiritu Sancto qui ex Patre pro­
cedit ». In Symbolo quod dicitur S. Athanasii: « Filius a Patre solo est, non factus,
nec creatus, sed genitus; Spiritus Sanctus a Patre et Filio, non factus, nec creatus,
nec genitus, sed procedens ».
Processio (έκπόρευσις, προβολή) est origo unius ab altero: sic. v. g. lux a
sole procedit, filius a patre.
S. Athanasius Contra Arianos, or. I, 21-28 et S. Augustinus De Trinit.,
lib. V, c. 4 ostendunt in processionibus divinis non inveniri imperfectiones quae
humanae generationi insunt; scii, in eis non est diversitas in natura (quae re­
manet numerice eadem) sed solum diversitas personarum secundum relationis
oppositionem.
In corpore articuli S. Thomas intendit solum hanc veritatem fidei explicare
per analysim conceptualem termini processionis, rejiciendo simul falsas inter­
pretationes; unde est discursus non illativus, sed explicativus. Ut apparet ex
ia linea, explicat nomen et notionem processionis, quo utitur S. Scriptura, et in
art. seq. notionem generationis.
In corpore articuli sunt tres partes:
i° Contra Arium, in divinis non est processio effectus a causa, quia se­
queretur contra S. Scripturam quod nec Filius, nec Spiritus Sanctus essent
Deus. In I Joan. V, 20 dicitur dc vero Filio Dei: « Hic est verus Deus ». Item
pro Spiritu Sancto I Cor. VI, 19.
2° Contra Sabcllium, in divinis processio non accipitur prout ab eadem
cl unica persona Patris procederent diversi effectus, id est: Pater diceretur Filius
ut incarnatus, et diceretur Spiritus Sanctus ut sanctificans animas. Hoc est
contra Scripturam in qua constat quod Filius non est ipse Pater, v. g. Joan.
V, 19: « Non potest facere a se Filius quidquam... ». Nullus insuper generat
semetipsum.
30 S. Thomas assignat radicem duplicis erroris praecedentis, scii, prae­
dicti haeretici erraverunt accipiendo processionem ad extra. Et explicat quomodo
in divinis est processio ad intra. Ut saepe in corpore articuli major enuntiatur
post minorem. Si vero prius enuntiatur major, sic scribi debet hic discursus
explicativus:
Cum Deus sit super omnia, ea quae in Deo dicuntur, sunt intelligenda sccundum similitudinem non corporum, sed intellectualium substantiarum. Atqui
processio in corporalibus est secundum actionem ad extra, dum in intellectua­
libus est secundum actionem ad intra, ut ab intellectu procedit conceptio rei
intellectae, seu verbum mentale. Ergo processio quae dicitur in Deo est processio
ad intra, utpote verbi intelligibilis a dicente. « Et sic fides catholica processio­
nem ponit in divinis » contra Arium et Sabcllium.
Hic discursus igitur explicat solum veram notionem processionis divinae
quae in Sacra Scriptura invenitur, excludendo falsas interpretationes, et dando
analogiam verbi jam indicatam in Prologo Joannis et longe jam explicatam
a S. Augustino (Dc Trinitate, lib. V, c. 4).

I

I

4.

>1'

5*

DE PROCESSTONE DIVINARUM PERSONARUM

Notandum est quod plures commentatores, ut Bilhiart, probant etiam ex
9· 33« ». 4. ad 4 quod sunt processiones in Deo ex eo quod de fide est dari in Deo
plures personas realiter distinctas. Ita procedebant Patres graeci.
Legendus est articulus.
i° Confirmatur ex divina fecunditate, cfr. art. seq. Fecunditas enim cum
sit perfectio sine imperfectione non videtur Deo deneganda. Cfr. Isaiam LXVI, 9:
■ Numquid ego qui alios parere facio, ipse non pariam, dicit D.nus? si ego qui
generationem ceteris tribuo, sterilis ero? ». Ita S. Athan. et S. Cyrillus.
2° Confirmatur responsio ex solutione objectionum.
Ad im. Processio poneret motum in Deo, si esset see. actionem transiti­
vam; non vero si est secundum actionem immanentem, quae non est in praedi­
camento actionis, sed qualitatis.
Ad 2m. Item poneretur diversitas numerica naturae si ageretur de proces­
sione ad extra, ut in generatione humana filius procedit a patre, cum multipli­
catione numerica naturae. Sed non ita est in processione ad intra. Ut pulcherrime
dicit S. Thomas: « Id- quod procedit ad intra processu intclligibili, non oportet
esse diversum; imo, quanto perfectius procedit, tanto magis est unum cum eo a
quo procedit. Manifestum est enim quod quanto aliquid magis intelligitur, tanto
conceptio intellectualis est magis intima intelligent!, et magis unum. Nam intel­
lectus secundum hoc quod actu intelligit, secundum hoc fit magis unum cum in­
tellecto. Unde cum divinum intelligere sit in fine perfectionis, ut supra dictum
est q. 14, a. 2, necesse est quod Verbum divinum sit perfecte unum cum eo a
quo procedit, absque omni diversitate », scii, absque diversitate numerica naturae,
et ita ut sit solum distinctio personarum. Cfr. art. seq. ad.2m.
Haec doctrina pulcherrime evolvitur in celeberrimo capite 11, lib. IV
C. Gentes, ubi S. Thomas explicat diversis exemplis hoc principium: « quanto
aliqua natura est altior, tanto id quod ex ea emanat magis est intimum ». Sic S. Tho­
mas servat sub alia forma Dionysii principium saepe enuntiatum ab Alex. Halensi
et a S. Bonaventura: « Bonum est essentialiter suiipsius diffusivum, ac tanto ple­
mus et intimius, quanto altioris est naturae·». Sed bonum dicitur prius de causa
finali, et Pater non est proprie finis nec causa efficiens Filii. Unde melior est
formula S. Thomae, quia ascendit supra causalitatem et finalem et efficientem,
quamvis formula de diffusione boni possit etiam intelligi supra ordinem causalitatis. Cfr. a. 5, ad 2“ Hoc autem principium inductive constat.
Sic ex igne generatur ignis, ex planta altera planta, ex animali alterum
animal (secundum actionem ad extra et multiplicationem numericam naturae).
Sed altius, vita est magis ac magis immanens, jam sensatio manet in sentiente,
intellectio in intelligente, et pariter verbum mentale. Sed intellectus humanus
prunum suae cognitionis initium ab extrinseco sumit, scii, a sensibilibus. Altius
vero, intellectus angelorum ad sui cognitionem non procedit ex aliquo exteriori,
sed per se cognoscit seipsum; nondum tamen ad ultimam perfectionem vita
ipsorum pertingit, quia, licet intentio intellecta sit in eis omnino intrinseca,
non tamen ipsa intentio intellecta est eorum substantia, quia non est idem in cis
intelligere et esse ». Sic angelus ad se intelligendum, indiget verbo mentali acci­
dentali, quia ejus substantia quamvis sit de sc intelligibilis in actu, non tamen
est de se intellecta in actu; et substantia angeli ut est actu intellecta, ac reprae-

UTRUM PROCESSIO SIT IN DIVINIS

57

sentata in verbo accidentali, non est ejus substantia see, suum esse physicum,
sed see. suum esse intentionale seu repraesentativum. Verbum mentale Mi­
chaelis non est verus Michael, quia est accidens et non substantia.
E contrario ut dicitur in hoc cap. G. Gentes, « Cum in Deo sit idem esse
et intelligere » Deus non indiget verbo accidentali ad se intelligendum, sed si habet
ex superabundantia Verbum, ut cognoscitur solum per Revelationem, tunc
« Esse Verbi interius concepti sive intentionis intellectae est ipsum suum intelligi »,
et ipsum suum esse, non solum see. esse intelligibile, sed see. esse physicum.
Ita scii, quod Verbum divinum non sit solum « Deus intellectus » sed « verus Deus
ut dicitur in Symbol.: Deus verus de Deo vero. Per oppositum, verbum acciden­
tale quo v. g. Michael archangelus se cognoscit est quidem Michael intellectus
see. esse intelligibile, sed non est Michael verus, see. esse physicum, quia est
accidens et non substantia. Cf. q. 42, a. 2, 4, 6.
Sic generatio intellectualis verbi in summo perfectionis non solum producit
verbum accidentale, sed etiam verbum substantiale, et est igitur vera generatio,
quia communicat totam generantis naturam ut dicetur in art. 2 corp, et ad 2ra.
E contrario verbum nostrum mentale non nisi metaphorice dicitur proles
mentis nostrae». Sic solvitur objectio 2a, scii.: in divinis procedens non est di­
versum in natura ab eo a quo procedit, sed habet eandem numerice naturam.
Ad 3m. Tertia objectio erat: procedere ab alio videtur repugnare Deo,
tanquam primo principio. Respondetur, distinguendo supra < procedere . scii,
procedere ut extraneum et diversum, concedo; procedere ut intimum et absque
diversitate numerica in natura, nego. Sic Filius Dei est Deus de Deo, lumen de
lumine; est aliquo modo sicut verbum in mente artificis ad productionem arte­
fact! externi.

luni dubium: Estne saltem virtualitcr revelatum et theologice certum quod
in Deo est processio per modum verbi intelligibilis a dicente, seu quod est
processio intellectualis?
Hic non quaeritur an Filius Dei recte dicatur Verbum Dei; nam ex Pro­
logo Joannis scripto sub infallibili inspiratione divina, de fide est quod Filius
Dei est Verbum et quod Verbum est Deus consubstantialis Patri, ut explicite
definitum est postea in Cone. Nicaeno. Sed quaeritur an in his verbis Prologi
Joannis reveletur formaliter, aut saltem virtualiter modus formalis primae pro­
cessionis, scii, per intellectualem dictionem.
Durandus hoc non admisit, contendebat enim Filium procedere a natur i
Patris praeintellecta intellectui et voluntati.
Respondetur affirmative: est saltem virtualitcr revelatum et theologice certum
quod Verbum seu Filius procedit a Patre per generationem intellectualem, seu ab
intellectu Patris. Immo plures theologi recentiores ut P. d’Alès tenent hoc esse
proxime definibile. Cfr. D’Alès, De Deo Trino, 1934, p. 183, qui dat ut proxi­
mam fidei » hanc thesim: « FiliuS a Patre procedit secundum generationem intel­
lectus », et dat ut doctrinam communem alteram thesim: «Spiritus Sanctus ex
Patre Filioque procedit secundum amorem mutuum ». Et hoc videtur verum.
Probatur: In Scriptura (Joan. I, 1-14; I Joan. I, 1-3) idem qui dicitur Filius
vocatur Verbum. Atqui hic non agitur de verbo exterius prolato ut ex contextu
patet, sed de verbo immanente. Verbum autem immanens concipitur ab intel-

1

5$

de processione divinarum personarum

lectu, est ipse conceptus expressus ab intellectu, ut merito docent Patres. P. La­
grange ait in Evangile selon Sainf Jean, 1927, introd. p. CLXXXI: « Jean a dit ce
que la réflexion des siècles chrétiens a reconnu comme ce que l'on pouvait dire
de plus approchant de la vérité. Le fils d’un être spirituel, d’une pure intelligence,
c’est sa pensée, que l’Ecriture nommait sa parole: une parole qui est distincte
de lui ( t qui cependant est en lui ». Cfr. ibid., p. 30. Pater Lagrange dicit etiam
in alio opere. l'Evangile de Jésus Christ, p. 634: « S. Jean apprit d'en haut que
le terme le plus convenable était celui de Verbe pour désigner une individualité
(celle du Fils de Dieu dans une nature purement spirituelle), disons une per­
sonne pour employer le langage arrêté depuis par l’Eglise, distincte de ce Dieu
principe île tout qu’on nommait le Père, et cependant possédant aussi bien que
lui la nature divine ».
Legendus est praesertim S. Augustinus qui profundius penetravit Prologum
Εν. sec. Joannem, de Verbo; cfr. De Trinitate, lib. XV, c. 14, 16, 17. PL. t. 42,
c. 1069-1079. Sed etiam citandi sunt S. Gregorius Xaz., Orat. Theol. 4, versus
finem, PG. t. 36, c. 129; S. Cyrillus Alex., Thesaurus, assertio 19, PG. t. 75, 314,
dicit: « Joannes Filium vocat Verbum, atque hanc maxime propriam appella­
tionem ei tribuit, quaeque essentiam ejus maxime manifestat». Alibi in Joan.
I, c. 5, PG. t. 75, 82 S. Cyrillus Alex, dicit: « Verbum quippe et sapientia dicitur
propterea quod cx mente et in mente est proxime et indivulse ». Item S. Basibus,
Homil in Prol. Joannis, PG. t. 31, 475. « Quid erat in principio? Verbum inquit...
Cur Verbum? It perspicuum sit processisse cx mente ». Cfr. Rouet de Journel,
Ench. Patrisl. Index theologicus, X. 161. Verbum est nomen proprium Filii;
n. 163 Filius procedit a Patre per generationem intellectualem, ubi referuntur
multi textus Patrum latinorum et etiam graecorum praesertim S. Theophili
Antiocheni, S. Irenaei, Tertulliani, S. Hippolyti, S. Dionysii Alexandrini, S. Athanasii, S. Cyrilli Hierosolymitani, S. Basilii, S. Gregorii Xazianzeni, S. Cyrilli
Alexandrini, S. Augustini (De Triti., XV, 14, 23 et in Joan. 14, 7). Cfr. F. Cayré,
Précis de patrologie, t. I, p. 629-631, 658.
Confirmatur ex hoc quod Filius Dei in Sacra Scriptura vocatur non solum
Verbum, sed etiam Sapientia, et imago Patris, splendor gloriae et figura sub­
stantiae ejus. Hebr. I, 3.
In responsione dictum est: hoc est saltem theologice certum quia hoc est saltem
virtualiter revelatum; sed probabilius est formaliter implicite revelatum, nam
discursus requisitus est potius explicativus quam illativus, si bene intelligitur
ipsa notio verbi mentalis. Hoc clarius infra patebit.
2um dubium: ?ln in corpore articuli, 3e paragraphe, S. Thomas velit dicere
quod in omni intellectione producitur verbum.
Respondetur negative, nam manifeste S. Thomas tenet quod Filius et Spiritus
Sanctus intelligunt et tamen non producunt Verbum; tres personae intelligunt
eadem numerice intellectione essentiali, sed solus Pater « dicit », sicut in aliqua
schola magister ct auditores intelligunt, sed solus magister dicit. Insuper S. Ί ho­
rnas tenet quod in patria beati, videndo Deum immediate, non exprimunt ver­
bum accidentale, quod esset intelligibile per participationem, et non posset
repraesentare ut in se est Deum, qui est ipsum intelligere subsistens et per
essentiam (I, q. 12, a. 2). S. Thomas non vult hoc excludere dum dicit in corpore

;

UTRUM PROCESSIO SIT IN DIVINIS

59

praesentis articuli: «Quicumque intelligit, ex hoc ipso quod intelligit, procedit
aliquid intra ipsum, quod est conceptio rei intellectae ». Sed ita est in qualibet
intellectione creata ordinis naturalis, scii, prout homo vel angelus intelligit se et
alia a se. Sic habetur Sufficiens analogia ad concipiendum quid sit in divinis Ver­
bum de quo est sermo in Prologo Joannis. Itaque restat quod quicumque intelli­
git, ex hoc ipso quod est intellectualis naturae, in aliqua sua intellectione pro­
ducit verbum. Unde analogia explicata a S. Thoma in hoc sita est quod producere
verbum est proprium naturae intelligentis. Proinde est perfectio quae depurari
potest ab imperfectionibus, et ascribi potest Deo ut summe intelligent!.

Objectio: Verbum requiritur in intellectu creato ad cognoscendum objectum
quod de se non est intellectum in actu. Atqui Deus est ipsum intelligere subsi­
stens, et proinde est de se non solum intelligibilis in actu, sed intellectus quoque
in actu. Ergo in Deo non requiritur Verbum.
Rcsp.: Dist. maj.: verbum accidentale et ex indigentia sic requiritur, concedo;
Verbum substantiale, nego. Concedo min. Dist. conci.: Ergo in Deo non requi­
ritur verbum accidentale et cx indigentia, conc.; Verbum substantiale et ex jecunditate, nego, aut saltem faveas probare.
Inst.: Sed tunc destruitur analogia quae non amplius existit inter verbum
accidentale ex indigentia, et Verbum substantiale ex fecunditate seu supera­
bundantia.
Rcsp.: Non datur quidem univocitas, sed remanet analogia, nam in creatis
verbum accidentale non solum requiritur ex indigentia (prout subjectum cogi­
tans, non est de se intellectum in actu secundo), sed perlinet ad fecunditatem
et perfectionem intellectus creati quod vitaliter loquatur interius, exprimendo
conceptionem suam. Sic philosophus valde laetatur quando post longam et diffi­
cilem investigationem, in fine potest parturire verbum ad quaestionis solutionem,
mori potest, nam veritatem invenit.
Inst.: Sed quare Filius et Spiritus Sanctus intelligendo non producant
Verbum?
Rcsp.: Hoc ad mysterium pertinet, nec potest omnino explicari. Attamen
dici potest et debet ut aiunt thomistae: unius intellectionis est unum verbum
quando est adaequatum. Atqui in divinis est intellectio numerice eadem pro tribus
personis, et infinita. Ergo in divinis est unicum verbum adaequatum et infini­
tum, sicque non restat aliud verbum producendum. 1res personae intelligunt, sed
solus Pater dicit, quia dicit adaequate·, seu quia Verbum jam dictum est infini­
tum, absque omni imperfectione. Nihil est amplius dicendum in divinis, sicut
accideret in humanis si aliquis magister posset adaequate dicere quidquid ad
quaestionem agitatam pertinet. Haec igitur distinctio inter intellectionem et
dictionem primo aspectu videtur nimis subtilis, sed non caret fundamento. Plures enim homines, etiam per phires annos laborando, non possent dicere interius
et exterius solutionem alicujus difficilis problematis; sed si magnum ingenium
hanc solutionem invenit, parturiendo verbum interius et illud exterius profe­
rendo, alii saepe absque difficultate hoc intelligunt. Non potuissent dicere, sed
satis faciliter possunt intelligere id quod dictum est. Imo si magnum ingenium
invenit verbum perfectum seu quasi adaequatum ad solutionem quaestionis, illud
exprimit in editione definitiva « ne varietur », nec indiget amplius corrigere

i

6o

DE PROCESSIONE DIVINAREM PERSONARUM

verbum suum jam prolatum, dum e contra debemus semper ct semper perficere
verba inadaequata seu imperfecta.
Denique dicitur quod personae loquaces verba innumerabilia sine ratione
proferunt, dum sapientes praesertim in fine vitae suae, pauca verba proferunt,
sed valde substantialia et quasi adaequata, ut sunt clarae et firmae sententiae
sanctorum ct magnorum Doctorum, quas alii homines non invenissent, sed tamen
sufficienter intelligunt. Sic analogice intelligitur absque nimia subtilitate quod
in Trinitate tres personae intelligunt, sed solus Pater « dicit », quia dicit Verbum
adaequatum. E contra nos habemus multa verba inadaequata.
Alia objectio: S. Thomas ad 2“ dicit: « Verbum divinum est perfecte unum
cum eo a quo procedit, absque omni diversitate», et in IV C. Gentes, c. n, n. 3
dicit: * Esse verbi est ipsum intelligi » in Deo. Atqui sic Verbum neque ut persona
distincta procedit. Ergo non valet analogia.
Rcsp.: Nego minorem et conseq.: S. Thomas negat quidem diversitatem
numcricam naturae inter Patrem ct Verbum, sed remanet diversitas personarum
revelata. Haec vero diversitas est solum relativa et oritur ex processione ut realis
est. Nam processio, ut realis est, petit extrema realiter distincta, saltem quoad
modum essendi. Ita plures thomistae, ut Billuart. Sic verbum nostrum quo
cognoscimus intellectum nostrum est diversum ab intellectu nostro cognoscente
et cognito, non secundum esse intelligibile, seu intentionale, sed see. esse reale
vel entitativum, sic enim est accidens intellectus nostri.
Inst.: Si Verbum est persona distincta, tunc ut persona, si non ut natura,
dependet a Patre. Atqui Deus non potest dependere ab alio, hoc esset imperfectio
manifesta. Ergo Verbum non est persona divina, non est Deus.
Rcsp.: Dist. maj.: Verbum dependet a Patre, si procedit ab eo ut a causa
et libere, concedo; si procedit ab eo solum ut a principio, ob infinitam et neces­
sariam fecunditatem naturae divinae, nego. Sic enim Pater, intelligendo, non
potest non producere Verbum. Est communicatio naturae absque causalitate
efficienti; communicare est dare aliquid jam praeexistens et illud non amittendo.
In triangulo aequilaterali primus angulus constructus non causât, sed communicat
suam propriam superficiem aliis duobus angulis aequalibus; et hi duo alii anguli
non sunt minus perfecti quam primus; imo inverti potest figura, ita ut unus ex
duobus angulis ipsius baseos ponatur in culmine.
Inst.: Remanet tamen dependentia, sed necessaria et intima.
Rcsp.: Nego conseq., quia ad dependentiam unius ab alio requiritur quod
unum tantum ab alio dependeat. Atqui Pater non potest magis esse sine Filio,
quam Filius sine Patre, et tamen Pater non dicitur dependens a Filio. Ita in
triangulo aequilaterali omnes anguli sunt aequales et unus non potest esse
sine alio.
E contrario filius humanus proprie dependet a patre suo, tanquam a causa;
et homo qui est pater potest esse sine filio, quia potest non esse pater, libere
enim voluit generare. Per oppositum Deus Pater non potest esse quin sit Pater,
et non potest esse sine Filio.
Unde, ut aliquid ab alio dependeat, non sufficit quod non possit esse sine
alio. Pater Deus non potest esse sine Filio et ab eo non dependet; item omnipotentia non potest esse sine possibilitate creaturarum, et tamen ab ea non dependet.

I

■

I

(
i
i
HI

UTRUM ALIQUA PROCESSIO IN DIVINIS GENERATIO DICI POSSIT

6l

Ita proinde, quamvis Filius non possit esse sine Patre, non sequitur quod a
Patre proprie dependeat, quia Pater non est ejus causa, sed solum principium
originis. Deo quidem repugnat esse ab alio, ut a causa, conc.; ut a principio ori­
ginis, faveas probare.
Id est possibilitas mysterii nec improbatur, nec probatur, sed suadetur argu­
mento convenientiae.
Inst.: Tamen Filius accipit a Patre, ergo se habet passive et cum indigentia.
Rcsp.: Dist. consequens: si aliquando carucrit aut carere potuerit eo quod
habet, conc.; secus, nego. Dum creatura potuit non esse, Filius Dei non potuit
non esse, non potuit carere perfectionibus divinis.
Inst.: Quaelibet persona divina est primum principium; ergo quaelibet
excludit principium originis.
Rcsp.: Dist. antecedens: quaelibet est primum principium ad extra, concedo;
ad intra, nego. Sic solus Pater est non ab aliquo originis principio. Sic ut dicit
S. Thomas in Boetium de Trin. a. 3: «ad resistendum his quae contra fidem
dicuntur (sacra doctrina utitur philosophia) sive ostendendo ea esse falsa, sive
ostendendo ea non esse necessaria ». Sufficit ostendere quod non efficaciter pro­
batur impossibilitas mysterii, v. g. non efficaciter probatur dependentia in Verbo
Dei per respectum ad Patrem. Saltem istae objectiones non sunt cogentes et igitur
non destruunt fidem. Non potest probari impossibilitas processionis Verbi,
quod est « Deus venis de Deo vero ».

Art. II.

II aliqua processio in divinis generatio dici possit.
Utrum

St. qu.: Sicut articulus primus erat analysis conceptualis notionis processio­
nis, absque discursu proprie illativo, hic art. 2 est analysis conceptualis notionis
generationis divinae, quae in S. Scriptura invenitur. Est pulchrum exemplum
transitionis a conceptu confuso ad eundem conceptum distinctum. Hic autem
transitus fit eliminando falsas interpretationes, ex quibus sequuntur tres diffi­
cultates formidatae initio articuli, scii. i° generatio est mutatio de non esse ad
esse, ergo persona divina generari nequit. 20 In Deo est processio secundum mo­
dum intelligibilem; atqui in nobis talis processio intellectualis non dicitur gene­
ratio. 30 Esse cujuslibet geniti est acceptum et receptum, ideoque non divinum.

Responsio de fide est: Processio Verbi in divinis dicitur generatio, et ipsum
Verbum procedens dicitur Filius.
Probatur hoc esse de fide, ex Ps. II, 7: « D.nus dixit ad me: Filius meus
es tu, ego hodie genui te », hodie, ut ait Augustinus, in nunc semper stanti aeter­
nitatis, supra tempus, supra praeteritum et futurum. Hic textus V. T. illustratur
a N. T., speciatim a Prologo Ev. sec. Joan. — Ps. CIX, 1-3: » Dixit D.nus D.no
meo: ex utero ante luciferum genui te », sed textus iste est minus clarus in lingua
hebraica, quam praecedens. — Isaias LII1, 8 in prophetia de passione Christi di­
cit: «generationem ejus quis enarrabit?». — Item Act. Apost. VIII, 33. Joan. 1.
18: « Deum nemo vidit unquam, unigenitus Filius ipse enarravit». Joan. I. 14:
« Vidimus gloriam efus, gloriam quasi unigeniti a Patre ». Joan. Ill, 18: « Qui non

62

HE PROCESSIONE DIVINARUM PERSONARUM

credit jam judicatus est, quia non credit in nomine unigeniti Filii Dei ». Joan. Ill,
ιό: · Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret ».
Item Symbola et Concilia definierunt quod Filius Dei est non creatus
(contra Arium), non factus, sed genitus ex natura vel de substantia Patris (cfr.
Denz. 13, 19 sq., 54, 275 etc.), sic dicitur Patris Filius naturalis, non adoptivus
(Denz. 276).
In corpore autem articuli S. Thomas instituit analysim conceptualem no­
tionis generationis, eam purificando ab omni imperfectione ut applicari possit
in divinis see. analogiam non solum mctaphoricam, sed etiam proportionalitatis
propriae, Sic haec notio, quae in Revelatione invenitur, transit a statu confuso
ad statum distinctum. Xon deducitur nova veritas, sed eadem explicatur sic
in forma:
Generatio est origo alicujus viventis a principio vivente conjuncto, secundum
similitudinem naturae, sic homo generatur ab homine.
Atqui processio Verbi est origo viventis a vivente conjuncto, in similitudine
naturae, sed absque transitu de potentia ad actum, seu ad novum esse.
Ergo processio Verbi est proprie, et non solum metaphorice, generatio.
Explicatur major: generatio omnium generabilium naturalis ordinis est
mutatio de non esse ad esse, sic generatur ignis non vivens ex igne. Sed generatio,
quae est propria viventium, est origo viventis a vivente conjuncto, scii, a patre,
non ab avo, scii, per activam communicationem naturae generantis, secundum
similitudinem saltem specificam. Sic angeli nequeunt dici filii proprii Dei, quia
divinam naturam a Deo non acceperunt.
Explicatur minor: processio Verbi per modum intelligibilis est origo vi­
ventis a vivente conjuncto, et see. similitudinem naturae, quia conceptio intelle­
ctus est similitudo rei intellectae; imo in divinis, dum Deus Pater se intelligit et
dicit, communicatur natura numerice eadem, quia in Deo idem est esse et intol­
li gere. Sic Verbum non est solum Deus intellectus, sec. esse intentionale, sed Deus
verus, see. esse physicum seu entitativum, ut melius dicetur ad 2m.
Sic theoria latinorum, orta ex hoc quod Filius Dei vocatur Verbum in
Prologo Joannis, explicat ipsam generationem aeternam Filii unigeniti absque
ulla imperfectione, seu absque transitu de non esse ad esse, de potentia ad actum.
Sic recte intelliguntur verba D.ni apud Joannem V, 26: « Sicut Paler habet vitam
in semetipso, sic dedit et Filio habere vitam in semetipso ». Joan. X, 30: « Ego et
Paler unum sumus ». Legendus est articulus.
I nde hic articulus non deducit conclusionem theologicam, sed explicat
hanc veritatem fidei, quod Filius generatur a Patre, ex hoc quod ab eo procedit
intellectualiter ut Verbum. Et in hac generatione apparet fecunditas infinita na­
turae divinae, de qua loquebantur saepe Alexander Halensis et S. Bonaventura.
* * *

Confirmatur haec responsio ex solutione objectionum:
im. Difficultas ia erat: generatio importat exitum de potentia ad actum.
Atqui hic exitus non est in Deo actu puro. Ergo generatio non est in divinis.
Respondetur: Dist. maj.: generatio importat exitum de potentia ad actum
quoad modum creatum generationis, conc.; quoad rationem formalem generationis.

UTRUM ALIQUA PROCESSIO IN DIVINIS GENERATIO DICI POSSIT

63

nego, quia ad rationem istam formalem sufficit quod generatio sit origo viventis
a vivente conjuncto see. similitudinem naturae. Concedo minorem, Dist. conci.:
ergo generatio non est in divinis, secundum modum creatum, cone.; see. suam
rationem formalem, nego. Sic est analogia proportionalitatis non metaphoricae,
sed propriae, quam tamen ratio ex se sola invenire non potuisset. Deus eam
nobis revelavit.
.k/ 2m: 2a difficultas erat: in Deo est processio secundum modum intelligibilem. Atqui talis processio intellectualis in nobis non est generatio, nonnisi
metaphorice loquimur de parturitions verbi nostri. Ergo.
Resp.: Concedo majorem; concedo min.; nego paritatem. Ratio disparitatis
• st quod in solo Deo non in nobis intelligere est ipsa substantia intellectus. Sic in
solo Deo intelligere et verbum conceptum non sunt quid accidentale sicut in nobis,
sed quid substantiale. Verbum in nobis procedit ut accidens in quo repraesen­
tatur substantia intellecta. E contra in Deo Verbum procedit ut ejusdem naturae
subsistens, et propter hoc proprie dicitur genitum et Filius, scii. Verbum divinum
non solum est Deus intellectus, id est representative, intentionaliter, sed est
Deus verus de Deo voro. Legenda est haec resp. ad 2’“ cujus doctrina longius expo­
nitur in IV C. Gentes, c. ii.
Cfr. Joannem a S. Thoma. Ostendit quod intellectus noster, formando
intra se verbum suiipsius, scii, repraesentationem suiipsius, assimilât sibi hunc
terminum, saltem imperfecte. Scii, intellectus imperfectus, humanus vel ange­
licus, assimilai sibi verbum suum imperfecte, scii, solum intentionaliter seu re­
presentative vel intelligibiliter. Intellectus autem perfectus, seu Dei, assimilât
sibi Verbum suum perfectissime, scii, non solum intentionaliter, sed etiam rcaliter
in natura, et in eadem numerice natura, ita ut Verbum divinum non sit acciden­
tale, sed quid substantiale, et sit simul vivens et intelligens, quia in Deo idem
est esse et intelligere et intelligi. Et Revelatio affirmat hoc Verbum substantiale
esse personam Filii Dei. Haec est vera generatio, de qua primario dici debet nomen
generationis, de aliis vero dicitur solum per participationem et per posterius,
quamvis prius quoad nos quoad impositionem nominis. Cf. I, q. 13, a. 6. Unde
Paulus ad Ephes. Ill, 14-15 ait: « Flecto genua mea ad Patrem D.ni nostri Jesu
Christi ex quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur . Cfr. infra,
q. 33» a· 2 ad 4®.
Verbum nostrum dicitur conceptum, non generatum. Conceptio est initialis
formatio vi ventis, dum generatio est perfecta ejus productio, post evolutionem
embryonis. Intellectio nostra pervenit ad conceptionem intellectualem verbi,
non vero ad generationem intellectualem. Sic loquimur de nostra facultate con­
cipiendi, non vero generandi intellectuahter. Ita pariter est in angelis. In solo
Deo, in vita sua intima, per solam Revelationem cognita, conceptio est simul
generatio intellectualis proprie dicta.

De conceptione et de generatione secundum s. Thomam.
Cfr. Ill Sent. d. 8, 1, 6“; dist. 3, q. 2, a. 1, c. 5; Quodl. VIII, a. 5, ad 3®. Ut
ostendit S. Thomas Quodl. VIII, a. 5, ad 3, in omni conceptione (animali) ma­
teria concepti praeparatur per virtutem generativam matris, vis autem forma-

DE PROCESSIONE DIVINARUM PERSONARUM

tiva est in semine patris »; deinde venit evolutio embryonis, quae terminatur
per generationem animalis. Sic conceptio est initium seu inchoatio generationis
animatis.
Vox autem conceptio deinde translata est ad conceptionem intellectua­
lem significandam, prout intelligentia nostra ut potentia passiva fecundatur
ah objecto, seu a specie impressa quae derivatur ab objecto, et intelligentia
nostra, sic fecundata seu informata, concipit verbum suum mentale, ad sibi
exprimendam aut rem extramentalem aut mentem ipsam. Et jam est quid
magnum bene ac profunde concipere aliquid, v. g. librum scribendum, v. g. ordina­
tionem Summae theologicae. Sed haec conceptio intellectualis in nobis non per­
venit ad generationem intellectualem, quia verbum nostrum est solum accidens
mentis nostrae, et non substantia vivens ut ipsa anima intellectiva. E contrario
in Deo, cujus intelligentia est ipsum intelligere subsistens et ipsum esse subsistens et
ipsa vita subsistens, Verbum, de quo loquitur Revelatio, non potest esse verbum
accidentale, sed est Verbum substantiale, vivens et intelligcns. Unde in Deo con­
ceptio, quae est initialis generatio, pervenit ad generationem perfectam Verbi,
quod est Deus verus de Deo vero, non solum Deus conceptus, sed realiter Deus
de Deo vero.
Joannes a S. Thoma (De Trinitate, disp. XII, a. 6, n. 15) dicit, et in
hoc convenit cum Ferrariensi: « processio verbi, stando praecise in linea intelligibili et ex vi formalitatis suae... dum purificatur ab omni imperfectione... reddi­
tur substantialis et generativa». (Hoc requiritur non solum materialiter ex parte
subjecti divini, sed etiam formaliter ex parte processionis verbi, dum purificatur
ah omni imperfectione.) Ex alto sic explicatur magnum gaudium ingenii dum
invenit solutionem magni problematis et parturit verbum; haec parturitio verbi
in summo perfectionis esset generatio et non corporea sed spiritualis. Ratio
hujus desumitur ex art. 2 S. Th. et ex a. 1 ad 2, ubi dicit: « cum intelligere divi­
num sit in fine perfectionis, necesse est quod Verbum divinum sit perfecte unum
cum eo a quo procedit, absque omni diversitate (naturae) ». Sic, in summo
perfectionis, processio verbi est substantialis et generativa, dum in nobis est
accidentalis. Sic in nobis verbum nostrum interius, quod dicitur conceptum
potiusquam generatum, non est persona vivens et intelligcns, sed solum acci­
dens, dum in Deo Verbum est quid substantiale, vivens, intelligcns et, ut vide­
bimus, est persona ad Patrem relativa. Non possumus conversare cum verbo
nostro, nec communionem habere cum eo, homo remanet solus cum suis ideis;
e contrario Pater habet communionem, societatem cum Filio.
♦ * ♦

lum coroll.:
Sic notiones generationis et processionis intellectualis mutuo se illustrant.
Est quidem magis certum quod in Deo sit processio per modum generationis
quam quod in Deo sit processio proprie intellectualis; primum enim est manifeste
de fide, secundum est saltem theologice certum. Sed sine processione intellectuali
valde difficile est concipere generationem in Deo et ostendere quod in eo est
generatio non metaphorice sed proprie dicta. Ideo S. Thomas loquutus est in
art. i° de processione intellectuali, antequam de generatione in art. 2°, quamvis

UTRUM ALIQUA PROCESSIO IN DIVINIS GENERATIO DICI POSSIT

65

haec sit magis certa. Haec ratio est una inter alias propter quas praevaluit con­
ceptio latina Trinitatis, quae vocatur quandoque «theoria psychologica a
S. Augustino proposita, cum fundamento quidem in Revelatione, scii, in Prologo
Joannis, in quo Filius Dei dicitur Verbum a Patre procedens.
2um cor oli.:
Cum haec generatio divina Verbi sit aeterna (supra tempus continuum ho­
minum et tempus discretum angelorum), sequitur quod in unico nunc stanti aeter­
nitatis, « semper gignit Pater, et semper nascitur Filius », ut dicit Aug. Ep. 174,
generatio enim divina fit sine novitate essendi.
3um coroll.:
Magnum sequitur gaudium ex hac generatione aeterna, cujus vestigium ha­
betur in matre dum natus est ei filius in mundo, et in magno ingenio dum post
longum laborem perficit opus ad manifestationem veritatis.
4um coroll.:
In divinis generari sicut generare non importat imperfectionem; imo non est
minus perfectum quam generare, nec minus gaudium producit; cfr. Joan. aS.Th.,
loc. cit., n. 45, nam generare non potest esse sine generari, et in ipso generari
aeternum et necessarium non est transitus de potentia ad actum. Non tamen
dicimus quod generare vel etiam paternitas sit perfectio simpliciter simplex
proprie dicta; nam quamvis non involvat imperfectionem, non melius est eam
habere quam non habere. Alioquin aliqua perfectio simpliciter simplex proprie
dicta deesset Filio, et sic Filius non esset Deus. Cfr. S. Th. 1, q. 42, a. 4 ad 2m.
« Eadem est essentia et dignitas Patris et Filii, sed in Patre est secundum rela­
tionem dantis, in Filio secundum relationem accipientis ». Ibi est mysterium,
sed videtur quod relationes in divinis non afferant vi conceptus sui relativi ali­
quam perfectionem relativam, virtualiter distinctam a perfectione absoluta
essentiae divinae. Ita existimant multi thomistae, ut infra dicetur.
* * *

Remanet difficultas quae in 3a objectione articuli secundi exprimitur: scii.
« Esse cujuslibet geniti est acceptum et receptum »; ideoque non divinum, nam
esse divinum est per se subsistens et irreceptum.
Ad 3B1 nostri articuli S. Thomas respondet: esse cujuslibet geniti est quidem
acceptum, sed non semper receptum in aliquo subjecto. Sic tota substantia rei
creatae est accepta a Deo, sed non recepta in aliquo subjecto receptivo. Ita
esse Verbi divini est acceptum, sed non receptum; est ipsum esse subsistens.
«In ipsa enim perfectione divini esse, continetur et Verbum intelligibiliter
procedens et principium Verbi, sicut et quaecumque ad ejus perfectionem perti­
nent ». Ex hoc textu S. Thomae videtur juxta multos thomistas, quod relationes
in divinis non afferant vi sui conceptus novam perfectionem relativam, virtua­
liter ab absoluta distinctam.
Per oppositum S. Thomas dicit saepe in diversis operibus suis quod esse
cujuslibet creaturae est non solum a Deo acceptum, sed etiam receptum in es­
sentia creata, aut melius in supposito creato. Sic dicit S. Thomas de Potentia
q. 3, a. i, ad 17: « Dicendum quod Deus simul dans esse, producit id quod esse
recipit: et sic non oportet quod agat ex aliquo praeexistenti».
5 — Oarrioou-Laoranoe, De Deo Trino et Creatore.

ββ

de processione divinarum personarum

Hic textus et inulti alii similes citantur contra Suarez et ejus discipulos
ad ostendendum quod pro S. Thoma est distinctio realis inter essentiam creatam
et esse, nam esse creaturae non solum est a Deo acceptum, ut admittit Suarez,
sed etiam est receptum ac proinde limitatum per essentiam in qua recipitur: Per
oppositum esse divinum est irreceptum tam in Filio et Spiritu Sancto quam
in Patre.

Alia objectio: Verbum vi processionis procedit ut intellectum et non ut
intclligens, nam procedit ut terminus intellectionis paternae. Ergo vi processionis
non procedit ut simile Patri; sic processio ista non est generatio.
Resp.: Dist. ant.: Verbum vi processionis procedit ut intellectum et non ut
intclligens notionalilcr, seu dicens, conc.; non ut intclligens essentialiter, nego.
Similitudo autem in natura non attenditur secundum notionalia, scii, secundum
actus notionales, qui sunt activa generatio et activa spiratio, sed secundum es­
sentialia. Ita analogice in humanis, quamvis filius non procedat ut generans, sed
ut genitus, procedit tamen ut similis patri in natura, et sic est, proportione ser­
vata, in divinis.
Dubi uni. In quo differt dictio Patris ab intellectione essentiali, quae communis
est tribus personis, dum dicitur tres personae intelligunt, solus autem Pater
dicit ».
Responsio infra datur q. 41, a. 1. Dictio Patris ratione tantum distinguitur
ab intellectione essentiali; nec differt sec. rem a relatione Paternitatis, quae
non realiter distinguitur ab essentia divina. Hoc profunde explicatur a S. Thoma
I, q. 41, a. r ad 2m: «Origo ipsius motus secundum quod incipit ab alio... vo­
catur actio. Remoto igitur motu, actio nihil aliud importat quam ordinem ori­
ginis, secundum quod a causa aliqua vel principio procedit in id quod est a
principio. Unde cum in divinis non sit motus, actio personalis producentis per­
sonam nihil aliud est quam habitudo principii ad personam, quae est a principio.
Quae quidem habitudines sunt ipsae relationes vel notiones... ». Unde non diffe­
runt ab cis nisi secundum modum significandi, prout loquimur de divinis se­
cundum modum rerum sensibilium, ut ibid, dicitur.
Sunt quidem, circa art. iw et 2B‘ S. Thomae, difficultates propositae a
Durando et a Scoto, et examinatae a thomistis, sed potius obscuritatem quam
claritatem in hac quaestione afferunt, non juvant ad mentis progressum, est
potius regressus. Unde non immorandum est in eis, et sufficiet aliquid de his
dicere in fine hujusce quaestionis. Imo solvuntur ab ipso S. Thoma, sed postea
q. 40, 41, quando loquitur de comparatione personarum ad essentiam, ad rela­
tiones, et ad actus notionales.

Art. Ill — Utrum sit in divinis alia processio a generatione Verbi.
St. qu.: Secundum Revelationem in S. Scriptura et Traditione divina ex­
pressam est tertia persona divina quae saepius vocatur Spiritus Sanctus, v. g.
in formula baptismi; quandoque vocatur Paracletus ex verbis παρά et καλεω,
παράκλητος, id est advocatus, intercessor et consolator. Ut vidimus, non est sim­
plex operatio divina, ut amor essentialis, sed est persona cui tribuuntur perfe-

UTRUM SIT IN DIVINIS ALI A PROCESSIO Λ GENERATIONE VERBI

67

ctiones et operationes Dei, see. illud D.ni apud Joan XIV, 16: Rogabo Patrem
et alium Paraclitum dabit vobis». Imo dicitur apud Joan. XV, 26: «Spiritus
veritatis, qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de me ».
In art. praesenti S. Thomas instituit analysim conceptualem hujusce secundae
processionis. Ponit ad modum status quaestionis has tres difficultates: i° Si
ponitur in divinis secunda processio, quare non tertia et sic procederetur in
infinitum. 2°ln omni natura invenitur tantum unus modus communicationis illius
naturae, scii, per generationem; 30 Nec etiam processio amoris potest distingui
in Deo a processione intelligibili, quia in Deo voluntas non est aliud ab intellectu.
Responsio tamen est et est de fide: « praeter processionem Verbi ponitur alia
processio in divinis » et additur (quod non videtur esse de fide, sed sententia
communis) quae est processio amoris.
i° Probatur ex S. Scriptura primam partem esse de fide: cfr. Joannem
XIV, 16: « Ego rogabo Patrem et alium Paraclitum dabit vobis . Ibid. XV, 26:
«Cum venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis,
qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de me ».
2° Theologice explicatur haec secunda processio revelata:
In divinis processio attenditur secundum actionem immanentem non
transeuntem. Atqui actio immanens, in natura intellectuali, est duplex: intelle­
ctio et volitio seu amor. Ergo in Deo, ut agente intellectuali, convenit quod,
praeter processionem intellectualem Verbi, sit alia processio, quae est processio
amoris.

lunl dubium: An S. Thomas intendat rigorose demonstrare existentiam se­
cundae processionis ex prima', ita ut haec secunda certo cognosci posset discursu
theologico, etiamsi non esset revelata, etiamsi non revelaretur existentia Spi­
ritus Sancti.
Resp.: Non videtur quod S. Thomas hoc intendat, quamvis dicat: Ad
cujus evidentiam ». Sed secundum ejus consuetudinem, quando agitur de my­
steriis essentialiter supernaturalibus, vult ostendere hoc non esse contra ratio­
nem et affert rationem convenientiae, quae quidem profunda est, imo quae
magis ac magis profunda apparet contemplanti, sed non est demonstrativa, nam
haec progressiva contemplatio tendit non ad evidentiam demonstrationis, sed
ad altiorem evidentiam visionis beatificae. Haec igitur ratio convenientiae per­
tinet ad sphaeram quae demonstrabilitatem superat. Proinde si quis vellet eam
ut demonstrativam proponere, potius eam minueret quam exaltaret. Unde ex
hac argumentatione non rigorose probatur quod debet esse secunda processio,
nec ex ea certa esset existentia tertiae personae procedentis, si non esset revelata.
Sed quaeri potest: supposito quod revelatum sit esse tertiam personam et
secundam processionem, probaturne rigorose quod haec secunda processio debet
esse processio amoris, ex hoc quod jam saltem theologice certum est primam
esse per modum intellectionis. Hoc posset sustineri, quamvis difficile, quia minus
certum est amorem habere terminum immanentem, quam quod intellectio seu
potius dictio habeat terminum, scii, verbum expressum.
Terminus enim immanens amoris est innominatus et valde mysteriosus,
nam amor tendit ad bonum quod est in rebus extra mentem, dum intellectus
tendit ad verum quod est formaliter in mente secundum similitudinem rei extra-

6<S

DE PROCESSIONE DIVINARI M PERSONARUM

mentalis. Cfr. M. T. L. Penido, A propos de la procession d'amour en Dieu (« Ephe­
merides Theol. Lovanienses», majo 1938, p. 338 sq.). In hoc articulo proponitur
cum P. Irénée Chevalier O. P. («Divus Thomas», Placentiae, jan. 1938, p. 63-68)
haec correctio textus S. Thomae De Veritate, q. 4, a. 2, ad 7: « Operatio voluntatis
terminatur ad res in quibus est bonum et malum; sed operatio intellectus ter­
minatur in mente, in qua est verum et falsum, ut dicitur in VI Metaph. c. VIII;
et ideo voluntas non habet aliquid progrediens a seipsa quod in ea sit, nisi per
modum operationis; sed intellectus habet in seipso aliquid progrediens ab eo,
non solum per modum operationis, sed etiam per modum rei operatae; et ideo
verbum significatur ut res procedens, sed amor ut operatio procedens ». In
pluribus editionibus omittitur nisi, et textus videtur inintelligibilis. Sed in IV
C. Gentes, c. 19 S. Thomas dicit: «Amatum est in voluntate amantis (non se­
cundum similitudinem suae speciei, sed) sicut terminus motus in principio motivo proportionato ». « Amatum in voluntate amantis existit ut inclinans et quo­
dammodo impellens intrinsecus amantem in ipsam rem amatam ».
Unde dicendum est: argumentum propositum in nostro art. est ad minus
argumentum convenientiae, ad explicandam naturam secundae processionis
revelatae, id est ad ostendendum quod ipsa est processio amoris. Haec ratio
convenientiae est valde profunda seu alta; ostendit quod theoria psychologica
de Trinitate a S. Augustino proposita concordat cum Revelatione. Sed quando
agebatur de Verbo, Revelatio ipsa indicabat analogiam in Prologo Joannis:
In principio erat Verbum... ». Quando vero agitur de secunda processione non
invenitur in S. Scriptura similis indicatio, in ea Spiritus Sanctus non nominatur
proprie Amor, nec etiam apud Patres graecos. Tamen dicitur suavitas, beni­
gnitas et ipsum nomen Spiritus ad voluntatem alludit. Sic est nunc sententia
communis quod Spiritus S. procedit ut amor personalis. Ita P. A. d’Alès, De
Deo Trino, 1934, p. 183.
£u,n dubium: Per respectum ad hanc secundam processionem, quomodo se
habet Spiritus Sanctus?
Rcsp.: Se habet ut terminus processionis amoris, sicut Verbum est terminus
processionis intellectualis. Unde dicit S. Thomas in corp, art.: « secundum
processionem amoris, amatum est in amante, sicut per conceptionem verbi res
dicta vel intellecta est in intelligente ».
Terminus amoris non habet nomen speciale. Hoc egregie explicat Cajetanus
hic η. VI: «amatum non aliter fit in amante, nisi secundum affectionem amantis
in amatum ». Est enim quaedam differentia in hoc inter intellectionem et amorem,
nam in amante non producitur similitudo amati, sicut producitur in intelligente
similitudo rei intellectae; sed in amante est impulsus quidam et propensio vo­
luntatis in reni amatam, quae sic est in amante ut terminus amoris, non nomi­
natus. Unde aiebat Augustinus: « Amor meus pondus meum ». Cfr. IV C. Gentes,
c. 19. Sic admittenda est secunda processio ut processio amoris.
* * *

Solvuntur objectiones. iu est: Tunc oporteret admittere tertiam processio­
nem et sic in infinitum.
Rcsp. ad im «Non est necessarium procedere in divinis processionibus in infi-

UTRUM SIT IN DIVINIS ALIA PROCESSIO Λ GENERATIONE VERBI

69

nitum. Processio enim, quae est ad intra in intellectuali natura, terminatur in
processione voluntatis». In hoc, theoria psychologica concordat igitur cum Reve­
latione, et est signum veritatis ejus. Id est: haec theoria assignat rationem cur
sint duae processiones divinae, non plus, nec minus. De hoc affert profundam
rationem convenientiae, non vero demonstrationem, quia agitur de mysterio
essentialiter supernatural!. Quod non sit demonstratio rigorosa, hoc etiam apparet
ex secunda objectione.
2“ obj.: In omni natura invenitur tantum unus modus communicationis
illius naturae, scii, per generationem. Ergo et in natura divina unicus est modus
communicationis naturae, scii, per intellectum et non per voluntatem.
Rcsp. ad 2m negando consequentiam et paritatem inter naturam rerum
corruptibilium et naturam divinam. Disparitas est quod quidquid est in Deo
est Deus, quod non contingit in aliis rebus. Et ideo per quamlibet processionem,
quae non est ad extra, communicatur divina natura, non autem aliae naturae .
Id est: etiam per processionem amoris communicatur natura divina, quia quid­
quid est in Deo est Deus et non pars Dei.
Sic respondendo secundum fidem, sanctus Thomas ostendit objectionem
non esse cogentem, sed ipse non vult demonstrare ex ia processione divina
quod debeat esse secunda, ita ut secunda sic fieret certa, etiamsi non esset re­
velata.
Inst.: Per primam processionem communicatur adaequate tota natura, ergo
non est amplius communicabilis; sicut datur unicum verbum, ita dari debet
unica processio.
Rcsp.: Dist. anteced.: per primam processionem communicatur tota natura,
et totaliter, scii, omni modo quo communicabilis est, nego, vel faveas probare;
tota, sed non totaliter, concedo. Nam secundum Revelationem cognoscimus qu-ul
non solum Filius, sed etiam Spiritus Sanctus procedit a Patre. Et see. theoriam
ab Augustino propositam, apparet quod natura divina communicabilis est et
fecunda dupliciter: per intellectum ct per amorem. Imo in hunc secundum modum
ita insistebat Richardus a S. Victore, ut videbatur primum modum intellectua­
lem negligere. Nullus est negligendus.
Inst.: Quodlibet infinitum est unicum, excludit aliud. Atqui prima processio
est infinita. Ergo excludit secundam.
Rcsp.: Dist. maj.: quodlibet infinitum est unicum in suo ordine et excludit
aliud ejusdem ordinis, conc.; alterius ordinis, nego. Sic misericordia Dei infinita
excludit aliam misericordiam infinitam, non vero justitiam infinitam. Similiter
de processionibus.
3a objectio articuli erat: Non distinguuntur in Deo intellectus et voluntas,
ergo nec processio amoris a processione intellectuali.
Rcsp. ad 3m: Dist. ant.: non distinguuntur realiter in Deo intellectus et
voluntas, conc.; non distinguuntur ratione seu virtualiter, nego; ac pariter distin­
guitur consequens. Duae processiones non distinguuntur realiter nisi ex parte
relationum ad invicem oppositarum. Sic spiratio activa non realiter distingui­
tur a generatione activa Patris, nec a generatione passiva Filii, sed a spiratione
passiva Spiritus Sancti.

DE PROCESSIONE DIVINARUM PERSONARUM

Insuper ut notat ibid. S. Thomas: « licet in Deo non sit aliud voluntas et
intellectus, tamen de ratione voluntatis et intellectus est quod processiones
quae sunt see. actionem utriusque, se habeant secundum quendam ordinem ».
Nam nihil amatum nisi praecognitum, sic non est processio amoris nisi sit pro­
cessio intellectualis. In hoc rursus apparet convenientia theoriae psychologicae.
Sic est signum quod in anima invenitur Trinitatis imago.

Ultimum dubium: Utrum duae processiones divinae differant specie, an
namerice.
Respondetur: Differunt quasi secundum speciem. Id est non numero tan­
tum, alioquin utraque esset vel generatio, vel spiratio. Nec proprie secundum
speciem, quia in Deo non est proprie genus, nec species. Sed loquendo per ana­
logiam ad creaturas potest dici quod hae duae processiones distinguuntur quasi
secundum speciem, non quidem ratione diversae naturae, sed ratione proprieta­
tum personalium, quae in unitate naturae sunt diversae, quod non contingit
in creaturis.
Nec sequitur ex hoc quod tres personae differant quasi specie,
nam habent eandem naturam, non solum specie, sed numero.

Art. IV.

Utrum processio amoris in divinis sit generatio.

Respondetur negative.
Etenim i° secundum fidem dicitur in Symbolo S. Athanasii: « Spiritus
Sanctus a Patre et Filio non factus, nec creatus, nec genitus, sed procedens ».
2° Hoc etiam explicatur secundum theoriam psychologicam, quae cum
fide in hoc puncto etiam satis manifeste concordat. Patres graeci et etiam S. Au­
gustinus, Contra Maximum, lib. III, c. 14, dixerunt se non potuisse invenire
rationem quare secunda processio non sit generatio sicut prima.
S. Thomas hanc rationem proponit:
Generatio ex suo formali ftt secundum assimilalioncm generati ad generan­
tem qui producit sibi simile secundum naturam. Atqui haec assimilatio inve­
nitur in processione secundum intellectum, prout Deus Pater seipsum intelligit
et dicit, non vero in processione secundum voluntatem. Ergo processio amoris
non debet dici generatio.
Major patet. Minor probatur ex hoc quod intellectus rem sibi assimilât prout
verum est in ipso secundum similitudinem rei; voluntas autem ex genere suo
non est potentia assimilativa, sed ponderativa et inclinativa, tendit enim ad
rem, prout bonum est, non in mente per modum repraesentationis, sed in rebus.
Sic voluntas non producit vi sua terminum sibi vel objecto similem, sed inclina­
tionem et impulsum in objectum amatum.
Ad 3® «Processio quae non est generatio remansit sine speciali nomine;
sed potest nominari spiratio, quia est processio spiritus ».

UTRUM SINT PLURES PROCESSIONES IN DIVINIS QUAM DUAE

?!

Art. V. — Utrum sint plures processiones in divinis quam duae.
Respondetur negative et est de fide.
i° Hoc cognoscitur ex S. Scriptura et ex definitionibus Ecclesiae secun­
dum quas sunt solum tres personae, una non procedens, aliae duae procedentes,
sic sunt solum- duae processiones.
2° Hoc explicatur secundum theoriam psychologicam quae magis ac
magis apparet ut conceptio in Revelatione fundata: quia in natura intellectuali
sunt solum duae actiones immanentes, scii, intellectio et volitio.
Ad 2"'. Natura divina ut bona, est suiipsius diffusiva, hoc duplici modo
per modum processionis intellectualis et processionis amoris, prout Deus
suam essentiam, veritatem ct bonitatem intelligit et amat . Sic S. Thomas con­
servat, etiam in hoc tractatu, principium saepe citatum a S. Bonaventura, scii,
bonum est essentialiter diffusivum sui, et quanto est altioris naturae, tanto
intimius et abundantius est suiipsius diffusivum. Sed in divinis ad intra, haec
diffusio non est per causalitatem finalem nec efficientem, sed supra ordinem
causalitatis. Remanet tamen diffusio omnino intima et superabundans, in com­
municatione totius et infinitae naturae divinae per generationem et spirationem.
* * *

Dubia circa totam hanc quaestionem XXVII.
lum dubium: Quodnam est principium quod cujuslibet processionis active
sumptae; scii, quodnam est principium quod generat, et principium quod spirat?
Resp.: Est Pater qui generat, et Pater et Filius qui spirant. Cfr. Cone. Later.
(Denz. 432): «Natura divina non est generans, neque genita, neque procedens:
sed est Pater qui generat, et Filius qui gignitur et Spiritus Sanctus qui procedit .
Item pro secunda processione definitum est quod « Spiritus Sanctus procedit a
Patre Filioque » (cfr. Denz. 86, 691). Si natura divina esset generans, cum ea esset
in tribus personis, tres personae generarent, et sic Spiritus Sanctus generaret
quartam personam, et sic in infinitum. Item si natura divina esset genita, tres
personae gignerentur; si ipsa esset procedens, tres personae procederent.
2um dubium: Quodnam est principium quo cujuslibet processionis active
sumptae?
Resp.: Secundum Revelationem, quaelibet processio terminatur ad unam
personam quae procedit non a natura secundum se, sed Filius procedit a natura
ut est Patris (quia est Pater qui generat), et Spiritus Sanctus procedit a natura
ut est Patris et Filii, qui spirant.
Unde dicendum est: principium quo cujuslibet processionis active sumptae
est in natura divina intellectus et voluntas, ut modificati relationibus paternitatis
et spirationis activae. Oportet addere « ut modificati etc. », nam intellectio essen­
tialis et amor essentialis sunt communes tribus personis, et sic non sunt pro­
cessiones. Ita communiter thomistae. Sic theoria psychologica, quamvis velit

DE PROCESSIONE DIVINARUM PERSONARUM

eruere personas ex processionibus, aliquo modo debet jam supponere personas et
relationes ad processiones plene definiendas. Haec est pars obscuritatis in hac
theoria, sed non mirum est quod ita sit, quia istae notiones processionis, rela­
tionis, personae sese mutuo illustrant, sicut in ontologia notiones entis, unius,
veri, boni et pulchri. Cfr. infra I, q. 40, a. 4; q. 41, a. 3 et 5.
Ex his textibus S. Thomae habetur quod in 'principio quo divinarum pro­
cessionum importantur simul absolutum et relativum, sed absolutum in rcclo
ut forma, et relativum in obliquo ut modus. Sic dicitur quod principium quo
proximum processionum est, in natura divina, intellectus et voluntas, sed ut
modificati relationibus paternitatis et spirationis activae. Tres enim personae
intelligunt, sed solus Pater «dicit» generando, vel generat dicendo; item tres
personae diligunt, sed tantum Pater et Filius spirant. Quod satis clarum est,
nonobstante obscuritate mysterii.

j
i

3um dubium: An potentia generandi in divinis sit perfectio.
Rcsp. Cfr. infra q. 41, a. 5. Difficultas est quia haec perfectio deesset Filio
et Spiritui Sancto, et soli Patri conveniret, sic tres personae non essent aequa­
liter perfectae.
Responsio sumitur ex hoc quod « potentia generandi significat in recto
naturam, sed in obliquo relationem » ut ostenditur clarius q. 41, a. 5. Id est:
potentia generandi pertinet ad naturam divinam, prout est in Patre. Unde
potentia generandi in divinis est perfectio quoad id quod importat in recto,
scii, absolutum, id est quoad naturam divinam, non vero quoad id quod importat
in obliquo, scii, quoad relationem paternitatis, quae secundum « esse ad » ab­
strahit a perfectione et ab imperfectione, quia nec involvit imperfectionem, nec
est nova perfectio superaddita infinitae perfectioni naturae divinae. Aliquid
simile dicitur de actu libero creandi, virtualiter ab actu necessario amoris di­
stincto, quia non involvit imperfectionem, sed non addit novam perfectionem;
sic non melioratus est Deus ex hoc quod libere voluit creare universum.
4um dubium: Utrum processiones divinae active sumptae sint verae ct pro­
priae actiones, an solum emanationes, ut facultates dimanant ab essentia
animae.
Respondent thomistac, contra Suarez: sunt verae actiones, sed mere immanentes,
quia sunt ad intra actus intellectus, ut dictio, et actus voluntatis, scii, spiratio
activa. Et actio immanens potest purificari ab omni imperfectione, imo et actio
creatrix quae est actio immanens, virtualiter transiens seu transitiva.
1
Nec tamen debet dici quod Deus Pater, ut generans, sit proprie et vere
agens, sed tantum vere et proprie intelligens ct dicens·, item Pater et Filius spi­
rando non proprie agunt; quia haec expressio agens usu communi sumitur pro
causa efficienti et non solum pro principio. Pater autem non est causa Filii, et
Filius non est effectus. Imo quamvis Pater sit principium Verbi, Verbum non
dicitur principiatum, quia, ut notat S. Thomas I, q. 33, a. 1 ad 2m, princi­
piatum importat inferioritatem quae Verbo non competit.
Verbum non est principiatum, sed principium dc principio. Unde non est
alia distinctio inter Patrem et Filium nisi distinctio originis, nulla est vero sub
respectu naturae, dignitatis, omnipotentiae, etc.: «Omnia quaecumque habet
Pater, mea sunt ’, dixit Christus apud Joan. XVI, 15. Propter eandem ratio-

RECAPITULATIO QUAESTIONIS XXVII

73

nem melius est dicere generatio quasi activa ct spiratio quasi activa, et a for­
tiori generatio quasi passiva ct spiratio quasi passiva, nam passio proprie dicta
correspondet actioni transitivae; generatio autem et spiratio sunt actiones mere
immanentes supra ordinem causalitatis; per eas communicatur non causatur
natura divina.

5u,n dubium: In quo Verbum divinum differt a verbo nostro?
Respondetur: Differt multipliciter, cfr. IV C. Gentes, c. 13: i° Quia Verbum
Dei est quid substantiale, vivens ct intelligens, imo est persona, dum verbum
nostrum est solum accidens mentis nostrae; solus enim Deus est intelligere sub­
sistens. 2° Verbum divinum non est, ut nostrum, ex indigentia, sed ex abundantia
et fecunditate infinita. 30 Verbum divinum est Patri coaeternum, immutabile,
perpetuoque gignitur, quod non verificatur in nostro verbo. 40 Verbum divinum
est unicum, quia adaequatum, verbum nostrum est inadaequatum et ideo multi­
plex, imo eo magis multiplex est in intelligent iis creatis quo hae intelligentiae
sunt inferiores.
Attamen servatur adhuc analogia inter utrumque; quia i° utrumque est
terminus intellectionis dicentis seu dictionis; 2° utrumque est imago, vel reprae­
sentatio rei cognitae; 30 utrumque concipitur a mente, sed in solo Deo haec con­
ceptio meretur vocari proprie generatio; 40 utrumque est mere spirituale, intrin­
sece independens a materia, et a corruptione materialium. Sed ut dicit IV’ Cone.
Later. (Denz. 432): «inter Creatorem et creaturam non est tanta similitudo, quin
sit semper major dissimilitudo notanda ». Haec est velut definitio analogiae,
nam, ut pluries ostendimus cum S. Thoma (I, q. 13, a. 1-5), analoga sunt quo­
rum nomen est commune, ratio vero significata per nomen, est secundum quid
seu proportionalitcr eadem, sed simpliciter diversa in illis.

Recapitulatio quaestionis XXVII.
In ea ostenditur quod sunt processiones ad intra in Deo, quare sunt duae
et duae tantum, necnon quare sola prima \’ocatur generatio, non vero secunda.
In art. i° sub luce Revelationis manifestatur quod est in Deo processio
«secundum emanationem intclligibilcm Verbi intclligibilis a dicente».
Non est processio ad extra (arianismus), sed ad intra', nec secundum ens
rationis (modalismus), sed est realis processio.
Ibid, ad 2'" ostenditur quod Verbum habet eandem naturam ac Pater a
quo procedit. Convenientia et perfectio hujusce processionis ad intra apparet
sui) luce hujusce principii: « id quod procedit ad intra processu intellectuali
non oportet esse diversum (in natura ab eo a quo procedit); imo quanto perfe­
ctius procedit, tanto magis est unum cum eo a quo procedit » ut conceptio intel­
lectualis cum intellectu ipso. Sic Verbum intellectum et dictum a Patre est
unum secundum naturam cum eo; nec est, ut patet, verbum accidentale, sed
substantiale, sicut intelligere divinum non est accidens, cum sit ipsum intelli­
gere subsistens.

74

DE PROCESSIONE DIVINARUM PERSONARUM

Ut dicit S. Thomas IV C. Gentes, c. n: « Quanto aliqua natura est allior,
tanto id quod ex ea emanat magis est intimum ». Sic Angelicus servat principium
bonum est essentialiter diffusivum sui, et quanto est altioris naturae, tanto
plenius et intimius est suiipsius diffusivum; sic est in Deo diffusio ad intra, sed
supra ordinem causalitatis efficientis et finalis.
In art, 2° ostenditur quod processio Verbi merito dicitur generatio quia
est origo viventis a vivente conjuncto in similitudine naturae; conceptio enim
intellectus est similitudo rei intellectae, sic Verbum est similitudo Patris seipsum
intelligentis, et in eadem natura existons, nam in Deo idem est intelligere et
esse. Cognitio, quae fit per similitudinem expressam rei cognitae, est essentia­
liter assimilativa.
In art. 30 praeter processionem \zerbi declaratur alia processio amoris,
prout amor boni sequitur conceptionem boni.
In art. 40 declaratur quare processio amoris non sit generatio, quia est per
voluntatem, quae vi sua non est assimilativa, non sibi assimilât rem, sed incli­
natur in rem volitam, ut pondus secundum verbum Augustini: «amor meus,
pondus meum ».
Infra dicetur ad complementum hujusce doctrinae de processionibus, quod
tres personae intelligunt (intellectione essentiali), sed solus Pater dicit, et dicit
Verbum adaequatum, cfr. I, q. 34, a. 1 ad 3m, sicut in situatione difficili inter tres
homines, unus dicit solutionem adaequatam, et tres aequaliter intelligunt id quod
ab uno eorum dicitur. Item proportionaliter dicetur: quamvis tres personae dili­
gant (amore essentiali), nonnisi Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum, qui
est terminus hujusce spirationis activae (I, q. 37, a. 1).
Sanctus Thomas, in praesenti quaestione 27% nondum vult haec diversa
dubia solvere, quia multo melius eorum solutio infra apparebit, q. 34, 37, 40, 41.
S. Doctor procedit absque praecipitatione, paulatim transeundo a conceptu
confuso ad conceptum distinctum ejusdem rei. Sed commentatores ejus quan­
doque debuerunt citius haec dubia examinare, quia proposita sunt quandoque
ut objectiones contra articulos qu. 27 et 28.

Qu. XXVIII. — De relationibus divinis.

Prologus: « Deinde considerandum est de relationibus divinis
Dicit
« deinde » quia hae relationes secundum fidem sunt relationes originis seu pro­
cessionis, prout Filius procedit a Patre et Spiritus Sanctus a Patre Filioque.
Ideo processiones sunt fundamentum relationum realiter distinctarum, quae,
ut videbimus, quaestione seq., constituunt formaliter personas: unde jam erit
implicite sermo de Personis, quamvis nondum explicite nominentur (cfr. Dici
théol. cath., art. «Relations et personnes divines» A. Michel).

Momentum quaestionis. Haec quaestio de relationibus divinis est magni
momenti, quia, ut dicetur infra, quaest. 29, art. 4, personae constituuntur
relationibus subsistentibus ad invicem oppositis, quae proinde debent esse iormalitcr in Deo, et non solum virtualiter; ad hoc requiritur quod nullam imper­
fectionem involvant, quod verbi gratia filiatio possit esse sine dependentia.
Haec autem notio relationis est notio philosophica ab Aristotele explicata, et
applicatur personis divinis quae in S. Scriptura terminis relativis vocantur
Pater, Filius, Spiritus Sanctus. Unde in hac quaestione fundamentali adhuc agi­
tur potius dc explicatione principiorum fidei, quam de deductione conclusionum
theologicarum. Explicandum est quare Pater dicitur relative ad l'ilium, Filius
ad Patrem, Spiritus Sanctus ad utrumque. Et proprie agitur nunc de revelata
distinctione reali personarum divinarum, prout fundatur in relationis opposi­
tione. Sic in his articulis apparebit fundamentum principii quo illustratur totus
tractatus de Trinitate et solvuntur principales objectiones, scii. ·< in Deo omnia
sunt unum et idem ubi non obviat relationis oppositio», Concilio Flor. (Denz. 703).
Divisio quaestionis: In ea quaeruntur quatuor:
An in Deo sint aliquae relationes reales.
Quid sint hae relationes, utrum sint ipsa essentia divina, an quid ex­
trinsecus affixum.
III. Utrum possint esse in Deo plures relationes realiter distinctae ab in­
vicem.
IV. De numero harum relationum.

I.
II.

DE RELATIONIBUS DIVINIS

Praenotamina philosophica de notione relationis
et de ejus divisione.
Haec praenotamina breviter recolliguntur a S. Thoma in corpore art. I
initio. (Legenda est haec prima pars corporis articuli.)
Categoria relationis distinguitur ab Aristotele a categoriis substantiae,
quantitatis, qualitatis, actionis transitivae, passionis etc. Sic homo dicitur rela­
tive pater alterius et filius alterius. Relatio vocatur ab Aristotele το πρόστι idest
ad aliquid: vocatur etiam respectus, ordo, habitudo.
Nominales plerique dixerunt: non dantur relationes reales in creaturis,
sed solum relationes rationis. E contra juxta realismum moderatum sunt rela­
tiones reales, nam nemine cogitante aliquis homo est realiter pater filii quem
genuit: item duo alba sunt realiter similia ante considerationem mentis nostrae:
paternitas autem et similitudo sunt merae relationes: ergo dantur in rebus rela­
tiones reales (cfr. S. Thom.,DcPotcntia, q. 7, art. 9, ubi ostendit quod bonum Uni­
versi, quod est aliquid reale, praecipue consistit in relatione, scii, in ordine rerum
tum ad se invicem, tum ad Deum; et hoc ordine sublato, omnia confusa essent,
ut in exercitu sublata subordinatione et coordinatione militum).
Relatio autem duplex est: realis et rationis.
Relatio realis est ordo qui in rebus ipsis est: sic effectus ordinatur ad cau­
sam a qua dependet, pars ad totum, potentia ad actum, actus ad objectum.
Relatio rationis est ordo per mentem excogitatus, ut praedicatum ad subje­
ctum, speciei ad genus.
Colligendo diversos textus Aristotelis (Categ. cap. V et Met. 1. V, cap. XV,
lectio XVII S. Thom.) et textus S. Thomae, habetur quoad divisionem rela­
tionis haec synopsis:

Relatio realis
transcendcntalis vel essentialis
essentiae ad esse
materiae ad formam
facultatis, habitus et actus ad objectum specificativum.
praedicamcntalis vel accidentalis
secundum quantitatem (aequale, inaequale, duplum, triplum)
see. qualitatem (simile, dissimile)
see. actionem (v. gr. paternitatis)
et passionem (v. gr. filiationis).

Relatio rationis
inter non realiter distincta
verbi gr. praedicati ad subjectum in judicio.
relatio identitatis realis unius cum seipso.
inter realiter distincta
'
scibilis ad scientiam
Dei ad creaturam.

I
S
f

1
4

PRAENOTAMINA PHILOSOPHICA DE NOTIONE RELATIONIS

77

Relatio realis dividitur in transccndentalem et praedicamentalem. Relatio
transcendenlalis (seu secundum dici) est ordo in essentia rei inclusus, ut anima
dicit transccndentalem ordinem ad corpus, materia ad formam, essentia ad esse,
accidens ad subjectum, scientia ad objectum, etc., nam hae res ad illa ex sua
essentia ordinantur; sic relatio transcendentalis remanet pereunte ejus termino,
proinde anima separata remanet individuata per suam relationem ad corpus
resurgendum.
Dicitur transcendcntalis, quia transcendit speciale praedicamentum rela­
tionis, et invenitur in aliis categoriis v. gr. substantiae, qualitatis: nihil fere est,
quod ad aliud ex sua natura non ordinetur.
Relatio praedicamentalis quae vocatur etiam relatio secundum esse, definitur
ab Aristot. (Cat. c. V): accidens reale, cujus totum esse est ad aliud se habere.
Haec enim relatio non includitur in essentia rei, sed ipsi advenit, ut accidens
et est purus ordo seu respectus ad terminum, ut paternitas, filiatio, aequalitas
duarum quantitatum, similitudo etc.
Realis existent ia harum relationum est certa. Xam ante considerationem
mentis nostrae et nemine cogitante, duo alba sunt realiter similia, et hic homo
est realiter pater alterius, dum e contra relatio praedicati ad subjectum in judicio
est relatio rationis quae non existit nisi post considerationem mentis, ut fru­
ctus ejus.
Relatio praedicamentalis exigit in subjecto reale fundamentum et terminum
rcalem realiter distinctum ab hoc fundamento, proinde non remanet haec relatio
pereunte termino, in hoc differt a relatione transcendentali.
Fundamentum ejus est id quod est ratio respiciendi seu referendi. Sic in
relatione paternitatis, homo qui genuit filium est subjectum, filius genitus est
terminus, qui respicitur a patre, generatio vero est fundamentum, nam ratio
cur pater respicit filium est quia genuit ipsum (cfr. S. Thom., Contra Gentes,
1. IV, c. 14).

An relatio praedicamentalis realiter distinguatur a suo fundamento. Verbi gr.
an similitudo inter duo alba realiter distinguatur ab eorum albedine et pater­
nitas a generatione.
Plerique thomistae, ut Capreolus, Cajetanus, Ferrariensis, Joan, a S. Th.,
Goudinus etc., admittunt distinctionem realem saltem modalem relationis a
suo fundamento; Suarez eam negat, quod accedit ad sententiam nominali­
starum.
Thomistae autem sic sententiam suam probant: relatio praedicamentalis
est accidens cujus totum esse est ad aliud se habere. Atqui entitas fundamenti
non est purus ordo ad aliud, sed quid absolutum, v. gr. quantitas, qualitas,
actio.
Ergo entitas fundamenti realiter distinguitur a relatione praedicamentali.
Proinde Aristoteles consideravit ut praedicamenta distincta: quantitatem, qua­
litatem, actionem, relationem.
Confirmatur: Relatio praedicamentalis perit cum suo termino, manente
entitate fundamenti, nam ex duobus similibus, uno destructo, perit relatio in
altero. Insuper cessante generatione filii, ille remanet filius patris sui.

DE RELATIONIBUS DIVINIS

Utrum existentia conveniat relationi praedicanientali formaliter secundum
suum esse ad » an secundum suum « esse in subjecto ».
< Esse in ■ non est fundamentum relationis, sed est ipsa relatio secundum
rationem communem accidentis, non secundum rationem propriam relationis.
Respondent thomistae: Existentia non convenit formaliter relationi praedicamentali secundum suum « esse ad », quia secundum suum « esse ad » abstrahit
ab existentia et potest esse relatio rationis. Sed existentia convenit relationi
praedicanientali secundum suum «esse in » seu inesse, inhaerere. Cum autem, ut
infra dicetur, in Deo « esse in » non potest esse accidens, sed est substantia divina,
sequitur, juxta S. Thomam, quod in Trinitate est unum esse pro diversis relatio­
nibus divinis. E contra Suarez vult quod relatio habeat suam existentiam pro­
priam, et sic ponit tres existentias relativas in Deo, sicut admisit duo esse in
Christo quia negavit distinctionem realem inter essentiam creatam et esse. Pro
S. Thoma est unum esse pro tribus personis divinis, ut infra dicetur, et unum
esse in Christo.
Haec distinctio inter esse in relationis et ejus esse ad clare et explicite inve­
nitur apud S. Thomam, De Potentia, q. 7, a. 9, ad 7: « Ipsa relatio quae nihil aliud
est quam ordo unius creaturae ad aliam, aliud habet in quantum est accidens,
et aliud in quantum est relatio vel ordo. In quantum enim est accidens habet
quod sit in subjecto, non autem in quantum est relatio vel ordo; sed solum
quod ad aliud, quasi in aliud transiens, et quodammodo rei relatae assistens ».
Sic « esse in » quod est quid commune omnibus accidentibus, est titulus realitatis ipsius « esse ad» (1).
w
Magni momenti est relatio ut constat ex diversis exemplis, speciatim in
ordine supernatural!. Etenim in Christo unio hypostatica est relatio realis de­
pendentiae humanitatis Christi a Persona Divina Verbi. Cfr. III, q. II, a. 7:
■ ITiio hypostatica est relatio quaedam, quae consideratur inter divinam na­
turam et humanam, secundum quod conveniunt in una Persona Filii Dei... Haec
unio non est in Deo realiter, sed secundum rationem tantum: in humana autem
natura, quae creatura quaedam est, realiter est. Et ideo oportet dicere quod
sit quid creatum ».
Pariter in Beata Maria Virgine, Maternitas divina est relatio realis ad Per­
sonam Verbi incarnati; sic ratione termini sui, haec realis relatio pertinet ad
ordinem hypostaticum, et superat ordinem gratiae. Unde communiter tenetur
quod B. Μ. V. praedestinata est ad Maternitatem divinam antequam ad ple­
nitudinem gloriae et gratiae. Notandum est tamen quod persona Verbi non
acquirit relationem realem ad B. M. Virginem, sed solum relationem rationis;
quia Dei ad creaturas est relatio rationis tantum. — Item in sancto Joseph
praeclara ejus dignitas, Patris nutritii Verbi Incarnati est relatio. Denique in
nobis filiatio adoptiva est relatio ad Deum auctorem gratiae, et est quaedam
participata similitudo filiationis aeternae Filii unigeniti.
(i) Quodlibet accidens saltem aplitudinaliler inhaeret subjecto (hoc remanet etiam in acci­
dentibus eucharisticis quae sunt sine ullo subjecto); sed secundum leges naturales accidens est
etiam actualiter in subjecto (quod miraculose non cerificatur in accidentibus eucharisticis).

UTRUM

IN DEO SINT RELATIONES REALES

79

Art. I. — Utrum in Deo sint relationes reales.

Status quaestionis: Videtur quod non, sed quod sint solum in eo relationes
rationis, ut relatio identitatis ejusdem cum seipso est relatio rationis, quia non
est inter extrema realiter distincta.
Insuper si esset in Deo relatio realis, esset
relatio principii ad principiatum, atqui relatio Dei ad creaturas, ut est princi­
pium earum, est relatio non realis sed rationis, dum relatio creaturarum ad Deum
realis est.
Xec relatio quae fundatur in processione intellectuali Verbi vi­
detur realis, quia operationem intellectus non antecedit, sed sequitur.
Responsio tamen est affirmativa et de Fide etiam definita. Hoc constat, ut
dicitur in argumento sed c. ex damnatione Sabellii. Secundum haeresim sabellianam Deus non est realiter Pater et Filius, sed solum secundum nostrum modum
intelligendi. Contra hanc haeresim Ecclesia declaravit quod Deus est realiter
Pater, Filius, Spiritus Sanctus, ita ut Pater non sit Filius, sed realiter ab eo di­
stinguatur (cfr. Denz. 40, 60, 85, 231, 271). Pater autem non dicitur nisi a pa­
ternitate, quae est relatio, Filius a filiatione quae est relatio, et pariter etiam
spiratio. Ergo in Deo sunt relationes reales paternitatis, filiationis, spirationis,
immo dicemus infra: spirationis activae, et spirationis passivae.
Major hujusce argumenti auctoritatis est ipsa affirmatio dogmatis contra
Sabellium.
Minor autem est analysis nominum Patris, Filii, Spiritus Sancti.
Haec enim nomina in Sacra Scriptura contenta sunt relativa: Pater dicitur
relative ad Filium et e converso, et sic realiter distinguuntur oppositione rela­
tionis.
Haec notio relationis paulatim explicatur a Patribus qui magis ac magis
explicite declarant personas divinas relationibus tantum inter se distingui (cfr.
Rouet de Journel, Enchir. patrist. in line, Index theologicus, n. 178, ubi colli­
guntur referentiae ad Patres graecos et latinos).
Sanctus Gregorius Nazianzenus dicit: « Pater non est nomen essentiae nec
actionis, sed relationem eam indicat, quam Pater erga Filium habet, vel Fi­
lius erga Patrem » (Orat. 30, n. 16; Journel n. 990).
Ita pariter loquuntur sanctus Gregorius Xyssenus, S. J. Damascenus,
apud graecos, et apud latinos sanctus Augustinus, sanctus Fulgentius. Boetius,
sanctus Isidorus, sanctus Anselmus... (Cfr. Journel: Index theologicus, n. 178).
Cfr. speciatim S. Augustinum; jam evolvit theoriam relationum ut ostendit
'fixeront {Histoire des dogmes, 8° ed. 1924, t. II, p. 365-366) praecipue in libro V
de Trinitate, n. 6, 16, et ostendit quod personae divinae sunt relationes quae
non sunt quid absolutum ut essentia divina, quaeque tamen non sunt acci­
dentia. Dicit enim loc. cit.: « Non secundum substantiam haec dicuntur, quia non
quisque eorum ad seipsum, sed ad invicem atque ad alterutrum ista dicuntur:
neque secundum accidens, quia et quod dicitur Pater et quod dicitur Filius aeter­
num atque incommutabile est... Haec non secundum substantiam dicuntur, sed
secundum relativum, quod tamen relativum non est accidens, quia non est mu­
tabile (De Trinitate, V, 6, 16; cfr. etiam ibidem VII, 24; De Civitate Dei, XI, 10, 1).

DE RELATIONIBUS DIVINIS

Sic Pater dicitur ad Filium, Filius ad Patrem, Spiritus Sanctus ad Patrem
et Filium. Ita S. Augustinus ibidem.
Haec doctrina de divinis relationibus realiter delinitur in Conc. Toletano XI,
anno 675 (Denz. 278): «In relativis personarum nominibus Pater ad Filium,
Filius ad Patrem, Sanctus Spiritus ad utrosque refertur, in eo quod cum relative
1res personae dicantur, una tamen natura vel substantia creditur... Quod enim
Pater est, non ad se, sed ad Filium est; et quod Filius est, non ad se, sed ad
Patrem est...; sed ad se specialiter dicitur Deus» (Cfr. ibidem n. 280, 281). Pa­
riter in Conc. Rhemensi 1148 (Denz. 389), in IV Conc. Lat. (Denz. 432). Sed prae­
cipue in Conc. Florentino (Denz. 703) asseritur principium dogmaticum: « In
Deo omnia sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio ». In hoc concilio
Joannes, latinorum theologus, testatus est: « Est vero secundum doctores tam
graecos quam latinos sola relatio quae multiplicat personas in divinis productio­
nibus, quae vocatur relatio originis, ad quam duo tantum spectant: a quo alius
et qui ab alio» (cfr. Harduinum, Concil. Collectio IX, 203).
Similiter doctissimus Cardinalis Bessarion, Archiepiscopus Nicaenus, graecorum theologus in eodem concilio, professus est: «Quod personalia nomina
Trinitatis relativa sunt, nullus ignorat» (cfr. Harduinum, op. cit., IX, 339). Cfr.
S. Anselmum, De Proc. Spir. Sancti, c. 2.
* * *
Quoad corpus hujusce ari. 1 notandum est quod S. Thomas pluries hanc
quaestionem tractavit in I Sent., d. 26 et 33; IV C. Gentes, c. 14; De Potentia,
q. 2, a. 6; q. 8, a. 1.
Si autem haec diversa ejus opera considerantur, apparet quomodo mens
ejus elevatur et simplifteatur, prout tendit ad simplicem intuitum veritatis;
postea vero saeculo XIV et XV cogitato plurium theologorum, v. g. Durandi
et aliorum, in nimiam cadit complicationem, quae ad contemplationem divi­
norum non disponit.
Hic articulus et subséquentes ad hunc simplicem intuitum reduci possunt:
Pater, Filius, et Spiritus Sanctus sunt Deus, sed Pater non est Filius, Filius non
est Pater, et Spiritus Sanctus non est nec Pater nec Filius. In artic. S. Tho­
mas probat ex processionibus quod in Deo sunt relationes reales. Argumentum
ejus ad hoc reducitur:
■
Cum aliquid procedit a principio ejusdem naturae, necesse est quod ambo,
scilicet procedens et id a quo procedit, in eodem ordine conveniant et habeant
reales respectus ad invicem. Atqui processiones in divinis sunt in identitate na­
turae (quaestio pr.). Ergo necesse est quod secundum processiones divinas acci­
piantur relationes reales', scilicet Patris ad Filium, Filii ad Patrem... E contrario
quando ex Deo procedit aliquid ad extra, scilicet creatura, procedens non est in
eodem ordine ac Deus Ipse, non sunt ad invicem ordinati, sola creatura dependet
a Deo, non vero Deus ab ipsa, nec ordinatur ad eam. Unde sola creatura habet re­
lationem realem ad Creatorem, non vero Deus habet relationem realem ad ipsam.
.1</ 1“ Non tamen hae relationes reales inhaerent Deo, sicut accidens
inhaeret subjecto ut clare ostendetur art. seq., ubi dicitur quod in Deo esse in
relationum est quid non accidentale, sed substantiale.

RELATIO IN DEO ESTNE IDEM QUOD SUA ESSENTIA

8ί

Ad 2m. Boetius (Z)c Trim., c. VI) relationes quae sunt in divinis assimilât
relationi identitatis (quae est rationis tantum) prout non diversificant substan­
tiam divinam; sed remanet verum pro Boetio quod Pater non est Filius et quod
opponuntur relationis realis oppositione, cf. infra art. 3.
Ad 3m. Si vero Deus Creator non habet realem relationem ad creaturas,
hoc est quia non sunt in eodem ordine, nec ad invicem ordinantur; creaturae
quidem ordinantur ad Deum a quo dependent, non vero Deus ad creaturas.
In natura creaturae est quod dependeat a Deo, non vero in natura Dei est quod
producat creaturas, nam producit eas liberrime. E contra Pater et Filius sunt
ejusdem ordinis et ad invicem ordinantur, sicut in humanis generatio activa
et generatio passiva sunt ejusdem oçdinis, sic fundant relationes reales mutuas.
Ad 4m. Relatio filiationis in Deo sequitur quidem operationem divini intel­
lectus, non vero ut quid logicum, v. g. ut distinctio inter subjectum et prae­
dicatum, sed ut quid reale, scii, ut verbum expressum est quid reale in mente
tanquam terminus dictionis mentalis.

lum dubium: An « esse ad » relationis sit semper reale.
Respondetur negative. Quia multae relationes sunt rationis tantum, et quae­
libet earum habet suum « esse ad »; consequenter « ad ut ad non est necessario
ens reale neque ens rationis, sed est utrumque permissive, prout fundamentum
relationis et ejus « esse in » sunt, aut quid reale, aut ens rationis tantum.
2um dubium: An relationes in Deo sint reales, non solum secundum « esse
' in » sed etiam secundum « esse ad ».
Respondetur affirmative. Quia quando esse in est reale, esse ad etiam est
reale. Ita in homine relatio paternitatis ad filium est accidens reale, in patre
existens ante considerationem mentis nostrae. Imo si in divinis esse ad non
esset reale, periret distinctio realis personarum, quae fundatur in oppositione
relationis realis. Solus enim respectus ad causât oppositionem relativam. Cfr.
S. Thom., De Potentia, q. Il, art. 2 et 5. Sed ratio propter quam esse ad est reale
est quia realiter relatio inest in aliquo subjecto et secundum reale fundamentum
independenter a consideratione nostra. Esse in est titulus realitatis ipsius essd ad.
S. Thom. dicit explicite de Potentia, q. 7, art. 9, ad 7 in textu jam citato: « Re­
latio ipsa quae nihil aliud est quam ordo unius creaturae ad aliam, aliud habet
in quantum est accidens et aliud in quantum est relatio vel ordo. In quantum
enim est accidens habet quod sit in subjecto, non autem in quantum est relatio
vel ordo; sed solum quod ad aliud sit, quasi in aliud transiens, et quodammodo
rei relatae assistens ».
(Legendus est textus in De Pot., q. 7, a. 9, ad 7).

Art. II.

- Relatio in Deo estne idem quod sua essentia.

Status quaestionis: Post quaestionem an est est quaestio quid sit. Difficultas
est quia « ad aliquid » non secundum substantiam dicitur, alioquin essentia Dei
esset quid relativum et non quid absolutum.
Responsio tamen est affirmativa et de Fide: scii, relatio in divinis esi idem
6 — Oarrigou-Laoranoe, De Deo Trino et Creatore.

|

S2
■1 "

■

■e-———

DE RELATIONIBUS DIVINIS
—- . -

_

B

—

i

re ac essentia, quamvis ab ea ratione distinguatur. Hoc declaratur in Conc. Rhemensi contra Gilbertum Porretanuni (Denz. 390): «Cum de tribus personis loqui­
mur, Patro, Filio et Spiritu Sancto, ipsas unum Deum, unam substantiam divi­
nam esse fatemur. Et e converso... unam divinam substantiam esse tres personas I
confitemur». Item Denz. 391: «Credimus non aliquas relationes adesse Deo,
quae non sint Deus ».
Verbum est in his propositionibus, sicut in omni propositione affirmativa
(I, q. 13, a. 12), affirmat identitatem realem subjecti ct praedicati, v. g. Pator
est Deus, et etiam paternitas est deitas, quia Deus est sua deitas et Pater est
sua paternitas (I, q. 3, a. 3).
|H |
Item IV Conc. Later. Denz. 431. Et contra mag. Ekard, Denz. 523 damnata
est haec ejus propositio: « Nulla distinctio in ipso Deo esse potest aut intelligi ».

Sententia communissima theologorum est quod relationes divinae solum
ratione cum fundamento in re, seu solum virlualiter distinguuntur ab essentia
divina; ct thomistae communiter addunt: distinctione virtuali minori per modum
impliciti et expliciti, prout conceptus noster essentiae divinae actu implicite
continet n lationes. Breviter explicatur sensus hujusce terminologiae antequam
consideretur argumentum sancti Thomae.
H
Distinctio virlualis seu rationis fundata in re est duplex: major et minor.
Distinctio virlualis major est per modum excludentis et exclusi, ut inter genus
et differentias ei extrinsccas, quas genus continet non in actu implicite sed solum
virtualiter, sic animalitas potest esse sine rationalitate, et ad rationalitatem se
habet, cum fundamento in re, ut quid polcnlialc ct perfectibile.
E contrario distinctio virlualis minor est per modum impliciti et expliciti',
sic ipsum esse subsistens secundum conceptum nostrum continet actu impliciteattributa divina, non enim se habet cum fundamento in re ut quid potentiate,
imperfectum ct perfectibile per attributa divina, quia ipsum esse subsistens jam
a nobis concipitur ut actus purus. Sed dum dicimus ipsum esse subsistens, non­
dum liquimur explicite de misericordia ct justitia. Notandum est tamen: haec
distinctio virtualis minor est plus quam distinctio verbalis quae est v. g. inter
Tullium ct Ciceronem, non enim possumus aequivalenter uti nomine essentiae
divinae aut nomine misericordiae divinae, aut justitiae, sicut aequivalenter
utimur nomine Tullii aut Ciceronis. Non enim possumus dicere: Deus punit per
misericordiam et parcit per justitiam.
Animadvertendum est denique quod Scotiis tenet quod, inter essentiam divi­
nam, attributa et relationes divinas, est distinctio formalis actualis ex natura rei,
quae juxta ipsum non est realis, quia, inquit, non est inter rem ct rem, sed inter
duas formalitates ejusdem rei.
1
Respondent communiter thomistae: aut haec distinctio formalis actualis
ex natura, rei antecedit considerationem nostram, sic, quantumvis minima sit,
jam realis est, aut eam non antecedit, sic est distinctio rationis in re fundata,
scu virtualis, ct non datur medium pro distinctione inter antecedere aut non an­
tecedere considerationem nostram.

Ilis ad modum statum quaestionis positis, videamus quomodo ipse san­
ctus Thomas probat sententiam communem, scilicet: in Deo relationes reales
non reahter. sed solum ratione distinguuntur ab essentia divina.

REF ATI O IN DEO EST NE IDEM QUOD SEA ESSENTIA

Hoc manifestatur a sancto Thoma dupliciter: argumento indirecto (srd
contra) et argumento directo.
Argumentum indirectum est: omnis res quae non est divina essentia, est
creatura. Sed relatio realiter competit Deo. Si ergo non est essentia divina, erit
creatura, ct ita ei non erit adoratio latriae exhibenda.
Argumentum directum sancti Thomae ad hoc reducitur: quidquid in rebus
creatis habet «esse in > accidentale, translatum in Deo habet esse in substantiale,
quia in Deo non est accidens. Atqui in creatis relatio realiter distinguitur a
subjecto, ex hoc solo quod habet esse in accidentale, ex quo sumitur realitas
ipsius esse ad. Ergo in divinis relatio non realiter distinguitur a subjecto, prout
ejus esse in est substantiale et ex eo sumitur realitas ipsius esse ad.
Major patet ex eo quod in Deo actu purissimo non potest esse accidens
perficiens aliquid potentiate et perfectibile (I, q. 3, a. 6).
Minor explicatur ex hoc quod relatio in creatis non ponit aliquid reale in
subjecto nisi quia in eo id quod est commune omnibus accidi ntibus. s< ilio t esse
in, est quid accidentale, realiter distinctum a substantia; secundum ejus pro­
prium constitutivum, relatio non est proprie, ut quantitas ct qualitas, in subjecto,
sed est respectus ad aliquid aliud.
Si ergo relatio v. g. paternitatis transfertur in di\ inis, cum ejus esse in sit
tunc substantiale, non realiter distinguitur ab essentia divina,sed ratione tantum,
quia exprimit respectum ad aliquid aliud, scilicet Patris ad Filium. Unde es­
sentia divina non se habet, cum fundamento in re, ut quid potentiale vel perfectibile, per relationes divinas, sicut nec per attributa divina.
Proinde essentia divina ut a nobis concipitur continet actu implicite rela­
tiones divinas, seu distinguitur ab cis distinctione virtuali minori ut dixerunt
communiter thomistae qui in hac brevi formula dant vclut compendium prae­
sentis articuli.
Attente notandum est quod id quod est proprium relationis, scilicet esse
ad, non proprie inhaeret subjecto sicut proprium qualitatis. Si esse ad proprie
inhaereret subjecto non posset esse oppositio relativa inter relationes reales,
quin esset simul oppositio in sinu essentiae divinae quod est impossibile. Totus
articulus reducitur ad hunc simplicem intuitum: Pater est Deus, Filius est Deus,
Spiiitus Sanctus est Deus, imo paternitas est deitas, quia Deus est sua deitas,
et Pater est sua paternitas, in his omnibus propositionibus verbum est exprimit
identitatem rcalcm subjecti et praedicati. (Legendus est nunc totus articulus,
doctrina ejus est clara.)

Discrimen infer sancfnm Thomrm et Suarez. Cfr. Billot (Th VIII . Princi­
pium: « in Deo omnia sunt unum et idem ubi non obviat relationis oppositio»
non eodem modo inti Ili itur a sancto Thoma et a Suarczio, quia non eod m
modo concipiunt relationem.
Pro sancto I horna esse non formalitcr convenit relationi accidentali seu
praedicamcnt. Ii (v. g. paternitati) secundum suum esse ad, quia esse ad ab­
strahit ab existentia, potest enim inveniri in relatione rationis (v. g. Dei ad
creaturas). Sed esse formalitcr convenit relationi accidentali secundum suum
esse in, scilicet ut est accidens inhaerens (saltem aptitudinaliter) in subjecto
reali. Si esse m est reale, tunc esse ad est reale, sed titulus realitatis suae non

84

DE RELATIONIBUS DIVINIS

est in se ipso, scd est in ipso esse in. Cfr. sanctum Thomam I, q. 28, a. 1 et de
Potentia, q. 7, a. 9, n. 7.
Atqui esse in in Deo non potest esse accidens quia in Deo, qui est actus
purus, non potest esse accidens. Ideo in Deo esse in relationum divinarum identificatur cum existentia unica substantiae divinae, scilicet est idem ac ipsum
esse subsistons (I, q. 28, a. 2). Ex hoc sequitur quod, in Trinitate, relationes
divinae habent idem esse in prout existunt per unicam existentiam ipsius essen­
tiae divinae (cfr. III, q. 17, a. 2 ad 3): «quia persona divina est idem cum na­
tura, in personis divinis non est aliud esse personae praeter esse naturae. Et ideo
tres personae non habent nisi unum esse». Pariter in Christo est unum esse pro
duabus naturis, quia est unica persona (cfr. ibidem) et hoc supponit distinctio­
nem realem inter essentiam creatam et esse.
Suarez e contrario, qui hanc distinctionem realem non admittit, tenet quod
in ( hristo sunt duae existentiae, et quod sunt 1res existenliac relativae in Trinitate.
Pro eo relationes habent existentiam propriam etiam secundum earum esse ad.
Tunc valde difficile est pro illo solvere objectionem: Quae sunt eadem uni tertio
sunt eadem inter se. Atqui personae divinae sunt realiter eaedem uni tertio scilicet
essentiae. Ergo sunt realiter eaedem inter se.
Suarez nescit quomodo hanc objectionem solvere, nisi negando majorem per
respectum ad Deum (cfr. De mysterio Sanet.mae Trinitatis, lib. IV, cap. 111). Co­
gnoscit quidem responsionem sancti Thomae, scii.: quae sunt eadem uni tertio,
sunt eadem inter se, nisi obstet relationis oppositio; sed quia aliter concipit re­
lationem, tenet hanc commodam responsionem non solvere difficultatem, cum
nihil simile reperiatur in creaturis. Imo concludit: si hoc axioma sumatur ge­
neralissime prout abstrahit ab ente creato et increato, est falsum, quia licet
sit verum in particularibus, scilicet in creaturis, non ideo infertur veritas totius
generalitatis.
Hoc est dicere: hoc axioma non applicatur Deo. Sed hoc axioma imme­
diate derivatur a principio contradictionis seu identitatis, quod manifestissime
analogice applicandum est Deo, quia est lex entis in quantum est ens, scilicet
lex universalissima, praeterquam non datur nisi absurdum, quod est irrealisabile.
Principale discrimen in hoc inter Suarezium et sanctum Thomam est quod
pro Suarezio nesse ad » relationis est rcale ratione su i ipsius, sicut tenet quod
essentia creata est actualis ratione suiipsius, et sic non realiter distinguitur a
sua existentia. Suarez non concipit ens nisi ut quod est, non ut quo aliquid est,
et non admittit distinctionem realem inter essentiam (sive substantiae creatae
sive accidentis) et esse. Hoc est fundamentum discriminis. Cf. infra, art. 3, 2m
et 3n’ dubium. Suarez, velit nolit, multiplicat aliquid absolutum in Deo, sic
objectio desumpta ex principio identitatis remanet insolubilis.

Solvuntur objectiones articuli.
Id i“. Quid vult dicere Augustinus dum tenet quod ad aliquid non se­
cundum substantiam dicitur.”
Resp. S. Aug. vult dicere: ad aliquid non praedicatur de Deo ut quid abso­
lutum. sed ut quid relativum, sed non dicit quod relationes divinae sunt realiter

RELATIO IN DEO ESTNE IDEM QUOD SU A ESSENTIA

distinctae a substantia. Imo S. Aug. dicit pluries, loco supra cit., relationes
in Deo non esse accidens. S. Thomas notat quod in Deo sunt tantum duo prae­
dicamenta, scil. substantia et relatio; sed «esse in» relationis in Deo est sub­
stantiale. Agitur ergo non de relatione transcendentali, sed de relatione praedicamentali (paternitatis, filiationis, etc.) cujus tamen « esse in » seu « inesse »
in Deo est substantiale.
Ad 2'". Bene exprimitur id quod communiter vocatur distinctio virtualis
minor, prout Deitas, ut concipitur a nobis, actu implicite continet relationes.
Ad 3m. Ostenditur quod non sequitur ex praedictis quod essentia divina
sit quid relativum. Hoc optime explicatur a Cajetano I, q. 39, a. 1, η. VII.

lum dubium: Utrum Deitas, non ut concipitur a nobis, sed ut in se est et clare
videtur a beatis, contineat relationes actu explicite, an solum actu implicite.
Resp. Continet eas actu explicite, quia distinctio virtualis est distinctio
rationis ratiocinatae, quae sequitur considerationem abstractam nostrae mentis,
et quae non est in re divina ut clare videtur a Deo et a beatis. Ita pariter na­
tura divina, ut imperfecte concepta a nobis, continet actu implicite attributa di­
vina prout debemus ea paulatim ex illa deducere; sed Deitas, ut in se est, con­
tinet actu explicite attributa divina; beati enim non indigent deductione ad haec
attributa cognoscenda, ea intuitive vident in Deitate, prout in ea sunt formaliter
eminenter, et non solum virtualiter eminenter, ut in ea sunt perfectiones mixtae.
Cfr. Cajet, in I, q. 39, a. 1, η. VII, ubi rejiciens omnino distinctionem formalem
actualem Scoti inter Deitatem et relationes, dicit: «Sicut in Deo secundum rem
sive in ordine real i est una res non pure absoluta nec pure respectiva, nec mixta
aut composita, aut resultans ex utraque; sed eminentissime et formaliter habens
quod est respective (imo multarum rerum respectivarum) et quod est absoluti;
ita in ordine formali, seu rationum formalium, secundum se, non quoad nos lo­
quendo, est in Deo unica ratio formatis, non pure absoluta, nec pure respectiva,
non pure communicabitis nec pure incommunicabilis, sed eminentissime ac
formaliter continens et quidquid absolutae perfectionis est, et quidquid Tri­
nitas respectiva exigit... Fallimur autem ab absolutis et respectives ad Deum
procedendo, eo quod distinctionem inter absolutum et respect i vum quasi prio­
rem re divina imaginamur... Et tamen est totum oppositum. Quoniam res divina
prior est ente et omnibus differentiis ejus: est enim stiper ens et super unum,
etc. ».
. ·.
Et tamen Deitas sub ratione essentiae realiter communicatur Filio et Spi­
ritui Sancto, non communicata paternitate et filiatione. Ita in triangulo, primus
angulus constructus communicat duobus aliis suam superficiem totam, non vero
seipsum. Nec est in hoc periculum agnosticismi; esset solum si diceretur quod
relationes et attributa divina sunt in Deitate, non formaliter eminenter, sed solum
virtualiter eminenter, ut perfectiones mixtae, ut colores in albedine. Hoc aequivalenter dictum est a S. Thoma I, q. 27, a. 2 ad 3; q. 28, a. 2 ad 3. Haec do­
ctrina reducitur ad hunc simplicem intuitum: « Pater est Deus « et in hac pro­
positione est exprimit identitatem realem subjecti et praedicati.
2um dubium: Admissa distinctione formali-actuali salvareturne in Deo ratio
actus purissimi, simplicissimi et infiniti?
Respondent thomistae, negative (cfr. Cajet., ibid., I, 39, 1). Nam in hac

e

DE RELATIONIBUS DIVINIS

i
!
. ·
I
i
f

Π
I
I

I
I
I
I
Γ

li.
I

[
I
i
I
!
i
I
]

hypothesi, divina essentia conciperetur cum fundamento in re in potentia ad
relationes, scii, ut actuabilis per illas, tanquam per aliquid extraneum, ut genus
animalitatis per differentiam specificam extraneam. Atqui repugnat actui purissimo quod concipiatur cum fundamento in re ut ulterius actuabilis, hoc repugnat etiam simplicitati et infinitati Dei. Thomistae, ut patet, sic servaverunt
optime hanc expositionem Cajetani, et Billuart indicat in expositione praesentis
articuli plures modos aequivalentes loquendi.
Sum dubium: An conceptus essentiae divinae magis late pateat quam conceptus
paternitatis et cujuslibet relationis seorsim sumptae.
Rcsp. affirmative, quia Deitas ut concipitur a nobis importat actu implicite
filiationem, quae ne implicite quidem importatur in conceptu paternitatis nisi
correlative, quia ei opponitur.

1
*
,

>

I

4Mm dubium: /In Deitas sit de nostro conceptu explicito personae Patris.
Rcsp. affirmative, dum paternitas est solum de nostro conceptu implicite
Deitatis ut a nobis intclligitur, quia Deitas magis late patet quam paternitas,
includit enim etiam filiationem. Pariter in creatis, ens est de conceptu explicito
substantiae, dum substantia non est de conceptu explicito entis, quia ens magis
ate patet quam substantia.
Objectio Scoti: Si Deitas concipitur a nobis ut actu continens paternitatem,
sequitur quod Pater generando Filium ei communicat paternitatem. Sic Filius
erit Pater. Aut si non ei communicatur paternitas, nec Deitas sic datur. Item
dicit Scotus: si ens includit actu implicite substantiam et accidens, de quo­
cumque praedicatur etiam simul substantia et accidens praedicantur.
Rcsp.: Dist. antec.: si Deitas concipitur a nobis ut aciu explicite continens
paternitatem, conc.; implicite, subdist.: implicite et copulative, conc.; implicite
disjunctive, nego. Revera Deitas est disjunctive aut in Patre, aut in Filio, aut
in Spiritu Sancto. Sufficit enim distinctio virtualis ut salvetur veritas propo­
sitionum de communicabilitate naturae, non communicata paternitate, sicut
sufficit ad dicendum: Deus punit per justitiam, non per misericordiam. Item ens
continet actu implicite, non copulative, sed disjunctive substantiam et accidens,
et sic non oportet quod substantia sit accidens.
Eodem modo solvuntur multae difficultates, scii, quomodo Pater generat
et non essentia, cum qua Pater idcntificatur realiter? Quomodo quaelibet persona
sit realiter Deus, si non importat alias personas, quas realiter includit implicite
Divinitas?
Instantia: Sed si Deitas, ut est in se et clare videtur a beatis, continet actu
explicite paternitatem, sequitur quod Pater generando l'ilium, ei communicat
paternitatem, sic Filius est Pater, aut non est Deus.
'a
Resp.: Ita quidem esset, si in eminentia Deitatis ita idcntificarcntur abso­
lutum et relativum, seu communicabilitas et incommunicabilitas, ut destrue­
rentur, conc.; secus, nego. Revera absolutum communicabile et relativum in­
communicabile sunt in Deo formaliter eminenter, sed adhuc formaliter (et non
solum virtualité! ) sicut misericordia et justitia in Deitate identificantur quin
destinantur; sunt enim in ea non solum virtualité! (ut septem colores in luce
Iba), sed etiam formaliter eminenter. Et ibi est mysterium eminentiae di\ inae.

RELATIO IN DEO ESTNE IDEM OUOD SU \ ESSENTIA

Proinde legitime concipimus essentiam divinam posse communicari Filio, quoad
omnia absoluta essenti li i quae explicat et sunt communicabilia, non communicato relativo (paternitatis) propter oppositionem ad terminum cui essentia
communicatur. Ita in triangulo, primus angulus constructus communicat seeundo et tertio totam suam superficiem et non semetipsum.
Uno verbo: « Pater communicat Filio essentiam quoad omnia in quibus
non obviat relationis oppositio, quia unum rei divum non pot st communicari
suo correlativo opposito». Et haec responsio cohaeret cum his quae dicta sunt a
Cajetano in I, q. 39, a. 1, η. VII: «Est in Deo (ut in se est) unica ratio formalis,
non pure absoluta, nec pure respecti va, non pure commu icabilis, nec pure
incommunicabilis; sed eminenter et formalitcr continens ct quidquid absolutae
perfectionis est ct quidquid Trinitas respectiva exi it ». Cajet, dicit etiam ibid,
η. VIII: «Stat quod sit et coinmunicabilis ct incommunicabilis».

5"'" dubium: Quodnam esi fundamentum relationum paternitatis ct filiationis'
Resp. In creatis est generatio activa et p rssiva: ita proportioniditer in divinis.
Unde notandum est quod « esse in » rei itionis non est fundamentum relationis,
quia « esse in» est quid commune omnibus accidenti ms, et simul exprimit existentiam accidentis, nam esse accidentis est inesse saltem aptitudinaliter.
Fundamentum autem relationis paternitatis est generatio activa, et fun­
damentum relationis filiationis est generatio passiva, scii, processio realis. Pa­
riter spiratio est fundamentum relationum inter Spiritum S metum et Patrem
ac Filium, qui unica spiratione activa spirant.

6,,n‘ dubium: Utrum relationes seu (personae') divinae habeant existentias pro­
prias relativas, an existant una absoluta cxistenlia essentiae!
Respondent thomistae et plerique theolo; i contra Scotum et Suarezium.
negative. Et haec responsio fundatur in pluribus textibus S. Thomae, nam dicit
in III, q. 17, a. 2, ad 3: « Quia persona divina est idem cum natura, in personis
divinis non est aliud esse personae praeter esso naturae. Et ideo tres personae
non habent nisi unum esse. Haberent autem triplex esse, si in eis esset aliud esse
naturae et aliud esse personae ». Item de Pol., q 8, a. 2, ad 11 ct q. 9, a. 5, ad 19.
Manifestum est quod in his textibus S. 1'homas loquitur non de esse essen­
tiae sed de esse existentiae; praesertim hoc constat in III, q. 17, art. 2, ubi quae­
ritur an sit in Christo unum esse quamvis sint duae naturae, et respondetur
affirmative. Explicatur haec responsio contra Scotum et Suarezium:
Existentia relationis nihil aliud est quam ejus < esse in » vel inesse. Atqui,
ut dictum est, esse in relationum divinarum est substanti de, hoc est idem cum
esse ipsius naturae divinae. Ergo relationes divinae non habent existentias
proprias.
Id est: sicut in Deo non est triplex intelligere, nec triplex velle, ita a fortiori
nec triplex esse; nam in Deo omnia sunt unum et idem ubi non obviat relationis
oppositio.
ia Confirmatio sumitur ex hoc quod in Symbolo Athanasii dicitur «.Non
1res i nereat i... sed unus increatus ». Si autem essent tres existentiae increatae
praeter absolutam existenti im communem tribus personis, essent tres increati,
non solum adjective, sed etiam substantive, quia multiplicarentur forma et subje-

88

DE RELATIONIBUS DIVINIS

ctum, essent tres entitates habentes tres existentias increatas. Item essent tres
aeterni substantive. Unde in Scotismo et Suarezianismo habemus periculum
quoddam tritheismi. Et haec est ratio profunda propter quam Suarez nescit
solvere objectionem desumptam ex principio identitatis: quae sunt eadem uni
tertio, etc.; velit nolit, Suarez, multiplicando esse in divinis, multiplicat aliquid
absolutum, et sic non satis servat principium: « In Deo omnia sunt unum, ubi
non obviat relationis oppositio ».
2a Confirmatio est quod in Deo essentia et esse sunt idem. Atqui essentia
est communis tribus personis. Ergo pariter esse est commune illis. Esse enim
communicatur cum natura, nam cum ea identificatur omnino; natura divina
est ipsum esse subsistens: «Ego sum qui sum» (Exod. III). Si communicatur
idem intelligere et idem velle, a fortiori idem esse existentiae.

3a Confirmatio est quod existentiae relativae essent superfluae, nam id quod
semel existit non indiget alia existentia; per primam enim est extra nihil et extra
suas causas (si causas habeat). Imo implicat contradictionem quod id quod
semel est extra nihil et extra omnes causas, iterum ponatur extra omnes causas.
Item implicat esse duas ultimas actualitates ejusdem ordinis, quia tunc neutra
foret ultima. Existentia autem est ultima rei actualitas.
Si vero quandoque Patres dixerunt: aliud est esse Deum et aliud esse Pa­
trem, hoc vult dicere: esse Deum significatur ut ad se, et esse Patrem ut ad aliud.
Non sequitur vero ex hoc quod sint plures existentiae in Deo.

Objectio: Existentia nihil aliud est quam ipsum ens in actu. Atqui relationes
quatenus ab essentia distinctae sunt vere in actu. Ergo habent existentiam
propriam.
Respondent thomistae negando majorem, nam existentia non est ipsa res,
sed rei actualitas qua res sistitur extra nihilum et extra suas causas. In Deo
quidem essentia et esse sunt idem, sed propterea sicut essentia est communis,
ita esse divinum est commune tribus personis. Unde relationes sunt vere in actu,
sed per existentiam absolutam essentiae.
Alia objectio: Omnis productio terminatur ad existentiam.
Rcsp.: Dist. major.: omnis productio alicujus entis contingentis termi­
natur ad ïiovàm existentiam productam, concedo; sed communicatio termi­
natur ad existentiam non novam, sed communicatam personae procedenti.
It.i quodammodo esse increatum Verbi communicatur humanitati assumptae
prout est unum esse existentiae in Christo; ita esse animae separatae communi­
catur corpori per resurrectionem, quia est unicum esse existentiae substantiale
in homine. Scotus et Suarez e contra negant distinctionem rcalem inter essentiam
creatam et esse; ideo multiplicant esse substantiale in quolibet homine, scilicet
pro anima et corpore. Item dicunt: Sunt in Christo duo esse. Et pariter in Tri­
nitate ponunt tres existentias relativas.
Insto: Unaquaeque res ab aliis distincta habet suam existentiam. Atqui
divinae personae sunt ad invicem distinctae. Ergo.
Respondeo: Unaquaeque res habet suam existentiam aut propriam aut
communem, concedo; semper propriam, nego. Sic humanitas Christi non habet
existentiam propriam, et in nobis corpus non habet existentiam propriam di-

RELATIO IN DEO ESTNE IDEM QUOD SUA ESSENTIA

89

stinctam ab existentia animae. C orpus nostrum existit per existentiam animae
quae est spiritualis. Et sic non repugnat quod in Deo relationes quorum esse
iit n est substantiale, existant per existentiam ipsius naturae divinae.
Instantia: Ergo Pater in divinis est ad sc non ad aliud, non ad Filium.
Rcsp.: Dist. antecedens: Pater est ad se quoad « esse in », concedo; quoad
* esse ad », nego.
Ultima objectio: Praeter subsistentiam absolutam in Deo, dantur tres subsi­
stentiae seu personalitates relativae, ergo pariter praeter existentiam absolutam
dantur tres existentiae relativae.
Rcsp.: Nego consequentiam. Disparitas est, quod subsistentia absoluta dat
tantum perseitatem independentiae, non incommunicabilitatis; sic tres subsi­
stentiae relativae non sunt superfluae, requiruntur ad incommunicabilitatem; e
contrario existentia absoluta, communicata cum natura, ponit personas extra
nihil, ita ut existentiae relativae sint superfluae, imo implicant, ut dictum est.

7”,n dubium: Utrum relationes divinae praeter absolutam essentiae perfectio­
nem afferant vi ipsius « esse ad » aliam relativam perfectionem virtualiter di­
stinctam.
St. qu.: Certissimum est quod relationes divinae (quae sunt, ut infra dicetur,
ipsae personae divinae) sunt perfectissimae, prout realiter identificantur cum
essentia divina, quae est ipsa infinita perfectio subsistens: sic relationes divinae
necessario amantur a Deo et a nobis adorari debent adoratione latriae. Sed quae­
ritur, an praeter absolutam essentiae perfectionem, quam includunt, afferant
vi ipsius «esse ad» aliquam perfectionem relativam, virtualiter distinctam ab
absoluta.
Respondetur negative: Haec responsio videtur saltem probabilior, ita ex
thomistis Capreolus, Ferrar., Cajetanus, Salmanticen., Gonet, Billuart etc.
Attamen inter thomistas opinionem contrariam tenent Joannes a S. Thoma,
Contenson, Bancel.
i° Probatur auctoritate: S. Aug. de Trinit., L. V, c. 8 dicit de Trinitate:
«Bonus Pater, bonus Filius, bonus Spiritus Sanctus; nec 1res boni, sed unus
est bonus ». Si autem bonitas seu perfectio realiter multiplicaretur in personis
divinis, dici possent 1res boni, 1res perfecti, non solum adjective, sed etiam sub­
stantive; quia significatum tam materiale quam formale harum vocum multi­
plicaretur, prout essent tres perfectiones relativae et realiter distinctae ab
invicem.
Item S. Thomas, I, q. 42, a. 4, ad 2,n, dicit: « Paternitas est dignitas Patris
sicut et essentia Patris: nam dignitas est absoluta, et ad essentiam pertinet. Sicut
igitur eadem essentia quae in Patre est paternitas, in Filio est filiatio; ita eadem
dignitas quae in Patre est paternitas, in Filio est filiatio etc. ». Ita analogice in
triangulo, eadem superficies, quae est superficies primi anguli, est superficies
secundi et etiam tertii anguli; nec praeter superficiem absolutam et communem
sunt superficies relativae.
Ut merito dicit Billuart et alii: in his verbis S. Thomas conclusionem no­
stram non solum aperte asserit, sed probat, quia nempe Patris dignitas seu per­
fectio est absoluta et ad essentiam pertinet.

qo

DE RELATIONIBUS DIVINIS

2° Probatur ratione theologica. Aliquid non est bonum seu perfectum nisi
existât aut dicat ordinem ad esse. Atqui relationes divinae existant quidem
secundum « esse in », sed secundum esse ad «non sunt aliquid sed ad aliquid >
ut ait S. Thomas, de Pol., q. 2, a. 5. E reo relationes vi ipsius esse ad non afferunt
novam perfectionem relativam virtualiter distinctam ab absoluta perfectione
infinita essentiae. Aliis verbis existentia (et proinde perfectio) relationis praedicamentalis (de qua hic ai itui) non est ad terminum, sed ad subjectum·, proinde
ipsum « esse ad » non dicit ordinem ad existentiam, sed ab ea abstrahit. Propterca
possunt esse quaedam relationes, non reales, sed rationis tantum, scilicet quando
eorum « esse in » non est reale. Et hoc notatur a S. Thoma in nostra quaestione 28,
a. 2, initio corporis articuli.
In hoc relationes divinae differunt ab attributis divinis quae respiciunt essen­
tiam ratione sui, in ordine, non ad aliud, sed ad se. Sic attributa dicuntur perfe­
ctiones absolutae ct simpliciter simplices, quas melius esi habere quam non habere.
Sic voluntas divina est perfectio absoluta, virtualiter distincta a perfectione
ipsius esse et ipsius intelligere subsistentis, quamvis omnes identificentur, quin
destruantur in eminentia Deitatis, in qua sunt non solum virtualiter eminenter,
sed formaliter eminenter.

[
Corollarium: Relationes divinae jormaliter sec. « esse ad » non sunt perfectiones
simpliciter simplices proprie dictae, quia, quamvis non involvant imperfectionem,
non tamen melius est eas habere quam non habere·, sic eorum esse ad est purus
respectus abstrahens a perfectione ct imperfectione. Ita etiam actus liber creandi
in Deo, non dico libertas, sed actus liber, v. g. creationis, quia Deus potuisset
non creare, et non est perfectior Deus ex hoc quod universum creaverit. « Dieu
n’est pas plus grand pour avoir créé l’univers» ut ait Bossuet. Non melioratus
est Deus ex hoc quod ab aeterno voluerit creare universum; sic creare mundum
est quid conveniens ita ut tamen non creare non fuisset inconveniens.
In hoc conveniunt omnes; sed Cajetanus in 1, q. 19, a. 2, η. Ill dicit
secundum formulationem postea non approbatam ab aliis thomistis: « Deum
velle alia est perfectio voluntaria et omnino libera, cujus oppositum non esset
imperfectio ».
Melius dicit Cajetanus in III, q. 1, a. 1, n. 6: « Communicare se aliis im­
portat perfectionem non in communicante, sed in illis quibus communicatur ».
Ut notavimus alibi (De Deo Uno, pag. 391 sq.) in alia formula ab aliis tho­
mistis non admissa, Cajetanus videtur confundere propositionem modalem de
dicto (quae vera est) cum propositione modali de re. Verum est dicere quod con­
veniens est Deum creare ita ut non creare non esset inconveniens, sed falsum est
dicere: volitio libera creandi est in Deo nova perfectio libera (virtualiter distincta
.1 perfectione essentiali) cujus tamen oppositum non esset imperfectio. Sic Deus
esset melior ex hoc quod voluit creare universum, ut immerito dixit Leibnitzius.
Haec quodammodo illustrant praesentem quaestionem nostram, scii, relationes
divinae secundum suum « esse ad » non afferunt novam perfectionem.
Confirmatur ex inconvenientibus:
i° Alioquin sequeretur quod Patri deesset una perfectio, scilicet filiationis,
et etiam spirationis passivae. Sic nulla persona divina esset infinite perfecta,
nulla haberet omnem omnino perfectionem, sic nulla esset Deus. Deus enim

RELATIO IN DEO EST NE IDEM QUOD SUA ESSENTIA

()T

débet habere omnes perfectiones simpliciter simplices, quas melius est habere
quam non habere.
2° Sequeretur quod omnes 1res personae essent quid perfectius saltem exten­
sive quam una, contra S. Augustinum qui dicit: «Tantus est solus Pater quan­
tus est simul Pater et Filius et Spiritus Sanctus». De Trinil., 1. VI, c. VIII;
1. VIII, c. I.
3° Pater et Filius essent perfectiores Spiritu Sancto, quia ultra perfectio­
nem propriam, haberent perfectionem spirationis activae, dum Spiritus Sanctus
haberet solum unicam perfectionem, scii, spirationis passivae.

Objiciunt adversarii: Pater habet filiationem non formaliter, sed eminenter
ratione essentiae. Unde filiatio est proprie perfectio simpliciter simplex.
Resp.: Sic Pater non haberet formaliter aliquam perfectionem simpliciter
simplicem, quod est inconveniens.
Instantia: Pater habet filiationem compensative et terminative, si non con­
stitutive.
Resp.: Pater sic non esset infinite perfectus; et adhuc Spiritus Sanctus esset
minus perfectus quia haberet unicam perfectionem relativam, non duas, unde
nequidem compensative perfectus esset.
Alia objectio: Perfectio relativa respicit subjectum ut pofectibilc in ordine
ed aliud, ut patet in potentiis seu facultatibus et habitibus. Ergo falsum est
dicere quod relatio see. suum « esse ad » abstrahit a perfectione; perfectio enim
nostrae intelligent iae oritur ex sua relatione ad ens. Ita Contenson.
Resp.: Contenson, ut merito notat Billuart, confundit in hoc relationem
transcendentalem facultatis ad objectum specificativum, cum relatione praedicamentali, v. g. paternitatis vel filiationis, quae sunt puri respectus ad purum
' terminum, et proinde non respiciunt subjectum ratione ejus, sed ratione termini.
Ultima difficultas: Personalitas creata dicit perfectionem realiter modaliter
distinctam a perfectione naturae; ergo pariter et a fortiori personalitates divinae
quae constituuntur per relationes subsistentes, ut infra dicetur.
Resp. cum pluribus: Dist. antecedens: personalitas creata est quidem per­
fectio quantum ad perseitatem independentiae, conc.; quantum ad perseitatem
incommunicabilitatis, nego, non enim est perfectio non posse communicari alteri.
Personalitates divinae dant incommunicabilitatem, sed non dant persei­
tatem independentiae, quae communis est tribus personis. Cfr. infra in fine, q. 20.
Sic sufficienter explicatur art. 11 S. Thomae, sec. quem relationes reales
in Deo non realiter distinguuntur ab essentia, sed solum virtualiter. Haec veritas
brevissime sic enuntiatur: « Pater est Deus », in qua propositione, sicut in omni
affirmativa, verbum est exprimit identitatem realem subjecti et praedicati.
Aliis verbis: Deitas ut cognoscitur a nobis continet relationes divinas actu impli­
cite', Deitas ut in se est continet eas actu explicite, seu formaliter eminenter absque
distinctione formali-actuali a Scoto proposita. Xec in hoc est periculum agnosti­
cism! : esset solum si diceretur quod relationes reales sunt in Deo non forma­
liter eminenter, sed solum virtualiter eminenter, ut perfectiones mixtae, ut meta­
phorice dicitur: Deus est iratus.
Revera relationes divinae sunt in Deitate sicut attributa divina, plusquam

DE RELATIONIBUS DIVINIS

Ç2

septem colores in albedine, quia septem colores sunt solum virtualiter in albe­
dine, non formaliter. .Mbedo enim non est caerulea; dum Deitas est vera, bona,
est etiam paternitas, quamvis Deitas communicetur a Patre Filio, non commu­
nicata paternitate.

Art. III

I

If relationes quae sunt in Deo realiter
Utrum
H distinguantur.
ad invicem

S'a'us qu.: Haec quaestio jam soluta videtur si bene intelliguntur hae
propositiones «Pater non est Filius» et «Spiritus Sanctus non est Pater nec
Filius », nam in his propositionibus negativis non est negat identitatem rcalem
subjecti et praedicati, ergo habetur distinctio realis seu quae antecedit consi­
derationem nostram. Attamen haec quaestio adhuc speciali examine indiget, quia
nondum satis explicite constat quod personae constituuntur per relationes et
insuper quia, ut dictum est in art. praecedenti, relationes reales in Deo non realiter
distinguuntur ab essentia.
Ex hoc oriuntur difficultates quae enuntiantur initio hujus articuli III, scii.:
Ia difficultas: quaecumque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se;
atqui relationes divinae sunt eaedem uni tertio, scii, essentiae; ergo. Est classica
objectio rationalistarum contra Trinitatis mysterium, quae quandoque exponi­
tur a thomistis in introductione hujusce tractatus.
IIa difficultas est ista: paternitas et filiatio distinguuntur quidem ratione
ab essentia; sicut bonitas et omnipotentia. Et ideo, sicut bonitas et omnipotentia,
non realiter distinguuntur inter se paternitas et filiatio.
11 Ia difficultas: in divinis non est distinctio realis, nisi secundum originem.
Sed una relatio non videtur oriri ex alia. Ergo non realiter distinguuntur.

Responsio tamen est affirmativa, scii, in Deo est realis distinctio see. relationes
ad invicem oppositas.
Haec doctrina ad fidem pertinet, nam fides docet esse veram et realem Tri­
nitatem prout Pater non est Filius, et Spiritus Sanctus non est Pater nec Filius.
Imo in ( one. Florentino sess. 18, (Denz. 703) declaratur: « Omnia in Deo sunt
unum, ubi non obviat relationis oppositio ». Et ut ibidem refert Denzinger, in hoc
Concilio, Joannes latinorum theologus testatus est: «Est see. Doctores tam
graecos quam latinos sola relatio quae multiplicat personas in divinis productio­
nibus, quae vocatur relatio originis, ad quam duo tantum spectant: a quo alius
et qui ab alio». Cfr. Harduinum, Conciliorum Collectio IX, 203. Similiter do­
ctissimus Card. Bessarion, Archiep. Nicaenus, graecorum theologus, in eodem
Concilio professus est: «Quod personalia nomina Trinitatis relativa sunt, nullus
ignorat » (Hard., op. cil., IX, 339). Quoad Concilia anteriora cfr. Cone. Tolet. XI
et Cone. Lateran. IV (Denz. 39, 231, 281, 523 sq.).
Quoad Patres, S. Thomas in arg. «sed contra» citat Boetium; pariter citari
debet S. Anselmus, De process. Spiritus Sancti, c. 2 (P. L. 158, 288). Et antea,
ut diximus in art. I, S. Aug., De Trinit., 1. V et XV. — S. Gregorius Nazianzenus,
S. Gregor Nyssenus, S. Joannes Damascenus (cfr. Rouet de Journel, Enchiridion

UTRUM RELATIONES QUAE SUNT IN DEO REALITER DISTINGUANTUR

03

palristicum, in fine, index theologicus, n. 148): « Distinguuntur et tamen unum
sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus »; ibi indicantur multae referentiae ad
principales textus Patrum graecorum et latinorum qui citantur in hoc opere.

In corpore articuli S. Thomas explicat hanc fidei doctrinam per analysim
notionis relativae oppositionis, sic:
De ratione relationis realis est respectus unius ad alterum, see. quem aliquid
alteri opponitur relative, et proinde realiter distinguuntur.
Atqui in Deo sunt reales relationes ad invicem oppositae paternitatis, filia­
tionis, spirationis. (Explicabitur infra quod spiratio activa quae opponitur spira­
tioni passivae, non opponitur paternitati, nec filiationi.)
Ergo in Deo est realis distinctio sec. has relationes reales ad invicem oppo­
sitas.
Major explicat id quod jam admittitur in confuso a sensu communi seu a
ratione naturali, scii, relativa, ut patei et filius ad invicem opponuntur, et sic
realiter distinguuntur, nullus enim generat scipsum. Haec anah sis notionum re­
lationis. oppositionis et distinctionis, jam invenitur apud Aristotelem in Postpracdicamcntis, ubi distinguit varias oppositiones.
Oppositio proprie dicta est repugnantia determinata, dum oppositio improprie
dicta est inter res disparatas, ut inter diversas species rerum. Sic sola oppositio
proprie dicta exigit determinatum extremum, cui repugnat aliud, ut frigus calori,
caecitas visioni etc. Itaque oppositio proprie dicta duas exigit conditiones, nempe
distinctionem extremorum, et aliquam inter ea determinatam repugnantiam.
Oppositio autem est quadruplex: relativa, contraria, privativa, contradi­
ctoria. Sic proponi potest haec divisio, ut bene notat Goudin in sua Logica
( Postpraedicamenta) :

inter ens et non ens

Oppositio

per modum purae negationis: oppositio con­
tradictoria, v. g. homo et non homo, scien­
tia et nescientia.
per modum privationis in subjecto apto: op­
positio privativa, v. g. visus et caecitas,
scientia et ignorantia.
ex eo quod a subjecto se expellant: oppositio
contraria, v. g. virtus et vitium, scientia
vera et error.
A - ■· *
ex mutuo respectu: oppositio relativa, v. g.
inter patrem et filium.
C*

inter ens et ens
\

Sic ut communiter docetur oppositio relativa est omnium minima: in ea
enim unum extremum non destruit aliud, sed potius exigit. Unde in Deo locum
habet, quia nullam essendi privationem secum affert, sed solum distinctionem
cum respectu, ut notat S. Thomas, de Pol., q. 7, a. 8, ad 4“ Sic Pater et Filius,
per oppositionem relativam, in divinis realiter distinguuntur. Definitur haec
oppositio: repugnantia inter duo ex eo quod se mutuo rcspiciant.

DE RELATIONIBUS DIVINIS

Î
I
I
Η

I
>|
j
I
\
i
I

Oppositio contradictoria est per oppositum, omnium maxima, quia unum
extremum totaliter destruit aliud, nequidem remanet idem subjectum (ut in
oppositione privativa), neque idem genus (ut in oppositione contraria, v. g.
inter virtutem et vitium in genere habitus), sic oppositio contradictoria est
aliarum causa, et in illis aliquatenus admiscetur. Sic vitium non est virtus et
Pater non est Filius.
Ex hoc apparet quod oppositio dicitur de his quatuor oppositionibus, non
univoce, sed analogice, attamen analogice non solum metaphorice, sed proprie; et
primum analogatum est maxima oppositio, scii, contradictoria, unde non mirum
est quod aliquo modo haec participetur in aliis oppositionibus (i).
Ad i,n et ad 2m: sic respondetur ad principalem objectionem, scii.: Quae
sunt eadem uni tertio sunt eadem inter se, distinguo: si uni tertio sunt eadem re
et ratione et non opponuntur ad invicem, concedo; si uni tertio sunt eadem re et
non ratione, et opponuntur ad invicem oppositione relativa, quam non habent
cum uno tertio, nego.
Atqui rei itiones di\ inae sunt eadem uni tertio, scii, essentiae divinae,
distinguo: sunt eadem re, sed non ratione, et ad invicem plures earum opponuntur
inter se, quamvis non uni tertio, concedo; secus, nego.
Ita analogice, ut dicit S. Th. ad i'n see. Aristot., actio transitiva (saltem
terminative sumpta) et passio realiter sunt idem cum motu; attamen realiter
distinguuntur inter se, propter relationis oppositionem, nam actio est motus
ut ab agente, et passio est motus ut in patiente.
Ita etiam in triangulo aequilaterali, tres anguli aequales sunt idem re uni
tertio, scii, superficiei eorum communi, et tamen realiter distinguuntur inter se,
propter relativam oppositionem.

1""'dubium: An tamen actio et passio distinguantur realiter modaliter a motu.
Resp.: See. opinionem communem thomistarum utique; sed Aristoteles
non ita praecise quaestionem istam consideraverat, et S. Thomas refert ejus
verba, adhuc aliquo modo confusa, quae tamen praesens problema illustrant,
sicut id quod dicitur de triangulo. Insuper etiamsi praedictum exemplum esset
deficiens, principium a S. Thoma in nostro art. enuntiatum est certum.
Notandum est etiam quod non nccesse est quod theologus ostendat hanc
objectionem esse evidenter falsam, sufficit quod ostendat eam non esse neces­
sariam seu cogentem; sic remanet mysterium revelatum.
I

'
!
I
'

2“ra dubium: An principium « quae sunt eadem uni tertio... » sit intelligendum
see. praedicationem formalem et quomodo.
Resp.: Ad intelligcntiam hujusce principii distinguenda est praedicatio
formalis a praedicatione materiali. Sic solum materialior verum est dicere: miscricordia divina est justitia divina, quia non realiter distinguuntur, et ratione
subjecti (seu materiae) sunt aliquid idem, sicut si diceretur: humanitas Petri est
ejus individualitas, haberetur praedicatio materialis, quia non realiter distin­
ti) Frequenter fiunt aequivocationes per verbum ‘'oppositio
Sic rationalistae dicunt: “ ratio
et fides chnstiana opponuntur ,, et intelligunt: " fuies Christiana est contra rationem ,, dum est so­
lum supra rationem; et est mutua relatio inter utramque ut exponit Cone, Vatie. (Denz. 1795, 1800).

UTRUM RELATIONES QUAE SUNT IN UEO REALITER DISTINGUANTUR

95

guuntur et gratia materiae seu subjecti sunt idem. Attamen in his casibus non
datur praedicatio formalis sec. quam praedicatum convenit subjecto see. ejus
rationem formalem, v. g. misericordiae divinae non convenit punire, sed condo­
nare, veniam tribuere, et justitiae divinae convenit punire; quamvis hae duae
perfectiones sint realiter idem, scii, idcntice, non formaliler.
Leges autem syllogismi non verificanlur nisi see. ■praedicationem formalem;
quia ratiocinium non respicit res ipsas nisi mediantibus conceptibus nostris.
Ideoque ad concludendam per ratiocinium identitatem duorum, v. g. Patris
et Filii, oportet quod haec duo considerentur sub eadem ratione formali.
Alioquin non servatur prima lex syllogismi, scii.: Terminus esto triplex, me­
dius, majorque, minorque; secundum hanc legem requiritur quod perfecte di­
stribuatur medium, scii, in eodem sensu in majori et in minori. Ita v. g. non
valet hoc argumentum, cujus major est solum see. praedicationem materialem:
misericordia in Deo est idem ac justitia. Atqui justitia est principium puni­
tionis. Ergo Deus per misericordiam infligit punitionem. Argumentum est fal­
sum, quia, quamvis in Deo misericordia et justitia sunt idem re, non sunt
idem ratione. Item quoad Trinitatem conceditur quod Pater et Filius sunt idem
re ac essentia divina, sed non sunt idem ratione. Et insuper ad invicem opponuntur
relative, dum non opponuntur essentiae. Unde, ut patet, non valet hic syllo­
gismus: Hic Deus est Pater; atqui hic Deus est Filius; ergo Filius est Pater.
Xec valet iste: Haec essentia divina est paternitas; atqui haec div. essentia est
filiatio; ergo filiatio est paternitas. In his syllogismis est solum praedicatio ma­
terialis, non formalis, et forma sy llogismi non salvatur.
Objectio: Sed praedicta responsio tollitur, si, contra Scotum, dicitur: in
Deo non solum est una res, sed una ratio formalis eminentissima, scii. Deitatis;
sic praedicatio est semper formalis et non solum materialis.
Resp.: Est una ratio formalis quoad se, non vero quoad nos. Cfr. Cajet, in
I. q. 39, a. i, η. VII. Aliis verbis valeret objectio si Deitas identificaret sibi
attributa et relationes, non salvis earum rationibus formalibus', secus vero si in
eminentia Deitatis earum rationes formales adhuc inveniantur. Et revera in
Deitate sunt non solum virlualiler eminenter, sicut septem colores in albedine,
sed formaliler eminenter’, nam dum albedo non est caerulea, Deitas est vera, est
bona, est paternitas, est filiatio. Et ideo attente est distinguenda praedicatio
formalis a materiali. Cfr. S. Thom., in I Seni., d. 2, q. i, a. 5 ad 4m.
Rationes formales attributorum et relationum in Deo idenlificantiir, quin
destruantur; id est in eo perfecte salvantur, non obstante identitate earum reali
cum essentia. Imo non existant in statu purissimo nisi in hac idcnlificatione;
sic esse per se subsistens debet esse non solum intelligibile in actu, sed intellectum
in actu, et sic idenlificalur cum intelligere subsistente. Propria autem ratio rela­
tionis est opponi suo correlativo et ab eo realiter distingui.
Hoc est possibile propter eminentiam Deitatis. Ita analogice: Corpus Christi
est praesens pluribus hostiis consecratis, attamen hae hostiae non sunt sibi
praesentes. Primo aspectu hoc videtur esse contra principium: quae sunt unita
uni tertio sunt unita inter se, vel: quae sunt praesentia uni tertio sunt prae­
sentia inter se; sic duo corpora non possunt esse praesentia uni spatio, quin sibi
sint praesentia.
Sed hoc non veriiicatur, si datur aliquod tertium, quod idem manens, sit

q6

de relationibus
divinis
____________________

in pluribus locis distantibus, non sicut in loco. Ita idem ('orpus Christi praesens
per modum substantiae in pluribus hostiis distantibus. Item in ordine naturali:
pes et caput sunt praesentes eidem animae, et tamen non sunt partes sibi prae­
sentes et vicinae.
Alia objectio: Distinctio realis non fundatur in eo quod abstrahit a realitate.
Atqui «esse ad » relationis abstrahit a realitate. Ergo non fundat distinctionem
realem relationum nec proinde personarum.
Rcsp.: Dist. maj.: in eo quod abstrahit a realitate et non est rcalc, conc.;
et est rcalc, nego. Contradist. min. eodem modo, et nego consequens et conseq.
Explico. Esse ad dicitur abstrahere a realitate, prout potest esse aut in relatione
reali, aut in relatione rationis; sed hoc esse ad in relatione reali reale est, non
quidem formaliter ratione suiipsius, sed ratione esso in reale quod est quid com­
mune omnibus accidentibus. Sic in creatis esse ad relationis paternitatis est quid
rcalc, non solum quid rationis; et pater et filius proinde de necessitate realiter
distinguuntur, prout nemo potest generare seipsum. Sic relationes reales in
Deo realiter distinguuntur potius ut relationes quam ut reales, quia ut relationes
ad invicem opponuntur, et ut reales habent idem esse in, nam carum esse in est
non accidentale, sed substantiale. Sic in Deo sunt quatuor relationes reales, ut
infra dicetur, et non quatuor rcalitatcs relativae ac essent v. g. quatuor actiones.
Videbimus infra quod inter has quatuor relationes reales, spiratio activa non
realiter distinguitur a paternitate et filiatione, quia eis non opponitur.
3U'“ dubium: Quare « esse ad » relationis realis non sit reale ratione suiipsius,
ut vult Suarez.
Respondetur: Quia, ut dicit S. Thomas, de Pot., q. 2, a. 5, relatio realis for­
maliter ut relatio « non est aliquid, sed ad aliquid », et propterea possunt esse
relationes non reales, quando esse in non est reale; e contra non datur quantitas
rationis, qualitas rationis etc. Suarez e contrario tenet quod « esse ad » relationis
est rcalc ratione suiipsius, sicut tenet quod essentia creata est actualis ratione
suiipsius, sic non realiter distinguitur a sua existentia. Suarez non concipit ens
nisi ut quod est, non ut quo aliquid est, dum essentia pro S. Thoma est id quo
aliquid est in tali specie. Suarez proinde concludit quod relationes rationis non
sunt vere relationes. Cfr. Disp, metaph., dist. X, sec. Ill, η. 14. Ex hoc etiam
infert quod relationes divinae habent existentiam propriam relativam et per­
fectionem relativam, virtualiter distinctam a perfectione infinita essentiae; sic
Suarez aliqualiter tendit ad doctrinam Scoti de distinctione formali. Et videtur
quod Patri desit aliqua perfectio scii, filiationis et spirationis passivae. Tunc
valde difficile est servare unitatem et absolutam simplicitatem naturae divinae,
aliquo modo sicut pro graecis qui in suo tractatu de Trinitate incipiebant a
tribus personis potius quam a natura divina personis praeintellecta.
Proinde Suarez nequit respondere eodem modo ac thomistae ad principales
objectiones contra Trinitatis mysterium. Cfr. Suarezium, de Trin., 1. IV, c. III,
η. VII. Quomodo solvitur objectio: quae sunt eadem uni tertio, etc. Suarez ne­
sciens quomodo hanc difficultatem solvere, dicit, ut supra notatum est, « princi­
pium identitatis (seu contradictionis) si in tota abstractione et analogia entis
sumatur, abstrahendo ab ente creato ct increato, finito ct infinito, esse falsum ».
lloc principium est juxta Suarezium verum inductive, in rebus finitis, et ex

UTRUM IN DEO SINT TANTUM QUATUOR RELATIONES REALES

97

limitatione creaturarum oritur veritas ejus. Sic esset lex entis finiti, non vero
lex analogica ipsius entis in communi. Sed tunc theologus non posset amplius
ratiocinari circa perfectiones divinas, nam ratiocinium fundatur in principio
identitatis seu contradictionis; esset agnosticismus purus. Et juxta nos, dicere:
principium contradictionis vel identitatis non verificatur analogice in mysterio
Trinitatis, est dicere hoc mysterium esse absurdum, non supra rationem, sed
contra. Id solum dici potest: modus eminentissimus, sec. quem verificatur in
Trinitate hoc principium, non potest positive cognosci a viatoribus, sed solum
negative ct relative.
Aliud discrimen inter S. Thomam et Suarezium provenit ex hoc quod pro
S. Thoma 1res personae non habent nisi unum esse (III, q. XVII, a. 2, ad 3™),
quia, ut communiter dicitur, esse accidentis est inesse. Atqui in Deo esse in
relationum est substantiale, proinde identificatur cum esse divinae essentiae,
propterea est unicum.
E contrario pro Suarezio qui procedit ab aliis principiis circa ens, essen­
tiam, esse et relationem, sunt tres existentiae relativae in Deo. Cfr Suarez, De
Myst. SS. Trin., 1. Ill, c. V.
Vide criticam hujusce positionis Suarezii apud L. Billot, S. J., Op. cit., th.
VIII, Epilogus, et apud N. dei Prado O. P., De Veritate fundamentali philosophiae
christianae (1911), p. 529-544. Ut ostendit P. del Prado, in doctrina S. Thomae
« perfecte salvatur divini Esse summa simplicitas ex hoc quod in divinis est
unum esse tantum, reales relationes ex una parte non faciunt compositionem
cum essentia, et ex alia parte distinguunt realiter personas. Ex hoc etiam se­
quitur quod trium divinarum personarum una est divinitas, aequalis gloria,
coaeterna majestas, eademque absoluta perfectio. Nulla est perfectio in una per­
sona quae non sit in altera ». Ostendit pariter P. N. del Prado, ibid., p. 540,
quod « illi qui, ut Suarez, negant realem compositionem esse et essentiae in
creatis, coguntur ponere tria esse in divinis, debent ponere in una divina persona
eliam perfectionem quae non est in altera, nec possunt solvere difficultatem
provenientem ex principio identitatis ». Diversitas inter Suarezium et S. Tho­
mam in hoc originem trahit ex diversitate doctrinae in Philosophia prima, circa
distinctionem realem in creatis inter essentiam et esse. Cfr. ad finem hujusce
quaestionis, in recapitulatione. Suarez, ut diximus, velit nolit, multiplicat ali­
quid absolutum in Deo, scii, esse, et propterea objectio desumpta ex prin­
cipio identitatis remanet insolubilis.

Art.

IV.

Utrum in Deo sint tantii • I quatuor
relationes reales.

St. quaest. Difficultas est: Quare non admitterentur praeter paternitatem,
filiationem, spirationem activam ct spirationem passivam, relationes reales
aequalitatis et similitudinis. Hanc opinionem admisit Scotus. Ex alia parte
videtur quod deberent esse solum tres relationes reales, sicut sunt tres personae
divinae, nam, ut infra dicetur, personae constituuntur per relationes subsistentes.
In hoc articulo « arg. sed contra » est objectio per oppositum.
7 — Garrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

qS

de relationibus divinis

Responsio S. Thomae est: sunt quatuor relationes reales in Deo. list sententia
communior theologorum, contra Scotum ct Scotistas.
.
Probatur sic in corp, artic.
’
Relationes reales fundantur aut in quantitate, quae in Deo non est, aut
in actione et passione, et in Deo sunt solum duae actiones ad intra, see. quas
sumuntur duae processiones, scii, intellectus et amoris (i). Atqui quaelibet pro­
cessio fundat duas relationes, quarum una est procedentis a principio, et alia
ipsius principii. Ergo sunt tantum quatuor relationes reales in Deo, scii, pater­
nitas, filiatio, et duae relationes fundatae in processione amoris quae vocantur
spiratio activa et processio seu spiratio passiva seu potius quasi passiva.
Dicet tamen infra S.Thomas, q. 30, a. 2 ad 1"’, quod «licet sint quatuor re­
lationes in divinis, tamen una earum, scii, spiratio (activa), non separatur (nec
distinguitur) a persona Patris et Filii », quia eis non opponitur.
*
Sic sunt solum tres personae, et non quatuor. Ratio igitur semper eadem
est, scii.: in Deo omnia sunt unum ct idem, ubi non obviat relationis oppositio',
atqui sunt solum tres relationes ad invicem oppositae, nam spiratio activa non
opponitur paternitati nec filiationi. Insuper propter idem principium spiratio
activa est una et eadem numero in Patre et in Filio. Cfr. q. 36, a. 3, ad 2m.
Oportet semper redire ad hoc principium, tanquani ad circuli centrum, a
quo omnes radii procedunt. Haec reiterata cnunciatio non est solum materialis
repetitio, sed est frequens recursus in his diversis articulis ad eandem lucem
qua illustratur totus tractatus.
Ad 4m notandum est quod «aequalitas ct similitudo in Deo non sunt
1 elationes reales, sed rationis tantum». Hoc explicat S. Thomas infra q. 42,
a. i, ad q, ct ratio quam affert valet contra positionem Scoti, qui contrariam
opinionem sustinuit.
A
Haec est: Aequalitas attenditur see. quantitatem, similitudo see. qualita­
tem. Atqui in Deo non est quantitas molis, sed virtutis, quae sicut qualitas redu­
citur ad essentiam divinam, quae eadem est numero', idem autem ad seipsum
non potest realiter referri. Neque est in Deo relatio realis aequalitatis ex parte
/elationum, quia relatio non refertur per aliam relationem, alioquin esset pro­
cessus in infinitum.
Ob].: Personae divinae sunt vere et realiter aequales; ergo aequalitas inter
illas est relatio realis.
Respondetur: Nego consequens et conseq.; non requiritur enim aequalitas
fonnaliter sumpta, pro relatione reali, sufficit aequalitas fundamentaliter sumpta,
scii, unitas magnitudinis infinitae, ratione essentiae divinae, quae est numerice
eadem. Ita Deus est realiter Dominus creaturarum, sine relatione reali ad eas,
datur solum actio creatrix a qua realiter dependent creaturae.
Ergo remanet quod in Deo sunt solum quatuor relationes, scii, relationes
originis, in duabus processionibus fundatae.
(i) Verum est quod relatio sumitur etiam secundum qualitatem, v. g. relatio similitudinis;
sed in Deo qualitas reducitur ad essentiam divinam quae numerice eadem est in tribus personis.

I
i

I

RECAPITULATIO QUAESTIONIS XXVIII

09

Recapitulatio quaestionis XXVIII.
In articulo i ostenditur quod secundum processiones divinas reales sunt
in Deo relationes reales', secundum generationem aeternam relationes paternitatis
et filiationis; secundum aliam processionem relationes spirationis activae et
spirationis passivae.
In art. 2, relationes in Deo non realiter distinguuntur ab essentia, nam esse
in earum, quod est quid accidentale in creaturis, est quid substantiale in Deo,
prout nullum accidens potest esse in Deo.
In art. 3, relationes, quae sunt in Deo, realiter distinguuntur ab invicem,
quia ad invicem opponuntur. Sic formulatur principium: In Deo omnia sunt
unum et idem, ubi non obviat relationis oppositio. Et ad ium solvitur objectio:
< quae sunt eadem uni tertio sunt eadem inter se; atqui relationes sunt eadem
uni tertio scii, essentiae; ergo sunt eadem inter se ». Respondetur distinguendo
majorem: dummodo non magis opponantur ad invicem, quam uni tertio, conoedo; secus, nego. Sic autem opponuntur ad invicem plures relationes, non vero
opponuntur essentiae.
In art. 4 determinatur quod sunt quatuor relationes, quarum una, scii,
spiratio activa, non opponitur nec paternitati, nec filiationi; sic sunt tres rela­
tiones ad invicem oppositae.
Ut notat P. dei Prado, op. cil., p. 543: « Diversitas inter Suarezium ac I). Tho­
mam in declaratione mysterii SS. Trinitatis originem trahit ex diversitate do­
ctrinae in Philosophia prima. Radix praedictorum exsurgit, quod juxta Dispu­
tationes mota physicas Suarezii: i° non admittitur, sed potius reicitur ut absurda,
realis compositio esse et essentiae in creatis; 2° consequenter non distinguitur
in relationibus rcalibus creatis inter esse ad alterum, in quo consistit relationis
essentia vel natura, ct esse quod est actus essentiae; 30 consequenter non sal­
vantur 1res relationes reales in divinis, juxta Suarezium, nisi per tria esse, quae
ab eo ej usque discipulis dicuntur relativa, at de facto sunt absoluta, quia esse
in divinis est ipsa natura vel essentia Dei ct pertinet ad praedicata absoluta;
40 consequenter ad illa tria esse sequuntur 1res perfectiones, quae sicut tria esse
trium relationum, ita sunt in una persona, quod non sunt in altera. Sunt enim
tria esse et 1res perfectiones, quae ad invicem realiter opponuntur; inde omnia
inconvenientia supra indicata, et alia plura, ut infra patebit ».
E contrario haec omnia inconvenientia tolluntur si admittitur cum S. Thoma,
quod esse accidentis (distinctum ab ejus essentia) est inesse; quod esse in rela­
tionum divinarum est non accidentale, sed substantiale ct proinde unicum pro
diversis relationibus et personis.

Qu. XXIX.

De Personis Divinis.

Primo absolute de personis in communi, deinde de singulis personis, et
denique comparative ad essentiam et ad invicem. Sic absolvitur tractatus.
De personis autem absolute in communi sunt quatuor quaestiones:

ia
2a
3a
4a

De significatione hujus nominis «persona», q. 29.
De pluralitate personarum.
De earum diversitate et similitudine.
Quomodo possint a nobis cognosci.

*

Circa primam quaeruntur quatuor: i° de definitione personae; 20 de com­
paratione personae ad essentiam et subsistentiam; ibi persona identificatur cum
hypostasi, ut aiebant graeci; 30 utrum nomen personae sit ponendum in divinis;
•1° utrum hoc nomen « persona » in Deo significet relationem. Responsio erit
affirmativa: significat relationem subsistentem aliis oppositam et incommuni­
cabilem. Videbimus in appendice quid sit sentiendum de subsistentia absoluta
tribus personis communi.
In hac quaestione apparet quomodo notio communis personae analogice,
non vero metaphorice, sed proprie, applicanda est in divinis, absque ulla distin­
ctione nec multiplicatione in ipsa natura divina. Ad hoc necessarius fuit magnus
labor. Latini quidem, ut Tertullianus, saec. 111°, spontanee dixerunt: sunt tres
personae in Deo et una substantia, quia nomina Patris, Filii, et etiam Spiritus
Sancti sunt personalia. Sed fuit in hoc magna difficultas pro graecis, apud
quos saepe voces ουσία et ύπόστασις promiscue usurpabantur ad designandam
essentiam, substantiam seu naturam, et aliunde vox πρόσωπον, quae erat
traductio vocis latinae « personae », significabat faciem vel larvam theatralem
quam induebant histriones ad repraesentandos famosos homines, ideoque hoc
nomen non videbatur satis perspicue realem distinctionem inter divinas personas
exprimere. Attamen jam apud Origenem et S. Dionysium Alex, vox ύπόστασις
designabat divinas personas et ουσία naturam. Ita etiam aput S. Athanasium.

Art. I. — De definitione personae.
St. qu.: In hoc articulo inquiritur definitio personae ac defenditur definitio
data a Boetio et communiter recepta. In hoc sanctus Thomas secundum metho­
dum Aristotelis transivit a definitione nominali ad definitionem realem, per
divisionem generis substantiae, et per comparationem inductivam rei definiendae

DE DEFINITIONE PERSONAE

ΙΟΙ

cum rebus similibus et dissimilibus; sunt primariae regulae venationis defini­
tionis realis, quae exponuntur in I.. II /W. Analyticorum, comm. S Thomae
a Icet V ad finem.
Initio S. Thomas ponit tres difficultates contra definitionem receptam
Boetii: « Persona est rationalis naturae individua substantia ».
i° Quidem: nullum singulare definitur, v. gr. Socrates non definitur,
quia definitio exprimit essentiam quae multis singularibus convenit. Responsio
erit, si hoc singulare non definitur, singularitas definiri potest et haec ad per­
sonam pertinet.
2° Videtur quod adjectivum « individua » sit superfluum, si nomen sub­
stantia exprimit substantiam primani quae, pro Aristotele, est substantia sin­
gularis.
3a et 4a difficultas sunt minoris momenti; 5a est quod anima separata
est rationalis naturae individua substantia et tamen non est persona.
Responsio tamen est affirmativa: scilicet haec definitio data a Boetio con­
veniens est:
i° Propter auctoritatem Boetii et quia communiter recepta est ut bona
a theologis.
2° Rationaliter explicatur hanc definitionem esse bonam. S. Thomas
supponit definitionem nominalem personae, scilicet nomen persona, quamvis
etymologice veniat a personando et repraesentando alicujus gesta, tamen signi­
ficat quodlibet ens rationale singulare ab aliis distinctum, v. gr. vocatur persona
Socrates, Plato, unusquisque qui potest dicere: ego sum. ego operor. Sic in omni­
bus populis communiter in grammatica distinguuntur prima, secunda, tertia
persona, ego, tu, ille. Et juristae antiqui addiderunt: persona distinguitur a
rebus prout est sui juris; imo olim dixerunt: in ordine legali servus non est per­
sona, quia non est sui juris. Sufficit, initio inquisitionis philosophicae defini­
tionis, habere notionem communem: ens rationale individuale, seu singulare
ab aliis distinctum; gallice «un particulier >>; italice «un tale». Brevius persona
significat «subjectum intclligcns et liberum ». Definitio nominalis vel quid nominis
confuse continet quid rei, seu definitionem realem.
Definitio autem realis non demonstratur, ipsa est fundamentum demon­
strationis proprietatum rei definitae, sed methodice inquirenda est per divisio­
nem generis et comparationem inductivam.
Ad transeundum igitur ab ista definitione nominali personae ad realem,
considerandum est genus supremum rei definiendae, et recte dividendum est.
Attente legendus est articulus.
Genus rei definiendae est substantia. Circa hoc S. Thomas notat in prima
parte corp, articuli: In genere substantiae speciali modo invenitur individuum;
substantia enim individuatur per seipsam, dum accidentia per subjectum in quo
sunt. I nde convenienter individua substantiae habent aliquod speciale nomen
prae aliis, dicuntur hypostases, vel substantiae primae seu singulares, seu suppo­
sita, i. e. primum subjectum attributionis eorum quae eis conveniunt, v. gr.
haec arbor est suppositum, item hic canis. Aristoteles (de Categoriis, c. 2) «sub­
stantiam primani» vocat individua, ut Petrum, Socratem; dum «substantias
secundas » vocat genera et species, ut hominem, animal, vivens. Unde haec di" K·

102

DE

PERSONIS

DIVINIS

stinctio eadem est ac divisio in substantiam individualem et universalem. Dicit
Aristoteles, secundas substantias praedicari de primis tanquam de subjecto,
i on quod ei inhaereant ut accidentia, sed quia exprimunt naturam hujusce
subjecti.
Addit Aristoteles quod individua per se principalius subsistunt; genera
enim et species non subsistunt nisi in individuis. Suppositum est id quod per se
separatim existit et operatur.
Unde substantia prima est idem ac suppositum, seu subjectum attributionis
naturae, existentiae, et accidentium, v. gr. haec arbor, hic canis. Sic persona
definienda comparata est cum dissimilibus, scii, cum accidentibus, et cum gene­
ribus ac speciebus.
Nunc, in secunda parte corporis articuli, comparatur cum similibus, i. e.
cum aliis suppositis, scii.:
« Specialiori et perfectiori modo invenitur particulare et individuum in
substantiis rationalibus, quae habent dominium sui actus et per se agunt » independenter. Et ideo substantia individua rationalis naturae habet speciale nomen
personae.
Sic persona definienda est; individua substantia rationalis naturae.
Haec definitio realis exprimit «quid rei» quod confuse continebatur in
' quid nominis »: ens rationale, singulare ab aliis distinctum, Socrates, Plato,
ego, tu, ille.
Confirmatur valor hujusce definitionis per solutionem objectionum.
dd im. Hoc singulare, haec persona, v. gr. Socrates, non definitur, bene
tamen singularitas et persona abstracte considerata.
Ad 2m. In definitione Boetii, adjectivum «individua» non est superfluum,
significat quod agitur de substantia prima, scilicet singulari, seu de supposito,
aliis verbis de subjecto reali quod non potest attribui alteri subjecto.
Id jm. « individuum ponitur ad designandum modum subsistendi qui
competit substantiis particularibus » quae solae per se separatim subsistunt,
solae sunt capaces sic existendi. I nde « individua » idem sonat ac incommuni­
cabilis alteri supposito; persona enim Petri nequit praedicari de altero subjecto,
seu attribui. Est enim primum subjectum attributionis et alteri non attribuibile.
Jd 4m. In hac definitione natura significat essentiam.
-Id 5m. Anima separata non dicitur persona, quia est pars humanae speciei,
et persona significat totum completum per se separatim existons, v. gr. Petrus
et non solum ejus anima, quae ei attribuitur.
Sed, supposita definitione personae, examinandum est quid sit personalitas.

Quid sit personalitas.
Methodice transire debemus a definitione nominali personalitatis ad ejus
definitionem realem. Sequendae sunt leges venationis definitionis quae optime
formulantur ab Aristotele et a S. Thoma in Post. Analyticis, 1. II, c. 12 sq.,
praesertim a lect. 13 sq.
Incipiendum est a definitione nominali non solum personae sed etiam ipsius
personalitatis. Quid de ea dicit sensus communis?

DE DEFINITIONE PERSONAE

IO3

Secundum sensum communem personalitas est id quo aliquod subjectum
est persona, sicut existentia est id quo aliquod subjectum existit. Hoc forte
videtur nimis ingenuum, et tamen hoc in confuso jam continet quod personalitas,
quidquid dicant certi auctores, non formaliter contituitur per existentiam (1'1.
Philosophice transitus methodicus ad definitionem realem personalitatis fit
per inductionem comparativam, comparando personalitatem rnagis explicite
definiendam cum similibus et dissimilibus, et recte dividendo genus substantiae
in quo est.

Variae sententiae scholasticorum: Dividuntur inter se in hac re scholastici
prout admittunt aut non admittunt distinctionem realem inter quod est et esse,
ac inter essentiam creatam et esse.
Scotus hanc distinctionem realem rejiciens, dicit: personalitas est quid
negativum, scii, negatio unionis hypostaticae in natura singulari, v. g. Socratis
aut Petri (cfr. Scotum, in III Sent., dist. I, q. 1, n. 5 sq.).
Suarez, rejiciens pariter praedictam distinctionem realem inter essentiam
creatam et esse, dicit: personalitas est modus substantialis praesupponens exi­
stentiam naturae singularis eamque reddens incommunicabilem (cfr. Suarez,
Disp, met., disp. 34, sect. 1, 2, 4 etc.; de Incarnatione, disp. XI, sect. 3).
Inter autem scholasticos qui, cum S. Thoma, admittunt distinctionem
realem, sunt praesertim tres sententiae:
Cajetanus in 111, q. 4, a. 2, η. VI11 sq. et plerique thomistae dicunt: per­
sonalitas est id quo natura singularis fit immediate capax existendi per se se­
paratim. Alii minus explicite dicunt cum Capreolo: est natura singularis ut
est sub suo esse. Cfr. Capreolum, 111 Sent., d. V, q. 3, a. 3, § 2.
Denique Card. L. Billot reducit personalitatem ad esse actuans naturam
singularem (cfr. L. Billot, De Verbo incarnato, ed. 5a, q. 2, pp. 75, 84, 137, 140).
Inter modernos, plures hanc quaestionem consideraverunt sub aspectu
non ontologico, sed solum psychologico et morali; ac dixerunt personalitas
constituitur aut per conscientiam suiipsius aut per libertatem. Sed conscientia
et libertas sunt solum manifestationes personalitatis; subjectum sui conscium
debet prius constitui ut subjectum capax dicendi: ego. Item subjectum liberum
est quidem moral iter sui juris per libertatem, sed prius debet ontologice constitui
ut subjectum: ego, tu, ille.

Vera notio personalitatis. Quaerenda est igitur definitio realis personalitatis
ontologicae in ipso genere substantiae, nam persona est substantia seu subjectum
intclligens et liberum.
Procedendum est progressive, dividendo genus substantiae per sic et non,
ut supra dictum est, et comparando personalitatem definiendam cum similibus
et dissimilibus.
i. Personalitas, seu id quo aliquid est persona, non est quid negativum,
sed quid positivum ut ipsa persona cujus est constitutivum formale. Si dependen­
tia accidentis est quid positivum, a fortiori independentia suppositi seu per(1) Sic S. Thomas saepe dicit, v. gr. C. Gentes, 1. 11. c. 52: « Oportet in omni substantia quae
est praeter ipsum I >eum, esse aliud ipsam substantiam (seu quod est) et esse ». Sic personalitas est id
quo aliquid est quod, scilicet suppositum in natura rationali, sicut existentia est id quo aliquid existit.

TO4

DE PERSONIS DIVINIS

sonae, scii, id ratione cujus est quid per se separatim existons. Insuper perso­
nalitas Socratis aut Petri pertinens ad ordinem naturalem non potest definiri
per negationem unionis hypostaticae, quae est quid essentialiter supernaturale
et unicum; sequeretur quod personalitas Socratis non posset naturaliter cognosci.
2. Personalitas, ut quid positivum, debet esse quid substantiale, non vero
accidentale, quia persona est substantia; proinde personalitas proprie dicta non
potest formaliter constitui per conscientiam sui nec per libertatem.
Sic personalitas comparata est cum dissimilibus, scilicet cum negativis et
cum accidentibus; nunc comparanda est cum similibus et affinibus in genere
substantiae.
3. Personalitas ut quid substantiale, non est ipsa natura substantiae, nequidem natura haec, seu natura humana singularis; nam natura etiam ut individuata attribuitur personae, ut pars ejus essentialis. Sic S. Thomas dicit III,
q. 2, a. 2: «Suppositum significatur ut totum habens naturam sicut partem
formalem et perfectivam sui ». Sic non dicitur « Petrus est sua natura », quia
totum non est pars sua, sed est majus sua parte, plura alia continet.
Nec personalitas est ipsa natura singularis sub esse, nam natura singularis,
v. g. Petri, non est id quod existit, sed id quo aliquis est homo; id quod existit est
Petrus ipse, est ejus persona. Et nunc quaerimus id quo aliquid est quod est.
Unde personalitas non est natura singularis sub esse; alioquin in Christo
cum sint duae naturae, essent duae personalitates et duae personae.
4. Nec personalitas, v. g. Petri, est ejus existentia, quia existentia attribuitur
Petro jam constituto ut persona, tanquam praedicatum contingens; imo exi­
stentia est praedicatum contingens cujuslibet personae creatae aut creabilis.
Nulla enim persona, humana vel angelica, est suum esse. Unde, ut dicit S. Tho­
mas C. Gentes, I. II, c. 52, « in omni creatura differt quod est et esse ». Item dicit
IIIa, q. 17, a. 2, ad i*n: «Esse consequitur naturam non sicut habentem esse,
sed qua aliquid est; personam autem sequitur tanquam habentem esse ». Si autem
esse sequitur personam constitutam ut personam, eam formaliter non constituit.
Imo si esse constitueret formaliter creatam personam, periret distinctio
rcalis inter personam creatam et esse, et non amplius verum esset dicere: Petrus
non est suum esse. Aliis verbis: id quod non est suum esse, ante considerationem
mentis seu realiter distinguitur ab esse. Atqui persona Petri (imo personalitas
Petri, formaliter constituens ejus personam) non est suum esse. Ergo persona
Petri, imo personalitas ejus, realiter distinguitur ab esse. Hoc lucidissime vide­
bimus in patria per oppositionem ad hoc clare visum Deus solus est suum esse,
et solus dicere potest: Ego sum qui sum.
5. Personalitas igitur est quid positivum substantiale, determinans singularem
naturam substantiae, ut sit immediate capax existendi per se separatim. Brevius
est id quo subjectum rationale est id quod est. Existentia autem est praedicatum
contingens subjecti et ultima ejus actualitas, et igitur existentia praesupponit
personalitatem, quae non potest esse, ut vult Suarez, modus substantialis poste­
rior existentiae. Personalitas est velut punctum terminans et conjungens duas
lineas, scilicet lineam essentiae et lineam existentiae. Est proprie id quo subje­
ctum intelligens est id quod est. Et haec personalitas ontologica est radix perso­
nalitatis psychologicae et moralis, seu conscientiae suiipsius et dominii suiipsius.

DE DEFINITIONE PERSONAE

Γ<>5

Haec definitio realis explicite enuntiat id quod confuse continetur in hac
definitione nominali recepta: personalitas est id quo aliquod subjectum intelligens est persona, sicut existentia est id quo aliquod subjectum existit. Sic per­
sonalitas differt ab essentia et ab existentia quas conjungit.
Cajetanus in III, q. 4, art. 2, η. VIII, ad ostendendum quod « quid rei
confuse continetur in « quid nominis » seu quod definitio realis personalitatis
debet servare id quod confuse continetur in ejus definitione nominali, optime
dicit: « Nomen personae... et similiter pronomina demonstrativa personaliter,
ut ego, tu, ille, omnes confitemur significare formaliter substantiam, et non ne­
gationem (ut vult Scotus), aut accidens, aut extranea. Si hoc omnes fatemur,
cur, ad quid rei significatae perscrutantes, (scilicet cur transeundo a definitione
nominali ad rcalem) divertimus a communi confessione? ». Scilicet cur diverti­
mus a sensu communi, seu a ratione naturali, et obliviscimur definitionem nomi­
nalem personae?
Unde non mirum est quod haec sententia admissa fuerit a plerisque thomistis, scii, a Ferrariensi, Bannez, Joanne a S. Thoma, Salmanticensibus, Complutensibus, a Goudin, Gonet, Billuart, Zigliara, del Prado, Sanseverino, Card.
Mercier, Card. Lorenzelli, Card. Lépicier, Hugon, Gredt, Szabo, Maritain, et
multis aliis (1).
Citantur quidem aliqui textus Capreoli, juxta quos persona est natura
prout est sub esse (2). Hi textus non vere opponuntur sententiae Cajetani, quia
pro eo personalitas est proprie id quo singularis natura rationalis fit immediate
capax existentiae, et manifestum est quod id quod existit non est ipsa natura
Petri, sed persona ejus, ipse Petrus.
Aliis verbis: personalitas est id quo subjectum intelligens et liberum consti­
tuitur ut subjectum possidens nempe suam naturam, suas facultates, suam exi­
stentiam, suas operationes, conscientiam sui, et actuale dominium liberum
suiipsius. Gallice dicitur: un bon sujet, un mauvais sujet, etiam italice.
Denique haec sententia, a plerisque thomistis admissa, fundatur non solum
in multis textibus S. Thomae jam citatis, sed etiam in his: 1, q. 39, a. 3, ad 4®:
« Forma significata per nomen persona non est essentia vel natura, sed persona­
litas ». Unde pro S. Thoma personalitas est quaedam forma seu formalitas vel
modalitas ordinis substantialis. Idem dicit I Sent. d. 23, q. r, art. 4, ad 4“:
« Nomen personae imponitur a forma personalitatis, quae dicit rationem subsi­
stendi naturae tali ». Item alibi (3). Id est personalitas est id quo subjectum
rationale habet jus ad esse per se separatim. Sic personalitas est modus substan(1) Objectio: Ex actu et actu non fit unum per se. Atqui suppositum est unum per se. Ergo
non potest constitui ex tribus actibus: essentia, subsistentia et existentia.
Rcsp.: Ex actu et actu non fit unum per se, scii non fit una natura, concedo; non fit unum
suppositum, nego. Suppositum est quidem per sc subsistens, sed suppositum creatum et ejus exi­
stentia non sunt unum per se, non sunt una natura, existentia ejus non pertinet ad naturam ejus,
est praedicatum contingens. Insuper in Christo est unum suppositum et sunt duae naturae.
(2) Dicit Capreolus, loc. cit,: < Persona addit aliquid supra naturam individuatam, ut actus
naturae, non per modum formae substantialis aut accidentis, sed per modum quo esse actualis exi­
stentiae dicitur actus essentiae ut quo et suppositi ut quod existit... suppositum est idem quod in­
dividuum habens per sc esse». Hoc ultimum admittitur etiam a Cajetano.
(3) Cfr. 1 Sent. d. 4, q. 2, a. 2, ad 4m: « Hoc nomen persona imponitur a personali proprie­
tate, quae est forma significata per terminum*.

lob

DE PERSONIS DIVINIS

tialis, sed antecedens esse, non subsequenS per respectum ad esse, nam esse est
ultima rei seu subjecti actualitas.
Insuper S. Thomas dicit III, q. 4, a. 2: « (In Christo) si natura humana non
esset assumpta a divina persona, natura humana propriant personalitatem ha­
beret, et pro tanto dicitur persona divina consumpsisse personam, licet improprie,
quia persona divina sua unione impedivit ne humana natura propriam persona­
litatem haberet ». Sic secundum S. Thomam personalitas distinguitur a natura
singulari, et etiam ab existentia, quia dicit III, q. 17, a. 2 ad i"1. « esse sequitur
personam tanquam habentem esse», igitur eam non constituit. Denique dicit
III, q. 17, a. 2, ad 3m: « (In Deo) 1res personae non habent nisi unum esse»». sic
personalitas non est idem ac esse, cum sint in Deo tres personalitates et unum
esse. Item in Ouodl. II, q. 2, a. 4 dicit S. Thomas: «Esse non est ratione suppo­
siti (creati) ». Xulhim enim suppositum creatum est suum esse.
Remanet igitur quod persona est subjectum intclligens et liberum, quod
analogice dicitur de homine, de angelis, de personis divinis, et personalitas est
id quo tale subjectum est quod est, scilicet id quod determinat naturam singularem
ut sit immediate capax existendi per se separat i m (1).

Corollaria
1"'” corollarium: Personalitas excludit triplicem commiinicabilitateni: i° ex­
cludit formaliter communicabilitatcm naturae alteri supposito, quia natura jam
est in aliquo supposito; 2° personalitas praesuppositive et materialiter excludit
communicabilitatcm universalis ad inferiora, quia persona est singularis et habet
naturam indi viduatam; hoc proprie pertinet ad individuationem naturae, quae
in corporibus et in nobis fit per materiam quantitate signatam, prout forma spe­
cifica ut jam recepta in hac materia, non est amplius participabilis (cfr. III,
q 77, .1. 2); 30 personalitas excludit communicabilitatcm partis ad totum, quia
persona est substantia completa (III, q. 2, a. 2). Sic anima separata non est
p rsona, sed pars principalis personae. Sic non dicitur: » Petrus est nunc in caelo,
sed anima Petri . dum e contra dicitur: «post ascensionem [esus est in caelo,
item past Assumptionem, B. V. Maria est in caelo, et non solum anima ejus ».
Proinde humanitas Christi non est persona, quia, licet sit individuata seu
singul iris, non tamen est suppositum, sed pertinet ad suppositum Verbi In­
carnati.
2'"" corollarium: Sic explicatur quod in Christo est una persona, scilicet
unum subjectum intelli;ens et liberum, quamvis habeat duas naturas, duas
intelligentes, duas libertates. Item explicatur quod in Deo sint tres personae
et una natura et unum esse, quia sunt tria subjecta intelligcnlia et libera, quamvis
habeant eandem naturam, eandem intellectionem essentialem, eandem liber­
tatem. eundem amorem essentialem. Tollitur contradictio ex hoc quod per­
sonae divinae sunt relativae et ad invicem oppositae, ut melius infra p debit.
(1) Clr. articulum nostrum in « Revue Thomiste
mars 1933. ^-a Personnalité, ce qu’elle est
f.nin, 7 ni, ,ct ea quae longius dicimus de hac re in tr. <Z, Chusto initio ubi agitur de persona
Christi.

UTRI M PERSONA SIT IDEM QUOD HYPOSTASIS, SUBSISTENTIA ET ESSENTI A

TO7

o'1"’ corollarium: Personalitas niaxime differt ab individuations cujus prin­
cipium est materia quantitate signata. Individuatio enim proprie excludit communicabilitatem universalis ad inferiora, sic fit per aliquid infimum, scilicet per
materiam in qua recipitur forma, ita ut forma recepta non sit amplius partici­
pabilis (cfr. III, q. 77, a. 2).
E contrario personalitas excludit proprie et formaliter communicabilitatcm
naturae ad alleram subjectum seu suppositum, quia natura jam est terminata
ac possessa ab uno subjecto per se separatim existente, v. g. a Petro, natura
humana Petri non potest attribui Paulo. Proinde S. Thomas dicit I, q. 29, a. 3:
« persona significat id quod est perfectissimum in tota natura, scilicet subsistens
(per se separatim existens) in rationali natura », dum individuatio nostra su­
mitur ab eo quod est in nobis infernum, id est a materia. Cfr. S. Thomam, de Po­
tentia, q. q, a. i et 2.
Sic in Christo, dum individuatio provenit sicut in nobis a materia, perso­
nalitas est increata, ideo infinite ab invicem distant. Unde nomen individuum
designat potius id quod est inferius in homine, id quod subordinatur speciei,
societati et patriae, dum persona designat id quod superius est in homine, id
ratione cujus homo ordinatur directe ad ipsum Deum supra societatem. Sic
societas cui subordinatur individuum, ordinatur ipsa ad plenam perfectionem
personae humanae, contra etatismum, qui jura superiora personae humanae
negat. Sic intellectus pervenit non solum ad conceptum distinctum, sed etiam ad
conceptum vi\ uni personae, immediate subjiciendae Deo super omnia dilecto.
Haec sufficiunt quoad definitionem personae. Pro simplici intelligentia
dogmatis sufficeret dicere: persona est subjectum intclligens et liberum; sic
dicitur analogice de homine, de angelo, de personis divinis, nam quaelibet est
subjectum intelligens et liberum (1).

Art. II. — Utrum persona sit idem quod hypostasis,

subsistentia et essentia.
Status quaestionis.
In hoc articulo statuitur aequivalentia vocis latinae PERSOX. 1 cum voce
graeca II1 POST ASIS. S. Thomas, ut patet per responsionem ad 2m et ad j“,
cognoscit difficultates quae ortae sunt circa hoc inter graecos et latinos. Graeci
nolebant vocem «personam» quia pro eis significabat larvam qua histrio in
theatro gerit vices famosi hominis, et cum idem histrio potest successive sumere
diversas larvas ad diversos heroes repraesentandos, erat periculum Sabellianismi,
see. quem personae divinae sunt solum diversi aspectus Dei agentis ad extra.
Ex alii partu latini prius nolebant vocem «hypostasis» quia non raro signi
(1) Personalitas ontologica est igitur i·! quo subjectum cogitans est subjectum: personalitas
psychologica est iJ quo hoc subjectum est sui conscium; personalitas moralis est ij quo hoc su­
bjectum est sui juris. Personalitas intellectualis manifestatur in valore. altitudine, universalitate
judicii; personalitas moralis eo magis apparet quo virtutes connexae quae characterem constituunt
praevalent supra physicum temperamentum. Personalitas religiosa eo major est, quo homo magis
intiine unitur Deo.

I08

DE PERSONIS DIVINIS

ficat substantiam, sic erat periculum Arianismi, dicendo: sunt tres substantiae
!
in Deo, et igitur substantiae subordinatae.
Difficultates istae cessaverunt cum explicatione quam dedit S. Basilius
dum distinxit significationem harum vocum: ousia et hypostasis; ousia, inquit,
'
significat substantiam numericc communem in tribus personis, et hypostasis signi­
ficat id quod est singulare et reale, ita ut sit distinctio realis inter personas ad
invicem. Tunc formula graeca « 1res hypostases » fuit acceptata ut aequivalens
huic formulae Latinae «tres personae». Attamen formula graeca non poterat in
traductione latina exprimi, quando nondum existebant voces « subsistentia et
suppositum ».
[
Hae voces (corrclatfivae ut abstractum et concretum) nondum existebant
saeculo IV; S. Hilarius et S. Augustinus eas ignorabant. Vox subsistentia in­
venta est a Rufino circa 400 annum (cfr. de Regnon, op. cit., I, 227). Rutinus
'
sumit hanc vocem « subsistentia » ex subsistere, sicut substantia venit a substare.
Hoc satis naturale erat, nam latini dicebant: tres personae divinae subsistunt
(cfr. hic ad 2). Vox hypostasis in fine admissa est a latinis, imo unio duarum
naturarum in Christo vocata est communiter unio hypostatica. Cfr. Denz. 115, 216.
Boetius autem, qui scripsit initio saec. VI, non bene intellexit felicem inter­
ventum Rufini (cfr. de Regnon, I, 227) et tenuit quod absolute loquendo dici
posset: tres sunt substantiae in Deo, si usus Ecclesiae hoc permitteret. S. Thomas,
in praesenti articulo, magna caritate vult benigne interpretare vêrba Boetii,
ct ex hoc oritur complexitas hujus articuli, sic ad 2m dicitur ad explicanda verba
Boetii: «nos dicimus in divinis pluraliter tres personas et subsistentias, ita graeci
dicunt tres hypostases. Sed quia nomen substantiae, quod secundum proprie­
tatem significationis respondet hypostasi, aequivocatur apud nos, cum quan­
doque significet essentiam, quandoque hypostasim; ne possit esse erroris occasio,
maluerunt latini pro hypostasi transferre subsistentiam, quam substantiam ».
Hoc feliciter fecit Rufinus.
Sed Boetius, hoc non bene intelligens, aliter distinguit subsistere et sub­
stare, dicendo: substare dicitur per respectum ad accidentia, sic sola individua
sunt substantia per respectum ad eorum accidentia; dum de generibus et spe­
ciebus quae accidentia non habent, dici potest quod subsistunt. Hic est prin­
cipalis error Boetii qui sic invertit formulas Rufini et dixit: in Deo sunt tres
substantiae et una subsistentia (seu natura substantialis).
Rufinus e contra dixerat: in Deo est una substantia et 1res subsistentiae. Sic
Boetius dedit falsum sensum voci subsistentiae inventae a Rufino, et verum
sensum hujusce vocabuli rursus statuit Rusticus, diaconus Ecclesiae Romanae.
Ab isto tempore h\ postasis traducitur latine « subsistentia » (vel postea modo
concreto: suppositum). Revera concretum corn lativum subsistentiae non est
subsistere, sed suppositum, sicut concretum correlativum personalitati est per­
sona.
Complexitas praesentis articuli provenit ex his omnibus fluctuationibus
historicis, ct praesertim ex infelici interventu Boetii. Hoc apparet prout saltem
duae primae difficultates positae initio articuli non sunt objectiones, sed con­
cludunt ut ipsum corpus articuli.
Per oppositum duo argumenta « sed contra » sunt duae objectiones desum­
ptae ex textibus Boetii, qui non recte intellexit vocem hypostasis.

I TRUM NOMEN PERSONAE SIT PONENDUM IN DIVINIS

TOQ

Responsio. His non obstantibus, conclusio articuli est clara, scii : In genere
rationalium substantiarum nomen persona significat id quod significant commu­
niter in toto genere substantiarum haec tria nomina: hypostasis, substantia, res
naturae; scii, primum subjectum attributionis seu suppositum. Hoc apparet
ex eo quod substantia dicitur dupliciter, scii, substantia secunda seu ousia et
substantia prima, quae quatuor nomina habet: suppositum, subsistentia, hy­
postasis et res naturae.
Primum nomen, scii, suppositum, significat intentionem seu relationem
logicam subjecti attributionis ad praedicata; tria alia nomina significant rem
ipsam (non relationem logicam), scii, subsistentia, concrete sumpta, significat
substantiam primam secundum quod per se separatim existit, res naturae secun­
dum quod supponitur alicui naturae communi; hypostasis secundum quod sup­
ponitur accidentibus.
Notandum est quod hypostasis concrete sumpta est idem ac substantia
prima. Sed subsistentia sumitur hodie modo abstracto et correspondet igitur
non personae sed personalitati.
Unde et in hoc insistendum est: Concretum correlativum subsistentiae
est suppositum sicut personalitas correspondet personae. Quidam vero auctores,
volentes identificarc subsistentiam cum existentia substantiae, dicunt concre­
tum correlativum subsistentiae esse subsistere, sicut existere est correi.itivum
existentiae. Hoc est erroneum, nam suppositum, cui tribuitur existere et subsi­
stere ut praedicatum contingens, debet in se habere id quo est suppositum,
scii, subsistentiam vel personalitatem, si est ens rationale.
Manifestum est quod concretum correlativum personalitati non est subsistere,
sed persona. Revera abstractum correlativum ipsius « subsistere est existentia
substantiae, sicut existentia accidentis correspondet ipsi « inhaerere (i).
Brevius hic articulus reducitur ad hoc: nomen persona designat, in genere
rationalium substantiarum, idem ac hypostasis vel suppositum in toto genere
substantiarum, scii, id quod per se separatim existit (in tertio modo dicendi
per sc) - (cfr. Post. Anal., lib. I, c. 4, lect. 10).
Ad 2, ad 4 et ad 5 sunt benignae interpretationes textuum Boetii, qui 111
hac re minus recte loquutus est.

Art. III. — Utrum nomen personae sit ponendum in divinis.

Responsio affirmativa ad fidem pertinet, ut patet ex Symbolo S. Athanasii.
« Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus Sancti ». Item IV Cone. Lateran.
In corpore articuli datur explicatio theologica, quae sic enuntiari potest
Deo attribuendum est omne quod perfectionis est.
(1) Sic correlatio scribenda est inter terminos abstractos et terminos concretos:
Termini concreti
Termini abstracti
personae
correspondet
personalitas,
supposito
subsistentia
•f
ipsi subsistere
existentia substantiae.
t·
ipsi inhaerere
existentia accidentis.
·>

ITO

DE PERSONIS DIVINIS

Persona autem significat id quod est perfectissimum in tota natura, scii,
subsistens in natura rationali seu subjectum intelligens ct liberum.
Ergo convenienter de Deo dicitur nomen personae et modo excellentissimo.
Deus enim est ipsum esse subsistens in natura intellectuali, et est liber.
I nde quidquid ad personam pertinet ei competit formalitcr eminenter. Sic phi­
losophi theistae loquuntur de Deo personali, per oppositionem ad pantheismum,
secundum quem Deus est immanens mundo ct in eo operatur ex necessitate
naturae, non libere.
Ad i: Deus est maxime per se ens et perfectissime intelligens.
Ad 2: I nde hoc nomen personae, secundum suum significatum formal··,
maxime Deo convenit, nam dignitas divinae naturae excedit omnem dignitatem.
Ad 3: Responsio ostendit quod S. Thomas bene, cognoscebat difficultates
in hac re inter latinos et graecos.
/ItZ 4: « Individuum esse Deo competere non potest quantum ad hoc quod
individuationis principium est materia, sed solum secundum quod importat
inconununicabililatem ». Hoc bene notavit Richardus a S. Victore. Sic persona
Patris est incommunicabilis filio, sic etiam explicatur quod humanitas Christi,
quae est individuata per materiam, non est persona, quia communicatur suppo­
sito divino Verbi, in quo existit.
Sed ex hoc oritur difficultas, scii.: si persona dat incommunicabilitatem
divinae naturae, quomodo Pater possit communicare suam naturam Filio. Hoc
explicandum est in articulis sequentibus.

Art. IV.

H
Utrum hoc nomen persona in Deo significet relationem.

Status quaestionis.
Hic articulus est majoris momenti in hac quaestione. Vidimus in quae­
stione praecedenti quod in Deo simplicissimo non potest esse pluralitas nisi
secundum relationes reales ad invicem oppositas. Secundum autem Revelatio­
nem, sunt in Deo plures personae. Ostendendum est i itur quod persona divina
constitui potest per realem relationem divinam. — Omnes difficultates positae
initio articuli ad unam reducuntur, scilicet: persona significat quid absolutum
non quid relativum, nam: 1) persona ad se dicitur non ad alterum; 2) persona
in Deo non realiter distinguitur ab essentia; 3) imo definitur « rationalis naturae
individua substantia»; 4) in hominibus ct in angelis significat quid absolutum,
ct tunc aequivoce diceretur de illis et de Deo, si in Deo significaret relationem.
Responsio tamen est: Persona divina significat relationem ut subsistentem.
1) Prob. auct. Boetii DeTrin. c \ I, are. « sed contra»: «omne nomen ad per­
sonas pertinens relationem signifie; t ». Ita Pater si 1 ificat relationem ad Filium,
filius relationem ad Patrem, Spiiitus Sanctus relationem ad Spiratores. Cfr.
( one. 'lolet. XI anno 675, Denz. 278: «In relativis personarum nominibus
P.iter ad l ilium, 1 ilius ad Patrem, S. Spiiitus ad utrosque refertur, in eo quod
cum relative tres personae dicantur, una tamen natura v· 1 substantia creditur...
Ouod enim Pater est non ad se, sed ad Filium est... (e contra) cum dicimus « Deus»

UTRUM HOC NOMEN PERSONA IN DEO SIGNIFICET RELATIONEM

non ad aliquid dicitur ». Ibid. num. 280: « In relatione enim personarum numerus
cernitur... In hoc solum numerum insinuant quod ad invicem sunt».
Item ( one. hior. (Denz. 703): « In Deo omnia sunt unum et idem ubi non
obviat relationis oppositio ».
Quoad theologiam positivam de hac re, cfr. Petau, De Trinitale, lib. IV.
In corpore articuli, ad hoc explicandum, S. Thomas refert prius tres opi­
niones, et postea dat propriam sententiam.
ia opinio, scii. Magistri Sententiarum, est: etiam in Deo nomen personae
in singulari potest sumi pro absoluto, sed in plurali sumitur pro relativas, contra
haereticos, praesertim arianos, qui dicebant: tres personae sunt tres substantiae
subordinatae.
Respondet S. Thomas: si hoc nomen persona etiam in Deo, saltem in singu­
lari, significat quid absolutum, non satis receditur ab errore haereticorum, scii,
arianorum. Sic enim multiplicaretur aliquid absolutum, affirmando pluralitatem
personarum.
2!l opinio: nomen personae in Deo significat essentiam in redo et relationem
in obliquo. Quia, ut aiebant, persona dicitur quasi per se una. Sed haec est falsa
etymologia. Haec opinio corrigitur per sequentem.
311 opinio: nomen personae in Deo significat relationem in recto et essentiam
in obliquo. Et S. Thomas notat: Isti propinquius ad veritatem accesserunt.
Deinde S. Thomas probat suam propriam sententiam, scii.: Persona divina
significat relationem ut subsistentem, sic:
Persona in communi significat intellectualis naturae individuam (seu distin­
ctam) substantiam, vel hypostasim ab aliis distinctam.
Atqui in Deo non sunt distinctiones reales nisi secundum relationes originis
quae sunt subsistentes, q. 27.
Ergo in Deo persona significat distinctam relationem ut subsistentem.
Explicatur: Hoc est dicere: In notione personae in communi sunt duo:
scii, distinctio per incommunicabilitatem (ego, tu, ille) et subsistentia, in natura
quidem intellectuali.
Atqui haec duo in divinis non inveniuntur nisi in relationibus realibus ad
invicem oppositis ct sic realiter distinctis, quarum « rssc in est substantiale,
et idem omnino ac ipsum esse subsistens.
Brevius dici potest: persona in quacumque natura rationali significat sub­
sistens ab aliis distinctum. Atqui in Deo non est distinctio nisi secundum relationes reales quae sunt subsistentes. Ergo in Deo persona significat rei itionem
non ut relationem, sed ut subsistentem. Sic servatur in Deo notio analogica
personae, scii.: subsistens ab aliis distinctum. Legenda est tertia pars articuli.
In qu. De Potent, q. 9, a. 4, S. Thomas dicit: «Relatio significata inclu­
ditur oblique in significatione personae divinae, quae nihil aliud est quam di­
stinctum relatione subsistens in essentia divina > seu subsistens relatione distin­
ctum in natura divina.

Difficultas. Persona recidit naturam incommunicabilem alteri supposito.
Atqui relatio subsistens Paternitatis non reddit naturam divinam incommunica­
bilem. Ergo haec relatio subsistens Paternitatis non constituit personam.

> t

F

TI2

E
I
I
I

E

[·
I

j
I

I
I
■
'
i

I

P
1
I
I

I
!

I
!

DE PERSONIS DIVINIS

Responsio: Dist. maj.: persona absoluta reddit naturam finitam incommunicabilem, concedo; persona relativa reddit naturam divinam incommunicabilem,
subdistinguo: cx parte sua, concedo; ex alia parte, nego. Sic natura divina ut
terminata a Paternitate est incommunicabilis, et in divinis est unus solus Pater,
ac solus Pater « dicit». Ita in triangulo aequilaterali, primus angulus constructus reddit superficiem incommunicabilem ex parte sua tantum, sed haec superficies communicatur tamen duobus aliis angulis oppositis.
Haec responsio minus clara videtur quam objectio, quia objectio sumitur
ex nostro modo infimo cognoscendi, dum responsio sumitur ex altitudine inef­
fabilis mysterii, et igitur postulat profundam meditationem ct maturitatem
ingenii. Nec necesse est quod theologia ostendat omnes objectiones factas contra
mysteria esse evidenter falsas, sufficit quod ostendat eas non esse necessarias
seu cogentes, ut dicit S. Thomas in De Trinitate Boetii, q. II, a. 3.
In fine corporis articuli plura enuntiantur corollaria.
inm corollarium: Sicut Deitas est Deus, ita Paternitas divina est Deus Pater.
< fr. I, q. 3, a. 2: In Deo enim non est aliquid extra Deitatem, non sunt enim
notae individuantes ex materia, nec accidentia, nec esse distinctum ab essentia.
Unde Deus et Deitas sunt idem, et pariter Pater et Paternitas sunt idem. E
contra Socrates non est sua humanitas, quae est solum ejus pars essentialis;
totum non est pars, sed majus est sua parte.
Nec perfecte verum est dicere: « Michael est sua Michaelitas », quia, quamvis
Michaelitas sit indi viduata a scipsa et non per materiam, tamen in Michaele
praeter ejus essentiam sunt accidentia et esse.
2um corollarium: In divinis persona significat in recto relationem, ul subsistentem, et in obliquo essentiam.
3,,ni corollarium: In quantum vero essentia divina est per se subsistens,
significatur etiam in recto per nomen persona, et relatio, ut relatio, non ut subsistens, significatur in obliquo.
1®. Nomen persona etiam in Deo dicitur ad se, prout significat relatio­
nem, non ut relationem, sed ut subsistentem; v. g. Pater ut subsistens dicitur ad
se, quamvis ut relatio dicatur ad Filium.
Ad 3®. In intellectu substantiae individuae, id est distinctae, vel incom­
municabilis, intelligitur in divinis relatio, ut dictum est in corp. art. ».
Ad 4® Servatur in Deo notio analogica personae, scii, quid subsistens,
ab aliis distinctum (subjectum intelligens ct liberum), quod proportionaliter
dicitur de personis divinis, de personis angelicis, de personis humanis. Sed tres
personae divinae intelligunt per eandem intellectionem essentialem, et diligunt
per eundem amorem essentialem.

Γ® dubium: Utrum personae divinae constituantur unice per relationes subsistentes ad invicem oppositas, an etiam per omne id quod eis convenit.
Respondent thomistae, contra Praepositivum ct Gregorium Ariminensem,
quod constituuntur in ratione talis personae per hoc quo ab invicem distinguuntur.
Atqui non distinguuntur ab invicem nisi per relationes subsistentes oppositas,
alioquin differrent per essentiam et in essentia. Definitum est autem quod in essentia conveniunt. Unde in Cone. Lateranensi (Denz 428) dicitur. «Sanctissima

I TRIM HOC NOMEN PERSONA IN DEO SIGNIFICET RELATIONEM

ΓΙ’,

Trinitas, secundum communem essentiam individua, et secundum personales
proprietates discreta ».
Et in Cone. Flor, (sessione I; Denz. 703) asseritur «personas divinas per
suas proprietates differre ».
Confirmatur: Quod est commune tribus personis, non potest specialem
constituere personam ab aliis distinctam. Atqui omnia absoluta in Deo sunt
tribus personis communia. Ergo.

2""’ dubium: . D/ personae divinae constituantur per origines activas ct passi­
vas, ut voluit S. Bonaventura, saltem ei attributa est haec opinio.
Respondetur negative, ex S. Thoma I Pars, q. 40, a. 2. Nam persona importat
ex suo conceptu essentiali esse fixum ct permanens, cum sit ultimus terminus
naturae, reddens illam incommunicabiliter subsistentem. Atqui origo concipitur
essentialiter ut in fieri, nempe origo activa ut influxus et egressus a principio,
passiva ut via et tendentia ad terminum. Origo enim activa supponit personam a
qua egreditur, Pater generat Filium, et generatio passiva concipitur ut quid praesuppositum ad personam Filii constituendam, juxta nostrum modum concipiendi.
3ura dubium: An persona Patris posset constitui per innascibilitatem, ut vult
Vasquez.
Respondetur negative, cfr. S. Thomam I, q. 40, a. 3, ad 3. Quia innascibilitas
formaliter sumpta est solum negatio principii, et sic non potest constituere
personam Patris, quae, ut realis, per aliquid reale et positivum constituitur
Si autem agitur de innascibilitate fundamentaliter sumpta, aut illud funda­
mentum est quid absolutum, et sic personam specialem constituere nequit, aut
est quid relativum, et sic non potest esse aliud quam relatio Paternitatis. Vasquez
vero hanc opinionem proposuit ad solvendam difficultatem de qua nunc agen­
dum est.
Examen specialis difficultatis conceptionis latinorum.
Occasione praesentis articuli possumus examinare praecipuam difficultatem
quae habetur in conceptione latinorum. Ea est: Relatio quae sequitur genera­
tionem activam non potest constituere personam generantem. Atqui relatio Pater­
nitatis sequitur generationem activam, nam in ea fundatur. Ergo haec relatio
Paternitatis non potest constituere personam Patris generantis.
Prius enim est persona quam generet, quia operari sequitur esse.
Objectio ista quodammodo clarior est quam erit responsio, qui 1 difficultas
ista sumitui ex nostro modo imperfecto cognoscendi, dum responsio sumenda
est ex altitudine ineffabilis mj'sterii.
S. Thomas hanc difficultatem examinat, I, q. 40, a. 4. Dicit hoc loco: Pro­
prietas personalis Patris (Paternitas') potest considerari dupliciter. Uno modo
ut est relatio, et sic iterum secundum intellectum praesupponit actum notionalem
(generationis), quia relatio, in quantum hujusmodi, fundatur super actum. Alio
modo secundum quod est constitutiva personae, et sic oportet quod praeintelligatur relatio actui notionali, sicut persona agens praeintelligitur actioni ·>.
Hoc est dicere: Relatio, v. g. Paternitatis, ut relatio actuahtcr respiciens
terminum, scii. Filium, praesupponit quidem generationem activam et in ea
8 — GarRIGOU-LagrangEj De Deo Trino ct Creatore,

DE PERSONIS DIVINIS

fundatur, sicut relatio filiationis fundatur in generatione passiva. Attamen ipsa
generatio activa praesupponit personam generantem et proprietatem ejus per­
sonalem seu Paternitatem, ut ipsa constituit personam Patris. Et non est in
hoc contradictio, quia haec relatio Paternitatis non consideratur sub eodem
aspectu, sed i° ut relatio exercite respiciens terminum ct fundata in generatione
activa, et 2° ut principium quo proximum generationis activae, seu ut consti­
tuens personam generantem.
Ita in triangulo aequilaterali, primus angulus constructus, dum solus est,
jam est quaedam figura geometrica (angulus nempe), sed nondum actualiter
respicit duos alios angulos nondum constructos.
Apud t Immistas huic objectioni est duplex responsio, ad explicandam
S. Thomae doctrinam.
Quidam thomistae respondent: Dist. antecedens: relatio Paternitatis sub
conceptu ad sequitur generationem, sed sub conceptu in antecedit eam. Sed
videtur quod difficultas remaneat, nam « esse in » est quid commune relationibus
divinis et tribus personis, ergo non potest constituere specialem personam ut ab
aliis distinctam, et ut incommunicabilem. Esse in non tribuit incommunicabilitatem, sed solum esse ad.
Alii thomistae, scii. Cajetanus, Joannes a S. Thoma, Billuart, respondent
ad hanc principalem difficultatem:
Relatio Paternitatis etiam secundum « esse ad » ut id quo in actu signato
modificatur essentia divina, antecedit generationem activam, quamvis eam
sequatur secundum « esse ad » ut quod in actu exercito, scii, quantum ad exerci­
tium ipsius respectus per modum tendentiae actualis et attingentiae sui termini.
Unde dicunt hi thomistae: relatio Paternitatis, ut id quo in actu signato modifi­
catur essentia divina, constituit personam Patris, et relatio Paternitatis, ut quod
in actu exercito, fundatur in generatione activa, personam Patris prius consti­
tutam supponit. Sic remanet doctrina S. Thomae, scii.: Personae constituuntur
per relationes ut subsistentes, et non ut relationes. Et sic actus notionalis genera­
tionis activae oritur ex persona Patris, ut subsistente, et ex ipsa relatione, ut
realiter incommunicabili.

Instantia: Relativa sunt simul natura et cognitione. Atqui Pater, ut dictum
est, intelligitur ante generationem. Ergo Filius pariter intelligitur ante genera­
tionem, quod est absurdum.
Resp.: Dist. majorem: relativa in actu exercito sunt simul natura et cogni­
tione, conc.; in actu signato, nego. Contradistinguo minorem: Pater intelligitur
ante generationem in actu signato ut persona subsistens, conc. ; ut in actu exer­
cito relatus ad Filium, nego.
Aliis verbis ad ut ad dicit respicere, aut per oppositionem termini, aut per
attingentium termini. In ipsa enim relatione oppositionis potest considerari aut
oppositio inter duas personas, aut relatio actu exercita unius ad aliam; v. gr. ego
te respicio, sed ego a te distinctus sum. Item Pater respicit Filium, sed Pater non
est Filius.
Instantia: Prius est in esse ad respicere actu terminum, quam esse entitatem
relativam incommunicabilem, ergo remanet difficultas.
Resp. Nego antecedens; sicut prius est esse albedinem in se constitutam

UTRUM HOC NOMEN PERSONA IN DEO SIGNIFICET RELATIONEM

IT 5

ni quo, quam dealbare parietem, ul quod,} forma enim antecedit suum effectum
formalem prioritate non temporis, sed causalitatis.
Instantia: Opponi in relatione nascitur ex respicere, est enim oppositio
unius relativi ad correlativum. Ergo prius est respicere actu quam opponi termino.
Et sic remanet difficultas.
*
Resp.: Dist. antecedens: opponi exercite in relatione, nascitur ex respicere
in exercito, concedo; opponi enlitalivc et secundum se nascitur ex respicere in
actu exercito, nego. Oritur enim ex respicere in actu signato et ut quo. Pariter
albedo in actu signato opponitur nigredini in actu signato, ct albedo ut actu
existons in pariete exercite opponitur nigredini existent! in altero pariete. Uno
verbo forma antecedit non tempore, sed natura, suum effectum formalem.
Sunt analogiae ad hoc melius intclligcndum:
Sic gratia sanctificans prius concipitur in se quam expellat peccatum et
animam gratam faciat. Item anima rationalis prius natura intelligitur in se
quam tribuat corpori esse et vivere specificum. Pariter relatio prius ut quo afficit
subjectum, et postea respicit terminum exercite', nam prius est rem esse in se
constitutam quam tendere ad aliud. Nec potest concipi quod prius tangat termi­
num quam in se sit.
Aliae sunt analogiae:
Sic in generatione humana, in indivisibili instanti in quo creatur anima
rationalis et unitur corpori, ultima dispositio corporis ad animam anlecedil crea­
tionem animae, in genere causalitatis dispositivae seu materialis; et eam sequitur
(ut proprietas animae), in genere causae formalis, efficientis et finalis; quia est
ipsa anima rationalis quae, in hoc instanti, dat corpori dispositionem non penul­
timam, sed proprie ultimam ad ipsam; et haec dispositio est deinde velut pro­
prietas animae. Et quando haec proprietas animae in corpus suum destruitur
per mortem, tunc separatur anima a corpore. In hoc non est contradictio, quia
non in eodem genere causarum, ultima dispositio antecedit formam et eam
sequitur. Sic causae sunt ad invicem causae, sed in diverso genere, ac igitur
sine circulo vitioso.
Item phantasma antecedit ideam, in genere causae materialis, sed phan­
tasma omnino appropriatum ad expressionem sensibilem alicujus ideae non
invenitur nisi jam habeatur haec idea; quando homo magni ingenii invenit no­
vam ideam, tunc in eodem instanti invenit saepe phantasma appropriatum ad
expressionem sensibilem hujusce ideae.
Item emotio sensibilitatis sub duplici aspectu antecedit et sequitur volitionern. Item in fine deliberationis, ultimum judicium practicum antecedit electio­
nem libertatis, quam dirigit, sed haec electio facit quod praedictum judicium
sit ultimum, dum illud acceptat.
Item in matrimonio contrahendo, consensus viri exprimitur uno verbo,
ct verbum istud non valet nisi acceptetur a muliere; post acceptationem mulieris
matrimonium est ratum definitive, non antea. Sic consensus viri antecedit ul
consensus et quamvis sit jam relativus ad mulierem, non exercite respicit con­
sensum mulieris, nisi postquam mulier consenserit et consensum suum expresserit
Hae sunt analogiae quodammodo explicativae.
Sic remanet doctrina S. Thomae: persona divina constituitur per relationem
ut est subsistens, non ut est relatio. Item generatio Filii terminatur ad personam

nr·:
il
I

B
f
■
('

I
P
J
I
I
i
I

I
I
I

I
1
»
■

H
I
R
)
|
?

B
B
B

personis divinis

Filii generatam ut quo, non ut relatam ut quod in actu exercito. Nam, ut aiunt
philosophi, motus vel generatio non terminatur per se et directe ad relationem
Sic in divinis generatio terminatur ad personam Filii ut subsistentem, seu
ad relationem filiationis ut est subsistens, non ut est relatio, secundum optimam
distinctionem datam a S. Thoma, qui absque tanta complicatione hanc difficultatem solvit, ut solvi potest a viatoribus.

4um dubium: Utrum in Deo, relationibus ac personis praeintcllecto, detur aliqua
subsistentia absoluta, praeter 1res subsistentias relativas.
Disputatur inter theologos: thomistae satis communiter affirmant; multi
alii theologi hoc negant. Durandus vero admisit quod sufficit subsistentia absoluta sine subsistentiis relativis, quod generaliter rejicitur.
Sic suadetur communis sententia thomistarum: Deus secundum se consideratus, ac relationibus seu personis praeintellectus, est subsistens, est enim non
solum Deitas, sed Deus, imo est ipsum Esse subsistens, et eo ipso intelligitur ut
intelligens, volens et capax operandi ad extra. Atqui non per subsistentiam rela­
tivam dicitur Deus secundum se sic subsistens. Ergo per subsistentiam abso­
lutam.
i"1. Confirmatur: Subsistere dicit maximam perfectionem, scii, modum
essendi perfectissimum. Atqui Deo, personis praeintcllecto, convenit omnis per­
fectio, quia est Actus purus, a se ipso existons; imo a relationibus nullam haurit
perfectionem; quia si Paternitas esset de se nova perfectio, deesset Filio, et sic
Filius non esset Deus.

2m. Confirmatur: Deo antecedenter ad personas convenit esse seu existere
ut quod est, et existentia supponit subsistentiam seu id quo aliquid est quod.
Aliis verbis: Deus personis praeintellectus est id quod est, imo est Ipsum
Esse subsistens. Haec videtur esse sententia S. Thomae I Sent., d. 21, q. 2:
Natura divina est in se habens esse subsistens, nulla intellecta personarum
distinctione ··. Item IV C. Gentes, c. 14: « In Deo sunt plures res subsistentes,
si relationes considerentur, et una res subsistens, si consideretur essentia »; item
de Pol., q·. 9, a. 5 ad 15. Haec sententia videtur sequi ex conceptione latinorum,
quae incipit non a tribus personis, sed a natura divina.

1“ objectio: Sed si ponitur subsistentia absoluta in Deo, est quaternitas.
Resp.: Nego, quia haec subsistentia absoluta tribuit quidem perseitatem
independentiae ab alio sustentante, non vero perseitatem incommunicabilitatis.
Sic non sunt quatuor personae. Etenim certum est quod Deus secundum se
consideratus est singularis, non enim est quid universale; in eo Deus et Deitas
sunt idem. Et aliunde certum est ex Revelatione, naturam divinam secundum
se esse communicabilem a Patre, Filio et Spiritui Sancto.

2a objectio: luxta Concilia ct Patres subsistentia est idem ac hypostasis.
Atqui a nullo theologo admittitur hypostasis absoluta. Ergo.
Resp.: Concilia et Patres non loquuti sunt de hac quaestione scholastica»
et agendo de personis divinis dixerunt, subsistentia est idem ac hypostasis;
sed non intendebant excludere subsistentiam absolutam de qua non erat sermo,
et de qua loquimur nunc.

UTRl’M HOC NOMEN PERSONA IN DEO SIGNIFICET RELATIONEM

Try

311 objectio: Ut natura divina subsistat independenter et simul sit incommu­
nicabilis sufficiunt personalitates, seu subsistentiae relativae. Etenim si in Deo
foret unica personalitas, haec utramque perseitatem praestaret, scii, indepen­
dentiae ct incommunicabilitatis; cur a tribus non potest praestari?
Resp.: Si in Deo jorcl unica personalitas, haec foret perfectio absoluta et sic
simul tribueret perseitatem independentiae, et perseitatem incommunicabili­
tatis; scii, haec unica personalitas esset proprie subsistentia absoluta de qua
loquimur nunc, sed insuper daret incommunicabilitatem. Xon autem ita est,
quia revelatum est quod in Deo sunt tres personae.
Et esset inconveniens quod modus existendi perfectissimus in Deo penderet
a relationibus, quae non novam perfectionem afferunt.
Distantia: In creatura rationali personalitas utramque perseitatem inde­
pendentiae ct incommunicabilitatis praestat. Ergo a fortiori in divinis.
Resp.: Disparitas est quod in creatura rationali personalitas est subsistentia
absoluta, non relativa. In Deo autem id quod perfectionis est non potest prae­
stari nisi ab essentia, ct incommunicabilitas nisi a relationibus.
Ultima objectio: Id quod petit existere in alio, non subsistit in seipso. Atqui
natura divina pro priori ad relationes seu personas petit existere in illis. Ergo
non subsistit in se ipsa.
Resp.: Dist. majorem: id quod petit ex indigentia etc., concedo; f.v infinita
fecunditate, nego. Contradistinguo minorem, scii, natura divina, non ex indigentia
petit existere in relationibus seu personis, ut per se existât; id enim jam habet
ratione sui, cum ipsa sit Ipsum Esse subsistens; sed ratione suae infinitae fecun­
ditatis petit esse in illis ut praecise terminantibus, non ut sustentantibus.

/nst.: Natura divina non potest existere sine relationibus; ergo ab illis com­
pletur ex indigentia ad existendum.
Resp.: Dist. antec.: natura divina non potest existere sine relationibus quit
est summe fecunda, concedo; quia est infirma, nego. Est enim ipsum Esse subsi­
stens. Pariter omnipotentia subsistere non potest sine possibilitate creaturarum,
non tamen ex indigentia, sed ex fecunditate. Item Pater dicit Verbum, non ex
indigentia, sed ex fecunditate.

Ultimum dubium: Quare subsistentia absoluta, modificata relationibus, non
sufficiat sine subsistentiis relativis, ut vult Durandus?
Resp.: i. quia Concilia et Patres pluries dixerunt quod quaelibet persona
divina habet propriam subsistentiam. Ita etiam S. Thomas I. q. 29, a. 2 ad 2:
Sicut nos dicimus in divinis tres personas ct tres subsistentias, ita graeci dicunt
tres hvpostases ».
2. Juxta fidem catholicam sunt in Deo tres personae. Atqui persona consti­
tuitur formaliter per subsistentiam, quae dat incommunicabilitatem. Ergo in
Deo sunt tres subsistentiae relativae.
3. Alioquin non fundaretur incommunicabilitas, nec constitueretur prin­
cipium quod generationis activae et spirationis activae.
r. Confirmatur: Si daretur unica subsistentia modificata tribus relationibus,
non vere diceretur: sunt tres persona·' in Deo, sicut non vere dicitur sunt tres

i

unicam personam agnoscere, sicut unum Deum confitemur.
Ad multiplicationem nominis substantivi, quale est persona, requiritur
multiplicatio formae, scii, personalitatis.
Sic remanet id quod dixerat S. Thomas, scii, personae divinae constituuntur
relationibus subsistentibus, ut sunt subsistentes et ad invicem oppositae. Sic
sunt tres subsistentiae relativae.
Sic Pater est principium quod generationis activae; Filius cum Patre est
principium quod spirationis activae. Et Deus praeintellectus personis est prin­
cipium quod actionum essentialium quae sunt communes tribus personis, ut
intellectio essentialis et amor essentialis, prout distinguitur ab amore notionali
(a spiratione activa) et ab amore personali (qui est Spiritus Sanctus).
2. Confirmatur: Humanitas Christi unita est Verbo in ejus subsistentia
■personali, supplente rices subsistentiae creatae; alioquin tres personae divinae
essent incarnatae.
Ex praedictis melius solvi potest aliqua difficultas jam examinata, quae
saepe in mentem venit, scii.: Personalitas reddit naturam incommunicabilem al­
teri supposito. Atqui Paternitas non reddit naturam divinam incommunicabilem
Filio, e contra. Ergo Paternitas non potest constituere personam Patris, imo non
possunt esse in Deo tres personae.
Resp.: Dist, majorem: personalitas reddit incommunicabilem naturam ut
personatam, conc.; naturam secundum se, subdistinguo: in creatis ubi perso­
nalitas est absoluta, conc.; in divinis ubi personalitas est relativa, nego. Sic per­
sona Patris reddit incommunicabilem naturam divinam ut personatam, (est
enim in Deo unus Pater tantum), non vero reddit incommunicabilem naturam
secundum se, imo Pater, prout dicitur relative ad Filium, ei communicat naturam
divinam et in hoc apparet infinita fecunditas naturae divinae.

*
‘ >
?
i
jl·

J
IHE
ΠM

IliM

Sic sufficienter examinavimus ea quae pertinent ad processiones divinarum
personarum (q. 27); ad relationes divinas (q. 28); ad personas consideratas absolute et in communi (q. 29).
Nunc agendus est de pluralitate personarum ct post longam explicationem
primarum quaestionum fundamentalium, possumus nunc celerius procedere,
Agitur enim potius de corollariis deducendis et de modo legitimo loquendi.
Sed colligendae sunt gemmae, quae in his sequentibus articulis inveniuntur.

Recapitulatio quaestionis XXIX.
Art. i. Persona est subjectum intelligcns et Uberum seu rationalis naturae
individua substantia.
Art. 2. Persona est idem ac hypostasis intellectualis naturae.
Art. 3. Cum persona significet id quod est perfectissimum in tota natura, scii
subsistens in rationali vel intellectuali natura, conveniens est quod hoc nomen

RECAPITULATIO QUAESTIONIS XXIX

IIQ

dicatur de Deo analogice quidem ct excellentissimo modo. Sic in S. Scriptura
Pater et Filius sunt, ut patet, nomina personalia et pariter Spiritus Sanctus, qui
nominatur cum illis.
Art. 4. Personae divinae ad invicem distinctae formaliter constituuntur
tribus relationibus divinis subsistentibus ad invicem oppositis, scii, paternitatis,
filiationis, spirationis passivae.
Ratio est quia « distinctio in divinis non est nisi per relationes originis ad
invicem oppositas », cum autem hae relationes divinae non sint accidentia, sed
sint subsistentes, in eis inveniuntur duo ad personam requisita, scii, et subsi­
stentia et incommunicabilitas seu distinctio. Sic tres personae divinae sunt tria
subjecta intelligentia et libera, quamvis intelligant per eandem intellectionem
essentialem, sese diligant necessario per eundem amorem essentialem, et libere
diligant creaturas per eundem actum liberum dilectionis.
Proinde paternitas est personalitas sed relativa, ita filiatio et spiratio passiva.
Sic paternitas divina ex parte sua reddit naturam divinam incommunicabilem,
quamvis haec aliunde communicari possit aliis duabus personis, sicut angulus
supremus trianguli ex parte sua reddit suam superficiem incommunicabilem,
quamvis haec aliunde communicari possit duobus aliis angulis. Et sicut Deus
est sua Deitas, ita Pater est sua paternitas, Filius sua filiatio, Spiritus Sanctus
sua quasi passiva spiratio.

Qu. XXX.

De pluralitate personarum divinarum.

Quaeritur an sit pluralitas in Deo (aa. i et 2), et quid sit (aa. 3 et 4).

Articulus 1: Plures sunt personae in divinis, quia sunt plures relationes reales
subsistentes ad invicem oppositae.
Et tamen ut notatur ad 4"’: non quaelibet persona divina est [>ars, nec
realitas divina est totum, quia « tantus est Pater, quanta tota Trinitas » ut infra
patebit, q. 42, a. 4, ad 3, ubi dicet S. Thomas: « omnes relationes sunt unum see.
essentiam et esse, neque omnes relationes sunt majus aliquid quam una tantum;
nec omnes Personae sunt majus aliquid quam una tantum; quia tota perfectio
(infinita) divinae naturae est in qualibet personarum» (1).
Articulus 2: In Deo non sunt plures personae quam tres. Hoc est revelatum
v. gr. in formula Baptismi, et expressum in Symbolis. Theologice explicatur
prout personae divinae constituuntur per relationes subsistentes ad invicem
oppositas. Hae autem non sunt nisi tres. Una enim ex quatuor relationibus, scii,
spiratio activa, ut dicitur ad i,n, non opponitur nec paternitati, nec filiationi.
Haec spiratio activa igitur convenit Patri et Filio; non enim potest eis convenire
spiratio passiva, quia sic sequeretur quod processio amoris antecederet proces­
sionem intellectus. (Legenda est in textu haec resp. ad im.)
Notandum est quod ipsum « Filioque » hic implicite affirmatur, prout di­
citur: non est oppositio inter spirationem activam et filiationem (2).
Articulus 3: Utrum termini numerales ponant aliquid in divinis.
Status qu. i. e. Utrum significent aliquid positivum (sicut dum dicitur: Deus
(1) Sic solvitur objectio: In re simplicissima nulla distinctio realis invenitur. Atqui Dens est
simplicissimus. Ergo in Deo nulla distinctio realis invenitur. — Resp.: Dist. maj.: in re simplicis­
sima nulla distinctu) realis invenitur inter partes, cone.; inter relationes reales, nego; ct pariter dist.
conclusio. — Ut dicitur a 1 4m fine: < in rebus creatis unum est pars duorum, et duo trium, ut unus
homo duorum, et duo trium (et multiplicatur in eis natura humana); et sic non est in Deo, quia tantus
est Pater, quanta tota Trinitas». Nec multiplicatur Deitas in tribus personis, sicut nec multipli­
catur superficies in tribus angulis trianguli; sic tres anguli non sunt quid majus (piam unus
tantum.
(2) 4* objectio difficilis est. scii.: Ex infinita bonitate Patris est, quod infinite seipsum communicet
producendo personam divinam. Atqui etiam in Spiritu Sancto est infinita bonitas. Ergo Spiritus
Sanctus producit divinam personam, scii, quartam, et illa aliam et sic in infinitum.
h\sp. Concedo majorem. Dist, min.: in Sniritu Sancto est infinita bonitas, numerice eadem
ac in Patre, ct quae jam adaequate communicatur tum per modum dictionis tum per modum
amoris, cone.; in Spiritu Sancto est alia numero bonitas infinita communicanda, ut est in Patre,
nego. Pariter distinguitur conclusio. Legere resp. ad 4,u.
?
Saltem ostenditur hanc objectionem non esse necessariam seu cogentem.

I»E

PLURALITATE

TRANSCENDENTAL!

T2I

est sapiens), an aliquid negativum (sicut dum dicitur: Deus est incorporeus).
Ita Cajetanus quoad sensum tituli.
Respondetur: Termini numerales non ponunt aliquid positivum in divinis,
quia affirmant pluralitatem, non quantitativam, sed transcendentalcm, quae
non est proprie numerus. Multitudo enim transcendentalis se habet ad multa
de quibus praedicatur, sicut unum transcendentale ad ens; unum autem transcen­
dentale dicit solum indivisionem entis, et non ponit accidens superadditum
(Sic dicitur: Schola thomistica non solum est una inter plures scholas theolo­
gicas, sed est schola perfecte una. Item Summa Theologica non solum est unum
opus inter plura opera sancti Thomae, sed est opus perfecte unum, propter in­
timam connexionem partium). Legendus est articulus.
Sic, ut dictum est I, q. n, a. i, ad i, unum transcendcntale differt ab uno
quod est principium numeri, qui est species quantitatis. Unde concluditur in fine
corporis articuli: «Cum dicitur: Personae divinae sunt plures, significantur illae
personae et indivisio circa unamquamque earum; quia de ratione multitudinis
est quod ex unitatibus constet». Notandum est id quod dicitur ad 3"' Multi­
tudo non removet unitatem, sed removet divisionem, circa unumquodque eorum
ex quibus constat multitudo ». Cfr. I, q. 11, a. I, ad 1; a. 2, corpus, et ad 4 (fi.
Hoc est bene intelligendum prout diversimode verificatur. Etenim multi­
tudo numerica individuorum non removet unitatem speciei, multitudo transcen­
dentalis specierum non removet unitatem generis, nec multitudo transcendentalis
generum removet unitatem analogicam entis, nec multitudo accidentium in ali­
quo supposito removet unitatem ejus; pariter nec pluralitas transcendentalis per­
sonarum divinarum removet unitatem Dei. Sed si ageretur de multitudine nume­
rica, tunc multiplicaretur natura divina in tribus individuis, sic essent tres dii.
Imo unitas Dei est unitas simpliciter, dum unitas specifica plurium hominum
est solum unitas sec. quid, scii. see. similitudinem specificam horum hominum,
quorum multitudo est multitudo simpliciter.
Unde pluralitas personarum divinarum in sinu unitatis simpliciter naturae
divinae potius comparanda est analogice cum pluralitate accidentium, v. gr.
facultatum in eodem supposito simpliciter uno, quam cum pluralitate indivi­
duorum in eadem specie.

Corollarium: Sic in Deo remanet unitas simpliciter, ct multitudo sec. quid:
unitas enim est see. naturam, et multitudo transcendentalis est see. relationes
oppositas; nam in natura numerice eadem, haec multitudo oritur ex oppositione
relationum originis. Propterea non potest dici: · sunt tres dii . sed unus est
Deus». Item videbimus in q. seq. quod non potest dici Deus est triplex , sed
trinus» ad servandam unitatem simpliciter et substantialem sub pluralitate
sec. quid, scii. see. relationes oppositas.
Sic dicimus: Deus est unus in tribus personis.
(1) Ut dicitur I, q. XI. a. 2, ad q,n: < Divisio cadit in intellectu ex ipsa negatione entis ita
quod primo cadit in intellectu ens; secundo. qüod hoc ens non est illud ens. sic secundo apprehen­
dimus divisionem, tertio unum (seu ens indivisum), quarto multitudinem > (ex unitatibus sive quan­
titatives sive transcendental! bus constitutam). — Sic intelligitur id quod legitur in nostra resp.
ad 3m: < multitudo non removet unitatem, se I removet divisionem circa unumquodque eorum ex
quibus constat multitudo. Sic multitudo concipitur a nobis post divisionem ct post unitatem.

122

DE PLURALITATE PERSONARUM DIVINARUM

Articulus 4: Utrum hoc nomen « persona possit esse commune tribus per­
sonis.
Videtur quod non, quia nihil est eis commune nisi essentia divina.
Respondetur affirmative. Est nomen commune see. rationem, quia commune
est cis id quod est persona, scii, relatio subsistens aliis relationibus opposita.
Explico: Non tamen est commune eis communitate rei, sicut essentia divina quae
est una tantum, dum sunt tres personae; si esset quid commune communitate
rei, daretur una persona sicut est una natura.
Sed hoc nomen persona jam in humanis est commune communitate rationis,
non quidem sicut genus vel species, sed sicut individuum vagum, ut aliquis
homo, scii, aliquid per se subsistens distinctum ab aliis. Analogice hoc est com­
mune see. rationem tribus personis divinis ut unaquaeque earum subsistat, in
natura divina, distincta ab aliis. Hoc nomen personae est igitur tribus personis
commune, communitate rationis, non rei, ut clare dicitur ad 3m. Non tamen
est commune communitate generis, quia tres personae divinae habent unum
esse, et sunt ipsum Esse subsistens supra omne genus.

Qu. XXXI. — De his quae ad unitatem
vel pluralitatem pertinent.

Agitur de modo loquendi circa hoc mysterium: i. De ipso nomine Trini­
tatis. 2. Utrum dici possit: Filius est alius a Patre. 3. Utrum Deus dici possit
solus seu solitarius. 4. Utrum solus dici possit de una persona: v. g. < Tu solus
Altissimus ».
Haec quaestio igitur in tractatu de Trinitate correspondet quaestioni 13:
De Nominibus Divinis, in Tractatu de Deo Uno.

Art. I. — Utrum sit Trinitas in divinis.

Difficultas est quia omne trinum est triplex, sed Deus non est triplex, cum
in eo sit maxima unitas.
Attamen responsio est affirmativa et est de fide: In Symbolo S. Athanasii
dicitur: «Unitas in Trinitate et Trinitas in unitate veneranda est». Item Cone.
Toletanum et Later. Cfr. Denz. 280, 296, 432.
Ratio theologica hoc sic explicat:
Est pluralitas transccndentalis personarum in divinis.
Atqui nomen Trinitatis determinat see. Revelationem hanc pluralitatem
ad tres personas.
Ergo hoc nomen Trinitatis legitime recipitur.
Ad im. Hoc nomen Trinitas etymologice videtur significare trium unitas,
sed secundum proprietatem vocabuli significat magis transcendentalem numerum
personarum unius essentiae. Sic non potest dici: Pater est Trinitas. Unde nomen
Trinitas simul numerum personarum et unitatem essentiae significat.
Item ad 2m. Cfr. T loannis, V, 7: « Hi 1res unum sunt» unde nomen Tri­
nitatis.
Ad 3m. In Deo tamen non est triplicitas, quia triplicitas significat propor­
tionem inaequalitatis, sicut duplicitas, quadruplicitas. Ita non potest dici: Deus
est triplex. Triplex est quasi triplicatum, v. g. triplex corona significat tres coro­
nas unitas, item triplex foedus inter populos.
Si Deus diceretur triplex, tres personae simul sumptae essent quid plus
quam una tantum: et sic una non haberet infinitam perfectionem. Sed dici potest
triplex persona, duplex processio, quia addendo persona seu processio, sufficienter
excluditur multiplicitas naturae.

I24

DE IDS QUAE AD UNITATEM VEI. PLUR\LITATEM PERTINENT

J</4m. ■ Unitas in Trinitate » significat naturam unam esse in tribus per­
sonis. et ■ Trinitas in unitate» significat tres personas esse in unitate naturae.
.Id ?,m. Dici nequit: « Trinitas est trina»; hoc significaret: sunt tria suppo­
sita Trinitatis, revera sunt solum tria supposita Deitatis.

lam corollarium deductum a thomistis, speciatim a Gonet: Quae conveniunt
personis ratione solius essentiae, singulariter tantum dicuntur.
Quae conveniunt personis solum ratione personarum, pluraliter tantum
dicuntur. Quae conveniunt personis ratione essentiae et relationum, dicuntur
singulariter et pluraliter.
Ratio hujus regulae est, quia in Deo omnia sunt unum et idem ubi non
obviat relationis oppositio, sc. solae relationes multiplicantur in divinis, non vero
essentia. Hoc statuit Conc. Toletanum XI (Denz. 280): « In relatione enim per­
sonarum numerus cernitur: in dix initatis vero substantia, quid numeratum sit,
non comprehenditur. Ergo in hoc solum numerum insinuant, quod ad invicem
sunt; et in hoc numero carent, quod ad sc sunt ».
Ex hac regula sequitur 1) recte dici tres personas esse in divinis, vel tres
hypostases, non vero tria individua, quia in individuis natura multiplicatur.
Persona pro significato formali importat personalitatem, pro materiali naturam;
e contra individuum pro significato formali importat naturam, et quasi pro
materiali personalitatem. Et sic non dicitur tria individua, nec 1res Dii, quia in
tribus personis una numerice est Deitas.
Possunt tamen dici sec. IV Conc. Lateran. (Denz. 428) tres divini, 1res coae­
terni, 1res omnipotentes, si hi termini sumuntur adjective, quia ad multiplicatio­
nem nominis adjectivi sufficit multiplicatio suppositi, sine multiplicatione formae.
Unde tres divini significat tres habentes Deitatem.
Sed falsum esset dicere 1res divini si hoc sumeretur substantive.
In hoc sensu, in Symb. S. Athanasii dicitur: « Non tamen tres aeterni, sed
unus aeternus », nam ad multiplicationem nominis substantivi, requiritur multi­
plicatio et formae et suppositi.
Dici potest: in Deo est una res, quae est essentia, et plures rcalitatcs relativae,
prout relationes divinae sunt quid reale et non fictum. Sic realitas potest dici
de Deo et singulariter et pluraliter secundum praedictam regulam, quia convenit
personis et ratione essentiae et ratione relationum.
2"'n corollarium.
Ut dicit Cajetanus in I, q. 39, a. 1, num. VII: «In Deo secundum rem,
sive in ordine reali, est una res non pure absoluta, nec pure rcspectiva, nec mixta
aut composita aut resultans ex utraque: sed eminentissime et formaliter habens
quod est rcspcclivi (imo multarum rerum respect i varum) et quod est absoluti ».
Hoc communiter admittitur etiam a Scotistis.
3um corollarium enuntiatum ibidem a Cajetano, contra scotisticam distin­
ctionem formalem actualem a parte rei: « Etiam in ordine formali seu rationum
formalium secundum sc, non quoad nos loquendo, est in Deo unica ratio formalis,
non pure absoluta, ncc pure rcspectiva, non pure communicabitis, nec pure incommu­
nicabilis: sed eminentissime ac formaliter continens et quidquid absolutae perfe­
ctionis est ct quidquid trinitas rcspectiva exigit ». In Deo enim non est distinctio

UTRUM SIT TRINITAS IN DIVINIS

I25

antecedens considerationem nostram nisi inter relationes divinas ad invicem
oppositas. Et tamen natura divina rcalitcr communicatur Filio, non communicata
paternitate: item per respectum ad Spiritum Sanctum, cui communicatur natura,
non vero paternitas, nec filiatio, nec spiratio activa, sicut in triangulo tota super­
ficies primi anguli communicatur secundo et tertio angulo, non vero communi­
catur primus angulus. Paternitas non potest communicari Filio, quia opponitur
filiationi, item spiratio processioni.
4um corollarium: Unitas Dei magis manifestatur post revelationem Trinitatis
quam antea, quia nunc apparet ut unitas simpliciter quae remanet non obstante
distinctione reali personarum, et quae in seipsa eminenter formaliter continet
quod est respective et absoluti. Haec sunt clara-obscura Trinitatis.

Art. II. — Utrum Filius sit alius a Patre.

Difficultas est quia Christus dixit Ego et Pater unum sumus . Responsio
tamen est: « Filius est alius a Patre, non tamen aliud ». Hoc est de fide sec. IV
Conc. Later, in Capite «Damnamus» Denz. 432: «Illa res (natura divina*) non
est generans, neque genita, nec procedens, sed est Pater qui generat, et Filius qui
gignitur, et Spiritus Sanctus qui procedit, ut distinctiones sint in personis et
unitas in natura. Licet igitur alius sit Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus,
non tamen aliud·, sed id quod est Pater est Filius et Spiritus Sanctus idem omnino
sc. sunt quid unum secundum naturam, scii, consubstantiales.
Haec expressio concilii sumitur ex S. Gregorio Nazianzeno, Ep. 1 MG.
37, 179. Et eodem modo loquutus est sanctus Fulgentius citatus a sancto Thoma
in arg. « sed contra ». Sic servatur verbum Domini: · Ego et Pater unum sumus .
unum, scii, non aliud, sed alius sum a Patre, quia ab eo genitus, nullus enim ge­
nerat semetipsum.
In corpore art. S. Thomas hoc explicat comparando nomen masculine alius,
quo significatur persona, cum nomine neutro aliud, quo significatur non persona,
sed natura. Legenda est resp. ad 4,n: « Neutrum genus est informe, sic convenienter
significat essentiam communem, dum masculinum significat personam deter­
minatam ».
In corpore art. S. Thomas determinat vocabularium ad vitandum et Arianismum et Sabellianismum.
Ad Arianismum vitandum non utimur, agendo de personis divinis, vocibus
diversitas, differentia, sed distinctio', nam diversitas importat distinctionem in
genere, et differentia eam importat in specie. Item non dicendum est: Natura
dividitur in tres personas, persona Patris separatur a persona Filii, est disparitas
inter eas (sunt enim aequales et aeque perfectae), nec Filius est alienus a Patre,
quia est perfecte similis et unitus, sed distinctus.
Ad Sabellianismum vitandum non dicitur: Deus est unicus (sed unus in.
tribus personis), nec dicitur: Deus est singularis, nec Deus est solitarius.

J 26

DE HIS Qf'\E AD UNITATEM VEL PLURALITATEM PERTINENT

Art. III. — Utrum dici possit: Deus est solus.

Resp.: i) Hoc non potest dici, si solus sumitur categorcmatice, seu absolute,
prout subjecto absolut»? applicat suum significatum, scii, solitudinem; hoc enim
esset dicere: Deus est solitarius, sine consortio. Hoc esset negare societatem
divinarum personarum.
2) Si vero illud solus sumatur syncategoremalicc, scii, denotando solum ordi­
nem praedicati ad subjectum, sic verum est dicere v. g. solus Deus est aeternus,
solus Deus est suum esse. Soli Deo honor et gloria.

Art. IV.

11
Utrum
dici possit: Deus Pater est solus.

Resp.: Non potest dici categorematice, quia Pater non est solitarius; sed
syncategorematice dici potest v. g.: in divinis solus Pater «dicit» seu generat.
Ad 4m. Dum Ecclesia cantat: «Tu solus Altissimus, Jesu Christe» non
vult dicere quod solus Filius sit altissimus, sed quod « solus sit altissimus cum
Spiritu Sancto in gloria Dei Patris ». Cfr. infra q. 36, a. 2, ad im. Quando Jesus
dicit: «Nemo novit Filium, nisi Pater» non vult dicere quod Filius et Spiritus
Sanctus eum non cognoscant; quia personae non excluduntur nisi ratione oppo­
sitionis relativae; v. g. dum dicitur: solus Pater generat.
Sic sufficienter examinatur modus loquendi circa hoc mysterium. Mirum
est quod nostra pauperrima lingua humana possit ad talem praecisionem perve­
nire in enuntiatione tanti mysterii quod est ineffabile ut est in se.

Qu. XXXII.

De divinarum personarum cognitione.

S. Thomas nunc tantum et non antea tractat de cognoscibilitate divinarum
personarum, quia eam considerat ut proprietatem earum relate ad nos, sicut
in tractatu de Deo uno, qu. 12 tractaverat de cognoscibilitate Dei.
Sunt quatuor articuli: 1. Utrum divinae personae possint per rationem
naturalem cognosci. 2. Utrum sint aliquae notiones divinis personis attribuen­
dae. 3. De numero notionum. 4. An liceat circa eas diversimode opinari

π possit
Art. I. — Utrum Trinitas divinarum personarum

II cognosci.
per naturalem rationem

S. Thomas tractavit hoc problema post quinque primas quaestiones, dum
generaliter theologi recentiores de hoc agunt initio totius tractatus ut melius
appareat valor primarum investigationum circa processiones de quibus est
sermo jam in qu. 27. Ordo quaestionum S. Thomae est optimus quoad se; sed
quoad nos utile est etiam prius agere saltem breviter de indemonstrabilitate
hujusce mysterii. Modo magis completo quaestio nunc consideranda est.

Status quaestionis: Bene exponitur a S. Thoma in tribus difficultatibus
positis initio articuli, scii. ia Plures philosophi platonici seu neoplatonici quandam Trinitatem admiserunt, tres hypostases quae sunt: Unum, Logos et anima
mundi; 2a Richardus a S. Victore voluit demonstrare Trinitatem ex infinitate
bonitatis divinae, quae scipsam infinite communicat in processione divinarum
personarum, et ex hoc quod nullius boni sine consortio potest esse jucunda
possessio. Item S. Augustinus procedit, ad manifestandam Trinitatem perso­
narum, ex processione verbi et amoris in mente nostra; 3» Si mysterium Trini­
tatis esset sine relatione cum ratione nostra, ejus revelatio videretur superflua
Addendum est quod Abaelardus voluit Trinitatem demonstrare (Theologia
Christiana, 1. λ7). S. Anselmus videtur frequenter de Trinitate demonstrationes
quasi peremptorias instituere, in quibus saltem verbis excedit. Nostris tempori­
bus Guenther voluit etiam hoc mysterium demonstrare (Cfr. Vacant, Etudes sur
le Concile Vatican, I, pag. 130). Ita pariter Rosmini, qui de hoc damnatus est
(Denz. 1915). Novissime Schell ex nexu inter aseitatem et processus imma­
nentes studuit probare Trinitatem (Cfr. Pesch, Dogmatica, pag. 274), dum per
oppositum rationalistae et unitarii dicunt hoc mysterium aperte rationi con­
tradicere.

128

DE DIVINARIM PERSONARIM COGNITIONE

Responsio tamen est negativa', scii. Trinitas divinatum personarum non potest
per rationem naturalem cognosci, scii, intelligi, nec demonstrari. De hoc non trista­
tur, sed gaudet theologus.
Hoc probatur: I. Ex S. Scriptura. II. Auctoritate Patrum. III. Definitioni­
bus et declarationibus Ecclesiae. Denz. 1655. 1915 sq. IV. Ratione theologica.
I. - Auctoritate S. Scripturae. Ex verbo Domini apud Mat th. XI, 27: « Nemo
novit Filium nisi Pater, neque Patron quis novit, nisi Filins el cui voluerit Filins
revelare ·. Secundum hunc textum, Trinitas divinarum personarum superat
quamlibet cognitionem naturalem creatam, etiam angelorum. Confirmatur ex
verbis Domini ad Petrum, Matth. XVI, 17: « Beatus es, Simon Bar Jona,
quia caro cl sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in caelis est ». Verum
est quidem, quod, in hoc secundo textu, agitur directe de mysterio Incarnationis,
sed si Incarnatio Filii Dei superat cognitionem rationis naturalis, a fortiori su­
premum mysterium Trinitatis. Unde Hormisdas Papa in Epist. 79 ad Justinum
lmp. ait «Secretum Trinitatis, neque ulla visibilium vel invisibilium naturanim potuit investigare natura ».
II. - Auctoritate Patrum. S. Thomas in arg. «sed contra» citat S. Hilarium
et S. Ambrosium. Adjungitur etiam auctoritas S. Gregorii Xysseni, S. Fulgentii,
S. Hieronymi. Cfr. Pesch, Dogmatica, I. c. Citantur haec verba S. Gregorii Xys­
seni: Nullo sermone declarari potest ineffabilis profunditas mysterii » (Dr.
Catech., c. 3). Item S. Athanasius in Ep. ad Serapionem Ia, n. 18; cfr. Rouet de
Journel, Enchir. Patristicum, index theol., n. 150).
III. - Auctoritate Concilii Vat. Denz. 1795 et seq.: «Credenda nobis propo­
nuntur mysteria in Deo abscondita, quae nisi revelata divinitus, innotescere
non possunt... Divina mysteria suapte natura intellectum creatum sic excedunt,
ut etiam revelatione tradita et fide suscepta ipsius tamen fidei velamine contecta
et quadam quasi caligine obvoluta maneant, quandiu in hac vita peregrinamur
.1 Domino, per fidem enim ambulamus et non per speciem». Cfr. ib. 1816: «Si
quis dixerit, in revelatione divina nulla vera et proprie dicta mysteria contineri,
sed universa fidei dogmata posse per rationem rite excultam c naturalibus prin­
cipiis intelligi cl demonstrari, anathema sit ».
Ecclesia quidem in hoc non definivit SS. Trinitatem esse mysterium proprie
dictum, sed communiter tenetur in Ecclesia eam esse supremum omnium my­
steriorum, scii, vitae intimae Dei; et si hoc mysterium non esset essentialiter
supernaturale, nec alia, scii. Filii Dei Incarnatio, Redemptio nostra, Missio Sp.
Sancti essentialiter supernaturalia essent. Tunc haec ultima mysteria non essent
indemonstrabilia nisi ratione eorum contingendae (ut v. gr. quod mundus
physicus creatus est non ab aeterno, sed in tempore, quando, et quando finiet...),
non vero ratione eorum supernaturalitatis essentialis. Cone, autem dicit: « Di­
vina mysteria suaple natura intellectum creatum (etiam angelicum) sic exce­
dunt, ut etiam revelatione tradita et fide suscepta » non possint demonstrari.
Hoc affirmatur contra semirationalistas Guenther et Frohschammer.
Sunt etiam plures declarationes Ecclesiae contra Guenther (Denz. 1655);
et inter propositiones Rosmini damnantur istac (Denz. 1915): «Revelato my­
sterio SS. Trinitatis, potest ipsius existent ia demonstari argumentis mere spe­
culativis, negativis quidem et indirectis, hujusmodi tamen ut per ipsa veritas

1
1

.

UTRUM TRINITAS POSSIT PER RATIONEM COGNOSCI

I2<)

illa ad philosophicas disciplinas revocetur, atque fiat propositio scientific» sicut
ceterae: si enim ipsa negaretur, doctrina theosophica purae rationis non modo
incompleta maneret, sed etiam omni ex parte absurditatibus scatens annihila­
retur ». Item n. 1916, damnata est haec alia propositio Rosmini: Tres supremae
formae esse, nempe subjcctivilas, obicctivilas, sanctitas, si transferantur ad esse
absolutum, non possunt aliter concipi nisi ut personae subsistentes et vi­
ventes ».
.
Aliquid simile dicit Guenther (cfr. Pesch, Dogm., pag. 256); definiendo per­
sonalitatem per conscientiam sui, dixit: «Conscientia supponit dualitatem subjecti
et objecti, et cognitionem eorum identitatis. Subjectum autem est Pater, obje­
ctum autem est Filius seu Verbum, identitas substantialis eorum est Spiritus
Sanctus». Imo dicebat: «Si in Deo esset una sola persona, Deus non haberet
conscientiam sui ». — Manifeste hoc ultimum est falsum cum Deus sit ipsum
intelligere subsistens. Insuper see. theoriam Ant. Guenther deberent esse non
solum 1res conscientes, sed 1res conscientiae, ut sint tres personalitates, sic essent
in Deo tres intellectiones: hoc esset Tritheismus, scii, multiplicaretur in Deo
aliquid essentiale (1).
Propter igitur haec diversa testimonia constat quod SS. Trinitas non potest
naturaliter cognosci, neque etiam post revelationem demonstrari. Imo jam ex
hoc constat quod realis possibilitas hujusce mysterii non potest positive demon­
strari post revelationem. Nam si demonstraretur, demonstraretur pariter ejus
existentia; quia in necessariis existentia possibilitatem sequitur; Trinitas autem
non est quid contingens ut Incarnatio et Redemptio, sed quid necessarium.
IV. - Prob. ratione theologica, in corp. art.
In Deo hoc solum potest naturaliter cognosci quod necessario et evidenter
connectitur cum creaturis. Xihil enim possumus dc Deo naturaliter cognoscere
nisi ex effectibus creatis, ut supra ostensum est: I, q. 1, a. 6; q. 12, a. 4 et 12 et
nisi ex naturalibus principiis quae cognoscuntur ex consideratione entis creati.
Atqui cx effectibus creatis, saltem naturalibus, ad Trinitatis cognitionem devenire
non possumus, quia procedunt a virtute creafiva seu ab omnipotentia, quae est
communis tofi Trinitati, et pertinet, sicut intelligentia divina et voluntas, ad uni­
tatem essentiae, non ad distinctionem personarum. Ergo impossibile est per
rationem naturalem ad cognitionem Trinitatis pervenire.
Maior hujusce argumenti est philosophice et theologice certa. Cfr. etiam
Cone. Vat. Denz. 1816.
Minor est de fide, sec. ( one. Later. IV (Denz. 428), ubi dicitur quod Pater.
Filius et Spiritus S. sunt « coomnipotentes et coaeterni: unum universorum
principium». Et philosophice ac theologice demonstratur omnipotentiam pertinere
ad naturam divinam, ut una est, non ut est trina in personis: non enim unaquae­
que persona habet propriam et distinctam omnipotentiam. Unde effectus creati
non procedunt per se a Deo ut trino, sed concomitanter tantum, quatenus virtus
creativa est una et eadem in tribus personis. Legendus est articulus. S Thomas hoc
ostendit multo clarius quam antecessores ejus.
(i) Item Ant. Guenther, definiendo personalitatem per conscientiam sui, debuisset admittere
in Christo duas personalitates, nam in eo sunt conscientia divina et conscientia humana.

9 _ GarrioOU-Laoranoe, De Deo Trino et Creatore.

I.JÛ

|«
H
'Γ

q|

Π.

‘fI
J

9B
II
|j
H|

IU

B
1i
1

!|
Λ
»
’
£
•
I

DE DIVINARI M PERSONARI M COGNITIONE

Obj.: Sed si perfectius cognoscerentur effectus creati, v. gr. ut cognoscuntur
ab «angelis, forte cognosceretur Trinitas.
Resp.: Effectus quantumvis perfecte cognitus non ducit in cognitionem causae,
nisi sub ea ratione qua ab illa procedit, see. dependentiam per se. Sic pictura
denotat pictorem, non vero an pictor sit magnus vel parvus, pinguis aut macer.
Effectus autem creati, saltem naturales, non pendent per se a Deo ut trino, sed
solum ut uno.
Confirmatione:
S. Thomas in corpore articuli addit duas confirmationes theologicas. Scii.
Qui probare nititur Trinitatem personarum naturali ratione, fidei dupliciter
derogat: i) quantum ad dignitatem fidei quae est de non apparentibus, in Deo
absconditis...; 2) quia hoc cedit in irrisionem infidelium. Credunt enim, quod
hujusmodi rationibus innitamur et propter eas credamus». Concludit S. Doctor:
«Quae igitur fidei sunt, non sunt lentanda probare...: sufficit defendere non esse
impossibile quod fides praedicat ». Dicit defendere, scii, solvendo objectiones et
afferendo rationes convenientiae.
Ad im. Philosophi non cognoverunt Trinitatem personarum, sed attributa
divina quae postea appropriata sunt personis. Neoplatonici autem admiserunt
tres hypostases subordinatas, non aequales, quae totaliter differunt a tribus
personis divinis et aequalibus, scii. i° Unum, quod simul est Bonum Supremum
(Deum Platonis), 20 Primam intelligent ia m (Deum Aristotelis), et 30 Animam
mundi (Deum Stoicorum).
Ad 2m. Ratio de Trinitate potest afferre rationes non demonstrativas, sed ra­
tiones convenientiae; sic ex infinita bonitate Dei suadetur argumento convenien­
tiae ejus fecunditas etiam ad intra, sed non probatur. Item ex hoc quod intellediis noster producit verbum non potest probari quod debeat esse verbum in divinis; verbum enim in nobis est ex indigentia, in Deo autem ex superabundantia.
4</ 3'”. Attamen revelatio Trinitatis non est sine relatione cum veritatibus
ordinis naturalis, eas enim confirmat. Confirmat enim libertatem Creationis;
si enim Deus omnia fecit \rerbo suo, non per necessitatem naturae creavit nec
per necessitatem scientiae (jam enim infinite fecundus est ad intra, nec indiget
creatione ad fecunditatem habendam) cfr. I, q. 19, a. 3. Et praesertim revelatio
I rinitatis fuit necessaria ad recte sentiendum de salute generis humani, quae
perficitur per Filium incarnatum et per donum Spiritus Sancti. Haec enim duo
mvsteria supponunt mysterium Trinitatis.

★ * *

M
I
£

b
C
,)||

1HB
|l|B

Sunt plura dubia solvenda:
l",n dubium: /In saltem supposita revelatione, hoc mysterium possit ex sola
ratione evidenter demonstrari.
Respondetur negative: 1) ex auctoritate Conciliorum juxta quae mysteria stricte dicta nec post revelationem demonstrari
possunt ut dictum est. 2) Ratione theologica, quia divina Revelatio non facit
quod creaturae per se pendeant et procedant a Deo ut trino.
2un’ dubium: .4n saltem possibilitas mysterii Trinitatis possit sola ratione apodiclicc probari, supposita Revelatione. — Respondetur negative: 1) quia, ut dictum
est hoc solum in Deo est naturaliter cognoscibile quod necessario et evidenter

UTRUM TRINITAS POSSIT PER RATTIONEM COGNOSCI

I>I

connectitur cum creaturis. Atqui possibilitas SS. Trinitatis non magis evi­
denter ct necessario connectitur cum creaturis quam ejus existent ia, quia virtus
creativa est communis tribus personis. Ergo. 2) Insuper: in necessariis ex reali
possibilitate intrinseca sequitur existentia, v. g. si possibile est Deum esse sa­
pientem, revera Deus sapientissimus est. Atqui Trinitas est quid non contin­
gens, sed necessarium. Ergo si ex sola ratione apodictice probaretur ejus realis
possibilitas intrinseca, sic probaretur etiam consequenter ejus existentia. Ita
inulti thomistae, ut Gonet, Billuart, etc.

Objectio: Quod probatur non involvere contradictionem, probatur esse
possibile. Atqui ex sola ratione probatur Trinitatem non involvere contradi­
ctionem. Ergo sic probatur eam esse possibilem; possibilitas enim intrinseca
est simplex non repugnantia ad esse.
Resp.: Distinguo majorem: si positive et evidenter probaretur hoc non in­
volvere contradictionem, conc.; si negative ct probabiliter etc., nego. Ita commu­
niter theologi, v. g. Billuart (1). Sic S. Thomas dicit in Boetium de Trinitate,
q. II, a. 3: «theologia utitur philosophia ad resistendum his quae contra fidem
dicuntur, sive ostendendo ea esse jalsa, sive ostendendo ea non esse necessaria ■·.
Id est, ut notat Billuart, ibid.: quando solvimus argumenta a ratione et contra­
dictiones quae opponuntur contra possibilitatem hujus mysterii, ostendimus
haec argumenta saltem non esse necessaria, cogentia. Hoc sufficit ut hoc my­
sterium non judicetur impossibile, non tamen ut cognoscatur evidenter possibile.
Ostendimus quod possibilitas hujus mysterii improbari nequit, nec etiam rigorose probari potest, quia agitur de mysterio stricte dicto, quod non habet con­
nexionem simul necessariam et evidentem cum creaturis naturaliter cognosci­
bilibus. Ratio data a S. Th. in corpore articuli est igitur omnino formalis. Ad
habendam evidentiam possibilitatis hujusce mysterii, oporteret videre quod, si
Deus non posset esse trinus, nec esset Deus; sicut videtur quod si Deus non esset
omnipotens, non esset Deus. Hoc nequidem manifestatur per visiones intelle­
ctuales extraordinarias quae fiunt per species infusas, ut sunt species angelorum.
Hoc non potest videri nisi videatur immediate ipsa Dei essentia, quae non po­
test cognosci ut in se est per speciem creatam. I, q. 12, a. 2.
Instantia: Non datur medium inter possibile et impossibile. Atqui rationalistae non possunt demonstrare hoc mysterium esse impossibile. Ergo theologi
possunt probare illud esse possibile.
Resp.: Nego consequentiam. Nam quamvis non sit medium inter possibile
et impossibile, datur medium inter demonstrationem possibilitatis et demon­
strationem impossibilitatis, etenim suadetur possibilitas Trinitatis, sed non rigorose probatur. Ita est in omnibus mysteriis, quae transcendunt demonstrationem,
sunt enim non contra rationem, sed supra.
Eorum possibilitas nec potest positive probari nec improbari, sed suadetur.
Ita possibilitas Incarnationis, possibilitas vitae aeternae, possibilitas visionis
beatificae, luminis gloriae, et possibilitas gratiae, quae est semen gloriae.
Instantia: Saltem in tractatu de Trinitate ostenditur quod Trinitas non
implicat contradictionem. Ergo possibilis est.
(t) Cursus theol., De Trinitate, diss. prooem., art. IV, Solv. obj.

DE DfV/NAKÜM PERSONARUM COGNITIONE

!

i

Resp.: Dist. antec.: Trinitas non implicat contradictionem, et hoc evidenter
noscimus, nego; ct hoc suadetur, concedo, v. g. dicemus: in divinis generari
non est quid minus perfectum quam generare, et spirari quam spirare; sed hoc
non est e\ idens; non apodictice ex sola ratione probatur generationem passivam
non ponere imperfectionem in Filio Dei; hoc solum cum probabilitate ostenditur,
et aliunde est revelatum.
Citima instantia: Deus ut unus non est minus supernaturalis quam ut tri­
nus, Atqui Deus potest naturaliter cognosci ut unus. Ergo etiam ut trinus.
Resp.: Dist. majorem: Deus ut unus non est minus supernaturalis in ratione
entis ut in se est, concedo; in ratione objecti cognoscibilis ex creaturis, nego. Dist.
minorem: in ratione objecti cognoscibilis ex creaturis, concedo; secus, nego.

3um dubium: .In ratio ex se sola possit invenire analogias ct convenientias
ad manifestandas processiones divinas. V. gr. si in Prologo Joannis Filius Dei
non vocaretur Verbum Dei, S. Augustinus potuissetne ex suo proprio ingenio
proponere analogiam verbi nostri interioris ut fundatam in ipso Deo?
Respondetur sec. S. Thomam I, q. 32, a. 1 ad 2.
1. S. Augustinus non potuisset, ante revelationem Trinitatis, hanc analogiam
proponere ita ut per eam pervenisset ad certitudinem existentiae Trinitatis.
2. Sed posita revelatione Trinitatis, potuisset hanc congruentiam proponere
ut probabilem. Et revera est plus quam probabilis, si non est inventa ab Au­
gustino, sed quodammodo revelata in Prologo Joannis.
Explico: in hac resp. ad 2m S. Thomas dicit de rationibus convenientiae
datis a S. Augustino et a Richard© a S. Victore circa Trinitatem: « Trinitate
posita, congruunt hujusmodi rationes, non tamen ita, quod per has rationes suffi­
cienter probetur Trinitas personarum... sicut in astronomia ponitur (ad expli­
candum motum planetarum) ratio excentricorum et epicyclorum ex hoc quod,
hac positione lacta, possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes,
non tamen ratio haec est sufficienter probans, quia etiam forte, alia positione
facta, salvari possent ».
S. Thomas addit « hoc patet per singula »:
i. Quoad bonitatem divinam suiipsius diffusivam. Dicitur quidem ut argu­
mentum convenientiae Bonum est essentialiter diffusivum sui et quo altius
est, eo intimius et abundantius est suiipsius diffusivum, unde convenit quod
Deus Pater generet Filium et cum eo spiret Spiritum Sanctum in unitate na­
turae. Sed haec ratio est solum ratio congruentiae, nam, ut ait Angelicus, « non
oportet, si infinita bonitate Deus se communicat, quod aliquid infinitum a Deo
procedat, sed quod aliquid secundum modum suum recipiat divinam bonita­
tem . Sic ex infinita bonitate sua Deus liberrime creavit ex nihilo entia finita.
Et non potest ex sola ratione demonstrari quod Deus debet esse infinite fecun­
dus ad intra, per quandam diffusionem bonitatis quae superat ordinem causalitatis efficientis et finalis, et fiat per communicationem ipsius naturae divinae
increatae duabus personis.
2 Item Richardus a S. Victore dicit: sine amicitia seu consortio non potest
esse jucunda possessio alicujus boni, et ex hoc ostenditur argumento convenientiae
quod debet esse quaedam amicitia in Deo inter personas distinctas. Haec ratio
non est demonstrativa, quia principium allegatum « locum habet quando in

I TRI M TRINITAS POSSIT PER RATIONEM COGNOSCI

una persona non invenitur perfecta bonitas; unde indiget ad plenam jucunditatis
bonitatem, bono alicujus alterius consociati sibi ». Sed Deus est ipsa Bonitas
per essentiam et eam plene possidet, sic differt omnino a persona creata quae
indicet consortio amicorum. Si in Deo est amicitia igitur, non est ex induentia.
sed ex superabundantia. Proinde ratio est solum ratio convenientiae non d monstrat i va.
3. Nec t’A hoc quod intellectus noster dicit verbum mentale ad rntelligendum.
sequitur necessario quod sit Verbum in Deo. Intellectus enim non univoce inve­
nitur in Deo et in nobis, et jam scimus ex supra dictis, q. 14. a. 4, quod Deus,
qui est ipsum Intelligere subsistens, non indiget verbo accidentali ad intelligendum. Unde, si Verbum est in Deo, non est accidentale sed substantiale, et
insuper non est per indigentiam, sed per superabundantiam, quod sola revela­
tione cognoscibile est.
Unde secundum sanctum Thomam, ante revelationem Trinitatis, ratio
ex se sola non invenisset has convenientias; sed revelatione posita, sunt congruae.
Hoc enim mysterium proprie dictum est essentialiter supernaturale, superat
sphaeram demonstrationis et demonstrabilitatis.
In hoc ordine essentialiter supernaturali non possumus penetrare ultra ea
quae sunt sive formaliter, sive virtualiter revelata, nisi per viam probabilitatis.

4ura dubium: Utrum hae rationes congruentiae post revelationem adhibitae
aliquomodo explicent cum probabilitate processiones dix inas quoad se, an sint
solum commodae seu utiles repraesentationes quoad nos sine fundamento in
realitate divina.
Respondetur: Plures forsan responderent sicut in ordine scientiae physicae
plures critici hodierni dicunt: hae theoriae nequidem volunt explicare quid sit
probabiliter in realitate, sed solum sunt utiles repraesentationes ad commodam
classificationem phaenomenorum nunc cognitorum, ct post inventionem aliorum
phaenomenorum, v. g. radioactivitatis, mutabuntur.
Secundum mentem S. Thomae respondendum est quod per respectum ad
Trinitatem rationes congruentiae non solum sunt commodae repraesentationes
quoad nos, sed cum probabilitate explicant quid sit aut potius quid non sit in ipso
Deo. Et hoc eo magis explicant quo magis fundantur in revelatione ipsa. Imo
A’idetur quod modus formalis primae processionis per dictionem intellectualem.
si non est quid formaliter revelatum in hoc quod Filius Dei dicitur Verbum,
saltem est quid certum ut conclusio theologica virtualiter revelata. Sed plura
alia remanent solum probabilia.

5""’ dubium: Utrum praedictae rationes congruentiae circa Trinitatem sint sim­
pliciter quid altius, an quid inferius demonstrationibus datis in tractatu de Deo uno
Resp.: Sunt quid inferius quoad nos seu quoad modum et certitudinem
cognitionis nostrae; sed sunt simpliciter quid altius quoad se seu quoad dignita­
tem objecti; nam sunt non infra, sed supra sphaeram demonstrabilitatis, et in
ordine essentialiter supernaturali non possumus ascendere ultra ea quae sunt
sive fôrmaliter, sive virtualiter revelata, nisi per viam probabilitatis.
Unde illi qui, ut semirationalistae, ut Guenther, et etiam ut Rosmini, volunt
has rationes convenientiae in demonstrationes transformare, eas potius minuunt
quam elevant. Hoc patet ex damnata propositione Rosmini (Denz.1915) iu

IJ-Ι

DE DIVINARI M PERSONARUM COGNITIONE

qua legitur: Per ista argumenta veritas Trinitatis ad philosophicas disciplinas
revocatur ».
Contra hoc dixit S. Thomas, I C. Gent., c. 8: « Utile est ut, in hujusmodi
rationibus, quantumcumque debilibus, se mens humana exerceat; dummodo
desit comprehendendi vel demonstrandi praesumptio: quia de rebus altissiniis,
etiam parva ct debili consideratione, aliquid posse inspicere jucundissimum est».
Sic ex naturali desiderio inefficaci videndi Deum per essentiam, non de­
monstratur, sed altissime suadetur possibilitas et convenientia vitae aeternae,
scii, visionis beatificae, nec non luminis gloriae, ipsa possibilitas gratiae inchoatae
et consummatae; haec vero possibilitas demonstrari nequit, quia est possibilitas
rei essentialiter supernaturalis, seu mysterii stricte dicti, quod rationem superat
et demonstrabilitatem.
Cfr. Rev. Thom. Dec. 1933, articulum nostrum: La possibilité de la vision
béatifique peut-elle se démontrer'1 p. 669-689, praesertim in fine. Unde rationes
congruentiae se habent ad evidentiam ct certitudinem sicut polygonum inscri­
ptum in circumferentiam, scii, in infinitum possunt multiplicari latera polygoni
et nunquam idcntificabitur cum circumferentia, quia nunquam latus erit ita
minimum ut sit punctum. In geometria dicitur: ad limitem multiplicationis,
polygonum erit circumferentia, sed multiplicatio est indefinita. Item magni
theologi et etiam angeli (naturali cognitione) possunt profundius ac profundius
semper penetrare rationes convenientiae de Trinitate et nunquam sic perve­
nient ad evidentiam, quia evidentia quae invenitur ad limitem hujusce pene­
trationis progressivae non est naturalis evidentia demonstrationis, sed super­
naturalis evidentia visionis beatificae.
Unde rationes istae congruentiae sunt sicut «cogitatio» in fide, dum fidei
actus definitur: « credere est cum assensu cogitare·», Cfr. De Veritate, q. 14, a. 1.
Haec cogitatio nunquam in via pervenit ad evidentiam, sed solum in patria,
ubi evacuatur fides, quae non potest esse simul cum visione. Cf. II-IIac, q. I, a. 4
et 5·
* * *

Recapitulatio solutionis principalium objectionum contra Trinitatem (S. Thom..
IV C. Gent,, c. 10, c. 14).
Juxta rationalistas dogma Trinitatis esset violatio principii contradictionis
et principii causalitatis.
ia objectio saepe proposita a rationalises est ista: quae sunt eadem uni tertio
sunt eadem inter se; haec est quaedam formula principii contradictionis vel iden­
titatis et vocatur principium identitatis comparatae, in quo fundatur valor syl­
logismi demonstrativi. Atqui tres personae identificantur cum essentia divina
(nam quaelibet est Deus). Ergo tres personae non possunt realiter distingui
inter se.
Respondemus ex I, q. 28, a. 3 ad im: Distinguo majorem: quae sunt eadem
uni tertio re et ratione identificantur inter se, concedo; quae sunt eadem uni
tertio rc sed non ratione, nego. Contradistinguo minorem: Atqui tres personae
sunt eaedem ac essentia divina re et ratione, nego; re sed non ratione, concedo.
Et nego conseq. et consequentiam.

UTRUM TRINITAS POSSIT PER RATIONEM COGNOSCI

T35

Instantia: Quae sunt eadem uni tertio re et non ratione sunt pariter eadem
inter se re et non ratione. Sic personae solum ratione et non realiter distinguuntur
ab invicem.
Respondemus: Distinguo majorem: quae sunt eadem uni tertio re et non ra­
tione pariter sunt eadem inter se re et non ratione, si non magis opponuntur ad
invicem, quam uni tertio, conc.; secus, nego. Revera ad invicem opponuntur
oppositione relativa. Ita tres anguli trianguli quamvis habeant omnino eandem
superficiem triangularem cum qua identificantur, tamen realiter distinguuntur
ab invicem, quia inter eos est oppositio relationis.
Instantia: Sed videtur repugnare quod eadem res (essentia) possit esse re
idem cum relationibus ab invicem realiter oppositis et distinctis.
Rcsp.: Esset quidem evidens contradictio si extrema quae ad invicem oppo­
nuntur, essent absoluta, quia unumquodque extremorum per se importaret realitatem absolutam quae necessario deesset in opposito. Sed non est evidens contra­
dictio si, ut in divinis, extrema quae opponuntur sunt relativa. Vidimus autem
quod personae divinae constituuntur per relationes subsistentes ad invicem
oppositas; hae autem relationes habent unum « esse in ·> et opponuntur unice
secundum eorum « esse ad » reale.
Responsio fit per applicationem principii admissi a graecis et latinis, quo
illustratur totus tractatus iste, scii.: « In Deo omnia sunt unum et idem, ubi non
obviat relationis oppositio'» (cfr. Concilium Flor. Denz. 703). Etenim quae sunt
eadem uni tertio sunt eadem inter se, si non magis opponuntur ad invicem quam
uni tertio, concedo; secus, nego. Contrad. minorem: Atqui tres personae sunt
eaedem cum essentia, et insuper opponuntur relationis oppositione, conc.; secus,
nego. Ergo nego consequens et consequentiam.
Cfr. S. Th., q. 28, a. 3 ad 1. Sic in ordine naturali « licet actio transitiva sit
idem motui et similiter passio, non tamen sequitur quod actio et passio sint
idem » quia ad invicem opponuntur relationis oppositione, nam actio transitiva
saltem terminative sumpta est motus ut est ab agente, et passio est motus ut est
in mobili. Id est, ut ibid, dicit S. Th., «passio et actio important oppositos re­
spectus ». Pariter paternitas et filiatio, licet sint idem secundum rem cum es­
sentia divina, « in suis propriis rationibus important oppositos respectus .

2!l objectio pluries proposita est: Dogma Trinitatis est violatio principii
causalitatis efficientis, juxta quod nihil producit suum esse. Nam sec. hoc dogma,
persona producens, ut Pater, et persona producta, scii. Filius, habent idem esse
divinum; alioquin Filius non esset Deus.
Brevius in forma:
Nihil producit suum esse. Atqui, Pater generando Filium, produceret suum
esse, nam idem est esse Patris et Filii. Ergo Pater non potest Filium generare.
(Haec objectio proposita est a pluribus rationalistis,abUnitariis,aSocinianis).
Respondetur (I, q. 27, a. 2, et q. 33, a. 1 corp, et ad 3, C. Gent., IV, c. 10 et 14).
Concedo majorem.
Distinguo minorem: si esse divinum esset causatum in Filio, conc.; si est
communicatum Filio, nego. Eodem modo distinguitur conclusio. Sic generatio
in divinis non est mutatio de non esse ad esse, sed significat originem alicujus
viventis a principio vivente conjuncto. Et hoc principium non est causa (I,

i'
1

»
P
> S
I 5

DE DIVINARUM PERSONARUM COGNITIONE

136

'1· 33» a·
Jani dixerat Aristoteles, 3/ri., 1. V, c. I, [vincipium est quid generalius
quam causa, sic punctus est principium lineae, non ejus causa; aurora est prin­
cipium dici, non ejus causa. Imo in divinis principium non significat prioritatem,
sed originem, cfr. infra, locis cit. Sic Pater non producit suum esse, sed id tantum
communicat.
Verbum communicat superat causalitatem efficientem et finalem. Sic
generare in divinis non est perfectius quam generari, quia in divinis generare
non est causare. Id quod causatur, antea non existebat in actu, e contrario id
quod communicatur antea existebat in actu, v. g. primus angulus trianguli
communicat superficiem suam jam actualem duobus aliis angulis.

3a objectio (per modum instantiae) est quod hoc dogma everteret notionem
personae. Etenim personalitas reddit naturam incommunicabilem atteri supposito.
Atqui natura, quae est in persona Patris, communicatur Filio et Spiritui Sancto.
Ergo hoc dogma evertit ipsam notionem personalitatis.
Respondetur: Distinguo majorem: personalitas absoluta reddit naturam
linitam incommunicabilem, conc.; personalitas relativa reddit naturam divinam
incommunicabilem, subdist.: naturam see. se, nego; naturam ut personatam,
conc. 1 ontradist. minorem: natura quae est in Patre communicatur, natura qui­
dem see. se, conc.; ut personata, scii, natura divina cum modo paternitatis, nego.
Sic non possunt esse duo Patres, nec duo Filii in SS. Trinitate.
Pariter in triangulo aequilaterali primus angulus constructus reddit super­
ficiem trianguli incommunicabilem ex parte sua; sed tamen haec eadem super­
ficies communicabilis est et communicatur duobus aliis angulis.
Instantia: Sed persona reddit incommunicabilem naturam numerice eandem,
etiam see. se consideratam. Atqui non ita esset in divinis. Ergo.
Respondetur: Persona absolute sic reddit incommunicabilem naturam finitam
quae, cum sit linita, unica personalitate impletur. E contrario personalitas rela­
tiva, e. gr. Patris, non reddit naturam infinitam incommunicabilem aliis personis;
natura divina, ut infinita et infinite fecunda, ab una personalitate relativa non
impletur nec adaequatur; aut saltem faveas probare contrarium. Personalitas
differt in divinis a personalitate humana prout est non quid absolutum, sed quid
relativum, de ratione autem relativi est quod habeat correlativum. Pater non
potest esse sine Filio cui communicatur natura, non per causalitatem, sed per
principium originis.
S. Thomas in IV C. Gentes, cap. io et 14 refert et solvit plura alia argu­
menta gentilium. Similiter Bellarminus, I, I de Christo, Joan, a S. Thoma, de
Ί rin., disp. 12, a. 12, ad 3 et 4, sed pleraque solvuntur ex dictis, vel solventur in
decursu hujus tractatus.

\rt. II.

- Utrum sint ponendae notiones in divinis.

S. Thomas in hoc articulo ostendit contra Praepositivum Cremonensem
quod necesse est exprimere in abstracto relationes, quae dicuntur proprietates
p. rsonales et notiones, sic paternitas dicitur notio, seu ratio objectiva notilicans

UTRUM SINT QUINQUE NOTIONES IN DIVINIS

personam Patris, item filiatio est notio, seu propria ratio notificans personam
Filii, ita pariter processio, quae notificat tertiam personam.
Ratio recurrendi ad has notiones abstractas paternitatis, filiationis etc.
est quia intellectus noster apprehendit Deum, non ut in se est simplicissimus, sed
in speculo sensibilium, see. habitudinem ad sensibilia, quorum formae simplices
significantur nomine abstracto, v. gr. animalitas, humanitas, dum suppositum
significatur nomine concreto, v. gr. hoc animal, hic homo.
Pariter, ut dictum est I, q. 3, art. 3 ad 1; q. 13, a. 1, divina, ratione eorum
simplicitatis, per nomina abstracta significamus, ratione vero subsistentiae per no­
mina concreta. Ita dicimus Deitatem et Deum, Sapientiam et Sapientem; et proindPaternitatem et Patrem; sed addimus: Deus est sua Deitas, Pater est sua pater­
nitas. Alioquin non posset responderi haereticis postulantibus: quo tres personae
sunt unus Deus, et quo sunt tres? Insuper est specialis ratio pro persona Patris,
quae duabus relationibus paternitatis et spirationis activae, refertur active ad duas
alias personas; et istac duae relationes non possunt ad unam reduci, alioquii
identificarentur pariter filiatio et spiratio passiva, sic essent solum duae personae.
Sic debemus admittere pro Patre duas notiones, scii, paternitatem et spi­
rationem activam, quae est Ei et Filio communis.

Art. III. — Utrum sint quinque notiones in divinis.

Hic articulus est ad justificandum modum loquendi receptum. Respon­
detur affirmative: quinque enim communiter assignantur, scii, inascibilitas, pa­
ternitas, filiatio, communis spiratio (activa) et processio.
Ita communiter theologi; sed Scotus vult addere sextam, scii. Spiritus Sancti
infecunditatem, lloc rejicitur, quia non pertinet ad dignitatem ejus personae.
S. Thomas autem in corpore articuli ostendit quare sunt quinque notiones,
nec plus nec minus. Sic: Notio dicitur id quod est propria ratio cognoscendi divi­
nam personam. Atqui divinae personae multiplicantur see. originem (activam
et passivam). Ergo see. originem (activam et passivam) desumuntur notiones
noli/icantes personas; sic distinguuntur paternitas, filiatio, communis spiratio
activa, spiratio passiva, et additur innascibilitas, quia persona Patris innotescit
non solum per paternitatem, sed etiam per hoc quod a nullo est. est principium
sine principio; et hoc ad dignitatem ejus convenit, dum e contra infecunditas
Spiritus Sancti non ad dignitatem tertiae personae pertinet; cfr. q. 33, a. 4.
i'"n corollarium: Harum quinque notionum, quatuor tantum sunt relationes,
nam innascibilitas non est relatio, sed negatio relationis originis pro Patre.
2um corollarium: Quatuor tantum sunt proprietates, nam communis spiratio
conveniens duabus personis non est proprietas.
3υ,η corollarium: Harum quinque notionum, 1res tantum sunt notiones
personales, id est constituentes personas, nam communis spiratio activa et inna­
scibilitas non sunt personales; ut infra magis patebit, q. 40. a. 1 ad 1, innascibi­
litas non proprie constituit primam personam. Videbimus ibidem quod sunt duo
actus notion ales, scii, ipsae processiones active sumptae: generatio et spiratio activa.

.1'
1

n

J,s

DE DIVINARUM PERSONARUM COGNITIONE

Objectio: In nasci bili tas videtur esse pura negatio, et non igitur notio di­
stincta, quia negatio non explicat dignitatem.
Respondetur: Innascibilitas significat quod Pater est principium sine prin­
cipio, et hoc est magna dignitas. E contra infecunditas Spiritus Sancti non ad
dignitatem pertinet, cfr. q. 33, a. 4.

Art. IV. — Utrum liceat contrarie opinari de notionibus divinis.

9

Hic articulus scriptus est quia graeci aliter sentiebant de spiratione com­
muni, prout negabant « Filioque ».
S. Thomas respondet: licitum est contrarie opinari de notionibus divinis,
dummodo ex hoc nihil sequatur contra fidem ab Ecclesia propositam. Circa ipsum
Filioque » videbimus doctrinam Ecclesiae agendo in speciali de Spiritu Sancto,
prout a Patre Filioque procedit, ut jam in I Conc. Constantinopolitano, anno 381,
declaratur, cfr. Denz. 86 et pluries postea 277, 428, 460, 691 etc., cfr. infra
q. 36- a· 4·
Sic terminantur quaestiones de personis absolute in communi.

Recapitulatio quaestionis XXXII.
Per modum recapitulationis dicendum est.
In Ia quaestione de Trinitate S. Thomas incepit ab unitate naturae divinae,
et ab existentia revelata processionum; ostendit has processiones esse imma­
nentes seu ad intra; et eas explicavit secundum viam S. Augustini, per analogiam
cum dictione intellectuali verbi et cum amore. Sic apparent ut processiones per
modum intellectionis et per modum amoris. 1 loc fundatur in Revelatione prout
ex Prologo Ev. see. Joannem apparet quod Filius Dei procedit ut Verbum intel­
lectuale Patris.
In 11“ quaestione ostenditur quomodo praedictae processiones reales, scilicet
generatio et spiratio, fundant relationes reales, sec. quas denominantur in Sacra
Scriptura Pater, Filius et Spiritus Sanctus, llac relationes reales non realiter
distinguuntur ab essentia, sed realiter distinguuntur ab invicem, si inter eas est
oppositio relativa. Non autem repugnat quod relationes ad invicem opponantur,
non quidem secundum suum esse in (sic enim identilicantur cum essentia) sed
see. suum esse ad, quod non proprie inhaeret. Si e contra id quod est proprium
relationi inhaereret subjecto, ut proprium qualitatis, non posset esse oppositio
relativa inter relationes, quin esset simul oppositio in sinu essentiae divinae.
Et vidimus quomodo S. Thomas solvit objectionem desumptam ex principio
quae sunt eadem uni tertio sunt eadem inter se », dum Suarez dicit principium
identitatis non applicari in Trinitate.
In quaestione 29 S. Thomas ostendit quod personae divinae formalitcr con­
stituuntur per relationes subsistentes ad invicem oppositas. Sic servatur notio

RECAPITULATIO QUAESTIONIS XXXII

I39

analogica personae ut quid subsistens et incommunicabile. Ideo essentia divina
est communicabitis, non vero paternitas.
Deinde tractavit de pluralitate in divinis, de modo loquendi circa hoc, et
de cognoscibilitate hujusce mysterii.
Unde S. Thomas incoepit ab unitate naturae divinae et a duabus processio­
nibus revelatis, ac pervenit ad tres personas divinas de quibus loquitur Revelatio.
Sic servata altitudine mysterii, illud quodammodo explicavit, scii, quodammodo
ostendendo quod, posita unitate naturae divinae, non repugnat trinitas perso­
narum. Sic possibilitas Trinitatis non proprie et positive demonstratur, sed
suadetur praesertim ex principio revelato et simul manifeste convenienti quod
natura divina debet esse fecunda ct infinite fecunda per modum generationis intel­
lectualis et spirationis amoris. Sic S. Thomas servat id quod docebant praece­
dentes theologi ut Alexander Halensis et S. Bonaventura: ■< Bonum est essentia­
liter difjtisivum sui », imo apparet quod Bonum eo magis et intimius est diffusivum sui quo altius est. S. Thomas aequivalenter hoc exprimit dicens IV C. Gentes,
c. 11: «quanto aliqua natura est altior, tanto id quod ex ea emanat magis est <a
intimum ».
Sed, ut dictum est, per respectum ad creaturas bonum est sui ipsius difju­
sivum primo in ordine causae finalis, et consequenter in ordine causae efficientis,
prout omne agens agit propter finem. Processiones autem divinae sunt supra
ordinem causalitatis tum finalis tum efficientis; Pater non est causa Filii, sed
solum principium, pariter Pater et Filius per respectum ad Spiritum Sanctum.
Propterea S. Thomas minus utitur hac formula «bonum est sui diffusivum ■> in
tractatu de Trinitate, sed dicit potius ad exprimendam fecunditatem naturae di­
vinae: « Quanto aliqua natura est altior, tanto id quod ex ea emanat est ei magis
intimum ».
Et I, q. 27, a. i ad 2: « Quanto aliquid magis intelligitur, tanto conceptio
intellectualis est magis intima intelligent i ct magis unum... 1'ndc cum divinum
intcUigerc sil in fine perfectionis, nccesse est dicere quod Verbum divinum sit
perfecte unum cum eo a quo procedit, absque omni diversitate (naturae) ».
Verbum divinum non est quid accidentale, sed quid substantiale, quia intelligere in Deo non est accidens, sed quid subsistens.
Sic prima processio non est conceptio verbi accidentalis, sed vera generatio
Verbi substantialis. Sic quodammodo explicatur mysterium, non obstante ejus
altitudine supernatural!. Nunc transeamus ad personas in speciali.

——

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Qu. XXXIII. — De persona Patris.

In hac quaestione explicantur praesertim quatuor, scii, in quo sensu Pater est
principium; quandonam Pater dicitur personaliter, et quandonam dicitur essen­
tialiter; quid sit innascibilitas. — Hae quaestiones modo magis concreto doctri­
nam de Trinitate exponunt, ct mirabiliter in eis apparet applicatio principiorum,
quae abstracte enuntiata sunt in praecedentibus quaestionibus.
I

Art. I. — Utrum competat Patri esse principium.

Status quaestionis: Difficultas est quia Pater non est causa Filii, et ideo non
videtur quod sit ejus principium; sequeretur insuper quod Filius esset quid
principiatum et proinde creatum; aut saltem quod esset prioritas et postcrioritas
in divinis: posterius autem dependet a priori, ct dependentia importat imper­
fectionem quae non potest esse in una persona divina.
Responsio tamen est: Patri competit esse principium. Hoc est de fide quod
est principium sine principio (Conc. Flor., Denz. 703). Item in pluribus aliis
conciliis antea, speciatim in sexto Concilio Toletano: « Confitemur Patrem inge­
nitum, increatum, fontem et originem totius Trinitatis, apud quem non tam
paternitas quam paternitatis principatus >. Ita Augustinus citatus in arg. < sed
contra dicit: Pater est principium totius Deitatis > (l)c Trinitate, 1. IV, c. 20).
Explicatur sensus nominis principii in corpore articuli et ad primum. Princi­
pium nihil aliud est quam id a quo aliquid procedit, v. g. linea procedit a puncto
initiali, series numerorum ab unitate, lux diei ab aurora. Atqui Pater est a quo
procedunt Filius et Spiritus Sanctus in divinis. Ergo Patri convenit esse princi­
pium, et hoc proprie, non solum metaphorice. Est simplex explicatio nominis
principii.
.!</ in‘. Melius adhuc hoc determinatur per oppositionem ad causam, nam
ut notaverat ipse Aristoteles in V Met., c. 1
Nomen principii est communius
quam causa >; sic dicitur Punctum est principium lineae, non vero est ejus
causa. Nam nomen causae (praesertim causae extrinsecae) videtur importare
diversitatem substantiae ct dependentiam alicujus ab altero, quam non importat

DE PERSONA PATRIS

nomen principii. I nde quamvis graeci utantur in divinis his duobus nominibus
άρΖή et αιτία», Doctorcs latini non utuntur nomine causae, sed solum nomine
principii. Legenda est responsio ad lm.
/It/ 2m. Latini ne dicunt quidem quod Eilius et Spiritus Sanctus sunt quid
principiatum, quia hoc minorationem sapit. Sed Filius est principium de prin­
cipio, lumen de lumine et pariter Spiritus Sanctus suo modo. Pulcher textu*»
S. Hilarii hic citatur: « Minor non est Filius, cui unum esse donatur . Pater et
Filius ambo possident esse per se subsistens, et tamen Pater hoc esse commu­
nicat Filio; ita analogice duo fratres aliquid in communi possidentes, commu­
nicant sibi quaedam dona.
Ad 3m. Solvitur objectio: principium a prioritate sumitur. Atqui in divini*;
non est prioritas, nec posterioritas. Ergo. — Respondetur: Dist. maj.: principium
a prioritate sumitur, secundum impositionem nominis, transeat: secundum signi­
ficatum ejus formale, nego: nam principium significat non prioritatem, sed o;·ginem. Est autem in divinis relatio originis sine prioritate. Cfr. infra qu 42,
art. 3: Certo non est prioritas temporis, quia processiones sunt aeternae; nec e»t
prioritas naturae, quia natura divina numerice eadem est in Patre et Filio, et
relatio paternitatis non concipitur sine opposita relatione filiationis. Cfr. ibid.
Relativa sunt simul natura et intellectu, in quantum unum est in definitione alte­
rius. Pater autem non constituitur per aliquid absolutum (ut homo generans
antequam generet). Pater in divinis non fit Pater, sed de se et ab aeterno est
Pater, et constituitur formaliter per subsistentem relationem paternitatis, cui
correlativa est filiatio, qua constituitur Filius. Ita tres anguli alicujus trianguli
aequilateralis.
In quaestione 42, art. 4 ad 2m, agendo de aequalitate personarum divinarum.
S. Thomas dicit: « Dignitas est absoluta (in divinis) et ad essentiam pertinet.
Sicut igitur eadem essentia quae est in Patre paternitas, in Filio est filiatio it a
eadem dignitas, quae in Patre est paternitas, in Filio est /Hiatio... Sed in Patre
haec dignitas est secundum relationem dantis, in Filio secundum relationem
accipientis ». Accipere autem esso per se subsistens ct infinitum non est quid minus
perfectum quam illud dare; sicut in triangulo aequilaterali, secundus angulus
constructus non est minus perfectus quam primus, et pro eo accipere totam
superficiem primi non est minus perfectum (piam pro primo eam communicare.
Unde «principium» notionaliter convenit Patri, sed hoc nomen principii sumi­
tur etiam essentialiter relative ad creaturas, et tunc est commune tribus personis.

Art. II. — Utrum hoc nomen

Pater
divinae personae.

sit proprie nomen

Id est: Utrum dicatur non metaphorice, sed proprie, de prima persona,
et non de aliis. Respondetur affirmative: ita in Evangelio, v. g. in formula baptismi,
ct in Symbolo ac in conciliis.
Hoc facile sic explicatur:
Nomen proprium cujuslibet personae significat id per quod illa persona

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

ab aliis distinguitur. Atqui id per quod persona Patris ab aliis distinguitur
est paternitas. Ergo.
.kZ im. Pater est quidem nomen relationis, sed cum in Deo relatio sit sub­
sistens potest esse constitutivum personae.
/h/ 3m. Verbum divinum dicitur non metaphorice Filius, quia est Verbum
mentale, non accidentale, sed substantiale. Ita Pater non dicitur metaphorice,
sed proprie.
/Irf 4m. Nomen paternitatis prout -proprie dicitur de Deo Paire, per prius
de eo dicitur quam de Patre terrestri, quantum ad rem significatam, licet non quan­
tum ad modum significandi. Generatio enim divina est per lectissima omnium,
quia generat non solum similem in specie, sed etiam Filium cujus natura est nu­
merice eadem ac natura Patris. Insuper pater terrestris generando non producit
animam spiritualem filii, sed dispositionem ad eam, nec generat filium aetate
adultum. Deus e contra communicat Filio suo totam suam naturam infinitam et
numerice eandem, ita ut Filius sit statim et ab aeterno aequaliter perfectus ac
Pater.
Sic magis ac magis apparet quod prima processio est vere et proprie gene­
ratio, sed spiritualis generatio secundum plenitudinem sensus hujusce nominis.
Non enim est solum conceptio, sicut dicimus: Concipimus nostrum verbum
mentale; conceptio est solum initialis generatio, inchoatio generationis.
In divinis, Pater non solum spiritualiter concipit Filium suum, sed etiam
vere et propriissime eum spiritualiter generat, scii, ei communicat totam naturam
divinam numerice eandem, quae non potest nec dividi nec multiplicari; illam
ei communicat ab aeterno, ita ut Filius unigenitus sit jam ab aeterno perfectis­
simus, adultus, ut ita dicam, in sua aetate divina, et omnino Patri aequalis.
Sic illustratur ex alto verbum S. Pauli ad Eph. III, 15: « Flecto genua mea ad
Patrem Domini nostri Jesu Christi, ex quo omnis paternitas in caelis et in terra
nominatur ». Ex paternitate enim divina derivatur paternitas spiritualis, qua
Summus Pontifex est pater populi christiani, qua fundator alicujus ordinis est
pater (iliorum suorum, qua Episcopus est pater dioeceseos, qua sacerdos est pater
animarum quarum curam habet. Item ex paternitate divina derivatur paternitas
terrestris, quae jam est quid nobile et eminens in bono patre christiano, qui vehit
patriarcha dat filiis et filiabus suis non solum vitam corporalem, sed etiam bene­
dictiones caelestes, ut Abraham, Isaac et Jacob.

Art. HI. — Utrum hoc nomen «Pater» dicatur de divinis

per prius secundum quod personaliter sumitur.
Status quaestionis: Pater dicitur dupliciter in divinis: primo essentialiter,
relative ad creaturas, sic dicimus in oratione dominica: « Pater noster»; secundo
personaliter, relative ad Filium unigenitum.
Respondet S. Thomas: In divinis Paler per prius dicitur personaliter quam
essentialiter.
Primo quia dicitur personaliter ab aeterno, et necessario relative ad Filium

DE PERSONA PATRIS

143

unigenitum, et essentialiter relative ad creaturas dicitur ex tempore, praesup­
ponendo decretum divinum liberum quod posset non esse. Secundo quia per­
fecta ratio paternitatis ct filiationis invenitur in Deo Patre ct Deo Filio, quorum
est una numerice natura. Dum e contra Deus dicitur essentialiter Pater intelle­
ctualium creaturarum, secundum communicationem non totius naturae, sed
participationis naturae divinae, id est secundum similitudinem gratiae et gloriae
Sic filiatio adoptiva est similitudo analogica filiationis aeternae per naturam
et ut patet multo imperfectior. Adhuc modo magis inferiori Deus dicitur Pater
creaturarum irrationabilium, in quibus non est imago ejus, sed solum vestigium.
Ad im. Nomina communia absoluta, ut ens per se subsistens, per prius
dicuntur quam nomina personalia. Sed nomina communia relativa ad creaturas,
ut creator, per posterius dicuntur quam nomina personalia; quia dicuntur non
ab aeterno, sed ex tempore. Aliis verbis per prius procedit Filius a Patre quam
creatura.
Unde dum dicimus in oratione dominica: Paler noster , Pater dicitur
essentialiter de tribus personis; item « adveniat regnum tuum non solum primae
personae, sed trium. E contrario Pater dicitur personaliter in his verbis S. Pauli
ad Ephesios III, 14: «Flecto genua mea ad Patrem Domini Nostri Jesu Christi
ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur». Item dum Christus
ipse dicit: «Pater meus», Pater dicitur personaliter; unde distinguit dicendo
Joan. XX, 17: «Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum ■·.

Art. IV.

II
II sit Patri proprium.
Utrum esse ingenitum

Respondetur affirmative: Innascibilitas est proprietas Patris, prout Pater
est principium non de- principio’, sic innotescit per hoc quod non est ab alio.
Ita communiter dicitur de Patre: « Non est factus, nec creatus, nec genitus,
nec procedens ». Denz. 3, 19, 39, 275, 345 et seq. Est principium sine principio.
Cfr. ibid. 703 et seq.
Ad im in fine: « Prima et simplicia per negationes notificantur, sicut dicimus
punctum esse cujus pars non est ».
Ad 2m: Spiritus Sanctus dici potest alio modo ingenitus, prout procedit
non per generationem. Pater vero dicitur proprie ingenitus, quia non procedit
ab alio, est principium sine principio, dum Filius est principium a principio
et Spiritus Sanctus est principium ab utroque.
Ad 3,u sic relatio Filii negatur de Patre.

1"“ dubium: Utrum ingenitum constituatur in ratione notionis per aliquid
positivum, an per aliquid negativum.
Responsio: Ex his quae dicuntur ad primum: Ingenitus importat directe
negationem generationis passivae. Sed haec negatio notificat magnam dignita­
tem; nam hoc ipso quod Pater est a nullo principio, sequitur quod est origo
aliarum personarum; et hoc est quid positivum.
Haec omnia illustrari possent ex commentariis in Orationem sacerdotalem
Christi in qua Pater dicitur personaliter. In hac Oratione sacerdotali pluries ac

I4J

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

cum insistentia Filius Dei dicit quod Pater ejus omnia ei dedit. Cfr. Joan. XVII,
v. 1-5: Pater, venit hora, clarifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet Te,
<icut dedisti ei potestatem omnis carnis, ut omne quod dedisti ei, det eis vitam
ai ternam... Et nunc clarifica me, Tu Pater, apud temetipsum, claritate quam
habui, priusquam mundus esset, apud Te ».
2"rn dubium: Quare non fuerit instituta specialis festa in honorem Patris.
Responsio est apud Leonem XIII in Encyclica ·■ Divinum illud munus
(seu de Spiritu Sancto), 9 martii 1897, *n Qua» initio, dicitur: « Periculum ex eo
fit ne in fide aut in cultu, vel divinae inter se Personae confundantur, vel unica
1 ; ipsis natura separetur... quare Innocentius XI1, decessor noster, solenmia
quaedam honori Patri propria postulantibus omnino negavit ». Fideles pos­
tent tribuere principio originis prioritatem dignitatis, quae opponeretur identitati
naturae.

Qu. XXXIV. — De persona Filii.

Filio attribuuntur tria nomina: Filius, Verbum, Imago. Sed ratio Filii jam
ex ratione Patris consideratur. Unde remanet considerandum de Verbo et Ima­
gine. Haec tria sunt omnino idem absque virtuali distinctione, sed distinguuntur
secundum modum significandi et in ordine ad diversa connotata extrinseca.
Filius dicitur respective ad Patrem, Verbum respective ad intellectum dicentem,
Imago respective ad principium quod imitatur.
Circa Verbum sunt tres articuli: I. Utrum dicatur essentialiter an persona­
liter. II. Utrum sit proprium nomen Filii. III. Utrum in nomine Verbi impor­
tetur respectus ad creaturas. Haec attente sunt consideranda, sub lumine
prologi IV Evangelii,

Art. I. — Utrum Verbum

in divinis sit nomen personale.

Status quaestionis: Instituitur hic articulus ad distinguendum Verbum
proprie dictum ab improprie dicto, scii, a re intellecta in verbo, et etiam ab
intellectione quae est communis tribus personis.
Responsio est affirmativa ct est de fide. Revelata est in prologo Joannis:
«Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum... et Verbum caro factum est ■
in quo textu Verbum designat eandem personam ac < Filius unigenitus qui est
in sinu Patris » ut ibidem dicitur v. 18.
Ita S. Damasus I, Concilium Romanum IV (Denz. 70): «Si quis non dixerit
Verbum Domini, Filium Dei, Deum sicut Deum Patrem ejus, et omnia posse
ct omnia nosse et Patri aequalem, anathema sit ». Item Cone. Constantinop. II
(Denz. 214): «Si quis non confitetur Dei Verbi duas nativitates... anathema
sit». Cone. Lateranense (Denz. 255): «Si quis non confitetur Deum Verbum
e caelo descendisse... ». Et XI Concilium Toletanum (Denz. 283) explicans verba:
« Et Verbum caro factum est ».
Dubium: Utrum haec Concilia velint ex hoc solemniter definire generatio­
nem divinam esse proprie per modum intellectualis dictionis.
Responsio: Non videtur quod hoc sit proprie definitum; attamen revelatum
est in prologo Joannis quod Filius Dei procedit a Patre ut Verbum intellectuale.
Omnes theologi admittunt igitur quod saltem theologice certum est primam
processionem esse per modum intellectionis; imo hoc videtur esse de fide secun­
dum S. Scripturam, quamvis non sit solemniter definitum.
10 _ Garrigou-I.agraxoe, De Deo Trino et Creatore.

t

I

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECI\I.I

In corpore articuli ostenditur, quod nomen Verbi in divinis, si proprie su­
matur, est nomen personale et non essentiale.
Ratio est quia Verbum significat aliquid ab alio procedens ut conceptus
mentis. Atqui quod significat in divinis aliquid ab alio procedens est personale,
prout personae divinae distinguuntur per originem. Ergo.
Ad intclligentiam autem hujusce responsionis, S. Thomas in ia parte cor­
poris art. ostendit quod in nobis, verbum dicitur proprie tripliciter (verbum
mentis, verbum imaginationis, verbum vocale) et insuper improprie:

I Interior conceptus mentis
Proprie j Imaginatio vocis proferendae
I Vox qua significatur conceptus mentis
Improprie: Id quod verbo significatur, scii, non signum, sed signi­
ficatum ejus.

f
J

!

j
t
J
j
!
j

I
I

F
V
I

b

I

In Deo autem proprie sumitur Verbum primo sensu tantum, scii, ut conceptus mentis, cetera autem verba in Deo metaphorice tantum sunt, quia
sunt quid sensibile, aut etiam corporeum et externum. Unde S. Thomas (I,
q. 85, a. 2 in c. ad 2m et ad 3m) verbum mentale proprie dictum non est id quod
intelligitur, sed id in quo res intellecta intelligitur. Si quandoque S. Thomas
dicit: « Verbum est quod intelligitur» tunc sumit verbum improprie pro re significata a verbo. E contra pro Cartesio verbum interius est proprie id quod intelligitur, quamvis non neget omnem ejus relationem ad rem extramentalem.
Et inter has duas conceptiones, scii, inter realismum et idealismum, est
abyssus infinita, quae apparet ex hoc quod Cartesius dicere non timet in « Discursu de methodo », initio: Circulus quadratus est quidem pro nobis quid incogitabile, sed forsitan non est quid realiter impossibile extra animam. Forsitan
Deus potest miraculose facere circulum quadratum.
Pro realismo autem hoc est absolute et evidenter impossibile extra animam, et juxta realismum, ego in verbo mentali meo et tu in verbo mentali tuo
intelligimus eandem legem entis extramentalis, scii, aliquid non potest simul
esse et non esse. Haec lex ut est lex entis extramentalis, est id quod intelligitur in verbo mentali meo, et in verbo mentali tuo.
Si e contra verbum mentale est proprie id quod intelligitur, tunc dubia
est haec lex entis extramentalis. Est, ut patet, abyssus immensa inter realismum
et idealismum. Cfr. Maritain, Les degrés du savoir, 1933, pag. 769-821: in hoc
recedimus a P. Roland-Gosselin, ibid, citato pag. 769. Hoc exposuimus in libro
Le réalisme du principe de finalité, pag. 162-175 et pag. 204. — In hac funda­
mentali quaestione philosophica oportet quam maxime servare proprietatem
terminorum, alioquin postea semper improprie loquimur in consequentiis.
Illi vero qui volunt realismum servare, concedendo idealistis quod verbum
mentale est id quod intelligitur, dicunt quidem postea, ut communiter tenent
scholastici, quod verbum habet relationem essentialem ad rem extramentalem.
Sed hoc secundum non amplius cohaeret cum prima assertione. Si verbum men­
tale est proprie id quod cognoscitur, quomodo possumus transire postea ad rem
extramentalem, etiam ad essentiam ejus? Quomodo possumus comparare ver­
bum cum re cujus est expressio, et quae non potest cognosci nisi in verbo? Quo-

DE

PERSONA

FILII

τ 47

modo possumus discernere inter verbum conforme rei et verbum non conforme
rei, sicut distinguuntur statuae quae repraesentant hominem realem, ab his
quae repraesentant hominem imaginarium, ut statua Herculis?
Nec recurrendum est ad principium causalitatis, quia ejus valor ontologicus
esset prius defendendus.
Est, ut patet, abyssus immensa inter idealismum Cartesianum et realismum,
et valde periculosum est concedere idealistis quod verbum mentale est proprie
id quod intelligitur. S. Thomas dicit semper: objectum intellectus est ens (extra­
mentale), et non dicit: objectum intellectus est verbum mentale entis. Debemus
ita recte loqui de verbo, ut certum omnino remaneat, contra Cartesium, circu­
lum quadratum esse non solum incogitabile, sed realiter impossibile extra ani­
mam. Cartesius non salvat valorem realem cognitionis sensitivae et intellectualis
nisi recurrendo ad critérium veracitalis Dei auctoris facultatum nostrarum, sed
in hoc est circulus vitiosus, quia oporteret prius probare Dei existentiam per
effectus et per principium causalitatis.
Ad im. Ariani dixerunt: Filius Dei dicitur Verbum metaphorice, et exter­
num, sed, ut dicit S. Thomas, verbum externum praesupponit verbum internum.
Et insuper in prologo Joannis dicit: «Et Deus erat Verbum seu Verbum erat
Deus, sic non potest esse quid creatum, ad extra productum.
Ad 2m. In divinis intelligere dicitur essentialiter et convenit tribus personis.
Ad 3m. In divinis dicere dicitur personaliter·, solus Pater dicit, tres personae
intelligunt. Solus Filius dicitur ut Verbum, aliae personae dicuntur ut res expressa
in Verbo.
4m. Verbum dicitur quandoque improprie, pro re in verbo significata.

II nomen Filii.
Art. II. — Utrum Verbum sit proprium

Respondeo affirmative, quia significat quandam emanationem intellectus,
et solus Filius sic procedit secundum emanationem intellectus.
Ad i'n. Verbum in divinis non est accidentale, sed substantiale, quia in
Deo idem est esse et intelligere.
'·«’

Art. III.

Utrum in nomine Verbi importetur respectus ad creaturas.

Difficultas est quia creaturae sunt contingentes et non aeternae, Verbum
autem est necessarium et aeternum. Attamen, ut notatur in argumento « sed
contra », Augustinus dicit quod in nomine Verbi significatur non solum respectus
ad Patrem, sed etiam ad creaturas.
Responsio est affirmativa. Ratio est quia Deus uno actu cognoscendo se,
cognoscit omnem creaturam; est enim in Deo unica intellectio. Sic unicum Verbum
ejus est expressivum non solum Patris, sed etiam creaturarum. Imo Verbum
per respectum ad creaturas, non solum est expressivum, sed etiam operativum.
Per oppositum, in nobis sunt diversa verba secundum quod per diversas

14$

de personis divinis in speciali

intellectiones diversas res intelligimus, sed Angelus superior omnia sibi inferiora
cognoscit unico verbo, ut infra dicetur, qu. 55, art. 3.

Dubium: J» m nomine Verbi eodem modo importetur respectus ad creaturas
possibiles, et ad creaturas juturas.
Respondendum est (ex corpore articuli et ex responsione ad 2m): In nomine
Verbi per se importatur respectus ad creaturas possibiles, et per accidens ac concomitanter tantum ad creaturas futuras.
Ia pars probatur sic: Essentia divina per se cognoscitur a Deo comprehen­
sive, scii, quantum cognoscibilis est. Atqui non ita comprehensive cognosceretur
si non cognosceretur ejus omnipotentia et effectus possibiles in ea virtualiter
contenti. Ergo in Verbo, quo exprimitur essentia divina, est per se respectus
ad creaturas possibiles.
IIa pars probatur sic: In Verbo non est per sc respectus ad creaturas futuras
ne ad futuribilia quidem, quia cognitio ex qua per se Verbum procedit est natu­
ralis et necessaria, quia Verbum naturaliter et necessario procedit. Atqui cognitio
futurorum imo futuribilium non est in Deo naturalis et necessaria, sed supponit
decretum Dei liberum. Unde, si abesset futurorum cognitio, nihilominus proce­
deret Verbum essentialiter invariatum et ejusdem omnino rationis ac nunc est.
Attamen in Verbo est per accidens respectus ad creaturas futuras, suppo­
sito aeterno decreto libero creationis, prout Verbum, exprimendo naturam
divinam, exprimit eam ut libere operantem ad extra.
Consequenter dicitur etiam quod beati vident creaturas in Verbo tanquam
in causa exemplari et efficienti. I, q. 58, a. 7; non tamen in Verbo vident omnia
possibilia, hoc esset habere visionem comprehensivam. Et praeter hanc visionem
creaturarum in Verbo, beati habent cognitionem creaturarum extra Verbum,
scii, per similitudines seu species proprias (I, q. 12, a. 9), et haec secunda cognitio
est inferior; quasi vespertina, crepuscularis in comparatione prioris, quae dicitur
matutina. Unde plures commentatores S. Thomae, ut Joannes a S. Thoma, notant
quod theologi beati, qui in via vacaverunt studio theologiae non solum ex na­
turali desiderio sciendi et docendi, sed etiam ex amore Dei et animarum, vident
objectum theologiae in Verbo, scii, eminentissime; dum alii theologi beati, qui
olim in via vacaverunt studio quasi ex solo naturali desiderio sciendi et docendi,
\ ident objectum theologiae extra Verbum, cognitione velut vespertina, seu cre­
puscular!, scii, inferiori.
Notant saepe mystici, ut Tauler, quod creatura intellectualis, ad gratiam
elevata, non erit perfecta ultima perfectione, nisi quando Deum immediate
videbit, et seipsam in Verbo. Altius erit pro nobis animam nostram cognoscere
in Verbo, quam eam cognoscere in seipsa et per ipsam. Unde hi mystici saepe
dicunt quod anima redite debet ad suum principium·, et quod perfectissime seipsam
diliget, quando, seipsam in \;erbo videndo, seipsam in Domino diliget absque
ullo inordinato amore proprio. Ita S. Thomas dicit I, qu. 12, a. 1: « In tantum
unumquodque perfectum est, in quantum ad suum principium attingit ». Hoc
est redire quasi >« in sinu Patris aliquo modo sicut dicitur de Filio unigenito,
quod est in sinu Patris». Joan. I, v. 18. Tunc anima non sibi vivit, sed Deo.

Qu. XXXV.

Art. I.

Utrum

Imago

De Imagine.

in divinis dicatur personaliter.

Hic articulus est ad explicanda verba S. Scripturae quae dicuntur de se­
cunda persona Trinitatis, v. g. libro Sapientiae, VII, 26: ■ Speculum sine macula,
et imago bonitatis illius (Dei) »; II Cor. IV, 4: «Ut non fulgeat illis (impiis) il­
luminatio Evangelii gloriae Christi, qui est imago Dei >; ad Coloss. I, 15:
«Qui Filius est imago Dei invisibilis»; ad Hebr. I, 3: «Qui cum sit splendor
gloriae et figura substantiae ejus, sedet ad dexteram etc. ».
Respondetur: Hoc nomen imago est nomen personale et non essentiale. Ratio
est (in line corporis articuli): Ad hoc quod aliquid sit vere imago requiritur quod
ex alio procedat ei simile in specie vel in signo speciei. Atqui id quod importat
processionem vel originem in dix inis est personale. Ergo nomen imago est nomen
personale.
Ad intelligentiam hujusce rationis, S. Thomas ostendit quod ad imaginem
requiruntur duae conditiones: 1° ut sit similis non solum analogice, vel generice,
sed etiam specifice, vel in signo speciei, v. g. secundum figuram vultus; II0 quod
haec similitudo originem trahat ex eo cujus est imago, idque vi et modo proces­
sionis. In hoc apparet profunditas sensus communis: nemo dicitur similis imagini
suae, sed dicitur: imago hujusce hominis est perfecte ei similis. Item, ut notat
S. Augustinus hic citatus: « Unum ovum non dicitur imago alterius, quia non est
de illo expressum ». In istis observationibus manifestantur divitiae absconditae
sensus communis seu rationis naturalis, in qua est rudimentaria seu initialis ontologia, sicut in sinu terrae sunt metalla, argentum, aurum, aut lapides pretiosi,
ut adamas.
.’·■
Liber scribendus esset de divitiis absconditis sensus communis, speciatim
quoad verbum est, et diversa ejus tempora ac modos, per respectum ad primam,
secundam, tertiam personam; haec esset reflexio inetaphysica supra grammaticae
elementa.
Est autem triplex imago:
I. - Imago artificialis, quae est similis solum in signo speciei, \ . g. in vultu,
figura, ut pictura, statua, effigies Caesaris. Et haec est imago imperfecta.
II. - Imago intentionalis, ut species intelligibilis expressa, quae importat
similitudinem non tantum in signo naturae specificae, v. g. in vultu, sed etiam
in ipsa natura specifica, non tamen sub modo essendi naturali, sed intelligibili.
Et haec est perfectior quam prima,
III - Imago naturalis, quae importat similitudinem in natura specifica et
in modo essendi naturali, ut filius est quandoque viva imago patris sui. Haec

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

150

est imago perfecta. In Deo est perfectissima, quia est similitudo in natura nume­
rice eadem. Prima et tertia se habent etiam ul quod cognoscitur. Secunda non
proprie se habet ut quod cognoscitur, sed ut id in quo cognoscitur res intellecta.
Verbum autem in divinis est simul intentionalis et naturalis imago.
Ad i“. Illud a quo procedit imago dicitur proprie exemplar ct improprie
imago; sic quando dicitur « homo factus est ad imaginem Dei »; Deus proprie
est exemplar et ipse homo est imperfecta Dei imago.
d 3m. Imitatio in divinis personis non significati posterioritatem, sed solam
assimilationem. Nomina retinent quandam imperfectionem ex eorum prima im­
positione humana, secundum quam quoad nos aliquid creatum prius significant.
Art.

H nomen « Imaginis » sit proprium Filio.
II. — Utrum
H

Status quaestionis: Graeci applicant nomen imaginis etiam Spiritui Sancto,
dum latini utuntur eo solum pro Filio.
Respondetur: nomen imaginis est proprium Filio.
i° Probatur ex S. Scriptura, in qua imago dicitur de solo Filio, cfr. ad
Coloss. c. I, v. 15: « Qui est imago Dei invisibilis, primogenitus omnis creaturae »;
ad Hcbr. c. I. v. 3: « Qui cum sit splendor gloriae et figura substantiae ejus ».
2° Probatur ratione theologica: Solus Filius habet formaliter vi suae* pro­
cessionis quod sit similis Patri, quia procedit ut Verbum expressivum. E con­
trario Spiritus Sanctus procedit ut amor, amor autem non est, ut Verbum, simi­
litudo ejus a quo procedit, sed est potius inclinatio ad modum ponderis.
Tamen pro reverentia Patrum graecorum dici potest: Spiritus Sanctus est
similis Patri et Filio secundum naturam, imo idem, et sic potest dici imago Patris
lato sensu; non formaliter vi processionis. Cfr. ad im et ad 2ra. Propter eandem
rationem diximus supra quod secunda processio non est generatio, quia vi sui
non producit aliquid simile ei a quo procedit.
Durandus objicit: Filius non est similis Patri ratione essentiae, quia sic
est identitas, nec ratione relationis, quia sic est oppositio. Respondetur: Filius
est similis Patri simul ratione essentiae et relationis, scii, ratione personae, nam
similia in aliquo conveniunt, et in aliquo differunt. Sic Pater et Filius conveniunt
in natura et differunt relatione.
Notare ad 3“: Homo dicitur potius ad imaginem Dei quam imago Dei,
scii, ut tendens ad similitudinem Dei.
Recapitulatio: Verbum est proprium nomen Filii, nam Verbum in divinis
est substantiale simul et incommunicabile, scii, est persona, nempe quid per se
subsistens et incommunicabile. Verbum importat respectus ad creaturas, prout
procedit ex cognitione comprehensiva essentiae divinae, quae est causa crea­
turarum. Item Filius Dei dicitur proprie imago, imago naturalis et simul inten­
tionalis, ut filius est viva imago patris sui; et solus Filius habet hanc derivatam
similitudinem imaginis vi suae processionis, quia procedit ut Verbum expressi­
vum Patris.
Sic dicitur in Scriptura « imago Dei invisibilis », « speculum sine macula
Dei majestatis», «splendor gloriae et figura substantiae ejus». Cfr. Bossuet,
Elévations sur les mystères, VII, VIII, IX, X élévations.

4

Qu. XXXVI.

De persona Spiritus Sancti.

Spiritus Sanctus vocatur tripliciter: Spiritus Sanctus, Amor et Donum.
Unde sunt de eo 1res quaestiones.
Circa Spiritum Sanctum quaeruntur quatuor: I. Utrum hoc nomen Spi­
ritus Sanctus sit personale. II. Utrum Spiritus Sanctus procedat a Patre et a
Filio. III. Utrum a Patre per Filium. IV. Utrum Pater et Filius sint unum
principium Spiritus Sancti.
Il
Art. 1. — Utrum
II hoc nomen
« Spiritus Sanctus

H
sit proprium nomen
alicujus divinae personae.

Status quaestionis: Videtur quod saepe hoc nomen in S. Scriptura sit com­
mune, v. g. Matth., XII, 28: «In spiritu Dei ejicio daemonia ; insuper Spiritus
Sanctus non dicit ad aliquid, dum Pater et Filius dicuntur ad aliquid. Imo Spi­
ritus videtur esse attributum divinum, sicut dicitur spiritus hujus hominis,
scii, mens ejus, vel modus judicandi.
Attamen in S. Scriptura, praesertim in Novo Test., Spiritus Sanctus dicitur
personaliter pluribus in locis: v. g. in formula baptismi, et in aliis locis supra
citatis in introductione (1). S. Thomas citat comma joanneum, quod est saltem
expressio traditionis, si de ejus genuinitate non omnino constet.
In corpore articuli S. Thomas concludit: quamvis hoc nomen Spiritus San­
ctus non sit de se proprium, accommodatum est ex usu Scripturae ad designandam
tertiam personam.
S. Thomas hoc profunde explicat dicens: Ea quae ad amorem pertinent saepe
non habent nomen proprium, sed eis accommodatur aliquod nomen commune.
Cfr. I, q. 27, a. 4 ad 3"' et qu. 28, a. 4. Hoc est propter amoris incffabilitatem,
cujus ratio est ista: ea proprie nominamus quae proprie et distincte cognoscimus,
sed non possumus proprie et distincte modo abstracto cognoscere ea quae ad
amorem pertinent. Quare? Ea quae sunt amoris sunt minus nobis nota quam
ea quae sunt intellectus propter tria:
1° Quia intellectus magis cognoscit id quod est in seipso, quam id quod est
in alia facultate, in voluntate (2).
(1) Matth. XXVIII, 19; Joan. XIV, 16-17. 26; XV, 26, 11; XVI, 7, 8, 13, 14, de promissione
Spiritus Sancti. Luc. XII, 10; Act. Ap. XV, 28; XX, 28; XIII, 12; Rom. VIII, 9-11; I Cor., Ill, ιό;
VI, ΐ9; Eph. IV, 30; I Cor., II, 10-12; III, 16; VI, 19, 20; II Cor. XIII 13, etc.
(2) Sic magis certum est nos habere fidem etiam infusam, quam nos habere caritatem infusam
ex quo sequeretur certitudo quod sumus in statu gratiae. Cfr. IMIae, q. 112, a. 5, ad 2n‘.

152

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIAI I

II0 Quia bonum, objectum amoris, non est formaliter in mente ut verum,
quod est confonnitas judicii cum re, sed est in rebus, nam bonum est ipsa perfe­
ctio rei amabilis seu allicientis. Ergo terminus immanens amoris est innominatus.
III0 Quia amor, tendens ad bonum quod est in rebus, conservat aliquid
potentiate, ut omnis tendentia, et nihil est intelligibile nisi in quantum est in
actu et determinatum. Cognoscitur aliquid ut est actus seu forma; amor autem
<st potius tendentia, impulsus, pondus quo amans trahitur ad dilectum. S. Tho­
mas dixit supra I, q. 28, a. 4: « Processio quae attenditur secundum rationem
bonitatis, non consideratur secundum rationem similitudinis, sed magis secun­
dum rationem impellentis et moventis ad aliquid... ». Ibidem ad 3™: « Haec pro­
cessio remansit sine nomine speciali, sed potest nominari spiratio » per modum
tendentiae ad terminum non proprie nominatum. Amor enim tendit ad bonum
quod est in rebus; tendit prius per modum desiderii, ante possessionem rei. Pos­
sessio autem iit per cognitionem intuitivam, v. g. per visum aut tactum in ordine
sensibili, et durante possessione amor quiescit per fruitionem in amato. Ac propterea beatitudo seu possessio rei non est in amore, sed in cognitione intuitiva
dilecti, quae est intussusceptio. Cfr. I-II, q. 3, art. 4. Haec tendentia amoris
et haec fruitio cognoscuntur quidem expcrimcnlalitcr, sed difficile est de eis
habere cognitionem speculativam, distinctam quae nomine speciali distincte ex­
primatur. Propterea diximus supra: terminus dictionis intellectualis habet
nomen proprium, scii, verbum, dum terminus actus dilectionis non habet specialem
nomen. Cfr. Cajetanum in I, q. 27, a. 3, n. 5 et 6.
Propter hanc inelfabilitatem amoris, quidam dicunt quod amor est quid su­
perius cognitione, et quod cognitio se habet ut dispositio ad amorem, ita Ploti­
nus qui, supra secundam hvpostasim scii, intelligentiam, admisit supremam, scii.
I num Bonum, quod non esset intelligibile, sed de quo posset esse tactus amoris.
Postea autem Scotus dixit quod beatitudo est essentialiter in amore Dei. Sed
S. Thomas ostendit 1, qu. 82, art. 3 quod intellectus est simpliciter superior
voluntate, quam dirigit, quia ejus objectum, scii, ens, est magis absolutum et
universale quam bonum. Et quamvis in via melior sit amor Dei quam Dei cognitio
abstractiva, in caelo possessio I )ei fit per visionem intuitivam, ad quam necessario
sequitur amor, sicut ex essentia derivatur proprietas.
( irea ineffabilitatem amoris, quam phires existimant superiorem intellectu,
notandum est: adversarii ut voluntaristae et dynamistae (v. g. Bergson), dum
dicunt « plus est in motu quam in immobilitate » confundunt immobilitatem
inertiae, quae est infra motum, cum immobilitate perfectionis quae est supra
motum, et quae est stabilitas opposita, ut quid perfectius, instabilitati rerum
mobilium. Et nunquam hi philosophi utuntur verbis: stabilitas et instabilitas.
I nde plus est in motu quam in termino a quo motus, non quam in fine ipsius
motus, et plus est in esse quam in fieri, in homine quam in embryone. Si negaretur
superioritas hujusce secundae immobilitatis, scii, stabilitatis perfectae, oporteret
dicere cum Eduardo Le Roy quod Deus ipse est in evolutione perpetua, ac vehit
ipsa evolutio creatrix. Cfr. 1, qu. 18, art. 3: Utrum Deo conveniat vita. Utique
vita summo modo immanens, ipsum intelligerc subsistens, cujus mensura est
unicum instans immobilis aeternitatis, scii, nunc stans, non vero nunc fluens,
temporis semper fugientis et instabilis.
Inde quando quidam dicunt Intellectus est imperfectior amore, quia

DE PERSONA SPIRITUS SANCTI

153

Art. II. — Utrum Spiritus Sanctus procedat a Filio.

Status quaestionis: Articulus iste continet in se duas quaestiones, scii, an
Spiritus Sanctus procedat a Filio, quod disputatur inter graecos et latinos, et an
Spiritus Sanctus sic procedat a Filio quod, s/ non procederet ab eo, non distingue­
retur personaliter ab ipso, et circa hanc secundam quaestionem Scotus insurrexit
contra praesentem articulum, in quo S. Thomas affirmative respondet. Videa­
mus prius primam quaestionem, sed praesertim quoad partem speculativam,
nam pars positiva speciatim evolvitur in historia dogmatum.

SAC FK liC i

est slaticus, immobilis, non satis considerant distinctionem inter imperfectam
immobilitatem inertiae et perfectam stabilitatem ad quam tendit summa con­
templatio immutabilis veritatis.
Brevius: Dynamismus absolutus deberet negare immobilitatem ipsius Dei, et
Deum confundere cum evolutione mundiali. Denique antiintellectualismus plurium
voluntaristarum deberet dicere quod intellectus non est perfectio simpliciter simplex,
et quod Deus non seipsum cognoscit, ut putavit Plotinus de suprema hypostasi,
quam posuit supra intelligentiam primam. Hoc autem est omnino inadmissibile.
Sed concedimus quod intellectus humanus, ut humanus, quodammodo materializat vitam spiritus, prout eam cognoscit nunc in speculo rerum sensibilium,
seu externarum, et sic quodammodo secundum analogiam quantitatis cognoscit
qualitates spirituales, loquendo v. g. de spiritu alto, profundo, extenso, aut etiam
de apice mentis.
Cfr. Cajetanum in I, qu. 27, art. 3, n. 5 et 6. Unde ex ineffabilitate amoris
sequitur, ut ait S. Thomas in nostro art., quod relationes quae secundum proces­
sionem amoris accipiuntur, innominatae sunt. Propter hoc, nomen personae hoc
modo procedentis non est proprium nomen, sed nomen ci accommodatum ex usu
S. Scripturae, scii. Spiritus Sancti, ut constat v. g. ex formula baptismi.
Convenientia hujus accommodationis est duplex: 1° quia tertia persona pro­
cedit a duabus primis, quae sunt spiritus, sic haec tertia persona est quasi spi­
ritus earum; II0 quia nomen spiritus in rebus corporeis impulsionem quandam
significat; est autem proprium amoris quod moveat et impellat voluntatem
amantis in amatum: «Amor meus, pondus meum n.
ArZ lm. In pluribus textibus V. T. ubi agitur de Spiritu Dei, videtur esse
nomen commune, potius quam personale. Non tamen ita est in N. T., in quo
manifesta est praedicta accommodatio, praesertim in formula baptismi, et in
promissione Spiritus Sancti.
.ItZ 2m. Sic accommodatum est hoc nomen ad significandam personam
sola relatione ab aliis distinctam, ut spiratam ab eis.
JtZ 3‘”. Quare dici possit: « Pater noster», «Spiritus noster > et non Filius
noster »? — Non potest dici « Filius noster » quia nulli creaturae competit esse
principium respectu alicujus divinae personae; e contra dependimus a Patre
caelesti, et spiritus est nomen commune secundum quod dici potest spiritus
Moysis, vel spiritus Eliae. Etiam Spiritus Sanctus habitans in nobis et movens
nos ad opera sanctitatis dici potest Spiritus noster, quasi vita nostrae vitae;
sic dicitur quod accepimus Spiritum adoptionis.

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Errores et Ecclesiae definitiones.
Circa processionem Spiritus Sancti fuerunt plures errores damnati. Primo
quidem Eunomiani et Macedoniani negaverunt Spir. Sanctum procedere a Patre,
et statim damnati sunt a Conc. Constantinopolitano a. 381. Postea plures impu­
gnaverunt processionem Spiritus Sancti a Filio, scii. Theodoretus (434), Monothclithac, Iconoclastac (VIII saec.), Photius (IX saec.), Michael Caeralarius (XI saec.)
quibus adhuc adhaerent gracci schismatici. Photius, iniquus Sedis Constantinopolitanae invasor, qui ad suprematiam supra Ecclesiam aspirabat, in quibusdam
textibus obscuris Patrum graecorum invenit apparentem rationem impugnandi
in hac re doctrinam latinorum. Photius damnatus est a Nicolao I et a latina
Ecclesia, tunc sese sejunxit. Post ejus mortem unio inter utramque Eccle­
siam restituta est, sed iterum fracta per pessimam ambitionem Michaelis Caerularii (Cfr. Denz. 277, 345). Difficultas pro pluribus exorta est ex hoc quod
plures Patres gracci dixerunt: Spiritus Sanctus procedit ex Patre per Filium.
Hic modus loquendi ansam praebuit Photianis contra doctrinam latinorum
scribendi (cfr. de hac re Conc. Florent. Denz. 691). S. Thomas in nostro ar­
ticulo posuerat principales difficultates graecorum dicentium: hoc non est in
S. Scriptura nec in antiquis Conciliis, in quibus nondum explicite quaestio de­
terminata erat.
Dicendum est insuper quod in conceptione latinorum de Trinitate, quae
incipit ab unitate naturae potius quam a tribus personis, facilius concipitur ipsum
Filioque, praesertim si haec doctrina intelligitur, ut post Augustinum, secun­
dum processionem intellectus et secundum processionem amoris, nam amor
sequitur cognitionem, ct ex illa etiam procedit, prout nihil volitum quin praeco­
gnitum. Hoc minus clarum est in conceptione graecorum, quae incipit non ab
unitate naturae, sed a tribus personis.
Contra Photianos particula Filioque Symbolo Nicaeno addita fuit, primum
in Hispania, deinde in Gallia et Germania, ct auctoritate Romanorum Pontifi­
cum recepta et approbata est. Cfr. Denz. 83, 86 (Symbolo Nic.), 277, 345, 428
(Conc. Later. IV), 460 (Cone. Lugdun. II, 1274), 703 (Conc. Flor.). Professio fidei
Trident. 994, professio fidei graecis praescripta a Gregorio XIII, a. 1575: Denz.
1084. Denique sub Pio X declaratur: « Non minus temere quam falso huic opi­
nioni fit aditus, dogma de processione Spiritus Sancti a Filio haudquaquam ex
ipsis Evangelii verbis profluere, aut antiquorum Patrum fide comprobari »
(Denz. 3035).
Imo Ecclesia definivit quod Spiritus Sanctus a Patre Filioque procedit,
ut ab uno principio, Conc. Lugd., Denz. 460 atanquam ex uno principio et unica
spiratione procedit*. Item Conc. Flor., Denz. 691: ' Diffinimus, ut haec fidei
veritas ab omnibus Christianis credatur et suscipiatur sicque omnes profiteantur,
quod Spiritus Sanctus cx Patre et Filio aeternaliter est, et essentiam suam suumque
esse subsistens habet ex Patre simul et Filio, et ex utroque aeternaliter tanquam
ab uno principio et unica spiratione procedit ». Item in eodem Conc. Flor,, Denz.
704: '(Spiritus Sanctus de Patre Filioque procedit... Spiritus Sanctus quidquid
est aut habet, habet a Patre simul et Filio. Sed Pater et Filius non duo principia
Spiritus Sancti sed unum principium; sicut Pater et Filius et Spiritus Sanctus
non tria principia creaturae, sed unum principium ».
Haec ultima verba « unica spiratione procedit » addita sunt tam in Conc. Flo­

DE PERSONA SPIRITU^ SS'CTI

rentino quam in ( one. Lugdunensi ad solvendam difficultatem quorundam grae­
corum, qui formulam cx Patre Filioque rejiciebant, quia falso putabant ita statui
duo principia Spiritus Sancti.
♦

*

♦

An praedicta definitio Ecclesiae mmanifestum fundaenlum habeat in Sacra
Scriptura et in Traditione!
Testimonium S. Scripturae. Non est dubium quod see. Sacram Scripturam
Spiritus Sanctus procedit a Patre, cfr. Joan. XV, 26: « Cum autem venerit Paraclitus... qui a Patre procedit ». Item Matth. X, 20: « Non enim vos estis qui
loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis .·».
Insuper ex pluribus locis Novi Testamenti constat quod Spiritus S. procedit
etiam a Filio. Hoc probatur tripliciter: i° quia dicitur missus a Filio: 2° quia
dicitur aliquid accipere a Filio; 30 quia Spiritus S. dicitur Spiritus Filii.
Hoc breviter exponitur per partes praesupponendo ex formula Baptismi
et similibus textibus jam allegatis pro tribus personis simul, quod Spiritus S.,
vel Spiritus Patris est nomen, non attributi divini, sed tertiae personae Sequendus
est ordo chronologicus see. quem manifestata est haec veritas: i° per Re\datio­
nem ipsius Christi: dum promisit Spiritum Sanctum.
i° Spiritus S. dicitur missus a Filio sicut a Patre. Cfr. Joan. XIV, 15:
« Rogabo Patrem et alium Paraclitum dabit vobis ut maneat vobiscum in aeter­
num, Spiritum veritatis... apud vos manebit ». Agitur de alia persona, scii, alio
Paraclito, distincto ab eo qui rogat et a Patre qui dabit. — Joan. XIV, 26: « Paraclitus autem Spiritus S., quem mittet Pater in nomine meo, ipse vos docebit
omnia ». Si Pater mittet eum in nomine Filii, Filius etiam mittet. — Hoc autem
clarius dicitur apud Joan. XV, 26: «Cum autem venerit Paraclitus, quem ego
mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit, ille testimonium
perhibebit de me». — Item Joan. XVI, 7: «Si non abiero, Paraclitus non veniet
ad vos; si autem abiero, mittam cum ad vos ». Ex his textibus sic conficitur argu­
mentum juxta S. Thomam I, q. 43, a. 1 Missio supponit quendam influxum mit­
tentis in missum. Atqui hic influxus mittentis est aut secundum imperium, ut do­
minus mittit servum, aut secundum consilium, ut amicus mittit amicum suum ad
tertium, aut secundum originem, ut si dicatur: flos emittitur ab arbore. Persona
autem divina non mittitur secundum imperium aut consilium, quia hoc importat
minorationem, nam imperans est major, et consilians est sapientior. Unde missio
in divinis non importat nisi processionem originis, ad terminum ubi prius per­
sona missa non ita erat. Proinde si Spiritus Sanctus dicitur missus a Patre et
a Filio, procedit a Patre et Filio. Ita S. Aug., de Trinit.,\. IV, c. 20, n. 28: « Pater...
non dicitur missus; non enim habet de quo sit, aut de quo procedat ». Id est:
missio in divinis sine processione fleri non potest; proinde Spiritus S. missus
a Filio, procedit a Filio (cfr. Connu. S. Thomae in Joan. XV, 26; XVI, 7).
2° Spiritus Sanctus dicitur a Filio aliquid accipere, ideoque ab eo procedit:
cfr. Joan. XVI, 14: « Cum autem venerit ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem
veritatem... Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis. Omnia
quaecumque habet Pater, mea sunt. Propterea dixi: Quia de meo accipiet et annun­
tiabit vobis ».

(
i
4

1
i
I

I

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Hic explicite affirmatur Spiritum S., seu Paraclitum, aliquid a Filio accipere.
Atqui in divinis una persona ab altera accipere nequit, nisi ab ipsa procedat,
cum, praeter relationem originis, omnia sint tribus personis communia. Cfr.
S. Thomam, in Joan. XVI, 14: « Accipcrc hic non est intelligendum eo modo
quo in creaturis... Nam, cum personae divinae sunt simplices, in eis non aliud
est quod accipit, et aliud quod accipitur... Insuper persona accipiens non fuit
aliquando non habens; nam Filius ab aeterno habet quod accipit a Patre et
Spiritus S. quod a Patre et Filio accipit... Ergo Spiritus Sanctus accipit a Filio,
sicut Filius a Patre... Sic ergo accipere in divinis dicit ordinem originis ».
Objectio: « De meo accipiet » intelligi debet tantum de communicatione
scientiae futurorum, quia subito postea dicitur: « et annuntiabit vobis ».
Rcsp.: Spiritus S. ex aliis textibus citatis apparet ut persona divina, propterea dicitur Spiritus veritatis. Persona autem divina quae non incarnatur non
potest accipere scientiam futurorum nisi accipiendo naturam divinam, quia in
ea haec scientia est increata et cum natura divina identificata.
Confirmatur ex contextu ubi dicitur: « omnia quaecumque habet Pater mea
sunt; proplcrca dixi: de meo accipiet», scii, assignatur ratio quare Spiiitus San­
ctus procedit etiam a Filio, quia Filius habet quaecumque habet Pater, scii,
etiam spirationem activam, ut clarius infra patebit.
30 In pluribus locis Spiritus S. vocatur Spiritus Filii, vel Spiritus 'Christi
Jesu. Ita ad Gal., IV, 6: «Misit Deus Spiritum Filii sui in corda vestra claman­
tem: Abba (Pater)». Hic textus ex verbo misit ostendit quod agitur de Spiritu
Sancto misso a Patre et a Filio die Pentecostes et qui habitat in cordibus justo­
rum ut pluries dicit S. Paulus. Cfr. Comment. S. Thomae in Epist. ad Gal., IV, 6.
Confirmatur ex textu ad Rom.VIII, 9: « Vos autem in carne non estis, sed in spi­
ritu, si tamen Spiritus Dei habitat in vobis. Si quis autem Spiritum Christi non
habet, hic non est ejus ».
In hoc ultimo textu agitur de Spiritu habitante in anima et dicitur Spiritus
non solum Dei (Patris), sed Spiritus etiam Christi; sicut apud Joan. XV, 26:
«Cum venerit Paraclitus quem ego mittam vobis a Patre ». Item in Actibus Apost.
XVI, 7: «Non permisit eos (apostolos) Spiritus Jesu, ut irent in Bithyniam».
Ex his textibus sic conficitur argumentum: in cis Spiritus S. dicitur Spiritus
Filii. Atqui non potest sic vocari nisi quia procedit a Filio, sicut dicitur Spiritus
Patris, prout procedit a Patre. Aliis verbis: si graeci admittunt quod Spiritus
Patris est Spiritus a Patre procedens, quare non admittunt quod Spiritus Filii est
Spiritus procedens etiam a Filio? Hoc argumentum invenitur apud S. August.
in Joa., tract. 99, n. 6, 7: «Cur ergo non credamus quod etiam de Filio proce­
dat Spiritus Sanctus, cum Filii quoque ipse sit Spiritus? ».
Sic igitur testimonium S. Scripturae cxplicitum est.

* * *

Testimonium Traditionis. .1» processio Spiritus Sancti a Filio inveniatur
explicite in Traditione divina ut exprimitur a Patribus.
Graeci concedunt eam inveniri apud Patres latinos, sufficit igitur referre
testimonia Patrum graecorum, qui de Trinitate scripserunt, ut S. Athanasius,

DE PERSONA SPIRITUS SANCTI

S. Gregorius Nyssenus, S. Cyrillus Alex., cfr. Rouet de Journel, Enchiridion
Patristicum, index theologicus, in fine n. 168: Spiritus Sanctus procedit a Patre,
est etiam Spiritus Filii; n. 169: et vocatur imago filii; n. 170: a Patre per Filium
procedit; n. 171: a Patre Filioque procedit. Ibidem notantur referentiae ad prin­
cipales textus Patrum graecorum et latinorum.
Cfr. etiam 'fixeront, Hist, de Dogm., IV, p. 518-526. A d’Alès S. J., De Deo
Trino, 1934, theol. VII, VIII, et indice operis ubi agitur de Photio. M. Jugie,
Theologia dogmatica Christianorum orientalium, 1926, t. I, p. 154-179.
Notanda sunt praesertim haec testimonia:
S. Athanasius scribit ad Scrap. epist. Ill, n 1: 'Qualem scimus proprieta­
tem esse Filii ad Patrem, eandem ad Filium habere Spiritum S. comperiemus ».
Et alibi de Incarnatione, n. 9: Filium vocat «.fontem Spiritus Sancti». —
S. Gregorius Nyssenus, Oratio 31, n. 2, rem comparatione explicat: « Pater,
Filius et Spiritus S. sunt veluti tria luminaria, quorum secundum accenditur
a primo, tertium autem a secundo ». S. Cyrillus Alex., Thesaurus, assert. 34,
PG. t. 75, col. 585, magis explicite dicit: «Cum igitur Spiritus S. in nobis inha­
bitans conformes nos Deo reddat, procedat vero is ex Patre et Filio, manifestum
est ex divina essentia eum esse essentialiter, in ipsa et ex ipsa procedentem,
sicut halitus ex humano ore prodiens, etsi humile et non dignum tantae rei sit
hoc exemplum». Cfr. Cayré A. A., Précis de Patrologie 1930: « Le mode de pro­
cession du Saint Esprit: point de vue oriental, I, 202 (Origène), 341 (S. Athanasel,
352 (S. Hilaire), 426 (Cappadociens), 531 (S. Ambroise); point de vue occidental:
1, 241 (Novation), 426 (S. Epiphane), 658 (S. Augustin). Précisions ultérieurs II.
304 (S. Maxime), 332 (S. Jean Damascene), 374 (addition du Filiaque au Sym­
bole), 375-376 (erreur de Photius), 397 (S. Anselme), 547 (S. Thomas), 684 (vue
d’ensemble sur la controverse) ».
_
·
Plerique Patres graeci eandem doctrinam paulo aliter exponunt, dicendo
Spiritum Sanctum procedere ex Patre per Filium, ut notat infra S. Thomas art. 3;
ct hic modus loquendi explicatur a Conc. Florentino, graecis approbantibus (cfr.
Denz. 691); cfr. infra art. 3.
Doctrina Ecclesiae de hac re manifestatur etiam ex Synodis et Conciliis
ante schisma graecorum habitis.
*
v.A;
Saec. V° in fidei professione, quam Africani episcopi Hunnerico regi tradi­
derunt, legebatur: « Ingenitum Patrem et de Patre genitum Filium, et de Patre
et Filio procedentem Spiritum S. unius credimus esse substantiae». PL., t. 58,
n. 219, Synodus Alexandrina approbavit S. Cyrilli epistolam in qua dicebatur
Spiritum « a Filio atque a Deo Patre procedere », quae epistola laudata fuit a
Conc. Ephes., Chalcedon., Constantin. II.
Saec. IX Romani Pontifices approbaverunt additionem Filioque in Symbolo;
quod deinde definitum est cum consensu graecorum in IV Conc. Later., Denz.
428, et in Concilio Florentino, Denz. 691. Cfr. supra, initio hujusce articuli:
errores et Ecclesiae definitiones contra Photium et Photianos.

DE PERSOVIS DIVINIS IX SPECIALI

*

♦

♦

Doctrina S. Thomae circa « Filioqiie ».
S Thomas tractavit hanc quaestionem pluribus in locis: I Sent. cl. n, a. r
I. q. 36, a. 2 ad 3; C. Gen/., 1. IV, c. 24, 25; De Pot., q. 10, a. 4, 5; Opusculum
contra errores Graecorum, p. II, c. 27 usque ad 32; Compend. The.ol., c. 49; Contra
Graecos, Armenos, etc., c. 4; In Joan., c. 15, lect. 6; c. 16, lect. 4.
Videamus prius rationem theologicam, quam exponit in corpore articuli 2,
q. 36, Iac Partis; et postea quomodo solvit ibid, difficultates graecorum.
In corpore articuli sunt tres rationes: prima est ex inconvenienti, ct aliae
duae ex convenientia seu conformitate cum rebus ordinis naturalis, ex quarum
analogia quodammodo cognosci potest Trinitatis mysterium, non tamen de­
monstrari.
1“ Kalio ex inconvenienti; est argumentum apodicticum juxta S. 1'homam
ct thomistas, ut reducens ad impossibile. Incipit a negatione positionis admit­
tendae, scii.: .57 Spiritus Sanctus a Filio non procederet, ab illo non distingueretur;
quia distinguuntur personae divinae per solam relationem originis, quae in
processione fundatur. Xon immoramur nunc in hac ratione, quia speciatim de­
fendenda est contra objectiones Scoti, post examen difficultatum graecorum.

2a Ratio sumitur ex natura processionum, sic: Filius procedit per modum
intellectus ut Verbum, et Spiritus Sanctus per modum voluntatis, ut amor per­
sonalis. \tqui amor procedit a Verbo, non enim aliquid amamus nisi secundum
quod conceptione mentis illud apprehendimus. Nihil volitum nisi praecognitum.
Ergo Spiritus Sanctus procedit a Filio.
Haec ratio sic proposita a S. Thoma est satis clara ex praedictis. Est ad
minus profundum argumentum convenientiae. Quidam fecerunt contra eam
duas objectiones, quae nimis ad particularia descendunt, et sic non satis consi­
dérant quid voluit dicere S. Thomas.
Objectio est: In visione beatifica non est verbum, et tamen eam sequitur
amor.
Resp.: In visione beatifica non est verbum accidentale creatum, sed essen­
tia divina gerit vices speciei expressae, quia essentia divina de se est intellecta
in actu et nequit in verbo creato repraesentari ut in se est. (Saltem sic loquendum
est secundum nostrum imperfectum modum intclligcndi, quamvis in se est ipsa
species expressa [quando existitj quae est vicaria objecti, quae gerit vices objecti,
scii, quando objectum non est de se intellectum in actu). Sic remanet id quod
volebat dicere S. Thomas in argumento nostro, scii.: nihil volitum nisi praeco­
gnitum, et amor sequitur visionem ct quodammodo ex ea procedit, ita proportionaliter Spiritus Sanctus procedit ut amor ex Verbo, quod secundum Revelatio­
nem in prologo Joannis procedit intellectualiter a Patre.
Instant adversarii Sed in creatis verbum non concurrit effective ad amorem,
sed objective tantum ct finaliter, prout in eo proponitur objectum alliciens.
Resp Hoc dato et non concesso, remanet tamen quod amor quodammodo
r.v cognitione boni seu ex bono ut cognito procedit; et quod facultas appetitiva

DE PERSONA SPIRITUS SAN< ΤΙ

I59

dimanat ex essentia animae praesupposita facultate cognoscitiva, quae sic est
radix aliarum. Insuper juxta Revelationem Verbum divinum est persona subsi­
stens, et sic potest esse principium quod amoris notionalis seu spirationis activae;
dum nostrum verbum accidentale creatum non est proprium principium quod,
sed conditio sine qua non amoris, prout amor non fertur nisi in bonum cognitum
Diximus dato et non concesso, quod verbum in creatis non concurrat effe­
ctive ad amorem, quia de hoc est disputatio inter thomistas.
Conradus Kollin et Cajetanus ac quidam alii tenent intellectum movere
voluntatem quoad specificationem in genere causae efficientis prout objectum
ab intellectu propositum est ratio eliciendi determinatum actum amoris, nam ipsa
specificatio amoris, prout distinguitur ab ejus exercitio, debet habere causam
efficientem, et sola voluntas non est sufficiens causa efficiens hujus specificationis,
alioquin omnes ('jus actus amoris essent ejusdem speciei. Insuper, ut aiunt Conradus Kollin ct Cajetanus, in divinis Vei bum subsistens effective producit amorem
personalem seu Spiritum Sanctum; ergo etiam analogice verbum non subsistens
intellectus nostri. Et in favorem hujusce interpretationis ( itant quosdam textus
S. Thomae, I, q. 82, a. 3 ad 2: «intellectus est prior voluntate, sicut motivum
mobili, ct activum passivo; bonum enim intellectum movet voluntatem . Item
I-Il, q. 22, a. 3 ad 2.
Alii vero thomistae, ut Capreolus, Ferrariensis, Bannez, Gonet etc., tenent intel­
lectum movere voluntatem solum in genere causae finalis et formalis extrinsecae,
quia objectum ab intellectu propositum voluntati non est voluntati intrinsecum.
Sed etiamsi admittatur haec secunda sententia, remanet tamen ratio nostri
articuli, quia verbum in creatis saltem lato modo efficit amorem, quia conducit
ad elicientium determinati actus amoris, prout specificat illum, ct actus non
potest elici sine specificatione.
Insuper subsistentia Verbi divini elevat omnes conditiones verbi ad esse
perfectissimum, et sic facit influere active proprie, et ul quod, in amorem. Sic
Verbum Dei est spirans Amorem.
Unde remanet argumentum S. Thomae qui noluit ad haec particularia
descendere, quia ut dicit in 1, q. 13, a. 11: « Intellectus noster non potest ipsam
Dei essentiam cognoscere in statu viae, secundum quod in se est, sed quemcumque
modum determinet circa id quod de Deo intelligit, deficit a modo quo Deus
est in se. Et ideo quanto aliqua nomina sunt minus determinata et magis com­
munia ct absoluta, tanto magis proprie dicuntur de Deo a nobis, ut nomen Qui
est..., exprimens ipsum pelagus substantiae infinitum ».
Unde non oportet nimis descendere ad particularia, ad nimiam praecisionem
et determinationem, hoc elongaret a contemplatione Dei; non amplius intelligeretur v. g. actus liber in Deo, nec Verbum spirans amorem. Ita in multis quae­
stionibus tum speculativis, tum praeficis, v. g. aliqua intentio particularis vir­
tualiter pei plures dies durat, sed non potest dici per quot dies perdurare possit,
et hoc valde differt pro anima superficiali et pro anima profunda. Item certo
valde laudabile est, pluries in die, orando, unire oblationem nostram personalem
cum oblatione quae semper durat in corde ( luisti gloriosi, et proinde cum obla­
tione omnium missarum quae celebrantur quotidie in terra. Si vero aliquis vellet
nimis materialiter et quasi mechanice ad particularia descendere, diceret im­
possibile est sese unire his omnibus missis in particulari. Ex hoc non sequitur

1·

r

r6o

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIAI I

quod impossibile sit sese unire oblationi quae perdurat in corde Christi gloriosi
et quae est vehit anima harum omnium missarum.
Vnde non raro in rebus spiritualibus quaedam nimia praecisio pseudoscientifica elongaret a contemplatione divinorum. Item minueret valorem hujusce
pulchri argumenti S. Thomae: amor procedit ex cognitione boni', ergo convenit
dicere quod amor personalis in Deo ex Verbo procedit', sic intelliguntur haec pul­
chra verba traditionalia « Verbum spirans amorem ». Pariter in intelligentia my­
sterii Redemptionis, seu crucis, quandoque nimia praecisio, nimis ad particularia
descendens, impedit contemplationem altitudinis mysterii.
3a Ratio, quae est ratio convenientiae, sic proponi potest (prius legenda est):
Ab uno non procedunt plura plus quam numerice et materialiter distincta, nisi
secundum ordinem originis vel causalitatis. Atqui Filius et Spiritus Sanctus pro­
cedunt ab uno ct eodem Patre, plus quam numerice et materialiter distincti,
scii, per duas processiones plus quam numerice distinctas intellectus et amoris:
Ergo debet inter cos esse ordo, non quidem causalitatis ac majoris vel minoris
perfectionis, sed originis, et cum Filius non procedat a Spiritu Sancto, Spiritus
Sanctus procedit a Filio.
Major hujusce argumenti convenientiae fundatur in hoc quod plura plus
quam numerice ct materialiter distincta, non procedunt ab uno nisi secundum
ordinem, et in creatis secundum subordinationem quamdam. Plura quidem solo
numero et materialiter distincta possunt ab uno procedere absque ordine deter­
minato, v. g. unus faber producit multos cultellos ad invicem materialiter et solo
numero distinctos, qui nullum ordinem habent ad invicem. Sed non ita est in
speciebus numerorum aut figurarum geometriae, in ordine quantitatis; omnes
numeri procedunt secundum ordinem determinatum ab unitate; ita in ordine
qualitatis, diversi gradi v. g. caloris vel lucis; ita diversi colores arcus caelestis;
pariter subordinantur species mineralium, plantarum, animalium, secundum
minorem et majorem perfectionem; ita subordinantur etiam angeli. Ex hoc au­
tem habetur aliqua analogia ad intelligentiam processionum divinarum, sed in
divinis non potest esse ordo majoris vel minoris perfectionis, ideo non potest
esse subordinatio, nec coordinatio, quae supponit subordinationem, nec proprie
ordo causalitatis,cum quaelibet persona sit increata, incausata, et omnino aequalis
aliis, sed inter eas est ordo originis, ut jam patet inter Filium et Patrem, nec. non
inter Spiritum Sanctum et Patrem, unde pariter inter Spiritum Sanctum et
b ilium, alioquin inter eos non magis esset ordo, quam inter ea quae solum numero
ct materialiter distinguuntur. Sic non servaretur analogia cum intellectu et
voluntate, nam voluntas, ut appetitus rationalis, non dimanat ab essentia animae,
nisi mediante facultate intellectiva, alioquin appetitus non esset proprie rationalis
in sua radice, non esset proprie sub directione rationis. Aliis verbis impossibile
est quod intellectus et appetitus rationalis sint ex aequo, ut vult Suarez; debet
esse ordo inter eos, pariter in beatitudine inter visionem et amorem.
Suarez non satis videt quod omnis coordinatio supponit subordinationem,
et quod intellectus ct voluntas non possunt esse coordinate et ex aequo, nec visio
et amor.
Ordo enim est dispositio secundum prius et posterius per respectum ad
aliquod principium, et ideo ordo invenitur in subordinatione antequam in coor­

DE PERSONA SPIRITVS SANCTI

τ6τ

dinatione; sic duo milites non coordinarentur in exercitu, si prius non subordinarcntur duci exercitus, cfr. S. Thomam, I-II, q. 100, a. 6; cfr. etiam I, q. 47,
a. 2, utrum rerum inaequalitas sit a Deo, respondetur: affirmative ut sit in rebus
subordinatio seu hierarchia ad diversimode manifestandam Bonitatem divinam,
quae in se est simplicissima, et non convenienter manifestaretur per creaturas
omnino aequales, non esset ratio cur multiplicarentur.
Ita, ut ait Leibnitzius, nullus ponit in sua bibliotheca plura exemplaria om­
nino aequalia ejusdem editionis Virgilii. Varietas specierum requisita ad subor­
dinationem rerum melius manifestat divinam bonitatem in se simplicissimam.
In vita Dei intima non est quidem subordinatio seu hierarchia, sed est
ordo originis qui superat et coordinationem et subordinationem.
S. Thomas in fine corporis articuli notat quod graeci concedunt aliquid
verum esse in hac ultima ratione; scii, concedunt Spiritum Sanctum esse a Paire
per Filium et haec formula examinabitur in articulo sequenti. Notat etiam
S. Thomas quod quidam graeci dicuntur concedere quod Spiritus Sanctus pro­
fluat a Filio, non tamen quod procedat. Ad quod S. Thomas respondet: omne quod
profluit ab alio, ab eo procedit, ut rivus a fonte, radius a sole.
Sed isti graeci dicebant: Spiritus Sanctus procedit a Patre sicut rivus a
fonte ct profluit per Filium, sicut rivus per alveum in quo currit. Cfr. art. seq.
Aliae rationes confirmant praecedentem.
4a Ratio: ex principio generali: in Deo omnia sunt unum et idem ubi non
obviat relationis oppositio. Atqui inter Patrem et Filium non est oppositio rela­
tiva ratione spirationis activae. Ergo haec est utrique communis. Haec ratio
aequivalenter exprimitur in articulo nostro ad 7.
Principium autem communiter receptum, formulatur expresse in Cone.
Florentino, Denz. 703, et, ut notat ibidem Denzinger, in hoc concilio doctissimus
Card. Bessarion, Archiepisc. Nicaenus, graecorum theologus, professus est:
«Quod personalia nomina Trinitatis relativa sunt, nullus ignorat ·. Ex hoc au­
tem principio communiter recepto sequitur intentum.
5a Ratio: Eruitur ex verbis Dei: « Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt;
proplcrca dixi vobis quia dc meo accipiet·». Jo. XVI, 15. Etenim si Spiritus San­
ctus non procederet a Filio, Filius non haberet quaecumque habet Pater (pater­
nitate excepta), et voluntas divina esset minus fecunda in Filio ad spirationem
activam Spiritus Sancti quam in Patre. Nec dicendum est quod Spiritus Sanctus
habet eandem voluntatem cum Patre et tamen non spirat active, quia Spiritus
Sanctus, procedendo non per intellectum sed per voluntatem, ipsam exhaurit
ut terminus adaequatus; aliis verbis exhaurit totam fecunditatem voluntatis
divinae ad intra, sicut Verbum procedens per intellectum ad intra exhaurit, ut
terminus adaequatus, totam fecunditatem divini intellectus. Et hoc aequiva­
lenter dicitur a S. Thoma, in nostro articulo ad 6.
6a Ratio invenitur in IV C. Gentes, cap. 24: In divinis, cum sint neces­
saria, non differt esse et posse, i. e. esse sequitur immediate possibilitatem. Atqui
non apparet impossibilitas, sed potius possibilitas, quod Filius sit principium
Spiritus Sancti, nam id quod est a principio see. primam processionem, potest
esse principium secundae processionis.
Ereo Filius est cum Patre principium secundae processionis.
I I — GaRRIGOU’1-aorange·

I)eo Trino ct Creatore.

IÔ2

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Solvuntur principales objectiones graecorum.
la obj.: est prima difficultas hujus articuli S. Thomae, scii. Sacra Scriptura
exprimit Spiritum Sanctum a Patre procedere, nusquam a Filio. Ergo.
Resp. ad im. Sacra Scriptura hoc non exprimit quoad verba, concedo;
quoad sensum, nego: nam, ut vidimus, Filius dicit de Spiritu Sancto: de meo
accipiet. « Omnia quaecumque habet Pater mea sunt, propterea dixi vobis quia
de meo accipiet». Joan. XVI, 14. Item ibid.: «Mittam eum ad vos».
2“ obj.: II Cone. Oecumcnicum, scii. Constant. I (an. 381), exprimit proces­
sionem Spiritus Sancti a Patre, nullam mentionem facit de Filio. Ergo.
Respondet S. Thomas: Hoc nondum explicite invenitur in hoc concilio,
quia nondum exortus fuerat error oppositus. Sed postea insurgente hoc errore,
facta est Symbolo additio Filioque, primo in Hispania, postea in Gallia, et in
Germania, saeculis V, VI, VII, ut notat Denzinger n. 86 in nota. Deinde Bene­
dictus VIII approbavit hanc additionem, et denique hoc admissum est in Cone.
Oecumenicis Lugdunensi II (n. 460) et Florentino (n. 691) a latinis simul et
graecis in his conciliis praesentibus.
Ad 3m notat S. Thomas quod Damascenus quodammodo sequens errorem
diffusum inter nestorianos de hac re, in hoc minus recte loquutus est in 1.1 de fide
orthodoxa, cap. 11, quamvis juxta quosdam non proprie neget ipsum «Filioque»
(cfr. de hac re Gotti, Petavium, 1. VII de Trinitate, cap. 17). Petavius notat quod
S. Damascenus intellexit Spiritum Sanctum non esse ex Filio tamquam ex primo
originis fonte, quia particula ex sicut nomen principium apud graecos denotat
primum fontem (cfr. de hac re ea quae recenter scripta sunt a P. A. d’Alès,
de Deo Trino, p. 162 et in indice: Joannes Damascenus).
Juxta P. d’Alès « non negat Damascenus simpliciter procedere Spiritum ex
Filio, sed tamquam ex primo principio. Evolvit autem theoriam de Trinitate
physicam, tamquam spiritus ex ore humano procedentis, minus aptam illam
quidem quam augustinianam... ».
Mentem Damasceni explicabat et a traditione latina non abhorrentem inten­
debat Card. Bessarion, Lib. de processione Spiritus Sancti, dicato Paulo IIP. R.
(1464-471) PG. 161 (1389-1472). Cfr. etiam Dici, de Théologie catholique, art.
Jean Damascene, col. 721 ubi citantur textus Damasceni De haeres, epil. PG. 94,
coi. 780, in quibus dicitur: « Pater est quasi fons, Filius quasi flumen, et Sp.
Sanctus ut mare. Pater est velut radix, Filius est ramus, Spiritus est fructus
et in his tribus est eadem essentia. Pater est velut sol, Filius est radius, Spiritus
ut color et splendor ».
Cfr. F. Cayré A. A., Précis de Patrologie, 1930, t. II, p. 332 (nota 2)
et 374Ad doctrinam latinorum accedit Damascenus dum comparat Patrem soli,
Filium radio, et Spiritum Sanctum splendori, qui est a radio. Imo in L. I de
fide orthodoxa, cap. 18 Damascenus dicit Spiritum Sanctum esse imaginem Filii,
sicut Filius est imago Patris.
Sic sufficienter defenditur doctrina Ecclesiae circa ipsum Filioque; videbi­
mus insuper in art. Ill quod dici potest: Spiritus Sanctus procedit a Patre per

PE PERSONA SPRITES SWTI

Filium, ut dixerunt Patres graeci et inter latinos S. Hilarius, 1. XII de Trinitate.
Ratio est quia Filius habet a Patre quod ab eo procedat Spiritus Sanctus.

Aliae objectiones.
Quidquid est in divinis est aut commune aut proprium. Atqui spirare Spi­
ritum Sanctum non est commune toti Trinitati. Ergo hoc est proprium uni per­
sonae, scilicet Patri, et non convenit Filio.
Resp.: Distinguo majorem- quidquid est in divinis est aut commune, aut est
proprium stricte, ut risibilitas in homine, semper, nego; lato sensu, concedo, ut
verbi gratia spiritualitas et libertas proprie conveniunt animae humanae, sed
etiam angelis.
Inst.: Sed spirare Spiritum Sanctum est stricte quid proprium Patri. Etenim
eidem personae non possunt convenire proprietates absolutae contrariae. Atqui
proprietas Filii est in accipiendo, cui contrariatur activa spiratio. Ergo Filius
non potest active spirare Spiritum Sanctum.
Resp.: Distinguo majorem: eidem personae non possunt convenire proprie­
tates contrariae per respectum ad eandem alteram personam, conc.; per respe­
ctum ad personas distinctas, nego.
Pariter contradistinguitur minor: Filius, per respectum non ad eandem
personam, sed ad distinctas personas, se habet quasi passive et active. In hoc
non est contrarietas impossibilis.
Inst.: Filius non magis quam Spiritus Sanctus convenit cum Patre.
Atqui Spiritus Sanctus non convenit cum Patre in generatione Filii.
Ergo nec Filius convenit cum Patre in spiratione Spiritus Sancti.
Resp.: Distinguo majorem: quoad essentialia, corte.; quoad actum notionalem spirationis, nego.
Quoad art. 2m remanet discussio inter thomistas et Scotum, quae statim
examinanda est.

Dubium: Utrum, si Spiritus Sanctus non procederet a Filio, distingueretur
ab illo.
S. Thomas in nostro art. 2, corp, initio, negat, et cum eo non solum thomistae, sed communiter alii theologi; Scotus vero cum suis tenet partem affir­
mativam, dicendo: si per impossibile Spiritus Sanctus non spiraretur a Filio,
adhuc Filius per filiationem distingueretur a Spiritu Sancto: quia Spiritus San­
ctus non esset Filius.
Ratio S. Thomae fundatur in principio communiter recepto et explicite
formulate post S. Thomam in Concilio Florentino: « In Deo omnia sunt unum
ct idem ubi obviat relationis oppositio >»; aliis verbis: distinguuntur realiter personaedivinae per solam relationem originis, quae in processione fundatur, ut supra di­
ctum est.
S/ ergo Spiritus Sanctus a Filio non procederet, ab illo non distingueretur.
Legendum est corpus art. initio.
Notandum est quod principium invocatum invenitur ante Cone. Flor, in
Patribus, speciatim apud S. Gregorium Nyssenum, lib. Contra Eunomium, apud
S. Aug., tr. 39 in Joan., apud S. Anselmum, De processione Spiritus Sancti, c. 3.
Concilium Florentin. (Denz. 69T et 703) probat contra graecos, Spiritum

164

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Sanctum a Filio procedere, ea potissimum ratione quod alioquin non distingue­
retur a Filio. Joannes Theologus in sess. 18 dicebat: « Est see. Doctores tam
graecos quam latinos, sola relatio quae multiplicat personas in divinis produ­
ctionibus, quae vocatur originis». Cui principio nullus graecorum, neque etiam
Marcus Ephesinus, praecipuus latinorum adversarius, contradicit. Et quamvis
hoc non sit definitio Concilii, tamen maximi ponderis debet esse ista ratio,
qua dispositive permota est Ecclesia, ut definiret dogma processionis Spiritus
Sancti a Filio.
Quaenam est ratio praedicti axiomatis:
In Deo omnia sunt unum et idem, ubi non obviat relationis oppositio»?
Non solum dicitur « relationis distinctio ».
Ratio est quia cum Deus sit ens simplicissimum, nullam distinctionem rea­
lem admittit in se, nisi eam quae in processione originis fundatur see. Revela­
tionem, scilicet distinctionem inter principium et id quod est a principio.
Objiciunt Scotistac:
Principium receptum et expressum in Conc. Flor, intclligendum est non
solum de oppositione relationis relativa, sed etiam de oppositione relationis
disparata. Prima est inter duas relationes (piae sese invicem respiciunt, ut inter
paternitatem et filiationem, et inter spirationem activam et passivam. Oppo­
sitio vero relationis disparata est inter duas relationes quae non sese invicem
respiciunt, ut inter filiationem et spirationem passivam.
Rcsp.: Nego antecedens, nam relationes disparatae non sunt impossibiles in
eadem persona, ut paternitas et spiratio activa, item ut filiatio et spiratio activa.
Ergo non sufficit quod duae relationes, scii, filiatio et spiratio passiva, sint dispa­
ratae ad constituendas duas personas distinctas.

Instant Scotistae: licet paternitas et spiratio activa non sint incompatibiles in eadem persona, tamen filiatio et spiratio passiva sunt incompatibiles
et duas personas requirunt, quia implicat eandem personam produci per duas
productiones totales, quod tamen fieret si unica persona esset simul terminus
generationis et spirationis. In hoc est cardo difficultatis.
Resp.: Haec instantia est petitio principii, probat idem per idem. Etenim
non sunt duae productiones totales distinctae, nisi prout tendunt ad duos terminos
distinctos seu ad duas personas realiter distinctas ut via ad terminum, nam pro­
ductio personae est persona in fieri. Sicut duo latera trianguli non sunt duo nisi
quia tendunt ad constituendos cum basi duos angulos inferiores ad invicem
oppositos et proinde distinctos, pariter duae, processiones divinae non sunt duae,
nisi quia tendunt ad constituendas duas personas procedentes, ad invicem oppo­
sitas et proinde distinctas.
Unde sic probant adversarii esse duas personas procedentes et non unam
tantum, quia sunt duae personae procedentes et duae processiones, quod est
petitio principii.
Incumbit ergo scotistis ex alia ratione quae inveniri nequit, probare quod,
etiamsi Spiritus Sanctus non procedat a Filio, distinguitur ab illo.
Insuper in hac hypothesi, generatio et spiratio passiva foret una et eadem
processio totalis, formaliter eminenter generativa et spirativa, sicut in Patre
generatio et spiratio activa non nisi virtualiter distinguuntur.

DE PERSONA SPIRITUS SAN( TI

l6=Ç

Aliae objectiones scotistarum sunt minoris momenti.
Dicunt: Persona Filii sufficienter constituitur et distinguitur per filiationem.
Respondetur: Constituitur quidem, sed non distinguitur a Spiritu Sancto
sine oppositione relationis.
Instant: Filius per filiationem habet esse incommunicabile, alioquin non
esset persona, et sic distinguitur a Spiritu Sancto.
Rcsp.: Esse in divinis est unicum et communicatur Filio et Spiritui Sancto;
id quod est incommunicabile est solum relatio subsistens cui alia opponitur.
Ita Pater habet esse communicabile et tamen est persona distincta per paterni­
tatem oppositam filiationi, similiter spiratio activa opponitur spirationi passivae.
Instant: Filius per filiationem distinguitur a quocumque alio quod non est
Filius. Atqui Spiritus Sanctus non est Filius. Ergo per solam filiationem Filius
distinguitur a Spiritu Sancto.
Resp.: Dist. majorem: Filius sic distinguitur a quacumque alia persona
quae ei opponitur, conc.; secus, nego. Et contradist. minorem: si ei opponitur,
conc.; secus, nego.
Concludendum est quod scotistae non salvant doctrinam Patrum et Conc.
Florentini, juxta quam in Deo omnia sunt unum et idem ubi non obviat relationis
oppositio, seu oppositio relativa, fundata in processione. Si igitur Spiritus Sanctus
non procederet a Filio, non distingueretur ab eo.
Lingere autem oppositionem disparatam, est abuti terminis contra sensum
communem, ut recte ait Billuart, et rerum notiones confundere: disparata enim
dicuntur quae non sunt opposita: v. g. album ct calidum. Sic remanet S. Thomae
sententia.
Confirmatur ex symbolo trianguli: si in illo tertius angulus constructus non
procederet a primo et a secundo, non distingueretur a secundo, et tunc non essent
duo latera, quia identificarentur tendendo ad eundem terminum.
Pariter, si voluntas non praesupponeret intellectum et non dependeret ab
illo, non distingueretur ab eo; esset una sola facultas, non duae, ad quod inclinat
Spinosa, in suo intellectualismo absoluto, in quo voluntas reducitur ad appetitum
naturalem seu ad inclinationem naturalem ipsius intellectus ad verum.
Vel ad plus essent duae facultates c.v aequo, quod est impossibile, nam non
esset ordo inter utramque, ut dictum est in 3a ratione art. II S. Thomae.
Ut sit appetitus rationalis, voluntas debet procedere a substantia animae,
praesupposita dimanationc ipsius intellectus; sic procedit ab intellectu, et ab
eo distinguitur, ita pariter analogice si Spiritus Sanctus non procederet a Filio,
ab eo non distingueretur.

Art. III.

Utrum Spiritus Sanctus procedat a Patre per Filium.

St. quaestionis: Hic articulus instituitur quia sic locuti sunt Patres graeci
et, inter latinos, S. Hilarius, 1. 12 de Trinit. in line, citatus in arg. «sed contra ■·.
Respondetur affirmative, in hoc sensu quod Filius habet a Patre quod ab eo
procedat Spiritus Sanctus; ita dicitur analogice artiliciatum procedere ab artifice

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

τ66

per martellum, quia martellum operatur in virtute artificis; neque tamen Filius
est quasi instrumentum Patris aut ejus minister adjuvans, sed persona media,
quae, vi originis, a Patre habet, quod ab ea procedat Spiritus Sanctus.

Dubium: An Spiritus Sanctus procedat immediate a Patre?
Respondetur ad im: utique, immediatione virtutis, quia eadem est virtus
spiraiiva in Patre et in Filio, imo est una actio spirandi. Etiam Spiritus Sanctus
procedit immediate a Patre immediatione suppositi (ut Abel ab Adamo), quamvis I
sit alia persona media, ut analogice inter Adam et Abel fuit E va, quae procedebat
ex Adamo et ex qua processit Abel, licet hoc exemplum infimum videatur ine­
ptum per respectum ad divinas processiones.
I
Ad 4®. S. Thomas explicat quare non possit dici e converso: Filius spirat
Spiritum Sanctum per Patrem, quia Pater non habet a Filio quod ab eo procedat ;
Spiritus Sanctus, nec Pater est principium magis immediatum ratione virtutis,
quae virtus eadem est in Patre et in Filio.
Confirmatur symbolice. Etiam in triangulo, tertius angulus constructus |
procedit immediate a primo et a secundo, qui non est minus necessarius ad
constructionem tertii quam primus.
i
Pariter voluntas procedit immediate ab anima cujus est facultas, quamvis
praesupponatur dimanatio facultatis intellectivae, sine qua voluntas non esset
appetitus rationalis. Remanet quod voluntas est facultas, non intelligentiae, sed
ipsius animae, et ad illam immediate pertinet, quamvis prius ab anima dimanet
intellectus.

Art. IV.

Utrum Pater et Filius sint unum principium
Spiritus Sancti.

St. qu.: Quaeritur: utrum hoc ita sit, ut haec propositio proprie sumpta sit
vera.
Notandum est quod graeci objecerunt tanquam grave inconveniens latinis,
quod ponerent duo principia Spiritus Sancti.
Respondetur affirmative: est unum principium. Probatur auctoritate S. Au­
gustini in arg. «sed contra » Dc Trinitate, 1. V, c. 14, n. 21: « Fatendum est Pa­
trem et Filium principium esse Spiritus Sancti, non duo principia ». Ita pariter
S. Basilius, Contra Eunomium, lib. II, 33, 34, PG. 29, 649-652; S. Ambrosius,
Dc Spiritu Sancto, 1, 11, 120, PL. 16, 733 A. et 739 B. ; cfr. D’Àlès, Dc Deo Trino,
p. 158 et 163.
Insuper hoc declaratum est in Cone. Lugdunensi II (Denz. 460) et ('one.
Flor. (Denz. 691, 704).
I
Ratio theologica est in corp. art. Pater et Filius in omnibus sunt unum in
quibus non distinguit eos relationis oppositio. Atqui in hoc quod est esse princi­
pium Spiritus Sancti, non opponuntur relative. Ergo.
Ad intelligentiam hujus rationis notatur quod, cum nomen substantivum ut
homo, ut Deus, significet formam ut afferentem secum suum suppositum, ad
ejus multiplicationem requiritur multiplicatio formae et suppositi; sic non possu­

DE PERSONA SPIRITUS SANCTI

mus dicere plures dii. E contrario nomen adjectivum, v. gr. alburn, divinum, cum
non significet formam ut afferentem secum suum suppositum, sed ut alteri adja­
centem, ad ejus multiplicationem non requiritur multiplicatio formae, sed tan­
tum multiplicatio suppositi, sic dicimus non tres dii, sed tres divini. Atqui hoc
nomen principium Spiritus Sancti est nomen substantivum, sicut spirator. Ergo
est unum principium et unus spirator, sed sunt duo spirantes (adjective) ut dicitur
ad im. Ita secundum analogiam remotissimam quando ipse Spiritus postulat pro
nobis gemitibus inenarrabilibus, est quasi una postulatio et duo postulantes,
unus inspirans et alter inspiratus. Cfr. I-II, q. m, a. 2: quid sit gratia operans,
prout distinguitur a gratia coopérante: sub gratia operante anima est mota non
movens, quamvis vitaliter, libere et meritorie consentiat inspirationi speciali
Spiritus Sancti. Tales sunt actus donorum; et tunc effectus tribuitur moventi,
seu Deo inspiranti, ut ibidem notatur. Sic S. Paulus dicit «Spiritus ipse postulat
pro nobis ».

Dubium: Pro quo supponat spirator vel principium Spiritus Sancti'-’
Respondetur ad 4®, 5®, 6m. Hoc nomen spirator supponit pro duabus per­
sonis simul, sicut cum dicitur: pater et mater est principium filii; principium
adaequatum sumitur pro patre et matre simul; (sic intelligenda est propositio:
homo generat hominem); principium inadaequatum sumitur pro patre tantum.
Ita, proportione servata, in quaestione praesenti. Haec sufficiunt quoad nomen
Spiritus Sancti.

De nomine Spiritus Sancti quod est amor.

Qu. XXXVII.

Sunt duo articuli.

Art. I

Utrum amor sit proprium nomen Spiritus Sancti.

St. qu.: Videtur quod non, quia tres personae amant, et amor proinde dicitur
essentialiter. Insuper amor est nomen actionis, non personae subsistentis, et
tribuitur Spiritui Sancto jam in se constituto ut ejus operatio.
Respondetur tamen affirmative. Amor, si sumitur personaliter (et non essen­
tialiter nec notionaliter) est proprium nomen Spiritus Sancti.
1. Probatur auctoritate S. Gregorii Magni, in homil. Pentecostes, 30, in Evang.
circa prine/. «Ipse Spiritus Sanctus est amor». Ita S. Augustinus saepe utitur
nomen Amoris ad designandum Spiritum Sanctum; hoc plene cohaeret cum
theoria latinorum de Trinitate, juxta quam Spiritus Sanctus procedit per modum
amoris, et, ut terminus hujusce processionis quae est secundum amorem, vocari
potest amor. Attamen non habemus fundamentum explicitum hujusce appella­
tionis in Scriptura Sacra, dum e contra in ea Filius Dei dicitur explicite Verbum.
A S. Ambrosio Spiritus Sanctus vocatur caritas Dei. Et hoc exprimitur
etiam in liturgia: « Fons vivus, ignis, caritas et spiritalis unctio ».
Inter Concilia invenitur aliquid de hac re in Cone. Tolet. XI anno 675,
Denz. 277: « Spiritus Sanctus a Patre et Filio processisse monstratur, quia caritas
sive sanctitas amborum esse agnoscitur ».
Apud Patres graecos tertia persona in divinis habet unum nomen proprium,
scii. Spiritus Sanctus, sed habet diversas appellationes: κλήσεις, scii, energeia, seu
actio vitalis, et donum Dei, nec non nomina symbolical jons vivus, chrisma,
unguentum seu spiritalis unctio. Sed graeci non ita clare distinguunt ut latini
nomina propria ab appropriationibus. Cfr. de Regnon, op. cit., t. IV, p. 352.
2. Probatur ratione theologica, in corp. art. sic: .Iwor sumitur tripliciter
in Deo: essentialiter, notionaliter et personaliter. (Sed in his tribus acceptationibus
est amor substantialis). Essentialiter autem importat tantum habitudinem amantis
ad rem amatam, et convenit tribus personis, sicut intelligere.
Notionaliter vero amor significat spirationem activam, qua notificatur Spiritus
Sanctus procedens a Patre et Filio spirantibus, ita in prima processione « dicere »
prout distinguitur ab intelligere, est quid notionale, ut clarius infra dicetur q. 41.
Personaliter denique amor importat habitudinem procedentis per modum
amoris ad suum principium et sic est nomen proprium Spiritus Sancti procedentis

DE NOMINE SPIRITUS SANCTI QUOD EST AMOR

169

ex inutuo amore Patris et Filii, ut quaedam « impressio rei amatae in affectu
amantis » dicit S. Thomas. Hic amor notionalis Patris et· Filii dicitur unicus si
sumitur substantive, quia est unica spiratio, imo unus spirator; sed dicitur etiam
mutuus, si sumitur adjective, quia sunt duo spirantes.
Sed ut jam dictum est, q. 36, a. 1, processio amoris est nobis minus nota
quam processio per modum intellectus, et ideo non habemus nomina propria
ad significanda ea quae ad eam pertinent. Sic dum terminus dictionis intellectualis
habet nomen speciale, scii, verbum mentale, terminus immanens amoris est
innominatus, propter tria: i° quia intellectus magis cognoscit id quod est in
scipso quam quod est in voluntate; 20 quia bonum, objectum amoris, non est
formaliter in mente ut verum, scii, ut conformitas judicii ad rem, sed est in
rebus ipsis extra animam. Existit tamen in amante terminus quidam amoris,
scii. « quaedam impressio rei amatae in affectu amantis et simul impulsus
in rem amatam » see. verba S. Augustini: « amor meus, pondus meum ». Sic
Amor potest dici in divinis non solum essentialiter et notionaliter. sed etiam perso­
naliter, quia dum deest nomen speciale ad significandum immanentem terminum
amoris, utimur nomine communi amoris (Contra Gentes, lib. IV, c. 19 et Cajet,
in I, q. 27, a. 3, n. 5 et 6);
3a ratio quare detus voluntatis, scii, amor, est minus cognitus quam
actus intellectus, provenit ex hoc quod nihil est intelligibile nisi in quantum est
in actu, seu determinatum; atqui actus voluntatis, ut amor, tendens ad bonum,
quod est in rebus, conservat aliquid potentiale; et non cognoscimus amorem
divinum summo modo determinatum nisi ex analogia nostri amoris in cujus
tendentia remanet aliquid potentiale, nondum plene determinatum. Ex hac
difficultate cognoscendi ea quae sunt amoris, sequitur penuria vocabulorum ad
haec explicite exprimenda, et sic debemus ad nomina communia recurrere.
Circa hoc notandum est quod propter praedictam penuriam vocabulorum, multi
praedicatores loquuntur de Spiritu Sancto ac si esset amor activus mutuus Patris
et Filii; sed hic amor est spiratio activa, et si Spiritus Sanctus identiftearetur
cum illo non essent nisi duae personae in Deo. Revera Spiritus Sanctus non est
spiratio activa quae est in Patre et in Filio, sed est terminus ejus et terminus
oppositus duabus primis personis per oppositam relationem processionis seu
spirationis quasi passivae.
Unde insistendum est in hoc termino amoris notionalis.

De natura intima termini processionis amoris. Circa terminum immanentem
et innominatum amoris notandum est id quod dicit S. Thomas in IV C. Gentes,
c. 19: «amatum est in amante, non secundum similitudinem speciei, sicut intelle­
ctum in intelligente, sed ut inclinans et quodammodo impellens intrinsecus aman­
tem in ipsam rem amatam ».
Hic terminus immanens innominatus vocari potest ex analogia cum verbo
intellectus, quasi verbum amoris; dummodo notetur quod est quasi verbum
inversum, id est productum non tam ab amante, sicut verbum intellectuale ab
intelligente, sed potius ab amato alliciente amantem ad seipsum, quia dum verum
formaliter est in mente, (ut conformitas judicii cum re), bonum est in rebus (ut
perfectio rei amabilis) et attrahit ad se diligentem. Dicit Cajetanus I, q. 27,
a. 3, η. VI: « Amatum non aliter lit (et est) in amante, nisi secundum affectionem

τ 7°

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

amantis in amatum... Sic amans trahitur, transformatur, impellitur in amatum
objective, et sic amans est in amato... Amari enim non est trahi, sed trahere
amantem... Ergo esse in voluntate ut amatum est esse in voluntate ut trahens
ipsam », vel alliciens ipsam ad se. Hoc est id quod saepe dicit S. Thomas, scii,
cognitio trahit objectum, v. g. Deum, ad nos, amor trahit nos ad bonam quod
est in rebus. Sic in via « melior est amor Dei quam Dei cognitio ». Cfr. I, q. 82,
a. 3. — Hic terminus ipsius actus amoris quidem difficile exprimitur, attamen
aliqualiter exprimitur in variis linguis, sub metaphora vulneris, v. g. in Cantico
Canticorum IV, 9: «Vulnerasti cor meum, soror mea, sponsa», et mystici, v. g.
S. Theresia, S. Joannes a Cruce, saepe loquuntur de hoc sancto vulnere amoris
quo Deus intrat in cor nostrum ut inclinans et impellens nos ad seipsum. Hoc
autem sanctum vulnus amoris divini sanat perfecte vulnera peccati. Unde pul­
cherrima oratio Beati Nicolai von Flue: «0 mein Herr und mein Gott, nimm
mich mir, und gib mich ganz zu eigen Dir » - « O Domine Deus meus, arripe
me mihi et da me tibi ut totus sim tuus ».
S. Paulus loquitur etiam de hoc dum dicit ad Philipp. Ill, 12: «Non quod
jam acceperim, aut jam perfectus sim; sequor autem, si quo modo comprehen­
dam in quo et comprehensus sum a Christo Jcsu »: « poichc io pure fui preso da
Cristo Gesù ». Haec ultima verba significant non solum quod Christus perfecte
cognoscit Paulum, sed etiam quod accepit eum die conversionis (Act. IX, 3) ut
suum apostolum et ministrum dilectum, et quod semper trahit cum ad se. Sic
enim Christus amatus est in Paulo amante ut trahens ipsum.
Unde: quamvis terminus immanens amoris sit innominatus, quodammodo
exprimitur in variis linguis saltem metaphorice, praesertim per metaphoram
vulneris amoris. Haec autem metaphora explicatur a S. Thoma I-Π, q. 28,
a. 5, ubi summatim dicit: amor languere facit, id est tristari de absentia amantis,
vulnerat et trahit quandoque violenter diligentem extra se, sic extasim et raptum
producit, cfr. ibid., a. 3 et III Sent., d. 27, q. 1, a. 1 ad 4m. Cfr. in liturgia offi­
cium de vulnere cordis S. Theresiae. Unde S. Thomas in suo intellectualisme
non ignorabat psychologiam amoris, quamvis de ea sit penuria vocabulorum;
ideo voluntarie utitur in hoc terminis communibus, ac supplet quandoque per
metaphoram.
Solvuntur difficultates.
In nostro articulo 1 ad 2m dicitur quod amor in divinis potest esse persona
prout est subsistens et simul incommunicabilis ut terminus secundae processionis.
/Id 3m solvitur haec objectio: amor est nexus amantium; sed nexus est
medium inter ea quae connectit, non autem est terminus seu aliquid ab eis pro­
cedens.
Respondetur: Spiritus Sanctus est simul nexus et terminus, prout est ter­
minus mutui amoris Patris et Filii. Hic amor mutuus spirans est amor notionalis,
et Spiritus Sanctus est amor personalis. Dicitur terminus amoris mutui prout pro­
cedit ex duobus spirantibus, sed eorum amor est unicus prout est unica spiratio.
/Id 4m dicitur quod ipse Spiritus Sanctus amat amore essentiali sicut Pater et
Filius. Notandum est in fine responsionis ad 2“ quomodo S. Thomas conservat
proprietatem terminorum dicens: in verbo importatur habitudo verbi ad rem
verbo expressam cfr. 1, q. 85, a. 2. Id quod proprie intelligitur est res intellecta

DE NOMINE SPIRITUS SANCTI QUOD EST AMOR

in verbo, scii, id quod primo intelligitur in intellectione directa non est verbum
mentale entis extramentalis, sed est natura entis cxtramentalis, expressa in
verbo mentali. Cognoscimus ens extramentale in verbo, sed non in verbo prius
viso ut quod; e contra cognoscimus hominem in speculo prius viso, in pictura
prius visa ut quod, et Deus cognoscit omnes creaturas in seipso prius viso (cfr. I,
q. 56, a. 3) ut quod, nam id quod primo videtur ab intellectu divino est ipsa es­
sentia divina, non vero creaturae possibiles aut actuales.

Art. II. — Utrum Pater et Filius diligant se Spiritu Sancto.

St. qu.: S. Augustinus ita loquitur in lib. VI de Trinit., c. 5, citato in art.
« sed contra », sed difficultas est praesertim quia Pater et Filius non possunt sic
se diligere Spiritu Sancto amore essentiali, nec amore notionali, sicut non dicitur
quod Pater intelligit Filio, nec Pater generat Filio. Atqui Pater et Filius non
habent alium amorem nisi essentialem et notionalem.
Respondetur tamen affirmative, scii.: Pater ct Filius diligunt sc Spiritu Sancto
amore notionali, sicut dicitur arbor florere floribus.
i° Probatur auctoritate S. Augustini citati in arg. sed. c. Textus S. Au­
gustini hic citatus diversimode explicatus est a scholasticis ante S. Thomam
ut refertur initio corporis art.
2° Probatur ratione theologica, distinguendo inter amorem essentialem
et amorem notionalem. Etenim si diligere sumitur essentialiter, Pater et Filius
non diligunt se Spiritu Sancto, sed sua essentia, quia Spiritus Sanctus non est
amor essentialis, sed personalis. Et amore essentiali tres personae sese diligunt
uno et eodem actu voluntatis divinae ct hic actus amoris essentialis identificatur
cum divina essentia. Si vero diligere sumitur notionalitcr, scii, ut notificans ter­
tiani personam, tunc diligere nihil aliud est quam spirare amorem personalem,
sicut dicere est producere verbum, et florere est producere flores. Sicut ergo dicitur
arbor florere floribus, et Pater diligere Verbo se et creaturas, ita Pater et Filius
dicuntur se et nos diligere Spiritu Sancto, seu amore procedente. Ut jam dictum
est, hic amor notionalis dicitur mutuus, quamvis sit unica spiratio activa et unus
spirator, quia sunt duo spirantes.
Haec explicatio S. Thomae melior est quam illae quae propositae sunt a
scholasticis praecedentibus, qui hunc ablativum diligere Spiritu Sancto intelle­
xerunt aut dc signo amoris mutui, sed sic minueretur sensus hujus expressionis,
aut de causa formali, ac si Spiritus Sanctus esset eorum amor mutuus, sed sic
identiflearetur cum spiratione activa et non esset tertia persona, aut de effectu
formali, et hoc magis accedebat ad veritatem.
Unde dicendum est: Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto, amore notio­
nali, prout Spiritus Sanctus est terminus hujusce amoris. Confirmatur ex ana­
logia remotissima: dicitur quod parentes sese diligunt filio suo, prout filius eorum
est terminus eorum amoris, sicut dicitur quod arbor floret floribus. Legenda est
tertia paragr. corp. art.
Ad 2Π1. « Quando in intellectu alicujus actionis importatur determinatus
effectus, potest denominari principium actionis ab actione et ab effectu ».

* λ

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Ad 3m. Pater non solum Filium, sed etiam se et nos diligit Spiritu Sancio,
sicut diligit se ct omnem creaturam Verbo quod genuit ». Ratio est « quia Spiritus
Sanctus procedit ut amor bonitatis primae, secundum quam Pater amat se et
omnem creaturam ». Unde Spiritus Sanctus procedit non solum ex amore mutuo
Patris et Filii, sed etiam ex amore bonitatis primae, quam Pater diligit in se et
in Filio et quam Filius diligit in se et in Patre; sic solvuntur plures difficultates
quae fuerunt recenter de hac re propositae.

Dubium: Ex quarum rerum amore procedit Spiritus Sanctus?
Resp.: Procedit per se ex amore omnium quae sunt formaliter in Deo, et
per accidens ac concomitantcr ex amore creaturarum. Ratio est quia Spiritus
Sanctus procedit ex amore perfectissimo, quo necessario diligitur quidquid est
in Deo, ct quo libere diliguntur a Deo creaturae. Sed Spiritus Sanctus non pro­
cedit ex amore creaturarum possibilium, quia Deus non dicitur amare creaturas
possibiles, quia eis non \’ult bonum existentiae.
Sic sufficienter explicatur quare Spiritus Sanctus dicitur proprie Amor,
scii, Amor personalis.
Coroll.: Non convenit expressio quorundam «Amor incarnatus », sed «Ver­
bum incarnatum », quia posset intelligi: incarnatio Spiritus Sancti.
Per modum complementi notandum est quam mirabiliter exprimitur meta­
phorice haec doctrina in liturgia, praesertim in hymno Veni Creator.
Qui diceris Paraclitus,
Altissimi donum Dei,
Fons vivus, ignis, caritas
Et spiritalis unctio.

Accende lumen sensibus,
Infunde amorem cordibus,
Infirma nostri corporis
Virtute firmans perpeti.

Quia ea quae ad amorem pertinent saepe remanent innominata, ut dixit
S. Thomas, liturgia recurrit ad metaphoras varias, imo quasi ad invicem oppo­
sitas: fons vivus aquae vivae, et ignis: fons vivus refrigescit, tollit ardorem
aostus, ignis c contrario calefacit, sed ea quae sunt divisim in his rebus inferio­
ribus, sunt unita in amore spirituali.
Item in sequentia: Veni, sancte Spiritus, ct emitte caelitus lucis tuae radium,
accumulantur pulcherrimae metaphorae per modum antithesis, v. g. aqua viva
et ignis ardens:

In labore requies,
Lava quod est sordidum, Fove quod est frigidum,
In aestu temperies, Riga quod est aridum.
Rege quod est devium.
In fletu solatium.

Item in septem orationibus ad Spiritum Sanctum· « Ure igne Sancti Spi­
ritus renes nostros et cor nostrum, Domine: ut tibi casto corpore serviamus et
mundo corde placeamus ».
Commendanda est Consecratio Spiritui Sancto, sicut lit Consecratio Sacra­
tissimo Cordi Jesu et Consecratio B. M. Virgini.

Qu. XXXVIII.

De nomine Spiritus Sancti
quod est donum.

Praenotamen. Haec quaestio est fundamentum alterius quaestionis de mis­
sionibus q. 43, et simul est fundamentum quaestionum de gratia. Ad intelligentiam horum articulorum aliquid prius dicendum est de quadam differentia inter
Patres graecos et latinos quae notatur a P. de Regnon, op. cit., t. IV, p. 470.
Pro latinis, ordo naturalis seu creationis dependet efficienter et finaliter
a Deo uno, auctore naturae, ct ordo supernaturalis seu gratiae dependet effi­
cienter et finaliter a Deo trino, auctore gratiae. Pro graecis, ordo naturalis
producitur quidem a Deo ad extra per viam causalitatis efficientis, et imperii,
(pio Deus, dicendo « fiat », produxit omnes res creatas ex nihilo; sic mundus est
opus voluntatis divinae; ordo vero supernaturalis pro graecis, est potius opus
habitationis divinarum personarum in justis, quam effectus causalitatis efficientis
ad extra. Est quasi prolungatio ad extra divinarum processionum, quae ab
actione creatrice distinguuntur sicut vivere ab imperare, vivere est actus essentiali­
ter immanens, imperare dicitur per respectum ad extra. Sic saepe Patres graeci
explicant verba S. Petri: «Maxima et pretiosa nobis promissa donavit ut per
haec efficiamini divinae consortes naturae». II Petri, 1, 4. Ut vita intima Dei
usque ad nos veniat, oportet quod ipsae personae divinae, sine quibus non est
haec vita Dei intima, ad nos veniant in earum realitatc substantiali: Id est non
sufficit quod Pater habeat simplicem voluntatem adoptandi, sed debet operari
quasi per modum naturae, see. suam vitam intimam, mittendo ad nos Filium
et Spiritum Sanctum. Sic pro PP. graecis, ordo gratiae videtur esse potius ordo
habitationis substantialis, (piam effectus causalitatis divinae; unde multum insi­
stunt in hoc quod datur nobis non solum gratia, quae est effectus creatus, sed
Spiritus Sanctus, qui est donum per excellentiam. Sic pro Origene, in Joan nem.
II, 6, pro Patribus alexandrinis, Spiritus Sanctus est velut fons substantialis
omnium gratiarum. Item pro Didymo, De Spiritu Sancto, c. 11, c. 22, Spiritus
Sanctus est pro eo velut sigillum impressum in anima et gratia sanctificans est
ejus impressio passive recepta; sigillum vero manere debet in anima. Ita pro
S. Athanasio, .-h/ Serapionem, III, 3.
Item S. Basilius, S. Gregorius Xazianzenus sanctificationem nostram vocant
deificationem, et haec deificat io apparet velut prolungatio ad extra vitae Dei
intimae per missiones divinas.
Sic pro Patribus graecis Spiritus S. est donum increatum, et simul ενέργεια,
metaphorice expressa sub symbolo fontis aquae vivae, et hoc donum increatum
prius est, ex parte Dei donantis, quam donum creatum gratiae. Sic intelligunt
verba S. Pauli ad Rom. V, 5: «Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per

Β /Β ίΙΟ

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIALI

Spiritum Sanctum qui datus est nobis ». Cfr. de Regnon, op. cit., t. IV,
p. 485, 55.5.
S. Thomas non videtur recedere ab ista positione Patrum graecorum, sed
insistit in hoc (q. 43, a. 3) quod gratia habitualis est dispositio praevia, ex parte
subjecti, scii, hominis, ad habitationem Spiritus Sancti; hoc non excludit quod
ex parte causae efficientis seu Dei dantis, Spiritus Sanctus prius detur quam
gratia. — Causae enim ad invicem sunt causae, sic dispositio ultima ad perfe­
ctionem eam antecedit in ordine causae materialis, et eam sequitur ut proprietas
ejus in ordine causae formalis. Sed in theoria graecorum, quamvis tota Trinitas
habitet in justis, Spiritus Sanctus videtur habere in eis praesentiam specialem
plus quam per appropriationem, de qua loquuntur latini. Aliis verbis theoria
graeca Trinitatis prius considerans tres personas quam naturam divinam, faci­
lius explicat quid est speciale in missione Spiritus Sancti, quae ut missio est
quid plus quam simplex appropriatio.
Pro graecis, Pater ad sanctificandos homines vel angelos, ad eos mittit
donum increatum, scii. Spiritum Sanctum, qui personaliter habitat in justis
et qui per circuminsessionem quasi ad se trahit Filium pariter invisibiliter mis­
sum, et etiam Patrem, qui non mittitur, sed venit. Sic Spiritus Sanctus habitat
in nobis /ormalitcr vi personae, ut donum increatum. Non tamen est unio hypo­
statica animae justi cum Spiritu Sancto, quia homo retinet suam propriam per­
sonalitatem, et unio ejus cum Spiritu Sancto est solum accidentalis, non sub­
stantialis.
Pro latinis autem Spiritus Sanctus habitat potius in nobis vi naturae di­
vinae; quia latini prius considerant naturam divinam quam tres personas, et
in justis prius participationem divinae naturae, quae est gratia creata, quam
donum increatum, ad quod gratia disponit. Sunt duo aspectus igitur ejusdem
mysterii; et providentia divina disposuit quod ambo considerarentur, ut me­
lius cognosceretur hoc mysterium, de quo non possumus adaequatam expres­
sionem habere.
Ex his satis constat Patres graecos clare admisisse absolutam distinctio­
nem inter ordinem naturae et ordinem gratiae, imo dicunt quod sine dono increato non efficimur divinae consortes naturae; id est pro eis gratia habitualis
infundi non potest nisi a personis divinis in justo habitantibus, speciatim a Spi­
ritu Sancto qui est donum increatum, fons vivus omnium gratiarum (cfr. S. Gre­
garium Nazian., Oratio 34, n. 12).
Saltem haec est interpretatio doctrinae plurium Patrum graecorum a plu­
ribus hodiernis auctoribus proposita, quamvis genuina doctrina horum Patrum
in aliis textibus sit vicinior doctrinae S. Augustini et latinorum.
Ilis positis, videamus an S. Thomas conservet istam doctrinam graecorum
et conciliet eam cum ideis latinorum circa duas processiones per modum intel­
lectus et amoris. In hac quaestione sunt duo articuli: i° Utrum donum possit
esse nomen personale; 2° Utrum sit proprium nomen Spiritus Sancti. Sic pro­
cedit S. Thomas quia etiam Filius Dei nobis datus est, sed ostendendum est
quod proprie Spiritus Sanctus est donum.

DE NOMINE SPIRITES SANCTI QUOD EST DONUM

Art. I.

Utrum donum sit nomen personale.

St. qu.: Videtur quod non, quia ipsa essentia divina est donum quod Pater
dat Filio; insuper donum videtur esse quid inferius donatori, denique donum
importat respectum ad creaturas, et dicitur de Deo, ex tempore, dum nomina
personalia dicuntur de Deo ab aeterno.
Responsio tamen est: Divinae personae competit dari ct esse donum.
i" Probatur auctoritate: tota ista doctrina provenit ex aliquo verbo Do­
mini explicato per S. Joannem et S. Paulum. Jesus enim dixit ad Samaritanam,
apud Joan. IV, io, 14: «Si scires donum Dei... tu forsitan petiisses... et dedisset
tibi aquam vivam...; aqua, quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in
vitam aeternam ». Aqua viva saliens in vitam aeternam est gratia, semen gloriae;
sed fons aquae vivae seu fons gratiae est quid altius quam gratia. Hic autem
textus explicatur per alia verba Domini quae referuntur apud Joannem VII,
37-39: «Si quis sitit, veniat ad me, et bibat. Qui credit in me, sicut dicit Scri­
ptura, flumina de ventre ejus fluent aquae vivae. Hoc autem (addit Evangelista)
dixit de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum; nondum enim erat Spi­
ritus datus, quia Jesus nondum erat glorificatus ». Cfr. S. Thomam, in Joannem,
IV, 10 sqq. et VII, 37 sqq. Pertinet ad gloriam Christi dare supremum ejus donum,
scii, donum increatum, Spiritum Sanctum.
Eadem doctrina exprimitur apud S. Paulum ad Rom. V, 5: «Caritas Dei
diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis ».
Sub luce horum textuum Novi Testamenti illustrantur plures loci Veteris
Testamenti, qui notantur a Patribus graccis, praesertim a Didymo (cfr. de Regnon, op. cit., IV, 397). Apud Jercmiam 11, 13: « Me dereliquerunt fontem aquae
vivae et foderunt sibi cisternas dissipatas quae continere non valent aquas >·.
Quam vera sunt haec verba de his qui relinquunt ea omnia quae ad contem­
plationem Dei disponerent, et remanent in eruditione mere humana, de rebus
minimis occupati; corticem rodunt et medullam non attingunt, ut notavit
Leo XIII in Enc. « Providentissimus » de studio Sacrae Scripturae.
Item apud Isaiam XLIV, 3: «Effundam aquas super sitientem, et fluenta
super aridam: effundam Spiritum meum super semen tuum (Israel) et benedi­
ctionem meam super stirpem ejus». Item Isaias XI, 2: Et requiescet super
eum (Messiam) Spiritus Domini ». Item Isaias ΙΛΊΙΙ, 11: « Et requiem tibi dabit
Dominus semper et implebit splendoribus animam tuam, et ossa tua liberabit,
et eris quasi hortus irriguus, et sicut fons aquarum, cujus non deficient aquae ■.
Item Joel II, 28-29: « Effundam Spiritum meum super omnem carnem, et prophe­
tabunt filii vestri et filiae vestrae... et super servos meos ct ancillas, in diebus
illis, effundam Spiritum meum ».
Haec autem Jociis verba citantur a S. Petro dic Pentecostes Act. Ap. II, 1517 ad explicandum factum extraordinarium hujusce diei. Dixit ad Judaeos: Non
sicut vos aestimatis, hi ebrii sunt, cum sit hora tertia; sed hoc est quod dictu n
est per prophetam Joel: Et erit in novissimis diebus ((.licit Dominus): effundam
de Spiritu meo... et prophetabunt ».

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECI AII

Pluries pariter in Psalmis est sermo de fonte vitae, v. g. Ps. XXXV, io:
<· Quoniam apud te, Domine, est fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen >..
Pss. CXLVII, 18 et XLV, 5: «Flabit Spiritus ejus et fluent aquae quae laetifi­
cant civitatem Dei magnam ».
Sic in speculo sensibilium per metaphoram fontis aquae vivae mirabiliter
exprimitur Spiritus Sanctus, fons omnium gratiarum.
Addendi sunt denique textus Novi Testamenti in quibus promittitur Spi­
ritus Sanctus, vel commemoratur mysterium Pentecostes, v. g. Joann. XIV, 16:
<■ Alium Paraclitum dabit vobis »; Joann. XX, 22: « /Xccipite Spiritum Sanctum ;
Act. Apost. II, 38; Luc. XI, 13.
His omnibus suppositis facile intclligitur responsio nostri articuli primi, sci­
licet: Divinae personae competit dari et esse donum.
In corpore articuli, hoc theologice explicatur; ut patet est syllogismus explicativus, non objective illativus, non enim pervenit ad novam veritatem distin­
ctam a veritate locis citatis revelatam. Haec explicatio theologica ad hoc redu­
citur: Est analysis conceptualis notionis doni. In nomine doni importatur aptitudo ad hoc, quod donetur, scilicet habitudo ad dantem et ad eum cui datur, ut
vere possit accipiens hoc donum habere et eo frui. Atqui quaedam persona
divina dari potest ab alia, prout ab ea procedit, et haberi potest a creatura ratio­
nali, si desuper ei detur, ita ut haec creatura possit hac persona divina jrui. Ergo
donum potest esse nomen personale, seu divinae personae competit dari et esse
donum.
Legendus est articulus, cfr. infra q. 43, a. 2, ubi videbimus hanc praesentiam
Spiritus Sancti in justis esse realem et non solum intentionalem seu repraesentativam et affectivam, ut est praesentia humanitatis Christi et B. M. Virginis
quae physice distantes remanent.
Ad im. « Spiritus Sanctus dat seipsum, in quantum est suiipsius, ut potens
se frui, sicut homo liber dicitur esse suiipsius... Sed in quantum donum dicitur
esse dantis (per originem), sic distinguitur a dante personaliter et est nomen
personale ».
Notandum est: sicut Spiritus Sanctus seipsum dat, Christus in communione
eucharistica seipsum dat; praesertim Apostolis suis sic seipsum dedit suis pro­
priis manibus. Dare autem seipsum est quid multo excellentius quam dare ali­
quid sibi externum; est magnum amoris signum. Ita in divinis Pater seipsum
dat Filio suo et Spiritui Sancto, communicando aliquid sui, scii, naturam divi­
nam, ut dicitur ad 2m.
Ad 3m. « Donum secundum quod est nomen personale in divinis, non im­
portat subjectionem, sed originem tantum in comparatione ad dantem. In com­
paratione vero ad eum cui datur, importat liberum usum (si agitur de re inferiori)
vel fruitionem (si agitur de persona divina) ». Hoc autem est fundamentum unio­
nis fruitivae quae est proprie mystica, et in qua anima justi, jam purificata,
quasi experimentaliter cognoscit personas divinas in se realiter praesentes,
et eis fruitur imperfecte in via antequam perfecte in patria. Ex hac doctrina se­
quitur quod contemplatio infusa, quae procedit ex fide viva donis intellectus et
sapientiae illustrata, et unio mystica quae ex ea resultat, non sunt quid extra­
ordinarium ut gratiae gratis datae prophetiae aut doni linguarum, sed sunt
simul quid eminens ct normale in perfectis, ut quaedam normalis inchoatio vitae

DE NOMINE SPIRITUS SANCTI QUOD EST DONUM

I??

aeternae, ut ait S. 1 homas loquendo de beatitudinibus evangelicis, quae sunt, ut
ait, actus donorum, vel virtutum ut perficiuntur a donis, cfr. I-II, q. 69, a. 2
et in Matthaeum V, 3, circa « Beati pauperes etc. ».
Ad 4m. «Ab aeterno divina persona dicitur donum, licet ex tempore detur»
nam habet aptitudinem ut possit dari. Et non importat realem relationem ad
creaturam, sed relationem rationis.

Art. II. — Utrum donum sit proprium nomen Spiritus Sancti.

St. qu.: Videtur quod non, nam etiam dicitur de Filio ( datus est nobis
apud Isaiam IX, 6, et: « Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum
daret ». Nec hoc nomen donum videtur significare aliquam proprietatem Spiritus
Sancti, nam dicitur per respectum ad creaturas quae possent non esse, et quae
non sunt ab aeterno.
Responsio tamen est: Donum secundum quod personaliter sumitur in divinis
est proprium nomen Spiritus Sancti.
i° Probatur auctoritate S. Augustini in 1. IV dc Trin., c. 20: « Sicut natum
esse est Filium a Patre esse; ita Spiritum Sanctum donum Dei esse est a Patre
et Filio procedere ».
2° Explicatur theologice: est explicatio pulcherrima desumpta ex hoc
quod Spiritus Sanctus est amor personalis, ut supra dictum est. In hoc S. Thomas
conciliat theoriam latinorum cum theoria graecorum; pro latinis Spiritus Sanctus
est amor personalis, pro graecis est donum Dei increatum.
Ad hoc reducitur haec ratio: Cum donum importet gratuitam donationem
cujus ratio est amor, primum quod damus alicui est amor quo volumus ei bonum.
Sic amor est primum donum et radix aliorum, ktqui Spiritus Sanctus procedit
ut amor personalis. Ergo procedit in ratione primi doni, consequenter donum
est nomen ei proprium. Id est ei convenit magis proprie quam Filio.
Si quidem donum sumitur essentialiter, convenit tribus personis divinis,
quae se nobis gratuito communicare et dare possunt. Si vero donum sumitur
notionalitcr, secundum originem passivam a donante, sic convenit etiam Filio,
sed minus proprie quam Spiritui Sancto qui solus procedit ut amor personalis.
I.egendus est articulus.
Sic rursus confirmatur theoria latinorum de Trinitate juxta quam Filius
procedit per modum verbi intellectualis ct Spiritus Sanctus ut amor. Haec do­
ctrina mirabiliter concordat cum revelatione et fundatur: i° in hoc quod Filius
Dei dicitur Verbum in Prologo Joannis, 2° in hoc quod Spiritus Sanctus in Scri­
ptura vocatur Dei donum et quidem increatum; primum autem donum est
amor, qui est radix omnis gratuitae donationis. Sic S. Thomas servat id quod
dicebant Patres gracci dc Spiritu Sancto, dono increato, et de ejus habitatione
in anima justorum, cfr. infra q. 43. Theoria graecorum est magis concreta,
loquitur dc Deo Patre ut creatore, dc Filio ut salvatore, de Spiritu Sancto ut
sanctificatore. Theoria latinorum est magis abstracta, magis abstracte considerat
12 — Oarrigou-Lagranof:, De Deo Trino et Creatore.

178

DE PERSONIS DIVINIS IN SPECIATI

β /β /./ο -

naturam divinam communem tribus personis et participationem divinae na­
turae, scii, gratiam creatam habitualem sine qua non habetur habitatio Spiritus
Sancti. Necessaria fuit consideratio magis abstracta naturae divinae ad cogno­
scendum quid commune est tribus personis. Sic magis ac magis apparuit quod
omnis operatio divina ad extra, ut creatio, sanctificatio, communis est tribus
personis, quia procedit ab omnipotenti voluntate divina, quae ut attributum
naturae divinae convenit tribus personis. Sic Pater non potest dici proprie creator
ita ut solus creasset, nec Spiritus Sanctus proprie sanctificator ita ut solus san­
ctificaret, sed sic dicuntur per appropriationem. Ita latini de necessitate debue­
runt perficere conceptionem graecorum.
Illi qui psychologice ct theologice scribunt de amore, praesertim de amore
puro et gratuito, debent in hoc insistere quod amor erga alterum est donum
per excellentiam, ex quo omnia alia dona fluunt. Sic bene explicatur in theoria
latinorum quare Patres graeci saepe dicant: Spiritus Sanctus est fons aquae
vivae, fons omnium gratiarum, quia est amor seu primum donum per excellen­
tiam. Haec sunt legitimum commentarium verborum Domini ad Samaritanam:
«Si scires donum Dei» et eorum: «Si quis sitit, veniat ad me et bibat... flumina
de ventre ejus fluent aquae vivae. Hoc autem, inquit Evangelista, dixit de Spi­
ritu, quem accepturi erant» (Joan. VII, 37-30).

Corollarium: Omnes christiani tendere debent ad unionem intimam cum Spi­
ritu Sancto, quod est donum per excellentiam, radix aliorum. Id quod in spiritualitate deducitur immediate ex praesenti doctrina valet pro omnibus justis,
praesertim pro omnibus animabus interioribus, non solum pro his qui ducuntur
per vias extraordinarias seu per gratias gratis datas non omnibus perfectis con­
cessas. Proinde si quis postularet, circa praedicta verba Domini: «Si scires do­
num Dei... », utrum haec verba pertineant ad vitam asceticam an ad vitam my­
sticam, haec quaestio satis ridicula videretur, et pedantismum, ut ita dicam,
saperet. Revera agitur de vita spirituali profunda et alta, saliente in vitam ae­
ternam, cujus vita mystica est vclut normalis dispositio praevia in perfectis.
Quaenam sunt alia nomina Spiritui Sancto propria vel appropriata? (cfr.
S. Thomam IV C. Gentes, c. 22, est pulcherrimum caput circa effectus quae
tribuuntur Spiritui Sancto). Spiritus Sanctus solet appellari nexus seu vinculum
SS. Trinitatis, gaudium seu complacentia Patris et Filii, nam producitur per amo­
rem quo Pater sibi complacet in Filio; Paracletus seu Consolator animae; Spiritalis
Unctio, quia omnia vulnera animae nostrae sanat; Virtus altissimi, quia amoris
virtus maxima est; Dei digitus, quia (ut infra dicitur q. 43, a. 7) Filius missus
est tanquam sanctificationis auctor, et Spiritus Sanctus tanquam sanctificationis
indicium.

Qu. XXXIX.

De personis in comparatione ad essentiam.

Terminavimus secundam partem tractatus, quae est de personis divinis
in speciali, nunc incipienda est tertia pars quae est de personis comparative.
i° ad essentiam, 2° ad proprietates, 30 ad actus notionales, scii, generationis
activae et spirationis activae, 40 comparative ad invicem.
Primo aspectu quibusdam videtur S. Thomas rursus incipere id quod jam
dixerat in prima parte hujusce tractatus, agendo de personis absolute in communi,
postquam de duabus processionibus et de relationibus in eis fundatis. Revera
S. Thomas non rursus incipit tractatum de Trinitate; sed ea quae prius conside­
raverat quasi analylicc, primo in communi, secundo in speciali, nunc considerat
synlhclice, scii, comparando ad invicem ea omnia quae prius sub lumine reve­
lationis theologice determinata sunt. Et sic tractatus iste est quasi circulus seu
circumferentia, quae incepit a processionibus, pervenit ad personas, et redit
ad terminum a quo, scii, ad processiones divinas, secundum contemplationem
quam vocaverunt circularem, quaeque videtur idem semper considerare, sed quae
profundius suum objectum penetrat, sicut dum aquila in summo aeris pluries
describit eundem circulum, considerando supra se solem et sub luce solis ma­
gnam terrae regionem. Nunc igitur venimus ad culmen tractatus. Cfr. II-I1.
q. 180, a. 6 de contemplatione circulari. « Motus circularis est secundum quem
aliquid movetur circa idem centrum... Et ideo Dionysius motum circularem
in Angelis assignat, in quantum uniformiter et indesinenter absque principio et
fine intuentur Deum, sicut motus circularis carens principio et fine uniformiter
est circa idem centrum ».
Necessitas hujusce partis synthcticae praesertim apparet ex his quae in ea
dicuntur dc theoria appropriationis (quae non potest exponi nisi post determi­
nationem eorum quae sunt cuilibet personae propria) et ex his quae dicuntur
de actibus notionalibus, scii, dc generatione activa et de spiratione activa (quae
praesupponunt personas ex quibus procedunt hi actus).
%

Divisio quaestionis 39ae.
In q. 39, agendo de personis ad essentiam comparatis, S. Thomas in duobus
primis articulis rursus considerat distinctionem personarum, sed non eodem
modo ac in q. 28 quae erat de relationibus; ibi enim procedebat analytice, et
nondum pervenerat ad notionem personae, de qua loquitur in q. 29.
Nunc autem rem synthetice considerat, incipiendo a notione personae jam
determinatae. In articulis sequentibus ab articulo 3, S. Thomas determinat

Λw

S

Τ8θ

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD ESSENTI \M

exactum modum loquendi ad vitandum errorem de Trinitate, circa nomina essen­
tialia sive concreta sive abstracta, circa adjectivum notionale, verba notionalia, ut generare, spirare. Et ibidem exponitur difficilis theoria appropriationis
ad quam recurrunt potius latini quam graeci, ad melius manifestandam distin­
ctionem personarum. Graeci non ita indigent hac theoria, quia incipiunt tracta­
tum per considerationem non unitatis naturae, sed trinitatis personarum, quae
igitur manifeste pro illis distinctae sunt ab initio considerationis.

Art. I.

Utrum in divinis essentia sit idem quod persona.

St. qu.: In titulo idem significat identitatem realem. — Videtur quod non,
quia sunt tres personae et una sola essentia. Proinde personae distinctae sunt, et
essentia non est distincta. Denique persona subjicitur essentiae prout persona
est primum subjectum attributionis et nihil subjicitur sibi ipsi.
Responsio tamen est affirmativa: scii, personae non realiter distinguuntur
ab essentia.
Haec doctrina est de fide definita in IV Conc. Later. (Denz. 432): « In Deo
solummodo Trinitas est, non quaternitas, quia quaelibet trium personarum esi
illa res videlicet substantia, essentia, seu natura divina ». De his jam locuti sumus
supra, q. 28, ubi etiam de Concil. Rhemensi (1148) contra Gilbertum Porretanum.
Ibidem exposuimus theoriam Scoti, qui ponit inter personas divinas et essen­
tiam distinctionem formalem actualem a parte rei,
S. Thomas in arg. sed c. citat auctoritatem S. Augustini, de Trin., VII,
6: «Cum dicimus personam Patris, non aliud dicimus quam substantiam Pa­
tris ». Circa hanc terminologiam « non aliud » notandum est quod haec verba
significant non quid realiter distinctum. Historice hoc non est minoris momenti
quoad doctrinam S. Thomae de distinctione reali inter essentiam creatam et
esse, nam quamvis S. Thomas raro dicat expresse: est inter eas distinctio
realis, quod tamen etiam affirmat, dicit saepe v. g. C. Gentes, II, c. 52, i° in fine:
« oportet in omni substantia, quae est praeter Ipsum Esse subsistens, esse
aliud ipsam substantiam, et aliud ejus esse». Aliis verbis, Petrus ante conside­
rationem mentis nostrae non est suum esse; eius esse, quod in eo est attribu­
tum contingens, est aliud quam ejus essentia. — Quaeritur autem nunc an
persona sit aliud quam essentia divina. S. Aug. respondet negative.
In corpore art. S. Thomas dat rationem theologicam quae synthetice coa­
dunat analysim conceptualem jam in q. 28, art. 2 et q. 29, art. 4 expositam.
Haec ratio ad hoc reducitur: Dum relationes in creatis accidentaliter insunt, in
Deo sunt ipsa essentia, nam eorum « esse in» est substantiale. Atqui persona
divina, v. g. Patris, significat relationem subsistentem (cfr. q. 29, a. 4). Ergo
personae divinae non realiter distinguuntur ab essentia, quamvis sint realiter
distinctae inter se, propter oppositionem relationis. Ita symbolice in triangulo
tres anguli realiter inter se distinguuntur, non vero ab eorum communi superficie.
Ad I®. Non sequitur contradictio, quia relationes ipsae non distinguuntur
ab invicem see. suum esse in, sed solum see. esse ad, ratione oppositionis
relativae.

QUOAD

■

•
1

EARUM

DISTINCTIONEM

l8l

Ad 2”. Attamen personae divinae ratione distinguuntur ab essentia sicut
attributa divina ab invicem et hoc sufficit ut aliquid possit affirmari de essentia
et negari de persona; v. g. essentia communicabilis est, non vero paternitas,
sicut misericordia est principium veniae non vero justitia.
Ad 3m. Si vero dicitur: nihil subjicitur sibi ipsi, respondetur: personae
divinae analogice considerantur ut subjectum essentiae, absque tamen distin­
ctione reali, dum in rebus sensibilibus est haec distinctio inter materiam, ex
qua sumitur individuatio subjecti, et formam quae huic subjecto tribuitur, pariter
in creatis est distinctio realis inter substantiam et accidentia.
Scotus objectiones instituit contra praesentem articulum, sed eas consi­
deravimus supra q. 28, a. 2, cum responsionibus Cajetani. Sufficit nunc in me­
moriam revocare quod distinctio formalis actualis a parte rei, a Scoto proposita,
est medium impossibile, inter distinctionem realem et distinctionem rationis.
Nam distinctio aut antecedit considerationem mentis nostrae et sic realis est,
quamvis forte minima, aut non antecedit considerationem mentis nostrae, sed
eam sequitur, sic non realis est, sed rationis, quamvis saepe sit in re fundata,
et propterea tunc dicitur virtualis, et in casu praesenti dicitur virtualis minor
per modum impliciti et expliciti, scii, essentia Dei ut a nobis cognita actu im­
plicite continet personas; et Deitas ut est in se et ut clare videtur a beatis, actu
explicite continet personas. Non enim datur medium inter distinctionem quae
antecedit et distinctionem quae non antecedit considerationem mentis. Theoria
Scoti de distinctione formali actuali a parte rei peccat contra leges divisionis.
Divisio, ut ostendit Aristoteles, sequitur definitionem totius dividendi, et ut sit
per se et adaequata, fieri debet per duo membra ad invicem opposita per sic et
non, non vero immediate per tria membra. Ita in arbore porphyriana dividitur
substantia per se, adaequate et progressive per membra contradictorie ad invicem
opposita: substantia corporalis et incorporalis; corporalis vivens et non vivens;
vivens sensitiva et non sensitiva; sensitiva ac simul rationalis et non rationalis.
Pariter dividenda est distinctio: realis seu antecedens considerationem nostram,
et non realis seu non antecedens considerationem nostram; inter utramque non
datur nec concipi potest medium, quia aliquid aut est aut non est ante conside­
rationem mentis nostrae.
Unde ipsa distinctio quae est carentia identitatis, dividi debet immediate,
non per tria membra, scii, distinctio rationis, distinctio formalis actualis a parte
rei, distinctio realis, sed per duo membra contradictorie ad invicem sic opposita
(cfr. Billuart, De Deo uno, d. II, a. 3).
i° Distinctio realis.
2° Distinctio rationis fundata in re, seu virtualis, aut non fundata in re.
Distinctio virtualis major per modum excludentis et exclusi, v. g. inter genus
et differentiam.
Distinctio virtualis minor, per modum impliciti et expliciti, v. g. inter attributa divina.
Est aliquid simile pro divisione scientiae divinae (1).
•
(1) Hoc exposuimus in nostro tractatu De Deo uno, p. 361; scit scientia divina recte divi­
ditur prout est aut ante quodlibct decietum liberum voluntatis divinas aut non anis decretum sive
absolutum, sive conti it iona tum.

182

DE PERSONIS IN COM PARATIONE AI) ESSENTIAM

Notandum est quod, proprie in Commentario hujus articuli η. VII, Cajetanus egregie respondet ad Scotuni: Deitas, ut est in se est super ens ct super
unum, scii, super omnes perfectiones simpliciter simplices, quas formaliter emi­
nenter continet, in sua ratione formali propriissima et eminentissima. Hic Com­
mentarius Cajetani videtur esse altissimus totius hujusce tractatus.
Fallimur, inquit Cajetanus, ab absolutis et respectivis ad Deum procedendo,
eo quod distinctionem inter absolutum ct relativum quasi priorem re divina
imaginamur; ct consequenter illam sub altero membro oportere poni credimus.
Et tamen est totum oppositum. Quoniam res divina prior est ente et omnibus
differentiis ejus: est enim super ens ct super unum etc.... Sic in Deo est unica
ratio formalis non pure absoluta, nec pure respectiva, non pure communicabilis, nec pure incommunicabilis, sed eminentissime ac formaliter continens et
quidquid absolutae perfectionis est, et quidquid Trinitas respectiva exigit ».
Haec ratio formalis eminentissima est Deitas, ut est in se, ut clare videtur
a beatis, nullam enim distinctionem vident inter essentiam et paternitatem,
quamvis essentia sit communicabilis, non vero paternitas. Quasi a posteriori
sic apparet quod Deitas est super ens, quamvis contineat ens formaliter emi­
nenter; signum hujus est quia, dum ens est quid participabile in ordine naturali,
ita pariter unum, verum, bonum, intelligere, velle, e contrario Deitas ut sic,
non est quid naturaliter participabile, nequidem a supremo Angelo aut ab an­
gelis creabilibus; non potest participari nisi per gratiam, semen gloriae, quae
nos disponit ad Deum videndum immediate sicut ipse seipsum videt, quamvis
non comprehensive.
Deitas autem prout est supra ens, unum, intelligere, velle, est id quod my­
stici vocant magna tenebra quia superat limites intelligibilitatis pro viatore
(cfr. B. Angelam a Fulginio, Lib. ejus visionum ct instructionum, c. 25).

Ari II

r

Utrum sit dicendum tres personas esse unius essentiae.

St. qu.: Est quaestio de terminologia in qua non immorabimur. Difficultas
est de usu hujusce genitivi « unius essentiae »; quare non dicatur potius una
essentia est trium personarum, ut notatur in 411 difficultate initio art.
Responsio est affirmativa: Haec enim formula est in Conciliis, v. g. Cone.
Tolet. XI ((>75), Denz. 275: «Confitemur et credimus sanctam atque ineffabilem
Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum Deum naturaliter
esse unius substantiae, unius naturae, unius quoque majestatis et virtutis ».
Ita in praefatione Missae SS. Trinitatis. I nus est Deus, unus est Dominus:
non in unius singularitate personae, sed in unius 't rinitate substantiae », idest:
tres personae sunt unius essentiae Sic Ecclesia utitur hoc genitivo. Et ut dicitur
in arg. sed contra, juxta Augustinum, hoc est quasi latina traductio vocis graecae
homoousios, scii, unius substantiae; hoc est dicere quod tres personae sunt con­
substantiales, ut definitum est in Concilio Nicaeno.
In corpore articuli datur explicatio theologica, scii.:
Non possumus nominare divina nisi secundum nostrum modum cognoscendi
jxi respectum, scii, ad creaturas, ex quibus proveniunt conceptus nostri.

QUOAD EARUM DISTINCTIONEM

183

Atqui in creatis essentia significatur ut forma individuorum vel personarum
aut tribuitur eis, v. g. dicitur; sanitas hujus hominis, aut sic exprimitur per ge­
nitivum, v. g. hic homo est perfectae virtutis.
Ergo similiter in divinis, multiplicatis personis, non multiplicata essentia,
dicimus unam essentiam esse trium personarum et tres personas esse ■< unius es­
sentiae », ut intelligantur isti genitivi construi in designatione formae.
Ad 5m. Non vero dici potest: tres personae sunt ex aut de eadem essentia;
quia hae praepositiones ex et de exprimunt non causam formalem, sed efficien­
tem ct materialem, quae non sunt in ipso Deo per respectum ad personas divinas.

Art. III. — Utrum nomina essentialia praedicentur

singulariter de tribus personis.
Quaeritur: utrum nomina essentialia praedicentur de tribus personis sin­
gulariter tantum, an etiam pluraliter, v. g. an dici possit, sunt in Deo 1res Dii,
aut saltem (res divini.
Respondetur cum distinctione inter substantivum et adiectivum, scii : Ea
quae substantive essentiam significant, praedicantur de tribus personis singulariter
tantum, non pluraliter; sic non dicitur: tres Dii.
Ea vero quae adjective essentiam significant, praedicantur de tribus personis
in plurali, sic dicitur: tres sapientes.
Notandum est quod id quod hodie grammatici vocant substantivum et
adiectivum, vocabatur olim «nomen substantivum», v.g. lapis, lignum, et « nomen
adjectivum », v. g. album, ct dicitur adjectivum quia significat aliquid per mo­
dum accidentis quod inhaeret subjecto.
Ratio conclusionis est quod substantia in se est, non in alio, sic in se habet
suam unitatem vel pluralitatem, proinde si nomen substantivum praedicatur
pluraliter, significat pluralitatem substantiarum, v. g. plures homines in quibus
multiplicatur essentia seu forma substantialis.
Sic non dicitur: tres Dii.
E contrario accidens non in se est, sed in alio, ac proinde accidentia ex subje­
cto suscipiunt unitatem vel pluralitatem; et ideo in adjectivis attenditur singu­
laritas vel pluralitas see. supposita seu subjecta, et sufficit tunc multiplicatio
suppositi absque multiplicatione formae, v. g. si eadem albedo pertineret ad duo
supposita, dici posset: duo alba.
Sic non dicimus: tres Dii, sed tres divini, tres existentes, tres aeterni, tres
incrcati, si adjective sumuntur. Ita in Symbolo S. Athanasii: «Tres personae
coaeternae sibi sunt ct coaequales». Si vero substantive sumantur haec verba,
dicimus unum increatum etc., ita in Symbolo eodem: « Non tres increati, nec
tres immensi, sed unus incrcatus, et unus immensus».
Ad 2m. S. Thomas notat quod in lingua hebraica, Eloim dicitur pluraliter;
nos autem non dicimus pluraliter neque deos neque substantias, ne pluralitas
ad substantiam referatur.
Ad 3™. Res, secundum quod pertinet ad relationem, pluraliter dicitur;
see. vero quod pertinet ad substantiam, singulariter. Et melius est dicere: tres

! h
|t|H
|1·
1■
n

iSq

de personis in comparatione ad essentiam

relationes reales, quam tres realitates relativae: quia non multiplicantur rela­
tiones in divinis nisi sec. esse ad, non vero sec. esse in. Unde merito dicit S. Au­
gustinus hic citatus: « Eadem Trinitas, quaedam summa res est ».

Art. IV. — Utrum nomina essentialia concreta (ut Deus, non Deitas)

possint supponere pro persona.
Quaeritur: utrum haec nomina possint poni ut subjectum propositionis
loco nominis alicujus personae, v. g. an dici possit: Deus genuit, sicut dicitur:
Pater genuit.
Difficultas est quia haec nomina essentialia concreta videntur significare
essentiam, quia Deus et Deitas sunt idem; non autem essentia divina generat,
sed solus Pater. Insuper etiam dici posset: Deus non genuit, si Deus possit sup­
ponere pro Filio.
Responsio tamen est affirmativa, sed explicatione indiget. Etenim Deus
concrete significat Deitatem in supposito, et ideo potest exprimere aut princi­
pium operationis commune tribus personis, v. g. Deus creavit caelum et terram,
aut unam ex tribus personis; sed ejus significatio determinatur see. exigentias
praedicati. Sic dum dicitur: Deus creavit caelum et terram, Deus supponit pro
tribus personis quae habent eandem naturam et omnipotentiam. E contrario
dum dicitur: Deus generat, Deus supponit pro Patre tantum, quia solus Pater
generat. Non vero dici potest: Deitas generat, ut statim dicitur in art. 5.

Art. V. - UtTU] II nomina essentialia in abstracto significata

possint supponere pro persona.

si

Respondetur negative, ex IV Cone. Lateranensi (Denz. 432) ubi declaratur
contra errorem Abbatis Joachim: n Essentia divina non est generans, neque ge­
nita, sed est Pater qui generat et Filius qui gignitur ». Joachim Abbas non ani­
madvertit quod veritas propositionis dependet non solum a re significata, sed a
modo significandi; hic modus etiam debet esse verus.
Ratio responsionis est ista: quamvis Deitas sit Deus, absque ulla distin­
ctione in re; non potest dici: Deitas generat, dum dici potest Deus generat, quia
significatum formale non est idem. Deitas enim significat essentiam divinam
in se, dum Deus significat essentiam divinam in supposito seu in persona quae
cani possidet. Et solum ratione suppositi Patris, vera est haec propositio: Deus
generat, scii, prout Deus supponit pro Patre.
Imo dicere: Deitas generat et Deitas generatur, esset ponere in ipsa Deitate
distinctionem realem, quae non potest esse nisi inter personas see. relationis
oppositionem, prout nulla persona potest seipsam generare.
Arf 5**. Attamen dici potest « essentia divina est Deus generans, vel res
generans », quia praedicatum tunc ponitur loco nominis personae, et ut dicetur
in art. seq., dici potest essentia est Pater see. praedicationem identicam.

QUOAD MODUM LOQUENDI

Art. VI.

Τ$5

Utrum personae possint praedicari de nominibus
essentialibus.

Quaeritur, v. g., an dici possit: Essentia divina est Pater, Deus est Pater,
sicut dicitur: Pater est Deus.
Respondetur affirmative: vera est haec propositio: Deitas est Pater. Ratio
est quia nomina personalia substantiva, ut Pater, possunt praedicari de essentia,
propter rcalem identitatem essentiae et personae. Sic dici potest: essentia divina
est Pater, item essentia divina est Filius; non vero essentia divina generat, vel
est generans, spirans, quia haec sunt nomina adjectiva, quae non tribuuntur nisi
personis et non tribus personis.
Cajetanus vero notat quod haec propositio: « Essentia divina est Pater .»
est vera et necessaria, non see. praedicationem formalem, sed see. praedicatio­
nem identicam, scii, propter solam identitatem subjecti, non vero rationis signi­
ficatae. Ita dum dicimus: voluntas divina est intelligentia divina, hoc est verum
identice, non formaliter. Si formaliter esset verum, ubicumque scribitur voluntas
divina posset scribi intelligentia divina, sicut scribi potest Tullius ubicumque
invenitur Cicero. Et tunc dici posset: Deus per suam voluntatem cognoscit,
item veniam facit per justitiam, et punit per misericordiam.
Remanet quod haec propositio: « Essentia divina est Paler vera est identice,
dum falsa est haec « essentia generat » contra abbatem Joachim. Item falsa est
haec: «voluntas divina intelligit vel est intelligens », nam adjectivum significat
formam in subjecto, ct in hac ultima propositione non potest esse nisi praedi­
catio formalis non vero identica, quia voluntas divina est forma et non ipsum
subjectum formae. Subjectum divinum intelligit quidem, non vero per volunta­
tem. Deus volens intelligit, sed non ipsa voluntas Dei intelligit.

Utrum nomina essentialia sint approprianda personis.

Stat, qu.: Difficilis est haec quaestio de appropriatione; ad eam solvendam
theologus debet conservare « sensum mysterii » et non velle illud semper ad ideas
claras quasi univocas reducere. Theoria de appropriatione non invenitur saltem
explicite nisi apud latinos. Graeci loquuntur solum, praeter nomina propria
personarum, de diversis appellationibus, κλήσεις, quae in Scriptura inveniuntur.
Ut notat P. de Regnon (i), pro Patribus graccis quaelibet persona habet solum
unum nomen proprium: Pater, Filius, Spiritus Sanctus, et insuper sunt prae­
sertim pro Filio plures appellationes, sic Filius in Sacra Scriptura vocatur etiam
Logos, Sapientia, Veritas, Imago, Vita, Justitia, Sanctificatio, Redemptio, Re­
surrectio. Per istas appellationes juxta graecos melius cognoscitur persona di­
vina quae sic denominatur. Non tamen pervenerunt ad explicitam conceptionem
(i) Op. cit.. t. IV, p. 386.

ΪΛ Α ÎSBÎŒ ÎAli SACOUiO; , . . . j

Art. VII.

r<S6

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AI) ESSENTIAM

appropriationis. Minus indigebant hac theoria, quia incipiebant potius a tribus
personis quam ab unitate naturae.
Latini autem, praesertim scholastici, voluerunt perficere doctrinam de Tri­
nitate, classificando praecise conceptus et nomina. Sic exacte distinxerunt, pro
qualibet persona, nomina ejus propria ab aliis appellationibus quae in S. Scri­
ptura inveniuntur. Ad hanc distinctionem faciendam valde usi sunt theoria
psychologica a S. Augustino proposita, secundum quam Filius procedit ut Ver­
bum per modum intellectionis seu potius dictionis, ct Spiritus Sanctus per mo­
dum amoris.
Sic S. Thomas ostendit supra quod nomina propria Filii sunt: « Filius,
Verbum ct Imago, ct nomina propria Spiritus Sancti sunt: Spiritus Sanctus, amor
ct donum ». Aliae vero appellationes quae sunt in S. Scriptura non sunt propriae.
Attamen appropriantur uni personae potius quam alteri, propter quandam
affinitatem quam habent cum tali persona prae aliis. Sic juxta S. Scripturam
Sapientia appropriatur Filio (cfr. I Cor. I, 24).
S. Thomas in statu quaestionis praesentis articuli, ponit tres difficultates
contra theoriam appropriationis jam receptam inter latinos.
ia difficultas est quia haec theoria potest vergere in errorem fidei, nam
potest intelligi quod nomina essentialia, ut sapientia, conveniant tantum uni
personae, aut saltem ei magis conveniant. Hoc autem est falsum, nam Pater
et Spiritus Sanctus non sunt minus sapientes quam Filius.
2a difficultas: Praesertim nomina essentialia abstracta, ut sapientia di­
stincta a sapiente, non possunt appropriari alicui personae, quia sic Filius esset
sapientia Patris, seu forma Patris; nulla autem persona est forma alterius per­
sonae. Haec objectio sicut praecedens confundit appropriatum cum proprio,
ut dicitur ad 2um.
3a difficultas: Proprium prius est appropriato; sed essentialia attributa
sunt priora personis, secundum saltem nostrum modum intelligendi, ut com­
mune est prius proprio. Ergo non debent appropriari personis.
Hic status quaestionis optime ostendit difficultatem problematis sive ap­
propriatum non satis distinguatur a proprio, sive explicite distinguatur ab eo.
Momentum autem hujus quaestionis apparet praesertim ex modo loquendi de
habitatione Spiritus Sancti in anima per appropriationem, quamvis Pater et
Filius etiam habitent in justo, see. illud D.ni: «Si quis diligit me, sermonem
meum servabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus et mansionem
apud eum faciemus» (Joan. XIV, 23). Videbimus quod missio dicit plusquam
appropriatio, quae tamen non est solum quid verbale.
Responsio S. Thomae est: « Ad manifestationem fidei conveniens fuit essen­
tialia attributa personis appropriari ». Haec responsio est communis apud la­
tinos.
i° Probatur auctoritate S. Pauli, I Cor. I, 24; Christum, Dei virtutem et
Dei sapientiam ». In hoc enim textu, Sapientia quae est attributum commune
tribus personis, appropriatur Filio. Et videbimus in art, scq. alias appropria­
tiones quae in Sacra Scriptura indicantur.
2° Probatur ratione theologica, quae ad hoc reducitur:

DE appropriatione

187

Licet Trinitas personarum demonstrari nequeat, convenienter per aliqua
nobis magis manifesta declaratur.
Atqui essentialia attributa, ex creaturis cognita, sunt nobis magis manifesta
see. rationem quam propria personarum.
Ergo conveniens fuit essentialia attributa personis appropriari, praesertim
per modum similitudinis et affinitatis, sicut ea quae pertinent ad intellectum, ut
sapientia, appropriantur Filio.
Legendus est articulus.
In lectione hujus articuli difficultas in mente venit, scii.: Si attributa essen­
tialia, ex creaturis cognita, possunt manifestare divinas personas, hae divinae
personae possunt ex creaturis cognosci.
Ad hanc difficultatem S. Thomas respondet in ipso corpore articuli. Revocat
enim in memoriam q. 32, a. 1, in quo dictum est quod creaturae sunt effectus
omnipotentiae creatricis, quae communis est Iribus personis, et proinde ex his
non potest demonstrari Trinitas personarum. Sed ex alia parte Scriptura affirmat
quod sunt in creaturis Trinitatis vestigia, imo Trinitatis imago in anima humana,
cfr. I, q. 93, a. 1 et 5, ubi explicatur see. Patres, praesertim see. Augustinum,
textus Gcncseos, I, 26: « Faciamus hominem ad imaginem nostram Proinde attri­
buta divina essentialia, ex creaturis cum certitudine rationali cognita, possunt
quodammodo manifestare personas dix inas, quamvis Trinitas earum demon­
strari non possit, et nonnisi per Revelationem cognoscatur.
Hoc est dicere: appropriatio non est quid mere verbale, sicut differentia
inter Tullium et Ciceronem, nec est quid solum inventum a theologis, sed habet
see. Scripturam fundamentum in re, scii, fundamentum vestigii ct imaginis, quam­
vis difficile sit determinare id in quo hoc fundamentum consistit.
Generaliter haec appropriatio iit per modum similitudinis seu affinitatis,
ut melius apparebit in art. seq., sed fit etiam per modum dissimilitudinis, sicut
potentia appropriatur Patri, ut Augustinus dicit, quia apud nos patres solent
esse propter senectutem infirmi, ne tale aliquid suspicemur in Deo.
Ad im. Nullus error sequitur, quia in hac theoria bene distinguitur proprium
ab appropriate. Id est: appropriari, saltem in tractatu de Trinitate, non signi­
ficat proprium fieri, nam essentialia attributa nulli personae possunt fieri pro­
pria, imo Filius non est magis sapiens quam Pater aut Spiritus Sanctus; sed ap­
propriari significat adaptari et accommodari, ut consueverunt Doctores facere,
attribuentes sapientiam Filio, quia est Verbum. Unde nullus error sequitur, sed
est magis manifestatio veritatis.
Ex his facile distinguuntur propria ab appropriatis, sic: Propria dicuntur
ea quae sic tribuuntur uni personae, ut non possint tribui alteri. Appropriata
vero dicuntur ea quae ex se quidem sunt communia tribus personis, sed ad ma­
jorem manifestationem attribuuntur uni personae. Ita Cajetanus.
Erravit autem Abaelardus, quia hanc distinctionem non servavit. Docuit
potentiam esse propriam Patri, sapientiam Filio et bonitatem Spiritui Sancto,
ut refert S. Bernardus in Epist. ad Innoc. II, 199.
Unde sequens propositio fuit damnata a Conc. Senon, et ab Innoc. 11.
Denz, 368: « Pater est plena potentia, Filius quaedam potentia, Spiritus Sanctus
nulla potentia ».

l8<8

de PERSONIS IN COMPARATIONE AI) ESSENTIAM

Ad 2m. Si sapientia, appropriata Filio, fieret ei propria, tunc Filius esset
forma Patris; sed appropriari non significat proprium fieri.
Unde quando S. Paulus dicit, I Cor. I, 24: «Christum, Dei virtutem et Dei
sapientiam », vult dicere quod Filius est sapientia Patris, in hoc sensu quod est
sapientia de Patre sapientia, sicut dicitur Lumen de Lumine. Unde Pater non est
sapiens sapientia quam genuit, sed sapientia quae est sua essentia.
Ad 3m. Essentiale attributum, ut sapientia, see. rationem propriam, est
prius quam persona, sed ut appropriatum sequitur proprium personae. Ita color
est posterior corpore, sed est prior corpore albo.
Sic cessant difficultates, quamvis notio appropriationis remaneat aliquomodo
confusa et non possit ad perfectam distinctionem perduci see. nostrum modum
intelligendi. In hoc debemus conservare «sensum mysterii» et non velle omnia
dilucide explicare.

Art. \ III.

Utrum convenienter a sacris Doctoribus sint
essentialia personis attributa.

St. qu.: Agitur de applicatione theoriae appropriationis, ad solvendas diffi­
cultates quasdam specialiter sequentes.
1) S. Hilarius appropriât aeternitatem Patri, non apparet quare, nam tres
personae sunt coaeternae.
2) Item S. Aug. appropriât Patri unitatem, Filio aequalitatem, Spiritui
Sancto concordiam, sed tres personae sunt coaequales.
3) S. Aug. appropriât Patri potentiam, dum S. Paulus eam appropriât
Filio, nam dicit: «Christum, Dei virtutem».
4) S. Aug. appropriât tribus personis haec verba Epist. ad Rom. XI, 36:
«Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia», scii.: Ex Patre, per Filium, in
Spiritu Sancto; non autem apparet fundamentum hujus attributionis.
5) Veritas appropriatur Filio, sed videtur in eo esse quid proprium.
Responsio. Ad solvendas istas difficultates et ostendendam convenientiam
appropriationum quae recipiuntur inter Doctores, S. Thomas invocat hoc prin­
cipium Deus ex creaturis cognitus, sicut creatura ipsa, considerari potest quadrupliciter: 1) ut est ens; 2) ut est unus; 3) ut inest ei virtus ad operandum; 4) ut
habet habitudinem ad suos effectus.
In hoc principio nulla est difficultas, et S. Thomas ostendit quod secundum
has varias considerationes fiunt appropriationes a S. Scriptura et a Patribus.
i° Dum Deus consideratur ut ens supremum, aeternitas appropriatur
Patri, species Filio, usus Spiritui Sancto. Ita S. Hilarius. Quare? Quia aeternum
non est principiatum, deinde species seu pulchritudo convenit Filio ut est per­
lecta imago et splendor Patris, et tertio usus late dictus prout comprehendit sub
se frui, convenit Spiritui Sancto, prout Pater et Filius diligunt se et se invicem
(ruuntur Spiritu Sancto, ut supra dictum est. Sic explicatur appropriatio propo­
sita a S. Hilario.

υκ appropriations

τοη

2° Dum Deus consideratur ut unus, juxta S. Aug., unitas appropriatur
Patri, aequalitas Filio, concordia Spiritui Sancto. Quare? Quia haec tria impor­
tant unitatem, sed differenter. Nam unitas, absolute dicta, non praesupponit
aliquid aliud, et sic merito appropriatur Patri; aequalitas importat unitatem
cum respectu ad alterum, sic appropriatur Filio; concordia autem importat uni­
tatem aliquorum duorum et secundum cor, sic appropriatur Spiritui Sancto.
3° Dum Deus consideratur ut habet virtutem ad operandum, juxta Aug.
et communiter, potentia appropriatur Patri, sapientia Filio, bonitas Spiritui
Sancto. Quare? Quia potentia habet rationem principii, unde habet similitudinem
cum Patre qui est principium sine principio. Sapientia autem habet similitu­
dinem cum Filio caelesti, in quantum Filius est Verbum, seu conceptio Sapien­
tiae. Bonitas denique est ratio et objectum amoris, et sic habet similitudinem
cum Spiritu Sancto qui est Amor personalis prout procedit per modum amoris.
Unde haec appropriatio, quae est magis recepta inter latinos quam aliae,
fundatur in conceptione a S. Augustino proposita, see. quam Filius procedit
per modum intellectionis seu potius dictionis, et Spiritus Sanctus per modum
amoris. Additur secunda ratio minoris momenti, desumpta ex dissimilitudine,
scii, prout pater terrenus ut senex est infirmus, prout filius terrenus ut junior
nondum est sapiens, et prout spiritus terrenus saepe non est bonus, sed im­
portat violentiam.

Corollaria hujus praecipuae appropriationis sunt tria: i° Operationes divinae
in quibus praecipue relucet potentia, ut creatio mundi, appropriantur Patri, sic
explicatur quare in Symbolo etiam Apostolorum sub forma antiquissima dicatur
(Denz. i): « Credo in Patrem, omnipotentem » et in Symbolo Nicaeno (Denz. 54):
« Credo in unum Deum Patrem omnipotentem, omnium visibilium et invisibi­
lium factorem ».
20 Operationes in quibus maxime manifestatur sapientia appropriantur
Filio; sic dicitur in Symbolo Nicaeno: « per quem omnia facta sunt ·>, prout facta
sunt secundum Dei sapientiam, quae mundum ordinavit. Insuper Filio attri­
buitur proprie et non per appropriationem missio visibilis per Incarnationem
redemptivam.
3° Operationes in quibus praecipue relucet bonitas appropriantur Spiritui
Sancto, ut est collatio gratiae; sic dicitur in Symbolo Constantin. (Denz. 86):
« et in Spiritum Sanctum Dominum et vivificantem... qui locutus est per Prophe­
tas », item in Prof, fidei tridentina (Denz. 994).
Patres graeci autem minus indigebant hac theoria appropriationis, quia in
expositione doctrinae de Trinitate incipiebant, ut dictum est, a tribus personis,
quae in N. T. clare distinguuntur, potius quam ab unitate naturae, quam diffi­
cilius servabant. E contrario Patres latini, praesertim a tempore Augustini, inci­
piendo expositionem doctrinae ab unitate naturae, difficilius ostendunt distinctio­
nem personarum et ad illam melius illustrandam, utuntur theoria appropriationis,
et praesertim hac appropriatione potentiae, sapientiae et bonitatis, quae clarum
fundamentum habet in Symbolo Apostolorum jam sub forma ejus primitiva.
Bonum esset inspicere apud PP. graecos quomodo, nondum habentes saltem ex­
plicite hanc theoriam appropriationis, explicabant quod in Symbolo omnipo­
tentia creatrix attribuitur Patri, et sanctificatio Spiritui Sancto, quamvis sit

TOO

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AI) ESSENTIAM

B r /ïi.r c

aliunde certum etiam pro illis, quod tres personae operantur ad extra tanquam
unum principium, quia operantur per intellectum, voluntatem et omnipotentiam,
quae sunt attributa essentialia et ideo eis communia. In introductione autem
hujus tractatus, comparando utramque theoriam, diximus: inter convenientias
theoriae latinae est quod melius explicat quare tres personae divinae sunt unum
principium operationum ad extra, scii, creationis, conservationis, motionis, pro­
videntiae, gubernationis divinae. Et inter difficultates theoriae graecormn est
quod minus clare explicat hoc punctum doctrinae fidei. Hoc non mirum est quia,
cum haec theoria incipiat potius a tribus personis quam ab unitate naturae,
habet difficultates oppositas difficultatibus alterius theoriae, scii, difficile explicat
unitatem naturae, dum altera difficile explicat distinctionem realem personarum;
nam mysterium infinitum est impertransibile.
Denique S. Thomas dat quartam appropriationem per respectum ad effectus
Dei. Sic intclliguntur verba Rom. XI, 36: « Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt
omnia ». Ex importat habitudinem causae efficientis, quae competit Deo ratione
omnipotentiae, unde appropriatur Patri ut potentia. Haec vero praepositio
per designat habitudinem formae per quam agens agit, sic artifex dicitur per
suam artem agere, et propterea hoc significatum appropriatur Filio. Denique
praepositio in denotat habitudinem continentis, Deus autem res continet prout
eas sua bonitate conservat ad finem convenientem, et sic hoc appropriatur Spi­
ritui Sancto, ut bonitas.
,
In fine art. S. Thomas pariter explicat quare Veritas appropriatur Filio,
item liber Vitae, et etiam nomen Qui est, in quantum in locutione Dei ad Moysen
praefigurabatur liberatio generis humani quae facta est per Filium.
Sic sufficienter explicatur theoria appropriationis. Rursus de ea aliquid
dicendum erit q. 43, agendo de Habitatione Sanctissimae Trinitatis quae appro­
priatur Spiritui Sancto, quia haec habitatio fît sec. caritatem, sec. qu^m magis
assimilamur Spiritui Sancto, quam assimilemur Filio per fidem, nonnisi enim
per lumen gloriae perfecte assimilabimur Filio, qui nos assimilabit Patri. Coni.
Enc. Leonis XIII de Spiritu Sancto, Enc. « Divinum illud munus » 9 maji 1897,
ubi dicitur: « haec habitatio Spiritui Sancto tanquam peculiaris attribuitur ».
Denzinger merito retulisset hanc Encyclicam, quae non invenitur in ejus libro.

Qu. XL. — De personis per comparationem ad relationes.

Plures commentatores, ut Billuart, posuerunt doctrinam hujusce quaestionis
ut commentarium quaestionis 29, a. 4: an persona divina constituatur relatione,
ubi data est responsio affirmativa, scii.: Personalitas divina est relatio ut subsi­
stens et incommunicabilis.
Nunc eadem doctrina resumitur non analytice ut prius, sed synthetice.
Unde breviter examinanda est.

Art. I. — Utrum relatio sit idem quod persona.

S. Thomas revocat in memoriam quod relatio incommunicabilis ut subsistens
est idem ac persona, quae est quid subsistens et incommunicabile. Et insuper ad
im ostendit quod proprietates personales, ut paternitas, filiatio, non realiter
distinguuntur a personis, quia sicut Deus et Deitas sunt idem (Deus est sua Deitas),
ita Pater et Paternitas sunt idem. Abstractum non distinguitur a concreto in
Deo, quia in Deo non est materia, e contra humanitas est solum pars essentialis
hominis concreti, in quo sunt insuper notae individuantes. Deus autem est pura
forma sine materia, et insuper est suum esse et suum agere.
Proprietates non personales, ut spiratio activa, nec realiter distinguuntur a
personis quibus tribuuntur, quia simplicitas divina excludit omnem realem
distinctionem ubi non est relationis oppositio.

Art. II. — Utrum personae distinguantur per relationes.
S. Thomas respondet affirmative, ut supra q. 30, a. 1, et insuper confutat
opinionem Alexandri Halensis, attributam sancto Bonavcnturae, see. quam
personae constituerentur per origines activas et passivas, v. g. Pater per genera­
tionem activam, et non per relationem paternitatis.
Ad hoc S. Thomas respondet: persona constituenda est per aliquid sibi in­
trinsecum, quod concipitur ut stabile et permanens in facto esse. Atqui origines
activae et passivae sunt potius quid extrinsecum, quod concipitur quasi ad modum
fieri. Insuper origo activa, ut generatio activa, non potest constituere formaliter
personam Patris, quam supponit. Est enim Pater qui generat. Unde melius
est dicere see. nostrum modum concipiendi: Personae divinae constituuntur per

ill

; ·.

II
11
■;
|j|

■
■
1
'g
1

fi
■
i■

yo2

---------- ..

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD RELATIONES

-

-

.

relationes subsistentes. Sic Paler significat primam personam, et genitor est
velut proprietas hujus personae.
Objectio: Id quod praesupponit distinctionem non potest esse primum
principium distinctionis.
Atqui relatio praesupponit distinctionem relativorum, nam esse relativi
est ad aliud se habere.
I?.rgo relatio non potest esse primum principium distinctionis in divinis.
Resp.: Concedo majorem. Distinguo minorem: relatio quae est accidens,
supponit distinctionem suppositorum, concedo; relatio subsistens, nego; quia
constituit personas et secum affert distinctionem. Ita ad 3m. — Insuper ad
probationem minoris dicendum est: relatio se habet ad aliud correlativum quod
est prius, nego; quod est simul natura, concedo.
Instantia jam supra examinata: Relatio quae sequitur generationem activam
non potest constituere personam generantem.
Atqui relatio paternitatis sequitur generationem activam, nam in ea fundatur,
Ergo haec relatio paternitatis non potest constituere personam Patris generantis.
Resp.: Distinguo majorem: relatio, ut actualiter respiciens terminum, seu
ut id quod in actu exercito respicit Filium, concedo; ut id quo in actu signato mo­
dificatur essentia divina, nego. Contradistinguo minorem.
Ita primus angulus trianguli constructus prius est quaedam figura geo­
metrica antequam actualiter respiciat duos alios angulos.
Ita etiam concipitur albedo in se constituta ut quo, antequam concipiatur
eam modificare parietem ut quod. Pariter gratia habitualis prius concipitur in
seipsa quam ut expellens peccatum; item essentia concipitur prius in actu signato,
ut qiiicl capax existendi, antequam concipiatur ut in actu exercito respiciens
existentiam productam.
Unde distinctio proposita non est vana, sine analogia; sed dicendum est
quod, solum in divinis, relatio, quae in creaturis praedicamentalis est, habet
« esse in» substantiale et potest constituere personam; personam constituit haec
relatio prout est quid incommunicabile et subsistens, et constituit personalita­
tem relativam prout est relatio.
In art. 3 S. Thomas insistit in identitate personarum cum relationibus quibus
constituuntur, et ostendit quod intelligentia non potest abstrahere relationes a
personis. Hoc est contra opinionem attributam S. Bonaventurae ut patet ex fine.
Ad hoc ostendendum S. Thomas distinguit abstraetionem totalem, seu logi­
cam, see. quam abstrahitur totum universale (ut genus, species) a particulari,
v. g. animal ab homine, ct abstraetionem formalem see. quam abstrahitur forma
a materia, ut forma circuli ab omni materia sensibili.
Non autem possumus per respectum ad Deum uti abstractione totali seu
logica, quia Deus non est in genere; sic non possumus abstrahere relationes a per­
sonis. Nec etiam per abstraetionem formalem possunt abstrahi relationes persona­
les a personis, v.g. paternitas a Patre, quia non est materia in Deo. Pater est pa­
ternitas, et si abstrahitur paternitas nihil remanet de Patre; dum e contra formaliter abstrahi potest forma circuli ab omni materia sensibili, v. g. ligni aut lapidis.

DE PROPRIETATIBUS PERSONALIBUS

Art. HI.

I

ΤίΡ,

Utrum actus notionales praeintelligantur
proprietatibus.

S. Thomas adhuc recedit ab opinione Alexandri Halensis attributa S. Bonaventurae, see. quam actus notionales, ut generare, constituunt personas, ita
ut generatio activa antecedat paternitatem, see. nostrum modum concipiendi.
Responsio: Pro sancto Thoma actus nationales active sumpti, ut generare, spi­
rare, supponunt personas constitutas, a quibus procedunt, et personae constituun­
tur per relationes subsistentes, ut dictum est. Unde generatio activa, vel dictio,
procedit ab intellectu divino ut modificato relatione paternitatis. Et tamen hi
actus notionales fundant relationes, prout hae relationes actualiter referuntur ad
terminum suum. Haec est quaedam obscuritas see. nostrum modum concipiendi,
pro originibus activis, quae non existit pro originibus passivis, nam origo pas­
siva, ut generatio passiva, see. nostrum modum concipiendi, antecedit filiationem
quam fundat.
S. Thomas in fine corporis art, respondet: relatio, v. g. paternitatis, ut
relatio actualiter respiciens Filium, praesupponit quidem generationem acti­
vam; sed generatio activa supponit personam generantis et proprietatem ejus
personalem seu paternitatem ut constituit personam Patris.
In hoc quidem est mysterium, non vero contradictio. Ita pariter, ut dictum.
est in triangulo aequilaterali, primus angulus constructus, dum est solus, jam
est quaedam figura geometrica, sed nondum actualiter respicit alios duos angulos
nondum constructos.
Legendus est art. et ad im et ad 3“.
Examinavimus supra hanc difficultatem theoriae latinae in q. 27 de pro­
cessionibus: quodnam sit principium quo proximum divinarum processionum.
Dicimus: hoc principium est Dei intellectus et voluntas, non see. se, sed
ut modificantur relationibus paternitatis et spirationis activae (confer de Regnon, op. cit., t. II, p. 494).
Et tamen relatio paternitatis ut actualiter et exercite terminata ad Filium
supponit generationem activam. In hac difficillima expressione mysterii est ali­
quid simile principio: causae ad invicem sunt causae, sed in diverso genere,
virtute cujus v. g. dispositio ultima ad formam, eam antecedit in genere causae
materialis, et eam sequitur postea, ut proprietas, in genere causae formalis. Si
autem jam difficile est nobis exprimere hanc mutuam relationem inter disposi­
tionem materialem et formam corporum, non mirum est quod difficile sit ex­
primere quomodo ad invicem se habent relationes divinae, ut paternitas, et
actus notionales, ut generatio activa. Generatio supponit Patrem, ct fundat pa­
ternitatem, sed non sub eodem aspectu, aliquomodo sicut forma supponit dispo­
sitionem, et fundat dispositionem, prout haec est etiam proprietas. Ita dispositio
ultima ad animam rationalem, quidquid sit, sive sit motus cordis aut aliquid
simile; et destructa per mortem hac proprietate, separabitur anima a corpore,
quia haec proprietas est simul sub duplici aspectu, proprietas et dispositio ad
productionem et conservationem formae in materia. Si hoc est mysterium in
13 — Garrigou-Lagranoe, De Deo Trino et Creatore.

I<)4

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD RELATIONES

ordine sensibilium, non mirum est quod difficile sit loqui de divinis in quaestione
praesenti.
lum corollarium. Ut dictum est ad im, utrumque vere dicitur: quia general,
est Pater, et quia est Pater, generat. In prima propositione accipitur nomen Pa­
tris see. quod designat relationem tantum, vel purum respectum ad terminum;
in secunda vero propositione hoc nomen Pater sumitur see. quod significat per­
sonam subsistentem.
2"m corollarium. Relatio spirationis activae, cum non constituat personam,
sed sit purus respectus ad terminum, est posterior see. intellectum actu notio­
nal! spirandi, qui tribuitur Patri et Filio, ut dicitur in corpore articuli.

I

Qu. XLI.

De personis in comparatione
ad actus notionales.

In hac quaestione agitur ex professo de actibus notionalibus, qui sunt ge­
nerare et spirare, et dicuntur notionalcs prout notificant personas. Circa hoc sunt
sex articuli profundi et diligenter considerandi. r° Utrum actus notionales sint
attribuendi personis; 2° utrum sint necessarii an voluntarii, et deinde an sit in
divinis potentia respectu horum actuum, etc.

Art. I.

Utrum actus notionales sint attribuendi personis.

Status qu.: Difficultas est i° quia in Deo, cum non sit accidens, omnis actio
ad essentiam pertinet, et igitur non est attribuenda personis. 2° Confirmatio
praecedentis difficultatis habetur ex S. Augustino, dicente 1. V de Trin., c. IV
et V: «omne quod de Deo dicitur, aut dicitur see. substantiam, aut see. relatio­
nem »; ergo non est locus pro actibus notionalibus. 30 Proprium actionis est
ex se inferre passionem·, sed in divinis non ponitur quid passivum, v. gr. generatio
passiva esset quid imperfectum non Deo tribuendum.
Responsio tamen est affirmativa, scii, actus notionales sunt attribuendi per­
sonis, imo hoc necesse est ad significandum ordinem originis in diversis personis.
Prima pars hujus responsionis est de fide see. Scripturam ut statim dicen­
dum est.
i° Testimonium Sacrae Scripturae est clarum: Ps. II, 7: « Filius meus es
tu, Ego hodie genui te ». Hic textus, ut supra dictum est, majorem vim habet
sub luce Novi Testamenti. Item Act. XIII, 33, Hebr. I, 5 et V, 5; — Joan. XV.
26: « Spiritus Veritatis qui a Patre procedit ». Dominus etiam dicit apud Joan.
VIII, 42: «Ex Deo processi et veni in mundum ». ia pars hujus textus in Tra­
ditione intelligitur de processione aeterna. Ita Concilia citant haec S. Scripturae
verba. In argum. «sed contra» citatur textus S. Fulgentii: «Proprium quidem
Patris est quod Filium genuit ».
20 Ratio theologica ista est: In divinis personis attenditur distinctio see.
originem (cfr. supra q. 27). Atqui origo convenienter designari non potest nisi
per actus aliquos. Ergo convenienter generare attribuitur Patri, et spirare Patri
Filioque. Haec ratio see. praedicta est clara. Sed solvendae sunt difficultates
positae in statu qu.
Ad im. Quomodo aliquis actus, ut generare, qui non est relatio, non perti­
neat ad essentiam dhinam?
Respondetur: Si esset actus ad extra, ut creare,

iq(>

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD ACTUS NOTIONALES

pertineret quidem ad essentiam, sed generare et spirare sunt actus ad intra see.
processionem personae a persona; sic attribuuntur personis.
Ad 2m. Instantia erat: Sed in Deo non est nisi essentia et relatio, ergo actus
notionales reduci deberent ad relationes, generare autem est plus quam relatio.
— Respondetur profunde: Actus nationales non realiter, sed ratione solum distin­
guuntur a -personis, quia si purificatur notio actionis ab omni modo creato, actio
ad intra in Deo non est nisi relatio saltem see. rem. Etenim, in ordine creato,
actio transitiva, ut generatio activa, est motus seu mutatio ut ab agente et
passio est motus ut in patiente. Remoto igitur motu, ut in Deo, actio nihil aliud
importat quam ordinem originis, sec. quod a principio procedit in terminum.
Unde cum in divinis non sit motus, generatio activa nihil aliud est quam habitudo
Patris ad Filium, et spiratio activa nihil aliud est quam habitudo Patris et Filii
ad Spiritum S. Sed, see. nostrum modum cognoscendi a creatis desumptum, di­
stinguimus generationem activam a Patre, sic sunt nomina distincta, sed abs­
que distinctione reali. (Legenda est resp. ad 2,n). Melius est loqui de generatione
quasi activa et quasi passiva, item pro spiratione. Quoad conceptum creationis
est similis purificatio notionis actionis transitivae, prout creatio est sine fieri,
cum non praeexistat subjectum; sed in creatione est causalitas proprie dicta,
dum Pater non est causa Filii, sed solum principium ejus. S. Thomas dicit I P.,
q. 45, a. 2, ad 2: « Creatio non est mutatio, nisi see. modum intelligendi tantum...
nam sublato motu (et sublato praeexistente subjecto) non remanent nisi diversae
habitudines in creante et in creato ».
Ita in Trinitate, remoto motu, generatio activa nihil aliud importat quam
ordinem originis.
Ad 3“. Sed remanet alia instantia: Quomodo possit esse in divinis generatio
passiva, quae videtur imperfectionem dicere?
Respondetur: « Actio, see. quod importat originem motus, infert ex se pas­
sionem (nam actio est motus ut ab agente et passio est motus ut in patiente).
Sic autem non ponitur actio in divinis personis. Remoto enim motu, non po­
nuntur ibi passiones nisi grammatice loquendo, quantum ad modum significandi:
sicut Patri attribuimus generare et Filio generari. Hoc est dicere, ex q. 27, Filius
generatur non see. transitum de potentia passiva ad actum ut in generatione
humana, sed prout ei communicatur a Patre tota natura divina increata et ipsum
esse irreceptum ac subsistens. Unde haec expressio « communicatur natura »
est magis propria quam illa « Pater producit Filium », nam productio activa sapit
causalitatem, et productio passiva sapit transitum de potentia ad actum.
Sic in Deo generari non est minus perfectum quam generare, item communicari
non est minus perfectum quam communicare; ita analogice in triangulo aequi­
laterali angulus qui prius construitur non est magis perfectus qnam alii duo, et
tres anguli habent eandem numero superficiem; haec superficies erat prius super­
ficies primi anguli constructi, non fuit ei communicata; et postea eadem omnino
numerice superficies communicatur secundo angulo, et, si secundus angulus
est aequalis primo, pariter tertius est aequalis duobus prioribus, et accipit
eandem numero superficiem non causatam in eo, sed ei communicatam. Mirum
est quod inter res ita remotas, sicut Trinitas et triangulus, adhuc sit haec ana­
logia satis intelligibilis et clara. Est vestigium I rinitatis in omnibus creatis.

AN ACTUS NOTIONALES SINT VOLUNTARII

Art. II.

197

Utrum actus notionales sint voluntarii.

Status qu. Sensus est: Utrum Pater voluntarie generet Filium, Pater et
Filius voluntarie spirent Spiritum Sanctum.
Difficultas est ut constat ex diversis textibus Patrum hic initio citatis, prout
ex una parte non possumus dicere quod Pater genuit libere Filium, sic Filius
esset creatura, ut dixerunt Ariani; ex alia parte autem non possumus dicere,
quod Pater non voluntarie, sed quasi coacte genuit Filium. Augustinus citatus
in arg. « sed contra » hanc difficultatem vidit dicens: « neque voluntate genuit
Pater Filium, neque necessitate (coactionis) ».
Responsio. St. Thomas difficultatem solvit per distinctionem inter volun­
tatem concomitantem et voluntatem antecedentem, quae subdividitur in neces­
sariam et liberam. Notandum est quod voluntas antecedens non eodem modo
dicitur per oppositionem ad concomitantem et per respectum ad consequen­
tem (1). Per respectum ad consequentem est inefficax (I, q. 19, a. 6, ad 1), per
respectum ad concomitantem potest esse efficax. Unde divisio hic data a S. Tho­
ma ad hoc reducitur:
natura: scii, ut principium naturale
et necessarium, sic homo
vult naturaliter beatitudiAntecedens
1
nem in communi.
ut principium effectivum \
libera:
ut
principium
cum
indiffe
­
Voluntas
/
rentia judicii agens, sic Deus
vult libere creaturas.
sic volo et mihi placet esse homi­
Concomitans
nem, sed non sum homo depen­
non ut principium effectivum
dentor a voluntate mea.
Hac divisione posita, sunt tres conclusiones.
ia Actus notionales, generare et spirare, sunt voluntarii voluntate concomi­
tante, sic Pater voluntarie genuit Filium, sicut vult se esse Deum; non enim
Pater invitus aut coactus generat Filium, neque Pater et Filius invite et coacte
spirant Spiritum Sanctum.
Sic, ut dicitur ad ium, S. Hilarius scripsit: «non naturali necessitate indu­
ctus Pater genuit Filium... Non enim coactus... genuit Filium» 1. 1, de Synodis,
ad can. 25... Item Concilium Sardicense, et Augustinus citatus in argum. «sed
c. » merito dixit: « Pater non necessitate (coactionis) genuit Filium ».
(i ) Per respectum ad consequentem. voluntas antecedens dicitur prout fundatur in prima
consideratione boni absolute sumpti, non in secunda consideratione ejusdem boni hic et nunc produ
cendi, v. g. pro mercatore in tempestate bonum est servare merces absolute sumptas, sed hic et nunc
bonum est eas projicere in mare. Bonum autem non existit nisi hic et nunc» unde non efficitur a
voluntate antecedente, prout distinguitur a voluntate consequente.

iq<8

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD

\CTUS NOTIONALES

2a Actus notionales non sunt voluntarii voluntate antecedente ut libera, quia
id quod sic a voluntate libera procedit, potest non esse; atqui actus notionales
non possunt non esse; alioquin Filius et Spiritus S. possent non esse, S. Thomas
potuisset hoc tantum dicere, sed in corpore artic. alte revocat in memoriam
radices libertatis, de quibus jam locutus est supra I, q. 19, a. 3, utrum Deus
velit alia a se libere. Et dicit: dum forma per quam agens naturale agit est una
tantum, scii, forma naturalis, ex quo sequitur quod in iisdem circumstantiis
semper producit eundem effectum (principium inductionis), quia agens naturale
est determinatum ad unum, e contrario forma per quam voluntas ut libera agit
non est una tantum, sed sunt plures rationes intellectae, et plura judicia possi­
bilia, sic est in deliberatione indifferentia dominatrix judicii et proinde electionis.
Et igitur id quod est libere volitum potest sic esse vel aliter. Hoc autem non
potest esse in ipso Deo, in processionibus, alioquin Filius et Spiritus Sanctus
possent non esse ct sic essent creaturae, ut Ariani voluerunt.
3a Spiratio activa est a voluntate antecedente ut natura est, non vero generatio,
quae, ut dictio, procedit non a voluntate, sed ab intellectu, et ab eo procedit ante
voluntatem; prius ergo Deus intclligit generationem quam illam velit. Ratio est
pro spiratione, quia Spiritus S. procedit ut amor, consequenter per voluntatem,
scii, ut terminus illius volitionis qua Pater et Filius se naturaliter et necessario
diligunt. Ita homo naturaliter sibi vult beatitudinem in communi, saltem ne­
cessitate specificationis; ita etiam beati diligunt Deum clare visum actu volun­
tatis, omnino quidem spontaneo, sed necessario, ac non infra libertatem sed
supra libertatem; quia invincibiliter rapitur eorum voluntas a bonitate Dei
clare visi. I-II, q. 5, a. 4. In hoc amore beatifico neque est libertas specifica­
tionis, neque libertas exercitii, est tamen maxime spontaneus, et est igitur melius
exemplum ad intelligendam spontancitatem non liberam spirationis activae.
Sic Spiritus S. procedit non per modum naturae, quia non est genitus, sed tamen
a voluntate ut natura.
Notandum est quod Scotus, qui videtur in hoc procedere quodammodo
ex S. Bonaventura et ex Richardo a S. Victore, tenet quod processio Spiritui S.
est «actus liber libertate essentiali ». Thomistae merito respondent: haec libertas
essentialis non potest esse libertas a necessitate seu libertas indifferentiae, quia
tunc Spiritus S. posset non esse et esset creatura. Unde per haec verba: « libertas
essentialis » non potest intelligi nisi libertas a coactione, quae est simplex spontaneitas volitionis naturalis et necessariae; et tunc quaestio esset solum de no­
mine, quia thomistae hanc spontancitatem libentissime admittunt sicut in
amore beatifico, quam declarant non infra sed supra libertatem, hic amor bea­
tificus nullo modo est liber, sed spontaneus maxime.
9
Scotus, quasi a veritate coactus, debet dicere quod spiratio activa, quamvis
libera libertate essentiali, est necessaria, prout Spiritus S. necessario spiratur
et existit; sed non vult hanc voluntatem spirantem vocare naturalem. Cfr.
Cajet.

►

I

DE POTENTIA GENERANDI ET SPIRANDI

TQO

Art. III. — Utrum per actus notionales, persona procedat

de aliquo, an ex nihilo.
Hic articulus est ad explicanda verba Symboli circa Filium genitum, non
Jactum ex nihilo, contra Arianos dicentes Filium esse creaturam. S. Thomas
ostendit quod processiones, scii, generatio et spiratio, sunt emanationes, et non
creationes ex nihilo. In hoc enim differt genitus a jacto, quod genitus est de sub­
stantia generantis, jam enim in generatione humana filius est ex semine patris,
sed tunc multiplicatur natura; in generatione vero divina Filius genitus est de
substantia Patris, sed, absque multiplicatione, tota natura divina indivisibilis
ei communicatur. E contra id quod est Jactum, v. gr. ab artifice, non est de sub­
stantia artificis, sed producitur per transformationem materiae, aut si aliquid
est factum ex nullo praesupposito subjecto, tunc dicitur factum ex nihilo.
Sic melius explicatur quare S. Scriptura dicat de Filio Dei, quod est Filius
non solum sensu lato, ut filii adoptivi, sed Filius proprius (ad Rom. VIII, 32)
et Filius unigenitus (Joan. I, 18).

Art. IV.

H notionalium.
Utrum in divinis sit potentia respectu actuum

Status qu. Id est: Estne in Deo potentia generandi et spirandi? S. Thomas
post Augustinum respondet affirmative, quia potentia nihil aliud est quam prin­
cipium alicujus actus, haec potentia est activa. Ut dicitur ad 2ra, in Deo non
potest esse potentia passiva, nec etiam possibile ut opponitur necessario quia
tunc sumitur see. potentiam passivam.
Sed est difficultas, quae enuntiatur in 3a objectione, scii.: potentia in Deo
dicitur per comparationem ad effectus, sic loquimur de omnipotentia, non vero
dicitur per comparationem ad operationes divinas, ad intelligere et velle, nam
Deus est actus purus; et igitur in Deo non est facultas intellectiva, sed solum
intellectio per se subsistens, nec facultas volitiva. Personae vero divinae non
sunt effectus Dei, ergo non ponenda est in Deo potentia generandi, nec spirandi.
Respondetur ad 3m: Secundum hanc responsionem, potentia generandi non
est proprie principium generationis activae, sed principium personae genitae,
sicut potentia creatrix non est principium actionis creatricis, quae non est ac­
cidens in Deo, sed principium effectus creati.
Ut notat Billuart, hae potentiae notionales, scii, generandi et spirandi, nec
virtualiter distinguuntur ab actibus, quia in Deo non est fundamentum, ut Deus
concipiatur in potentia ad aliquid; est enim actus purus.
Sic in Deo neque virtualiter distinguitur intelligentia ab intellectione,
nam ejus intelligentia est intellectio per se subsistens, νόησις νοήσεως. Item vo­
luntas ejus nec virtualiter distinguitur ab ejus amore, quo necessario diligit
seipsum et non necessario alia a se; hic unicus actus amoris habet indifferentiam
dominatricem erga bona quae possunt non esse.

Λ

200

DE PERSONIS IN COMPARATIONE AD ACTUS NOTION \I.ES

An potentia generandi significet relationem et non essentiam.

►

Respondetur: potentia generandi significat in recto naturam divinam et in
obliquo relationem paternitatis. Hoc est quod diximus initio tractatus, quaestione
de processionibus, scii, principium quo proximum processionum est ipsa natura
divina ut modificata relationibus paternitatis et spirationis.
Hoc principium quo proximum vocatur in praesenti articulo potentia no­
tionalis generandi vel spirandi.
S. Thomas hoc probat pro potentia generandi quae melius cognoscitur quam
altera. Etenim jam in ordine creato omne agens producit sibi simile quantum
ad formam qua agit, prout determinat see. suam propriam determinationem,
sic bos generat bovem, et equus equum et omne generans producit sibi simile
see. speciem seu naturam, unde natura est in generante principium quo generationis;
sic Socrates generat ut homo, et generat hominem; si vero generaret ut Socrates,
generaret Socratem. Unde principium activum generationis est in recto natura
generantis et in obliquo personalitas generantis, scii, dum Socrates generat,
principium quo generationis est natura humana ut est in Socrate, item in divinis
principium quo generationis est natura divina ut est in Patre. Pariter superficies,
ut est in primo trianguli angulo, communicatur secundo et tertio. Notandum
est id quod quasi in fine huius corporis articuli dicitur: « Forma individualis in
rebus creatis constituit personam generantem; non autem est quo generans
generat; alioquin Socrates generaret Socratem. Unde neque paternitas potest
intelligi ut quo Pater generat, sed ut (forma) constituens personam generantis,
alioquin Pater generaret patrem ».
See. hunc modum loquendi Divi Thomae, personalitas Socratis est jornia
individualis, scii, id quo aliquid est quod, seu primum subjectum attributionis,
ut dicit Cajetanus III, q. 4, a. 2, non vero haec forma individualis Socratis
est materia quantitate signata, nec conditiones individuantes, dicitur enim
«forma individualis»; nec haec forma individualis Socratis est ejus existentia,
quae in eo est praedicatum contingens.
Unde hic textus citari debet ad confirmationem doctrinae propositae a
( ajetano in III, q. 4, a. 2, de personalitate.

Art. VI. — Utrum actus notionalis ad plures personas terminari possit.
Aliis verbis quaeritur, an possint esse plures personae genitae vel spiratae
in divinis, sicut unus homo potest generare plures filios.
H
Respondetur negative. i° Quia in divinis non differt esse et posse, si ergo
possent esse plures filii Dei, essent de facto plures filii, quod esset haereticum
affirmare.
2° Haec pluralitas filiorum non posset provenire nisi a materia, quae in
Deo non est, et insuper supponeret plures generationes numerice distinctas, hoc

DE POTENTIA GENERANDI ET SPIRANDI

20 r

autem est impossibile, quia generatio et spiratio sunt actus naturales determinati
ad unum et quorum terminus est vehit fructus adaequatus. Sic Filius est perfe­
ctus Filius in quo tota filiatio et tota natura divina absque multiplicatione
continetur (c. in fine).
Notandum est quod in hoc articulo 6, S.Thomas dicit (sicut ubique): « formae
unius speciei non multiplicantur nisi see. materiam », unde forma irrecepta in
materia non potest esse nisi una.
Quidam hodie etiam inter thomistas dicunt quod Deus per miraculum posset
facere quod essent plures angeli in eadem specie, i. e. plures michaelitates multi­
plicatae absque materia. Hoc autem sec. S. Thomam, ut infra dicetur, I, q. 50,
art. 4, est impossibile: quia hic agitur de principio metaphysico praeter quod non
datur miraculum, cfr. ibidem Comment. Joannis a S. Thoma et Gonet ad expli­
candum difficilem textum S. Thomae, in de Unitate Intellectus: circ. ftn. (1): » Valde
ruditer argumentatur ». Est non solum lex naturalis, sed principium metaphysicum, quod actus de se non limitatus non limitatur et multiplicatur nisi per po­
tentiam seu capacitatem rcalcm, in qua recipitur, et proinde forma non multipli­
catur nisi per materiam, aut per ordinem ad materiam, qui ordo remanet in
anima separata.
Praeter hoc principium metaphysicum, si vere metaphysicum est, seu abso­
lute et non solum hypothetice necessarium, nequit dari exceptio per miraculum.
(i) Ed. Letuiem.eux, 1S75, p. 465.

Qu. XLII. — De aequalitate et similitudine
divinarum personarum.

.Agitur hic de comparatione divinarum personarum ad invicem. Et circa
carum aequalitatem sunt sex articuli; ubi etiam est sermo de ordine inter eas
et de circuminsessione, prout una est in alia.

Art. I.

Utrum personae divinae sint aequales.

Resp. est affirmativa, et hoc est de fide see. Symbolum S. Athanasii in quo
personae dicuntur «coaequales», item saepe in Conciliis. Cfr. Conc. IV Later.,
cap. «Firmiter». In S. Script., ad Philipp. II, 6, dicitur de Filio: Non rapinam
arbitratus est esse se aequalem Deo. Ratio explicativa datur in corp. art. sic:
Inaequale dicitur sec. differentiam in quantitate. Atqui in Deo quantitas est
pcrjcctio divinae naturae, quae numerice eadem est in tribus personis. Ergo tres
personae non sunt inaequales, sed coaequales.
Ad ira bene explicatur quod duplex est quantitas, scii, molis et virtutis,
ultima autem attenditur see. perfectionem naturae vel formae. Unum in natura
est idem; unum in quantitate est aequale; unum in qualitate est simile. Hoc
jam dixerat^Arist. in V Met. c. 6.
Corollaria deducuntur in artt. sequentibus. .LZ 2m notatur quod tres per­
sonae sunt similes, quia agitur de aequalitate non molis sed virtutis, see. com­
municationem in una forma.
>*

Art. II.

Utrum persona procedens sit coaeterna suo principio.

St. qu.: Difficultas est quia nullum aeternum habet principium, et omne
quod generatur incipit esse. S. Thomas in ia diffic. citat objectionem Arii, qui
enumeravit duodecim modos generationis in quibus non est consubstantialitas
nec coaeternitas.
Responsio tamen est Tres personae divinae sunt coaeternae. Hoc est de fide
see. Scripturam: Joan. I, i: «Et Deus erat Verbum»; I Joan. I, i: «Quod fuit
ab initio, quod audivimus, etc. . Apoc. XXII, 13, ubi Christus dicit: « Ego sum
Alpha et Omega; primus et novissimus, principium et finis». Item in Symbolo
S Athanasii 'fotae tres personae coaeternae sibi sunt ». Pariter in IV Conc.

SIXT

,

I
1
■
I
1
'
I
•
;
I

COAETERNAE

20 3

Eat., cap. « Firmiter » (Denz. 428). Tres personae dicuntur consubstantiales
et coaequales et coomnipotentes et coaeternae ».
Explicatio theologica est facilis, est pars claritatis in hoc claro-obscuro.
Etenim ratio est quia personae procedentes procedunt a principio cujus virtus
activa est semper perfecta per actionem inslantaneani instanti unico aeternitatis.
Nam intellectus et voluntas in Deo sunt semper in actu. Ergo nunquam intel­
lectus divinus caruit Verbo, nec voluntas amore personali seu Spiritu Sancto.
Ad 1“ Vestigium hujus coaeternitatis habetur in sole prout sol nunquam
caruit suo splendore.
Ad 2'”. Aeternitas proprie dicta et imparticipata excludit principium durationis, sed non principium originis. Sic Filius oritur a Patre in unico instanti
immobilis aeternitatis. Hoc sic exprimitur in Ps. II, 7: <■· Filius meus es tu, ego
hodie genui te ». Hodie, scii, in hoc unico instanti aeternitatis, quod est « nunc
stans » et non fluens.
Ad 3m. Non verificatur in Filio Dei principium: « Omne quod generatur
incipit esse », quia generatio divina non est transmutatio, non est mutatio de
non-esse ad esse, sed fit per communicationem ipsius esse incrcati, ut supra
dictum, q. 27, a. 2. « Unde Filius semper generatur, ct Paler semper generat \
prout « nunc aeternitatis » non fluit, sed semper stat immutabiliter.
Ad 4m. Magis explicatur quod in tempore aliud est ipsum tempus durans
et indivisibile fugitivum, quod est instans fluens; nam tempus est continuum
successivum divisibile in infinitum, et instans est indivisibile sicut punctum terminans lineam. In aeternitate autem ipsum nunc indivisibile est semper stans,
et ideo non aliud est aeternitas perdurans et hoc indivisibile (Cfr. I, q. 10, a. 4).
Cum generatio autem Filii sit in nunc aeternitatis, ideo dici potest quod Filius
semper nascitur, sed melius est quod dicatur semper natus, quia < natus > signilicat perfectionem geniti, dum « nascitur » significat aliquid in fieri et nondum
perfectum.
Pulchra thesis scribi potest circa ipsum nunc aeternitatis comparatum
cum tempore continuo, quod est mensura motus apparentis solis, et cum tem­
pore discreto angelorum, quod est mensura eorum cogitationum successivarum
et affectionum (cfr. infra de instantibus in via angelorum, quot instantibus
completa fuerit eorum via, I, q. 62, a. 4). Haec thesis uniri potest cum doctrina
dc vita Dei prout aeternitas definitur « interminabilis vitae tota simul et per­
fecta possessio ».

Art. III. — Utrum in divinis personis sit ordo naturae.

St. qu.: Hic status quaestionis apparet praesertim ex 2a difficultate ubi
dicitur: in quibuscumque est ordo naturae, unum est prius altero, si non tempore,
saltem natura et intellectu. Sed in divinis personis, nihil est prius et posterius, ut
dicitur in Symb. S. Athanasii. Insuper in divinis natura est simplicissima et nu­
merice eadem in tribus personis, unde in ea non est ordo.
Responsio tamen est: In divinis personis est ordo naturae, non quidem see.
prius ct posterius, sed see. originem.

20.1

» ■

DE AEQUALITATE ET SIMILITUDINE PERSONARUM

i° Probatur ex communibus in arg. sed c.: Ubicumque est pluralitas sine
ordine, est confusio. Sed in divinis personis non est confusio, ergo est ibi ordo.
2° Probatur ex propriis: Ordo semper dicitur per comparationem ad ali­
quod principium, v. g. ad principium lineae, aut ad principium numeri, aut ad
principium demonstrationis, aut ad principium influxus causalis, aut ad princi­
palem finem.
Atqui in divinis dicitur principium see. originem, sed absque prioritate.
Ergo ibi est ordo originis absque prioritate et posterioritate. Minor supra
explicata est, q. 33, a. I, ad 3: « Licet hoc nomen principii, quantum ad id a quo
imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen significat
prioritatem, sed originem. Non enim idem est quod significat nomen et a quo
nomen imponitur ut supra dictum q. 13, a. 8». Sic substantia lapidis denominata
videtur ab aliqua ejus actione, quae laedit pedem.
Ad 2m. Ordo in creatis est dispositio secundum prius et posterius per respe­
ctum ad aliquod principium, v. g. ad principium lineae aut motus, aut ad prin­
cipium demonstrationis, aut ad principium causandi in quolibet ex quatuor
generibus causarum. Sed in divinis ordo analogice salvatur see. originem per re­
spectum ad principium originis, absque prioritate et posterioritate; nam postcr imitas aut in duratione aut in esse esset imperfectio, quae non potest esse in
Filio nec in Spiritu Sancto. Brevius: Quod altero natura posterius est, debet
secundum suam naturam ab alterius natura dependere (ut natura radii a natura
solis), quod non potest dici in divinis personis quarum una est natura. In hac re­
sponsione ad 2m S. Thomas ostendit quod in creatis ubi deest prioritas temporis
remanet prioritas naturae, v. g. sic sol est prior suo splendore. Sed addit: «si
considerentur (non entitas causae, sed) ipsae relationes causae et causati, principii
ct principiali, manifestum est quod relativa sunt simul natura et intellectu, in
quantum unum est in definitione alterius. Sed in divinis relationes sunt subsi­
stentes personae in una natura. Unde neque ex parte naturae, neque ex parte
relationum una persona est prior alia, neque etiam secundum naturam et intel­
lectum ». Haec est pulcherrima mysterii expressio.
I
Sic remanet ordo originis sine prioritate etiam naturae. Hoc est quidem
mysteriosum. Cajetanus notat quod plures theologi admittunt tamen « priori­
tatem et posterioritatem originis ». Cajetanus eis respondet: « Sententiam teneant,
sed linguam cohibeant ». Vult probabiliter dicere: sententiam tenere possunt
prout est quaedam prioritas et posterioritas secundum nostrum imperfectum
modum cognoscendi, sed non secundum rem, et debemus corrigere quantum
possibile est imperfectum nostrum modum intelligendi. Unde melius est loqui
cum S. Thoma, ad servanda verba Symboli S. Athanasii: « Nihil est prius et
posterius nec tempore, nec natura, nec honore. Sic servatur analogia, notando
quod « inter Deum et creaturam non est tanta similitudo, quin sit semper major
dissimilitudo notanda» (Denz. 432).
■ j
Vestigium ejus habetur in triangulo aequilaterali, in quo tres anguli sunt
omnino et similes et aequales, et possumus dicere: sunt absque prioritate, in
hoc sensu quod in constructione hujusce trianguli possumus incipere indiffe­
renter ab unoquoque eorum; ct deinde triangulus potest inverti, ita ut culmen
ejus fiat extremitas basées et e converso.
Ad 3m Ordo naturae dicitur non quod ipsa natura divina ordinetur, sed.

AN

SIT

INTER

PERSONAS

ORDO

NATURAE

20$

quod ordo in divinis personis attenditur secundum naturalem originem », nam
Pater see. suam naturam generat, et Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum
per voluntatem, ut natura est.
Ad 4ra. Dicitur ordo naturae, potius quam essentiae, quia natura importat
quodammodo rationem principii.

Art. IV. — Utrum Filius sit aequalis Patri see.

II

Lagnitudinem.

St. qu.: Agitur de aequalitate perfectionis, ad explicanda verba Christi:
« Pater major me est » (Jo. XIV, 28). Difficultas est quia paternitas pertinet ad
dignitatem et non convenit Filio. (Sic ponitur quaestio quam supra tangimus:
an paternitas sit perfectio simpliciter simplex proprie dicta, quamvis Filius
eam non habeat). Est eadem quaestio ac in art. i°, sed cum hac speciali diffi­
cultate quod paternitas videtur esse specialis dignitas.

Responsio est affirmativa: Filius est aequalis perfectione Patri. Hoc est de
fide. Cfr. ad Philipp. II, 6: « Non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo ».
Ratio theologica est pulcherrima, scii.: «Est de ratione paternitatis et filia­
tionis, quod Filius per generationem pertingat ad habendam perfectionem naturae
quae est in Patre, sicut et Pater». Et ad eam pertingit, nisi virtus generandi
sit defectiva. Atqui in Deo virtus generandi non est defectiva et ab aeterno
exercetur perfectissime. Ergo Filius ab aeterno habet totam perfectionem Patris.
Ad im. Christus solum ut homo dicit: «Pater major me est».
Ad 2m. Quomodo vero solvitur difficultas: Filio deest dignitas paternitatis.
Respondet S. Thomas: « Paternitas est dignitas Patris sicut et essentia Pa­
tris. Nam dignitas est absoluta ct ad essentiam pertinet. Sicut igitur eadem essentia.
quae in Patre est paternitas, in Filio est filiatio, ita eadem dignitas, quae in Patre
est paternitas, in Filio est filiatio... Sed haec dignitas in Patre est secundum rela­
tionem dantis, et in Filio secundum relationem accipientis », sed absque imper­
fectione transitus de potentia ad actum; nam generatio divina non est mutatio,
sed communicatio ipsius esse increati. Ita in triangulo aequilaterali superficies
eadem est in primo angulo constructo et in secundo, sed in primo est secundum
relationem dantis et in secundo secundum relationem accipientis. Hoc est dicere,
ut supra notavimus, quod relationes ut tales, secundum suum esse ad, abstra­
hunt a perfectione et ab imperfectione, unde non sunt perfectiones simpliciter
simplices proprie dictae, nam quamvis non involvant imperfectionem, non me­
lius est eas habere quam non habere. Alioquin Filius careret aliqua perfectione
simpliciter simplici et sic non esset Deus.
Unde dicit S. Th., de Pot., q. 2, a. 5: « Relatio in quantum est relatio, non
habet quod sit aliquid, sed solum quod sit ad aliquid ». Pariter dicit in nostra
resp. ad 2m: «Mutatur quid in ad aliquid », prout eadem dignitas, quae in Patre
est paternitas, in Filici est filiatio. Sic non minus perfecta est filiatio divina quam
paternitas divina, sicut in vestigio Trinitatis, in triangulo aequilaterali non minus
perfectus est quilibet angulus baseos quam angulus culminis.
Ad 3m. Tres personae non constituunt simul majorem perfectionem quam

206

——

I

i
»

I
1

DE AEQUALITATE

ET

SIMILITUDINE

PERSONARUM

.

|

una sola, quia infinita ct tota perfectio divinae naturae est in qualibet personarum;
sicut tota superficies trianguli aequilateralis in quolibet trium angulorum.
Ibid. S. Thomas notat quod « in divinis relatio et persona non sunt quid
universale, quia omnes relationes sunt unum secundum essentiam et esse ». E
contra humanitas est quid universale, scii, unum aptum in esse multis per multiplicationem formae receptae in diversis partibus materiae.

(
I

Art. V. — Utrum Filius sit in Patre et e converso.

'

Agitur de circuminsessione, seu de mutua divinarum personarum coexistentia in se invicem, ita ut Pater sit in Filio, Filius in Patre, uterque in Spiritu
Sancto et Spiritus Sanctus in utroque.
Difficultas est quod nihil quod exivit ab aliquo, est in eo. Filius autem ab
aeterno exivit a Patre. Insuper unum oppositorum non est in altero.
Responsio tamen est affirmativa et est de fide secundum S. Scripturam, nam
Christus dixit (Joan. XIV, 10): «ΕξΟ in Patre et Pater in me est ». Ita interpretati
sunt Patres, speciatim Aug., De Trin., 1. VI, c. ult.
Ratio theologica est triplex, scii. Filius est in Patre et e converso:
i° secundum essentiam, quae eadem est numerice in personis.
2° secundum relationes, quia, quamvis oppositae, mutuo se implicant.
30 secundum processionem, quia est immanens, seu ad intra, non ad extra.
Unde circuminscssio significat et consubstantialitatem, et immanentiam
processionum et reciprocitatem relationum oppositarum. Est analogice quid
simile in triangulo aequilaterali cujus quilibet angulus est in aliis.
Objectio: Unum oppositorum non est in alio, quia realiter distinguuntur.
Ergo Pater non est in Filio.
Responsio: Distinguo antecedens: unum oppositorum formaliter et qua
oppositum non est in alio, concedo; attamen ratione ejusdem essentiae relationes
habent idem « esse in » et secundum « esse ad » sese mutuo respiciunt et sunt inse­
parabiles, quamvis realiter distinctae. Sic per circuminsessionem Pater et Spi­
ritus Sanctus sunt cum Filio incarnato in Eucharistia (1).
Art. VI. — Utrum Filius sit aequalis Patri secundum potentiam.
Hic articulus est ad explicanda quaedam verba Christi, ut apud Joan. V, 19:
< Non potest a se Filius facere quidquam, nisi quod viderit Patrem facientem». Sed
ex alia parte dixit (Joan. V, 19): « Quaecumque Pater facit, haec et Filius simi­
liter facit ».
Resp. affirmative, et est de fide. - Ratio est quia potentia agendi conse­
quitur perfectionem naturae, quae numerice eadem est in Patre et Filio.
Ad 1"'. Sed hanc potestatem sicut et naturam Filius habet a Patre.
Ad 3m. Revocantur in memoriam ea quae dicta sunt a. 4, ad 2m.
(1) Ci. Did. Thiol, calli., art. Circuminsession (A. Chollet).

Qu. XLIII. — De missione divinarum personarum.
In hac ultima quaestione totius tractatus agitur de comparatione persona­
rum ad invicem quantum ad missionem ad extra. Hanc quaestionem jam tetigi­
mus q. 38, agendo de hoc nomine Sp. Sancti, quod est donum, scii, donum increatum, prout est Amor personalis, nam amor est primum donorum quae ex
amore procedunt. Haec quaestio de missionibus est fundamentum supremum
ejus quod est essentialiter supernaturale ad extra, scii. Incarnationis redemptivae
et vitae gratiae in nobis. Haec quaestio sub isto aspectu connectitur cum Parte I.
q. 20 (de amore Dei), aa. 2,3,4, u^i enuntiatur principium praedilectionis: Nullus
esset alio melior, si non magis diligeretur a Deo — et cum I, q. 19, a. 6 ad 1,
de voluntate salvifica universali.
Unde hi articuli sunt summi momenti et attente considerandi; haec doctrina
est frequens objectum contemplationis sanctorum, et vivide exponi debet in
praedicatione; ita esset si praedicatio ex plenitudine contemplationis procederet,
ut deberet esse secundum S. Thomam II-1I, q. 188, a. 6.
In hac quaestione sunt duae partes: Ia est generalis, et continet definitionem
missionis, in tribus primis articulis, scii. 1) utrum alicui divinae personae con­
veniat mitti, 2) utrum missio sit aeterna an temporalis tantum, 3) secundum quid
divina persona invisibiliter mittitur? Respondetur: secundum gratiam gratum
facientem (est principalis articulus totius quaestionis).

IIa pars est specialis applicatio ad quamlibet trium personarum, scii.:
4) Patri non convenit mitti, nam a nulla persona mitti potest, tamen venit et
in nobis habitat; 5) utrum invisibiliter mittatur tam Filius, quam Sp. Sanctus;
respondetur affirmative; 6) ad quos liat missio: ad omnes justos in quibus
personae divinae fiunt novo modo seu altiori modo praesentes; 7) an Spiritui
Sancto conveniat visibiliter mitti: utique ut in die Pentecostes; 8) an dici possit
quod Filius mittitur a Spiritu Sancto; respondetur utique in aliquo sensu, im­
proprie.
. j'
Fundamentum doctrinae de missionibus divinis invenitur in Sacra Scri­
ptura, pluribus locis, ( itantur praesertim textus N. T.:
Apud Synoptica: Mc. IX. 36: «Quicumque me susceperit, non me suscipit,
sed eum qui misit me»; Le. IX, 48; Le. XXIV, 49: « Et ego mitto promissum
Patris mei in vos». Mittere graece dicitur αποστέλλω, unde απόστολος, missus, le­
gatus a Deo.
Apud Joannem: III, 17: « Non misit Deus l'ilium suum in mundum ut judi­
cet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum »; Jo. V, 37: « Qui misit me, Pa­
ter, ipse testimonium perhibuit de me»; Jo. VIII, 16: « Non sum ego solus, sed
ego et qui misit me Pater ». Item de Sp. Sancto: Jo. XIV, 26: « Paraclitus autem

A

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

20<S

Sp. Sanctus quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia »; Jo. XVI,
7: «Si autem abiero, mittam eum ad vos». Item Jo. caput XVII per totum.
Apud S. Paulum: praesertim ad Galatas IV, 4: «Cum venit plenitudo tem­
poris, misit Deus Filium suum»; Eph. III, 17; I Cor. II, 12; Rom. \ZIII, 3.
In Ia Joannis IV, 9-14; in Ia Petri, I, 12.
Ex Conciliis citandum est praesertim XI Tolet. (Denz. 277) anno 675:
« Spiritus Sanctus nec Patris tantum, sed simul Patris et Filii Spiritus di­
citur... Hic igitur Spiritus Sanctus missus ab utrisque sicut Filius a Patre cre­
ditur', sed minor a Patre et Filio non habetur, sicut Filius propter assumptam
carnem, minorem se Patre et Spiritu Sancto esse testatur ».
Item in Symb. S. Epiphanii (Denz. 13) dicitur: « Credo in Spiritum San­
ctum, qui per prophetas praedicavit, et ad Jordanem descendit (in baptismo
Christi), in apostolis locutus est (in die Pentecostes) et in sanctis habitat».
Conc. Trident, dicit (Denz. 799) quod Spiritus Sanctus accipitur cum gratia
sanctificante, et antea S. Damasus declaraverat quod Spiritus Sanctus dat septeni
dona (Denz. 83).
Circa missiones divinas et habitationem SS. Trinitatis in justis documen­
tum Ecclesiae magis completum et extensum est Encyclica Leonis XIII de Spi­
ritu Sancto « Divinum illud munus » 9 maji 1897, quam debuisset citare Denzinger. Continet pulchram expositionem doctrinae missionis, habitationis et se­
ptem donorum fere in iisdem verbis ac Summa Theol. S. Thomae.
Inter Commentatores S. Thomae legendus est praesertim Joan, a S. Thoma
in I, 43, et Gonet, Clypeus, tract, de Trinitate.

Art. I.

Utrum alicui personae divinae conveniat mitti.

Status qu.: Videtur quod non quia missus est minor mittente, et omne quod
mittitur, separatur a mittente. Insuper personae divinae jam sunt ubique prae­
sentes, et ideo non possunt mitti ubi prius jam erant. Unde haec expressio
«missio» videtur metaphorica tantum et non propria, ut Deus dicitur iratus.
Responsio tamen est affirmativa, scii, alicui personae convenit mitti, scii,
analogice, non solum analogice metaphorice, ut Deus dicitur iratus, sed etiam
analogice proprie.
Haec responsio est de fide secundum S. Scripturam quae pluries utitur hac
expressione, ut dictum est. Cfr. praesertim Joan. Ill, 17; VIII, 16; XIV, 26 et
secundum XI Conc. Tolet. (Denz. 277).

>

Corpus articuli continet analvsim conceptualem notionis missionis et sic
proponi potest ut syllogismus explicativus, non illativus:
In ratione missionis importatur duplex habitudo missi ad mittentem et ad
terminum ad quem mittitur.
A mittente autem aliquis mittitur aut secundum imperium, ut servus a
domino suo, aut secundum consilium, ut rex a suo consiliario, aut secundum
originem, sicut flos ab arbore.
Ad terminum autem mittitur aliquis, aut prout ibi incipit esse, aut saltem
novo modo ibi incipit esse.

to

AN' SIT ET QUID SIT MISSIO IN’ DIVINIS

2ΟΓ)

Ergo missio convenire potest personae divinae, analogice proprie, et non
solum metaphorice, prout haec persona -procedit a mittente et novo modo incipit
esse in aliquo. Sic Filius dicitur esse missus a Patre in mundum prout incepit
esse in eo per carnem assumptam, et tamen antea erat in mundo ut Verbum non­
dum incarnatum, Joan. 1,9: « Erat lux vera quae illuminat omnem hominem ve­
nientem in hunc mundum. In mundo erat et mundus per ipsum factus est ·
Manifestum est quod hic syllogismus non est objective illativus, non per­
venit ad novam veritatem, sed solum explicat veritatem revelatam:
«Misit Deus Filium suum in mundum» (Joan. Ill, 17), manifestando quo­
modo verbum « misit » est intelligendum analogice, sed analogice proprie: de
domino mittente servum, de consiliario mittente regem, de Patre mittente Filium
suum.
Confirmatur responsio ex solutione objectionum.
Ad im. Missus est minor mittente, si mittitur per imperium, aut etiam per
consilium, non vero si mittitur see. processionem tantum originis, quae est see.
aequalitatem.
Ad 2’”. Xec in missione divina missus separatur a mittente, quia non mo­
vetur localiter ad locum ubi prius non erat, sed solum incipit novo modo esse
in aliquo, ubi jam prius erat.
Ad 3m. Sic persona divina non discedit ab alio loco, quia Deus non est
sec. se in loco, et persona divina jam erat praesens praesentia generali immensi­
tatis ubi novo modo fit praesens quando mittitur, ut melius explicabitur art. 3
Ex hoc articulo habetur definitio missionis divinae: essentialiter importat
processionem originis unius personae ab altera, cum novo modo existendi in alio.
Sic see. consuetam suam methodum S. Thomas transiit a definitione nominali
seu vulgari missionis ad definitionem realem, dividendo diversos modos missionis,
eosque comparando ut appareat id in quo analogice conveniunt et id in quo
distinguuntur, ut nulla ponatur imperfectio in Deo.
Revera haec notio missionis see. suum significatum formale analogicum
nullam imperfectionem in Deo ponit, e contra ira imperfectionem poneret. Unde
dum metaphorice tantum Deus dicitur iratus, proprie dicitur Filius Dei missus a
Patre, et pariter Spiritus Sanctus a Patre et Filio.

lum corollarium.
Missio est plus quam simplex appropriatio, nam Filius Dei dicitur missus
see. Incarnationem, et non solum see. appropriationem dicitur incarnatus, sed
proprie et personaliter, ita ut Pater et Spiritus Sanctus non sint incarnati.
Item missio Spiritus Sancti est plus quam simplex appropriatio, quamvis
Spiritus Sanctus non uniatur personaliter cum justis, et quamvis tres personae
in justo habitent. Missio enim importat processionem originis quae est plus
quam simplex appropriatio, sed proprie pertinet ad personam procedentem. Sic.
ut infra dicetur, non potest dici quod Pater mittatur, quamvis in justo habi­
tet cum duabus aliis personis.
2""’ corollarium.
Secundum Traditionem verba Domini sec. Joan. VIII, 42: «Ego ex Deo
processi et veni, neque enim a meipso veni, sed ille me misit », haec verba expri­
munt non solum missionem visibilem quae facta est per Incarnationem, sed
II .— Garrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

210

etiam processionem aeternam. Sic dicit Jesus « processi ct veni ». Ita S. Thomas
in Comment, in Joan. Quamvis hic sensus, scii, haec distinctio inter « processi
et veni », non statim appareat ex solo contextu, tamen manifestatur ex compara­
tione cum aliis textibus de processionibus. Imo Christus ibidem dicit: «neque
a mcipso veni, sed ille me misit » dum e contra Pater a seipso venit et non mit­
titur, quia non procedit ab alia persona.

Art. II.

H
Utrum missio sit aeterna an temporalis
tantu: H

Status qu.: Difficultas est quia missio, ut dictum est, processionem importat;
processio autem est aeterna. Et insuper cuicumque convenit aliquid tempora­
liter et non ab aeterno, illud mutatur; sed persona divina non mutatur.
Responsio tamen est:
Missio ct datio in divinis dicuntur temporaliter tantum.
i° Hoc probatur ex S. Scriptura: Galat. IV, 4: « Cum venit plenitudo
temporis, misit Deus Filium suum ».
2° Ratio theologica est adhuc explicatio notionis missionis: nam missio,
praeter habitudinem ad principium aeternum, dicit habitudinem ad terminum
temporalem, per quem completur in ratione missionis. Ergo dicenda est tempo­
ralis tantum, quamvis ejus principium sit aeternum, quia effectus quem connotât
et a quo denominatur est temporalis.
Sic pariter dicitur etiam Deus creavit non ab aeterno, sed in tempore. Ita
Incarnatio et Missio Spiritus Sancti die Pentecostes non sunt ab aeterno, sed
in tempore.
E contra generatio et spiratio dicuntur solum ab aeterno, quia non impor­
tant habitudinem ad terminum temporalem. Processio autem ct exitus dicuntur
in divinis et aeternaliter et temporaliter, nam Filius ab aeterno procedit, ut est
Deus, temporaliter vero ut homo.
S. Thomas in sua conclusione conjungit missionem ct dationem, non quia
sunt omnino idem, sed quia habent inter se aliquam convenientiam. Conveniunt
in eo quod utraque importat novum quondam existendi modum in creatura.
Differunt autem in eo quod missio importat personam, quae mittitur, procedere
ab alia, dum datio hoc non importat. Sic Pater, qui mitti non potest, scmclipsum
dat et divina essentia dari potest Filio et Spiritui Sancto per communicationem.
zlrf 2m. Quare persona missa non mutatur ex eo quod novo modo fit prae­
sens in aliquo? Quia hoc est solum propter mutationem creaturae, sicut et Deus
temporaliter dicitur Dominus omnium rerum, non prout Deus mutatur, sed
prout res ad existentiam perveniunt. Ita etiam objectum aliquod dicitur nunc
actualiter visum et non antea, non propter mutationem in ipso, sed propter
mutationem in visu, qui nunc terminatur ad hoc objectum.
Sic Verbum non mutatur ex missione visibili Incarnationis, scii, ex hoc
quod humanitas Christi terminatur ad ipsum.
Ad 3m. « Missio includit processionem aeternam ct addit temporalem effectum'».
Unde est duplex processio, aeterna et temporalis, duplex seu gemina, non

AN SIT ET QUID SIT MISSIO IN DIVINIS

2ir

per respectum ad duplex principium, sed ad duos terminos, quorum unus est
aeternus (sic habetur processio aeterna) et alter temporalis (sic habetur processio
temporalis, quae est ipsa missio).
Unde missio merito definitur: « processio originis unius personae ab altera,
cum novo modo existendi in alio ». Sic plus est, ut dictum est, quam appro­
priatio, et distinguitur tum a creatione, tum a processione aeterna·, a creatione
distinguitur prout principium ejus aeternum est una persona mittens et non
tota Trinitas quae est unum principium operationis ad extra, sic missio similis
est processioni. Et tamen a processione aeterna distinguitur propter terminum
temporalem, et in hoc quodammodo similis est creationi.
Sic missio est vehit aliquod medium inter processionem aeternam et crea­
tionem.
Dubium: Utrum missio importet principaliter et in recto originem aeternam
personae missae, an novum effectum in creatura productum. — Cum Joan, a
S. Thoma (a. i, num. 12) et (ionet (a. 1, n. 3-4) notandum est quod inter scho­
lasticos sunt duae conceptiones missionis: una proponitur a S. Bonaventura et
Scoto, altera a S. Thoma, a thomistis ac multis extraneis. Haec quaestio, quae
videtur nimis subtilis, necessaria est ad bene distinguendam missionem divinam
a simplici appropriatione, prout dicit aliquid plus.
Pro S. Bonaventura et Scoto missio est principaliter, non ipsa processio,
sed productio effectus temporalis, see. quem persona dicitur missa. Ratio est
quia persona missa praeexistebat per processionem aeternam, ante processio­
nem temporalem et omnino liberam.
Thomistae dicunt potius, ut (ionet, loco cit., quod missio non est ipsa pro­
ductio effectus temporalis, sed importat in recto aeternam personarum originem, in
obliquo vero novum effectum in creatura productum. Et hoc videtur profundius.
i° Prob. Ex S. Aug., De Trin., lib. II, c. 5: « A Patre exire et venire in
hunc mundum, mitti est ».
Ex S. Thoma hic, art. 2, ad 3, ubi ait: « Missio includit processionem aeter­
nam et aliquid addit, scii, temporalem effectum ».
Insuper a. 8 S. Thomas tenet quod Filius non ita proprie mittitur a Spi­
ritu Sancto sicut Spiritus a Filio, quamvis Spiritus Sanctus producat cum Patre
et Filio effectum temporalem ratione cujus Filius dicitur missus. In Comment,
vero in I Sent., d. 15, q. 1, a. 2, minus clare loquitur S. Thomas.

2° Prob, ratione. Missio personae divinae essentialiter importat exitum
a persona mittente. Sed hic exitus nequit esse alius quam origo aeterna, quia
missio divinae personae nequit fieri per imperium aut per consilium, ut jam
dictum est a. 1.
Ergo missio essentialiter importat talem originem, ergo non est solum ope­
ratio Dei ad extra et temporalis, sed est origo aeterna Personae missae, ut connotans operationem ad extra ct temporalem effectum.
ia Confirmatio. Alioquin Pater diceretur missus, nam producitur in justo
gratia sanctificans see. quam etiam Pater in justo habitat.
2a Confirmatio habetur ex comparatione missionis divinae cum actu libero
Dei, nam actus liber, v. g. creandi, in Deo nihil aliud est quam actus unicus

2Ί2

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

voluntatis divinae, quo Deus necessario se diligit, sed quatenus connotât bonum
non necessario dilectum.
3a Confirmatio. Sententia thomistarum videtur conformior modo loquendi
S. Scripturae. Cfr. Joan. VIII, 42: «Ego ex Patre processi et veni», et Joan.
XVI, 28: «Exivi a Patre et veni in mundum».
Item Patres graeci considerant missiones velut prolongationes ad extra
processionum; sic eas distinguunt a creatione·, dicunt: mittere personam Filii
aut Sp. Sancti differt a creare, sicut vivere ab imperare. Et in missionibus, non
in creatione, fundant communicationem vitae divinae qua elevamur ad ordinem
gratiae. Sic distinguunt ordinem naturalem et ordinem gratiae sicut creationem
et missionem divinarum personarum. Unde multum insistunt in missione invi­
sibili Spiritus Sancti. Hoc non mirum est in eorum doctrina quae incipit po­
tius a tribus personis quam ab unitate naturae.
S. Aug. autem servat quoad missionem id quod essentiale est in hac doctrina
graecorum, dum dicit, ut notatum est, in libro II de Trin., c. 5: « .1 Patre exire
et venire in mundum, mitti est ».
Missio tamen dicitur temporalis, prout connotât effectum temporalem a
quo sumitur ejus denominatio; sicut creatio dicitur temporalis ratione effectus,
quamvis actio libera creatrix si aeterna.

Art. Ill

’ Vi

Utrum missio invisibilis divinae personae sit solum
see. donum gratiae gratum lacientis.

Status qu.: Hic articulus est principalis hujusce quaestionis, saltem per re
spectum ad nos, ad nostram vitam gratiae; tractat enim de fundamento supremo
hujusce vitae. Est materia praedicationis et contemplationis. Unde in eo satis
longe immorandum est. Methodice procedendo, quinque sunt consideranda:
videamus: i° ad statum quaestionis, id in quo differt missio invisibilis a visibili;
2° nodum difficultatum in objectionibus positis initio articuli; 30 testimonia
S Sci ipturae et Traditionis; 40 id in quo generaliter conveniunt theologi ; 50 corpus
articuli; 6° tres interpretationes propositas, scii, interpretationem magis com­
munem thomistarum, sententiam Vasquezii et sententiam Suarezii. Sic ordinate
procedimus a magis cognito ad minus cognitum, seu a fundamento revelato
ad explicationem ejus.
Sequimur in hoc praesertim Joan, a S. Thoma qui videtur doctrinam
S. Thomae profunde penetrare. Cfr. P. Gardeil C. P., La structure de Came cl
Γexpérience mystique, 1927, t. II, p. 6-60. De hac re satis longe scripsimus alibi:
L’amour de Dieu et la croix de Jésus, 1929, t. I, p. 163-206. Cfr. etiam L'iuibitalion en nous des trois Personnes, a P. Galtier, S. J., 1928.
1° In quo differt missio invisibilis a visibili'
'
Differt see. terminum vel effectum temporalem a missione connotatura.
Missio visibilis enim connotât effectum saltem quodammodo sensibilem, quo
sensibiliter manifestatur persona missa, sic missio visibilis Filii facta est per
Incarnationem, et missio visibilis Spiritus Sancti dic Pentecostes sub specie ignis
et doni linguarum.
Ί

1
|

1

AN MISSIO INVISIBILIS SIT SOLUM SECUNDUM DONUM GRATIAE

213

Missio invisibilis ea est quae connotât effectum ordinis spiritualis, non
sensibilis. Sic Spiritus Sanctus dicitur missus ad animam justi in instanti invi­
sibilis justificationis, quae fit per infusionem gratiae habitualis.
\ idcbimus in explicatione horum articulorum, quod sequuntur ex hoc
duae differentiae inter has missiones. Nam per missionem visibilem Incarnationis
aut Pentecostes, mittitur et manifestatur una tantum persona', dum in missione
invisibili duae personae procedentes mittuntur, et ipse Pater semetipsum dat.
Secunda differentia consequens est, scii, missio visibilis fit per quemlibet effe­
ctum visibilem convenientem ad manifestandam personam divinam missam,
sic Spiritus Sanctus missus est sub specie ignis die Pentecostes, et sub specie co­
lumbae in baptismate ( hristi, see. illud Matthaei, III, 16: «Jésus... vidit Spiri­
tum Dei descendentem sicut columbam et venientem super se».
E contrario missio invisibilis non potest fieri nisi per aliquod donum supernaturale, ut ostenditur in hoc articulo tertio. Et oportet determinare per quodnam
donum supernaturale: utrum per gratiam gratum facientem seu habitualem,
an per actualem, an per solam fidem infusam, an per spem, an per gratias gratis
datas <pias accipere possunt peccatores ad utilitatem proximi. Sic melius deter­
minatur status quaestionis.
II” Difficultas autem quaestionis apparet ex objectionibus initio articuli po­
sitis. i° Oportet explicare quod non solum gratia creata, sed etiam ipsa persona
di\ ina datur; 2° videtur quod potius gratia sit secundum Spiritum Sanctum,
quia per cum nobis gratia datur; 30 quare non dicerentur Filius et Spiritus San­
ctus missi see. gratias gratis datas?

Quid docet Scriptura de missione invisibili Spiritus Sancti et Filii.
S. Scriptura saepe loquitur de praesentia generali Dei auctoris naturae in
omnibus rebus quas immediate conservat in esse, prout esse est proprius effectus
Dei. Ita in Ps. ( XXXVIII, 7: «Si ascendero in caelum, tu illic es; si descendero
in infernum, ades». Et in Act. Ap. XVII, 28, S. Paulus in medio Areopagi di­
cit: < In ipso [Deo] vivimus, movemur et sumus».
Haec praesentia generalis Dei in omnibus rebus quas conservat in esse
explicatur a S. Thoma, I Pars, q. 8, a. 3, prout actio conservatrix est continuatio
actionis creatricis quae producit res in esse non per instrumentum, sed immediate.
Sic Deus, ut causa efficiens, est effective praesens in omnibus rebus, prout con­
servat effective in eis id quod est magis intimum, scii, esse, quod est maxime
formale omnium, prout omnia actuat in re creata.
Item Deus conservat immediate materiam ex nihilo productam, pariter
animas cx nihilo productas absque instrumento.
Sed S. Scriptura loquitur non solum de hac praesentia generali quae voca­
tur immensitatis, sed etiam de alia praesentia speciali Dei in anima justorum et
non in omnibus rebus. Sic in libro Sapient. I, 4 legitur: « In malevolam animam
non introibit Sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis. Spiritus enim
Sanctus disciplinae effugiet fictum et auferet se a cogitationibus, quae sunt sine
intellectu». Ex contextu videtur quod ibi sit sermo non solum de sapientia
creata, sed etiam de increata, quia agitur etiam de Spiritu Sancto. Dubium autem

214

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

omnino tollitur per testimonium Christi, apud Joan. XIV, 23: « S/ quis diligit me,
sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum ct ad eum veniemus et man­
sionem apud cum faciemus ».
In hoc testimonio omnia verba sunt notanda, praesertim « ad eum veniemus ».
Quis veniet? Estne solum aliquis effectus creatus, ut gratia creata, vel sapientia
creata? Non, sed illi qui venient sunt hi ipsi qui diligunt, scii. Pater et Filius, a
quibus nunquam separatur Sp. Sanctus, qui insuper promittitur a Filio. Denique
in hoc textu dicitur non solum ad cum, scii, justum, veniemus, sed etiam man­
sionem apud cum faciemus, id est veniemus non transeunter, sed permanentor ad
habitandum in justo, quandiu justus permanebit justus.
Ita intellexerunt Apostoli. Sic in Ia Joan. IV, 16 legitur: «Deus caritas
est, ct qui manci in caritate in Deo manet ct Deus in co ».
In hoc manifeste agitur de praesentia speciali omnino distincta a praesentia
generali in omnibus rebus. Conditio hujusce specialis praesentiae est caritas,
seu status gratiae, qua homo constituitur justus. Sic justus continet Deum in
corde suo, sed adhuc verius est dicere quod Deus continet eum, prout conservat
in eo non sojum esse naturae, sed etiam esse gratiae et caritatem.
Item S. Paulus ad Rom. V, 5: «Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris
per Spiritum Sanctum qui datus est nobis ». Id est non solum accepimus donum
caritatis, sed ipsum donatorem, Spiritum Sanctum.
Item S. Paulus, I ad Cor. III, 16: « Nescitis quia templum Dei estis, ct Spiritus
Dei habitat in vobis? n. Id est: habitat in vobis, in anima vestra, sicut in templo
spirituali ubi cognosci, diligi et adorari debet. Item I ad Cor. VI, 19-20: « /In ne­
scitis quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis est, quem
habetis a Deo, et non estis vestri? Empti enim estis pretio magno. Glorificate
et portate Deum in corpore vestro ». Hoc in memoriam revocat id quod dixerat
Jesus ad mulierem Samaritanam apud Joan. IV, 21-24: « Mulier,... venit hora
quando neque in monte hoc, neque in Jerosolymis adorabitis Patrem... Venit hora
et nunc est, quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate...
Spiritus est Deus et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare ».
Ergo manifestum est quod in S. Scriptura jam clare distinguitur specialis
praesentia Dei. quae saepe tribuitur Spiritui Sancto, a praesentia generali.
♦

ll
i

♦

♦

In Traditione autem haec doctrina egregie servatur, ut constat etiam ex
primis documentis primitivae Ecclesiae.
Sic S. Ignatius Antiochenus in suis epistolis pluries vocat Christianos theophoroi - see. illud Pauli: « portate Deum in corpore vestro » (I ad Cor. VI, 20).
Haec doctrina est explicite cognita a fidelibus in Ecclesia primitiva, et mar­
tyres eam proclamant coram judicibus. Sic S. Lucia dicit ad judicem Paschasium. Verba non deficiunt his qui in se habent Sp. Sanctum. - Sp. Sanctus estne
igitur in tc? - Utique, omnes qui pie et caste vivunt, sunt templum Sp. Sancti ».
Cfr. Froget, De Γ habitation du S. Esprit dans les antes justes, 1900, 3e éd., p. 97,
cir. ibidem alia Traditionis testimonia. Vide etiam Rouet de Journel, Enchir.
Pabist. 290, 871, 2040, 2126. Patres graeci saepe dicunt: Per Spiritum Sanctum

ΑΧ MISSIO INVISIBILIS SIT SOLUM SECUNDUM DONUM GRATIAE

215

chiistiani fiunt participes Dei, et deificantur. ( fr. Rouet de Journel, op. cit.,
n. 1011, 1144, 1216, 1228, 1283, 1468, 2106, 2107, 2109, 2115, 2193, 2286. S. Ra­
silius declarat hanc unionem nostram cum Sp. Sancto sitam esse in eo quod
Sp. Sanctus habitans in nobis, nos spirituales reddit et conformes imaginis Filii
Dei (De Spiritu S., c. IX, n. 22-23; c. XVIII, 47). - Item S. Cyrillus Alex., Dia/og. VII. Pariter S. Ambrosius asserit Sp. Sanctum nobis dari primum in baptismo,
deinde in confirmatione, ut splendorem atque imaginem ejus et gratiam tenere
possimus (Dc Spiritu S., 1. I, c. 5-6). S. Augustinus hoc etiam docet ct testatur,
Patres magno consensu praedicare Deum seipsum donum justis dare (De fide et
symbolo, c. IX).
·’J
Haec doctrina pariter pluries affirmatur ab Ecclesia, v. g. in Symb. S. Epiphanii, Denz. 13: « Spiritus Sanctus qui... in apostolis locutus est, et in sanctis
habitat n. Item Conc. Trid., Denz. 799: « Justificationis causa efficiens est miseri­
cors Deus, qui gratuito abluit et sanctificat, signans et ungens Spiritu promissionis
Sancto, qui est pignus hereditatis nostrae» (Eph. I, 13). Cfr. ea quae diximus
supra, circa quaest. 38, prologus, de dono incrcato quod est Spiritus Sanctus.
Denique Leo XIII in sua Encyclica « Divinum illud munus» 9 maji 1897,
citat praedictos textus S. Scripturae, et sic explicat praesentiam specialem
SS. Trinitatis in justis, citando etiam verba S. Thomae, Ia Pars, q. 8, a 3.
In hoc loco dicit Leo XIII:
« Deus adest omnibus rebus in cisquc est per potentiam in quantum omnia
ejus potestati subduntur; per praesentiam, in quantum omnia nuda et aperta
sunt oculis ejus; per essentiam, in quantum adest omnibus ut causa essendi
(S. Thomas, 1, q. 8, a. 3). At vero in homine est Deus non tantummodo ut in
rebus, sed eo amplius cognoscitur ab ipso ct diligitur', quum vel duce natura bonum
sponte amemus, cupiamus, conquiramus. Praeterea ex gratia Deus insidet animae
i ustae tanquam in templo, modo penitus intimo et singulari; ex quo etiam sequitur
ea necessitudo caritatis, qua Deo adhaeret anima conjunctissime, plus quam
amico amicus possit benevolenti maxime et dilecto, eoque plene suaviterque
fruitur. Haec autem mira conjunctio, quae suo nomine inhabitatio dicitur, con­
ditione tantum seu statu ab ea discrepans qua caelites Deus beando comple­
ctitur, tametsi verissime efficitur praesenti totius Trinitatis numine, ad eum
veniemus et mansionem apud cum faciemus (Joan. XIV, 23), attamen de Sp.
Sancto tanquam peculiaris praedicatur (1). Siquidem divinae potentiae et sapien­
tiae vel in homine improbo apparent vestigia; caritatis, quae propria Spiritus
velu t i nota est, alius nisi justus est particeps... Inhabitantem in animis piis
Spiritum Sanctum ubertas munerum caelestium multis modis consequitur (et
ibidem exponitur traditionalis doctrina de septem donis, sec. S. Aug. et S. Thomam).
In hac Encyclica sic explicatur quod haec specialis praesentia totius Tri­
nitatis appropriable Sp. Sancto, prout mittitur a duobus aliis personis, et prout
caritas nos assimilât Sp. Sancto, qui est amor personalis, plus quam fides donis
illustrata nos assimilât Verbo. Fides enim ratione suae obscuritatis est essen(i) Hoc est aequivalenter dicere: tres personae habitant in anima justa, sed haec habitatio
appropriatur Spiritui Sancto; appropriai! enim nihil al ud est quam « de eo tanquam peculiaris
praedicari >.

2rfj

pE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

tialiter imperfecta, sic differt a caritate, quae sola inter tres virtutes theologicas
remanebit in caelo.
Et perfecta assimilatio nostra cum Verbo fiet solum (piando accipiemus
lumen gloriae, et videbimus Verbum, a quo assimilabimur Patri, prout Verbum
est Splendor Patris. .
i
Sic merito praesentia specialis SS. Trinitatis appropriatur Spiritui Sancto,
quamvis missio ejus, ut dictum est, sit plus quam appropriatio.
Certo etiam Filius, non ratione humanitatis, sed ut Verbum, est specialiter
praesens in justis et mittitur invisibiliter ad eos; Pater ipse est praesens, sed non
missus est, semetipsum dat justis.
*
HI
Encyclica Leonis XIII non favet igitur opinioni Petavii, see. quem unio
specialis Spiritus Sancti cum justis est plus quam per appropriationem. Petavius non satis explicat verbum Domini apud Joan. XIV, 23: «Si quis diligit
me, sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum et ad eum veniemus
ct mansionem apud eum faciemus». Sic manifeste non solum Sp. Sanctus, sed
et Pater et Filius habitant in justo, per hanc praesentiam specialem distinctam
a generali praesentia immensitatis, et unio non differt ab inhabitatione.
Nunc requiritur labor theologicus ad bene distinguendas has duas prae­
sentias, sec. id in quo formaliter consistunt.

o

i

n
»,

Quid conmiuniter docent theologi circa hanc habitationem?
i° Communiter docent hanc unionem non esse hypostaticam, seu personalem
et substantialem, sed accidentalem et moralem, quamvis realcnr, 2° Spiritum
Sanctum esse in justis, non proprie ut causam formalem, sed ut efficientem et
exemplarem, ac sicut objectum cognitum et dilectum; 30 hanc habitationem
convenire tribus Personis et appropriait Spiritui Sancto.
i° Haec inhabitatio omnino distinguitur ah unione hypostatica, nam justus
suam personalitatem retinet; et anima non solum est substantia distincta a Spi­
ritu Sancto, sed retinet etiam suum proprium esse. Est igitur unio non perso­
nalis, nec substantialis, sed accidentalis per cognitionem et amorem; sic est unio
moralis·, attamen est realis, quia Spiritus Sanctus praesens est in justo non
solum per effectum operationis divinae, sed etiam per divinam substantiam. Id
est, absque mutatione in seipso, Spiritus Sanctus illabitur animae et eo magis
(pio ad altiorem gradum gratiae et caritatis eam elevat.
2° Spiritus S. in anima sic habitans, eam sanctificat non proprie ut causa
formalis, sed ut causa efficiens et exemplaris. Non quidem ut causa formalis, quid­
quid dixerit Petrus Lombardus a S. Thoma refutatus II-II, q. 23, a. 2, nam
caritas infusa est quid creatum et non est increata caritas. Imo dicit ( one. Trid.
(Denz. 799): « Unica causa formalis (justificationis) est justitia Dei, non qua justus
est, sed qua nos justos facit n seu gratia creata. Si enim Spiritus S. esset causa
formalis nostrae sanctificationis, anima considerari deberet ut causa materialis,
cui intrinsece inhaereret Spiritus Sanctus, ex his duobus tanquam partibus
constitueretur aliquid tertium, magis perfectum, quod est impossibile. Haec est
via ad pantheismum (cfr. I, q. 3, a. 8). Unde Spiritus Sanctus dicitur solum
quasi anima nostrae animae, et quasi vita nostrae interioris vitae ». Sed rea­
liter et proprie ille est cum Patre et Filio causa efficiens gratiae et caritatis, qua­
tenus eas infundit, conservat, et auget. Dici etiam potest causa exemplaris,

AN MISSIO INVISIBILIS SIT SOLUM SECUNDUM DONUM GRATIAE

2iy

quatenus divinam similitudinem animae imprimit (III, q. 3,«a. 5 ad 2), ac simul
ultimus finis alliciens, in explicatione art. S. Thomae dicendum est quomodo
Spiritus S. in nobis est ut objectum cognitum ct dilectum.
30 Haec habitatio, ut dicit Leo XIII Encycl. cit,, communis est tribus
personis, « ad eum veniemus et mansionem apud cum faciemus », sed appropriatur Spiritui Sancto, quia fit per caritatem quae nos magis assimilât Spiritui
Sancto, quam fides Filio; perfecte per lumen gloriae assirfiikibimur Filio, qui
nos assimilabit perfecte Patri, cujus est Imago.
Hoc quasi communiter docetur a theoloiis contra Petavium, Scheeben et
Jovene, qui fatentur habitationem esse communem tribus personis, sed citando
quosdam textus Patrum graecorum, putant unionem proprie convenire Spiritui
Sancto, qui sic nobis uniretur « vi personae potiusquam « vi naturae divinae .
Hoc generaliter rejicitur quia «in divinis omnia sunt communia, ubi non
obviat 1 elationis oppositio», atqui non solum habitatio, sed etiam unio Dei
cum anima per gratiam, tribus divinis personis tribui debet, quin obviet rela­
tionis oppositio. Haec unio Spiritus Sancti cum justo non est personalis quia
non est hypostatica, et sic non potest esse quid plus quam appropriatio.
Hoc aequivalenter dicitur a Leone XIII, loc. cit.: Haec praesentia est
«•totius Trinitatis, attamen de Spiritu Sancto tanquam peculiaris praedicatur .

'

4^ Λ A
%

«^<4^
A .X Λ

Quid dicit S. Thomas in corpore articuli?
Ratio S. Thomae est explicatio doctrinae fidei, non deductio conclusionis
theologicae, vel est deductio propositionis explicite revelatae ex duabus verita­
tibus fidei, et ad hoc reducitur.
Persona mittitur prout novo modo existit in aliquo et ab eo habetur (a. 1 et 2).
Atqui persona divina, jam praesens modo communi in omnibus rebus ut
causa efficiens (conservans esse rerum), non existit novo modo in homine nisi
prout cognoscitur et amatur ab eo, operatione quae ad ipsam attingit, et quae
non potest esse sine gratia habituali et caritate.
Ergo persona divina non invisibiliter mittitur nisi see. donum gratiae gra­
tum facientis, quae cum caritate connectitur.
,4
Legendus est articulus.
Tota vis hujusce explicationis doctrinae fidei est in distinctione inter prae­
sentiam generalem immensitatis, qua Deus est praesens ut causa efficiens con­
servans esse rerum, per continuationem actionis creatricis quae est immediata,
scii, sine instrumento (sic est simul immediatio virtutis et suppositi), et praesentiam specialem, qua Deus est praesens in homine justo, non solum ut causa
efficiens, sed etiam ut objectum cognitum ct dilectum, ac vehit in templo.
Difficultas est quia etiam Humanitas Christi et B. M. Virgo a justo cognoscuntur per fidem ct diliguntur per caritatem et tamen non dicuntur realiter
praesentes in justo, imo sunt physice distantes, scii, sunt see. suum esse natu­
rale in caelo, nam humanitas Christi non est realiter praesens nisi naturaliter
in caelo, et sacramentaliter non sicut in loco, in Eucharistia.
Nec Deus dicitur specialiter praesens in philosopho, qui, in statu peccati

4 AX#

*

A X fV À y

i

*

A é T tk A jf

♦

M

mortalis, cognoscit per demonstrationem Dei existentiam et quaedam ejus attri­
buta. Nec Deus dicitur habitare in christiano qui sine caritate conservat fidem
et spem.
Ad hanc difficultatem solvendam, S. Thomas attente dicit in corpore arti­
culi, quod agitur in justo de cognitione ct amore Dei, qui « attingunt ad ipsum
Deum ».
Haec verba explicatione indigent, et illustrari debent ab ipsis verbis S. Scri­
pturae quae S. Thomas intendit nunc penetrare.
Hoc supplementum explicationis invenitur in ultima paragraphe corporis
articuli et in responsionibus ad objecta.
In hac secunda paragraphe legitur: «Similiter illud solum habere dicimur
quo libere possumus uti vel (rui (utimur autem creaturis et f ruimur Deo). Ha­
bere autem potestatem (ruendi divina persona est solum see. gratiam gratum
facientem (et caritatem). Sed tamen in ipso dono gratiae gratum facientis Spi­
ritus Sanctus habetur ct inhabitat hominem. Unde et ipsemet Spiritus Sanctus
datur et mittitur ».
Ergo ex hoc apparet quod agitur non de qualicumque cognitione Dei, sed
dc cognitione quasi cxpcrimcntali, qua (ruimur Deo in nobis realiter praesente,
et non distante.
Id est: non sufficit cognitio naturalis philosophica, nec cognitio fidei, prae­
sertim fidei informis, nec cognitio prophetica, sed requiritur cognitio fidei vivae,
imo fidei vivae donis illustratae, ut infra patebit.
Attamen ut tres personae sint specialiter in justo, non requiritur quod haec
cognitio sit actualis, sufficit quod sit habitualis, quia inhabitatio perdurat dum
justus remanet justus, etiam in somno. Sed requiritur quod Deus sit in eo, non
solum ut causa efficiens conservans esse, sed ut objectum quasi experimentaliter
cognoscibile (si non actualitcr cognitum) et diligibile (si non actualiter dilectum),
et (ruibile. Hoc magis explicite dictum est a S. Thoma in resp. ad objecta. Ad
3m dicitur: « licet per aliquos alios effectus (quam per gratiam habitualem)
f ilius cognosci possit a nobis, non tamen per alios effectus nos inhabitat vel
etiam habetur a nobis». Agitur ergo de cognitione et amore quo « (ruamur divina
persona » ut dicitur ad ira.
Item in I Sent., dist. 14, q. 2, a. 2 ad 3, S. Thomas dixerat: « Non qualiscumque cognitio sufficit ad rationem missionis, sed solum illa quae accipitur
ca aliquo dono appropriate personae, per quod efficitur in nobis conjunctio ad
Deum, see, modum proprium illius personae, scii, per amorem, quando Spiritus
Sanctus datur, unde cognitio ista est quasi cxpcrimentalis ». Hoc est fundamentum
contemplationis mysticae, quae sic apparet in via normali ad sanctitatem, sed
ut quid eminens.
Item in nostra quaestione 43, a. 5, ad 2ra in fine. Cognitio autem experimentalis vel quasi experimentalis est dc objecto non absente, non distante,
sed realiter praesente, imo realiter praesente non solum effective, ut causa effi­
ciens, sed etiam ut objectum quasi expei imentaliter cognitum. Cfr. I-II, q. 28, a. 1.
Item cfr. D. Thomam in Ep. ad Rom. VIII, 16: «Spiritus Sanctus testimo­
nium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei », dicit S. Thomas: « Reddit testi­
monium per effectum amoris filialis, quem in nobis facit », id est sicut anima seipsam experimentaliter cognoscit per actus suos, ita proportionaliter anima quasi

ΛΝ MISSIO INVISIBILIS SIT SOLUM SECUNDI M DONUM GRATIAE

1

I
1

i

!

2I9

experimentaliter cognoscit Deum in se praesentem prout ipse Deus est princi­
pium amoris filialis, qui sub speciali ejus inspiratione procedit, see. illud disci­
pulorum euntium ad Castellum nomine Emmaus: « Nonne cor nostrum ardens
erat in nobis dum loqueretur in via? ». Quamvis justus non habeat certitudinem
absolutam se esse in statu gratiae, sub speciali inspiratione Dei quasi experi­
mentaliter cognoscit Deum in se praesentem et eo fruitur.
Ut explicat Joannes a S. Thoma (in 1, q. 43, a. 3, n. 10), haec cognitio
procedit a fide viva dono sapientiae illustrata, nt dicitur in II-II. q. 45, a. 2:
«Circa res divinas ex rationis inquisitione rectum judicium habere pertinet ad
sapientiam, quae est virtus intellectualis; sed rectum judicium habere de eis per
connaturalitatcm ad ipsas, pertinet ad sapientiam, see. quod est donum Spiritus
Sancti, sicut Dionysius dicit in c. II dc Div. Nomin.: ” Hierotheus est perfectus
in divinis, non solum discens, sed et patiens divina. ” (scii, per connaturalitatem
et sympathiam ad ea, sub speciali inspiratione Spiritus Sancti). Hujusmodi
autem compassio, sive connatura litas ad res divinas fit per caritatem, quae
quidem unit nos Deo, see. illud I ad Cor., VI, 17: ” Qui adhaeret Deo, unus
spiritus est cum eo ”». Hoc autem donum est in omnibus justis, cf. ibid. a. 5.
Item 11-11, q. 8, a. 3 et 4, de dono intellectus quod est in omnibus justis.
.liZ 3n' dicitur quod non sufficeret spiritus propheticus, quia non nos unit Deo
et vitae intimae Dei, sed manifestat rem annuntiatam a Deo, ut signum. Notan­
dum est circa resp. ad 2n’ quod gratia et caritas sunt vehit dispositio ad recipiendum ipsum Spiritum Sanctum, et Spiritus Sanctus est causa efficiens gra­
tiae. Sic in eodem instanti, in ordine causae efficientis prius est Spiritus Sanctus
infundens caritatem, et in genere causae materialis prius est caritas disponens
animam ad accipiendum Spiritum Sanctum. Ita se habet ad formam dispositio
ultima, quae postea est proprietas formae.

Dubium duplex. Utrum haec specialis praesentia SS Trinitatis ut est
objectum praesupponat necessario aliam pftiesentiam Dei ut est causa efficiens
conservans nos in esse; et, etiamsi aliam praesentiam praesupponat, an praesentia specialis ratione sui sit realis (et non solum repraesentat i va ut repraesentatur res physice distans), sicut accidens, quamvis substantiam praesupponat.
est tamen ratione sui quid reale.
Respondetur secundum communem sententiam thomistarum, et speciatim
see. Joannem a S. Thoma: haec specialis praesentia Dei ut est objectum, praesupponit necessario aliam praesentiam Dei ut est causa efficiens conservans nos in
esse; attamen haec specialis praesentia etiam ratione sui est realis (et non solum
repraesentativa ut si ageretur de re distanti, sed repraesentata). Sed ad intelligentiam hujusce responsionis exponendae sunt duae aliae interpretationes ad
invicem oppositae, quae propositae sunt una a Vasquez et altera a Suarez.
*

*

♦

Secundum Vasquez in I, q. 43, a. 3: Specialis modus existentiae Dei in
justis per gratiam de se non requirit praesentiam realem Dei, ita quod si Deus non
esset realiter praesens praesentia generali, per caritatem non fieret realiter prae­
sens, sed solum affective praesens, ut amicus distans, ut humanitas Christi aut

220

DE MISSIONE DIVINARUM

PERSONARUM

Beata Virgo, quae revera sunt physice distantes. (Vasquez non attente conside­
ravit quod Trinitas est in justis ut objectum quasi experimentaliter cognoscibile,
scii, ut objectum realiter praesens, non distans).
Suarez e contrario in libro XII dcTrinitate, c. 5 tenet quod missio divinarum
personarum ita personas ipsas dat, quod essent realiter in justis praesentes,
etiamsi Deus jam non esset in illis causaliter et physice praesens ut conservans
eos in esse. Et haec realis praesentia specialis Dei in justis fundatur juxta Suarezium in ipsamet exigentia caritatis creatae etiam in viatore, quae, ut amicitia,
exigeret Deum realiter praesentem ut amicum, et non solum affective praesentem.
Responsio thomistarum supra breviter enuntiata videtur esse quasi me­
dium et culmen inter et supra has opiniones ad invicem oppositas.
Etenim contra Vasquez tenendum est quod haec specialis praesentia non est
solum affectiva ut praesentia personae dilectae, sed distantis, nam est praesentia
Dei quasi experimentaliter cognoscibilis ut praesentis, et quandoque quasi expe­
rimentaliter cogniti in actu.
Alioquin valde minuuntur verba S. Scripturae, et eorum sensus ob\ ius
non amplius servatur. Dixit enim Jesus apud Joan. XIV, 23: «Si quis diligit
me, sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum et ad cum veniemus »
i. e. veniemus realiter, quod non diceretur de persona distante quae fieret prae­
sens solum affective ct representative per epistolam aut recordationem.
Item non servaretur sensus obvius verborum S. Pauli ad Rom. V, 5: «Ca­
ritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis »,
ct non datus est improbis, in quibus tamen jam Deus praesens est praesentia
generali.
Item non verum dixisset S. Paulus I Cor. III, 16: «Nescitis quia templum
Dei estis et Spiritus Dei habitat in vobis? », i. e. habitat realiter, quod non dicitur
v. g. dc Beata Maria. Virgine, quamvis ut Mater spiritualis a fidelibus diligatur,
et in eos influat.
Denique contra Vasquez dicendum est quod, si ejus opinio esset vera, spe­
cialis praesentia sic diminuta verificaretur quodammodo non solum in justis,
sed etiam in fidelibus peccatoribus, in quibus Deus, jam realiter praesens prae­
sentia generali, est ut objective cognitus per fidem infusam informem, et ut
objectum spei et inefficacis amoris.
Nec see. hanc opinionem explicantur textus S. Thomae I, q. 43, a. 3 ad 1:
«Missio invisibilis fit see. donum gratiae gratum facientis ct tamen ipsa persona
divina datum ct «justus ipsa persona divina /ruitur » (ibid.).
Item S. Thomas dicit I, q. 8, a. 3 ad 4: « Nulla alia perfectio superaddita
substantiae facit Deum esse in aliquo, sicut objectum cognitum ct amatum,
nisi gratia, et ideo sola gratia facit singularem modum essendi Deum in rebus ».
Ergo sec. S. Thomam, per gratiam et caritatem, Trinitas non solum est objective
et affective praesens ut amicus distans, sed etiam est realiter-objectivc praesens, ut
objectum quasi experimentaliter cognoscibile, et quandoque cognitum, aliquo modo
sicut anima est sibi realiter-objectivc praesens, ut objectum quasi experimenta­
liter cognoscibile ex actibus suis Unde non admittenda est opinio Vasquezii,

Λ\ MISSIO INVISIBILIS SIT SOJ.t'M SEC-UNDEM DOM M GRATIAE

221

* * ♦

De sententia autem Suarezii quid sentiendum est? Juxta eam caritas viatoris exigit praesentiant non solum affectivam, sed etiam rcaleni Dei, qui sic esset
realiter in anima etiamsi non prius in ea esset ut causa efficiens.
Ad hoc respondent plerique thomistae, praesertim Joannes a S. Thoma
in I, q. 43, n. 3 (et sic probatur secunda pars responsionis thomistarum*) Amor
amicitiae etiam supernaturalis facit quidem formaliter unionem affecti eam, quae
jam est inter amicos distantes, non vero facit formaliter unionem realem, quae
non habetur absque cognitione experimental! rei realiter praesentis. Sic S. Tho­
mas 1-11, q, 28, a. i dicit quod amor facit formaliter unionem see. affectum, > t
desiderat unionem see. rem, seu realem.
Insuper, ex hoc quod caritate diligimus humanitatem Christi et B. Mariam V.
non sequitur quod sint realiter praesentes in nobis, sed affective.
Denique S. Thomas dicit 1-11, q. 3, a. 4: Beatitudo, quae est consecutio
finis ultimi, consistit formaliter in visione beatifica, non in amore l)i< it ibid.
«Consecutio autem finis non consistit in ipso actu voluntatis. Voluntas fertur in
finem et absentem, cum ipsum desiderat, et praesentem, cum in ipso requiescens
delectatur; consequimur autem ipsum finem per hoc, quod fit nobis praesens per
actum intellectus, et tunc voluntas delectata conquiescit in fine jam adepto .
I nde, ut concludit Joannes a S. Thoma in I, q. 43, a. 3, n. 8 et 9, et multi alii
thomistae: Ad realem praesentiam specialem personarum divinarum necessario
praerequiiitur praesentia realis, quae est per causalitatem efficientem, see. quam
Deus conservat nos in esse (per contactum virtutis) et sive in esse naturae,
sive in esse gratiae.
Attamen haec praesentia specialis etiam ratione sui realis est, quia agitur
de Deo quasi experimentaliter cognito. Ita analogice accidens ut sit reale praesupponit quidem substantiam, ad minus aptitudinaliter debet in ea inhaerere;
attamen accidens etiam ratione sui est quid reale, scii, ens invenitur intrinsece
in illo. Aliquid simile habetur quoad dependentiam praesentiae speci dis a
praesentia generali, et remanet quod utraque realis est, sed diversimode; prae­
sentia generalis est formaliter praesentia causae efficientis conservantis nos in
esse, dum praesentia specialis est praesentia objecti quasi experimentaliter cogno­
scibilis et fruibilis et quandoque cogniti et dilecti.
Sed addi potest cum Salmanticensibus in I, q. 43, a. 3, dub. V, n. 96, 99,
si per impossibile Deus non jam esset realiter praesens in anima justi ut con­
servans (Jus essi naturale, in instanti infusionis gratiae et caritatis Deus inciperet
esse realiter praesens, ut conservans gratiam et caritatem, quae sunt effectus ejus
propi iissimi, et simul ut objectum quasi experimentaliter cognoscibile, ac quan­
doque cognitum et dilectum.
Confirmatur. Hoc illustratur duplici analogia: Ia Deus clare visus est realiter
praesens, in beatis dupliciter: i° ut conservans eos in esse naturae et gratiae,
et 2° ut objectum clare visum, experimentaliter cognitum et super omnia con­
tinuo dilectum. II» Anima nostra est sibi realiter praesens, i° ut principium
radicale physicum suarum operationum et 2° ut objectum non distans sed ex
perimentaliter cognoscibile in his operationibus. Sic remanet sententia Joannis

222

III
Ι·|
'
IM,

II
:
13;

n!

u
n

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONARUM

.
proposita

ΤΛ
Patre

.
.
Gardeil

a S. Thoma rursus recenter
a
{La structure de l'âme
et l'expérience mystique, T. II, p. 6-60) ut vera interpretatio S. Thomae. Sic
igitur Deus trinus est principium, causa efficiens nostrae vitae supematuralis,
speciatim quorundam actuum qui nonnisi sub speciali inspiratione ejus producuntur, et sic quandoque seipsum in caligine fidei manifestat ut objectum
quasi experimentaliter cognitum.

£um dubium: An S. Scriptura loquatur de hac cognitione quasi expcrimcntali
Dei habitantis in justis viatoribus. — Rcsp. affirmative; pluries de ea est sermo in
S. Scriptura: v. g. Rom. VIII, 16: «Ipse Spiritus testimonium reddit spiritui
nostro quod sumus filii Dei »; I Joan. II, 27: « Unctio ejus docet vos de omnibus »;
Joan. XIV, 17: «Vos autem cognoscetis eum, quia apud vos manebit»; Apoc.
II, 17: «Vincenti dabo manna absconditum... quod nemo scit, nisi qui accipit»;
I Joan. IV, 8: < Qui non diligit, non novit Deum », scii, non novit quasi experi­
mentaliter, sed potest eum cognoscere sive per rationem, sive per fidem.
3um dubium: Quarc S. Thomas dicat hanc cognitionem esse quasi expérimen­
taient in I Sent. d. 14, q. 2, a. 2 ad 3. — Propter duo: i° quia haec cognitio non
attingit Deum omnino immediate, sed in affectu filiali, quem Deus suscitat in
nobis, ut dicit S. Thomas in Ep. ad Rom. VIII, 16; 2° quia non possumus cum
plena certitudine experimentali discernere hunc affectum filialem supernaturalem a simili affectu naturali et inefficaci qui ex sentimentalismo proveniret. Et
propterea non habemus absolutam certitudinem quod sumus in statu gratiae,
sed in caligine fidei, viator, sub speciali inspiratione Spiritus Sancti, potest quan­
doque dicere ut discipuli Emmaus: « Nonne cor nostrum ardens erat, dum loque­
retur in via? ». Cfr. S. Thomam 1-11, q. 112, a. 5: « Ille qui vere accipit gratiam
per quandam experientiam dulcedinis novit, quam non experitur ille, qui non
accipit ». Sic S. Thomas explicat ibid, haec verba Apocalypsis II, 17: « Vincenti
dabo manna absconditum... quod nemo novit, nisi qui accipit ». Cfr. II-II,
q. 45, a. 2, de dono sapientiae.
Denique notandum est quod S. Thomas in IV C. Gentes, c. 21, 22 descripsit
effectus et signa habitationis SS. Trinitatis, et etiam hoc exponit saltem bre­
viter in sequentibus articulis nostrae quaestionis. Haec signa in C. Geni, sunt
sequentia: i° Testimonium bonae conscientiae; 20 audire libenter verbum Dei;
30 internus gustus divinae sapientiae; 40 conversari cum Deo; 50 delectari in
Deo, plene consentiendo cum ipso, etiam inter adversitates; 6° libertas filiorum
Dei, prout liberantur ab inordinatis passionibus; 70 loqui de rebus divinis ex
abundantia cordis. — Magnus error igitur esset haec septem signa confundere
cum sentimentalismo, qui nihil aliud est quam affectatio amoris Dei, qui revera
non est, aut non ita est intensus in anima ut dicitur.

Art. IV. — Utrum Patri conveniat mitti.

p

't
B

Respondetur: Patri non convenit mitti, nam missio importat processionem
ab alio see. originem. Pater autem non est ab alio. Unde non mittitur.
.IJ im. « Pater vero seipsum dat, in quantum se liberaliter communicat

AN MISSIO INVISIBILIS SIT SOLUM SECUNDUM DONUM GRATIAE

223

creaturae ad fruendum », et inhabitat per gratiam, see. illud Domini « Si quis
diligit me, Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus et mansionem apud
eum faciemus».
: kvx
-

Art. V.

u
An conveniat Filio invisibiliter mitti.

Respondetur: Missus est Filius visibiliter per Incarnationem, sed etiam
invisibiliter mittitur, nam dixit: «Ad eum veniemus et mansionem apud eum
faciemus », et insuper habet originem a Patre. Sic invisibiliter mittitur see.
donum gratiae gratum facientis.
Ad im. Aliqua dona appropriantur Filio, scii, illa quae pertinent ad intelle­
ctum et inclinant ad amorem, ut donum sapientiae, quasi sapidae scientiae, quae
ibidem dicitur « experimentalis quaedam notitia ».
Ad 2"\ Sed agitur solum de cognitione quae inclinat ad amorem, nam
Filius Dei est Verbum spirans amorem.
Ad 3’". Distinguuntur duae missiones invisibiles quae sunt inseparabiles:
« una non potest esse sine alia, quia neutra est sine gratia gratum faciente,
nec una persona separatur ab alia ».

Art. VI

.
I
I

II
II missio
- Utrum
invisibilis fiat ad omnes,
qui sunt participes gratiae?

Respondetur affirmative cum S. Aug., nam missio ista fit proprie see. donum
gratiae sanctificantis.
Ad im. In Patribus V. Testamenti eo ipso quod erant in statu gratiae habitabat SS. Trinitas, et ad eos invisibiliter mittebatur Filius et Spiritus Sanctus; attamen Spiritus Sanctus non fuit visibiliter missus nisi super Jesum ba­
ptizat um et die Pentecostes.
Ad 2,n. Notatur quod « etiam secundum profectum virtutis aut augmentum
gratiae fit missio invisibilis... praesertim quando aliquis proficit in aliquem novum
actum vel novum statum gratiae, v. g. dum aliquis ex fervore caritatis exponit
se martyrio, aut abrenuntiat his, quae possidet, aut quodeumque opus arduum
adgreditur ».
Item post purificationem passivam sensuum, quae est velut secunda con­
versio, ad transeundum a statu incipientium ad aetatem spiritualem proficien­
tium seu ad viam illuminat i vani. A fortiori specialiter mittitur Spiritus Sanctus,
post purificationem passivam spiritus, (piando est profunda animae transfor­
matio momento ingressus in perfectam vitam unionis, ut fuit die Pentecostes
pro Apostolis.
Ad 3,n. Ad beatos mittitur Spiritus Sanctus in ipso instanti in quo incipit
visio beatifica, et tunc tres personae divinae sunt in anima justa tarquam in
templo vivo, non amplius in caligine fidei, sed in claritate visionis, quae splen­
dor sanctorum vocatur. Tunc est perfecta assimilatio animae non solum cum

224

DE MISSIONE DIVINARUM PERSONAREM

Spiritu Sancto sed etiam cum Verbo, a quo anima assimilatur Patri, prout
Verbum est figura substantiae ejus. - Legenda est haec resp. ad 3™
Ad qm. Missio divinae personap non fit ad sacramenta, quia non dicitur
fieri nisi per modum termini, id est ad cos qui per sacramenta gratiam suscipiunt.

Art. VII.

Utrum Spiritui Sancto conveniat visibiliter mitti.

In hoc articulo S. Thomas explicat convenientiam missionis visibilis Spiritus
Sancti descendentis super Jesum baptizatum in specie columbae (Matth. Ill),
et descendentis die Pentecostes in specie ignis.
Respondetur: Hoc convenit, quia est modus connaturalis hominis ut per
visibilia ad invisibilia manuducatur. Hae missiones visibiles se habent ad Trini­
tatem personarum sicut creaturae se habent ad Deum unum. Id est Deus se
manifestat ut trinum in his factis visibilibus, quae sunt Incarnatio Filii et ignis
caelestis die Pentecostes.
Differentia inter utramque missionem visibilem est quod Filius missus est
ut sanctificationis principium, et igitur ut persona cum natura humana unita,
ad aliquid agendum, ut Redemptor, et Spiritus Sanctus, ut sanctificationis indi­
cium in aliquo signo: columba et ignis. Item ad 4"*.
Ad 2'". S. Thomas cum Augustino tenet quod columba quae descendit
super Jesum non fuit solum objectum visionis imaginariae, sed quid reale extra­
mentale; item ignis die Pentecostes. Ratio est quia «columbam illam et ignem
oculis -viderunt, quicumque viderunt», id est omnes testes praesentes.
Ad 5m. Illae creaturae (columba, ignis) formatae sunt exterius ministerio
angelorum.
Ad 6ra. Explicantur variae missiones visibiles quae convenientes erant in
primitiva Ecclesia ad propagationem fidei. Sic Spiritus Sanctus sub linguis
igneis se manifestavit, ad ostendendum officium doctrinae.

Articulus VIII.

In hoc articulo ultimo ostenditur quod una persona divina non proprie
mittitur nisi ab ea a qua procedit, ita Spiritus Sanctus mittitur a Patre Filioque,
et I llius a Patre. Attamen dici potest minus proprie quod Filius mittitur a Spi­
ritu Sancto prout persona mittens intelligitur esse principium non ipsius per­
sonae missae, sed effectus secundum quem attenditur missio. Sic dicitur de Verbo
in Symbolo Xicaeno-< onstantinopolitano (Denz. 86): «Et incarnatus est de Spiritu
Sancto ex Maria Virgine et homo factus est ».
H

S

Sic terminatur tractatus de Trinitate, per manifestationem hujusce my­
sterii ad extra. Per modum conclusionis possumus breviter agere de momento
hujusce supremi mysterii, per respectum ad distinctionem duorum ordinum
naturae et gratiae, et ad vitam gratiae.

EPILOGUS

De momento supremi mysterii Trinitatis.

i° /: v hoc melius apparet distinctio duorum ordinum, in quantum hoc
mysterium est omnino indemonstrabile. Imo, ut dictum est, ejus possibilitas
seu non repugnantia non potest probari, nec improbari, sed solum suadetur;
et si demonstraretur eo ipso probaretur Trinitatis existentia, quae est non con­
tingens, sed necessaria.
Item per revelationem SS. Trinitatis confirmatur ex alto dogma dc libertate
creationis', et clarius solvitur objectio optimismi absoluti Platonis, Leibnhzii,
Malebranchii, scii.: bonum est essentialiter diffusivum sui. Atqui Deus est sum­
mum bonum. Ergo est essentialiter diffusivum sui per creationem, quae ad minus
est moraliter necessaria, ita ut mundus actualis debeat esse optimus inter possi­
biles. Sic Leibnitz dicit: «Si Deus non creasset, neque bonus, neque sapiens
esset ». Ad quod respondebat Bossuet: « Dieu n'est pas plus grand pour avoir
crée l’univers ».
In ('one. Vatic, definitur absoluta libertas creationis (Denz. 1783): « Liber­
rimo consilio suo Deus omnia creavit ..., non ad augendam suam bcatitudinem
nec ad eam acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona,
quae creaturis impertitur ». Creatio sic est expressio liberrimae liberalitatis seu
generositatis Dei (i).
Et ad objectionem desumptam ex principio: «bonum est suiipsius diffusivum » respondetur distinguendo: aut per modum naturae, ut sol diffundit lumen
suum, aut fer modum voluntatis et liberalitatis. 1, q. 19, a. 3: « Nam cum bonitas
Dei sit perfecta et esse possit sine aliis, cum nihil ei perfectionis ex aliis accrescat,
sequitur quod alia a se cum velle non est necessarium absolute».
Haec autem responsio ex alto confirmatur per revelationem mysterii SS. Tri­
nitatis, nam in hoc mysterio verificatur plene et necessario praedictum princi­
pium: «bonum est essentialiter diffusivum sui»; verificatur nempe in infinita
fecunditate naturae divinae, ut optime ostenditur a S. Thoma C. Gentes, I. IV.
cap. 11: «Quanto aliqua natura est altior, tanto id quod ex ea emanat magis
est intimum ». Sic generando lolium suum Deus Pater ei communicat non solum
ideas suas ut in creatione rerum, non solum gratiam et caritatem, ut in justifi­
catione nostra, sed etiam totam suam naturam, ut optime explicavit S. Thomas 1,
q. 27, a. i, ad 2; q. 42, a. 2, 4, 6. Si autem ita est diffusio necessaria seu fecun­
ditas necessaria in Trinitate, confirmatur quod creatio, quae est diffusio ad extra.
(f) Hoc evolvimus in alio opere Dim, 7c ed., pp. 497-515.

15 — Garrigou-Laghange, De Deo Trino et Creatore.

226

EPI LOG US

est nullo rnodo necessaria sed liberrima, jam enim ante creationem verificatur
in Deo principium « bonum est essentialiter diffusivum sui » et verificatur supra
ordinem causalitatis sive efficientis sive finalis, per communicationem totius
naturae divinae Filio per modum intellectionis, et Spiritui Sancto per modum
amoris.
2° Ostenditur in hoc mysterio vitam intimam Dei esse perfectam vitam in­
tellectus et amoris.
Est perfecta vita intellectus, in qua scii, non solum concipitur verbum acci­
dentale et multiplex, sed generatur \zerbum substantiale et unicum, in quo
uno intuitu cognoscuntur omnia possibilia et futura. Ratio est quia in Deo in­
telligere non est accidens, sed est idem ac esse substantiale, et pariter terminus
intellectionis, id est Verbum. I, q. 27, a. 1 ad 2®. In bac perfecta vita intelle­
ctiva, tres personae una ct eadem intellectione vivunt ex eadem veritate infinita,
in perfecta comprehensione suae vitae intimae.
item in mysterio Trinitatis revelatur vitam Dei intimam esse perfectam
vitam amoris, ita ut tres personae uno ct eodem amore essentiali diligant idem
supremum bonum quocum identificantur. Est perfectissima unio carum absque
ulla inordinatione in amore, seu absque ullo egoismo; imo ita ut tota personalitas
v. g. Patris sit relatio ad Filium, tota personalitas Filii sit relatio ad Patrem,
tota personalitas Spiritus Sancti sit relatio ad Patrem et Filium.
Hoc autem mysterium sic resumitur: Pater est Deus, Filius est Deus, Spi­
ritus Sanctus est Deus; sed Pater non est Filius, quia nemo generat seipsum,
nec Pater et Filius sunt Spiritus Sanctus. Hoc remanet absconditum, sed in
expressione hujus mysterii vitatur contradictio, quamvis non demonstretur
mysterii possibilitas, seu non repugnantia. Haec possibilitas nec probatur, nec
improbatur, sed solum suadetur, sicut convenientia Trinitatis, seu fecunditatis
naturae divinae ad intra. Has rationes convenientiae possumus semper magis
ac magis scrutare, sunt enim profundissimae, sed non demonstrativae, tendunt
ad evidentiam non quidem demonstrationis, sed visionis beatificae, sicut poly­
gonum inscriptum in circumferentia ad eam tendit dum multiplicantur in infi­
nitum ejus latera.

K.

30 Ex revelatione mysterii Trinitatis vita Dei intima apparet ut supremum
exemplar vitae gratiae, praesertim prout filiatio nostra adoptiva est participata
similitudo analogica filiationis naturalis aeternae.
Nam sicut Deus communicavit Filio suo totam suam naturam, sic commu­
nicavit nobis participationem suae naturae, seu principii operationis, quo possu­
mus Deum videre immediate sicut seipsum videt, et cum diligere sicut seipsum
diligit. Circa hanc similitudinem inter duas filiationes cfr. S. Thomam III,
<1 3» a· 5. ad 2m: '< Filiatio adoptiva est quaedam participata similitudo filiatio­
nis naturalis: sed fit in nobis appropriate a Patre, qui est principium naturalis
filiationis, et per donum Spiritus Sancti, qui est amor Patris et Filii». Item III,
q. 3, a. 8, ubi explicantur verba S. Pauli: « Quos praedestinavit conformes fieri
imaginis l ilii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus » Rom. VIII, 29.
Item Ill, q. 23, a. 2 ad 3®. Cfr. I Joan. I, 3: < Quod vidimus et audivimus an­
nuntiamus vobis, ut et vos societatem habeatis nobiscum, et societas nostra sit
cum Patre et Filio ejus Jesu Christo». Cfr. Comm. S. Th. in Joan. Ill, collo­

DE MOMENTO SUPREMI MYSTERII TRINITATIS

22y

quium cum Nicodemo, et in Matth. V, 48: » Estote ergo vos perfecti sicut et
Pater vester caelestis perfectus est ». Sic intelliguntur verba S. Pauli, Rom. VIII,
29: «Praedestinavit (Heus nos] conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse pri­
mogenitus in multis fratribus». Cfr. Comm. S. Th.
Sed etiam processio Spiritus Sancti est supremum exemplar caritatis no­
strae; nam, ut dicit S. Thomas 1, q. 43, a. 5, ad 2m: « Filius est Verbum non
qualccumquc, sed spirans amorem ». Ita pariter in nobis omnis cognitio Dei debet
spirare amorem caritatis erga Deum et proximum. Daemon definitur a S The­
resa: « Ille qui non diligit ». Haec similitudo exprimitur ab ipso Christo, dum di­
cit apud Joan. XVII, n, 21: « Pater, serva eos... ut sint unum, sicut et nos unum
sumus... sicut tu, Pater, in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint ·.. Cfr.
Comm. S. Th. Id est, sicut Pater et Filius sunt unum unitate naturae et prout
sese diligunt in Spiritu Sancto, qui est amor personalis, terminus amoris notio
nalis; ita Christiani sint unum cum Deo et inter se per gratiam quae est parti­
cipatio divinae naturae, et per caritatem.
Denique sic perficitur in anima imago non solum Dei unius, sed etiam Dei
trini\ nam sicut Deus Pater seipsum cognoscit in Verbo et seipsum ac Fi­
lium diligit in Spiritu Sancto, ita anima Christiana debet non solum seipsam
cognoscere, sed Deum ipsum quasi continuo cognoscere quasi experimenta liter
et diligere. Et imago Trinitatis perficietur definitive in patria, in qua beati cogno­
scunt immediate et jugiter Deum ut seipsum cognoscit, et diligunt illum ut
seipsum diligit.
Quoad relationes speciales filiorum Dei adoptivorum cum qualibet persona
divina, notandum est: i° quod 1res personae sunt unum principium operationis
ad extra (Denz. 703), quia operantur per intellectum, voluntatem et omnipoten­
tiam, quae sunt cis tribus communes; proinde adoptare homines convenit toti
Trinitati, sic in oratione dominica « Pater noster > dicitur Pater essentialiter,
et non personaliter de sola prima persona (cfr. I, q. 33, a. 3); 2° attamen ado­
ptare appropriatur Patri ut auctori, Filio ut exemplari, Spiritui Sancto ut im­
primenti. Cfr. S. Thomam 111, q. 3, a. 5, ad 2m « Filiatio adoptiva est quaedam
participata similitudo filiationis naturalis, sed tit in nobis appropriate a Patre,
qui est principium naturalis filiationis, et per donum Spiritus Sancti, qui est
amor Patris ct Filii >. Item III, q. 23, a. 2 ad 3“: « Adoptatio licet sit communis
toti Trinitati, appropriatur tamen Patri ut auctori, Filio ut exemplari, Spiritui
Sancto ut imprimenti in nobis hujus similitudinem exemplaris ·. Haec adoptio
fit imperfecte per gratiam viae et perfecte per gloriam. Sic Deus habitans in
beatis, in unico instanti immobilis aeternitatis in cis generat Verbum, in eis spirat
Spiritum Sanctum, ct beatos sibi assimilât consonando in eis gratiam con­
summatam, lumen gloriae et inamissibilem caritatem ut velificetur in illis oratio
Christi: « Ut omnes unum sint, sicut tu, Paler, in me et ego in te, ut et ipsi in nobis
unum sint; ut credat mundus quia tu me misisti ». Joan. XVII, 21.
«
«
r

7

*
?

<

TRACTATUS DE DEO CREATORE

Locus ejus in theologia.

Ad intelligentiam nostri tractatus in primis considerandus est locus ejus
in synthesi S. Thomae, quae nunc classica est.
Prima Pars Summae Thcol., quae est de Deo, theologiae objecto formali
seu primario, est tripartita: i° agitur de Deo uno seu de essentia divina, q. 2-26;
20 De Trinitate personarum, q. 27-45; 3° I)e i)eo creatore et gubernatore,
q. 44-119, id est ad finem iae Partis.
Ratio hujus divisionis est quod S. Theologia, quae est scientia de Deo ex
revelatione procedens, debet sub lumine revelationis primo tractare de suo
subjecto formali, scii, dc Deo in se, in sua essentia et quoad Trinitatem personarum,
antequam tractet de operatione Dei ad extra quae est creatio et gubernatio;
operari enim sequitur esse, et modus operandi modum essendi.
In hoc apparet discrimen inter methodum metaphvsicae et methodum
S. Theologiae. Meta physica, quae est, in ordine naturali, scientia, non de Deo,
sed dc ente in quantum est ens et de ente cognito humano modo, scii, in speculo
sensibilium, ascendit paulatim a sensibilibus ad spiritualia et divina; et sic Ari­
stoteles post Physicam seu Philosophiam naturalem de ente mobili et Psychologiam de ente animato, instituit metaphysicam, de ente ut sic, scii. Metaphvsicam criticam de valore rationis et de ente ut cognoscibili (1. IV Met.), ontologiam de ente in se, et in fine (1. XII) demonstrationem existentiae Dei Primi
motoris et Actus puri. Id est: Metaphysica, quae est Scientia de ente in quantum
est ens, prius considerat ens in q. ens, ut est nobis cognoscibile naturaliter, scii,
incipiendo a rebus sensibilibus et ascendendo ad Causam Supremam entis, scii,
ad Deum, auctorem naturae.
S. theologia e contra, quae est, in ordine supernatural!, scientia, non de
ente in quantum est ens, sed de Deo ut Deus est, sub ratione Deitatis seu vitae
ejus intimae a sola revelatione cognoscibilis, incipit sub lumine revelationis a
consideratione Dei ct Dei non solum auctoris naturae sed auctoris gratiae. Sic
piius tractat de Deo quam de creaturis, et prius de Deo quoad suam essentiam
et quoad Trinitatem personarum quam de Deo creatore ct gubernatore. Haec
notabilis differentia inter methodum theologiae et methodum metaphysicae
exponitur a S. Thoma in Summa C. Gentes, 1. II, c. 4: «Non eodem ordine
utraque doctrina procedit. Nam in doctrina philosophiae, quae creaturas sccun-

LOCUS EJUS IN THEOLOGIA

22Q

dum se considérai ct ex cis in Dei cognitione perducit, prima est consideratio de
creaturis et ultima de Deo; in doctrina vero fidei, quae creaturas nonnisi in ordine
ad Deum considerat, primo est consideratio Dei et postmodum creaturarum;
et sic est perfectior, utpotc Dei cognitioni similior, qui seipsum cognoscens alia
intuetur (in seipso). Unde, secundum hunc ordinem, post ea quae de Deo in se,
in primo libro sunt dicta, de his quae ab ipso sunt restat prosequendum .
Unde sic procedit S. Thomas non solum in Summa Theol. sed etiam in
Summa C. Gentes, quae non est proprie Summa philosophica, nam incipit a
Deo, sed quae tamen prius tractat de veritatibus naturaliter cognoscibilibus,
et in 1. IV tantum de Trinitate.
Haec animadversio quoad discrimen inter methodum metaphvsicae ct
methodum theologiae valet etiam ad bene distinguendum Tractatum theolo­
gicum dc homine, ut exponitur I, q. 75-102, a tractatu philosophico de ho­
mine ut exponitur in lib. De Anima Aristotelis. Tractatus enim philosophicus
de anima incipit a manifestationibus sensibilibus vitae animae, scii vitae vegetativae, deinde sensitivae, postea intellectivae, ct in fine tantum est sermo
dc spiritualitate et incorruptibilitate animae humanae. Est ordo inventionis
ct ascensionis. E contrario Tractus theologicus de homine constituitur descen­
dendo a Deo ad animam spiritualem a Deo creatam, et ideo jam in ia ejus
quaestione (scii. I, q. 75, a. 1, 2, 4, 5) agitur de spiritualitate et incorruptibili­
tate animae, postea est sermo (q. 76) de unione animae ad corpus, (q. 77) dc
potentiis in communi et in speciali, (q. 84) de operationibus partis intellectivae
tantum, quae solae ad Deum pertingere possunt cum auxilio gratiae, speciatim
de cognitione animae separatae de qua parum dicere potest philosophus, et tan­
dem (q. 90) cie prima hominis productione ut est ad imaginem Dei et (q. 93) de
statu justitiae et sanctitatis originalis.
Haec differentia methodi philosophiae a methodo theologiae, eo magis
est ab initio notanda, quo S. Thomas ut theologus speculativus valde utitur
philosophia in rebus theologicis, et quidam putant quod nimis philosophice
procedit in divinis; e contrario optime notavit et servavit distinctionem duorum
ordinum. Sed theologia utitur philosophia, tanquam superior ex alto utitur infe­
riori, per respectum ad finem altiorem, et sic theologia antequam utatur aliqua
propositione philosophica, eam sub suo lumine superiori examinat et saltem
negative approbat, ut non contraria revelationi; postea autem utitur ea tan­
quam instrumento, et communicat illi altiorem certitudinem, ita ut conclusio
theologica quae habetur ex majore fidei, et ex minore rationis, quamvis sit minus
certa quam ipsa fides, est tamen certior quam conclusio philosophica, quia ap­
probatur et confortatur lumine superiori revelationis victualis, quae est obje­
ctum formale quo sacrae Theologiae.
Necessarium erat hoc in memoriam revocare quoad divisionem iae Partis
Summae Theol. et quoad methodum theologiae.

DIVISIO TRACTATUS DE DEO CREATORE

Quomodo nunc dividitur tractatus noster de Deo creatore et gubernatore?
Dividitur in tres partes:
S·

De Productione creaturarum.
2a De Distinctione rerum in communi, et de distinctione rerum in spe­
ciali, in qua sunt tres tractatus: de angelis, de creatura corporali,
de homine.
a De Conservatione et gubernatione rerum, sive in communi, sive in
ia

Ordo harum divisionum est logicus, i° enim agendum est de ipsa produ­
ctione culis creati ex nihilo, bene determinando in quo differt cratio ab omni
alia productione rerum. 20 Agendum est de distinctione rerum creatarum, ubi
est sermo de magno problemate: quomodo multitudo procedere possit ab unitate
suprema, quod problema Plato, Aristoteles et Plotinus solvere non potuerunt,
prout duo primi non pervenerunt ad notionem explicitant creationis ex nihilo
et creationis liberrimae, et prout tertius loco creationis posuit emanatismum
pantheisticum. Item ibi agitur de distinctione inter bonum et malum. 30 Denique
logice tractandum de gubernatione harum omnium rerum creatarum, tum spiri­
tualium, tum corporalium, prout actiones earum a directione et a motione divina
ordinantur ad finem totius universi.

Qu. XLIV.

t»

De prima causa omnium entium.

Haec quaestio dividitur secundum quatuor causas, prout Deus est causa
efficiens, exemplaris et finalis omnium rerum, et prout est causa efficiens ipsius
materiae, cujus causalitas omnino imperfecta convenire nequit supremo prin­
cipio.
Agitur praesertim de causa efficienti, et in quaestione sequenti de modo
ejus. De causalitate autem finali seu de Deo fine ultimo longius agitur initio
1-11, et de causalitate exemplari jam actum est I, q. 15 de ideis divinis.

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

Art. I.

231

IJ a Deo.
Utr. sit necessarium
11 omne ens esse creatum

Aliis verbis, ut dicit ipse S. Thomas in prologo: Utr. Deus sit causa efficiens
omnium entium.

Status quaestionis:
Titulus est clarus, omne ens stat pro omni re quae proprie dicitur ens, scii,
pro omni substantia vel supposito, de quo dicitur est id quod est. Sic in art.
sequenti adhuc quaeritur: utr. materia prima sit a Deo; materia enim prima
non est proprie ens, id quod est, sed pars entis materialis, scii id quo aliquod est
materiale.
Item in titulo creatum significat tantum nunc causatum effective quia non­
dum agitur de modo hujusce productionis, scii, ex nihilo, de quo erit sermo in
q. seq. Quaestio est igitur: Utr. Deus sit causa efficiens omnium entium.
Status quaestionis melius apparet ex difficultatibus initio articuli positis
scii, videtur quod sint multa absolute necessaria in mundo, ut v. g. circulus a
seipso est circulus et tales proprietates habet. Atqui quod est absolute necessa­
rium non indiget causa efficienti. Ergo.
Responsio est tamen affirmativa: Deus est causa efficiens omnium entium.
Hoc est de fide.
i° S. Scriptura hoc clare affirmat: Gen. I, i : < In principio creavit Deus
caelum et terram », ubi sub caelo omnia caelestia, et sub terra omnia inferiora
continentur. Item Exod. XX, n: «Sex diebus fecit Dominus caelum et terram
et mare et omnia quae in eis sunt ». Is. XI.IV, 24: Ego Dominus faciens omnia,
extendens caelos solus, stabiliens terram ». Ps. CXLV, 6: ■ Qui fecit caelum et
terram, mare et omnia quae in eis sunt ». Joan. 1, 3: < Omnia per ipsum lacta
sunt ». Rom. XI, 36: « Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia Act. XVII.
24: « Deus qui fecit mundum et omnia quae in eo sunt ».
2° In Symbolis Nicaeno el Const, dicitur: « Credo in Deum... factorem caeli
et terrae, visibilium omnium et invisibilium . Denz. 54, 86. Item /1’ Conc. Later.:
Credimus Deum unum, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, esse unum
universorum principium, creatorem omnium visibilium et invisibilium, spiri­
tualium et corporalium», Denz. 428; cfr. 461, 706, 1782, 1801, 1805.
30 Probatur ratione theologica. Antequam exponatur haec probatio, no­
tandum est quod praesens problema accepit tres solutiones: dualismum, pantheismum et doctrinam revelatam de creatione.
Dualismus ait: mundus provenit ex materia prima aeterna, quae necessaria
est, sicut Deus ipse, et est potius coordinata Deo quam ei subordinata.
Panthcismus tenet quod Deus est una et eadem substantia cum mundo, ita
ut res mundi sint quasi accidentia vel modi finiti Dei; sive mundus fiat Deus
per evolutionem ascendentem, ut pantheistae moderni dicunt, sive Deus fiat
mundus per evolutionem descendentem de qua loquebantur neoplatonici sub
termino emanationis.

DE DEO CREATORE

Doctrina autem revelata de creatione tenet quod mundus it quidquid in eo
est, est effectus Dei.
Pantheismus jam confutatus est supra I, q. 3, a. 6 et 8, ostendendo quod
Deus nquiiitur ut prima causa efficiens immobilis tt simplicissima, prout debet
esse suum agere et proinde suum esse, sic re et essentia distinguitur a mundo
mutabili (t composito. Insuper causa efficiens est extrinseca et non venit in
compositionem sui effectus. Item, ut dictum est ibid. a. 6, Deus nequit habere
accidentia, nam eis perficeretur, actuarctur, quod est impossibile, cum ipse
inpiiiitur ut Actus purus, Ipsum Esse subsistens, ultima actualitas irrcccpta,
cui nulla potest fieri additio; est enim jam plenitudo essendi. Dualismus autem
confutabitur in nostro art. 2.
In corpore articuli demonstratio data est ipsa 411 via ad demonstrandam
existentiam Dei (I, q. 2, a. 3); sed modo inverso proposita, scii, non ascendendo
sed descendendo. Unde in nostro articulo habetur optimum commentum 4” viae,
quia est eadem via, sed nunc descendendo.
4a via reduci potest ael hanc formam:
Quod est in aliquo per participationem causatur ab eo cui convenit per
essentiam. Atque in rebus invenitur esse participatum, nam dicitur de iis see.
magis ct minus. Ergo existit Ens per essentiam, causa omnium, et hoc nomi­
namus Deum.
Major est ipsummet principium causalitatis: quod est tale non a st ipso,
est ab alio, quod est tale per essentiam.
Minor apparet ex gradibus perfectionum: nam omnis multitudo praesupponit unitatem superiorem, quia non reddit rationem unitatis similitudinis quae
in ipsa est; nam «quae see. se diversa sunt non conveniunt in aliquod unum,
nisi per aliquam causam adunantem ipsa» ut ait S. Th. I, q. 3, a. 7. Item omne
imperfectum est compositum ex perfectione et ex capacitate restricta hujus pel­
lectionis, et omne compositum indiget causa, propter eandem rationem: nam
quae see. se diversa sunt non conveniunt in aliquod unum nisi per aliquam
causam adunantem ipsa. Aliis verbis: unio quae invenitur in compositione duo­
rum et in multitudine diversorum entium similium, dependet ab unitate supe­
riori. unio enim participat unitati, et unitas igitur est principium unionis, ut
pluries dicit S. Thomas; non potest enim concipi unio nisi praeconcipiatur uni­
tas, et non e converso; unitas est notio simplicissima, dum in unione est jam
quaedam compositio aut multitudo. Unde principium: unio incausata diver­
sorum est impossibilis, cfr. C. Genl., 1. I, c. 15, r, 2; De Potentia, c. 111, a. 5; I.
q. 3, a· 5·
Nunc vero in nostro articulo est eadem via, sed descendendo, scilicet:
Id quod est in aliquo per participationem efficienter causatur in ipso ab
eo cui convenit per essentiam.
Atqui Deus et Deus solus est ens per essentiam, cum sit ipsum esse subsi­
stens, quod non potest esse nisi unum.
Ergo Deus est causa efficiens omnium entium.
Major est evidens, est forma principii causalitatis. Cajetanus notat u. IV:
haec propositio est communis et platonicis et pei ipateticis, si illud per essen­
tiam invenitur seu non repugnat Nam quandoque repugnat; v. g. non potest
< xisterv homo per essentiam separatim ab individuis; nam homo sec.undum

DE PRIMA < AUSA OMNIUM ENTIUM

2Jj

suam definitionem debet habere materiam communem, ossa et carnes. Atqui
ossa et carnes non possunt existere quin sint haec ossa ct hac carnes, nam im­
portant quantitatem cujus partes sunt extra partes et ideo indix iduantur, cfr. I,
q. 75, a. 4 et VII Met. lect. 9, 10. Unde homo per essentiam potest concipi ut
idea, non vero existere; sic in Deo est idea hominis, et esse divinum non nisi
virtualiter continet hominem, prout potest eum producere.
Sed major nostra intelligenda est de participata perfectione quae in suo
conceptu non involvit nec materiam communem, nec imperfectionem, ut esse,
vivere, intelligere.
Minor est evidens, supposito quod Deus sit ipsum esse subsistens, ut supra
probatum est I, q. 3, a. 4: Primus motor debet esse suum agere, ct suum esse.
Etenim cum ens dicatur ad esse, et sit id cujus actus est esse, si Deus est ipsum
esse subsistens, sequitur quod ipse sit ens per essentiam. Insuper ipsum esse,
si recipitur, recipitur in aliqua essentia v. g. hominis, plantae, lapidis; si vero
esse subsistit ut irreceptum, tunc est tale per essentiam, et est 101 icunt, sicut
si albedo esset subsistens, esset una sola albedo. Aliqua perfectio non multi­
plicatur nisi per capacitatem perfectionis in qua recipitur.
Sic S. Thomas resolvit quaestionem ex propriis, quia non potest assignari
magis propria causa entium in quantum sunt entia, quam ens per essentiam.
Certo agitur de causa efficienti, nam id quod est per participationem est effi­
cienter ab eo quod est per essentiam.
Ad im. Habitudo ad causam est -proprietas entis contingentis, quod sic
definitur: est ens quod potest esse et non esse; ergo sequitur quod non existât
a se, sed ab alio. Hoc est necesse in 2° modo dicendi per se.
Ad 2'”. Objectio erat: multa sunt absolute necessaria in mundo, quae non
indigent causa efficienti. — Resp.: sunt in eo quaedam absolute necessaria quae
tamen habent causam suae necessitatis, ut conclusiones demonstratae, conc.; se­
cus, nego.
.kZ 3m. Objectio erat: quae sunt mathematice vera non indigent causa ef­
ficienti. - Resp.: scientia mathematica abstrahit a causa efficienti, sed eam non
negat; abstrahit ab ea tantum quia considerat essentiam, non existentiam nu­
merorum et figurarum geometriae, nec considerat motum, sed solum causam
formalem numerorum et figurarum.

Legendus est de Potentia, q. 3, a. 5, articulus cum summa scientia scriptus,
de eadem conclusione; sed articulus brevior Summae Theologicae in sua simplicitate est altior. Ejus tamen altitudo non apparet nisi bene cognoscatur complexitas articuli de Potentia', tunc apparet unitas superior et quidquid in sua
virtualitate continet. Legendae sunt tres rationes datae in hoc ait. de Potentia.
Occasione hujusce primi articuli poni potest quaestio historica utrum Plato
et Aristoteles, qui citantur hic a S. Thoma, affirmaverint multitudinem entium
hujusce mundi dependere a Deo efficienter, an solum quadam dependentia formali
et finali. S. Ί hornas ad hoc respondet in art. sequenti. Videbimus, quod hi
magni philosophi affirmaverunt explicite dependentiam formalem et finalem,

1
1

ί
i
|
Γ
*
|
*
a
A

sed multo minus explicite dependentiam quoad efficientiam, non enim pervene­
runt ad explicitant notionem creationis ex nihilo, et a fortiori ad notionem liber­
rimae creationis et creationis non ab aeterno.
1’nde dum S. Thomas in hoc i° articulo citat Platonem et Aristotelem,
non vult dicere quod isti conclusionem articuli formulaverunt, sed ejus principia
dederunt, ostendendo quod multitudo non reddit rationem unitatis similitu­
dinis quae in ea est, scii, multitudo supponit unitatem superiorem, et perfectio
imperfectione admixta praesupponit perfectionem puram imparticipatam, nam
ut dicit S. Th., I, q. 3, a. 7: « Quae see. se diversa sunt, non conveniunt in ali­
quod unum, nisi per aliquam causam adunantem ipsa ». Id est multa non conve­
niunt in aliqua perfectione nisi per aliquam causam adunantem ipsa; et diversa
quae constituunt aliquod compositum, ut perfectio et capacitas in qua recipitur,
non conveniunt in aliquod unum, nisi per aliquam causam adunantem ipsa.

Objectiones pantheistarum.
ia obj.: Si esset albedo subsistens, esset una tantum. Ergo si est esse sub­
sistens, est unum tantum.
Rcsp.: In antecedente supponitur quod albedo non posset participari; dum
e contrario esse participatur.
Inst.: Est participatio quidem, sed per emanationem accidentis a substantia.
Rcsp.: Dupliciter, a posteriori et a priori:
A posteriori, see. experientiam lumine rationis illustratam, sunt in mundo
plures substantiae, v. g. substantia aquae distinguitur a substantia hydrogenii
et oxygenii quibus componitur, nam habet proprietates omnino diversas. Item
animal substantialiter distinguitur a substantia alimenti non viventis quam
sibi assimilât. Praesertim apparet individua litas animalium superiorum et prae­
cipue individua litas hominis, quae confirmatur testimonio conscientiae, see.
quod, unusquisque nostrum est substantialiter distinctus ab aliis, ut justus a
scelerato, Jesus a Barabba. — Insuper ad probandam existentiam Dei primi
motoris et primae causae et supremi Entis, non necesse est prius probare multi­
plicitatem substantiarum hujusce mundi. Sufficit v. g. ostendere quod substantia
mundi mutatur, notando quod omnis motus exigit motorem, et in ultima analyst
motorem immobilem, qui est suum agere, et proinde suum esse. Tunc apparet
quod hic primus motor immobilis realiter distinguitur a substantia mobili hujus
mundi. Item sufficit ostendere quod omnis multitudo praesupponit unitatem
superiorem, et omne imperfectum seu compositum ex perfectione et imperfectione
praesupponit perfectum, purum et simplex. Brevius, per quinque vias requiritur
prima causa immutabilis et simplicissima, ideoqud realiter et essentialiter di­
stincta a mundo mutabili et composito, cfr. Conc. Vatie. 1782: «Deus, cum sit
una singularis, simplex omnino et incommutabilis substantia spiritualis, praedi­
candus est re et essentia a mundo distinctus et super omnia, quae per ipsum
sunt, et concipi possunt, ineffabiliter excelsus».
d priori insuper, scii, supposita existentia primi Entis jam probata, apparet
quod mundus non sc habet ad Dcilm, ut accidens ad substantiam. Nam probatum
est supra 1, q. 3, a. 6 quod subjectum comparatur ad accidens sicut potentia ad
actum, nam subjectum aliquomodo perficitur per accidens. Sed ipsum Esse sub­
sistens nullo modo est in potentia ad aliquid, non potest perfici, est actus purus,

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

235

ultima actualitas, et ens cui nulla potest fieri additio, cum jam sit ipsa plenitudo
essendi. Unde Spinoza potest a Deo deducere attributa infinita, non vero modos
finitos. Unde: Si solus Deus cxistit, nulla est mutatio, et nulla multitudo, ut vole­
bat Parmenides.
Inst.: Sed Spinoza dicit: mundus non indiget causa efficienti, nec finali sicut
circulus in sc his causis extrinsecis non indiget; circulus est circulus a seipso.
Rcsp.: Spinoza utitur quidem methodo mathematica quae abstrahit ab exi­
stentia circuli ad ejus essentiam considerandam, quae abstrahit etiam ab existen­
tia omnium rerum, a motu, et proinde a causa efficiente et causa finali, consi­
derando solum causam formalem numerorum et figurarum geometriae, ut S. Tho­
mas dicit in nostro art. ad 3. Sed methodus mathematica est methodus specialis,
quae valet pro consideratione essentiae quantitatis sive continuae, sive discre­
tae; non vero est methodus universalis, quae valet pro consideratione entium,
praesertim quoad eorum existentiam ; si enim aliquid fit quod antea non erat,
ut haec planta, hoc animal, hic homo recenter generatus, hoc generatum indiget
non solum causa formali, sed etiam causa efficienti et causa finali. Methodus
mathematica non sufficit in physica, nec in metaphysica. Unde spinozismus est
abusus methodi mathematicae quae legitime in suo ordine abstrahit a causis
efficientibus et finalibus. Metaphysica autem non potest ab eis sic abstrahere.
Est scientia entis in quantum ens per altissimas causas ut longe ostendit Aristo­
teles initio metaphysicae.
Alia instantia pantheistarum.
Essentiae rerum sunt aeternae ut absolute necessariae, non dependent a
Deo; v. g. ab aeterno et independenter a Deo, homo est animal rationale Ergo
non omne ens dependet a Deo.
Rcsp.: Dist. antecedens: essentiae rerum sunt aeternae, negative, prout
abstrahunt ab hic et nunc, conc.; positive, scii, semper fuerunt, nego, vel faveas
probare. Item essentiae rerum ut absolute necessariae non dependent a Deo.
dist.: si eorum necessitas non est participata, conc,; secus, nego. Essentiae quidem
non dependent efficienter nisi actualiter producantur hic et nunc; sed dependent
formaliter a Deo, nam sunt ipsa essentia divina ut imitabilis ad extra see. aliquam
similitudinem participatam. 1«, 15, 2. Sicut enim omnis existentia praesupponit
primani existentiam, ita omnis essentia praesupponit primam essentiam, cujus
est imitatio analogica saltem in ratione entis, ita omnis veritas praesupponit
veritatem primani. Unde in nostro art. ad 2m ait: «quaedam necessaria habent
causam suae necessitatis, ut conclusiones necessariae ».
Unde S.Thomas dicit in C. Gentes, 1. II, c. 84: « Ex hoc quod veritates intel­
lectae (a nobis) sint aeternae quantum ad id quod intelligitur, non potest con­
cludi quod anima sit aeterna, sed quod veritates intellectae /undantur in aliquo
aeterno. Fundantur enim in ipsa prima Veritate, sicut in causa universali contentiva omnis veritatis ».

Inst.: Spinoza etiam objicit: Una substantia nequit aliam producere. Etenim
secunda haberet eadem attributa essentialia, et igitur non distingueretur ut sub­
stantia a prima.

2j()

DE DEO CREATORE

Resp.: Dist. prob.: secunda haberet eadem attributa analogice saltem, conc.;
n timerice, nego.
Ins!.: Per substantiam intelligitur id quod est per sc subsistens. Atqui quod
est per se subsistens est ipsum esse subsistens unicum. Ergo existit una sola
substantia.
Rcsp.: Dist. maj.: independenter a subjecto inhaerentiae, conc., v. g. homo
est substantia, non albedo; independenter a causa existendi, nego. Dist. min.:
quod est per sc subsistens independenter a causa existendi, conc.; indepen­
denter a subjecto, nego.
Unde substantia non debet definiri, ut vult Spinoza, ens a se, sed ens in sc,
et non in alio, et potest esse ab alio.
hist.: Praeter infinitum n i h i l esse potest. Atqui substantia Dei est infi­
nita. Ergo praeter eam nihil esse potest.
Rcsp.: Dist. maj.: nihil quod sit infinitum et a se, conc.; nihil quod sit fi­
nitum et ab alio, nego.
/nst.: Neque potest dari quid finitum praeter infinitum. Substantia finita
addita infinitae efficeret aliud maius. Atqui hoc est absurdum. Ergo.
Rcsp.: Dist. maj.: efficeret aliquid maius intensive, nego; extensive, conc.
Etenim non efficeretur major entitas, sed plures entitates. Sic post crea­
tionem non est plus entis, sed sunt plura entia: non plus sapientiae, sed plures
sapientes. Imo hoc jam est dum discipulus intclligit S. Thomam, non est plus
sapientiae.
Inst.: Id quod continet aliud non realiter ab eo distinguitur. Deus autem
infinitus continet mundum, alioquin non esset infinitus. Ergo Deus non realitcr distinguitur a mundo.
Resp.: Dist. maj.: id quod continet aliud formaliter vel materialiter, conc ;
id quod continet aliud eminenter ct virtualiter, nego. Dist. min.: Deus continet
mundum formaliter vel materialiter, nego; eminenter ct virtualiter, conc., prout
potest illum producere, quatenus omnes perfectiones quae sunt in mundo prae­
existunt eminenter in Ipso lisse per se subsistenti, quod est plenitudo essendi.

Art. II. — Utr. materia prima sit creata a Deo.

η

Status quaestionis: Hic articulus non inutilis est post praecedentem, nam
materia prima non est aliquod ens, non est id quod existit, sed id quo aliquid
est materiale, est pars entis materialis.
Haec quaestio articuli II coincidit materialiter cum quaestione de creatione,
quia materia prima non potest produci nisi ex nihilo. Attamen nondum est
joriiiatilci de modo tactionis, de quo agendum est qu. seq. Nunc non est quaestio
de modo, sed de hac parte rerum materialium quae est materia prima.
Status quaestionis melius apparet ex difficultatibus initio articuli positis,
quae sunt argumenta dualismi.
J
la diffic. est posita ab Averroe, scii.: ex nihilo nihil iit, nam omne quod
fit, Iit ex aliquo subjecto. Atqui materia prima non habet subjectum cx quo

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

237

fiat. Ergo fieri nequit. Ut dicit Aristoteles, est ingenerabilis et incorruptibilis, nam
omnis generatio eam praesupponit, et omnis corruptio ad eam terminatur.
2a diflic.: Xon potest esse principium activum sine passivo correlativo.
Atqui Deus est primum principium activum. Ergo debet esse materia ei coordinata ut primum principium passivum.
3a diflic.: Omne agens producit effectum in actu. Sed materia prima est
pura potentia. Ergo non potest produci a Deo.
Sic apparet difficultas quaestionis solvendae, et nodus difficultatis άπορία.
list dubium methodicum ante et non post inquisitionem demonstrationis.

Responsio est affirmativa, scii, materia prima est creata a Deo. Hoc est de
fide, nam de fide est, ut dicetur infra, q. 45, a. 1, quod creatio mundi fuit produ­
ctio ejus ex nihilo sui et subjecti. Sanctus Thomas affert in arg. sed contra »
textum classicum Augustini 1. XII Conj., c. 7: «Duo fecisti, Domine: unum -prope
te, scii. Angelum, ct aliud prope nihil, scii. materiam primam». Attamen notan­
dum est quod Augustinus non tam praecise loquitur de materia prima sicut peri­
patetici, sed forte potius de materia dementari, terra inani et vacua, quae potest
existere sine alia forma, quia jam formam dementarem habet. Dum e contra
pro peripateticis « materia prima non est quid, nec quale, nec quantum , est
pura potentia, seu capacitas realis hujusce perfectionis quae est forma specifica
rerum materialium. Unde materia prima pro peripateticis est non lignum calefiabile, nec terra transformabitis, nec aer, nec aqua, sed est ipsum determinabile
a formis rerum. Et proinde non est id quod est, sed id quo aliquid est materiale,
et ideo, ut dicit S. Thomas, ad 3”’, non potest existere sine forma.
Hoc non bene intellexerunt Scotus et Suarezius,qui putant materiam primam
non esse puram potentiam, sed habere actualitatem essentialem, et posse existere
sine forma. Est alia metaphysica (piam nostra, nam in ea potentia est actus im­
perfectissimus, ac si potentia quae praesupponitur a motu esset jam initium motus.
In corpore articuli sunt duae partes, pars historica, et, in ultima paragraph»
«hoc igitur», pars thcorctica. Legendus est articulus.
In parte historica S. Thomas distinguit tres classes philosophorum.
ia categoria est eorum qui assignaverunt solum causas accidentalium mu­
tationum, Thales, Anaximenes, Anaximander, Heraclitus, Empedocles, et etiam
Anaxagoras, quamvis Anaxagoras dixerit: existit Intelligentia separata quae
omnia ordinavit.
2“ categoria est eorum (pii assignaverunt causas substantialium mutationum,
seu causas entis in quantum est particulare ens, hoc ens individualité! (hoc animal
generatum) vel tale ens specifice, bos, bovinitas; prout v. g. Plato assignabat
ideas separatas et prout Aristoteles dicebat: generationes substantiales fiunt
non in hieme, sed in vere, see. influxum astrorum, et praesertim circuli obliqui,
qui est eclipticus.
In hac 2a categoria S. Thomas ponit Platonem et Aristotelem.
3“ categoria est eorum «pii assignaverunt causam entis non solum in quantum
est hoc ens individualiter, vel tale ens specifice, sed etiam in quantum ens.
In hac tertia categoria sunt philosophi diristiani, sub luce doctrinae reve­
latae de creatione, quae inscribitur initio ipsius Genesis 1, 1: « In principio Deus
creavit caelum ct terram».

I
<
Γ
I'

e
4*
II
I
n
t»
I·
(I

238

DE DEO CREATORE

Sic habetur haec divisio ascendens:

Deus, Ipsum Esse subsistens,
causa profundens totum
ens, et non solum transmutans.
tale ens
entis
Quidam as­
specifice: Idea bovis, vel cir­
substan
­
signaverunt
culus
obliquus.
tialis
causam en­
hoc ens
tis
in quantum est
indi viduale: hic bos generat hunc
bovem.
I
: materia increata, coI
i
' ordinata Deo.
' entis accidentalis: motus localis vel qualitativi: Ignis.

!

tui

Sola causa suprema profundit totum ens, aliae sunt solum causae transmutantes
aliquod subjectum. Quoad hanc classificationem, notandum est quod S. Thomas
non semper eodem modo eam proposuit:
in II Sent., d. 37, q. i, a. 1 (circa a. 1253) eodem modo classificat hoc phi­
losophus.
in de Pot., q. 3, a. 5 (a. 1260) ponit Platonem et Aristotelem in 3am catego­
riam prout saltem implicite dixerunt omne ens dependere ut ens a Deo.
in VIII Phys., lect. II (a. 1264) confutando dualismum Averrois dicit S. Tho­
mas creationem cx nihilo « non esse contra intentionem Aristotelis », id est: non
esse contra ejus principia, sed potius contineri virtualiter in ejus principiis, cfr.
I, 45» 5» quamvis ad notionem explicitam creationis ex nihilo non pervenerit.
Revera dum Aristoteles dicebat « ex nihilo nihil fit », loquebatur de fieri proprie
dicto quod est cx subjecto, dum creatio non est aliquod fieri proprie dictum ut
infra dicetur.
ia Pars Summae Theol. scripta est circa a. 1265; in ea S. Thomas ponit Pla­
tonem ct Aristotelem in 2a categoria, quia loquitur potius de eo quod isti magni
philosophi explicite dixerunt.
Pars theoretica articuli ad hoc argumentum in forma reducitur:
Causa efficiens entium in quantum sunt entia, est causa eorum see* omne
quod pertinet ad eorum esse.
Atqui Deus est causa omnium entium in quantum sunt entia, ad quorum
esse, si sunt materialia, pertinet materia prima.
Ergo Deus est causa efficiens materiae primae.
Est applicatio conclusionis articuli praecedentis ad hanc partem rerum quae
est materia prima. Major est evidens ex comparatione causae ipsius entis ut
sic, cum causa entis ut est hoc ens individualiter, vel tale ens specifice. Minor
constat ex art. praecedenti. Est demonstratio ex propriis notionibus, non ex
communibus, scii, ex formali medio demonstrativo.
Videamus solutionem objectionum dualismi, et solutionem objectionum ex
notione cartesiana materiae, seu spatii.

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

239

Objectiones dualismi sunt initio articuli:
i11 obj.: Omne quod fit, fit cx subjecto. Atqui materia prima non habet
subjectum. Ergo materia prima fieri nequit.
Rcsp.: Omne quod proprie fit seu producitur, conc.; quod improprie fit, in
hoc sensu quod quocumque modo producitur, nego; conc. min.; dist. conci.
2a obj.: Non potest esse activum sine passivo. Atqui Deus est primum prin­
cipium activum. Ergo debet esse materia prima aeterna ut principium pssivum.
Resp.: Dist. maj.: non potest esse principium activum transformans sub­
jectum sine corrclativo principio passivo, conc.; non potest esse principium acti­
vum non transformans subjectum, sed producens totum ens, sine correlativo
principio passivo, nego; contradist. min.; nego conci.
3a obj.: Omne agens producit effectum in actu. Atqui materia prima est
pura potentia. Ergo non potest produci.
Rcsp.: Dist. maj.: omne agens producit effectum in actu et quidquid ad
eum pertinet, conc.; et non quidquid ad eum pertinet, nego; conc. min.; dist.
conci.: materia prima non potest produci ut quid pertinens ad rem materialem,
nego; sine forma, conc.
Unde materia prima non proprie creatur, sed concreatur, dum creatur
suppositum materiale cujus est pars.
Imo S. Thomas dicit I, q. 15, a. 3, ad 3“: « Materia habet ideam in Deo,
non tamen aliam ab idea compositi. Nam materia secundum se, neque esse
habet, neque cognoscibilis est ».

Dubium: An causae transmutantes, seu producentes mutationem vel sub­
stantialem vel accidentalem, sint aliquomodo causae entis in quantum est ens:
Resp.: Non per se, sed per accidens, seu ratione alterius, in quantum pro­
ducunt tale ens vel hoc ens. Cajetanus notat quod bos generans bovem, producit
aliquod ens simpliciter, scii, suppositum aliquod, per transmutationem materiae,
sed per se non producit ens in quantum ens, quia actio generantis supponit ma­
teriam quae in alio composito praeexistebat.
Tunc in generatione, non per se fit ens in quantum ens, quia antea erat ens
in potentia, sed per accidens fit ens in quantum ens, prout per se fit hoc ens, scii,
bos generatus. Sicut cx nigro per sc fit album, et per accidens fit coloratum, quia
jam erat color in nigro.

Potest fieri objectio contra articulum ex notione cartesiana materiae ut
intellecta est a Spinoza: Materia nihil aliud est quam trina extensio longi, lati et
profundi, est idem ac spatium, nullos habens fines, et sic omnia spatia imaginaria
sunt jam repleta, vacuum est impossibile. Atqui spatium sic conceptum vide­
tur esse quid a se existons independenter a Deo, aut est attributum divinum,
ut ait Spinoza. Ergo materia est increata, ita Spinoza.
Brevius objectio Spinozae ex notione cartesiana ad hoc reducitur:
Spatium infinitum est quid increatum. Atqui materia est spatium infinitum.
Ergo materia est quid increatum,. attributum divinum.

DE DEO CREATORE

240

Resp.: Dist. maj.: spatium imaginarium, ut possibilitas ponendi corpus, haec
possibilitas non est quid creatum, cone.; spatium rcalc seu extensio realis alicujus corporis est quid increatum, nego. Contradist. min.: materia est spatium
imaginarium, nego; est in corporibus realiter extensa, conc. et nego conclu­
sionem.
Insuper spatium nequit esse attributum divinum quia est quid ordinis
corporei et sic minus perfectum quam ipse spiritus, in Deo autem nihil est im­
perfectum, cum sit ipsum Esse per se subsistens, ipsa Perfectio subsistens. Am­
plius spatium est divisibile, divisum, habet partes extra partes, (piarum una non
est ita perfecta ac altera, etc. (IVa via). Denique spatium est ordinatum per
partes, sursum, deorsum, sinistrorsum, dextrorsum secundum tres dimensiones.
Id autem quod est ordinatum non est primum principium ordinis (V11 via).

Art. Ill.

Utr. Deus sit causa exemplaris rerum, an sint
alia exemplaria praeter ipsum.

Agitur dc rebus naturalibus non artificialibus.
Sic S. Thomas ipse formulavit titulum in prologo hujusce quaestionis. Edi­
tores hunc titulum abbreviaverunt postea, initio hujusce articuli.

Status quaestionis apparet ex argumentis Platonis ad probandam existentiam idearum, quibus correspondet materia incausata, quae see. ipsum est «ali­
quod non-ens quodammodo existens », in quo recipitur participatio idearum.
ia obj.: Exemplatum habet similitudinem exemplaris. Sed creaturae longe
sunt a divina similitudine. Ergo praeter Deum requiruntur aliqua exemplaria
subordinata, v. g. exemplaria bovis, rosae, lilii etc.
2a obj.: Omne quod est per participationem reducitur ad aliquid per se
existens. Sed haec rosa est rosa per participationem, cum sint multae aliae rosae.
Ergo debet existcre rosa per essentiam, item lilium per essentiam, item bos per
essentiam.
3nobj.: Scientiae sunt non de singularibus, sed de universalibus, v. g. psychologia est de homine in genere, non de hoc. Atqui scientiae istac habent va­
lorem object ivum, ontologicum. Ergo universalia debent existcre formaliter
a parte rei, seu extra mentem. Imo, ut dicitur in 4a obj. Dionysius ita quandoque
videtur loqui, quia videtur dicere quod Ipsum esse subsistens sit prius quam
ipsum vivere subsistens.
Responsio tamen est: Exemplaria rerum naturalium non sunt extra Deum.
ia prob. auctoritate Augustini in arg. «sed contra» qui tenet quod exem­
plaria rerum sunt ideae divinae in mente divina existentes. Imo Augustinus
putavit quod haec erat doctrina ipsius Platonis. Item Dionysius vel Pseudodionysius. E contrario Aristoteles (VII et VIII Met.) existimat quod secundum
Platonem, exemplaria sunt extra Deum, sicut formae subsistentes separatae
< t confutat ibid hanc doctrinam, quia homo separatus, ut sit non anima sepa­
rata, sed homo separatus ab individuis, deberet habere materiam, non indivi­
du.diter, sed communem, ossa et carnes; sed ossa ct carnes, eo ipso quod important

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

241

quantitatem cujus partes sunt extra partes et indi viduantur, non possunt existere quin sint liacc ossa et hac carnes: cfr. VII Met., lect. 9 et 10 et in nostro
articulo, ad 2,n et infra I, q. 84, a. 7; q. 85, a. I, ad 2.
In corpore art. S. Thomas ostendit legitimitatem exemplarismi platonici
dummodo intelligatur, ut vult Augustinus, de ideis divinis, in mente divina
existentibus, cfr. supra I, q. 15. Argumentum articuli ad hoc reducitur:
Ad productionem alicujus rei necessarium est exemplar, ut effectus deter­
minatam formam consequatur.
Atqui manifestum est quod ea, quae naturaliter fiunt, determinatas formas
consequuntur, v. g. rosae, lilii, leonis, etc.
Ergo habent causam exemplarem, seu in divina sapientia, quae ordinem
universi excogitavit.
Hoc argumentum quasi coincidit cum probatione existentiae Dei per ordi­
nem mundi, sed nunc potius consideratur exemplar rerum quam ordinatio earum
ad finem, et potius earum forma quam finis, sed forma generati est finis genera­
tionis. Minor est evidens; sed major explicatione indiget. Major illustratur
exemplo artificis; sed non est solum empirice vera, est dc sc evidens et necessaria
et probatur ex explicatione terminorum et per reductionem ad absurdum, sicut
principium finalitatis: « omne agens agit propter finem Sanctus Thomas osten­
dit veritatem principii finalitatis I-II, q. 1, a. 2: i° explicando terminos ejus,
nam agens tendit ad aliquid sibi conveniens, et finis nihil aliud est quam bonum
conveniens ad quod tendit agens. — 2° Defendit hoc principium ibid, per absur­
dum dicens: «Agens non movet, nisi ex intentione finis. St enim agens non esset
determinatum ad aliquem effectum, non magis ageret hoc, quam illud. Ad hoc
ergo quod determinatum effectum producat, necesse est quod determinetur ad
aliquid certum quod habet rationem finis ». Id est: si oculus non ordinaretur ad
visionem, non magis videret, quam audiret; si pes non ordinaretur ad ambulatio­
nem, non magis ad eam serviret, quam ad volandum etc.
Haec autem ordinatio passiva oculi ad visionem, pedis ad ambulationem
supponit ordinationem activam. Sed sapientis est ordinare; quia ut aliquis
ordinet diversa, oportet quod cognoscat rationem essendi mediorum in fine, et
sola intelligentia, non vero sensus, nec imaginatio, potest cognoscere rationes
essendi rerum et non solum colores et sonos.
Imo requiritur, quidquid dicat Kantius, suprema intelligentia quae est Ipsum
intelligere subsistens; nam omnis intelligentia, v. g. angelica quae non est ipsum
intelligere, ordinatur ad intellectionem, et haec ordinatio passiva praesupponit
ordinationem activam, quae non potest igitur provenire nisi ab ipso Intelligere
subsistenti, in quo ideae rerum sunt, ut quid intellectum ab ipso in seipso, absque
pluralitate reali.
Major nostri argumenti est igitur eadem ac major probationis existentiae
Dei per ordinem mundi, et eodemmodo defenditur per absurdum, scii, si ad pro­
ductionem rei naturalis non esset necessaria idea directrix, seu exemplar, tunc res
naturalis non determinatam formam consequeretur, non ma.t is fieret hoc, quam
illud. V. g. si ad evolutionem germinis glandis non esset idea directrix, ex hoc ger­
mine non magis procederet quercus, quam frumentum, aut pirus.
Objectio: Sed sufficit quod sit idea rectrix immanens in ipsa evolutione. Ita
Hegel in suo evolutionismo pantheistic©.
16 — GarrîGOü-Eagrange, Dr Den Trino et Creatore.

DE DEO CREATORE

Rcsp.: Idea rectrix immanens est ad modum ordinationis passivae hujusce
germinis ad quercum, sed omnis ordinatio passiva praesupponit ordinationem
activam, et solus sapiens cognoscens rationes essendi rerum, et rationem essendi
mediorum in fine, potest ordinare. Alioquin in evolutione ascendente sine causa
suprema ordinatrice et dirigente, plus producitur a minori, perfectius ab imper­
fectiori, et tunc per evolutionem fit plus entis, non solum plura entia. Quod est
multo magis inacceptabile quam dogma creationis, secundum quod plus non
procedit a minori, etenim: post creationem sunt plura entia quidem, sed non
plus entis, sicut nec plus sapientiae. Et ideo Hegel debet negare valorem ontologicum principii contradictionis, sed hoc est dicere: absurditas radicalis est
principium omnium rerum. Ad hoc mens devenit rejiciendo creationem. Supra I,
q. 15, a. 2, S. Thomas ostendit quod pluralitas idearum in Deo non est nisi obje­
ctiva, prout Deus intelligit imitabilitatem suae essentiae ad extra, seu potius
relationem imitabilitatis alicujus rei, v. g. leonis, ad suam essentiam, prout leo
participat vitae et cognitioni.
Responsio ad objectiones confirmat conclusionem.
Ad im. Humanitas non est formaliter in natura divina, sed solum virtualiter; attamen idea homini est formalitcr eminenter in Deo, ut terminus intelle­
ctionis divinae. Et ipsa multitudo objectiva idearum est formaliter eminenter
in Deo, dum est formaliter non eminenter in angelo, in quo revera sunt multae
ideae subordinatae. Unde notio ideae est notio analogica quae solum see. simi­
litudinem proportionum dicitur de idea humana, de idea angelica, de idea divina;
nam « ea quae sunt divisim in inferioribus sunt unite seu per modum unius
in superioribus» ut ait saepe Dionysius.
Ad 2m. Homo per se subsistens importaret materiam, et igitur non posset
esse sine materia saltem communi, quae non potest existere sine materia indi­
vidual!. Ossa et carnes eo ipso quod existunt sunt haec ossa et hae carnes.
Ad 3m. Universalia non existunt formalitcr extra mentem seu a parte rei,
sed solum fundamentaliter in individuis, scii. see. eorum similitudinem tum
specificam, tum genericam. quae potest abstrahi; sed modus abstractionis et
universalitatis non existit formaliter nisi in mente.
Spinoza tenet e contra quod ens substantiale universale existit formalitcr
a parte rei, et tunc ens universale confunditur pantheistice cum ente divino.
Ad hoc tendit Malebranchius, quia putat se videre prima principia rationis, non
solum in ente intelligibili abstracto, sed etiam in Deo. Tunc voluntas nostra naturalis specificaretur, non a bono universali, sed immediate a Deo ipso, ut caritas
infusa, esset confusio pantheistica ordinis naturae et ordinis gratiae, nam ipsa
nostra natura jam esset, sicut gratia sanctificans, participatio divinae naturae.
Ad 4“ Quando Dionysius dicit De div. nom., c. 5: « Ipsum esse prius est
eo quod est per se vitam esse, ct eo quod est per se sapientiam esse » aut vult
dicere quod prius concipimus Deum ut Primum Esse, quam ut Primum vivens,
aut loquitur de ente et esse participato, quod est in omnibus creaturis, etiam
in infimis, dum vivere et intclligere non est nisi in superioribus.

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

Art. IV.

243

Utr. Deus sit causa finalis omnium.

Status quaestionis: Hoc quidem affirmatum est ab Aristotele, scii, quod
Actus purus est finis omnium et movet immobiliter alliciendo omnia, movet
ut supremum desiderabile XII Met., c. 7.
Sed plures negaverunt Deum esse causam finalem, v. g. Spinoza qui negavit
causas finales simpliciter, dicendo: finis non movet agens, quia finis nondum exi­
stit vel nondum obtinetur quando agens operatur, ac si absque fundamento
esset distinctio inter ordinem intentionis, in quo finis est prior, et ordinem executionis, in quo finis est posterior. Kantius dicit: Deus non creavit nos propter
se, sed propter nos, secus esset egoismus in Deo transcendentalis.
Objectiones positae initio articuli ostendunt difficultatem quaestionis de
motivo creationis.
ia obj.: Agere propter finem videtur esse alicujus indigentis fine Sed Deus
nullo modo est indigens.
2“ obj.: Finis et agens in generatione numerice distinguuntur. Sed Deus est
primum agens, ergo non potest esse ultimus finis.
3n obj.: Non omnia Deum appetunt, quia non omnia eum cognoscere pos­
sunt.
·.
4a obj. : Finis est prima causarum. Si igitur Deus sit agens et finis, in eo est
prioritas et posterioritas.
Responsio tamen est affirmativa, et est de fide see. haec verba Conc. Vat.,
Denz. 1783: « Hic solus verus Deus bonitate sua et omnipotenti virtute, non nd
augendam suam beatitudinem nec ad acquirendam, sed ad manifestandam perfe­
ctionem suam per bona, quae creaturis impertitur, liberrimo consilio condidit
creaturas... ». Sensus definitionis est: Deus creavit non propter finem creatum,
nequidem propter gloriam suam externam, si his verbis intelligitur quid creatum,
scii, claram Dei notitiam cum laude quam habent beati in caelo; nam haec clara
Dei notitia creata ipsa est ordinata ad Deum ultimum finem. Sic in 1. Pro\
XVI, 4 dicitur: « Universa propter semetipsum operatus est Dominus ».
Unde omnia creavit propter finem incrcatum, sed finem habet rationem boni,
ergo propter bonitatem increatam, non quidem augendam cum sit jam infinita,
nec acquirendam, cum sit Esse per se subsistens, sed ad perfectionem suam in­
creatam manifestandam per bona quae creaturis impertitur. Haec verba Conc.
Vaticani jam erant ad litteram in corp, nostri articuli.
2° Prob. ratione ex hoc quod Deus est supremum agens, ut supra q. 6, a. 1.
quia see. theoriam quatuor causarum ordo agentium debet correspondes ordini
finium. Virtute hujusce correspondentiae, c converso probari potest ex hoc quod
Deus est ultimus finis omnium (ut clare affirmavit Aristoteles), quod est prima
causa efficiens (quod philosophus minus explicite dixit). Sic Aristoteles ex hoc
quod explicite dixerit Deum esse ultimum finem omnium debuit quodammodo
saltem intclligcre quod Deus est causa efficiens omnium. Hoc exigitur see. theo­
riam quatuor causarum et sec. hoc principium aristotelicum Met. 1. II, c. 2
quod in nullo genere causarum est processus in infinitum.

DE DEO CREATORE

w’

«·

s»

Argumentum articuli ad hoc reducitur:
Omne agens agit propter finem et finis agentis est idem ac patientis prout
patiens acquirit id quod imprimit agens.
Atqui supremum agens, quod nullomodo patitur, non potest habere alium
finem quam communicare suam bonitatem, quam aliae res intendunt participare.
Ergo divina bonitas communicanda est finis omnium rerum.
Major est principium finalitatis, quod hic rursus demonstratur indirecte
per absurdum: « alioquin ex actione agentis non magis sequeretur hoc quam
illud, nisi a casu »; v. g. ex conformatione oculi non magis sequeretur visio quam
auditio, ex germine glandis non magis sequeretur quercus quam pirus. Quidam
scholastici moderni dicunt has demonstrationes per absurdum tum principii
causalitatis efficientis, tum principii finalitatis, continere circulum vitiosum.
Hoc dicunt quia nesciunt distinguere inter demonstrationem indirectam et
demonstrationem directam seu ostensivam, quae sola dat evidentiam intrinse­
cam rei demonstratae. Demonstrationes istae per absurdum admittuntur ab
omnibus scholasticis, etiam a Scoto et a Suarezio; nunc hi moderni loquuntur
sub influxu empirismi aut Kantismi. In his demonstrationibus per absurdum,
S. Thomas non vult deducere ostensive ex principio contradictionis principia
causalitatis efficientis et finalitatis, sed solum ostendere quod haec subordinata
principia negari nequeunt, quin negetur supremum rationis principium, scii,
principium contradictionis quod immediate fundatur in notione entis et in ejus
oppositione ad nihilum. Si non valent hae demonstrationes per absurdum, oportet
dicere: contingens incausatum non est impossibile, non est absurdum; ten­
dentia sine finalitate, non est impossibilis,, non est absurda. Tunc esset purus
nominalismus empiricus, negatio totius metaphysicae et probationum existentiae Dei. - Et insuper principium finalitatis est immediate evidens si bene in­
telliguntur termini ejus: nam omne agens ut sic tendit ad producendum aliquid
determinatum sibi conveniens, et hoc vocatur finis. Casus autem non potest
esse causa prima ordinationis rerum, quia casus est causa per accidens quae
praesupponit causam per se ordinatam ad suum effectum.
Iu nostra majore additur: finis agentis est idem ac patientis, sed aliter ct
aliter, prout patiens acquirit id quod imprimit agens; v. g. generans intendit dare
similitudinem specificam suae formae, quam accipit generatum, ut dicitur ad 2m.
Minor est evidens, ex supra dictis. Deus est agens tantum, non patiens, cum
sit, ut primus motor, suum agere, proinde suum esse, id est cum sit Ipsum esse
subsistens et Actus purus, Ergo Deo non convenit agere propter acquisitionem
alicujus linis, nec ad augendam suam bonitatem quae de se est infinita, sed ad
eam communicandam ut dicit Cone. Vatie. Coroll.: Amor Dei dat, non proprie ac­
cipit, quia non perficitur. Quo magis elevatur homo, eo magis ejus amor erga pro­
ximum est activum; ita apostolus, dum illi (pii matrimonium contrahunt non
solum dant, sed accipiunt.
Cum autem idem sit finis agentis et patientis, omnia alia entia intendunt
consequi suam perfectionem quae est similitudo participata hujusce bonitatis
divinae.
Sic ut dicitur ad 3m «omnia appetunt Deum ut finem, appetendo quodcumque bonum sive appetitu intelli ioili, sive sensibili, sive naturali, qui est
sine cognitione; quia nihil habet rationem boni ct appetibilis, nisi see. quod

DE PRIMA CAUSA OMNIUM ENTIUM

245

participat similitudinem Dei». Et hoc dixerat satis explicite Aristoteles in XII
Met., c. 7, quamvis minus explicite affirmaverit Deum esse causam efficientem
omnium.
Imo S. Thomas dicet infra I, q. 60, 5: «Quia omnis creatura naturaliter,
secundum id quod est, Dei est, sequitur quod omnis creatura suo modo natura­
liter diligit Deum plus quam seipsam ».
Ita tendunt ad quandam similitudinem Dei astra secundum attractionem
universalem necessariam ad cohaesionem universi, terra mota circa solem, plantae
quae tendunt ad suam conservationem et propagationem, item animalia, axis
dum volat; gallina dum congregat pullos sub alas contra milvium, et dum diligit
bonum suae speciei plus quam se; oculus dum videt, aures dum audiunt, apis
argumentosa dum alvearium suum aedificat, aut mei suum facit; homo dum
tendit non solum ad bonum delectabile aut utile, sed etiam ad bonum honestum,
quod maxime invenitur in supremo bono. Hoc dicitur in cantico trium puero­
rum. Benedicite omnia o-pera Domini Domino, ... benedicite caeli Domino.
Ergo stat conclusio nostra: divina bonitas est finis omnium rerum.

lum dubium: Utr. bonitas divina vere sit causa finalis fier resfiectum ad actio­
nem creatricem. Difficultas est quia haec actio nullo modo est effectus nequidem
in ordine finalitatis.
Resfiondetur: Bonitas divina non est causa finalis realiter distincta ab actione
creatrice, nec finis -producendus, aut obtinendus, scii, acquirendus ut dictum est.
Attamen analogice bonitas divina habet per respectum ad actionem creatricem
rationem finis. Ut dicit S. Thomas ad 4"’: « Primum principium omnium rerum
est unum secundum rem. Nihil tamen prohibet in eo considerari multa see. ratio­
nem quorum quaedam prius cadunt in intellectu nostro quam alia». Cfr. I, q. 19,
a. 2, ad 2. Thomistae notant: « Divina bonitas non est proprie et stricte causa
finalis divinae operationis immanentis; quia inter causam proprie dictam et effe­
ctum necessario debet esse distinctio realis ct realis defiendentia effectus a causa.
Recte tamen dicitur quod divina bonitas sit ratio divinae operationis seu sit Deo
ratio volendi et agendi ». Ad hoc sufficit distinctio rationis, nec etiam requiritur
dependentia realis unius ab alio. Sic, ut dictum est supra, I, q. 10, a. 1: immuta­
bilitas Dei est ratio aeternitatis, ct immaterialitas ejus ratio ejus intellectionis.
Unde ex hoc quod Deus perfecte amat suam bonitatem, vult libei;e illam aliis
communicari participative.
2“"'dubium: Quomodo ipsa actio creatrix ordinatur ad creaturam et bonitatem
creatam producendam?
Resp.: Non ut medium ad finem, tunc Deus subordinaretur creaturae, sed
actio creatrix ordinatur ad creaturam, ut causa eminens ad effectum inferio­
rem, etiam absque ulla relatione reali ad creaturam, cum relatio realis sit so­
lum creaturae ad Deum et non c converso. Ita Incarnatio ordinatur ad redem­
ptionem, non ut medium, sed ut causa eminens. Creatura nullo modo est finis
ipsius actus amoris increati, sed finis boni quem Deus vult ei dare. In hoc sensu
dicitur in Prov. XVI, 4: « Universa propter scmelipsum operatus est Dominus ».
Kantius objicit: sed tunc est egoismus transcendentalis in Deo.

246

nF.

DEO CREATORE

Rcsp.: Egoismus definiendus est et statim apparet quod non est perfectio
simpliciter simplex ponenda in Deo, etiam cum adjectivo transcendental!, ne
egoismus quidem est perfectio sec. quid. Etenim egoismus est amor inordinatus
suiipsius quo aliquis magis seipsum diligit quam bonum familiae, aut bonum
patriae, aut bonum supremum. Deus autem non potest seipsum magis diligere
quam bonum supremum quocum identilicatur.
Ergo nullus potest esse egoismus ne transcendentalis quidem in Deo.
Imo st Deus non diligeret seipsum, id est suam bonitatem super omnia,
diligeret magis aliquod bonum creatum, v. g. dignitatem nostram. Et tunc esset
peccatum mortale in Deo, seu summa absurditas, nam peccatum mortale consistit
in aversione a summo bono, cui praeeligitur bonum commutabile seu finitum.
Denique minueretur et valde nostra béatitude, quia tunc creatura haberet
pro fine ultimo bonum finitum, v. g. suam propriam dignitatem diligendam et
non finem ultimum infinitum.
Corroll.: E contrario nullus est egoismus in Deo, sed summa liberalitas, quia
omnia creavit absque ulla indigentia, cum esset jam infinite beatus ante crea­
tionem, et omnia creavit ad bonitatem suam manifestandam'. quod est proprium
summae liberalitatis; aliquomodo ita se habet cantor dum cantat ad replendum
aerem harmonia melodiae ab ipso conceptae, cfr. ad i,n legere. « Ipse solus Deus
est maxime liberalis, quia non agit propter suam utilitatem sed solum propter
suam bonitatem» communicandam. Cfr. Ps. CV: αConfitemini Domino quoniam
bonus ». Sic determinavimus quod Deus est omnium rerum causa efficiens, exem­
plaris et finalis, ita ut omne quod ad earum esse pertinet, ut materia prima,
causetur ab eo.

SS

Qu. XLV.

De modo emanationis rerum.

Sunt in hac quaestione octo articuli, dividitur in duas partes.
Ia Pars quaestionis usque ad art. 4“ inch est venatio seu inquisitio defi­
nitionis realis creationis incipiendo a definitione ejus nominali, et considerando
i° terminum a quo: ex nihilo; 2° causam efficientem: utr. Deus possit creare
3° causam ejus formalem, quid sit creatio passive sumpta in rerum natura;
40 terminum ad quem: utr. creari sit proprium compositorum.
2a Pars determinat conditiones creationis ex -parte causae efficientis: a. 50
utr. solius Dei sit creare, ubi profundius scrutatur doctrina jam enuntiata in
a. 2; a. 6° utr. creare sit proprium Patri, aut commune Trinitati. Denique condi­
tiones creationis ex parte effectus: a. 70 et <8° an in creaturis inveniatur vestigium
Trinitatis, et utr. creatio admisceatur in operibus naturae.

Art. 1.

Utr. creare sit ex nihilo aliquid facere.

Hic art. est venatio definitionis realis creationis ex parte termini a quo;
est applicatio conclusionis art. 1 ct 2 quaestionis praecedentis.
Status quaestionis: Videtur quod non, i° quia creare dicitur quandoque
in alio sensu, v. g. creare aliquem episcopum, seu elevare eum ad altiorem sta­
tum; 2° quia «ex nihilo» designaret causam materialem, nihilum autem non
potest esse causa materialis.
Responsio tamen est affirmativa.
1“ Prob. ex auctoritate S. Scripturae: In Genesi 1, 1 dicitur: -In 'principio
creavit Deus caelum ct terram». Vox bara (creavit) in formis kal et niphal nunquam
usurpatur in Scriptura nisi de operatione Dei propria, et proinde aptissima
est ad designandam productionem ex nihilo, scii, ex nullo praesupposito subjecto,
quae est actio Deo propria. Hoc aperte declarat ipse Wellhausen etsi rationalista,
Prolegom. zur Gcschichtc Israel, Berlin 1883, p. 321. Insuper, quod de facto vox
bara hic significet creationem proprie dictam apparet ex aliis verbis hujusce
textus, scii.: « In principio, caelum et terram», ex quibus constat quod agitur
de prima origine omnium rerum, nam voces «caelum et terram» significant
rerum universitatem; nec ulla praeexistens materia commemoratur ex qua res
factae fuissent, dum deinde dicitur quod homo factus est de limo terrae.
Insuper prophetae dum loquuntur de potentia creatrice Dei, omnem dualismum excludunt, cfr. A mos IV, 13; Jcrcm. X. 12-17; Is. X1.-I.V1. Pariter

248

DE DEO CREATORE

Psalmista dicit omnia simplici verbo Dei facta esse, Ps. XXXII, 6, 9; CIII;
( XIII, 3; CXXXV, 5-10. Eadem doctrina invenitur in libris sapientialibus:
Prov. VIII, 22-32; Eccli. XXXIX, 30-39. Denique in II Machab. VII, 28
mater Machabaeorum in spiritu Dei dicit uni ex filiis suis: « Peto, nate, ut aspi­
das ad caelum et terram, et ad omnia quae in eis sunt, et intelligas quia ex
nihilo fecit illa Deus». Et solus Deus dicere potest: « Ego sum qui sum», id
est non ab alio. Exod. III, 13, 15; VI, 2, 3.
In N. T. - Joan. I, 3: «Omnia per ipsum (Deum Verbum) facta sunt, et
sine ipso factum est nihil quod factum est ». Ergo omnia originem habent a
Deo et quidem ex nihilo, non autem ex materia praeexistente et non producta;
secus res ipsae essent cx se aliquid, neque totaliter a Deo essent et ad Deum, ne­
que totaliter Dei dominio subjacerent.
Aci. IV, 24, primi christiani confitentur: « Domine, tu es qui fecisti caelum
et terram, mare et omnia quae in ei? sunt » (cfr. Ps. II, 1). /4c7. XIV, 14 eadem
verba leguntur. 7?o»z. XI, 36: « Quoniam ex ipso (Deo) et per ipsum et in ipso
sunt omnia ». I Cor. VIII, 6: « Deus Pater, ex quo omnia et nos in illum ». Coi.
I, 16-17: «Quoniam in ipso (Filio Dei) condita sunt universa in caelis et in terra,
visibilia et invisibilia, sive throni, sive dominationes, sive principatus, sive po­
testates; omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes et omnia
in ipso constant». Denique Deus est omnium rerum «Alpha et Omega, princi­
pium et finis» Is. XLI, 4; XLVIII, 12; Λ-poc. I, 8. Ita tota traditio judaica et
Christiana.
Nec obstant verba Safi. XI, 18: «creavit orbem terrarum ex materia invisa
seu informi », nam haec verba cx contextu significant quod Deus produxit mun­
dum sensibilem ex materia informi prius a seipso producta.

Patres etiam primitivae Ecclesiae, absque ulla haesitatione Deum vocant
unicum omnium rerum creatorem (1) et contra haereticos, materiam improductam et aeternam rejiciunt (2), res ex nihilo productas esse asserunt (3), et hanc
doctrinam ad fidem pertinere declarant (4).
R. de Journel in suo Enchirid. Patristic., index theologicus, n. 188-197,
merito recolligit textus Patrurh sub his propositionibus: Deus omnia creavit
— ex nihilo — solus creat — libere — secundum ideas divinas — ex bonitate —
utque suae perfectiones manifestentur et agnoscantur. Trinitas creat. —Mundus
(materia) non est aeternus — Deus non est auctor mali (5).
Speciatim S. Augustinus dicit: «Angeli nullam omnino possunt creare
naturam; solus enim unus cujuslibet creaturae, seu magnae seu minimae, creator
est Deus» (6). Item explicat quod Deus omnia creavit cx nihilo, dicendo: «non
de seipso, nam (ens creatum) esset aequale Unigenito» (7), «de nulla re» fecit
(1) Hermas, A/hrnf, I, t; Er. ad Diogn., VII, 2; Aristides, Apol. t; S. Iren,, Adv. haer., 1. II,
c. 30, n. 9; c. 34. n. 3. R. de Jovrnel, n. 85, 98, no, 205, 207.
(2) Cfr. R. de Journel, op. cil., n. 154, 161. 171. 178, 267.
I
(3) Cfr. ibid. n. 85, 179. 199. 275. 323. 328.
I
(4) Cfr. ibid.. in tine Index Theol., n. 188, (89.
(5) Cfr. de hac rc Dr</. Thiol. rath., art. « Création ·. Epoque patristiqiie, c. 2 >58-2079.
(6) De Gen. ad htt., I. IX, c. 15.
|
(7)
1. XII. c. 8.

AN CREARE SIT EX NIHILO ALIQUID FACERE

249

id quod creavit (1). Cfr. Diet. Théol. cath., art. « Création»; S. Augustin col. 2072
ss.: «Comme affirmation de la création ex nihilo, il consigne seulement la doctrine
traditionnelle. Ses vues profondes sur la limite et son origine... sur l'immobilité
et la simplicité de l’Etre premier, sur les idées éternelles, marquent pour le
dogme présent un progrès dont on éxagérera difficilement l’importance ».
Concilia pluries definiverunt quod Deus trinus mundum ex nihilo creavit,
quando voluit, non ab aeterno, sed libere ex bonitate sua. Cfr. praesertim ('one.
Later. IV (Denz. 428); Conc. Florent. (Denz. 706); ( one. Vatic. (Denz. 178259.).
Errores. Judicio Ecclesiae creationem falso explicant:
Origcnistac, Denz. 203 (quoad praeexistendam animarum humanarum ante
generationem corporis quocum deinde uniuntur), Ekardus, Denz. 501 ss. (qui
admisit creationem ab aeterno), Onlologistac, Denz. 1665; Rosmini, Denz. 1905;
Panthcistae, Denz. 1803 sq.; Emanatistae, Denz. 34, 232, 1665, 1804.
Gnostici pariter de hac re erraverunt dicendo materiam aeternam; Mani­
chaei, qui duplex rerum principium admiserunt: unum bonum, alterum malum;
Albigenses eundem errorem renovaverunt. Abaclardus contendit Deum res
creavisse nec libere nec ad gloriam suam (Denz. 374, sq.); hunc errorem rursus
proposuerunt Wiclcjj, Herniesiani, Guentheriani, Rosmini (2). Cfr. infra in fine
Comm. hujus art., de hoc errore Rosmini et aliorum.
His ultimis temporibus Theosophi docuerunt pantheismum evolutionisticum.
H. Bergson voluit etiam omnia explicare per evolutionem creatricem·, see. ipsum
nihil est proprie loquendo, omne fit, res et mentes sunt in fluxu perpetuo, in
evolutione perenni, et loquitur pluries ac si ipse Deus esset in fieri (3).

2° Probatur ratione. Corpus articuli continet non discursum illativum, scii,
inferens novam veritatem ex alia, sed discursum cxplicativum, in quo fit transitus
a notione confusa creationis ad ejus notionem explicitant ex parte termini a
quo. I nde non infertur nova veritas, sed explicatur eadem notio et eadem ve­
ritas. Hoc argumentum explicativum est exemplum evolutionis dogmatis, seu
evolutionis alicujus assertionis revelatae, et sic in forma reduci potest.
Productio totius entis alicujus rei est ex nullo ente, sicut productio hominis
est ex non homine.
Atqui per creationem intelligitur productio lotius entis alicujus rei, cfr.
q. 44, ‘t. 2.
. ' ’'f123
Ergo per creationem intelligitur productio alicujus rei ex nihilo.
In hoc discursu non est solum progressus verbalis, sed etiam progressus
conceptualis non tamen ex uno conceptu ad alium, sed ex uno conceptu confuso
ad eundem ut distinctum, nam conceptus est in mente nostra qualitas repraesentativa seu habitus quidam, (pii augetur vitaliter sicut planta crescit.
Sic conceptus primitivus creationis exprimitur in Genesi 1, i: « In principio
Deus creavit caelum et terram » — unde Deus produxit quidquid est extra ipsum,
totum ens rerum omnium productarum. Unde haec productio fuit cx nullo praesupposito subjecto, seu cx nihilo, sicut generatio hominis est ex non homine.
(1) Ibid.. 1. XII, c. 8.
(2) Cfr. Vacant, Etudes sur le Concile du Vatican. t. I, a. 21 22.
(3) I,· évolution créatrice. 1937. p. 10, 270, 341-342. etc.

250

'

f

DE DEO CREATORE

scii, ex semine quod nondum est homo. Si enim jam esset homo generatus, tunc
non generaretur, quia id quod generatur antea non erat. Unde eadem creationis
notio evolvitur, seu eadem veritas « Deus omnia creavit »; additur nunc: ex ni­
hilo; non deducitur alia secunda veritas, sed explicatur eadem, sicut in omni
venatione definitionis realis quae incipit a definitione nominali, prout « quid nomi­
nis > continet confuse « quid rei », nondum determinando genus et differentiam.
Haec venatio non est igitur demonstratio; unde optime ostendit Aristo­
teles in II Post. Analyticis (lect. 5 S. Thomae) quod definitiones rerum non
demonstrantur, sed inquiruntur per divisionem descendentem generis supremi,
et per ascendentem inductionem comparativam differentiae specificae; directio
autem hujusce venationis procedit a conceptu confuso expresso in definitione
nominali, qui tendit ad statum distinctum. Quandoque tamen de aliqua re jam
est definitio ex parte finis, ex qua deduci potest definitio ex parte formae, sicut
si serra est ad secandum debet esse facta ex metallo duro et cum dentibus. Sed
si agitur dc definitione per causam formalem prius confusa, postea distincta,
transitus non est demonstratio, non est syllogismus objective illativus et tamen
potest esse magnus progressus conceptual^ in eodem conceptu, v. g. a notione
vulgari animae humanae ad conceptum explicitum definitum in Cone. Viennensi:
Anima humana est corporis forma vere per se et essentialiter (Denz. 480). Item
pro personalitate Christi, pro consubstantialitate Verbi et nunc pro creatione.
Unde in hac quaestione quatuor primi articuli sunt venatio definitionis realis
completae creationis, incipiendo a definitione nominali. Cfr. ea quae scripsimus
initio tract, dc Deo uno: de Methodo S. Thomae quoad venationem definitionis
ct quoad demonstrationem proprietatum ex definitionibus realibus jam statutis;
demonstratio proprietatis ad novam veritatem perducit, etiam si agatur de
attributis divinis, v. g. deducendo, ex hoc quod Deus est intelligens, quod est
liber; est nova veritas.
Confirmatur venatio corporis articuli nostri ex solutione objectionum.
Ad im. Quandoque Augustinus utitur aequi voce nomine creationis, v. g.
creare episcopum. Sed in sensu proprio creatio significat productionem alicujus
rei ex nihilo.
Ad 2m. Mutatio accipit speciem et dignitatem non a termino a quo, sed a
termino ad quem, nam respicit id ad quod tendit. Sic creatio quae producit
totum ens alicujus rei est perfectior quam generatio quae producit generatum ex
praesupposito subjecto.
Ad 3". « Ex nihilo » potest dupliciter intelligi: i° post nihilum, tunc non
designat causam materialem, sed ordinem tantum; 20 profundius ex nullo prae­
supposito subjecto, tunc designat causam materialem, sed negatam; seu aliquid
creatur, quando producitur non ex aliquo. Unde in secunda et profundiori acce­
ptione haec expressio « ex nihilo », ut dicit S. Thomas in fine resp. ad 3m, « impor­
tat habitudinem causae materialis, quae negatur».
Si hoc attente legisset Hernicus Bergson non dixisset quod notio creationis
ex nihilo est pseudo-idea, quia non possumus habere ideam nihili.
Respondetur:
non possumus concipere positive nihilum, sed negative concipitur per respectum
ad ens, ut negatio ejus absoluta. Et ad concipiendam creationem non necesse est
prius concipere nihilum ct posterius apparitionem entis producti; profundius

ΛΧ CREARE SIT EX NIHILO ALIQUID FACERE

concipitur creatio ut productio alicujus rei ex nullo praesupposito subjecto, et
hoc verificaretur etiamsi creatio ex nihilo fuisset ab aeterno.
Antequam generaretur hic homo, non erat, et ideo generatus est ex non
homine, pariter antequam produceretur totum ens rerum, non erat, ideo pro­
ductum est ex nullo ente, seu ex nihilo. Hoc non «st pscudo-idea, sed vera idea
nihili, negativa quidem, per negationem entis.
lum dubium: Quare scholastici dicant: creatio est productio alicujus rei
« ex nihilo sui et subjecti ».
Hoc est dicere quod id quod proprie creatur, antequam crearetur, nihil
omnino erat in se, et insuper non habebat subjectum ex quo fieret. Dum e contra
id quod generatur, antea nihil omnino erat in se, ut bos generatus, sed erat sub­
jectum ex quo fieret.
Obj.: Sed ante creationem praesupponitur saltem possibilitas rei produ­
cendae, atqui haec possibilitas, non est solum quid logicum ut ens rationis quod
potest concipi et non effici, v. g. praedicatum, universalitas ejus, syllogismus
leges ejus, sed est ens reale possibile seu ens realiter possibile extra animam.

Sic ens dividitur in

l a se
actuale / , .. i in se
( ab aho I in alio

I

realiter possibile
ens rationis, quod potest concipi, non effici.
Resp.: Haec possibilitas praerequisita creationi non est solum ens rationis,
seu secundae intentionis, ut leges syllogismi quae non possunt effici, produci
realiter, sed solum concipi, concedo.
Attamen haec possibilitas non est quid existens extra Deum, sed exprimit
id quod polcst produci ad extra a Deo. Unde ki quod est extra mentem est solum
realis possibilitas, non realis entitas, nec realis potentia, ut materia prima. Sed
hoc est jam magni momenti, prout principium contradictionis non solum est lex
mentis sed lex entis, v. g. circulus quadratus non solum est incogitabilis, sed rea­
liter impossibilis, et hoc evidentissime, quidquid dicant subjectivistae. Essentiae
rerum non pendent a libertate ct ab omnipotentia Dei, quidquid dicat Cartesius, asserens principium contradictionis esse verum quia Deus ita voluit, sic
esset veritas contingens. Creationi praesupponuntur divinae ideae rerum, sic
creatio est ex nihilo materiali, non ex nihilo ideali. Unde quando dicitur creatio
ex nihilo, non est intelligendum ex nihilo ipsius possibilitatis, quod esset impossi­
bilitas, sed ex nullo praesupposito subjecto praeexistenti.
2,,m dubium: In quo consistit error Rosmini circa notionem creationis. Rosmini
erravit in hoc quod putavit ens reale indeterminate acceptum (quod primo appre­
hendit intellectus noster et de omnibus praedicat) esse quid divinum in se et
quod in eo sit eadem essentia ac in Deo. Loquitur ac si ens reale possibile (non
creatum) esset jam aliquod esse initiale commune Deo et creaturis.
Unde dicebat quod illud ens initiale non creatur, et essentiae rerum creata­
rum non sunt quid positivum, sed quid negativum consistens in limitibus, quos
Deus addit ipsi enti initiali. Haec actio divina limitans
initiale est creatio

252

DE DEO CREATORE

pro Rosmini. Cfr. Denz. 1903 et seq. a pr. XI ad XVII. Hoc esse initiale est pro
Rosmini minimum univocitatis in analogia inter Deum et creaturas. Hoc esse
initiale positive determinatur a Deitate, negative ab essentia creata quae est limi­
tatio seu negatio. Deitas est sicut lux alba, et creaturae ut colores. Essentia
creata pro Rosmini est quid negativum, pro nobis quid potentiale.
Resp.: Creatio, ut dictum est, nihil aliud praesupponit nisi realem possibili­
tatem creaturarum, quae non est aliquod esse initiale, sed solum non repugnantia
ad esse. Doctrina Rosmini est realismus immoderatus confundens ens in com­
muni cum ente divino.
3“'" dubium: /« quo consistit error Victoris Cousin dc creatione in sua «Introd.
à l'hist. de la Phil. », ed. 4% p. 10.
Dicit: « creamus quoties actum liberum producimus, scii, hunc actum educi­
mus ex rcali potentia nostra. Pariter Deus creans universum, eum eduxit ex seipso,
quia non potuit eum producere ex nihilo, nam nihilum non est, neque esse potest,
et est purum nomen». Bergson dicit quasi idem: «creatio ex nihilo est pseudoidea, sicut idea nihili, et loco illius ponenda est “ evolutio creatrix ” ».
Resp.: Victor Cousin ct postea Bergson confundunt creationem cum produ­
ctione ex aliqua potentia rcali praesupposita, sive materiali, sive spirituali, ut
dum producimus actum liberum, prout voluntas actualiter volens finem, sese
reducit ad actum volendi media. S. Thomas respondit jam in corp. art. sicut
eductio formae bovis generati fit ex non generato (sed ex materia), ita productio
totius entis rei productae fit cx nullo ente, scii, ex nullo praesupposito subjecto.
Et ad hoc non necesse est quod nihilum sit aliquid, aut possit esse.
Insuper st Deus educeret universum non cx nihilo, sed ex seipso, sicut vo­
luntas nostra, actualiter volens finem, se reducit ad actum electionis liberae
mediorum, et sic educit actum liberum ex seipsa ut est potentia determinabilis,
si ita esset Deus esset in potentia ad ulteriorem actum, et non esset actus purus (1).
Ita pariter evolutio creatrix Bergsonii repugnat: esset real itas adhuc in potentia
quae a seipsa perficeretur, et in ea plus produceretur a minori, perfectius ab im­
perfectiori. Imo esset motus sine subjecto mobili, sine motore extrinseco, sine
fine praeintcllecto; dum e contra omnis motus praeexigit motorem, et in ultima
analyst primum motorem qui sit suum agere et proinde suum esse, scii, actum
purum nullo modo in potentia. V. Cousin et quodammodo Bergson confundunt
causam materialem cum causa efficienti. Deus nequit osse causa materialis, unde
non fecit mundum de se ipso, seu ex seipso, sed ex nullo praesupposito subjecto.
E contra Filius Dei est genitus, non factus cx nihilo.
Conci, ultima. Sic sufficienter explicavimus quid sit creatio cx parte termini
a quo, dicendo: est productio alicujus rei cx niliilo, scii, ex nullo praesupposito
subjecto, cx nulla rcali potentia’, praesupponit solum realem possibilitatem, quae
valde distinguitur a rcali potentia’, nam realis possibilitas est solum non repu(1) Cfr. S. Thoruam I, q. 9 \ a. 1 : Utr. anima humana sit de substantia Dei, et II C. Gentes, c. 84.
— Doctrina Victoris Cousin renovat cmanatismum damnatum in C. VatM Denz. 1783: < si quis di­
xerit res finitas c divina substantia emanasse, aut divinam essentiam sui manifestatione et evolu­
tione fieri c mnia... an. sit · Cfr. I, q. 19» a- 4· Deus non agit cx necessitate naturae, sic causaret ali­
quid infinitum in essendo. Nequit producere aliquid finitum nisi per determinationem voluntatis
et intellectus ipsius. Et illud libero producit, non generando, sed creando, ut nunc ostenditur·

ΛΝ DEUS POSSIT ALIQUID CREARE

2.53

gnantia ad esse, dum realis potentia passiva est realis capacitas suscipiendi
actum, v. g. materia prima est realis capacitas suscipiendi formam substantialem
rerum materialium, sed haec realis capacitas non potest existere sine forma
quae in ea recipitur et ab ea limitatur et individuatur.
Obj.: ad Rom. XI, 36 dicitur de Deo: « Ex ipso, et per ipsum et in ipso sunt
omnia ». Unde Deus creavit mundum non ex nihilo, sed ex seipso.
Resp.: Ex seipso significat, non de se ipso tanquam ex causa materiali, sed
cx sua virtute.

Art. II. — Utr. Deus possit aliquid creare.

Status quaestionis: Nunc explicanda est notio creationis ex parte causae
efficientis.
ia obj.: Videtur quod Deus non possit aliquid creare, quia, ut dicebant
antiqui philosophi graeci, ex nihilo nihil fit, et Deus non potest facere id quod est
impossibile. Axioma cx nihilo nihil fil formulatum est a Parmenide et postea
servatum est a philosophis graecis. Hoc axioma potest sic intelligi: nihil fit sine
causa efficienti, tunc est formula principii causalitatis; vel nihil fit nisi ex subjecto.
2a obj. est Averrois: Si creare est aliquid ex nihilo facere, creari est ali­
quid fieri. Atqui omne fieri est mutatio praesupponens subjectum.
3a obj. est instantia Averrois: Quod fit nondum factum est. Aliis verbis
quod factum est antea debuit fieri, et omne fieri praesupponit subjectum.
4a obj.: Infinita distantia non est pertransibilis. Sed est infinita distantia
inter nihilum et ens.
Responsio tamen est affirmativa et est de fide ut supra dictum est. In corpore
articuli ostenditur non solum quod possibile est, sed etiam quod necesse est
ponere omnia creata esse a Deo ex nihilo. Datur discursus explicativus quasi
per reductionem ad absurdum, sic:
Si Deus non ageret nisi cx aliquo praesupposito subjecto, sequeretur quod
illud non esset causatum ab ipso, ut patet.
Atqui nihil potest esse extra Deum quod non sit causatum a Deo, cf. art. i
praeced. qu.
Ergo necesse est dicere quod Deus ex nihilo res in esse produxit.
Sic explicatur notio creationis ex parte Dei, ostendendo non solum quod
dc facto Deus creavit caelum et terram, sed etiam quod de jure caelum et terra
non possunt existere nisi per creationem ex nihilo.
.•b/ i'”. Quomodo igitur conciliatur cum creatione antiquum axioma «ex
nihilo nihil fit ». Si intclligitur hoc axioma: ex nulla causa nihil fit, remanet
verum in creatione, quia est causa creatrix. Si intclligitur: ex nullo subjecto
nihil Iit, hoc est verum dc mutatione tum substantiali, tum accidentali, non vero
de productione totius entis alicujus rei.
Ad 21" pulchre ostenditur quod creatio non est mutatio, quia omnis mutatio
praesupponit subjectum, quod se habet aliter nunc et prius. Quod profundius
explicatur in art. seq.
. b/ 3m. Ubi non est mutatio nec motus, non datur prioritas temporis ipsius

254

DE DEO CREATORE

fieri per respectum ad jactum esse. Sed, ut dicit S. Thomas, in his quae faint sine
motu, in instanti, simul’est fieri ct jactum esse. V. g. simul formatur verbum mentis
et formatum est, simul aliquid creatur et creatum est, simul mortuus resurgit
et resuscitatus est. Antiqui putabant quod illuminatio fiat in instanti, unde
dicit S. Thomas: simul aliquid illuminatur et illuminatum est. Nunc scimus
quod motus lucis non est in instanti, sed est velocissimus, per respectum v. g.
ad velocitatem transmissionis soni.
Ad 4“. Est-ne distantia impertransibilis inter nihilum et ens finitum pro­
ductum? — Resp.: Esset distantia positive infinita si nihilum esset terminus po­
sitivus et si daretur infinitum medium inter hunc terminum a quo et terminum
ad quem. Sed nihilum est terminus negativus, ideo haec distantia est negative infi­
nita et vinci potest a potentia activa infinita, ut dicetur a. 5, ad 3.

Dubium: Quid sit creatio active sumpta. — Est actio divina formaliter imma­
nens et virtualiter transiens, ut melius explicabitur a. 3, ad t, agendo de crea­
tione passive sumpta.
Sic explicata est notio creationis ex parte causae efficientis. Sumus semper
in explicatione ejusdem notionis et ejusdem veritatis revelatae, scii. « In prin­
cipio Deus creavit caelum et terram ». Nondum transimus ad aliam veritatem
per discursum illativum, sed solum explicamus verbum « creavit » successive
per respectum ad terminum a quo, ad agens, ad terminum ad quem.

Art. 111.

Utr. creatio sit aliquid in creatura.

Status quaestionis: Nunc quaeritur quaenam sit causa formalis creationis
passivae sumptae in creatura, et sic illustrabitur etiam quid sit creatio active
sumpta.
iu diffic.: Creatio passive accepta non videtur esse aliquid, nam ipsa creatio
active sumpta non est aliquid, esset enim aliquid temporale in Deo.
2a diffic.: Si creatio passive sumpta esset aliquid, esset aliquid creatum, scii,
creatura, ad quam producendam oporteret ponere aliam creationem et sic in
infinitum.
3a diffic.: Si creatio passive sumpta esset aliquid, esset accidens substantiae
creatae. Atqui hoc est impossibile, nam substantia creata est prius accidente,
et non potest esse prius creatione passiva, cujus est terminus.
Argumentum sed contra est potius hic argumentum in sensu opposito quam
probatio, ut saepe in qu. disputatis. Dicit S. Thomas: si generatio passive
sumpta est aliquid in generato, pariter creatio passive sumpta est aliquid in
creato. Sed remanet difficultas, nam generatio est mutatio, dum jam diximus,
quod creatio non est mutatio.
Responsio est: Creatio in creatura non est nisi relatio quaedam ad Creatorem,
scii. realis relatio dependentiae.
Hoc probatur in corp, art., et in resp. ad 3® dicitur quod «creatura est
ejus subjectum ct prius ea in esse, sicut subjectum accidente ».
Probatio corporis art. ad hoc reducitur.

AN CKEATIO sn aliquid in creatura

255

Subtracto motu ab actione et passione, nihil remanet nisi relatio effectus ad
agens (cfr. art praeced., ad 2m). /\tqui creatio, cum sit ex nullo praesupposito
subjecto, est sine motu et mutatione. Ergo creatio in creatura non est nisi quae­
dam relatio ad ( reatorem.
Hic syllogismus potest dici illativus, non solum explicativus, prout non
amplius agitur de definitione creationis activae et prout major hujus s\ llogismi
est ex ratione et non ex revelatione. Minor est clara cx praedictis. Conclusio
non admittitur ab omnibus theologis.
Major, quae est rationis, verificatur etiam in Incarnatione, cfr. III, q. 2,
a. 7; explicanda est ex resp. ad 2m art. praeced. ubi dicitur ■ Cum actio et passio
conveniant in una substantia motus (id est: in una realitate ipsius motus) et
differant solum secundum habitudines diversas, ut dicitur in III Phys., c. 3,
lect. 5, oportet quod subtracto motu non remaneant nisi diversae habitudines
in creante ct in creato ».
Hoc est dicere, ut explicatur in III 1. Phys., 1. cit.: motus est actus mobilis
in quantum mobile, v. g. motus calefactionis est actus ligni, non in quantum est
lignum, sed in quantum est calefiabile et nondum calefactum». Actio autem
transitiva, prout recipitur terminative in passo, est motus ut procedens ab agente,
et passio est motus ut est in passo. Actio est motus ut ab hoc, passio est motus
ut in hoc, cum relatione dependentiae ab agente. Ita Aristoteles.
Si igitur subtrahitur motus ab actione et passione, nihil remanet nisi relatio
dependentiae ab agente.
Obj.: Durandus et Suarez volunt e contrario quod creatio sit influxus re­
ceptus in creatura, quasi sicut gratia actualis est influxus creatus receptus in
voluntate, ut eliciat vitaliter actum suum.
Resp.: Differentia est quod dum Deus dat gratiam actualem praeexistit
anima et voluntas nostra, ut subjectum, quod Deus applicat ad agendum, sic est
motio-passio qua voluntas applicatur ad eliciendum suum actum; proinde
gratia actualis recipitur ut accidens in anima et prioritate causalitatis antecedit
actum salutarem. E contrario in creatione non praeexistit subjectum, ergo non
recipitur influxus in creatura, ad eam producendam; hic influxus deberet prae­
cedere substantiam creatam et tamen in ea recipi ut accidens, quod est impossibile.
Solutio S. Thomae quae ab omnibus thomistis et a pluribus aliis theologis
admittitur confirmatur per solutionem objectionum.
Ad im (legenda est littera) explicatur quod creatio active sumpta est actio
formaliter immanens in Deo et virtualiter transiens. Dicitur formaliter immanens
prout identifteatur cum substantia divina, nam non est accidens et praesertim
non est accidens temporale in Deo, cum Deus sit Ipsum esse subsistens, ultima
actualitas, cui nulla potest fieri additio. Ex ente divino nihil fit, et hoc videbat
in confuso Parmenides, dicendo: Ex ente non fit ens, confundebat ens universale
cum ente divino.
Sed haec actio dicitur virtualiter transiens, prout ponit effectum ad extra,
ct sic habet perfectionem actionis formaliter transeuntis, sublatis ejus imperfe­
ctionibus. Imperfectio actionis transeuntis provenit ex hoc quod haec actio est
accidens procedens ab agente et terminative receptum in passo.
Mysterium remanet in hoc: quomodo haec actio quae est aeterna habeat
effectum in tempore tantum. S. Thomas hoc aliquomodo explicat in C. Gentes,

256

DE DEO CREATORE

1. II, c. 35 sic: «Deus agit voluntarie in rerum productione, non autem ita quod
sit aliqua ipsius actio inedia, sicut in nobis actio virtutis motivae est media inter
actum voluntatis et effectum, ut in praecedentibus ostensum est; sed oportet
quod suum intelligere et velle sint suum facere. Effectus autem ab intellectu cl
voluntate sequitur secundum determinationem intellectus et imperium voluntatis.
Sicut autem per intellectum determinatur rei factio, et quaecumque alia conditio,
ita et praescribitur ei tempus: non enim solum ars determinat ut hoc tale sit,
sed ut tunc sit, sicut medicus, ut tunc potio detur. Unde si ejus velle per se esset
efficax ad effectum producendum, sequeretur de novo effectus ab antiqua voluntate
(continuata), nulla actione de novo existente. Nihil igitur prohibet dicere actio­
nem Dei ab aeterno fuisse, effectum autem non ab aeterno, sed tunc cum ab
aeterno disposuit » et liberrime disposuit. Unde est novitas effectus, sine novitate
actionis.
Hoc non vidit Aristoteles, qui nunquam loquitur de
actio aeterna
libertate divina.
Sed see. Revelationem, Deus dicit: Fiat lux et facta
/ \\
est lux. Dixit ab aeterno: « fiat lux », et facta est lux in
// \\
tempore ab aeterno statuto, ita ut sit novitas effectus,
creatio conservatio
non vero novitas actionis.
Addendum est quod Deus est causa liberrima creaturae, et motus ejus, et
temporis, quia tempus est mensura ipsius motus secundum prius et posterius,
v. g. mensura apparentis motus solis see. successionem dierum.
In nostra responsione ad im dicitur etiam quod nequidem est rclalio realis
Dei ad creaturam, sed solum creaturae ad Deum. Quare? Hoc explicatum est
supra I, q. 13, a. 7: quia omnes creaturae ordinantur ad Deum et ab eo dependent,
sed Deus nullo modo ad creaturas ordinatur, nec ab cis dependet. Ita sensus ordi­
natur ad rem sensibilem, non vero res sensibiles ad sensum; ita scientia nostra
ordinatur ad res cognoscendas, non res ad scientiam, unde nihil acquirunt res
ex hoc quod videntur aut sciantur, dum e contra perficitur ab ipsis facultas
cognoscitiva dum eas cognoscit. — Obj.: Sed pater non dependet a filio, et ta­
men est relatio realis patris ad filium. Rcsp.: Ita est quia generatio activa est
actio formaliter transiens quae ordinatur ad generationem passivam filii. E
contra creatio activa non est actio formaliter transiens ordinata ad ens creatum.
Deus nullo modo ad creaturas ordinatur, sed creaturae ad Deum.
Ad 2m. ( reatio passive sumpta est relatio realis in creatura, sed ipsa non
indiget speciali creatione passiva ut existât, quia « relationes, cum hoc ipsum
quod sunt, ad aliquid dicantur, non referuntur per aliquas alias relationes »,
scii, non est relatio ipsius relationis.
Ad 3n’ legenda est littera: «Creationis secundum quod significatur ut mu­
tatio (quamvis in se non sit mutatio) creatura est terminus; sed creationis see.
quod est vere relatio, creatura est subjectum et prius ea in esse, sicut subjectum
accidente. Sed (creatio) habet quandam rationem prioritalis cx parte objecti ad
quod dicitur, quod est principium creaturae». Unde haec relatio sec. esse in se­
quitur substantiam, et see. esse ad quodammodo eam antecedit.

lun’ dubium circa hanc ultimam rcsp.: Creatio passive sumpta estne relatio
praedicamentalis, et accidens, an relatio transcendcntalis, seu ipsamet substantia

SOLA ENTIA SUBSISTENTIA PROPRIE CREATA SUNT

257

creata ut relata ad Deum creatorem, sicut scientia essentia liter seu transcendentaliter refertur ad scibile?
Scotus tenet quod est relatio transcendentalis, quia non potest concipi
ut accidens, nam substantia creata concipi potest absque accidente, non tamen
absque dependentia a Creatore.
Thomistac generaliter tenent c contra, ut Cajetanus n. Ill, Joannes a S. Thoma,
quod creatio passive sumpta est relatio praedicamentalis et accidens, sed inse­
parabile, scii, accidens praedicamentum (ut facultas intellectiva in anima ratio­
nali) non accidens praedicabile (ut color capillorum), scii est proprietas crea­
turae existentis.
Hoc affirmant thomistae i° auctoritate S. Thomae, qui dicit in hac respon­
sione ad 3m: «creatio vere est relatio, creatura est ejus subjectum, et prius ea
in esse, sicut subjectum accidente». Hoc clarius dicit S. Thomas, de Pot., q. 3,
a. 3, ad 3 (1).
2° insuper, ens contingens definitur, non ens causatum a Deo, sed ens quod
potest esse vel non esse. Ut dicit S. Thomas I, q. 44, a. I, ad i : Licet habitudo
ad causam non intret definitionem entis, quod est causatum (v. g. hominis),tamen
consequitur ad ea quae sunt de ejus ratione.... Hujusmodi ens non potest esse,
quin sit causatum, sicut nec homo, quin sit risibilis . Ergo creatio passive sumpta
est proprietas, non essentia creaturae existentis.
E contrario scientia est per suam essentiam relativa ad scibile, relatione
transcendental! reali. Item materia ad formam, forma ad materiam. Item essentia
ad esse.

£u,n dubium: Sed quodnam est fundamentum hujusce relationis praedicamcntalisl — Respondet Joannes a S. Thoma: est existentia creaturae ut participata,
sicut motus in mobili fundat relationem mobilis ad motorem. Haec autem exi­
stentia, ut producta a Deo, essentialiter dependet a Deo creante.

Art. IV.

Utr. creari sit proprium compositorum
et subsistentium.

Status quaestionis: A’idetur quod id quod proprie creatur sit materia prima
qua praesupponitur a generatione, nam composita subsistentia, ut plantae, ani­
malia, generantur nunc, non creantur (cfr. 3am objectionem).
Insuper videtur quod gratia sanctificans creetur a Deo in puero baptizato,
sicut creatur anima spiritualis in corpore. Imo S. Thomas dicit in II Sent., d. 26,
q. unica, a. 2, ad 5: «cum gratia corrumpitur, simul etiam in nihilum redit».
Quod autem desinit per annihilationem, incepit per creationem. Ergo videtur
quod gratia proprie creetur, quamvis sit accidens.
(1) I >icit S. I'homas in rfr Pot.t q. 3. a. 3, ad 3: < illa relatio accidens est, et see. esse suum con­
siderata, prout inhaeret subjecto, posterius est quam res creata, sicut accidens subjecto intellectu
ct natura posterius est. quamvis non sit tale accidens quod causetur ex principiis subjecti. Si veio
consideretur see. suam rationem, prout n actione agentis innascitur, prae licta relatio, sic est quodammodo prior subjecto... ».

17 _ Oarrioou-Lagranoe, De Deo Trino ct Creatore.

258

DE DEO CREATORE

Responsio tamen est: Proprie creata sunt entia subsistentia, non vero ac­
cidentia, nec materia prima, nec formae rerum sensibilium.
I
i° Prob. auct. Genesis I, 2: «In principio creavit Deus caelum et terram»,
scii, res subsistentes. Est semper explicatio ejusdem textus, ejusdem veritatis,
non novae veritatis.
2° Prob. ratione:
Esse proprie convenit subsistentibus sive sint simplicia, sive composita.
Atqui fieri et creari conveniunt illis quibus convenit esse.
Ergo fieri et creari proprie conveniunt subsistentibus sive sint simplicia sive
sint composita.
Explicatur major: nam ens subsistens est id quod est, seu id quod habet
esse, dum formae et accidentia sunt, non id quod est, sed id quo aliquid est tale,
v. g. id quo aliquid est terra, vel id quo aliquid est calidum.
Explicatur minor: quia fieri ordinatur ad esse rei, et id quod fit est id quod
erit, v. g. bos generatus, non forma bovis generati. Ita Arist. Met. VII, c. 1. Creari
autem est quoddam fieri, seu produci, quamvis non sit proprie fieri, seu mutatio
quae praesupponit subjectum.

Coroll.: Formae et accidentia debent dici concreata, potius quam creata,
sicut magis sunt coexistentia quam entia.
Ad im: benigna explicatio textus Procli legenda est. Est explicatio orthodoxa.
Sed Proclus ipse neoplatonicus videtur loqui de secunda hypostasi quam ad­
misit Plotinus, infra Unum-bonum, scii, intelligentia in qua apparet, ut aiebat,
dualitas inter subjectum et objectum, scii, intelligentia et ens intelligibile, ac
si Unum esset super ens et intelligibilitatem et intelligentiam.
Ad 3m. Materia prima non potest produci nisi per creationem; attamen
non creatur sine forma, nam creatio est productio totius esse, et non solum
materiae. Unde materia concreatur.
Imo materia prima, sec. S. Thomam, non potest existere sine forma, quia
materia prima non est id quod est, sed id quo aliquid est materiale. Id quod exi­
stit est compositum ex materia et forma; et sic probatur distinctio realis inter
essentiam et esse, nam essentia rei sensibilis est composita ex materia et forma,
dum esse ejus non est compositum.
Scotus et Suarez tenent e contrario quod materia prima potest existere
sine forma, quia eam concipiunt non ut puram potentiam, sed ut actum imper­
fectissimum. Sic vero adulteratur notio potentiae; potentia non est actus imper­
fectissimus, v. g. ante motum est realis potentia ad motum, et nonnisi dum in­
cipit motus est actus imperfectissimus, qui praesupponit potentiam; potentia
est solum realis capacitas perfectionis producendae aut suscipiendae, prout po­
tentia est activa aut passiva.
Insuper quid esset haec materia sine forma, non esset quid spirituale quia
esset materia, nec quid corporale, quia corporcitas est determinatio dependens
a forma.

lum dubium: Virum anima humana proprie creetur? Utique, quia est forma
subsistens, seu intrinsece independens a corpore in suo operari specifico, intelligere,
proinde in suo esse et in suo fieri. 1, q. 90, a. 2.

AN SOLUS DEUS POSSIT CREARE

259

2ntn dubium: Utrum gratia creetur in anima?
Rcsp.: Ex nostro art. negative; quia gratia est accidens, quo aliquis est
gratus Deo; creari autem est proprium rei subsistentis.
Infusio gratiae praesupponit subjectum, a quo gratia, ut accidens, dependet
in fieri et postea in esse.
Unde S. Thomas dicit q. de Virtutibus in communi, a. io, ad 13, quod gratia
et virtutes infusae educuntur ex potentia obedientiali animae. Cfr. I-II, q. 113.
a. 9, ubi justificatio distinguitur a creatione.

Animadversio: Differentia inter S. Thomam et Suarezium, quoad creationem.
Veritas creationis demonstratur a S. Thoma ex hoc quod nullum ens extra
Deum existais est suum esse, seu ex eo quod omne quod est extra Deum differt
realiter a suo esse. Cfr. I, q. 44, a. 1: « Deus est ipsum esse per se subsistens et. .
esse subsistens non potest esse nisi unum... Relinquitur ergo quod omnia alia a
Deo non sint suum esse sed participent esse » et quod causentur secundum totum
suum esse a Deo. Sic apparet connexio inter doctrinam creationis et distinctio­
nem realem inter essentiam creatam et esse.
Illi vero qui hanc distinctionem realem negant, debent per aliam viam veri­
tatem creationis probare, scii, per viam inductionis, ut facit Suarez {Disp. Met..
20, sect. 1) ostendendo contingendam rerum; sed si contingentia corporum expe­
rientia constat, ex eorum generatione et corruptione, difficilius est per viam indi­
ctionis ostendere quod angeli etiam facti sunt, creati sunt, et non a seipsis existunt ab aeterno. Quomodo hoc demonstrative probari potest, si negatur in
illis realis distinctio inter essentiam et esse, si eorum essentia est suum esse?
(Cfr. del Prado, De Veritate fundamentali philosophiae christianae 1911, p. 203
et 199).
Negata distinctione reali inter essentiam creatam et esse, item inter per­
sonam creatam imo personalitatem creatam et esse, negatur radix a S. Thoma
assignata ipsius infinitatis Dei et distinctionis inter Deum et creaturas. Aliis
verbis si dicitur: « Esse in creaturis est ipsamet essentia et substantia » quae­
nam erit responsio ad doctrinam Spinozae: « existere pertinet ad naturam substan­
tiae b, proinde non potest esse nisi una substantia, sicut unum esse per se sub­
sistens, ut volebat Parmenides?

Art. V.

Utr. solius Dei sit creare.

Status quaestionis: Quare supremus angelus non posset creare granum
arenae? Avicenna dicit: Deus creat primam substantiam separatam, haec autem
creat animam mundi. In difficultatibus initio positis S. Thomas dicit: i° videtur
quod angelus possit producere alterum angelum sicut homo producit hominem
Sed angelus produci non potest nisi per creationem. 20 Creatura facit aliquid
ex contrario, v. g. calidum ex frigido; a fortiori igitur potest aliquid facere ex
nihilo, quia plus resistit contrarium quam nihil. 30 Cum ens creatum sit linitum,
ad ejus productionem non requiritur virtus infinita. P. l.ombardus affirmavit
quod creatura potest creare instrumentaliter (IV Sent., d. 5).

200

DE DEO CREATORE

Responsio est: Sic solius Dei est creare, ut nulla creatura possit creare neque
virtute propria, neque instrumentaliter.
Prob. auctoritate: Est dogma fidei, solum Deum de /acto creasse universum.
Hebr. III, 4: «Qui omnia creavit Deus est». Item in Symbolo Apostolorum et
in Conc. Lateranensi sub Innocentio IV. Denz. 428.
In eundem sensum scripserunt Patres; hic citatur S. Aug. Ill de Trin.,
c. 8 ubi dicitur: neque boni angeli neque mali possunt esse creatores alicujus
rei, cfr. R. de Journel, Enchirid. patristic., index theol. 190: «solus Deus creat»;
ita S. Athanas., S. Basil., S. Aug., S. Cyrill. AI., Damasc.
Prob. ratione: in pars conclusionis, scii.: Nulla creatura potest creare virtute
propria:
Esse absoluto sumptum, non ut est hoc vel tale, est proprius effectus Dei.
Atqui creare est producere esse absolute, et non ut est hoc vel tale (I, q. 44,
a. 2).
Ergo creare est propria actio Dei, scii, nulla creatura potest creare virtute
propria.
Prob. maj.: Universaliores effectus reducendi sunt in universaliores et priores
causas tanquam ad proprias.
Atqui esse absolute est universalissimus omnium effectuum.
Ergo esse absolute est proprius effectus universalissimae causae, quae est
Deus.
Et S. Thomas hoc confirmat per auctoritatem Procli, auctoris libri dc
Causis.
Quisnam est sensus secundae majoris? Cajetanus ait η. VIII: Sensus
est: universaliores effectus (see. praedicationem seu in praedicando) reducendi
sunt in causis universalioribus (see. perfectionem seu in essendo et causando),
idest ab eis dependent per se i°, scii, necessario et immediate. Hoc principium
est apud Arist. Met., V, c. 2, lect. III S. Thomae, saltem per ordinem ad causam
universalem in praedicando, v. g. Polycletus est causa propria hujusce statuae,
statuarius est causa propria statuae ut sic, artifex est causa propria artefacti.
Sed Aristoteles applicat etiam hoc principium causis extrinsecis universalissimis,
sic dicit quod Actus purus allicit omnia ad se {Met., 1. XII, c. 7). Nunc S. Thomas
hoc principium applicat explicite ad primam causam efficientem universa­
lissimam.
Unde potuit dicere in VIII Phys., Icet. 2 contra Averroem, quod dogma
creationis non est contra intentionem Aristotelis, id est contra ejus principia,
imo in eorum virtualitate continetur.
I
Ergo esse inquantum est esse, vel ens inquantum ens quod denominatur
ab esse, est effectus proprius Dei, ut illuminatio passiva est effectus proprius
lucis et calefactio passiva effectus ignis. Deus producit esse sicut lux illuminat,
sicut ignis calefacit, sed Deus hoc liberrime facit.
* * *

4»

Scotus admittit conclusionem articuli, sed impugnat modum probandi.
Objectio Scoti in IV, dist. I, q. 1 sic reducitur in forma:
A solo Deo est effectus ejus proprius.

I

AN SOLUS DEUS POSSII CREARE

20r

Atqui esse bovis generati etiam in quantum ens, non est a solo Deo, sed
etiam a bove generante.
Ergo esse bovis generati, etiam in quantum ens, non est effectus proprius Dei.
Respondetur see. Cajet. VII: Dist. maj.: a solo Deo est effectus ejus proprius,
tanquam a causa propria, a qua dependet per se primo, conc.; tanquam a causa
unica, nego. Contradist. min.: esse bovis generati non est a solo Deo ut a causa
unica, conc.; ut a causa propria, nego.
Instantia Scoti sic reducitur in forma:
Id quod est in effectibus imperfectis potest esse a causa imperfecta.
Atqui effectus universalissimus in praedicando (ens) est in effectibus im­
perfectis.
Ergo hic effectus universalissimus potest esse a causa imperfecta.
Respondetur sec. Cajetanum VIII:
Dist. maj.: tanquam a causa per accidens, quae scii, id producit ratione alte­
rius, conc.; tanquam a causa propria, a qua dependet per se primo seu neces­
sario et immediate, nego. Concedo min.; dist. conci.: hic effectus est a causa im­
perfecta, ut a causa per accidens, conc.; ut a causa propria, nego.
Manifestum est quod hic bos generans hunc bovem est causa propria hujusce
bovis, sed non causa propria bovinitatis, seu bovis in q. bos, nec causa propria
entis bovis in q. est ens; quia bos generans esset causa suiipsius cum habeat in
se similem essentiam bovis et esse; si bovinitas et entitas dependerent necessario
et immediate ab illo, ille esset causa suiipsius, seu ratio suiipsius. Cfr. ad im
nostri art. initio. Possessor hujusce bovis haberet totam stirpem bovinam quae est
super terram. Unde dicit S. Thomas I, q 104, a. 1, c.: « manifestum est quod si
aliqua duo sunt ejusdem speciei, unum non potest esse per se causa formae al­
terius, in quantum est talis forma (v. g. bovi na): quia sic esset causa formae
propriae, cum sit eadem ratio utriusque; sed potest esse causa hujusmodi formae,
secundum quod est in materia, id est see. quod materia acquirat hanc formam.
Et hoc est esse causam secundum fieri.... et non causam propriam ipsius esse
rei productae ».
Ultima objectio Scoti:
Si Deus est causa propria entis ut sic, creatio admiscetur omni operationi
naturae.
Atqui S. Thomas dicet contrarium, a. 8.
Ergo Deus non est causa propria entis, ut sic.
Respondetur see. Cajetanum, η. X in fine:
Dist. maj.: si Deus est causa propria entis semper actione totaliter nova, conc.;
secus, nego. Concedo min.; dist. conci.: actione semper totaliter nova, nego: scc/zs,
concedo.
Expl.: quando initio Deus creavit caelum et terram erat actio totaliter nova\
nunc dum bos generatur, ens in q. ens dependet per se primo a Deo, sed non per
actionem totaliter novam, nam haec generatio bovis praesupponit materiam
Deo conservatam, <et non nunc de novo productam.
Causa propria ( ut est ens,
bovis
j ut est bos,
generantis ( ut est hic bos,

est
est
est

Ens per essentiam.
Idea divina bovis seu bovinitatis.
alter bos generans.

Ilf· H
liH K|
’Hili
ijfj 1 I
j|n I I
19 I
i
I I
I

III 11
:[[. ί I
|U · I
It· 1 I

Sic bos dum generat bovem dependet actualiter et necessario a causis universalibus, a sole sine quo non esset vita animalis in terra et a Deo auctore naturae,
primo Ente ct primo Vivente; et non potest esse processus in infinitum in his
causis per se subordinates. E contrario non repugnat processus in infinitum in
causis per accidens subordinates, v. g. bos hic et nunc generans, in hoc actu generativo non dependet per se a patre suo, forsitan mortuo, et ab ejus avo. Generat enim non prout est filius alterius, sed prout habet in se naturam bovinam.
Tenemus autem per revelationem creationem non luisse ab aeterno et
mundum incepisse. Unde argumentum S. Thomae remanet validum et est sim­
plicissimum, fundatur in relatione inter effectum proprium et causam propriam.
Hic effectus proprius est quasi proprietas ad extra hujusce causae propriae, nam
dependet ab ea necessario et immediate sicut proprietas circuli ab essentia circuli,
cfr. Arist., Post. Anal., 1. I, lect. io: de quatuor modis dicendi per se: i° definitio,
2° proprietas, 30 per se subsistens, 40 causa propria per respectum ad effectum
proprium. Exempla causae propriae sunt: cantor cantat, occisor occidit, medicus
curat, doctor docet, lux illuminat, ignis calefacit, Deus producit et conservat
esse rerum, est causa efficiens earum esse ct solus creat.
Confirmatur hoc im argumentum S. Thomae ex solutione objectionum arti­
culi quae sunt contra im conclusionem articuli.
Ad im: Quare aliquis angelus non possit facere sibi simile, creando alium
angelum? Quia angelus, cum sit spiritus purus, produci nequit nisi per creationem,
et si aliquis angelus crearet alium, esset causa propria totius esse alterius angeli,
et sic esset causa suiipsius, cum sit eadem ratio entis utriusque. Ita si aliquis
bos esset per se causa propria totius stirpis bovinae, ut idea divina bovis, esset
causa suiipsius. Cf. I, q. 104, a. 1.
Ad 2ra: Quomodo solvenda est 2“ obj. quae sic poni potest in forma, est
sophisma difficile ad solvendum:
Major virtus requiritur ad aliquid faciendum ex contrario, quam ex nihilo.
Atqui causa creata facit aliquid ex contrario.
Ergo causa creata potest facere aliquid ex nihilo.
Resp.: Dist. maj.: si aliquid fieret per se ex contrario, conc.; si fiat per acci­
dens ex contrario, nego. Contrad. min.: per accidens, conc.; fer se, nego.
Etenim aliquid fit per se, non ex contrario, sed ex potentia passiva; et
contrarium resistit prout impedit actuationem potentiae, prout ligat potentiam;
sed difficilius est facere aliquid ex nulla potentia, quam ex potentia ligata.
Ad 3“: tertia objectio erat:
3
Virtus facientis consideratur scc. mensuram ejus quod fit.
Atqui ens creatum est finitum, et potest esse infimum, ut granum arenae.
Ergo ad productionem ejus non necessaria est virtus infinita Dei.
Durandus et Nominales videntur aestimare quod hoc argumentum non possit
apodictice confutari, et quod forte Michael archangeluspotest creare, si non uni­
versum, saltem granum arenae.
Respondet tamen S. Thomas apodictice ad 3®:
Dist. maj.: virtus facientis consideratur secundum mensuram ejus quod fit,
unice, nego; et c.v modo faciendi, concedo. Concedo minorem; dist. conci.: si consi­
deratur unice id quod fit, conc.; si considerandus est modus faciendi ex nihilo, nego.

AN SOLUS DEUS POSSl Γ <KEAHE

263

Et in fine ad 3m additur confirmatio I‘ argumenti articuli, scii.: «Si tanto
major virtus requiritur in agente quanto potentia est magis remota ab actu,
oportet quod virtus agentis ex nulla praesupposita potentia, quale est agens creans,
sit infinita ». V. g. quo magis terra est arida, tanto magis arator debet arare, in
ea bonum granum frumenti ponere etc.; sed si terra non solum esset arida,
sed nulla, tunc arator deberet habere potentiam activam infinitam. Quando
pueri educandi sunt minus intelligentes et applicati, major virtus requiritur m
educatoribus, ut patet pro pueris anormalibus, surdis, mutis, aut caecis; ad eos
educandos requiritur magna caritas Christiana; sed si subjectum esset nullum
requireretur infinita potentia activa.
Haec confirmatio vividius ostendit valorem P argumenti corporis articuli,
quod est apodicticum, quidquid aestimare potuerit Durandus. Ad hoc videndum
sufficit considerare id in quo formalitcr differt effectus creationis, scii, totum ens
rei productae, etiam infimi grani arenae, in quantum est ens, ab effectu cujuslibet
alterius productionis, v. g. generationis.
Producere ex nihilo infimum granum arenae eandem virtutem infinitam
requirit, ex parte modi jaciendi, quam producere universum mundum et omnes
angelos. Si supremus angelus posset creare ex nihilo granum arenae, posset
producere in eo et conservare in eo effectum universalissimum, scii, ens in quan­
tum ens, posset igitur producere omnia entia contingentia in quantum sunt en­
tia, et sic esset causa suiipsius, quod repugnat.
* * *

2a pars art.: Creatura ne instrumentaliter quidem potest creare.
S. Thomas prius in memoriam revocat quod Avicenna et P. Lombardus
putaverunt hoc esse possibile. Sic Avicenna dixit quod prima substantia separata
a Deo creata, creat aliam instrumentaliter aut virtute propria (textus Avicennae non sunt clari in hac re) aliam sibi inferiorem, et haec alteram magis
inferiorem, aliquo modo sicut in emanatismo Plotini. Petrus Lombardus autem
loquebatur potius do possibilitate creationis per instrumentum, quam do lacto.
Durandus et quidam pauci locuti sunt ut Petrus Lombardus.
Conclusio S. Thomae admittitur saltem ut probabilis fere ab omnibus theo­
logis posterioribus, etiam a Scoto, quamvis non eodem modo demonstretur ab
omnibus. S. Thomas in II Seni., d. i, q. i, a. 3, et IV, d. 5, q. 1, a. 3. qu. 3 te­
nuit opinionem Lombardi ut probabilem, nunc eam rejicit.
Quoad /idem de hac re, notandum est quod si agitur non de possibilitate, sed
de facto creationis per instrumentum, hoc factum non potest admitti salva fide
pro prima productione rerum. Nam in IV Conc. Later., Denz. 428, dicitur:
« Deus sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo
condidit creaturam spiritualem et mundanam ».
Et Patres defenderunt dogma: «Solus Deus est creator omnium» contra
aiianos dicentes: Deus Pater immediate creavit Filium suum, et Filius creavit
ministerialiter alia. Item Augustinus (de Civ. Dei, 1. XIII, c. 24) confutat quos­
dam platonicos dicentes: Deus creavit intelligentias separatas, et hae creave­
runt inferiora entia. Estius tenet non esse de fide quod Deus creet nunc ani­
mas sine instrumento.

26 I

DE DEO CREATORE

Unde inter theologos disputatur non de facto, sed solum de possibilitate
creationis per instrumentum, quam possibilitatem fere omnes negant cum
S. Thoma.
Argumentum S. Thomae ad hoc reducitur (Molina, Vasquez et Suarez
tenent hoc argumentum esse solum probabile):
'
Causa instrumentalis non participat actionem principalis agentis, nisi ad
ejus effectum dispositive operetur per aliquid sibi proprium.
Atqui nulla creatura potest dispositive operari ad effectum Dei creantis,
quia non est subjectum disponendum.
Ergo nulla creatura potest instrumentaliter creare.
Major prob, a S. Thoma dupliciter: per absurdum et inductive.
Per absurdum sic: si instrumentum nihil ageret see. quod est sibi proprium,
frustra adhiberetur ad agendum. Nec oporteret esse determinata instrumenta
determinatarum actionum; possem scribere cum cithara.
Inductive etiam constat, quod instrumenta habent effectum, proprium,
v. g. securis scindit lignum, et scindendo disponit ad effectum artificis, v. g.
ad formam scamni. Et hic effectus proprius instrumenti habet quandam prioritatem per respectum ad effectum principalis agentis ad quem disponit; saltem
prioritatem causalitatis dispositivae.
Minor probatur, quia creatio est ex nullo praesupposito subjecto, unde
non est subjectum disponendum; ct effectus Dei creantis est totum esse rei,
quod nullum alium effectum praesupponit.
\
Notandum est quod S. Thomas dicit: «instrumentum debet dispositive
operari ad effectum principalis agentis»; non dicit: debet dispositionem operari
ad hunc effectum. Sunt quidem quaedam instrumenta hominis, quae disposi­
tionem operantur, ut penna ad scribendum relinquendo atramentum in charta,
aut serra scindendo lignum ut artificiose scindatur ab artifice. Sed alia instru­
menta solum dispositive operantur, ut tuba ad transmissionem soni, impediendo
dispersionem ejus, non autem producendo specialem dispositionem in aures
audientium.
Attamen semper in instrumento motio instrumentalis est ut accidens, et
actio instrumentalis est lormalitcr transitiva procedens ab instrumento ut ab
agente sabord i nato, et debet esse terminative in patiente praeexistente', in creatione
autem non datur subjectum praeexistens disponendum. Unde creatio non potest
procedere nisi a Deo solo cujus actio ad extra non est accidens, sed est formalitcr
immanens et solum virtualiter transitiva prout producit effectum ad extra, sublatis
omnibus imperfectionibus actionis formaliter transitivae.
I

* * *

Videamus objectiones Suarezii contra hoc argumentum.
Dicit: major S. Thomae vera est dc instrumentis quibus utuntur agentia
creata, nam agentia creata indigent instrumento apto, v. g. homo non potest
sciibere cum cithara, nec musicam facere cum calamo. Sed Deus non indiget in­
strumento apto, posset producere gratiam baptismalem non per aquam, sed per
ignem, sufficit quod in instrumento Dei sit potentia obcdientialis. Ergo maior
S. Thomae non certo verificatur pro Deo creante.
S

AN SOLUS DEUS POSSIT CREARE

2bS

Ad hanc objectionem Suarezii respondent generaliter thomistae: Quando
Deus utitur instrumentis, v. g. ad gratiam baptismalem producendam, non est
quia indiget instrumento, concedo. Sed si de facto Deus utitur instrumento
physico, tunc verificatur major S. Thomae, scii, instrumentum, ut sit vere in­
strumentum, dispositive operatur (per aliquid sibi proprium) ad effectum prin­
cipalis agentis. Alioquin non verificatur in eo notio instrumenti, sed est merum
medium transmissionis, ut aer est medium transmissionis soni, et non instru­
mentum, ut tuba, ad transmittendum sonum.
Brevius, ad argumentum Suarezii respondetur: Major S. Thomae est verace
instrumentis quibus indiget agens creatum, prout sunt instrumenta, conc; unice
prout agens creatum eis indiget, nego. Concedo min. Unde ad conclusionem: si
haec major esset vera ratione indigentiae agentis principalis, conc.; si est vera
ratione ipsius instrumenti, nego.
Insl. Suarezii, neque ratione instrumenti probat argumentum S. Thomae,
ergo difficultas remanet.
Ad rationem instrumenti, non necesse est quod dispositionem operetur
in subjecto, sed sufficit quod dispositive operetur, ut tuba, confortans vocem,
non dispositionem praeviam producit in aures audientium, ita aqua baptismi
in animam baptizandi. Atqui instrumentum potest dispositive operari sine subje­
cto praeexistente. Ergo.
Rcsp.: Dist. maj.: sufficit quod instrumentum dispositive operetur per actio­
nem immanentem, nego; per actionem transitivam, conc. Contrad. min. per
actionem immanentem, transeat; per actionem formaliter transitivam, nego,
quia haec actio est accidens procedens ab agente instrumental!, et ideo debet
esse terminative in passo seu in patiente.
Hoc requiritur ad rationem instrumenti physici, in quo motio instrumen­
talis recipitur ut accidens viale, et ideo non potest operari nisi in subjecto prae­
existente.
,
Inst.: Sed actus immanentes Christi sunt instrumenta physica ad produ­
ctionem gratiae et eam producunt per actionem solum virtualiter transeuntem.
Rcsp.: Actus isti sunt immanentes, sed in cis molio instrumentalis est accidens
quod debet esse terminative in passo, v. g. in justo in quo producitur gratia. Cfr.
Joan, a S. Thoma.
Manifestum est enim quod motio instrumentalis supernaturalis educta e
potentia obedientiali hujusce rei quae est instrumentum, est aliquod accidens
viale, per modum transeuntis, sicut lux in aere transeunter illuminato. Haec
autem motio, si est accidens, non solum est ab agente, sed debet esse terminative
in passo, seu in subjecto praeexistente disponendo. Aliis verbis, haec motio instru­
mentalis praecedit effectum principalis agentis producendum, sicut fieri prae­
cedit factum esse, et igitur postulat subjectum praeexistens. Sic potest esse
instrumentum physicum Dei ad transsubstantiationem producendam prout ex
pane fit corpus Christi (III, q. 75, a. 8), non vero potest esse instrumentum phy­
sicum ad creationem.
Cfr. praedictum articulum III, q. 75, a. 8, quo illustratur notio creationis
per comparationem cum transmutatione naturali et cum transsubstantiatione.
Item potest esse instrumentum ad productionem gratiae ex potentia obedien­
tiali animae, nam gratia ut accidens dependet ab anima ut a subjecto (1-11,

Il

I

[W · I
H I
ifl
ni|
w fcl
1 I

H 11
d : J

fl 1f

■ jl
«I j
I: j
h
■l l

DE DEO CREATORE

260

q. 113, a. 9: Ex parte modi operandi ex nihilo, creatio est majus opus justificatione, sod ex parte rei productae, justificatio est majus opus quam creatio cacli
et terrae).
Ultima instantia: Quare non posset esse instrumentum ad creationem animae,
cui praeexistit materia seu subjectum.
Respondent thomistae: praeexistit materia, conc.; ut subjectum ex quo, nego.
In creatione quotidiana animarum non est terminus a quo realis, nec proinde
subjectum. Etenim anima spiritualis non educitur e potentia materiae, terminus
a quo est nihil; anima humana producitur ex nullo praesupposito subjecto.
Dum e contrario in transsubstantiatione est aliquis terminus a quo realis, prout
vera est haec propositio: « ex pane lit corpus Christi » per conversionem totius
substantiae panis (scii, materiae et formae panis) in corpus Christi. Unde contra
Suarez, evidens videtur quod non potest esse instrumentum pro creatione. Cfr.
Joannem a S. Thoma.
Remanet ergo quod solius Dei est creare et quod creatura n equidem instrumentaliter creare potest.

Art. VI.

Utr. creare sit proprium alien jus personae.

Status quaestionis: Videtur quod ita est. Nam: i°, processio ad extra crea­
turae a Deo praesupponit processionem ad intra personarum divinarum, et
id quod est prius et perfectius est causa ejus quod est posterius et imperfectum.
2° In Symbolo Fidei attribuitur Patri quod sit creator omnium visibilium et
invisibilium et de Filio dicitur tantum, « per quem omnia facta sunt » et de
Spiritu Sancto dicitur quod est «vivificator». 30 Non videtur sufficiens in his
differentiis videre solam appropriationem, dicendo: creatio appropriatur Patri,
quia quilibet effectus divinus causatur a tribus attributis quae personis appropriantur, scii, a potentia quae appropriatur Patri, a sapientia quae appropriatur
Filio, et ab amore essentiali qui appropriatur Spiritui Sancto qui est amor per­
sonalis.
Responsio tamen est negativa et est de fide.
i° 1'rob. ex auctoritate. S. Thomas citat auctoritatem Dionysii qui in 11 1
de Div. Nom., c. 1 (lect. ia S. Th.), dicit quod «communia totius divinitatis
sunt omnia causalia ». Hoc testimonium pseudo-Dionysii valet ut testimonium
traditionis temporis in quo scriptum est opus ejus.
In S. Scriptura opus creationis tribuitur aequaliter uni vel alteri personae:
cfr. Sap. I, 7; Joan. 1. 3: Omnia per ipsum (Verbum) facta sunt »; 1 Cor, XI1,
6-11: ' Idem Deus, qui operatur omnia in omnibus,... Haec autem omnia ope­
ratur unus atque idem Spiritus». Coloss. I, 16: «Omnia per ipsum (Verbum)
et in ipso creata sunt ». Item Hebr. I, 10.
Item in definitionibus Ecclesiae opus creationis aequaliter tribuitur per­
sonis, v. g. in Symbolo: «Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, crea­
torem caeli et terrae... et in Filium ... per quem omnia facta sunt». Item canit
Ecclesia: « Veni, creator Spiritus ».
(

]

AN CREARE Sl'I PROPRIUM ALICUJUS PERSONAE DIVINAE

267

Denique sunt plures declarationes et definitiones Ecclesiae: cfr. Denz.,
n. 19, 48, 77, 79, 281, 284, 421, 428, 461, 691, 703. Praesertim n. 428, IV Cone.
Later. (1215) contra Albigenses et Waldenses: « Firmiter credimus quod unus
solus est verus Deus... Pater generans, Filius nascens et Spiritus Sanctus pro­
cedens: consubstantiales et coaequales et coomnipotentes et coaeterni: unum
universorum principium: creator omnium visibilium ct invisibilium ».
Antea 1 Conc. Later, ann. 649, Denz. 254: «Si quis non confitetur Patrem
et Filium et Spiritum Sanctum Trinitatem in unitate... creatricem omnium et
protectricem, condemnatus sit ».
Item Conc. Toletanum XI, Denz. 281: « Inseparabiles inveniuntur tres istae
personae in eo quod agunt et in eo quod faciunt » etiam operando incarnationem,
ibid. 284, 429.
In decreto Eugenii IV pro Jacobitis, Denz. 703, 704: In Trinitate omnia
sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio»; n. 704
Pater et Filius et
Spiritus Sanctus non tria principia creaturae, sed unum principium
Pro haeretica habenda est sententia R. Lulle, scii., tres personas posse per
naturalem rationem certo et evidenter cognosci, quia in effectibus creatis ali­
quid repentur productum a solo Patre, aliquid a solo Filio, aliquid a solo Spi­
ritu Sancto.
1
J
S. Thomas supra I, q. 32, a. 1 probavit contra plures antecessores theo­
logos, scii. Abaelardum, Richardum a S. Victore, quod mysterium SS Trinitatis
demonstrari nequit ex creaturis quia « virtus créaiiva est communis toti Trini­
tati, nam pertinet ad unitatem essentiae, non ad trinitatem personarum .
2° Probatur ratione sic in forma:
Cum omne agens agat sibi simile, principium actionis dignoscitur ex ejus
effectu.
■■
Atqui creare est producere esse rerum, ut est esse.
Ergo creare convenit Deo see. suum esse, quod est sua essentia, communis
tribus personis.
Explico majorem. Utrum principium istud: «omne agens agit sibi simile*
sit solum lex cxperimentalis, sicut v. g. calor calefacit, lux illuminat, bos generat
bovem, etc., an sit principium necessarium et de se evidens, ex analysi notio­
num? — Resp.: Est principium necessarium et evidens, nam agere est determinare
seu aliquid actuare et agens non potest determinare, nisi secundum propriam
determinationem, seu formam; sic dicitur: agit in quantum est in actu. Sed subje­
ctum in quod agens operatur quandoque potest recipere formam similem see.
speciem, v. g. dum bos generat bovem; quandoque vero non potest recipere nisi
imperfcctam et analogicam similitudinem agentis, sic creaturae conveniunt
solum analogice cum Deo, vel see. esse, vel see. vivere, vel see. intelligere.
Unde S. Thomas dicit I, q. 4, a. 3: « Cum omne agens agat sibi simile in quantum
est agens, agit enim unumquodque secundum suam formam: necesse est, quod
in effectu sit similitudo formae agentis... », vel similitudo saltem analogica,
prout effectus potest aut non potest pervenire ad perfectam similitudinem agentis.
V. g. dum docebat S. Thomas, non omnibus suis discipulis communicabat ple­
nitudinem suae sapientiae, sed plus minusve see. capacitatem eorum; attamen
ut omne agens, agebat aliquid sibi simile.
Hoc principium non est solum lex cxperimentalis, sed principium philoso-

268

DE DEO CREATORE

phiae naturalis; quoad nos prius cognoscitur in ordine sensibilium, et postea metaphy sice applicatur ad omnia agentia, etiam ad agens supremum, sed analogice
ut oportet.
Unde virtute hujusce legis, principium actionis dignoscitur ex ejus effectu.
Atqui creare est producere esse rerum, ut esse. Creatio ergo convenit Deo see.
suum esse, quod est sua essentia, communis tribus personis. Id est Deus producit
esse rerum in quantum ipse est ipsum Esse per se subsistens, sed producit esse
creatum liberrime et non necessitate naturae.
Coroll.: Creator dicitur de Deo non personaliter, sed essentialiter.
Dubium: In oratione Dominica: « Pater noster... adveniat regnum tuum... »
diciturne personaliter an essentialiter? — Resp.: Dicitur essentialiter, I, q. 33,
a. 3, ad im, quia tres personae ut unum principium operantur ad extra, v. g.
justificando hominem, qui sic iit filius Dei, per participationem divinae naturae,
communis tribus personis. Sic dum dicitur « adveniat regnum tuum », agitur
non solum de regno Patris, sed etiam de regno Filii et de regno Spiritus Sancti.
Item dum dicitur « fiat voluntas tua ».
Aliud dubium: Quando Jesus dicit Pater, v. g.: «Confiteor tibi, Pater, Do­
mine caeli ct terrae », diciturne essentialiter, an personaliter? — Resp.: Dicitur per
piius personaliter, quia est persona Filii quae loquitur ad Patrem, ad intra,
sicut dum Pater dicit: « Filius meus es tu, ego hodie genui te ». Sed etiam Pater
dici potest essentialiter a Christo prout loquitur see. suam naturam humanam.
*

*

*

In corpore articuli invenitur secunda conclusio quae pertinet ad appropria­
tionem. Sic formidatur: Processiones personarum, in quantum includunt essen­
tialia attributa personis appropriata, sunt rationes productionis creaturarum.
Brevius: Quaelibet persona per appropriationem dicitur specialem causalitateni
habere respectu creaturae. Sic probatur:
Deus operatur per intelligentiam et voluntatem.
Atqui Filius procedit per modum intellectualem ut Verbum, et Spiritus
Sanctus per modum amoris.
Ergo sic dici potest: Deus Pater creavit per suum Filium et per Spiritum
Sanctum.
Hoc melius explicatur ad 2ra.
«Creatorem esse attribuitur Patri, ut ei qui non habet virtutem creandi
ab alio. De Filio autem dicitur Jo. I: « per quem omnia facta sunt » in quantum
habet eandem virtutem ab alio, (seu ut est principium de principio). Sed Spi­
ritui Sancto, qui habet eandem virtutem ab utroque, attribuitur quod domi­
nando gubernet et vivificet quae sunt creata a Patre per Filium ».
Et in fine hujusce resp. ad 2m, S. Thomas revocat in memoriam theoriam
appropriationis: Patri appropriatur potentia, Filio sapientia, Spiritui Sancto
bonitas. Legere. Item ad 3“: «Sic creatio reducitur ad potentiam, ordinatio
ad sapientiam, justificatio ad bonitatem ». Cfr. I, q. 39, a. 8, ubi longe exponitur
theoria appropriationis.
Appropriatio communiter definitur attributio alicujus proprietatis essentialis

ΛΝ CREARE SIT PROPRIUM ALICUJUS PERSONAE DIVINAE

269

facta inti personae ad ejus manifestationem. Uncle aliud est proprium et aliud
appropriatum. Illud dicitur proprium, quod ita tribuitur uni personae, ut non
possit tribui alteri; appropriatum vero est id quod est commune toti Trinitati,
sed causa majoris manifestationis tribuitur uni personae, propter quandam
similitudinem, ut scii, ea quae pertinent ad intellectum appropriantur Filio,
qui procedit per intellectum, etc.
Sic Patres latini procedentes in suis speculationibus de Trinitate ab uni­
tate naturae ad trinitatem personarum, et ad hanc trinitatem difficile perve­
nientes, magis illustrant personas. Patres autem graeci generaliter procedunt
e contrario a tribus personis ad unitatem naturae, et sic non habent difficultatem
quoad distinctionem realem personarum, a qua incipiunt, et minus indigent hac
theoria appropriationis, quae potius apud latinos invenitur. Sed Patres graeci
difficilius ostendunt unitatem naturae, ad quam volunt pervenire per viam
inversam, et remanent in eorum conceptione multae difficultates, quae solvuntur
a S. Augustino et a S. Thoma. Explicavimus initio tractatus SS. Trinitatis quare
praevaluit conceptio latinorum: quia solx it difficultates quae remanebant in graecorum conceptione.

Art. VII. — Utr. in creaturis sit necesse invenire

vestigiu: II Trinitatis.
Vestigium differt ab imagine prout repraesentat aliquomodo causalitatem
causae, non vero formam ejus; ita fumus repraesentat ignem.
Sic est vestigium Trinitatis in rebus, hoc affirmatur supposita revelatione
mysterii Trinitatis, prout quaelibet res est substantia, in tali specie, et ordinata
ad finem bonum.

Art. VIII. — Utr. creatio admisceatur operibus naturae et arti.

Non agitur de anima humana, sed de generatione brutorum et plantarunt
etc. S. Thomas respondet: solutio dependet ex modo concipiendi praeexisten­
dam formarum in materia.
Si dicitur jormac praeexistunt in materia actualiter, ut atomistae et Anaxa­
goras, (theoria de involutione formarum), tunc non datur fieri substantiale seu
mutatio substantialis. Haec opinio procedit ex ignorantia materiae, quia isti
nesciebant distinguere inter potentiam et actum.
Si dicitur jormac nullomodo praeexistunt in materia, sed causantur ab agente
superiori, tunc creantur; hoc videtur esse opinio Avicennae et hoc procedit ex
ignorantia formae, ao si forma esset id quod est, et non id quo aliquid est.
Si vero jormac praeexistunt in potentia materiae, non creantur, sed educuntur,
ct id quod fit non est forma, sed compositum. Forma est id quo aliquid est tale,
in tali specie. Hoc autem verum est.
Unde concludit S. Thomas: creatio non admiscetur operibus naturae et artis.

Il

I

t
i
I

270

DE DEO CREATORE

et non invenitur nisi in productione animae spiritualis, quae, ut spiritualis, non
est in potentia materiae, nec igitur potest educi ex illa. Est enim intrinsece indepcndens ab organismo in suo agere specifico, et proinde in suo esse (nam operari
sequitur esse) ct in suo fieri seu potius produci. Cfr. I, q. 118, a. 1, 2, 3.
Per modum appendicis q. 45, quidam commentatores ostendunt i° quod
sunt possibiles plures mundi (cfr. I, q. 25, a. 5; q. 47, a. 3), quia creatione unius
mundi non est exhausta infinita Dei potentia.
20 Reipsa tamen mundus est unicus (Genes. II) unitate coordinationis
et subordinationis.
30 Mundus est per/cctus, non optimus omnium possibilium, sed perfectus,
in hoc sensu, quod ipsa defectuosa quae in eo sunt, sunt tamen propter per­
fectionem universi, ut umbrae in imagine sunt ut magis elucescant colores.
Cfr. I, q. 22, a. 2. Insuper quae sunt nociva ex una parte, sunt utilia ex altera, v.
g. venena, ut arsenicum, dum attemperantur, serviunt medicinae. Cf. infra q. 48
et 49, de malo et de causa mali.

Qu. XLVI.

De principio durationis rerum creatarum.

Post considerationem primae causae entium et modi causandi ex nihilo,
agendum est de principio durationis rerum, in tres articulos:
i° Utr. creaturae semper fuerint. Respondet negative see. fidem, et fidem
defendit. 2° Utr. eas incepisse sit articulus fidei, an conclusio demonstrabilis,
ut praeambula fidei. 30 Quomodo Deus dicatur in principio caelum et terram
creasse. In hoc articulo S. Thomas ostendit quomodo fides opponitur principali­
bus erroribus de hac re.

Art. I. -

II semper
II
Utr. universitas creaturarum
fuerit (1).

Status quaestionis: S. Thomas multum dc hac re scripsit contra Averroistas
in C. Gentes 34 sq. et Op. dc aeternitate mundi. Ad ostendendam difficultatem
quaestionis dat argumenta Aristotelis et Averrois pro aeternitate mundi.
Principalis objectio est: omne quod fit, fit ex materia prima, quae non potest
existere sine forma, ergo mundus fuit ab aeterno. Haec difficultas proponitur
diversimode in r!l et 3a obj.: in ia sophistice identificatur realis possibilitas praesupposita a creatione et realis potentia. In 3a obj. dicitur quod materia ut pri­
mum subjectum generationis est ingenita ct ingenerabitis, igitur aeterna.
2a obj.: In mundo sunt entia incorruptibilia, saltem substantiae intellectua­
les, si non corpora caelestia. Atque ens incorruptibile habet virtutem ut sit sem­
per, ct erit semper in futuro, quare non in praeterito? Hoc videtur pertinere ad
ejus naturam quae tempus superat.
Aliae difficultates potius ad imaginationem pertinent.
|a Vacuum fuit semper, et vacuum videtur esse quid reale, sic Spinoza
dicet quod spatium est quid reale ab aeterno existens.
5a Motus semper fuit, quia quidquid incipit moveri movetur ab alio qui
incepit movere, sed hic motor incepit movere prout incepit moveri et sic semper
Unde Causa omnino immobilis non potest ex se sola producere motum incipien­
tem, sed solum permanentiam, durationem sempiternam motus. Sic Aristoteles
putabat quod omnis homo generatus est, et praesupponit generantem, ac sic
semper in praeterito. Xec potuit concipere quod sit novitas effectus absque novi­
tate actionis in aliquo motore. Pro Aristotele primus motor movet ab aeterno
semper eodem modo, omnia trahens ad seipsum, sicut sol semper illuminat et
(1) Cfr. Revue Thomisk 1S97, series articulorum P. Sertillanges: La preuve de l'existence de
Dicti tl l éternité du monde.

calefacit, et varietas in motibus explicatur per motores subordinates, praesertim
per successivas generationes plantarum ct animalium.
6a Si primus motor aeternus movet ex necessitate naturae, movet ab aeterno;
si movet per voluntatem, quare incepisset movere hoc momento, potius quam
antea aut post? Haec electio esset sine ratione essendi, sine motivo, ergo ab
aeterno.
7a Tempus non potest incipere, quia tota ejus realitas est instans, nunc
fluens, quod est terminus praeteriti et initium futuri.
8a difficultas: Si Deus est -prior mundo see. duralionem, tunc tempus fuit
ante mundum, quia tempus est duratio in qua distinguitur prius et posterius.
9a Posita causa plene sufficienti, sequitur effectus. Sed Deus, causa mundi,
est aeternus, imo ejus actio creatrix est aeterna. Ergo pariter ejus effectus, non
potest esse novitas effectus sine novitate actionis.
Responsio tamen est negativa et est de fide. De fide est mundum creatum
fuisse non ab aeterno. Cfr. Denz. 428. IV Conc. Later.: «Deus sua omnipotenti
virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam spiritua­
lem et corporalem, angelicam videlicet ct mundanam, ac deinde humanam,
quasi communem ex spiritu et corpore constitutam». Ita in iisdem terminis
( one. Vatic., Denz. 1783. Damnatae sunt de hac re plures propositiones M.
Eckard, Denz. 501, 502, 503: « Quam cito Deus fuit, tam cito mundum creavit n.
« Item concedi potest mundum fuisse ab aeterno ». — « Item simul et semel,
quando Deus fuit, epando Filium sibi coaeternum per omnia coaequalem Deum
genuit, etiam mundum creavit ».
Fundamentum hujusce doctrinae invenitur in S. Scriptura: Genes. I, 1:
« In principio Deus creavit caelum et terram »; haec verba communiter intelliguntur: in principio temporis. Prov. VIII, 22: «Dominus possedit me ab initio
viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio. Nondum erant abyssi et
ego jam concepta eram; ante colles ego parturiebar, adhuc terram non fecerat
et flumina et cardines terrae». Joan. XVII, 5, 24: «Clarifica me tu, Pater, apud
temetipsum, claritate quam habui priusquam mundus esset. Dilexisti me ante
constitutionem mundi». Ephes. 1, 4: «Elegit nos ante mundi constitutionem».
Discussio est solum circa expressionem Conc. Later.: « simul ab initio tempo­
ris », utr. « simul » significet simultaneitatem temporis, ut communiter intelligitur,
an solum simultaneitatem ordinationis, ut dixerunt quidam Patres qui admise­
runt angelos creatos fuisse ante materiam. Ita S. Basil., S. Gregor. Naz., S. Chrysost., S. J. Damasc., S. Ambrosius, S. Hil. — S. Thomas I, q. 61, a. 3 respondet:
probabilius angeli simul tempore creati sunt ac corpora.
In corpore· art. S. Thomas non probat ex sola ratione quod mundus incepit,
nec quod de necessitate debuit incipere; sed probat hanc conclusionem negati­
vam: Non est necessarium mundum semper esse et igitur non est impossibile
quod mundus inceperit ut docet Revelatio.
Argumentum est apodicticum. Non apodictice demonstratur positive pos­
sibilitas mysteriorum essentialiter supernaturalium, sed hic agitur solum de
non repugnantia facti contingentis, non pertinentis ad ordinem gratiae.
Probatio ad hoc arg. reducitur.
Cum voluntas Dei sil causa rerum, non necesse est aliqua esse, nisi neces­
sarium sit Deum velle illa.

AN UNIVERSITAS CREATURARUM SEMPER FUERIT

273

Atqui που est necesse Deum velle aliquid nisi seipsum.
Ergo non est necesse mundum semper esse, sed solum momento liberrime
statuto a Deo ab aeterno.
Major et minor supra probatae sunt in qu. de voluntate libera Dei I, q. 19,
a. 3 et 4. In a. 3 ostenditur quod Deus alia a se vult libere, cum bonitas ejus
infinita esse possit sine aliis, et nihil ei perfectionis ex aliis accrescat; et in a. 4
ostenditur quod Deus est causa rerum per voluntatem, sic differt ab homine
qui libere quidem generat, non tamen per voluntatem, sed per vim generativam
prout est talis naturae, proinde non potest generare nisi hominem, prout vis
generativa est ad unum determinata.
Unde si Deus liberrime agit ad extra et per voluntatem, dicendo Fiat mutuius,
sequitur quod mundus incepit momento liberrime statuto a Deo ab aeterno, ut
docet Revelatio; id est initio temporis. ’
Hoc admittitur inter philosophos modernos a Leibnitzio, sed Leibnitzius
vult invenire motivum moraliter necessarium propter quod Deus voluit mun­
dum incipere hoc instanti potius quam antea. Dicit: « Dieu aurait pu créer le
monde plutôt et si cela avait été plus raisonnable, Dieu l’aurait certainement
fait». In hoc Leibnitzius minuit libertatem divinam.
Videtur quod, praesertim pro S. Thoma, initium mundi dependeat a sim­
plici voluntate Dei, sicut dicit I, q. 23, a. 5, ad 3: « Quare haec pars materiae est
sub ista forma, illa sub alia, dependet ex simplici divina voluntate, sic ut ex
simplici voluntate artificis dependet quod ille lapis est in ista parte parietis, et
ille in alia, quamvis ratio artis habeat quod aliqui sint in hac, et aliqui in illa
Unde Conc. Vatie. (Denz. 1783) dicit: «Deus liberrimo consilio simul ab initio
temporis utramque de nihilo condidit creaturam spiritualem et corporalem , et
n. 1805: «Deum voluntate ab omni necessitate libera creasse» id est absque
necessitate tum metaphysica, tum physica, tum morali
In secunda parte articuli S. Thomas vult ostendere quod Aristoteles non
intendebat dare rationes demonstrativas pro aeternitate mundi, sed solum
argumenta probabilia, quia in 1. 1 Topicorum, c. 9 expresse dicit: quaedam
sunt problemata dialectica, de quibus rationes non habemus, ut utrum mundus
sit aeternus » seu potius sempiternus.
Attamen in 1. VIII Phys. (lect. 2a S. Th.) Aristoteles videtur velle proprie
probare sempiternitatem motus et temporis, et ex ea potentiam infinitam primi
motoris.

Confirmatur corpus articuli ex solutione difficultatum; principalia sunt
notanda:
Ad i"'. Antequam mundus esset, erat possibilis, sed haec realis possibilitas
non est realis potentia passiva, scii, materia; est solum non repugnantia ad esse
Ad 2m. Entia incorruptibilia quando existunt debent esse semper, sed a
liberrima Dei voluntate acceperunt existentiam.
-·!(/ 3n1. Materia prima est quidem ingenita et ingenerabitis, sicut incorrupti­
bilis; sic non incepit per generationem, sed per creationem, et potest annihilari.
Ad 4"'. Ante creationem non existebat vacuum, quia vacuum est locus
capax corporis, locus autem etiam vacuus supponit quaedam corpora inter
quae dantur intervalla non repleta. Unde ante creationem erat solum realis
18 — Oarrioou-Laoranof, Dr Dr* Trin» et Creatore.

274

Sa
al
Ik

DE DEO CREATORE

possibilitas corporum, sicut realis possibilitas spirituum; sed haec realis possi­
bilitas non est aliqua entitas extra Deum existens, est non repugnantia ad esse.
Haec tamen non repugnantia ad esse distinguitur a simplici conceptibilitate,
nam «ens rationis» potest quidem concipi, sed non produci extra animam; est
conceptibile, sed irrealisabilc.
Ad 5m. Estne verum quod omnis motus praesupponat alium motum, quod
omnis homo praesupponat hominem generantem, et quod Causa prima immo­
bilis non possit ex se sola producere motum incipientem, ita ut sit novitas effectus,
absque novitate actionis in Deo?
Respondit S. Thomas ad 5“: Primus motor semper eodem modo se habuit
(scii, absque novitate actionis), sed primum mobile non per primam mutationem,
sed per creationem incepit esse et moveri. Sic primus homo non fuit generatus,
sed creatus. S. Thomas hoc explicat in VIII Physic., 1. II, dicens: «Si primus
motor esset agens per naturam tantum et non per voluntatem et intellectum,
ex necessitate concluderet ratio, sed quia agit per voluntatem, potest per vo­
luntatem aeternam producere effectum non aeternum, sicut intellectu aeterno po­
test intelligere rem non aeternam ». Cfr. ad 9“ et iom: « Ex actione libera Dei
aeterna non sequitur effectus aeternus, sed qualem Deus voluit ».
Haec aeterna actio divina, formaliter immanens et virtualiter transiens
seu transitiva, est simul liberrima ct ex se ac immediate efficax', ergo producit
effectum suum quando vult, scii, quando statutum est ab aeterno. Ita similis
esset volitio medici mane praescribentis potionem pro hora serotina, si posset
absque alia actione intermedia praebere hanc potionem tempore jam statuto.
Voluntas Dei creavit mundum absque ullo intermedio per omnipotentiam ab ea
non realiter distinctam, et sic actio aeterna et liberrima Dei producit suum
effectum in tempore, ita ut sit novitas effectus in tempore, absque novitate actionis
in aeternitate. Aeternitas se habet ad tempus, ut culmen coni immotum in se
permanens ad basim circularem coni quae successive describitur, et sicut culmen
ambit totam basim, ita aeternitas ambit totum tempus.
Ad 6m. «Agens particulare praesupponit tempus sicut et materiam... sed
agens universale producit rem et tempus... Et manifestius mundus ducit in
cognitionem divinae potentiae creantis, si mundus non semper fuit », quia tunc
manifestum est quod mundus incipiens indiget causa.
Ad 7®. Quando mundus incepit, initium motus et primum nunc non fuit
terminus temporis praeteriti; nam tunc incepit tempus cum ipso motu, cujus
est mensura; v. g. incepit prima circulatio solis.
Ad 8“ Ante hoc primum instans non fuit nisi tempus imaginarium, sicut
supra caelum non est locus nisi imaginarius, see. quod possibile est imaginari,
et est non repugnantia localizationis corporum. Unde restat conclusio: non est
ncccssc mundum semper fuisse.
Dubium: Fuitne ita conveniens mundum incipere, ut fuisset inconveniens
mundum esse ab aeterno creatum?
Resp.: Fuit conveniens ut melius appareret solum Deum esse aeternum, et
Deum liberrime non ex necessitate creasse mundum. Attamen, ut dicitur art.
seq., creatio ab aeterno non videtur positive inconveniens, Deus liberrime hoc
poterat (acere, et in his quae liberrime Deus facit, quamvis sit conveniens quod
hoc faciat, oppositum non fuisset tamen inconveniens.

ΛΝ MUNDUM INCEPISSE DEMONSTRARI POSSIT

Art. II.

275

|J incepisse sit articulus fidei.
H
Utr. mundum

Status quaestionis: Ut patet ex ia difficultate hoc significat, utrum mundum
incepisse sit articulus fidei an praeambulum fidei quod sit simul conclusio de­
monstrabilis, ut Deum esse causam efficientem omnium entium, et sic esse crea­
torem ex nihilo. Hoc est praeambulum fidei et demonstrari potest. Sed articulus
fulci differt a praeambulis fidei. Cfr. II-I1, q. 1, a. 6: « Ubi occurrit aliquid spe­
ciali ratione non visum, ibi est specialis articulus». Ibid. a. 8: Sic sunt duodecim
articuli fidei (aut see. aliam computationem quatuordccim), inter quos est ar­
ticulus creationis: «Credo in unum Deum Patrem omnipotentem, creatorem
caeli et terrae ».
Quaestio est igitur utrum intrinsece repugnet quod Deus creaverit mundum
a tota aeternitate, ita ut Deus praecesserit existentiam mundi sola prioritate
naturae et causalitatis, non prioritate durationis, sicut si pes esset ab aeterno in
arena praecederet vestigium suum non duratione sed causalitate.
Insuper haec quaestio restricte proponi debet: an saltem aliqua creatura
permanens et immobilis, ut angelus, potuerit creari ab aeterno, etiamsi motus
et tempus debeant incipere.
Pro repugnantia creationis ab aeterno stant S. Albertus, Henricus Gandav.,
S. Bonaventura, Toletus, Petavius et multi recentiores.
Pro non repugnantia stant S. August., S. Thomas, Capreolus, Cajetanus,
Ferrariensis, generaliter thomistae et Suarez, ac fere omnes scholastici.
Quaestio non est tanti momenti, nisi sub uno aspectu scii, oportet ostendere
quod probationes existentiae Dei, speciatim quinque viae S. Thomae, optime
valent etiamsi mundus fuerit ab aeterno.
Inter difficultates positas initio art. principales sunt 6a et /a. 6a est’ «Si
mundus semper fuit, infiniti dies praecesserunt diem istam. Sed infinita non est
pertransire. Ergo nunquam fuisset perventum ad hunc diem ».
7a est: Si mundus fuit aeternus, homo genitus est ab alio in infinitum,
et sic est processus in infinitum in causis efficientibus subordinatis, proinde non
potest demonstrari existentia primae causae. Insuper, ut dicit 8a diffic., nunc
esset multitudo actualiter infinita animarum defunctorum.
Responsio est: Mundum incepisse est articulus fulci ct non conclusio demon­
strabilis.
i° Prob. auctoritate: Deum esse creatorem in hoc sensu: « In principio
Deus creavit caelum ct terram » est articulus fidei proprie dictus. Atqui articuli
fidei distinguuntur a praeambulis fidei in hoc quod non possunt demonstrari.
Quoad creationem id quod ratione naturali demonstrari potest est quod omnia
quae sunt praeter Deum a Deo sunt, et ex hoc sequitur quod Deus res produxit
ex nihilo. Cfr. q. 45, a. 2. Imo demonstrari potest quod Deus liberrime creavit
et non ex necessitate naturae.
Sed juxta S. Thomam quod Deus creaverit mundum non ab aeterno, sola
fide tenetur. Sunt igitur in creatione tres veritates: i° « Deus creavit universum
ex nihilo, 2° liberrime, 30 non ab aeterno ». Tertia veritas non est demonstrabilis.

276

DE DEO CREATORE

Obj.: Sed hoc non est mysterium supematurale, ergo sola ratione cognosci
potest. — Resp.: Hoc non est mysterium propter essentialem supernaluralitaient
rei, conc,; sed est mysterium propter contingentium rei, sicut futurum contin­
gens ordinis naturalis, sed hoc est praeteritum contingens, ut statim dicetur.
2° Probatur ratione conclusio nostra, seu impossibilitas demonstrandi
mundum incepisse.
Novitas mundi non potest demonstrari nisi aut ex parte mundi, aut ex parte
Dei. Atqui neutro modo demonstrari potest. Ergo est omnino indemonstrabilis.

Probatur ia pars minoris: Novitas mundi non potest demonstrari ex parte
mundi.
Demonstrationis principium est quodquid est seu definitio rei.
Atqui definitio cujuslibet rei creatae abstrahit ab hic et nunc.
Ergo inceptio mundi ex parte ipsius mundi est indemonstrabilis.
Obj.: Definitio rei est principium demonstrationis a priori proprietatum
hujusce rei; sed praeter eam est demonstratio a posteriori. Unde forsitan novi­
tas mundi demonstrabilis est a posteriori.
Resp.: Si mundus non posset esse ab aeterno, novitas ejus esset ejus pro­
prietas, et sic posset demonstrari a priori ex definitione mundi aut rerum mundi.
Aliis verbis, inceptio mundi, sicut finis mundi, est factum contingens non inclu­
sum in definitione mundi, et non potest cognosci nisi per experientiam, scii, a
posteriori, sed a posteriori ut factum experientiae, non ut existentia causae
demonstrata per effectum.
Inst.: Si universalia sunt ubique et semper, necesse est quod singularia
sint non ubique, nec semper.
Atqui mundus componitur ex singularibus.
Ergo mundus non potuit esse semper.
Resp.: Universalia sunt ubique et semper negative, prout abstrahunt ab
hic et nunc. Sic singularia non possunt esse semper negative, quia non abstra­
hunt ab hic et nunc, sed sunt hic et nunc positive; non tamen sequitur quod
non possint esse semper positive. Si motus caeli fuisset ab aeterno, semper fuis­
set verum dicere: nunc caelum movetur.
Insl.: Saltem demonstratur novitas mundi a posteriori per legem degra­
dationis energiae, see. quam energia mundi qualitative minuitur, prout calor
productus a motu locali nequit restituere aequalem motum localem, sic mundus
tendit ad statum immobilitatis et frigiditatis.
Resp.: Deus potuisset renovare energiam physicam mundi, sicut quotidie
renovat energiam spiritualem mundi, creando novas animas. Et insuper etiamsi
valeret demonstratio ad plus probaret novitatem motus, non novitatem crea­
turae permanentis et immobilis, praesertim substantiae angelicae.
Probatur 2a pars minoris, scii.: Novitas mundi non potest demonstrari ex
parte ipsius Dei causantis.
Voluntas liberrima Dei non manifestata per factum, per rationem nostram
investigari non potest.
■
Atqui liberrime Deus creavit mundum et (piando liberrime voluit.
Ergo novitas mundi sic pendens a libero Dei arbitrio demonstrari nequit,
et sola fide tenetur.

AN MUNDUM INCEPISSE DEMONSTRARI POSSIT

277

Major est clara, voluntas liberrima Dei potest manifestari per factum, v. g.
quando adveniet finis mundi, hoc factum manifestabit voluntatem liberrimam
Dei circa finem mundi; sed in prima parte articuli dictum est quod novitas mundi
non manifestatur neque ex definitione mundi, neque perjfactum. Unde ratione
non supernaturalitatis sed contingentiae, voluntas liberrima non potest investi­
gari per rationem; sic non possumus cognoscere cum certitudine futura contin­
gentia, quae dependent a liberrima Dei voluntate.
Minor est certa ex supra dictis I, q. 19, a. 3; Deus operatur ad extra liber­
rime, non ex necessitate naturae, nec ex necessitate sapientiae, quidquid dicet
Leibnitzius, quia bonitas Dei infinita existit sine creaturis et ejus perfectio non
augetur per eas, nec augeri potest.
Apparet ex fine corp. art. quod tempore S. Thomae plures putabant dare
demonstrationem de hac re; plures existimabant quod demonstrationes existentiae Dei dependent a non aeternitate mundi seu ab ejus inceptione, contra
Averroistas.
S. Thomas e contrario videbat quod positio Averroistarum de aeternitate
mundi est contra fidem, sed non contra rationem, saltem si admittatur quod esse
rerum dependet efficienter a Deo.
Ad im. Si creatio fuisset ab aeterno, Deus haberet solum prioritatem na­
turae et causalitatis, non vero temporis, per respectum ad mundum, ac si pes
semper fuisset in pulvere, ut ait Aug., de Civ. Dei, X, c. 31.
.·!(/ 2m. Adhuc verum esset dicere: Deus creavit mundum ex nihilo, scii, ex
nullo praesupposito subjecto, sed non post nihilum. Item de Pot., q. 3, a. 14, ad 8.
. UZ 4m. Illi qui admittunt aeternitatem mundi, admittunt perpetuam rcinventionem scientiarum et civilizationis. Id est civilizatio quae videtur fuisse
primitiva, forsitan non fuit prima omnium, et si mundus fuisset ab aeterno non
fuisset prima gens, nec prima circulatio solis, nec prima dies.
.-liZ 5m. Si mundus fuisset semper, non tamen parificaretur Deo in aeter­
nitate, quia in eo fuisset successio; ejus vita non fuisset tota simul.
Ad 6m. Non fuisset prima dies, seu prima circulatio solis. Ita II C. Gentes,
c. 38 respondet: «Haec ratio (infinitum est impertransibile) non est cogens: si
mundus semper fuisset, non esset accipere primani (circulationem solis) et ita nec
transitum, qui semper exigit duo extrema ».
Insl.: Sed sequeretur quod infinito fieret additio novae diei.
Resp. Infi­
nito a parte ante, potest fieri additio a parte post, et sic tempus esset lon^itts in
ratione finiti, scii, a parte post, quamvis esset infinitum a parte ante.
Insl.: Sed multitudo dierum esset numerus infinitus, qui repugnat. - Resp.:
Esset multitudo innumerabilis, non vero numerus, nam numerus addit supra
multitudinem relationem determinatam ad unitatem prout numeri incipiunt
ab uno primo. Unde numerus infinitus repugnat, non vero multitudo innumera­
bilis, ut erit multitudo actuum intelligentiae et voluntatis animae separatae
in futuro sine fine.
Inst.: Si non fuit ia dies, nec secunda, nec tertia, ergo proinde nec dies
actualis.
Resp.: ( oncedo antecedens: si non fuit ia dies, nec secunda, nec tertia fuit.
Nego consequens, quia non necesse est quod multitudo dierum praeteritarum

278

DE DEO CREATORE

sit numerabilis et numerata. In hypothesi Aristotelis esset multitudo innumera­
bilis, nam, ut ait S.Thomas Phys., 1. Ill, c. 8’ «addit numerus supra multitudi­
nem rationem mensurationis. Est enim numerus multitudo mensurata per unum ».
I nde conceditur quod in hypothesi Aristotelis, non fuisset ia dies, nec 2“, nec
3», etc.; scii, quod non possit esse numeratio dierum progressiva, sed solum
numeratio regressiva ascendendo ad antiquiora tempora, et nunquam perveniendo
ad antiquissimam diem. Ita respondet S. Thomas a. 2, ad 6.
Aeternitas, cujus nunc est semper stans et non fluens, se haberet tunc ad
tempus infinitum a parte ante sicut culmen coni ad basim ejus circularem quae
semper rursus describeretur sine principio et sine line; in culmine est unicum
punctum dum in circuitu baseos esset perpetua successio.
Inst.: Sed si tempus esset ab aeterno, multitudo infinita et innumerabilis
horarum esset multo major quam multitudo infinita dierum. Atqui aliqua mul­
titudo infinita non potest esse major quam altera pariter infinita.
Rcsp.: Dist. min.: non potest esse major, in ratione infiniti, conc.; in ra­
tione finiti, nego. Sic multitudini infinitae a parte ante, potest fieri additio a
parte post, et sic fit major in ratione finiti.
Ad 7™. Non potest esse processus in infinitum in causis efficientibus per sc
subordinates, sed hoc non videtur repugnare in causis fer accidens subordinates,
inter quas causalitas posterioris non dependet a causalitate antecedentis, v. g.
« accidit huic homini, in quantum generat, quod sit generatus ab alio, generat
enim in quantum est homo, et non in quantum est filius alterius hominis ».
Ad 8m. Sed objicitur: animae defunctorum constituerent multitudinem
actu infinitam.
Respondet Algazel: hoc esset infinitum per accidens, et a parte post tantum.
S. Thomas hoc improbavit supra, q. 7, a. 4, dicens « omnem multitudinem oportet
esse in aliqua specie multitudinis », sed disputatur an haec improbatio sit apo­
dictica, quia S. Thomas ipse in Phys. 1. Ill, lect. 8 dicit quod haec argumentatio
est solum probabilis, quia multitudo innumerabilis non videtur repugnare. Et
in opusc. 270 De aeternitate mundi, S. Thomas scripsit (a, 1264): « Adhuc non est
demonstratum quod Deus non possit facere ut sint infinita in actu ». Item Quodl.
12, q. 2: « Eacere aliquid infinitum vel infinita esse simul in actu non repugnat
omnipotentiae divinae absolutae, quia non implicat contradictionem... ». Hoc
longius examinavimus alibi: Dieu, son existence et sa nature.
éd., p. 78 sq.
Sed S. Thomas in fine resp. ad 8,n notat: etiamsi generationes humanae
non possent esse ab aeterno, non sequitur quod mundus physicus non possit
esse ab aeterno, et quod series generationum brutorum incepit.

(

«Si
b

U

Ultima obj.: Ut aliquid sit creatum, oportet quod aliquando fuerit verum
dicere: nunc creatur. Atqui quod non habet principium ducationis nunquam
potest dici: nunc creatur. Ergo.
Rcsp.: In hoc casu fuisset verum dicere: semper mundus creatus est, sicut si
pes ab aeterno fuisset in arena, verum esset dicere vestigium ejus semper impres­
sum est.
Inst.: Sed tunc nullum fuisset discrimen inter creationem et conservatio­
nem, nam creatio est prima rei productio, et conservatio est illius productionis
continuatio. Hoc est dicere: creatio fieri deberet in aliquo instanti.

AN MUNDUM INCEPISSE DEMONSTRARI POSSIT

279

Resp.: Conceptus creationis ab aeterno est difficilis, quia concipimus actio­
nem divinam ex analogia actionis creatae, quae incipit. Attamen nego illationem
et dist. probationem: creatio in tempore est prima rei productio, conc.; creatio ab
aeterno, nego. Revera creatio et conservatio sunt unica actio, quae, prout dat
esse dicitur creatio, prout vero continuatur idem esse per durationem sive fini­
tam sive infinitam dicitur conservatio, et hoc discrimen staret si mundus esset
ab aeterno; quamvis hoc non possit per imaginationem repraesentari, hoc non
videtur repugnare, sicut quod pes esset ab aeterno in arena. Ergo saltem proba­
bilius est mundum potuisse esse ab aeterno.
Dubium: Utr. haec thesis sit probabilior tum quoad res permanentes, ut
angelus, anima rationalis, lapis, caelum, tum quoad res successivas, quae in
quodam fluxu consistunt, ut motus et tempus.
Plures thomistae, ut Joannes a S. Thoma, Billuart, dicunt: est thesis proba­
bilior quantum ad res permanentes; sed probabilius est mundum non potuisse
esse ab aeterno quantum ad res successivas, ut motus et tempus, quamvis
Aristoteles putaverit motum et tempus fuisse ab aeterno.
Argumentum vero horum thomistarum, pro secunda parte, non est juxta
ipsos apodicticum, et pluribus aliis non videtur probabilius. Dicunt enim: si
motus corporum caelestium esset ab aeterno, durasset infinita duratione absque
fluxu partis prioris desinentis et posterioris incipientis; ergo iste motus luisset
simul quid permanens et quid successivum, quod est impossibile. Alii thomistae
ut Cajetanus (IX), Capreolus, Ferrar., Salmant., concedunt possibilitatem motus
ab aeterno.
‘
u
Rcsp.: Si motus corporum caelestium esset ab aeterno, non fuisset prima
circulatio solis, ut ait S. Thomas supra, et semper motus fuisset quid successi­
vum, scii, semper cum fluxu partis prioris desinentis et posterioris incipientis.
Unde non sub eodem aspectu fuisset simul successivum et permanens, sed suc­
cessivum quoad partes desinentes, et permanens quoad totum. Sufficit notare
quod si motus non incepisset, non fuisset in eo aliqua pars quae prima omnium
fuisset, v. g. non fuisset prima circulatio solis.
Insuper S. Thomas tenet non repugnantiam mundi ab aeterno eodem modo
quo tenuit Aristoteles. Atqui Aristoteles tenuit mundum esse ab aeterno etiam
quoad successiva.
Denique si angelus creatus fuisset ab aeterno non fuisset in eo prima cogi­
tatio. Saltem hoc non demonstratur impossibile: Si probabile est quod tempus
incipere debeat, est quia videtur quod creatio, ut distincta a conservatione,
debeat fieri in aliquo instanti, in quo incipit tempus. Sed nostra distinctio explicita
inter creationem et conservationem potest applicari mutatis mutandis creationi
ab aeterno.
Notandum est in fine, quod hoc problema, rursus apparuit apud Kantiuin,
est ia antinomia, cujus thesis est: mundus incepit in tempore et limitatur in
spatio, et antithesis: mundus est infinitus tum in tempore tum in spatio.
In thesi probatur quod mundus incepit, quia, ut ait Kantius, repugnat
quod series infinita dierum sit nunc terminata ad diem praesentem. Facillima
est responsio: si haec series esset infinita tum a parte ante, tum a parte post,

280

DE DEO CREATORE

conc.; sed si haec series sit infinita a parte ante tantum, nego. Sine ulla difficul­
tate potest esse nunc finita a parte post.
Antithesis demonstratur sic a Kantio: si mundus incepit, antea fuit tempus
vacuum, ct nulla est ratio quod mundus incipiat hoc momento potius quam
citius aut tardius. — Responderet S. Thomas: incepit momento a liberrima
Dei voluntate statuto. Kantius concludit ex his antinomiis: metaphysica est
impossibilis, ct tempus sicut spatium est forma a priori sensibilitatis et causalitas est forma a priori intelligentiae nostrae.
Unde diceret S. Thomas: non est antinomia, quia antinomia est contra­
dictio, cujus duae partes apodictice probentur, sic ostenderetur impossibilitas
metaphysicae. Atqui nulla pars probatur, quia hoc dependet a liberrima Dei
voluntate, qui potuisset, si voluisset, mundum ab aeterno creare, sicut creavit
in tempore.
2a antinomia est dc substantia composita ex partibus simplicibus seu divisis
in infinitum, sed ex indivisibilibus punctis non constituitur continuum.
Resp.: Continuum est divisibile in infinitum, non divisum in infinitum.
3a antinomia est de libero arbitrio, ac si electio esset contra principium:
eadem causa in iisdem circumstantiis semper producit eundem effectum. — Resp.:
eadem causa ad unum determinata, conc.; non ad unum determinata, nego.
4“ antinomia est de existentia primae causae: Quia si Deus, inquit Kan­
tius, inciperet agere mensuraretur a tempore. ·— Resp.: Actio aeterna producit
effectum in tempore, quando vult, ut supra explicatum est.

Art. Ill

Utr. creatio rerum fuerit in principio temporis.

Hic articulus est ad determinandum sensus horum verborum: « In principio
Deus creavit caelum et terram ».
S. Thomas· notat quod haec verba tripliciter exponuntur:
i° In principio temporis. Ita S. Basilius et S. Ambrosius contra veteres
philosophos.
2 In principio, id est in Filio, cui appropriatur principium exemplare.
Ita Aug. et Hier, contra manichaeos.
30 Ante omnia, scii, simul ab initio temporis creata sunt omnia etiam
angeli. Ita Aug.
3
Prima et tertia expositio sunt litterales; secunda est mystica seu spiritualis.
Attamen Aug., XI de Civ. Dei, c. 6, vult invenire duplicem sensum litteralem
in his verbis in principio, et etiam in hoc caelum, scii, caelum corporeum ct caelum
spirituale seu angelos. Hoc non repugnat quia haec verba sunt analogica et
Deus ac scriptor sacer sub illuminatione divina potest intelligcre ct analogatum
inferius et analogatum superius, sicut dum Christus nos docebat sic orare: «pa­
nem nostrum quotidianum da nobis hodie », intelligebat et « panem ordinarium ",
et «panem supersubstantialem», ut refert Matth. VI, n.
·■
n

Qu. XLVII.

De distinctione rerum in communi.

Post productionem creaturarum in esse considerandum est de distinctioni
rerum. Quare? quia prima proprietas entis est unum seu indivisum, cui oppo­
nitur multitudo, quae importat distinctionem rerum. Unde primo agendum
est q. 47, de distinctione rerum in communi, ubi tractatur non via inventionis
ut in 4a via, sed synthetice ex alto, magnum problema valde agitatum a philo­
sophis graecis, speciatim a Platone, quomodo multitudo possit procedere ab aliquo
Principio supremo uno ct simplicissimo. Philosophi graeci non potuerunt solvere
hoc problema, quod rursus apparet in evolutionismo.
Postea q. 48 agitur de di­
stinctione boni ct mali; quare? Quia bonum est alia proprietas entis, et ibi dabitur
definitio metaphysica mali. — Denique q. 50 e^t de distinctione spiritualis et cor­
poralis creaturae. Sic habetur in his tribus quaestionibus quidam tractatus de
proprietatibus entis creati, et complementum hujusce considerationis exponitur
in tr. de Angelis initio, ubi agendo de prima creatura, tractat etiam S. Thomas
de creatura ut sic, v. g. utr. substantia creata sit immediate operativa, an indi­
geat facultate seu potentia operativa ad operandum, cfr. I, q. 54, a. 1, 2, 3.
Qu. 47 continet in codice parisiens! (bibl. national!) tres tantum articulos.
1° De rerum multitudine et distinctione. 2° De earum inaequalitate. 30 De unitate
mundi. In codice vero cassinensi additur unus articulus qui ponitur penult imus,
scii.: Utr. in creaturis sit ordo agentium. Hic articulus compositus est aut ab
ipso S. Thoma, aut ab aliquo ejus discipulo ex his quae dicta sint in 11 C. Gent.,
c. 42. Editio leonina hunc articulum publicavit in parvis litteris; certo constituit
complementum quaestionis et praeambulum articuli ultimi, est vere secundum
doctrinam S. Thomae.

Art. 1.

Utr. rerum multitudo et distinctio sit a Deo.

Status quaestionis: Titulus significat: utrum rerum multitudo et distinctio
sit a Deo, non quomodolibet, sed ut per se intenta.
Est magnum problema de origine multitudinis. Satis faciliter in 4« via
ad probandam existentiam Dei, ascendimus a multitudine rerum, quae expe­
rientia constat, ad unum supremum, quia multitudo non reddit rationem unitatis
similitudinis et compositionis, quae in ea invenitur. Unde ante omnem multitu­
dinem oportet ponere unitatem; est dialectica ascendens Platonis quae pervenit ad
supremam ideam Boni; et similiter loquitur Aristoteles in II Met., c. 1 in fine:
omne verum et omne ens praesupponit maxime verum, quod est maxime ens.

282

DE DEO CREATORE

Sed si satis facile est ascendere a multitudine rerum ad Unitatem supre­
mam, valde difficile est descendere ab uno supremo ad multitudinem, scii, quo­
modo Unum supremum possit esse causa multitudinis. Pro nobis, qui ex Reve­
latione habemus ideam creationis liberrimae, facile est, sed pro illis, qui eam non
habebant aut eam rejiciunt ut evolutionistae moderni, est problema insolubile.
Parmenides in antiquitate dicebat, incipiendo ab idea entis et unius: multi­
tudo est inintelligibilis. Quare? Quia non potest intelligi quod enti aliquid super­
veniat per quod diversificetur (Cfr. S. Th. in I Met., lect. 9). Aliis verbis: ens est
ens et non potest diversificari nisi per aliquid aliud ab ente. Atqui aliquid aliud
ab ente est non ens, quod nihil est. Ergo ens diversificari nequit, ab aeterno est
unum et semper remanebit unum et immutabile. Est Deus. Unde Parmenides
concludebat: Multitudo est illusio sensuum.
Item argumenta Zenonis Eleatici (v. g. Achilles nunquam poterit attingere
testudinem) intendebant demonstrare absurditatem thesis pluralitatis; ct re­
vera si continuum componeretur non ex partibus semper divisibilibus, sed ex
indivisibilibus punctis, insolubilia essent Zenonis argumenta.
S. Thomas initio articuli ponit similes difficultates, sed ex parte Dei, scii. ia
et 28 obj.'. omne agens agit sibi simile, prout determinat see. suam propriam de­
terminationem; atqui Deus est maxime unus; ergo effectus ejus est unus tantum
et non multiplex. — 3a obi.', item finis creaturarum est unus, scii, divina bonitas
manifestanda. Hodie evolutionistae laborant ad ostendendum quo modo ex
homogeneo primitivo orta est multitudo entium.
In 1. II C. Gentes, a cap. 39 ad 45 longius tractat S. Thomas de his difficulta­
tibus, scii. c. 39: Quod distinctio rerum non est a casu (contra Democritum);
c. 40: Quod materia prima non est prima causa distinctionis rerum (contra dualismum Platonis et plurium aliorum); c. 41: Quod distinctio rerum non est pro­
pter diversitatem aut contrarielatem agentium (contra Avicennam); c. 42: Quod
causa prima distinctionis rerum non est ordo secundorum agentium; c. 43:
Quod distinctio rerum non est per angelum inducentem in materiam diversas
formas; c. 44: nec procedit ex diversitate meritorum et demeritorum (contra
Origenem); c. 45: sed est per se intenta a Deo creatore liberrimo, ut inveniretur
in rebus quaedam creatoris similitudo prout possunt ei assimilari; cfr. etiam
de Potentia, q. 3, a. 16.
Hoc magnum problema de origine multitudinis, valde agitatum a Platone
in Dialogo cui titulus « Parmenides », remanet in evolutionismo moderno sub
ista forma: quomodo ex materia primitiva homogenea orta est distinctio rerum,
mineralium, plantarum, animalium, hominum? Quomodo apparuit vita vegetativa, sensatio, intellectio? Evolutionistae volunt difficultatem abscondere di­
cendo: haec rerum distinctio solum progressive et lente apparuit. Sed metaphysice loquendo parum refert quod lente aut subito apparuerit, parum refert quod
nonnisi post mille annos, aut post sex dies, aut subito; haec quaestio dc tempore,
sicut pro ipsa creatione, est minoris momenti.
Magna quaestio est, abstrahendo a tempore, quomodo multitudo oriri possit
ab unitate primitiva. Sicut in qu. sequenti alia magna quaestio similis ponitur,
scii.: Si Deus infinite bonus est causa omnium, quaenam est causa mali?
Responsio S. Thomae ostendit: praesens problema de origine multitudinis
rerum esse insolubile sine idea creationis liberae.
4

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREATURARUM

283

Responsio est: Distinctio rerum et multitudo est ex intentione primi agentis,
quod est Deus.
Prob. auctoritate: Gen. 1, 1-7: « In principio Deus creavit caelum et terram...
Deus distinxit lucem a tenebris,... dividitque aquas quae erant sub firmamento,
ab his quae erant super firmamentum». Haec est popularis expressio hujusce
veritatis, accommodata intclligentiae israelitarum, qui concipiebant caelum ut
firmamentum solidum; sed dum revelatur: caelum (quod vos concipitis ut fir­
mamentum solidum) creatum est a Deo, non revelatur quod caelum est firma­
mentum solidum; nam in propositione revelata verbum est cadit supra «crea­
tum» (vel Deus creavit caelum) et non cadit supra solidum. Unde pote.st esse
error admixtus in notione subjecti propositionis, quin sit error in ipsa proposi­
tione, formaliter sumpta, scii, quoad verbum est et quoad id circa quod cadit
verbum est. Item alibi clarius dicitur v. g. quod Deus crea\ it visibilia et invisi­
bilia, Coi. 1, 6, et «omnia fecit in mensura, numero et pondere», Sap. XI, 21.
In corpore art. S. Thomas prius refert et confutat duas opiniones, scii, ma­
terialistarum (evolutionem ascendentem) et Avicennae (speciem evolutionis de­
scendentis), et postea solvit quaestionem. Commentum hujusce art. sumi potest
ex de Pol., q. 3, a. 16.
* * *
ia opinio est materialistarum antiquorum, scii.: distinctio rerum provenit
a casu secundum motum materiae; ita Democritus, postea Epicurus. Materialistae moderni in evolutionismo nihil aliud dicere possunt, sic non possunt expli­
care nisi per casum aut per actiones virium ignotarum, ut aiunt, quomodo ex
materia primitiva homogenea ortae sunt primae nebulosae, postea astra ignita,
deinde terra habitabilis, item pro eis remanet aenigma insolubile apparitio vitae
vegetati vae, vitae sensitivae, vitae intellectivae. Debent dicere: plus procedit
a minori, perfectius ab imperfectiori, ct nequeunt ipsam multitudinem ac distin­
ctionem organismorum explicare nisi a casu\ hoc autem non est explicatio, sed
carentia explicationis, nam casus est causa per accidens, quae supponit causam
per se ordinatam ad unum effectum, et si non est causa per se, neque est causa
per accidens. Aliquis fodiendo sepulcrum non inveniret accidentaliter thesaurum,
si per se non fodisset terram et si alter non posuisset ibi thesaurum.
Anaxagoras, ut notat S. Thomas, incepit invenire solutionem problematis,
prout admisit causam intclligentem ordinatricem universi, sed Anaxagoras
putavit quod jam praeexistebat distinctio in materia aeterna, scii, homeomeriae.

Responsio S. Thomae ad materialistas: Respondet duo quae valent etiam
contra evolutionismum ascendentem materialistarum hodiernorum.
i° Oportet distinctionem, si qua est ex parte materiae, in altiorem causam
reducere. Quare? quia materia est creata a Deo, ut supra dictum est; non enim
est ens a se, quia materia movetur, perficitur, ergo ab alio movetur et perficitur;
materia non semetipsam movet ct perficit, non sibimetipsi dat vitam vegetativam, sensitivam et humanam, non est suum agere, nec proinde suum esse. Ma­
teria semper est in potentia ad ulteriores determinationes, non se habet ad esse,
ultimam actualitatem omnium, ut /X est A. Hoc etiam valet contra dualismum
Platonis.
.
*v·
"·

284

DE DEO CREATORE

2° Materia est propter formam et non e converso. Atqui distinctio rerum
est per formas specificas. Ergo distinctio rerum non est propter materiam sed
e converso materia est propter distinctionem rerum. Est enim principium individuationis, et ordinatur ad multitudinem specierum.
Haec secunda ratio valet etiam contra evolutionismum, nam non potest
esse evolutio cum tendentia ad aliquid determinatum et conveniens, sine aliqua
finalitatc; alioquin directio hujusce tendentiae esset sine ratione essendi, et
nunquam pervenisset ad constitutionem organismi nostri, cordis, capitis, oculi, etc.
Joannes a S. Thoma sic resumit has duas magnas confutationes materialism!:
i° Actus est simpliciter prior quam potentia, ergo materia quae est potentia
ad actum perfectiorem non est increata, nec proinde prima causa distinctionis
rerum, v. g. distinctionis vitae vegetativae, sensitivae, intellectivae, quas pro­
ducere nequit cum sit illis inferior. Materia est solum realis capacitas perfectionis
recipiendae.
2° Volentia dicitur ad actum, est propter actum; seu materia est propter
formam, ac propter diversas formas, sic non est causa distinctionis specificae
earum, sed est propter earum distinctionem.

la conclusio igitur est: Distinctio specifica rerum explicari nequit per causam
materialem.
♦ ♦ *

211 opinio confutata a .S'. Thoma vocari potest per oppositum evolutionismus
descendens, qui revocat in memoriam cmanatismum Plotini. Est opinio Aviccnnae, qui vult explicare distinctionem specificam rerum per causas ejicientes.
Avicenna dicit: Deus, intclligendo se, producit intelligentia m primam (logon
Plotini, secundam hypostasim); postea prima intelligentia in quantum senietipsam intelligit producit animam mundi (tertiam hypostasim Plotini, quae est
Deus Stoicorum).
Notandum est quod fere similiter volunt explicare distinctionem rerum
moderni pantheistae (pii admittunt evolutionem potius descendentem quam
ascendentem; scii. Spinoza qui ex substantia divina vult deducere duo attributa
infinita: cogitationem et extensionem infinitam, et etiam modos finitos sive
cogitationis, sive extensionis, sed non potest hos modos finitos ex substantia
infinita deducere, rejiciendo creationem liberam, et ideo affirmat simpliciter
sine probatione, quod hi modi finiti successive fiunt ab aeterno modo necessario.
Ita Schelling vult explicare distinctionem rerum incipiendo ab Absoluto,
sed quia rejicit veritatem revelatam creationis liberae, loquitur dc aliquo lapsu
Absoluti, quo Absolutum descendendo fit mundus. Hegel, qui admittebat e
contra evolutionismum ascendentem, multum ridebat de isto lapsu Absoluti,
quem somniavit Schelling, sed positio hegeliana non est minus ridicula, nani
juxta Hegel Deus fit in mundo, et nondum existit ac nunquam proprie erit,
ut aiebat E. Renan.
j

Responsio S. Thomae huic secundae opinioni emanatistarum.
1° Respondet: Creare solius Dei est, ut supra probatum est, et totum ens
alicujus rei non potest produci nisi per creationem ex nihilo, (piae non est ema-

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREATURARUM

285

natio, nam in creatione Deus est solum causa efficiens et finalis, nullo modo vero
causa materialis, unde Deus non fit mundus, nec mundus fit ex Deo. Ergo 2a
hypostasis Aviccnnae, si est creata, non potuit creare tertiam, nec tertia potuit
creare aliquid sibi inferius.
2° S. Thomas respondet: Tunc universitas ct distinctio rerum non -prove­
niret ex intentione primi agentis, sed concursu multarum causarum agentium;
hic autem concursus sine intentione primi agentis et finalitate esset a casu. Casus
autem, cum sil causa per accidens, praesupponit causam per se ordinatam ad suum
effectum, et proinde non potest esse causa prima distinctionis specificae rerum.
Manifestum est quod non a casu est distinctio vitae vegetativae, vitae sensitivae,
vitae intellectivae in mundo. Aliis verbis, nulla esset finalitas in mundo, et igitur
agentia naturalia sine ratione essendi tenderent ad aliquid determinatum et
conveniens; ordo rerum veniret a privatione ordinis, plus proveniret a minori,
perfectius ab imperfectiori sine causa.
Nec dici potest quod prima causa distinctionis rerum est forma causarum
secundarum, nam hae formae non existunt a seipsis, et sunt distinctae ab invi­
cem, ergo ipsa earum distinctio explicanda est.
Nec etiam dici potest quod causa distinctionis rerum sit Deus prout ex
necessitate suae naturae operatur. Hoc excluditur per resp ad im et confutatum
est supra I, q. 19, a. 4, sic: « Ad agens naturale pertinet, ut unum effectum pro­
ducat; quia natura (ad unum determinata) uno ct eodem modo operatur, nisi
impediatur (v. g. ut principium vitale in planta semper eodem modo in iisdem
circumstantiis operatur); et hoc ideo est quia agens naturale see. quod est tale,
agit; unde quandiu est tale, non facit nisi tale... Cum igitur esse divinum sit
infinitu n... non potest esse quod agat per necessitatem naturae, nisi forte causaret aliquid infinitum in essendo, quod est impossibile. Non icitur agit per
necessitatem naturae, sed effectus determinati ab infinita ipsius perfectione pro­
cedunt secundum determinationem voluntatis et intellectus ipsius».

2aconclusio igitur est: Distinctio rerum non venit a Deo operante ex necessitate
naturae.
In de Pol., q. 3, a. 16, S. Thomas excludit adhuc ultimam opinionem, scii ;
distinctio rerum venit a Deo operante c.v necessitate sapientiae, ut vult optimismus absolutus Platonis, et postea inter modernos I.eibnitzius. Sic isti ex causa
finali volunt explicare distinctionem rerum, quam putant necessariam, necessitate
non nietaphvsica, nec physica, sed morali. Dicit S. Thomas, do Pot., q. 3, a. 16:
« Plato posuit quod bonitati Dei ab eo intellectae et amatae debitum esset talem
universum producere, ut sic optimus optimum produceret. Quod quidem potest
esse verum, si solum quantum ad ea quae sunt respiciamus, non autem si respiciamus ad ea quae esse possunt. Hoc enim universum est optimum eorum quae
sunt, et quod sit sic optimum, ex summa Dei bonitate habet. .Voh tamen bonitas
Dei est ita obligata huic universo, quin melius vel minus bonum aliud universum
facere potuisset». Item I, q. 25, a. 5: «Quando finis est proportionatus rebus
propter finem factis, sapientia facientis limitatur ad aliquem determinatum
ordinem. Sed divina bonitas est finis improportionabiliter excedens res creatas.
Unde divina sapientia non determinatur ad aliquem ordinem rerum ».

■■
ij ! B

11 ||l
|[h

2S6

-----

—

de deo creatore

- --------- --

—

3a conclusio igitur est: Distinctio rerum non venit a Deo operante cx neccssitate sapientiae:
Sic pervenimus ad conclusionem positivam, per eliminationem causae
materialis, causarum eflicientium naturalium, causae finalis ex qua oriretur
necessitas productionis rerum.

Conclusio positiva est, ut diximus: Distinctio rerum est ex intentione ct inten­
tione liberrima Dei creatoris, ut ostenditur in ultima sectione art.
Probatio faciliter conficitur conjungendo hanc ultimam sectionem cum
resp. ad im, in qua magis affirmatur libertas divina. Sic ergo probatur conclusio.
Agens liberum potest distinctos effectus producere secundum distinctas
formas intellectas. Atqui Deus, ut agens liberum, voluit bonitatem suam mani­
festare per diversas creaturas (subordinatas). Ergo ex intentione Dei liberrime
creantis explicatur distinctio creaturarum, quae aliam causam habere nequit.
Explicatur major ad im: Agens per naturam agit per formam per quam
est, quae unius tantum est una, et ideo non agit nisi unum; agens autem volun­
tarium agit per formant intellectam.
Explicatur minor: Deus est agens voluntarium et liberum I, q. 19, a. 3 et 4.
Et non repugnat unitati ct simplicitati ipsius quod multa intelligat, nam multa
ab eo intellecta non ponunt in eo distinctionem realem I, q. 15, a. 2. Cum igitur
multa possit intelligere, ita potest multa facere.
Voluit autem liberrime bonitatem suam manifestare per diversas crea­
turas. Quare? Hoc dicitur in ultima sectione corp, art.: «Quia per unam creaturam
sufficienter repraesentari non potest bonitas divina, produxit mullas ct diversas,
ut quod deest uni ad repraesentandam divinam bonitatem, suppleatur ex alia ».
Item ad 2m et ad 3m, et de Pol., q. 3, a. 16.

De valore hujusce solutionis.
Est dc fide. — Et sub aspectu philosophico necessaria est, nam evolutionismus
ascendens materialistarum aut etiam Hegelii repugnat et principio causalitatis
(plus nequit produci a minori) et principio finalitatis (omne agens agit propter
finem ad quem ordinatur), et nullo modo explicat distinctionem rerum. Item
cvolulionismus descendens nullo modo explicat distinctionem rerum, nam si
Deus operatur ex necessitate naturae, producit necessario unum effectum tantum.
Item optimismus absolutus Platonis et Leibnitzii non servat disproportionem
infinitam inter quemlibet mundum creatum et infinitam bonitatem manifestan­
dam. Ergo de necessitate recurrendum est ad libertatem Dei creatoris, vel neganda
est cum Parmenide omnis multitudo et rerum distinctio. In fine solutio est
quod unitas eminentissima Dei continet virtualiter multitudinem infinitam possi­
bilium, inter quae libere elegit Deus ca quae creare voluit.
In hoc differt unitas superior ab inferiori unitate, scii, prout virtualiter
continet multitudinem, et eo sic est virtualiter ditior quo altior est; nam «ea
quae sunt divisa in inferioribus sunt unita in superioribus » ut ait Dionvs.
Hoc speciatim apparet quando assurgimus ab uno ordine ad alium, sic princi­
pium vitale plantae virtualiter continet actiones agentium sibi inferiorum;
altius visio, quae ex parte facultatis visivae simplex est, se extendit ad immen-

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREATURARUM

287

sum panorama; sensus centralis in sensorio communi coadunat objecta sensuum
particularium; intelligentia cognoscit universale quod virtualiter continet sin­
gularia. Magni musici ut Mozart audiunt melodiam quam scribunt totam simul,
aut in praeludio partitionis totam partitionem virtualiter exprimunt. Magni
philosophi ad quaedam pauca sed alta principia totam philosophiam primam
reducunt. Sancti denique ad vitam unitivam pervenientes, in hac unitate supe­
riori varias virtutes coadunant. Altius unitas et simplicitas Dei virtualiter conti­
net multitudinem infinitam possibilium, inter quae liberrime eligit Deus ea, quae
vult creare. Sic per libertatem divinam solvitur problema quomodo multitudo
■procedit a supremo ct simplicissimo principio- Plato et Aristoteles hoc problema
solvere non potuerunt, quia ad ideam explicitam creationis liberae non per­
venerunt.
II sit a Deo.
Art. II. — Utr. inaequalitas rerum

Status quaestionis: Inaequalitas entium est quasi scandalum pro multis
qui non possunt intelligere quomodo haec inaequalitas sit a Deo; ita olim manichaei qui eam explicare voluerunt per duo principia opposita, et Origenes, vo­
lens hunc errorem corrigere, admisit quod initio Deus creavit solum creaturas
intellectuales et omnes aequales; inter quas quaedam peccaverunt ct proinde
per modum poenae unitae sunt corpori. Alii inter modernos praecipue dicunt
quare tanta sit inaequalitas inter species animalium, fortiora devorant debiliora,
ut lupus agnum, hoc non potest venire a Deo. Et inter homines quare sit tanta
inaequalitas aptitudinum sub aspectu intellectuali ct morali. Ita loquitur egalitarismus. Est, ut videbimus in corp, art., theoria materialistica, quae non consi­
derat subordinationem formarum agentium et finium.
Hae inaequalitates, quae sunt causa doloris, non possunt, inquit Schopen­
hauer, provenire a Deo bono et omnipotenti; et ille concludit quod Deus non
est omnipotens, sed principium omnium rerum est quaedam voluntas cum nisu
et conatu ad perseverandum in esse; conatus autem iste est semper cum dolore,
sicut sitis inextinguibilis; unde pessimismus concludit: extirpandum est deside­
rium vivendi, ad perveniendum ad beatitudinem negativam, quae est cessatio
doloris.
Hae difficultates formulatae a Schopenhauer reduci possunt ad difficul­
tates positas initio nostri articuli: scii. iu: Deus optimus deberet optima facere,
et proinde aequalia, alioquin, ut ait 3aobj., esset injustitia si Deus distribueret
inaequaliter bona sua creaturis.

Responsio tamen est: Sicut divina sapientia est causa distinctionis rerum
■propter perfectionem universi, ita ct inaequalitatis.
i“ prob. cx auctoritate: 1. Eccli. XXXIII, 7-8 «Quare dies diem superat,
et iterum lux lucem, et annus annum a sole, a Domini scientia separati sunt »;
In Cantico «Benedicite, omnia opera Domini, Domino» manifestatur inaequalitas
creaturarum, quae, quaelibet suo modo, Deum laudant. Item descriptio creationis
in Genesi ostendit inaequalitatem creaturarum et definitum est a IV Cone. Lateran. quod « Deus simul ab initio temporis condidit utramque creaturam, scii.

2<S<S
—

DE DEO ( REATONE

spiritualem et corporalem, et deinde humanam, quasi communem ex spiritu
et corpore constitutam ».
2a prob, ratione dupliciter: i° per refutationem theoriae Origenis, 2° positive.
i° Secundum Origenem contra manichaeos, Deus creasset initio creaturas
spirituales tantum et omnes aequales, et illae quae peccaverunt fuerunt alli­
gatae corporibus, et eo magis quo magis peccaverunt; aliae quae non peccaveinnt constituunt diversos gradus angelorum, pro diversitate meritorum.
Origenes in hoc coadunat doctrinam de peccato originali cum mythis platonicis de praeexistentia animarum (cfr. Phedr., Time., De rcpublica, 1. X).
Respondet S. Thomas: « Universitas corporalium creaturarum non esset
(tunc) propter bonitatem Dei communicandam creaturis, sed ad puniendum
peccatum. Sed hoc est contra Genesim, I, 31: « Vidit Deus cuncta quae jecerat, ct
erant valde bona». S. Augustinus dicit, De Civ. Dei, 1. II, c. 23: «Quid stultius
dici potest quam per istum solem, ut in uno mundo unus esset, non decori pul­
chritudinis vel saluti rerum corporalium consuluisse artificem Deum; sed hoc
potius evenisse, quia una anima sic peccaverat? ».
Quid stultius dici potest: stellas esse, aerem purum existere, rosam, lilium,
columbam, agnum, quia fuit peccatum? Augustinus loquitur formaliter dum
dicit: quid stultius... nam stultitia est oppositum sapientiae quae explicat pul­
chritudinem mundi, etiam sensibilis, per manifestationem bonitatis divinae,
dum haec theoria eam explicat per peccatum, id est non per altissimam causam,
sed per aliquid quod est infra nihilum. Doctrina tamen Schopenhauer est adhuc
magis stulta dum affirmat lapsum Absoluti seu Dei. Inaequalitates et dolores
vult explicare per voluntatem primitivam non omnipotentem, et potius impo­
tentem. Causa prima est ipsum Esse subsistens infinitum, et proinde omnipo­
tens, quia operari sequitur esse, et quidquid potest habere rationem entis con­
tinetur sub objecto potentiae divinae, quae igitur potest efficere quidquid non
repugnat ad esse. I, q. 25, a. 3.
In 2a parte art. positive probatur conclusio, ex principio finalitatis, ex quo
oritur tanquam corollarium principium subordinationis finium, formarum ct
agentium, contra egalitarismum materialisticum. Argumentum S. Thomae serva­
tur a Leibnitzio, imo exaggeratur ab eo, ut dicemus. Legenda est littera.
Arg. S. Thomae ad hoc reducitur:
Principalior est distinctio formalis seu specifica quam materialis seu numcrica, (piia materia est propter formam, et individua cujuslibet speciei rerum
corruptibilium sunt ad conservationem ejus.
Atqui distinctio formalis semper requirit inaequalitatem, nam formae rerum
sunt subordinatae sicut numeri, ascendendo ab elementis ad mixta, ad plantas,
ad animalia, et in singulis horum una species perfectior aliis invenitur, v. g.
adamas aut radium inter mineralia, rosa forte inter flores, homo inter ani­
malia.
Ergo inaequalitas entium requiritur ad perfectionem universi, ut diversimode
sec. Dei sapientiam repraesentet ejus bonitatem.
Major est evidens, quia materia est propter formam, secundum enim prin­
cipium finalitatis imperfectum est propter perfectum. Item multa individua ejus­
dem speciei rerum corruptibilium sunt ad conservationem ejus. Quare sint phires rosae et non una? ad conservationem speciei. Abstractione facta ab anima

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREAT (RARUM

j

I

!

289

spirituali subsistente, individua ordinantur ad speciem conservandam, sic indi­
vidua transeunt, species vero remanet, est aeterna negative prout abstrahit ab
hic et nunc, sic est quodammodo supra tempus, et repraesentat ideam divinam,
ideam rosae, lilii, leonis, etc. Propterea dicit S. Thomas: gallina congregat pullos
suos sub alas, et eos defendit contra milvium, sacrificando etiam suam vitam
individualem, quia gallina naturaliter magis diligit bonum suae speciei, quam
bonum suum proprium. Cfr. I, q. 60, a. 5, ad 3.
Major igitur est certa: principalior est distinctio formalis seu specifica, quam
distinctio materialis et numerica; aliquod individuum materiale talis vel talis
speciei est minoris momenti. Hoc tamen non dicitur de persona, quia anima
personae est subsistens et immortalis et sic plus valet quam species leonis
aut equi.
Minor. Atqui distinctio formalis requirit inaequalitatem seu sitbordinationem
formarum. Hoc dicitur cum serenitate et non cum tristitia Origenis. In hoc
S. Thomas totaliter differt a pessimisme Schopenhauer. Attamen notandum est
quod S. Doctor loquitur de prima distinctione et inaequalitate creaturarum
ante peccatum, et nunc non considerat quomodo post peccatum originale et
actuale haec inaequalitas saepe aucta est usque ad miserabilem statum servitutis
in quo multi homines per totam vitam doluerunt ante propagationem Christia­
nismi.
Ratio primae inaequalitatis creaturarum pertinet ad earum naturas independenter a peccato; etenim, ut dicit Aristoteles in Metaph.. 1. VIII, c. 3 (lect. 3
S. Thomae): « sferics rerum sunt subordinatae. sicut numeri , nam numeri va­
riantur per additionem aut subtractionem unitatis, et pariter species rerum
variantur per additionem aut subtractionem differentiae specificae: v. g. substantia
est aut incorporalis aut corporalis et in hoc est inaequalitas, item substantia
corporalis est aut vivens aut non vivens; si vivens, est aut sensitiva, aut non;
si sensitiva, est rationalis, aut non. Et ubique invenitur inaequalitas et subordinatio formarum, sicut numerorum.
Imo dicit S. Thomas: σ in singulis horum una species perfectior aliis invenitur ■·,
v. g. homo inter animalia, et animalia quae habent omnes sensus tum intentos
tum externos, superiora sunt animalibus, quae non habent omnes sensus, ostrea
videtur habere solum tactum, item spongia. Ita est quaedam subordinatio inter
plantas et flores, necnon inter mineralia, adamas videtur pretiosissimus omnium
mineralium, aut forte radium.
Haec sunt vera contra materialismum et mechanismum, qui non considerant
nisi quantitatem, non vero qualitatem. Si qualitas est quid prius quam quanti­
tas, variatio caloris a gradu io° ad 20° est forte valde diversa a variatione a
gradu 20° ad 30°.
Materialismus omnia considerat ac si essent in eodem plano horizontali, v. g.
si animalia essent machinae, et ac si anima humana non essentialiter supera­
ret animam brutorum. Est egalitarisnnis absolutus, omnia reducens ad interiora.
E contrario spiritualismus potius omnia considerat secundum lineam verticalem, prout species rerum subordinantur in aliqua hierarchia, ad splendorem
universi; quia ea, quae sunt in Deo unite, non possunt esse nisi divisim in
creaturis et principalis distinctio est formalis, quae inaequalitatem requirit.
Multi moderni non satis bene concipiunt subordinationem. quam confundunt
19 — OarriOOU-Laora.xoe, De Deo Trino et Creatore.

29°

de deo creatore

cum coordinatione, v. g. dum comparantur Causa prima et causa secunda cum
duobus hominibus qui navim trahunt.

Confirmatur conclusio ex solutione objectionum.
Ad I®. Optimi agentis est producere totum effectum suum optimum, sed
secundum subordinationem partium, v. g. organorum et functionum in organismo
plantae vel animalis. Animal esset minus perfectum si omnes ejus partes essent
aequales, et haberent dignitatem oculi.
Sic universus orbis perfectior est cum angelis, hominibus, brutis, plantis,
mineralibus, quam si essent solum angeli et angeli aequales. In hoc erravit Origenes. Imo pro S.Thoma angeli non possunt esse aequales, sed praesertim in his
est subordinatio formarum, cum sint purae formae subsistentes. Insuper, cum
individuatio sit per materiam, non est nisi unum individuum pro qualibet specie
angelica. Michael est unicum individuum suae speciei. Sic in angelis est perfecta
hierarchia seu subordinatio.
Ad 2m. Est aequalitas in Trinitate secundum processiones ad intra quibus
communicatur tota divina natura. Verbum et Spiritus Sanctus sunt aequales
Patri. E contra debet esse inaequalitas in processione ad extra, quia creatura
est manifestatio inadaequata bonitatis divinae, unde requiruntur multae crea­
turae et subordinatae.
Ad 3®. Inaequalitas primitiva non est injusta, quia est propter perfectionem
universi. Hoc non vidit Origcnes.
Item quidam nascuntur inclinati ad fortitudinem, sed debent acquirere
mansuetudinem, alii nascuntur inclinati ad mansuetudinem, ut agni, sed de­
bent acquirere fortitudinem. Debent ascendere ad montem perfectionis per di­
versas partes montis. Cfr. supra I, q. 21, a. 1: Justitia Dei non est commutativa
quae regit commutationes inter aequales, sed distributiva, see. exigentiam boni
communis, cfr. ibid, ad 3; Deus sibi ipsi est lex, cfr. C. Gentes, II, c. 28, 29. Cajetanus ait: «Ideo potius est justum condescendentiae, in ordine ad suam bo­
nitatem manifestandam, quam simpliciter justum ».
|H
Leibnitzius exaggeravit hanc doctrinam inaequalitatis, prout negavit mate­
riam in sua monadologia, et omnem substantiam reduxit ad monades spiri­
tuales, quae subordinantur sicut pro S. Thoma angeli. Tenet Leibnitzius quod
non possunt esse in mundo duo entia absolute similia (est principium indiscernibilium), quia Deus sine ratione sufficienti haec entia perfecte similia creasset,
sicut aliquis sine ratione sufficienti haberet in sua bibliotheca duo exemplaria
perfecte similia ejusdem editionis Virgilii.
Respondetur: Duo individua perfecte similia possunt esse praesertim suc­
cessive ad conservationem speciei et distinguuntur ab invicem per materiam
quantitate signatam, ut duae guttae aquae aut duo gemelli perfectissime simi­
les. Concedendum est solum quod non possunt esse duo angeli perfecte similes
secundum speciem et ita esset de hominibus si essent monades sine materia.
S. Thomas admittit quandam inaequalitatem individualem animarum in
eadem specie humana: sic anima Christi altior est etiam in ordine naturali quam
anima Judae; attamen haec inaequalitas animarum non est sine relatione ad
corpus, quamvis ex altera parte corpus melius dispositum sit propter animam
individualiter altiorem, quia causae ad invicem sunt causae in diverso genere.

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREATURARUM

2gr

Artic. Codicis Montis Cassini publicatus in ed. Leonina,
habet pro titulo: Utr. in creaturis sit ordo agentium.

Art III.

Si hie art. non est ex propria manu S. Thomae, est compositus ab aliquo ejus
discipulo ex his quae dicuntur de hac re in C. Gentes, 1. II, c. 45, et 1. 111, c. 97.
Hoc complet quaestionem, et est quasi praeambulum art. quarti Utr. sit unus
mundus tantum.
In hoc 30 art. inquiritur utr. sit subordinatio non solum formalis sed dynamica. Videtur quod non: i° quia Deus omnipotens potest agere sine agente in­
termedio subordinato, 20 quia hoc esset redire ad Ideas separatas Platonis,
nam agentia subordinata essent simul exemplaria. 30 Si una creatura est causa
activa alterius, erit etiam causa finalis ejus: atqui solus Deus est finis omnium
rerum.
Responsio tamen est affirmativa, scii.: in creaturis est subordinatio agentium,
quae corrcspondct subordinationi finium.
1. Prob. auctoritate: ex Ep. ad Rom. XIII, 1: « Quae a Deo sunt, ordinata
sunt ». Sic regit Deus inferiora per superiora, ut ait Dionysius.
2. Prob. ratione dupliciter, scii, indirecte et directe.
a) Indirecte per refutationem occasionalisms jam propositi hoc tempore,
et see. quem ignis non calefacit, sed Deus in igne. Cfr. etiam I, q. 105, a. 5.
Rcsp.: Frustra essent attributae rebus virtutes activae, et qualitates et for­
mae, si per eas nihil operarentur. Imo dicet 1, q. 105, a. 5: « quin imo omnes res
creatae viderentur quodammodo esse frustra, si propria operatione destitue­
rentur; cum omnes res sint propter suam operationem », seu propter seipsas
operantes, ut ait Cajetanus.
Cfr. ad im: «Non est ex defectu potentiae quod Deus mediante creatura
agit, sed ex abundantia bonitatis ipsius, prout... communicat creaturis digni­
tatem causalilalis ». Insuper haec causalitas explicatur per distinctionem inter
potentiam et actum, quam neglexerunt Malebranchius et Leibnitzius et sic redie­
runt ad occasionalismum, non potentes explicare actionem transitivam creaturae.
b") Directe:
Conclusio probatur ex inaequalitate requisita in creaturis ad manifestatio­
nem bonitatis divinae, ut dictum est in art. praeced. Probatio ad hoc reducitur:
Perfectius comparatur ad minus perfectum, sicut actus ad potentiam, et est de
ratione existentis in actu quod agat in id quod est in potentia. Atqui inaequalitas
est in creaturis prout una est perfectior altera. Ergo nccesse est quod una crea­
tura agat in aliam inferiorem, virtute quidem Dei, primi agentis. Agitur de agen­
tibus per se subordinatis, non de causis univocis, per accidens subordinates, ut
sunt successivi homines see. successionem generationum.
Maior: si in rerum natura aliquod ens inferius est in potentia ad aliquam
perfectionem accipiendam, de ratione entis superioris in actu est quod agat in
id quod est in potentia, v. g. si fructus terrae ad maturationem calore indigeant,
secundum ordinem est quod sol calidus in actu, calorem terrae praebeat.

z

292

DE DEO CREATORE

Minor est evidens. Ergo debet esse subordinatio agentium.
Coroll. ad 3m: Ordo seu subordinatio agentium corresponds subordinalioni
finium, ut saepe dicit alibi S. Thomas, v. g. I-II, q. 109, a. 6: « Necesse est, cum
omne agens agat propter finem, quod omnis causa convertat suos effectus ad
suum finem, et ideo cum secundum ordinem agentium sive moventium sit ordo
finium, necesse est quod ad ultimum finem convertatur homo per motionem primi
moventis ». Hoc corollarium sequitur immediate ex principio finalitatis: omne
agens agit propter finem proportionatum.
Unde ut dicitur in nostro art. 30 ad 3“: « materia ordinatur ad formam,
elementa ad mixta, plantae ad animalia, animalia ad homines * (Gen. I). Et sic
patet quod ordo universi attenditur see. quod una creatura agit in aliam, et
see. quod una fit ad similitudinem alterius (nam omne agens agit sibi simile
saltem aliquomodo),et see. quod una est finis alterius». Sic mineralia assimilantur
a plantis, plantae ab animalibus, animalia ab hominibus. Sic existit finalités
externa inferioris ad superiorem, quae probari potest ex finalilate interna superio­
ris, nam v. g. animal agit propter finem, et assimilando plantam ad subsistentiam
propriam, utitur ea ut medio appropriate suae subsistentiae, sic apparet quod
secundum finalitatem externam plantae sunt propter animalia. Cfr. P. Janet,
Les Causes finales, p. 497.

l"n' coroll.: Cum homo sit microcosmos, quasi compendium universi, prae­
sertim in eo apparet haec subordinatio agentium et finium. Nam pars intellectiva
animae movet facultates sensitivas et membra et eis utitur ad suum finem supe­
riorem, nam idem est finis agentis et patientis, sed aliter et aliter. Item pars sen­
sitiva utitur parte vegetat i va, et pars vegetativa utitur alimentis inferioribus
quae assimilât per nutritionem et respirationem.
Sic apparet ordo dynamicus totius universi in hoc microcosmo; est triplex
subordinatio agentium, finium et etiam formarum, prout agens superius agendo
sibi simile est aliquomodo exemplar effectus producendi in inferiori, cfr. ad 2m:
« Deus est primum exemplar omnium, sed secundario una creatura est exemplar
alterius », v. g. in nobis ratio, in qua est prudentia, est exemplar rectitudinis
appetitus sensitivi per temperantiam.

*

Sa

2u,n coroll.: Pantheistae volunt in universo invenire unitatem substantialem
et immerito negant duas causas extrinsccas mundi, scii, efficientem ct finalem;
e contrario in mundo est unitas dynamica see. participationem efficientiae et
finalitatis.

3um coroll.: Ex his omnibus apparet quod principium finalitatis « omne agens
agit propter finem » non est minus necessarium et per se notum (saltem pro
sapientibus) quam principium causalitatis efficientis: omne quod fit habet cau­
sam efficientem. Imo non potest esse causalitas efficiens sine fmalitate, nec ten­
dentia quae ad nullum finem tenderet; finis enim est prima seu suprema quatuor
causarum, et sic, saltem quoad se, principium finalitatis prius est principio cau­
salitatis efficientis, et magis per se notum.

DE DISTINCTIONE ET INAEQUALITATE CREATURARUM

Art. IV (III).

293

•I
- Utr. sit unus mundus
tantu: II

Status quaestionis: Agitur de unitate numerali totius universi, et de facto,
non de possibilitate. Videtur quod sint plures mundi: i° quia Deus potuit creare
multos mundos. 2° Hoc melius esset, quia plura bona sunt meliora paucioribus.
30 Sicut multiplicatur homo, quare non multiplicaretur mundus? Democritus
putavit ex concursu atomorum factos fuisse plures mundos. Unde quaestio sic
posita non est eadem ac quaestio de pluralitate mundorum in sensu de astrorum
inhabitatione, haec opinio, quae a pluribus propugnata est, non est contra con
clusionem hujusce articuli, nam astra ct omnia quae -moventur in ipsis, unum
universum constituunt.

Responsio S. Thomae est: Universus mundus est unicus.
i° Probatur quod est unicus ex modo loquendi S. Scripturae: Joan. I, 10:
« Mundus per ipsum factus est». Cf. Rom. Ill, 19, 22.
2° Prob, ratione ex ordinatione divina ad unum et eundem finem: omnia
quaecumque sunt a Deo ordinem habent ad invicem et ad ipsum Deum; scii,
coordinantur et subordinantur, sic faciunt totum completum quod vocatur uni­
versum. Unitas igitur mundi est unitas ordinis.
Ad im, sic Arist. in XII Met., c. 10, ex unitate ordinis in rebus existentis
concludit unitatem Dei gubernantis, dicendo: « Entia nolunt disponi male, nec
bona est pluralitas principatuum. Unus ergo princeps ». Textus iste Aristotelis
affertur ad probandum quod pro eo, Deus non solum est finis ultimus mundi
omnia alliciens, sed gubernator, saltem quoad genera et species, si non quoad
individua, ut tenuit Averroës.
Ex isto argumento sequitur etiam quod Deus de potentia ordinata non
potest facere plures mundos disparatos sine relatione ad invicem, saltem coordinarentur per respectum ad eundem finem ultimum, cui subordinarentui.
Sapientis enim est ordinare.
Ad 2m. Nullum agens intendit pluralitatem materialem ut finem, quia ma­
terialis multitudo non habet certum terminum, semper potest augeri, et ordinatur
ad aliquid altius ut materia ad formam. Ex hoc sequitur quod non esset pro Deo
ratio ad creandos duos mundos similes, et solum numerice distinctos; quare
duos, potiusquam tres, quatuor, etc.?
Ad 3,n. S. Thomas dicit: « Non est possibile esse aliam terram quam istam:
(piia omnis terra ferretur naturaliter ad hoc medium », scii, ad centrum mundi.
Haec est opinio antiquorum exposita ab Arist. 1 dc Caelo ct mundo, sed non est
probata (1).
(i) Dicit S. Thomas I, q. 32, a. 1, ad 2m: < Ad aliquam rem dupliciter inducitur ratio. Uno
modo ad probandum sufficienter aliquam radicem sicut in scientia naturali inducitur ratio sufficiens
ad probandum quod motus caeli semper sit uniformis velocitatis. Alio modo inducitur ratio, non
quae sufficienter probet radicem, sed quae radici jam positae ostendet congrua consequentes etie*
ctus, sicut in astrologia ponitur ratio excentricorum et epicyclorum ex hoc quod hac positione facta,
possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes; non tamen ratio haec sufficienter probat,
quia etiam forte alia positione facta salvari possent ».

294

DE DEO CREATORE

Cajetanus dicit: S. Thomas loquitur non de impossibilitate absoluta, sed
de impossibilitate physica, statutis legibus mundi, et see. systema ptolcmaicuni.

Dubium: Utr. Deus posset creare duos mundos inaequales. Hoc non videtur
impossibile, quia subordinarentur ratione hujusce inaequalitatis.

Breve compendium: Quoad distinctionem rerum in communi.
Sic vidimus originem multiplicitatis et distinctionis rerum prout pendet
a libertate divina et ab ideis divinis, scii, in ultima analyst ab unitate divina
quae virtualiter continet infinita possibilia eligibilia.
Et in hac multiplicitate et distinctione invenimus unitatem ordinis seu subordinationis formarum, agentium ct finium, scii, unitatem simul staticam et dynamicam. Hanc solutionem praeparaverunt Plato et /Xristoteles, solvendo argu­
menta Parmenidis contra multitudinem, sed non pervenerunt ad explicitam
notionem creationis ex nihilo et creationis liberae, ideoque eorum doctrina re­
mansit valde confusa quoad originem multitudinis et distinctionis rerum in
communi. In hoc apparet superioritas philosophiae Christianae, et a fortiori
theologiae Christianae.

De gubernatione rerum in communi (q. 103).

Post considerationem creationis et distinctionis rerum in communi, gratia
brevitatis, agimus de gubernatione divina antequam de creaturis in speciali. Ut
dictum est supra, agendo de divina providentia I, q. 22, a. 1, ad 2, gubernatio
rerum est executio providentiae. Ad providentiam enim pertinet ratio ordinis
rerum provisarum in finem, et executio hujus ordinis dicitur gubernatio. Ita in
humanis distinguitur potestas executiva a potestate legislativa. Cfr. circa has
quaestiones de gubernatione divina Commentarium Dominici Bannez.
S. Thomas considerat gubernium divinum secundum quatuor causas:
i° an sit et quid sit formaliter, 2° quisnam sit finis ejus, 30 quare debeat proce­
dere ab una sola causa efficiente suprema, 40 circa quod versatur et quomodo
(de ejus efficacitate). Sic consideratur quidquid per se ad gubernium divinum
pertinet. Item societas humana debet considerari secundum quatuor ejus causas,
et pariter Ecclesia, si velimus cognoscere quidquid ad eas de necessitate pertinet.
%

Art. I. — Utr. mundus ab aliquo gubernetur.
H

Status quaestionis: Negant materialistae, pessimistae et omnes qui pro\identiam divinam rejiciunt. Tenent, ut dicitur in tertia difficultate, initio articuli,
quod principaliores mundi partes quadam necessitate determinantur ad unum
in suis actibus et motibus, ct ideo gubernatione non indigent.
Responsio tamen est affirmativa et est de fide. Possent citari omnes textus
Scripturae quae affirmant existentiam divinae providentiae: S. Thomas citat
Sap. XIV, 3: « Tu autem, Pater, gubernas omnia providentia >. Deus consideratur
ut Pater qui dat vitam, nutrit, elevat, gubernat cum intelligentia et magna
benevolentia filios suos.
Probatur a posteriori existentia gubernationis mundi sic:
Media non ordinantur in finem nisi per intelligentiam gubernatricem, quae
cognoscit rationem essendi mediorum. In mundo autem multa sunt media ad
bonum finem optime ordinata. Ergo mundus gubernatur ab una intelligentia.
Insuper, contra Kantium, haec intelligentia debet esse suum intelligere, ipsam
Sapientiam et Veritatem, alioquin ipsa ordinaretur ad intellectionem et ad
Veritatem ab altiori Ordinatore.
Quasi a priori etiam probatur existentia gubernationis divinae ex conside­
ratione bonitatis divinae, sicut enim ipsa produxit res in esse, ita ad eam pertinet
ut res ad finem perducat, quod est gubernare. Gubernare enim est proprie rem

296

DE DEO CREATORE

ad debitum finem convenienter perducere, sicut sagitta dirigitur a sagittante.
Cfr. ad im.
Ad 3m: Est quidem in rebus naturalibus necessitas qua determinantur ad
unum finem, ut oculus ad videndum, aures ad audiendum, pes ad ambulandum,
ita ut finis iste sit ratio essendi mediorum naturalium ad ipsum ordinatorum,
sed haec ordinatio supponit intclligentiam ordinatricem in Auctore naturae.
Alioquin intelligibilitas quae est in rebus proveniret ab inintclligentia, a caeca
et materiali necessitate, ordo a privatione ordinis, et perfectius ab imperfectiori,
contra principium causalitatis; omnia entia essent sine ratione essendi, scii, sine
ratione propter quam sunt potius quam non sunt.

Art. II. — Utr. finis gubernationis mundi sit aliquid
H
extra mundum.

Status quaestionis: Videtur quod linis mundi sit ordo et pax ejus, id est
quid intrinsecum mundo, nam bonum multitudinis est pax ejus.
Responsio tamen est quod Deus ipse esi finis ultimus gubernationis mundi.
Probatur ex S. Scripturis: Prov. XVI, 4: «Universa propter se operatus
est Dominus»; Dent. XXVI, 19: «Dominus gentes creavit in gloriam suam»,
quod multoties dicitur in psalmis; id est omnia fecit Deus ad manifestationem
bonitatis suae. Hoc definitur a Conc. Vatie. (Denz. 1805): «Si quis mundum ad
Dei gloriam conditum esse negaverit, a. s. » et in cap. correlativo (1783): « Deus
bonitate sua et omnipotenti virtute, non ad augendam suam beatitudinem nec
ad eam acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona, quae
creaturis impertitur, liberrimo consilio ... omnia ... condidit ».
I
Probatur ratione: Cum omne agens agat propter finem proportionatum,
finis correspondet principio. Atqui principium efficiens mundi est causa ei extrinseca. Ergo pariter finis ejus ultimus est quoddam bonum ei extrinsecum.
Aliis verbis, et hoc est corollarium principii finalitatis (omne agens agit
propter finem proportionatum): ordo seu subordinatio agentium debet corresponderc ordini finium; ergo supremo agenti universalissimo correspondet ulti­
mus finis universalissimus, scii, bonitas suprema manifestanda, per bonitatem
participatam in rebus.
Ad 2m. « Ad hoc unaquaeque res tendit ut participet bonum et assimiletur
bono supremo quantum potest ».
.e
Ad 3m. Ordo universi est linis ejus proximus, sed finis ejus ultimus est
Deus ipse, seu bonitas divina manifestanda. Ita ordo exercitus ordinatur ad
quid altius, 'ad victoriam seu ad defensionem patriae.
H
Creaturae autem inferiores non possunt quidem Deum cognoscere ct pos­
sidere, bene tamen creaturae intellectuales, praesertim dum elevantur ad ordinem
gratiae.
Cfr. I, q. 19, a. 2: « Deus vult se ut finem, alia vero ut ad finem ». Si Deus
operaretur propter bonum creatum, tanquam propter finem ultimum, esset
quid omnino inordinatum et absurdum, velut peccatum mortale in Deo; et crea­

DE GUBERNATIONE RERUM IN COMMUNI

297

tura sic inordinate dilecta infelix esset, quia ordinaretur ad seipsam et non ad
Deum summum bonum. In hoc apparet insipientia doctrinae secundum quam
Deus nos creavit ultimatim propter nosipsos et non ad bonitatem suam mani­
festandam.
Manifeste, cum omne agens agat propter finem proportionatum, subordi­
nate agentium debet correspondere subordination! finium.

Art. III. — Utr. mundus gubernetur ab uno.

Status quaestionis: Proponitur difficultas manichaeorum (2a obj.), scii, res
creatae non raro contra se invicem pugnant, ac si quaedam procederent a bono
principio, et aliae a malo principio.

Responsio est affirmativa et de fido, secundum illud S. Pauli 1 Cor. VIII, b:
« Nobis est unus Deus, Pater, cx quo omnia et nos in illuni p.
Probatur etiam ratione: Xecesse est quod mundi gubernatio ad supremum
bonum ordinata sit optima. Optima autem gubernatio est quae fit per unum
Quare? Quia gubernatio est directio gubernatorum ad bonum, quod supponit
unitatem contra dissolutionem. Unitatis autem causa per se est unum, plures
enim concordare non possunt nisi aliquomodo uniantur. Ergo gubernatio mundi,
quae est optima, est ab uno gubernante, ut dicit Arist. 1. XII Met., c. 10, in fine.
Hoc est rigorose demonstratum et hoc verum est etiam in societate humana,
sed haec optima gubernatio per unum supponit gubernatorem sapientem et
bonum, capacem perducendi subditos ad unitatem et ad finem (1).
1 laec gubernatio necessaria est praesertim si finis consequendus est arduus
ct magnam complexitatem de qua difficile est judicare importat, et si multitudo
remanet incapax perveniendi ad hunc finem, ut saepe evenit in magnis populis
quorum ordo est difficilis. Si vero subditi accedunt ad perfectionem, minus indi­
gent forti regimine, nam in illis verificantur verba: «ipsi sibi sunt lex,et ostendunt
opus legis scriptum in cordibus suis». Rom. II, 14. Sic regimen imperfectum
sufficit perfectis, sed regimen perfectum monarchiae convenit imperfectis seu
multitudini quae secundum se remanet imperfecta. Sic dicitur in Prov. XI, 14:
« Ubi non est gubernator, populus corruet; salus autem ubi multa consilia ».
Unde convenit quod rex optimos consiliarios habeat, sibi reservando ultimum
judicium practicum et imperium. Sic cum moderamine applicantur etiam in so­
cietate humana principia quibus regitur gubernatio mundi.
zlrf 2m. Respondetur ad objectionem manichaeorum: -■ contraria, etsi dis­
sentiant quantum ad fines proximos, conveniunt tamen quantum ad finem
ultimum prout concluduntur sub uno ordine universi». Id est res creatae non
raro contra se invicem pugnant per respectum ad fines proximos; hoc autem
non probat existentiam alicujus mali principii, sed, ut ait S Xugustinus, ■ Deus,
cum sit summe bonus, nullo modo sineret aliquid mali esse in operibus suis, nisi
esset adeo omnipotens et bonus, ut bene faceret etiam de malo ». Enchir. c. II.
(i) Cfr. I-II, q. 105, a. 1, ad

2g8

de deo creatore

Art. IV. — Utr. effectus gubernationis sit unus tantu: H

et non plures.
Respondetur: Effectus principalis gubernationis divinae, per conservationem
rerum et motionem earum, est quod creaturae assimilentur Deo per participa­
tionem boni et prout movent alias creaturas ad bonum. Effectus autem parti­
culares gubernationis divinae sunt nobis innumerabiles.

Art. V. — Utr. omnia divinae gubernationi subdantur.

Status quaestionis: Videtur quod non, quia, ut dicit Ecclesiastes, plura
sunt casualia seu fortuita; insuper dicitur: « Deo non est cura de bobus», I Cor.
IX, 9, et etiam de creatura rationali dicitur: « Deus reliquit eam in manu con­
silii sui ». Eccli. XV, 14.
Respondetur: Omnia divinae gubernationi subduntur, et est de fide. Cfr. Conc.
Vatie., Denz. 1784: « Universa quae condidit, Deus providentia sua tuetur ac
gubernat, "attingens a fine usque ad finem fortiter et disponens omnia suaviter’”
(Sap. VIII, 1). ’’ Omnia enim nuda et aperta sunt oculis ejus’’ (Hebr. IV, 13),.
ea etiam quae libera creaturarum actione futura sunt ».
Prob. ratione: «Sicut nihil potest esse quod non sit a Deo creatum; ita nihil
potest esse, quod ejus gubernationi non subdatur».
Item «cum nihil esse possit quod non ordinetur in divinam bonitatem ut in
finem, impossibile est quod aliquod entium subtrahatur gubernationi divinae ».
Ideo tam ex parte agentis supremi quam ex parte finis ultimi constat quod
omnia subduntur divinae gubernationi. Opinio contraria dicitur proprie « stulta »
prout stultitia, quae judicat de rebus per infimam causam per accidens, v. g. per
casum, opponitur sapientiae quae judicat de omnibus per altissimam causam
et ultimum finem.
/1(Z im. Plura quidem eveniunt per accidens et praeter intentionem naturae,,
et dicuntur casualia: sed in his rebus ipse casus non existerct praeter intentionem
naturae, si res naturae non tenderent ad finem sub gubernatione divina. « Hoc
ipsum quod aliquid casuale invenitur in hujusmodi rebus, demonstrat ea alicujus
gubernationi esse subjecta ».
j
Insuper nihil est a casu vel a fortuna respectu Dei, sed solum respectu cete­
rarum causarum, cfr. infra, a. 7, ad 2.
r
Xec Ecclesiastes IX, 11 dicit contrarium, sed tenet quod multa sunt nobis
ignota: « ignoras quae sit via spiritus (aut venti) et qua ratione compingantur
ossa in ventre praegnantis; sic nescis opera Dei, qui fabricator est omnium »
XI, 5. — Unde concludit: «Deum time et mandata ejus observa: hoc est enim
omnis homo: et cuncta quae fiunt, adducet Deus in judicium pro omni errato,,
sive bonum, sive malum illud sit » (XII, 13-14).

DE GUBERNATIONE RERUM IN COMMUNI

Ad 2m.
nibus, quia
infligit.
Ad 3ra.
gubernatur

299

Dicitur « Deo non est cura de bobus», scii, eodem modo ac de homi­
solis creaturis rationalibus dat praecepta, consilia, praemia et poenas
Creatura rationalis, ut causa secunda, seipsam gubernat, sed insuper
a Deo, causa prima.

Art. VI. — Utr. omnia immediate gubernentur a Deo.

Status quaestionis: Videtur quod ita est, quia Deus potest per seipsum absque
mediis causis omnia gubernare, in hoc differt a rege terreno qui propter imper­
fectionem creaturae non sufficit ad omnia agenda, nec est ubique praesens, sed
debet habere ministros.
Respondetur: Providentia, quae est ratio gubernationis, immediate quidem
ad omnia se extendit; sed quoad execulioncm, Deus gubernat inferiora per supe­
riora.
Ratio est altissima, scii.: «Optimum in omni cognitione practica est quod
cognoscantur particularia in quibus est actus, ut patet de cognitione medici;
unde Deus etiam minima cognoscit. Sed ex alia parte, melior gubernatio ea est,
quae communicat quibusdam rebus dignitatem causalitatis per respectum ad
alias, sicut melior est magister qui discipulos suos non solum scientes facit, sed
doctorcs.
Pertinet igitur ad dignitatem Dei gubernatoris supremi, quod inferiora
gubernet per superiora, quamvis providentia ejus intima etiam immediate
cognoscat et ordinet.

•e
Art. VII. — Utr. aliquid praeter ordinem

divinae gubernationis contingere possit.
Respondetur negative, et est de fide secundum S. Scripturam; sic dicitur
in 1. Esther XIII, 9: «Domine, Deus rex omnipotens, in ditione tua cuncta
sunt posita et non est qui possit tuae resistere voluntati, si decrexeris salvare
Israel ».
.
.· r
Ratio est: cum Deus sit prima causa universalissima (sine qua causae se­
cundae agere non possunt), impossibile est quod aliquid contingat praeter ordi­
nem divinae gubernationis.
Malum non evenit absque permissione divina, et Deus illud permittit pro­
pter majus bonum, ut persecutionem propter martyrum patientiam et gloriam.
Insuper nihil ht a casu respectu Dei, ab aeterno enim voluit aut permisit et vidit
accidentales conjunctiones causarum secundarum. Ita, quamvis duo seni ejus­
dem domini fortuito invicem occurrunt, hoc non est fortuitum pro domino qui
eos misit ad eundem locum.

J(X)

DE DEO CREATORE

Art. VIII. — Utr. aliquid possit reniti contra ordinem

gubernationis divinae.
Respondetur: Nihil contranititur ordini divinae gubernationis ut procedit
a Deo tanquam a causa universalissima boni totius universi, bene tamen ut pro­
cedit a causa particulari.
Sic peccantes contranituntur cuidam determinato bono quod est eis conve­
niens secundum legem Dei, ideo juste puniuntur a Deo.
Ut notat Cajetanus circa resp. ad im: «peccantes mortaliter duo inspi­
ciunt: alterum intentum, et hoc constat esse aliquod bonum...; alterum praeter
intentionem, et hoc est deformitas actus, consistens in privatione debiti ordinis
etc. Et in hoc declinant a quodam determinato ordine boni et contra illum ni­
tuntur ». Sed etiam haec deformitas permittitur a Deo propter majus bonum,
saltem per respectum ad finem totius universi, sic peccantes non agunt contra
divinam gubernationem in geaerali, sed in speciali.

De conservatione creaturarum (q. 104).

Primus effectus divinae gubernationis est conservatio creaturarum; secun­
dus effectus est motio creaturarum sive immediate a Deo, sive mediantibus aliis
creaturis superioribus.

Art. I. — Utr. creaturae indigeant ut a Deo conserventur in esse.

Status quaestionis: Videtur quod non, i° quia plures creaturae sunt incor­
ruptibiles, 2° quia aedificator potest facere aedificium quod per plura saecula
permanet, a fortiori Deus, 30 quia in nulla creatura est tendentia positiva ad
non esse, 40 quia conservatio divina esset actio sine effectu positivo, nam quod
jam est, non fit.
Responsio tamen est affirmativa et de fide secundum S. Scripturam. Hebr.
1, 3 dicitur de Filio Dei «portans omnia verbo virtutis suae »; portare autem in
lingua biblica idem significat ac conservare, sec. LXX. Philonem, et traditio­
nem Christianam. Item dicitur Act. Ap. XVII, 28: < In ipso (Deo) vivimus, mo­
vemur et sumus». Rom. XI, 36: « Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia .
Coi. I, 17: «Ipse (Filius) est ante omnes, et omnia in ipso constant". Unde
S. Thomas respondet: « Necesse est dicere et secundum fidem et secundum ratio­
nem, quod creaturae conservantur in esse a Deo».
Ratione probatur: i° Deum indirecte conservare res corruptibiles prout
removet ab eis principia corruptiva. 2° Deum directe et per se conservare
omnes creaturas etiam incorruptibiles.
Etenim omnis effectus dependens ab aliqua causa non solum secundum
suum fieri, sed directe secundum suum esse indiget ab ea directe conservari. Atqui
omnis creatura directe secundum suum esse dependet a Deo qui solus est ipsum
Esse per essentiam. Ergo omnis creatura indiget directe conservari a Deo.
Major sic probatur: Omnis effectus dependet a sua causa secundum quod
est causa ejus; sicut igitur fieri rei non potest remanere, cessante actione agentis
quod est causa effectus secundum fieri (v. g. cessat aedificatio passiva domus si
aedificator non laborat); ita nec esse rei potest remanere, cessante actione agen­
tis, quod est causa effectus non solum secundum fieri, sed etiam secundum esse.
Minor probatur: Solus Deus est ens per essentiam, quia ejus essentia est
suum esse; omnis autem creatura est ens per participationem, sua enim essentia
non est suum esse.

302

DE DEO CREATORE

Unde cessante actione conservativa Dei omnis creatura annihilaretur, sicut,
ait S. Augustinus, cessante actione illuminativa solis «aer continuo tenebratur»
Sup. Genes, ad lilt., 1. VIII, c. 12.
Ad intelligentiam hujus rationis notanda est oppositio inter causas ipsius
fieri et causam directam ipsius esse rei. Dum pater generat filium suum est di­
recte causa generationis passivae filii sui, non vero ipsius esse ejus; sic filius
saepe remanet vivus post mortem patris sui. Imo si pater esset directe causa
ipsius naturae et ipsius esse filii sui, esset causa sui ipsius, quia eodem modo
natura et esse inveniuntur in patre ct in filio, sunt enim ejusdem speciei.
E contrario Deus prout est Ens per essentiam est directe causa ipsius esse
cujuslibet creaturae, quod est esse per participationem, ac dependens quandiu
durat ab Ente per essentiam, sicut lumen diffusum in aere dependet ab illumi­
natione solis, et cum ea cessat.
Hoc facilius intelligitur notando quod in mundo sunt causae a quibus de­
pendet permanentia suorum effectuum post productionem eorum (1). Exempli
gratia pressio atmosphaerica et calor solaris requiruntur ad conservationem ani­
malis vi ventis sicut ad ejus productionem; item objectum sensationis non solum
eam objective causât, sed eam conservat, cessat enim sensatio cum influxu
objecti. Item in ordine intellectuali cognitio principiorum est necessaria non
solum ad acquirendam sed ad conservandam cognitionem conclusionum, et
pariter si cessat desiderium finis, cessat etiam desiderium mediorum ad finem.
Ex his facilius intelligitur id quod dicit S. Thomas in hoc profundo articulo,
in medio: « Manifestum est quod si aliqua duo sunt ejusdem speciei, unum non
potest esse per se causa formae alterius, in quantum est falis forma quia sic
essel causa formae propriae, cum sit eadem ratio utriusque; sed potest esse causa
hujus formae secundum quod est in materia, id est quod haec materia acquirat
hanc formam (individuatam). Et hoc est esse causam secundum fieri, sicut homo
generat hominem, et ignis ignem ».
Manifestum est quod bos quantumvis perfectus sit, non potest esse causa
bovinitatis seu stirpis bovinae, esset causa suiipsius. Causa hujusce stirpis est
idea divina bovis, seu hujusce speciei.
$
Unde si causa est ejusdem speciei ac effectus ejus non causât directe nisi
ejus fieri. Si e contrario causa est altioris naturae quam effectus ejus, non solum
producit eum sed conservat cum. Sic Deus qui est ens per essentiam conservat
omnem creaturam quae est ens per participationem. Littera articuli sic perfecte
intelligitur.
/1(Z i“. Potentia ad non esse non est positive in creaturis incorruptibilibus,
sed Deus posset eis subtrahere suum influxum conservativum.
2m. Deus non potest communicare creaturae, ut conservetur in esse
sua actione cessante, sicut non potest ei communicare quod non sit causa illius.
Ad 3m. In creaturis corruptibilibus est tendentia ad non esse, prout ma(i) S. Thomas dat exempla antiquae physicae, secundum quam lux convenit essentialiter et
immediate soli; nunc scimus quod sol est solum una inter innumeras similes stellas. Sed sunt alia
exempla, v. g. calor non solum necessarius est ad producendam dilatationem metallorum, sed ad
eam conservandam. Item bonum propositum a facultate cognoscitiva non solum necessarium est
ad suscitandum desiderium ejus, sed ad illud conservandum.
jj

DE CONSERVATIONE CREATURARUΜ

303

teria carum appetit aliam formam, et indigent conservari etiam indirecte, per
remotionem corrumpentis.
Ad 4m. « Conservatio rerum a Deo non est per aliquam novam actionem,,
sed per continuationem actionis quae dat esse. Quae quidem actio est sine motu
et tempore », scii, est supra tempus continuatio actionis creatricis, qua Deus
creavit sine instrumento, absque ullo igitur intermedio, materiam et ea quae
non possunt produci nisi per creationem, scii, animas spirituales et angelos.
Proinde conservat immediate in esse materiam, animam et angelos, et igitur est
in cis infime praesens, ut supra explicatum est I, q. 8, a. i.
Multa essent corollaria deducenda ex principio sic formulato a S. Thoma
in hoc art. c.: «quando effectus non natus est recipere impressionem agentis ■
secundum eandem rationem secundum quam est in agente,... tunc ejus causa
est causa non solum fiendi sed essendi ». Sic influxus Christi necessarius est ad
conservationem Ecclesiae sicut ad ejus institutionem, item influxus B. Mariae
Mediatricis. Item quodammodo etiam perdurat in caelo, v. g. per orationem, in­
fluxus fundatorum Ordinum ut isti Ordines perseverent in esse, item influxus
S. Thomae ut verus spiritus suae doctrinae servetur (i). Sic sub Deo conservante
sunt subordinatae causae conservantes, ita tamen ut effectus universalissimus,
scii, esse, reducendus sit ad Causam universalissimam, cujus est effectus proprius,
ut supra ostensum est, q. 45, a. 5. Effectus enim proptius in IV° modo dicendi
per se, necessario ct immediate dependet a causa propria, sicut in II0 modo,
proprietates ab essentia a qua derivantur (2). Sicut illuminatio dependet a luce,
ita esse rerum dependet a Deo qui est ipsum Esse per se subsistens.

H creaturam conservet.
Art. II. — Utr. Deus immediate omnem

Respondetur: Deus immediate conservat ipsum esse rerum in quantum est
esse, sed agentia generalia Deo subordinata conservant esse ut tale, v. g. sol
conson at lumen in aere; pariter influxus aliarum causarum generalium neces­
sarius est ad conservationem vitae vegetativae et vitae sensitivae in superficie
terrae; sic ex motu regulari astrorum dependet successio diei et noctis ac suc­
cessio quatuor temporum anni, sine quibus non essent generationes nec con­
servatio vitae.
Item in ordine spirituali Deus conservat immediate animas spirituales
in esse, et sub ipso Deo angeli et sancti suo modo illuminant animas et eas adju(1) Sic S. Thomas valde superat commentatores ejus, et non solum nos genuit intellectu alit er,
sed etiam nos conservat, dum e contra professor qui nobis transmisit doctrinam S. Thomae fuit
solum causa nostrae formationis quoad fieri, non directe quoad esse. Cfr. infra, q. 117, a. 1: Utrum
unus homo possit alium docere: « docens causât scientiam in addiscente, reducendo ipsum de po­
tentia ad actum... Quilibet docens ex his quae discipulus novit, ducit cum in cognitionem eorum
quae ignorabat ». Sed magna ingenia ut S. Augustinus et S. Thomas, non solum proponunt obje­
ctum modo methodico, sed confortant intellectum addiscentis prout altius intelligunt principia
superiora et ea quae in cis virtualiter continentur. Sic quodammodo assimilantur angelis illuminan­
tibus, cfr. I, q. 106, a. i.
(2) Cfr. Post. Afidlyt., 1. I, c. 4, lect. 10.

I

DE DEO CREATORE
■ ——— .
. w ■ ■

3°4

vant ad cognitionem et amorem rerum divinarum et ad conservationem princi­
piorum vitae spiritualis ct socialis, cfr. corp, art., ad im, 2m, 3“ Cfr. infra
q. 106-114, de illuminatione angelorum, dc eorum praesidentia super creaturam
corporalem, de actione eorum in homines.

Art. III.

Utr. Deus possit aliquid in nihilum redigere.

Respondetur: Sicut Deus liberrime omnia creavit et conservat secundum
illud Ps. CXXXIV, 6: « Omnia quaecumque voluit Dominus fecit », ita potest
'creaturis non influere esse, quod est eas in nihilum redigere. Annihilatio non
esset actio, sed cessatio conservationis.
*
Ad 2m. Deus potuisset sine praejudicio bonitatis suae non creare. Leibnitzius
immerito dicit contrarium, asserendo: Deus non esset infinite bonus et sapiens,
si non creasset, et si non creasset optimum mundum inter mundos possibiles.
Ad quod respondet Bossuet, sicut hic S. Thomas: « Dieu n'est pas plus grand
pour avoir créé l’univers ».
Art. IV. — Utr. aliquid in nihil redigatur.

Respondetur negative, secundum illud Eccle. III, 1 μ <· Didici quod omnia
opera, quae fecit Deus, perseverant in perpetuum ».
Etenim de potentia ordinaria Deus non annihilat nec entia materialia,
quorum corruptio non est annihilatio, quia remanet eorum materia, nec entia
immaterialia, in quibus non est potentia ad non esse, cum sint incorruptibilia.
Xec de potentia extraordinaria seu miraculose Deus aliquid annihilat un­
quam, quia hoc non pertinet ad gratiae manifestationem; unde nunquam est
ex parte finis motivum ad aliquid annihilandum.
Quidam theologi ut Scotus putaverunt quod per consecrationem cucharisticam annihilatur substantia panis ct adducitur corpus (hristi, sed ad ser­
vandam proprietatem terminorum Conc. Florent, et Conc. Trid. oportet admit­
tere quod non annihilatur substantia panis, sed convertitur in corpus ( hristi.
Ad 2m. S. Thomas notat: « Ea quae non habent contrarium, quamvis ha­
beant finitam virtutem, perseverant in aeternum ». Quidam afferunt hunc tex­
tum ad defendendum principium inertiae, quoad «inertiam motus», scii.: «si
aliquod mobile actualiter in motu subtraheretur omni influxui, perseveraret
semper in motu si non inveniret obstaculum ». Hoc non potest probari a posteriori
quia non possumus subtrahere aliquod mobile omni influxui etiam invisibili,
nec verificare an semper duraret motus si non esset obex. Principium inertiae est
postulatum admissum secundum suggestionem experientiae, sed non est evidens,
non demonstratur a priori nec a posteriori, ut fatentur plures physici inter me­
liores sicut in Gallia H. Poincaré (r) ct P. Dubem; hoc alibi explicavimus (2).
(1) La science cl Γhypothèse, p. 112-119.
(2) Cir. Dieu, son existence ct sa nature, η* ed. p. 774-779·

DE CONSERVATIONE CREATURARUM

Ad 3,n. Formae rerum corporalium, quae desinunt esse per corruptionem
compositi, non annihilantur, sed remanent in potentia materiae.
Sic sufficienter constat conservationem rerum esse continuationem liberrimae
creationis ex nihilo. Si mundus creatus fuisset ab aeterno, Deus non haberet
per respectum ad mundum nisi prioritatem causalitatis, non durationis. Atta­
men semper unicum instans immobilis aeternitatis infinite tempus superaret et
ambiret totum tempus quod fuisset infinitum a parte ante.

20 — Garrigov-Laoranoe, De Deo Trino ct Creatore.

De mutatione creaturarum a Deo (q. 105).

Quamvis haec quaestio sit in se magni momenti, non immorandum est
multum in ea, quia supra solvimus principales difficultates ad eam pertinentes,
cfr. I, q. 19, a. 8: Utrum voluntas Dei necessitatem rebus volitis imponat.
In hac q. 105 est gradatio ascendens a materia usque ad voluntatem
creatam.

II
II
II
Art. I. — Utr. Deus possit immediate movere
materiam

ad formam.
Status quaestionis: A’idctur quod causa universalissima non potest imme­
diate producere nisi universalissimum effectum, scii, esse omnium rerum in quan­
tum est esse, non vero immediate effectum particularissimum, v. g. formando
ex materia hoc corpus.
Responsio tamen est affirmativa, nam dicitur in Gen. II, 7: «Formavit
Deus hominem de limo terrae v.
Ratio quia ens in potentia passiva reduci potest in actum a potentia activa,
quae eam sub sua potestate continet. Materia autem continetur sub potestate
divina, utpote a Deo producta; ergo potest reduci in actum per divinam pote­
statem.
Ad ira. Angelus autem hoc facere nequit, quia materia non est in potestate
ejus, cfr. infra q. no, a. 2 (1).
S
Non posset statim convertere aquam in vinum per actionem immediatam
in ipsammet materiam ad educendam statim formam vini, sine alterationibus
praeviis; potest solum corpora localiter movere, hoc quidem celeriter et artificiose et prestigia facere. Cfr. q. no, a. 3 et 4.
Ad 2m. Si Deus ageret ex necessitate naturae non posset producere nisi
unum effectum, sed agit libere, nec solum libere, ut homo qui libere generando
(i) Eadem universalitas in causa requiritur ad aliquid immediate producendum et ad illud
immediate immutandum, non mediante alio effectu inferiori. Sic imaginatio quae non potest pro­
ducere judicium intellectuale, non potest illud immediate immutare, sed solum mediante aliquo
phantasmate. Solus autem Deus potest producere materiam, quia cum ipsa sit ultimum subjectum
mutationum, non potest produci nisi per creationem cx nihilo. Ergo solus Deus potest immediate
movere materiam ad formam absque dispositionibus accidentalibus praeviis, v. g. convertere statim
aquam in vinum, ct non solum progressive ut facit natura per maturationem uvae.
*1·

de μοτγονε creaturarum a deo

non potest generare nisi hominem, sed agit immediate per voluntatem et intel­
lectum (I, q. 19, a. 4), ac cognoscit non solum rationes universales rerum, sed
hanc formam particularem imprimendam in limo terrae.

II
Art. II. — Utr. Deus possit immediate movere
aliquod corpus.

Respondetur affirmative, propter eandem rationem, et tunc contactus Dei
moventis cum corpore moto non est contactus quantitatives, sed contactus
virtutis seu dynamicus. Cfr. ad im. Sic Deus tangit, sed non tangitur, quia
nullius creaturae virtus naturalis potest ad ipsum pertingere.

II creatum.
II
Art. III. — Utr. Deus moveat
immediate intellectum

Respondetur affirmative: Deus movet intellectum creatum, tum quia dat
intelligenti virtutem ad intelligendum, ut est primum Intelligens, tum quia
est supremum Intelli ibile in quo alia intelligibilia praeexistunt intelli ibiliter
et a quo derivantur in alios intellectus. Sic Deus causât species intelligit iles
immediate in angelis et in intellectu nostro mediante abstractione a sensibilibus.

II
II
II creatam.
Art. IV. — Utr. Deus possit movere
voluntatem

Status quaestionis: Videtur quod non, tum quia omne quod movetur ab
extrinseco, cogitur; tum quia voluntarie moveri est ex se moveri et non ab alio;
tum quia opera voluntaria non imputarentur homini ad meritum et demeritum.
Sunt objectiones quae renovatae sunt a molinismo.
Respondet S. Thomas: Proprium est Dei movere voluntatem objective effica­
citer, sed maxime interius eam inclinando.
Probatur cx S. Scriptura: Philipp. II, 13: « Deus est, qui operatur in nobis
velle et perficere » ac multis aliis textibus quos referimus supra 1, q. 19, a. 8.
Probatur ratione: A) Ex parte objecti voluntas non movetur sufficienter et
efficaciter nisi a Deo, quia solus Deus est bonum universale in essendo quod
adaequat et excedit capacitatem voluntatis. Sic solus Deus clare visus irresistibiliter allicit voluntatem nostram, I-II, q. 4, a. 4.
B) Etiam Deus solus potest movere voluntatem eam interius inclinando,
sicut ille solus potuit causare virtutem volendi. Ordo agentium debet correspondere ordini finium; ideo solum supremum agens potest movere ad ultimum finem,
ad bonum universale.
Ad ira. Deus movendo voluntatem, non cogit ipsam, quia dat ei ejus pro­
priam inclinationem, et secundum hanc inclinationem eam ab intus movet.
Sic eam movet etiam ad bonum particulare secundum ejus inclinationem ad
bonum universale.

DE DEO CREATORE

Ad 2m. Moveri voluntarie est moveri quidem ex se, id est a principio in­
trinseco. Sed illud principium intrinsecum est causa secunda quae movetur a
Causa prima.
Ad 3m. Si voluntas ita moveretur a Deo, quod ipsa non se moveret ut causa
secunda, opera voluntatis non imputarentur ad meritum vel demeritum. Sed
non ita est. Cfr. I, q. 19, a. 8: «Cum voluntas divina sit eflicacissima, non solum
sequitur quod fiant ea quae Deus vult fieri, sed et quod eo modo fiant, quo Deus
ea fieri vult... voluit autem quosdam effectus contingenter (imo libere) evenire,
ideo contingentes (etiam liberas) causas ad eos praeparavit » et movet eas se­
cundum earum conditionem. Cfr. I-II, q. 10, a. 4.

Art. V. — Utr. Deus operetur in omni operante.

I

Respondetur affirmative secundum haec verba S. Scripturae: Is. XXVI, 12:
« Omnia operatus es in nobis»; Act. XVII, 28: «Z;z ipso enim vivimus, movemur
et sumus»; I Cor. XII, 6: « Operatur omnia in omnibus».
In hoc articulo S. Thomas recedit a duobus erroribus ad invicem oppositis.
Secundum occasionalismum nulla virtus creata aliquid operatur in rebus, sed
solus Deus immediate omnia operatur, v. g. ignis non calefaceret, sed Deus in
igne. Alii e contrario dixerunt quod creatura potest agere sine motione divina,
sic non subordinaretur causae primae, sed ambae essent duae causae potius coordinatae, ut duo homines trahentes navim.
S. Thomae solutio est inter ac supra has positiones ad invicem oppositas.
Operari enim sequitur esse et modus operandi modum essendi. Ideo solus Deus,
qui est ens a se, operatur a seipso absque motione superiori, dum creatura quae
est ens per participationem, non operatur nisi dependentor a motione Dei. Id
est · Deus non solum dat formas rebus, sed eas conservat in esse, et eas applicat
ad agendum, et est finis omnium actionum », ita ad 3m.
Si creatura transisset de potentia ad actum, ad actionem, sine motione
divina, plus procederet a minori, perfectius ab imperfectiori contra principium
causalitatis, et probationes existentiae Dei per motum et per causas efficientes
valorem suum amitterent. Cfr. Cont. Gent., 1. Ill, c. 67; De Potentia, q. Ill, a. 7:
«Sic ergo Deus est causa actionis cujuslibet in quantum dat virtutem agendi
et in quantum conservat eam, et in quantum applicat actioni, et in quantum
ejus virtute omnia alia virtus agit». Et ibid, ad 7”: « Rei naturali conferri non
potuit quod operaretur absque operatione divina ». Thomistae nihil magis explicitum dixerunt.
Molina autem fatetur se recedere in hoc a doctrina S. Thomae. Dicit enim
(Concordia, ed. Paris 1876, p. 152): « Duo sunt quae mihi difficultatem pariunt
circa doctrinam hanc S. Thomae. Primum est, quod non videam, quidnam sit
motus ille et applicatio in causis secundis, qua Deus illas ad agendum moveat
et applicet . Pro Molina, concursus generalis Dei est concursus simultaneus, non
influit in causam secundam ad eam applicandam ad agendum, sed immediate
in effectum ejus «non secus, inquit, ac cum duo trahunt navem», cfr. ibid., p. 158.
Suarez conservat hanc sententiam, Disp. met., XXII, sect. 2, n. 51, sect. 3, sect. 12.

DE MOTIONE CREATURARUM A DEO

309

Respondent thomistae: Si ita esset, causa secunda coordinarclur ( ausae
primae, non proprie ei subordinarctur in causando, et non explicaretur ejus
transitus de potentia ad actum agendi. Dicendum est e contrario, quod causa se­
cunda ita subordinatur ( ausae primae, ut totus effectus sit a Deo tanquam a
causa prima et sit a creatura tanquam a causa secunda, sicut fructus vineae est
totus a palmite tanquam a causa proxima et totus ab ipsa vinea tanquam a
causa radicali.
Deus igitur actualizat functiones vitales plantae et animalis, ac pariter
actualizat vitalitatem nostri intellectus et ipsam libertatem nostram, absque
ulla violentia, nam eam movet secundum ejus inclinationem quam ei conservat,
et sic est magis praesens in libertate nostra, quam ipsa sibi; nunquam tamen
Deus causât inordinationem ipsius actus peccati, quae provenit unice a causa
deficiente. Libertas nostra est libertas secunda quae a libertate prima dependet,
et notio libertatis non nisi analogice dicitur de libertate increata et de libertate
creata.

Art. VI.

II
Utr. Deus possit facere aliquid praeter ordinem
It
rebus inditum.

Respondetur affirmative: Demonstratio S. Thomae ad hoc reducitur: Causa
libera superior a qua dependet applicatio legum hypothetice necessariarum, quae­
que ad eas non coarctatur, potest praeter eas agere.
Atqui Deus est causa libera omnipotens a qua dependet applicatio omnium
legum hypothetice necessariarum, quae constituunt ordinem agendi totius na­
turae creatae, nec ad hunc ordinem coarctatur libertas divina.
Ergo Deus potest aliquid facere praeter ordinem agendi totius naturae crea­
tae, seu miraculum facere.
Exempli gratia datur haec lex hypothetice necessaria: si solae agunt causae
creatae in conditionibus naturalibus, resurrectio cadaveris est impossibilis.
Sed in miraculo resurrectionis additur causa libera supernaturalis, scii. Deus.
E contrario Deus non potest agere praeter principia metaphysica aut mathe­
matica (v. g. facere circulum quadratum), quia haec principia sunt non hypothe­
tice sed absolute necessaria.
Sicut homo liber potest quandoque agere praeter suas consuetudines, ita
Deus liber est agendi quandoque praeter leges naturae, quae sunt velut consue­
tudines ejus in modo movendi creaturas.
Non immoramur in hoc argumento, quod longe alibi explicavimus et de­
fendimus (1). Quoad falsa miracula seu prestigia a daemonibus patrata cfr. I,
q. 110 et 114.
(1 ) De Revelatione, liber I, sectio V, c. XIX, a. 2, de possibilitate miraculi.

310

DE DEO CREATORE

Art. VII. — Utr. omnia, quae Deus facit praeter ordine: II
II rerum,
II sint miracula.
naturalem

Respondetur affirmative, quia miraculum proprie definitur factum sensibile
a Deo productum in mundo praeter ordinem agendi totius naturae creatae.

II miraculum
II
II sit majus alio.
Art. VIII. — Utr. unum

S. Thomas dividit miracula, prout excedunt facultatem naturae creatae,
aut quoad substantiam facti (ut glorificatio corporis, quam nullo modo natura
facere potest), aut quantum ad subjectum in quo fit (ut resurrectio cadaveris, nam
natura potest causare vitam, sed non in mortuo), aut quoad modum faciendi
(ut conversio instantanca aquae in vinum, nam natura hoc non potest facere
nisi paulatim per maturationem uvae).
Cfr. infra I, q. 116 de fato. Tn ea ostenditur quod fatum est quaedam dispo­
sitio causarum naturalium ad aliquid determinatum producendum; sed haec
dispositio dependet a providentia divina ct non impedit interventionem liber­
tatis divinae, nec nostrae in mundum. Nec excludit casum, qui existit per respe­
ctum ad causas secundas (aliquis fodiens sepulcrum fortuito invenit thesaurum),
quamvis non existât per respectum ad Deum qui ordinavit etiam ea quae dicuntur
casualia et fortuita.
Nunc, terminatis his quaestionibus annexis quaestioni de creatione, agen­
dum est de distinctione rerum in communi et in speciali.

De distinctione rerum in speciali.

De distinctione boni et mali (q. 48-49).
Agitur primo de distinctione boni et mali, deinde de distinctione spiritualis
et corporalis creaturae.
Methodice procedit S. Thomas, nam prius consideravit ens creatum in quan­
tum ens, in quaestione de creatione, in quantum unum et multiplex in q. de
distinctione rerum in communi; nunc in quantum bonum et prout tamen malum
in eo esse potest.
Sic S. Thomas considerat creaturas prius per respectum ad proprietates
transcendentales entis, antequam per respectum ad genera earum et species.
Non tamen ex professo tractat de eis ut sunt verae, quia verum est formaliter
in intellectu, ut jam ostendit agendo dc Veritate in Deo, q. 15, et in nostra quae­
stione potius tractat de malo quam de bono, nam tractavit de bono in communi
agendo dc bonitate divina, q. 5 et 6.
Dc malo sunt duae quaestiones: q. 48 de ipso malo per respectum ad ens
et ad bonum; — q. 49 dc causa mali praesertim ad solvendum problema: quo­
modo Deus se habet per respectum ad malum, an possit esse aliquomodo causa
mali saltem physici.
Quaest. 48 dividitur in duas partes, scii. ia quid sit malum, 2a quotuplex sit.
Ia pars, quid sit malum, continet quatuor art.: i° utr. malum sit natura
quaedam, 2° utr. inveniatur in rebus, 30 utr. bonum sit subjectum mali. 40 utr.
malum totaliter corrumpat bonum.
Ila pars, quotuplex sit malum, continet duos art.: 50 De divisione mali per
poenam ct culpam, 6° Quid habeat plus de ratione mali, poena vel culpa.
S. Thomas longius has quaestiones exponit in suo opere dc Malo, initio.

De erroribus. In his quaestionibus exponitur et magis determinatur do­
ctrina tradita a S. Augustino et a Dionysio tum contra manichaeos, qui admitte­
bant duo principia, principium beneficum et principium maleficum, tum contra
ncoplatonicos, speciatim Plotinum, juxta quem materia, quae est ultimus ter­
minus emanationis, est quasi non ens et causa mali tum physici, tum moralis.
Quaedam breviter dicenda sunt igitur de Manichaeismo et de doctrina
Plotini dc malo.
■
Manichaei, renovantes errores marcionitarum, gnosticorum, imo Zoroastri,
ad explicandum malum existons in mundo, cum non possit esse a Deo principio
bono, 1° statuebant duo principia suprema, scii, principium beneficum et prin­
cipium maleficum, pariter aeterna. 2° Dicebant materiam ct carnem esse a nudo
pi incipio, item in homine animam inferiorem seu sensitivam, dum anima spiri-

312

DE DEO CREATORE

tualis est a bono principio; sic dicebant: concupiscentia carnis adversus spiritum
et spiritus adversus carnem nihil aliud est quam pugna duarum animarum.
Unde generationem exeerabantur et nuptias damnabant, non vero unionem
sexualem infecundam, unde immoralitas hujusce sectae. 30 Docuerunt proinde
Christum non fuisse in carne vera. 40 Juxta eos finis mundi erit separatio
regni boni a regno mali, prout animae bonae separabuntur in perpetuum a
materia, aliae vero in aeternum alligabuntur materiae.
Unde haec theoria reducit Christianismum ad quandam philosophiam
naturalem ct plus minusve confundit malum cum materia. Cfr. Denz., Enchir.,
n. 58, 62, 85, 223, 271, 705, 1461. Ex Manichaeismo processerunt in Hispania,
saec. V, Prise illianistac, in Bulgaria, IX s., Bulgari, qui inde in occidentem trans­
euntes diversas sectas Albigcnsium et Calharorum produxerunt. Nec difficile est
reperire plurimos illorum errores in doctrinis Hussi, Wiclefi et Luthcri circa
peccatum originale et hominem lapsum.
Plotinus autem admisit unicum Principium, scii. Unum-Bonum, sed inti­
mam relationem mali cum materia pariter affirmavit. Pro illo mundus explicatur
per emanationem non liberam a supremo Uno et Bono; est evolutio descendens,
scii, per seriem generationum divinarum gradatim descenditur a perfecto ad
imperfectum, et tandem energia primitiva successivis emanationibus tam debilis
evadit, ut jam non sit capax gignendi ens reale, sed solum aliquod non-ens
quodammodo existons, scii, materiam, quae declaratur radix omnium malorum
tanquam principium corruptionis rerum. Sic Summum Bonum ex necessitate
suae naturae tandem producit radicem cujuslibet mali! Hoc est paradoxum hu­
jusce emanatismi. Unde pro Plotino materia est mala et primum malum prout
est privatio entis (non-ens) et boni. Sic est radix omnium malorum, tum mali
physici, tum mali moralis. Nam malum physicum est, ut aegritudo et mors,
quaedam corruptio, prout materia effugit dominationem formae; anima autem
spiritualis in se bona est, sed fit mala, prout fit serva corporis, per intemperan­
tiam aut ignaviam; inde oriuntur falsae opiniones, errores. Materia aggravat
animam. Cfr. Enneades, T, vm, 3; III, vi, 7, 14, 15.

Contra manichacismum ct doctrinam neoplatonicam de malo scripsit Augu­
stinus in 1. de Civitate Dei (413-426), 1. IX, c. 10; 1. X, 29; 1. XIV, 3, 5, 6.
In his locis /Yugustinus admittit quidem corpus accidcntaliter aggravare
animam, sed ostendit quod materia non est mala, quod caro in suo ordine bona
est, et quod erit resurrectio corporalis. Unde non debemus peccata nostra tri­
buere carni nostrae ct indirecte Deo, auctori corporis nostri; nec omnia peccata
veniunt a sensualitate, v. g., superbia spiritualis, quae est in daemone. Insuper
Augustinus in hoc insistit quod conditio mali moralis est libertas nostra quae non
est sua regula et potest deviare a regula.
j
In libro de Natura Boni scripto ann. 405, contra manichaeos, PL·., t. 42,
c. 18, S. Augustinus ostendit quod materia prima non est mala. « Nec ista ΰλη
malum dicenda est, quae per omnimodam speciei privationem cogitari vix potest.
Habet enim ct ipsa capacitatem formarum. Porro si bonum aliquod est forma,
proculdubio bonum aliquod est etiam capacitas formae». S. Thomas conservat
et evolvit hanc doctrinam.
Denique Augustinus in Enchiridion (421) PL·., t. 40, c. 10, n, 12 dat defi-

DE MALO

nitionem mali, quae postea classica remanet, et solvit problema de malo, solu­
tione quae deinde ab omnibus theologis citatur et explicatur.
Dicit quod malum nihil aliud esi qicam privatio boni, inde definitio classica:
Malum est privatio boni debiti, v. g. aegritudo privatio sanitatis, et malum mo­
rale privatio rectitudinis moralis.
Dicit Augustinus: Aegritudo non est, ut patet, substantia, est privatio
sanitatis in carne, quae ipsa est substantia ct quid bonum.
Affirmat quod naturae omnes sunt bonae·, quoniam naturarum omnium Con­
ditor summe bonus est, sed in eis bonum minui potest, et bonum minui est malum.
Denique solvit problema de malo dicens, Enchiridion, c. n: Deus, cum sit
summe bonus, nullo modo sineret aliquid mali esse in operibus suis, nisi esset adeo
omnipotens et bonus, ut bene jaceret etiam de malo ».
S. Thomas saepe citat haec verba Augustini, v. g. I, q. 2, a. 3, ad I, tanquam
solutionem problematis de malo, scii.: Deus non permittit malum nisi propter
majus bonum. Hoc jam dixerat Plato et aequivalenter dicitur in multis locis
S. Scripturae. Alioquin divina permissio mali non esset bona et sancta, quia
non esset ad bonum ordinata, et in universo non omnia ad bonum cooperarentur.
S. Thomas perfecit pariter doctrinam Dionysii de malo, quae exponitur
in 1. do Divinis Nominibus, c. IV, a 1. 13 ad 22 S. Thomae. Dionysius his locis
corrigit doctrinam Plotini ostendendo quod materia non est mala.
Prius (lect. 13 sq. S. Th.) ostendit quod « malum neque est existens, neque
ex existente, neque in existentibus ». Haec ultima verba significant, ut ait S. Tho­
mas (lect. 17): malum non est aliquid (positivum) in existentibus ut pars, vel
accidens. Item lect. 18: In creaturis malum non est aliquid (positivum). Item
lect. 20: <( In daemonibus et in animabus, malum non est ut existens, sed sicut
dejectus perfectionis propriorum bonorum ».
In lect. 21 ostenditur contra Plotinum quod materia non est mala et hoc
tripliciter, scii, per respectum i° ad formam, 2° ad Deum creatorem materiae,
3° ad bonum totius universi.
Etenim i° per respectum ad formam: materia sub forma participat enti ct
pulchritudini, ergo non est mala. Imo etiam sine forma non est mala, nec princi­
pium omnium malorum, tum quia sine forma non est principium actionis, tum
quia nihil perdere potest, nec corrumpi potest, tum quia est capacitas receptiva
formae, ideoque bona, ut dixerat Augustinus.
2° Per respectum ad Deum: materia quam neoplatonici vocant non-ens,
aut est aut non est; si non est, neque est bona, neque mala; si est, producta
est a Deo bono; et ideo non potest esse mala, ut jam dixerat Augustinus.
30 Per respectum ad bonum universi: materia est necessaria, v.g. necessaria
generationi plantarum, animalium, nutritioni eorum; et sic prout habet see.
se ordinem ad bonum universi, bona e$t.
S. Thomas in suo Commentario in hunc librum de Divinis Nominibus, c. 4,
lect. 21, notat quod si plures antiqui, ut Plato, dixerunt materiam esse malum
vel principium omnium malorum, hoc est quia nesciebant distinguere inter
privationem et materiam, et ideo vocabant, ut Plato, materiam non-ens, μή δν;
et proinde non-bonum.
Sed Aristoteles in I Phys., c. ult., ostendit quod nonnisi per accidens materia

314

DE DEO CREATORE

est non-ens, scil. non ratione suiipsius, sed ratione privationis, quae in ea est; sed
revera materia est quid positivum, scii, realis capacitas jormac suscipiendae,
seu potentia passiva; ct proinde non est mala.
Denique Dionysius ostendit quod materia non est causa malitiae animae
de necessitate trahens animam ad malum, nam multae animae non sic trahuntur
ad malum, sed ad bonum tendunt. Et addit quod malitia provenit a libero arbi­
trio, quod inordinate operatur, ut dixerat Augustinus.
Haec autem doctrina tum Augustini, tum Dionysii evolvitur a S. Thoma
modo magis metaphysico, ut patet initio praesentis quaestionis.
H
Art. I. — Utr. malum
sit natura quaedam.

Status quaestionis: ia diff.: Aristoteles dicit quod malum est genus, ergo
est natura quaedam.
2a Malum est differentia constitutiva in moralibus, v. g. habitus malus,
actus mahis, ergo.
3a Aristoteles dicit quod malum et bonum opponuntur ut contraria, scii,
ut positiva.
4a Malum agit, corrumpit bonum, ergo est aliquid.
5a Malum pertinet ad perfectionem universi, quia suo loco positum com­
mendat bona.
Insuper, ut ait Renouvier, Histoire et solution des Probi. Métaphysiques,
p. 164, «secundum experientiam dolor physicus aliud est quam imperfectio aut
privatio ct secundum conscientiam malum morale aliud est quam ignorantia.
Est igitur aliquod malum positivum ».
Imo pcssimistac tenent quod malum physicum, ut dolor, est non solum
quid positivum, sed quid primitivum, ita ut delectatio sit solum quid secunda­
rium et negativum, scii, cessatio doloris. Hoc vult probare Schopenhauer di­
cendo: Homo semper indiget aliquo, semper aliquid desiderat. Hoc autem de­
siderium perpetuum non est sine dolore. Ergo status normalis hominis est luctuo­
sus. Unde delectatio proveniens ex satisfactione praedicti desiderii est cessatio
doloris. Dolor est quid primitivum ct positivum.
Kantius, ante Schopenhauer, dicebat etiam quod poena antecedit delectatio­
nem, quia delectatio est conscientia ipsius nisus \italis, ct omnis nisus supponit
obstaculum et poenam. Montaigne etiam scripsit, Essais, II, 12: «Notre bienêtre n’est que la privation d’être mal». Epicurei dicebant similiter quod delectatio
est absentia doloris et perturbationis, ataraxia, cfr. Cicer., dc Finibus, I, n (1).
(i) E contrario quidam philosophi negaverunt existentiam mali, aut moralis aut physici.
Sic Socrates ct Plato, reducendo virtutem, ad scientiam de bono, reduxerunt malum morale
ad ignorantiam vel errorem (Memor. III, 9); ac si non existerct proprie malitia.
Stoici tenuerunt quod mors, aegritudo, paupertas, dedecus sunt quid indifferens, non quid ma­
lum Spinoza in suo determinismo negavit existentiam et boni moralis et mali moralis. Malum mo­
rale reducitur ab eo ad insipientiam; insipiens non tenetur servare legem rationis quam ignorat.
Item quoad distinctionem inter bonum morale et malum extremae sententiae contradictoriae pro­
positae sunt. Quidam negant distinctionem hanc, prout confundunt bonum verum cum bono apparenti.
Ita in antiquitate et inter modernos hedonistae et utilitaristae reducentes bonum honestum ad dele-

DE MALO

315

Responsio tamen articuli est: Malum non esi aliquid, sed est privatio boni.
i° Prob. auctoritate Dionys.: «Malum est non existons». Ita etiam Augu­
stinus citatus in 1. dc Malo, q. 1, a. 1.
20 Prob. ratione incipiendo a definitione nominali mali, quod juxta omnes
opponitur bono, et cognoscitur per oppositionem ad bonum. Unde sic conficitur
syllogismus explicativus, qui transit a definitione nominali ad definitionem rea­
lem, seu a conceptu confuso ad distinctum:
Bonum ct ens convertuntur (i). Atqui malum opponitur bono. Ergo malum
non est aliquid positivum, sed est vel negatio vel potius privatio boni.
Prob, major: Bonum est omne quod est appetibile. Atqui omnis natura
appetit conservare suum esse ct suam perfectionem. Ergo omne esse et omnis
perfectio est quid bonum, ac proinde malum non est quoddam esse, aut quaedam
natura positiva, sed est aut negatio aut privatio boni.
Infra S. Thomas dicet magis explicite in art. seq.: Malum est privatio boni
debiti, scii, in subjecto apto, quando, sicut, ubi oporteret etc.
Ad im. Quomodo ergo Aristoteles dixerit quod malum est quoddam genus
in Praedicamentis, c. 10 de oppositis.
S. Thomas respondet: Aristoteles in hoc libro logicali dat exempla quae
probabilia erant suo tempore, et hoc exemplum sumit a pythagoricis.
Vel vult dicere quod prima contrarietas est: habitus seu habere et privatio,
quia scii, in omnibus contrariis salvatur.
Insuper Arist. in Met., 1. V, c. 10 (lect. 12), ubi ex professo loquitur de qua­
tuor modis oppositionis, optime distinguit privationem a contrarietate:
Oppositio relationis, v. g. inter patrem et filium
» delectationem et dolorem
» virtutem et \ itium
ens et ens
. judicium verum et j. erroneum
Oppositio
Oppositio contradictionis, v. g. inter hominem et non
inter 1
hominem
inter visum et caecitatem
» lucem et tenebras
ens et non ens
» cognitionem et ignorantiam
» bonum et malum.
Cfr. Arist. Mclaph., index ad verbum Opposita et Privatio.

I
I

ctabile et ad utile. — Item Luthenis in sua theoria dc justificatione extrinseca per fidem fiducialem
sine bonis operibus; pro illo, justus remanet injustus. — Qnictistae tollentes necessitatem asceticae.
— J. J. Rousseau, multi romantici, et revolutionarii, qui idealizant perturbationem ordinis.
E contrario illi qui defendunt id quod votant Ordinem contra omnem perturbationem, admit­
tunt distinctionem absolutam inter bonum et malum, sed quandoque sub nomine < ordinis» ponunt
non solum ordinem in reruin natura fundatum, sed etiam ordinem conventionalem eis utilem, nec
satis cogitant de miseris succurrendis.
(1) «Bonum et ens convertuntur» id est: sunt convertibilia, scii, omne bonum est ens, et
omne ens est bonum, saltem sibi, prout unumquodque naturaliter appetit conservare suum esse.
Sic bonum est proprietas entis, sicut risibilitas seu facultas ridendi est proprietas hominis; convertuntur prout omnis homo est risibilis, et omne risibile est ho

3i6

de deo creatore

Ex hac divisione oppositionum jam apparet quod malum est non negatio
sed privatio boni. Nemo enim dicit quod est malum pro ligno aut lapide non
cognoscere, ct nemo dicit quod lignum ignorat. Item nemo dicit quod est malum
pro homine non habere fortitudinem Iconis. Hae sunt negationes non privationes.
Ergo jam apparet quod malum est privatio boni debili et non solum negatio boni.
Hoc est magni momenti, sic deinde dicemus: Non conservatio voluntatis
nostrae in bono hic ct nunc, non est quid bonum, quia non est ens, nec quid
malum, quia non est privatio boni debiti, sed negatio boni non debiti. Deus enim
non tenetur conservare omnes voluntates creatas in bono, et impedire omne
peccatum. Sic non conservatio voluntatis nostrae in bono differt a subtractione
divina gratiae quae est malum poenae, praesupponens malum culpae.

Coroll.: Minus bonum non est malum (quamvis importet negationem majoris
boni, quae non est privatio boni debiti); item: Minus malum non est bonum.
Proinde pleriquc theologi distinguunt imperfectionem a peccato veniali levis­
simo, ut minorem generositatem (v. g. in actu caritatis remisso) a negligentia. In
concreto quidem valde difficile est dicere ubi cessat minus bonum et ubi incipit
minus malum, sicut difficile est dicere ubinam est infimus gradus vitae sensitivae
et supremus vitae vegetativae. Attamen ordines rerum non sunt propter hoc
confundendi. Destrueretur ethica per hunc rclativismum. see. quem doceretur quod
minus malum non solum physicum (ut amputatio alicujus membri) sed etiam
morale (ut mendacium) licitum est ad majus malum vitandum. Hoc esset contra
rationem; hoc minus malum morale potest tolerari quidem, non vero positive
eligi, cfr. S. Thomam, dc mendacio, II-1I, q. no, a. 3, ad 4.
Ad 2m. Bonum ct malum non sunt differentiae constitutivae nisi in moralibus,
v. g. habitus malus, actus malus; sed etiam in moralibus malum non constituit
speciem, nisi see. quod privatio finis debiti adjungitur fini indebito; sic finis
intemperantis non est quidem carere bono rationis, sed est delectabile secundum
sensus absque ordine rationis. Unde etiam in moralibus malum, ut malum, non
est differentia constitutiva, sed ratione boni adjuncti.
Consequenter peccatum commissionis est actus positivus, tendens ad bonum
commutabile ut dissonum regulis morum, sic actus bonus et actus malus sunt
contrarii, item virtus ct vitium; sed in hoc contrario positivo quod est vitium
invenitur privatio finis debiti. Scotus tenet quod bonum ct malum contrarie
opponuntur, hoc non verum est sec. S. Thomam nisi dc bono et malo in mora­
libus, prout agitur de habitu malo aut de actu malo.
Ad 4m dicitur: Malum agit, corrumpendo bonum, sed non agit efficienter,
nec finaliter nisi ratione boni adjuncti; malum dicitur corrumpere bonum ratione
privationis, quia est privatio boni, vel corruptio boni.
Ad 5m. Malum non pertinet ad ordinem universi nisi ratione boni adjuncti.
Sic corruptio unius disponit ad generationem alterius. Attamen malum ut oppo­
nitur bono, illud commendat, sic ex injustitia dolorosa melius apparet valor ju­
stitiae, cf. Dc malo, q. 1, a. 1, ad 14.
'

De dolore: Quid vero respondendum est ad objectionem: dolor est quid posi­
tivum et non simplex privatio, sic dicitur dolor violentissimus dentium.
Responsio habetur in S. Thoma 1-11, q. 35, a. 1: «Sicut ad delectationem

DE M/\LO

BI?

duo requiruntur, scii, conjunctio boni et perceptio hujusmodi conjunctionis, ita
etiam ad dolorem duo requiruntur, scii, conjunctio alicujus mali, quod ea ratione
est malum, quia privat aliquo bono, et perceptio hujusmodi conjunctionis... Sic do­
lor, sicut ct delectatio, est motus in appetitu intellectivo vel sensitivo. Unde do­
lor, secundum quod est in appetitu sensitivo, propriissime dicitur passio animae ».
Cf. ibid., a. 4: Dolor ct delectatio sunt contraria. Et sicut delectatio adjun­
gitur actui bono faciliter exercito, vehit decor juventuti, ut ait Aristoteles, ita
dolor adjungitur actui plus minusvc impedito aut etiam immoderato ex quo se­
quitur defatigatio.
Unde dolor non est quid privativum, sed conjungitur cum privatione et
provenit ex perceptione conjunctionis alicujus mali.
Quid respondendum est pessimistis, qui tenent dolorem esse quid primitivum,
et delectationem esse quid secundarium et negativum, scii, cessationem doloris.
Respondendum est cum Aristotele, quem sequuntur in hoc Cartesius,
Leibnitzius etc.: sunt quaedam delectationes quae antecedunt omnem dolorem,
ergo delectatio non est essentialiter cessatio doloris: v. g. delectatio videndi
pulcherrimum panorama, auditio pulchrae symphoniae, possunt antecedere
omnem dolorem; item delectatio gustus potest esse ante dolorem famis aut sitis.
Nec omne desiderium est cum dolore, v. g. desiderium cibi, momento oppor­
tuno, saepe est absque dolore famis.
Item contra Kantium non omnis nisus est pocnosus, imo delectabilis est nisus
moderatus ct proportionatus viribus nostris, ut prompta ambulatio, cursus, venatio.
Imo quando delectatio venit post dolorem, non est solum cessatio doloris, haec
cessatio est conditio delectationis, sed ejus causa, ut dicitur in I-II, q. 35, a. 1,
est conjunctio boni et perceptio hujusmodi conjunctionis, cfr. ibid., a. 6: major
est appetitus delectationis (piam fuga tristitiae, quia bonum per se ipsum appe­
titur, dum malum fugitur, ut est privatio boni.
Unde delectatio non est quid negativum, sed positivum. Dolor est etiam
quid pôsitivum, sed cum perceptione privationis adjunctae; et sic dolor est per se
quid posterius, sicut privatio praesupponit bonum cujus est privatio, ut tenebrae
non possunt concipi nisi prius concipiatur lux cujus sunt privatio. Delectatio sequi­
tur actum bonum faciliter exercitum, antequam dolor sequatur actum impeditum.
Haec omnia sunt conformia cum sensu communi, seu cum ratione naturali,
et ostendunt transitum a ratione naturali ad rationem philosophicam. See. sen­
sum communem dicere: delectatio est cessatio doloris, ridiculum est sicut dicere:
lux est cessatio seu privatio tenebrarum.
Unde remanet principalis conclusio nostri articuli, scii.: quamvis bonum
et malum opponantur inter se oppositione privationis, tamen inter se sunt con­
traria delectatio et dolor, item judicium verum et judicium erroneum, item
virtus ct vitium in moralibus, item actus virtuosus et actus malus ut peccatum
commissionis, cujus constitutivum formale est, ut tenent plerique thomistae,
quid positivum, fundans privationem adjunctam, scii, tendentia ad bonum commu­
tabile dissonum regulis morum. Ita Capreolus, Ferrariensis, Cajetanus, Joannes
a S. Thoma, Salmant., Massoulié, Gonet.
Sic remanet quod id quo peccatum commissionis est malum, est privatio
rectitudinis debitae. Invenitur enim haec privatio in hoc actu.

DE DEO CREATORE

Art. II. — Utr.

Ill

alum inveniatur in rebus.

Status quaestionis: In hoc articulo magis praecise determinatur definitio
realis mali, prout privatio differt a negatione.
Videtur quod malum non sit in rebus, quia tunc esset aliquid in illis ct quia
Deus non faceret semper id quod melius est.
Responsio tamen est: Malum invenitur in rebus, imo perfectio universi requirit
ut sint quaedam quae a bonitate deficere possint, ad quod sequitur ea interdum deficere.
i° Prob. ex signo: ex hoc quod sunt prohibitiones et poenae, quae non sunt
nisi malorum.
2° Prob. quasi a priori, reducendo problema de malo ad praecedentem
quaestionem de multitudine et inaequalitate entium.
Argumentum ad hoc reducitur:
Perfectio universi requirit inaequalitatem esse in rebus, scii, gradum bonitatis
indcfcclibilis, et gradum bonitatis defcclibilis, scii, corruptibilia, quae deficere
possunt, et aliquando deficiunt.
Atqui ratio mali consistit in hoc quod aliquid deficiat a bono.
Ergo in rebus malum invenitur, ut corruptio, et hoc convenit ad perfectio­
nem universi, seu ad manifestationem bonitatis divinae, per varios gradus boni­
tatis etiam infimos, nam, ut dictum est q. 47, a. 1: «cum bonitas divina non
possit sufficienter repraesentari per unam creaturam », Deus produxit multas ct
multas subordinatas.
Hic articulus explicat sensum hujusce propositionis satis frequentis apud
S. Thomam: « consequens est quod id quod est dcfectibile aliquando deficiat», scii,
non mirum est quod aliquando deficiat. Locutio « consequens est » explicatur
in nostro art. sic: «perfectio universi requirit ut sint quaedam quae a bonitate
deficere possint, ad quod sequitur ea interdum deficere », cfr. ad 3.
Non dicitur in effato citato conveniens est quod id quod est defectibile ali­
quando deficiat, nam hoc non est conveniens pro ipso, sed propter bonum uni­
versi, sic corruptio unius est generatio alterius, et conveniens est ad generatio­
nem alterius.
Ex omnibus his articulis de malo, praesens articulus nobis magis praebet
occasionem evolvendi doctrinam S. Augustini et S. Thomae de majori bono
propter quod Deus permittit malum.
Ad im. Malum non est pura negatio, sed privatio boni debiti in subjecto apto;
sic non dicitur quod lignum ignorat, sed quod lignum non cognoscit. Proinde
Scholastici generaliter rejiciunt hanc expressionem Leibnitzii malum metaphysicum ad designandam imperfectionem cujuslibet creaturae prout non habet
perfectionem omnimodam.
Ad 2m. Haec privatio boni debiti est in rebus, scii, in subjecto apto; v. g.
caecitas est in oculo, non quidem ut quid positivum, sed ut privatio. Et quando
dicitur caecitas est, verbum esse non significat entitatem realem, sed veritatem
propositionis, scii, ita est quod hic homo sit caecus, seu privatus visu.

DE MALO

319

Ad 3Π1. S. Thomas explicat quod quamvis sit malum in rebus et Deus non
faciat quod melius est in unaquaque parte universi, attamen jacit quod melius
est in toto ct in partes in ordine ad totum. Non vult dicere quod mundus actualis
est optimus omnium possibilium, nam supra I, q. 25, a. 6 dixit: «qualibet re
a sc facta Deus potest facere aliam meliorem... id est; potest semper facere me­
lius, si ly melius sit nomen..., sed non potest facere melius adverbialiter, scii, ex
majori sapientia et bonitate ». Item q. 47, a. 2 ostendit quod inaequalitas creatu­
rarum est ad manifestationem bonitatis divinae.
Nunc autem S. Thomas ostendit convenientiam divinae permissionis mali
dupliciter: i° Ex parte causae materialis, seu subjecti, dum dicit; «Ipsa natura
rerum hoc habet, ut quae deficere possunt, quandoque deficiant ». Unde con­
venit quod Deus hoc non impediat, seu hoc permittat.
2° Ex parte finis haec permissio divina convenit, quia est propter majus
bonum, ut ait Aug., Enchir., c. 11: «Deus cum sit summe bonus, nullo modo
sineret aliquid mali esse in operibus suis, nisi esset adeo omnipotens et bonus,
ut bene faceret etiam de malo ». V. g. non conservaretur vita leonis nisi occide­
retur asinus, nec esset patientia martyrum si non esset iniquitas persequentis.
Haec est solutio problematis de malo, quae est simul clara ct obscura; est enim
clara in genere, in abstracto et formaliter, obscura in particulari, in concreto
et materialiter. Est enim clara prout manifestum est quod Deus optimus, san­
ctissimus et omnipotens non potest permittere malum, nisi propter majus bo­
num, alioquin divina permissio non esset sancta. Sed haec solutio remanet ex
altera parte in particulari et in concreto obscura, quia hoc majus bonum gene­
raliter non clare apparet nisi in patria.
Attamen non raro jam quodammodo manifestatur majus bonum propter
quod Deus permittit mala fieri.
Etenim: i° In ordine minerali corruptio unius est generatio alterius, imo
inter quatuor elementa quae distinguebantur ab antiquis, altius scii, ignis oritur
ex corruptione aliorum, praesertim cx acre, ignis omnia devorat, destruit, sed
ipse altiores proprietates habet, ct ex calore multa fiunt.
2° In regno animali, ex occisione animalium inferiorum sequitur vita altionim, v. g. vita Iconis, vita aquilae, vita hominis.
30 In ipso genere humano, dolor est stimulus, quasi aculeus ad progrediendum
in ordine tum intellectuali, tum morali, tum sociali, tum religioso.
In ordine quidem intellectuali, prout dolor et indigentia reddunt hominem
ingeniosum, solertem in arte; civilisatio magna ex parte provenit ex luctatione
contra dolorem; non solum sic orta est medicina,chirurgia, sed etiam legislationes.
Imo in ordine speculativo altiora systemata oriuntur ex conflictu quandoque
doloroso aliorum, prout thesis provocat antithesim antequam spiritus humanus
perveniat ad synthesini superiorem. Generaliter vis quaedam non manifestatur
quin statim appareat alia vis opposita (forces antagonistes) et ex earum oppo­
sitione non raro surgit aequilibrium et superior harmonia. In hac luctatione pro
vita (struggle for life) unusquisque operatur saepe secundum maximum suae
energiae, et quandoque cx hoc oritur synthesis superior.
Item in ordine morali, ex injustitia dolorosissima vividius apparet valor
justitiae, ideoque innocens qui maximam injustitiam subit, aut appetit vindi­
ctam et sic quandoque fit malus, aut in seipso sentit sitim ct famem justitiae,

320

DE DEO CREATORE

et iit sanctus, sec. illud: « Beati qui esuriunt et sitiunt justitiam, quoniam ipsi
saturabuntur», Matth. V, 6, et inulti non ita esurirent et sitirent justitiam, si
maximas injustitias non vidissent.
Item ex cognitione nostrae miseriae oritur desiderium bonae vitae. Bonum
non existit in terra fere nisi in statu luctationis.
Item in ordine sociali, dolor alterius seu proximi provocat sympathiam,
caritatem, beneficientiam. Bellum injustum provocat altiora sacrificia pro patria
defendenda.
Item in ordine religioso, Deus permittit peccatum in vita electorum, v. g.
trinam negationem in vita S. Petri, ut ad majorem humilitatem electi perveniant,
item ut manifestet misericordiam suam et justitiam.
Insufficientia vitae sensibilis provocat aspirationem ad vitam rationalem,
et insufficientia vitae rationalis excitat desiderium vitae superioris. Denique,
quamvis dolor videatur omnino inutilis, sacrificium reparationis utitur dolore
ad summam probationem amoris erga Deum ct homines, sic dolor fit fecundus
et maxime. Imo haec lex «Deus non permittit malum nisi propter majus bonum»
in toto splendore suo apparet in crucis mysterio, in vita Christi redemptoris et
participative in vita sanctorum, qui cum S. Paulo dicere possunt: «Adimpleo
ea quae desunt passionum Christi in carne mea, pro corpore ejus quod est Eccle­
sia », Col. I, 24.
S. Thomas HI, q. 1, a. 3, ad 3, satis clare dicit etiam quod Deus permisit
peccatum originale propter hoc majus bonum quod est Incarnatio redemptiva;
ait enim: « Nihil prohibet ad aliquid majus humanam naturam perductam esse
post peccatum. Deus enim permittit mala fieri, ut inde aliquid melius eliciat.
Unde dicitur Rom. V, 20: ubi abundavit delictum, super abundavit ct gratia ».
Unde et in benedictione cerei paschalis dicitur: 0 felix culpa, quae talem ac
tantum meruit habere Redemptorem ».
Unde haec lex providentialis in suo summo sic exprimi potest: De re non
solum inutili, sed maxime nociva, scii, de tormento crucis, Christus fecit fecun­
dissimum fontem omnium bonorum spiritualium. Imo Deus maximum pecca­
tum dcicidii permisit ut Christus sua heroica morte nos a peccato redimeret.
Unde dicitur: 0 crux, ave, spes unica...
Haec est solutio Christiana problematis de malo quae non penetratur et
gustatur nisi per fidem donis intelligcntiae ct sapientiae illustratam, time quasi
cxperimentalitcr cognoscitur. Cfr. Imitationem Jcsu Christi, 1. II, c. 12: « De regia
via sanctae crucis. In cruce salus, in cruce vita, ... in cruce gaudium spiritus,
in cruce perfectio sanctitatis.... ; si libenter crucem portas, portabit te». —
II Cor. IV, 16-17: « Licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui
intus est renovatur de die in diem. Id enim quod in praesenti est momenta­
neum ct leve tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae
pondus operatur in nobis ».
Haec est vera lex progressus et ascensionis, quae non est intelligenda secun­
dum placita determinism! et pantheismi, nam multi sunt regressus in mundo,
multae sunt cruces quae sunt steriles pro illo qui male dolet, ut malus latro.
Serviunt tamen ad manifestationem justitiae di\ inae seu amoris Dei erga supre­
mum Bonum super omnia diligendum.

_______________ DE M/\LO

♦ * ♦

Sic jam explicatur malum secundum ejus tres causas; i° secundum causam
formalem est privatio boni debiti. 2° Secundum causam materialem est in subjecto
defectibili, quod proinde interdum deficit. 30 See. finem, malum non impeditur
a Deo, seu permittitur propter majus bonum. Denique in q. 49 videbimus quod
malum non habet causam efficientem per se, sed vel causam efficientem per
accidens, quando sequitur productionem alicujus formae, vel causam deficien­
tem, et tunc clarius apparebit quod permissio divina mali non est nisi conditio
sine qua non ejus et nullo modo ejus causa.
De conceptu divinae· permissionis mali.
Jam ex nostra responsione ad 3m idem est Deum non impedire malum et
Deum permittere malum, praesertim quando agitur de malo morali cujus Deus
ne per accidens quidem et indirecte est causa. S. Thomas magis explicite ostendit
quid sit haec divina permissio in Matthaeum, V, 31, ubi ait: Multiplex est per­
missio, scii, quintuplex », et S. Thomas hos quinque modos permittendi ita enu­
merat, ut in prioribus objectum permissionis non sit peccatum, sed objectum
quinti modi peccatum est. Dicit enim: «Notandum est quod est multiplex per­
missio. Primo concessionis licitae, ut Prior concedit te visitare parentes (in hoc
nullum est peccatum). Secundo dispensationis, quando permittit quod tibi non
licet comedere, ut comedere carnes (non est peccatum, sed esset contra regulam,
si non daretur permissio). Tertio tolerantiae, ut quando permittitur inter duo
mala minus malum ne fiat majus, et talis fuit permissio Moysis (permisit scribere
libellum repudii); dicitur enim permisisse quia toleravit, ne majus malum face­
rent, scii, homicidium... (et tunc fuisset peccatum si non tolerasset, et dicitur
ad duritiam cordis eorum hoc fecisse Moyseu). Quarto indulgentiae, quando per­
mittitur aliquid, cujus oppositum melius est; sicut Apostoli secundas nuptias
(I Cor., VII) permiserunt, cum tamen melior esset continentia vidualis. Quinto
sustinentiae, sicut Deus permittit mala fieri, ut eliciat bona », scii. Deus non im­
pedit et vult non impedire malum, propter majus bonum.
Unde non oportet confundere hunc ultimum modum permissionis cum prae­
cedentibus, non habet affinitatem nisi cum tertio. Analogice ergo dicitur per­
missio, cfr. alia loca S. Thomae indicata in « Tab. aurea », ad verbum permis­
sionis. Bonum esset scribere thesim de permissione divina peccati.
Cfr. infra I, q. 49, a. 3, ad 5: « In solis hominibus malum videtur esse ut
in pluribus, quia... plurcs sequuntur sensum quam rationem ».

Art. III. — Utr. malum sit in bono sicut in subjecto.

'

Status quaestionis: Vidimus quod malum invenitur in rebus, et etiam in
omni ordine universi, ab ordine minerali ad ordinem moralem et spiritualem;
quaeritur nunc quodnam est subjectum immediatum mali. Malum estne in
bono tanquam in subjecto? Videtur quod non, nam. ut dicit tertia et principalis
difficultas posita initio articuli: unum contrarium non est subjectum alterius.
21

— Garrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

322

DE DEO CREATORE

et qa diftic. sequeretur quod bonum esset malum, contra id quod dicit Isaias
V, 20: « Vae qui dicitis malum bonum et bonum malum ». Sic enim loquitur
perversus, qui invertit ordinem rerum moralium.
Responsio tamen est: Subjectum mali est bonum.
i° Prob. auctoritate S. Augustini, Ench., c. 14: « malum non est nisi in bono».
2° Prob. ratione sic: S. Th. in corpore articuli incipit a minore. Si incipiamus
a majore, dicendum est:
Privatio, sicut forma cujus est privatio, est in aliquo subjecto, quod est
aliquomodo ens et bonum.
Atqui malum est remotio boni non solum negative, sed privative.
Ergo malum est in bono sicut in subjecto.
Major est clara: subjectum privationis sicut et formae est ens in potentia,
sive ens in potentia simpliciter, ut materia prima, sive ens in potentia sec. quid,
ut corpus diaphanum, quod est subjectum tenebrarum et lucis. Et ens in po­
tentia est bonum quoddam, see. quod habet ordinem ad bonum, seu ad formam
quae perfectio quaedam est.
Minor est ipsa definitio mali, scii, «privatio boni debiti», non enim est
malum, si est solum negatio boni. Imperfectio est non bona, sed non sequitur
quod sit mala, nisi agatur de carentia perfectionis debitae. In hoc erravit Lcibnitzius vocans malum mctaphysicum imperfectionem see. quam quaelibet crea­
tura non habet perfectiones aliarum creaturarum; e contrario S. Thomas notat,
quod homo non est malus quia non habet velocitatem caprae vel fortitudinem
Iconis. Sensus communis non solum utilis est pro agricolis et mercatoribus, sed
etiam pro philosophis, nam sensus communis nihil aliud est quam ratio naturalis,
quae est quasi mater rationis philosophicae. William James dicit: «Scholastica
est soror sensus communis quae per aliquos annos universitatem frequentavit ».
Debuisset dicere: Scholastica seu ratio philosophica est filia rationis naturalis
seu sensus communis, et medio aevo non solum primas universitates frequentavit
sed et constituit.
In his universitatibus v. g. Parisiorum, Bononiae, S. Thomas ostendebat
quomodo progressive fit transitus a ratione naturali seu a sensu communi ad
rationem philosophicam, incipiendo a definitione nominali ad realem definitio­
nem inveniendam, et ad proprietates deducendas.
Articulus noster est exemplum hujusce processus et ostendit plenam conformitatem rationis philosophicae cum ratione naturali.
Ut notatur ad 2m, Aristoteles jam dixerat: -privatio est negatio in subjecto,
Met. 1. IV, c. 2, scii, in subjecto apto.
Coroll, ad 3m: Unde non est idem bonum cujus malum est privatio, et bonum
in quo est tanquam in subjecto; v. g. caecitas est privatio visus et est in animali.
Sic solvitur objectio: unum contrariorum non est subjectum alterius. Hoc est
verum; sed unum bonum, v. g. vita animalis, potest esse simul cum privatione
alterius boni, v. g. privatione visus; canis potest esse caecus.
Ultima difficultas satis subtilis erat:
.
Subjectum mali dicitur malum, sicut subjectum albedinis dicitur album.
Atqui secundum praedictam responsionem subjectum boni est bonum. Ergo,
contra Isaiam, aliquid est simul bonum et malum.

DE MALO

323

Resp.: Dist. maj.: subjectum mali dicitur malum, ratione sui, nego; ratione
privationis boni debiti, concedo. Contrad. min.: subjectum mali dicitur bonum,
ratione sui, conc.; ratione privationis boni debiti, nego.
Ex hoc sequitur quod etiam dolor physicus ut est aliquid, scii, passio animae,
quandam bonitatem habet, manifestat enim conjunctionem alicujus mali, et
saepe valde utile est cognoscere existentiam alicujus mali, v. g. cancri ad reme­
dium tempore opportuno inveniendum. Item etiam peccatum commissionis prout
est ens et actio physice sumpta est quid bonum phvsice et sic produci potest
a Deo, qui praescindit a malitia, seu a privatione rectitudinis debitae, nam haec
malitia non cadit sub objecto adaequato omnipotentiae divinae, sicut sonus non.
cadit sub objecto visus; unde etiamsi per impossibile Deus vellet esse causa
peccati ut sic et non solum ejus entitatis physicae, hoc non posset quia hoc est
extra objectum adaequatum ejus omnipotentiae. Hoc est clarissimum, sed modus
intimus motionis divinae ad actum peccati remanet magnum mysterium, est
exemplum « clari-obscuri » in ordine spirituali.
Remanet ergo quod malum est in bono tanquam in subjecto. In hac affir­
matione nulla est perversitas. Perversum esset dicere: Subjectum mali ratione
sui malum est; vel privatio rectitudinis moralis quae est v. g. in superbia, in
astutia, in temeritate, in luxuria, bona est.
Perversum est dicere: Id quod est bonum sec. quid ut delectabile see. sensum,
v. g. adulterium, est simpliciter bonum mihi hinc et nunc. Et haec est perversitas
quae invenitur in ultimo judicio practice a quo diligitur electio peccaminosa
praesertim in peccato ex malitia.
Item perversitas in ordine speculativo est dicere cum hegelianismo, non
datur bonum simpliciter, nec malum simpliciter, sed tantum datur solum bo­
num secundum quid, scii. see. conceptiones actuales nostri temporis, quod cras
considerabitur ut malum secundum quid; sic patriotismus non esset quid bonum
simpliciter sed solum secundum quid, per respectum ad ideas temporis nostri, et
cras considerabitur forte praevalente internationalisme, ut idea obsoleta, quae
respondet praeterito evolutionis momento. Ita loquitur evolutionismus absolutus
damnatus sub ista forma tempore modernismi, Denz. 2058: « Veritas non est im­
mutabilis plus quam ipse homo, quippe quae cum ipso et per ipsum evolvitur ».
Sic non daretur vera bonitas absoluta; sed solum bonitas relativa seu sec. quid,
see. ideas semper mutabiles alicujus temporis. Cfr. Denz. 1701 primam propositio­
nem damnatam in Syllabo Pii IX: «Deus reapse fit in homine et in mundo... ac
una eademque res est Deus cum mundo, et proinde spiritus cum materia, neces­
sitas cum libertate, verum cum falso, bonum cum malo, ct justum cum injusto ».
Contra hunc evolutionismum pantheisticum valent verba Isaiae: « Vae qui
dicitis malum bonum et bonum malum ».

Art. IV.

II
H corrumpat
II bonum.
•I
H
- Utr. malum
totum

Status quaestionis: Si subjectum mali sit bonum, ut dictum est, utrum
hoc subjectum possit totaliter corrumpi a malo quod in ipso est, seu totaliter
destrui. Videtur quod sic, et hoc putant quodammodo pessimistae. Ratio est, ut

324

DE DEO CREATORE

dicitur in 3a difficultate, quod malum, quandiu est, nocet et aufert bonum, sed
bonum finitum a quo semper aliquid aufertur, quandoque consumitur; sic post
gravem aegritudinem venit mors, et peccata venialia disponunt ad mortale quo
tollitur gratia.
* *
■
Haec quaestio non minoris est momenti, et rursus apparet quando est sermo
dc peccato originali et sequelis ejus, seu de vulneribus, cfr. I-II, q. 85, a. 1, ad 2:
utr, totum bonum naturae humanae possit auferri per peccatum. Protestantes et
jansenistae dixerunt, per peccatum originale liberum arbitrium esse exstinctum.
E contrario generaliter theologi Societatis Jesu dicunt: in statu naturae lapsae
homo non minores vires habet ad bonum morale quam habuisset in statu naturae purae; et thomistae ac augustiniani dicunt: minores vires habet, quamvis
liberum arbitrium ejus non sit exstinctum. Cfr. initium tractatus de Gratia:
De statibus naturae per respectum ad gratiam ct ad peccatum originale.

i
‘

j
|

(
I
I

Responsio S. Thomae est: Triplex est bonum: primum est malo oppositum
et totaliter a malo tollitur·, secundum est subjectum mali, ct ne ab eo quidem mi­
nuitur; tertium est habilitas subjecti ad bonum, ct haec habilitas minuitur sed
nunquam totaliter tollitur. Unde Aug. in Enchir. c. XII dixit: « malum non potest
totaliter consumere bonum ».
j
Haec demonstratio jundatur in supradicta divisione boni, prout dictum est
art. praeced. ad 3"’: aliud est bonum cujus malum est privatio ct aliud in quo
est malum tanquam in subjecto, insuper addendum est tertium bonum, scii,
ipsa aptitudo vel habilitas subjecti ad bonum, v. g. naturae humanae ad virtutem.
Duae primae partes conclusionis sunt sine difficultate.
ia pars: bonum oppositum malo potest totaliter tolli a malo, ut patet cx expli­
catione terminorum; cum malum sit privatio hujusce boni, quando privatio
est totalis, tunc hoc bonum totaliter tollitur. Hoc etiam experientia constat:
lumen totaliter tollitur per tenebras, visus per caecitatem, vita corporalis per
mortem, vita gratiae per peccatum mortale. Item I-II, q. 85, a. 1. Bonum justi­
tiae originalis, gratis collatum toti naturae humanae in primo homine, totaliter
ablatum est per peccatum primi parentis.
2a pars: bonum quod est subjectum mali ne a malo quidem diminuitur ; remanet
saltem in ordine physico materia prima et ordino spirituali anima humana. Ratio
est: quia privatio non potest esse nisi in subjecto apto, et igitur debet remanere
natura hujusce subjecti, alioquin non esset amplius idem subjectum, scii, subje­
ctum aptum praedictae privationis. Si subjectum destruitur non est amplius
privatio; v. g. subjectum aegritudinis est animal vivens, subjectum mortis est
cadaver. Sic non dicitur de cadavere quod est caecus, sed dc homine viventi.
Unde sanctus Thomas loquitur de proprio subjecto per respectum ad pro­
priam privationem determinatam, et loquitur dc ipsa natura immutabili hujusce
subjecti; ut constat ex exemplo allato: scii, non enim per tenebras aliquid de
substantia acris diminuitur, scii, aer tenebrosus adhuc est vere aer.
item dicet I-II, q. 85, a. 1: « principia naturae humanae, ex quibus ipsa na­
tura constituitur, ct proprietates sicut potentiae animae, nec tolluntur nec dimi­
nuuntur per peccatum ». Unde liberum arbitrium non est exstinctum per pecca­
tum originale, alioquin homo lapsus non esset amplius verus homo. Est autem
verus homo per suam differentiam specificam, quae indivisibilis est seu quae

DE MALO

1

325

non accipit plus vol minus. Scii, aliquis habet aut non habet capacitatem produ­
cendi actus rationabiles, etiam demens conservât suam naturam, quamvis non
habeat usum seu exercitium rationis, et quandiu homo retinet exercitium
rationis, ita retinet proportionaliter usum deliberationis et liberi arbitrii.
Ideoque id quod potest tolli a subjecto, subjecto remanente, est ejus inte­
gritas, v. g. brachium hominis, oculus, non vero ejus essentia, nec essentia facul­
tatum, v. g. ipsa natura voluntatis nostrae non potest fieri mala, ne in damnato
quidem, nam voluntas conservat suum ordinem ad bonum universale a quo
specificatur. Est voluntas aut non est; in ipsa ejus natura non datur plus nec
minus per respectum ad objectum specificativum, sed voluntas potest accipere
virtutes tum acquisitas tum infusas quibus perficitur, et potest eas amittere.
3a pars conci.: habilitas subjecti ad actum bonum diminuitur sed nunquam to­
taliter tollitur: v. g. ut dicitur I-II, q. 85, a. 1: in homine ipsa naturalis inclinatio
ad virtutem, quae augetur per actus virtuosos, diminuitur per actus malos, sed
nunquam totaliter tollitur, natura manente, quia in hac natura fundatur.
Probatio hujusce tertiae partis in corpore nostri art. est satis complexa;
legendus est articulus. Argumentatio ad hoc reducitur:
Diminutio aptitudinis subjecti ad bonum non est quantitativa, sed qualita­
tiva remissio per dispositiones contrarias.
Atqui hae dispositiones contrariae etiamsi multiplicentur in infinitum, non
tollunt, subjecto manente, naturam ejus, nec proinde radicem praedictae aptitudinis subjecti ad bonum.
Ergo praedicta aptitudo nunquam totaliter tollitur. Cfr. ad 2m, 3®.
Explico majorem: Quid sit qualitativa remissio praedictae aptitudinis per
dispositiones contrarias. Utrum sit intrinseca diminutio an solum extrinseca.
Judicandum est de diminutione hujusce aptitudinis ad virtutem per suum
oppositum positivum, scii, per ejus intensionem qualitativam. Xec oportet con­
fundere hanc intensionem et diminutionem hujusce capacitatis cum intensione
et diminutione habitus, nam habitus acquisitus sicut intrinsece augetur per
repetitionem actuum, ita intrinsece diminuitur per cessationem ab actu et per
actus contrarios, ita ut in fine totaliter quandoque tollatur, dum e contrario
aptitudo naturalis -ad virtutem nunquam tollitur. Aptitudo ad virtutem est
aliud quam ipsa virtus.
Dicendum est igitur quod haec naturalis aptitudo ad virtutem non augetur
nec minuitur intrinsece, in seipsa, ex parte subjecti seu ejus radicis, quae est ipsa
natura animae vel facultatis, haec enim natura non suscipit magis et minus.
Unde haec aptitudo augetur ct minuitur quasi extrinsece, non ex parte sui prin­
cipii, sed cx parte termini.
Hoc dicit S. Thomas ad 2ra: « Habilitas praedicta est media inter subjectum
et actum. Unde ex ea parte qua attingit actum, diminuitur per malum, sed ex
ea parte qua tenet se cum subjecto, remanet ». Sic aptitudo ligni ad combustio­
nem minuitur per humiditatem, et aptitudo animae ad virtutem minuitur per
dispositiones contrarias, seu per peccata venialia et mortalia tum actualia tum
habitualia, et sic diminuta est per peccatum originale, quod importat directe
habitualem aversionem a fine ultimo supernatural!, et indirecte similem aver­
sionem a fine ultimo naturali, nam omne peccatum quod est directe contra
legem supernaturalem est indirecte contra legem naturalem, quae nobis praecipit

te 4
h
it·.

obedirc Deo quidquid ipse jubeat. Unde per peccatum originale praedicta apti- ’
tudo naturalis ad virtutem diminuta est, non intrinsece, ex parte sui principii, |
sed cxtrinsecc, ex parte actus virtuosi faciliter eliciendi, scii, propter obstacula '
quae ponuntur inter facultatem et actum virtuosum, propter quem facta est,
I
Hoc longius explicatur de Malo, q. 2, a. 12, ubi ostenditur quod haec habi- .
litas diminui potest non per partis subtractionem (seu intrinsece), sed per contrarii
appositionem (scii, extrinsece). Et considerandum est utrum contrarium />oss>7
corrumpere subjectum (ut humiditas lignum), an non possit corrumpere ipsum
subjectum (ut peccatum naturam hominis). Item I-II, q. 85, a. 2, ad 1.
Unde ibid. S. Thomas sic distinguit:
Omne finitum per continuatu diminutionem potest totaliter tolli; dist.: per
partis subtractionem intrinsecam, conc., nisi fiat divisio in infinitum; per extrinsecam appositionem contrarii, subdist.: quod possit corrumpere subjectum, conc.;
quod non possit corrumpere subjectum, nego.
Nunc explicanda est minor: scii, quare dispositiones contrariae nunquam
possint tollere totaliter praedictam aptitudinem?
|
S. Thomas dicit: hac dispositiones contrariae possunt augeri in infinitum,
aut non in infinitum. Si non in infinitum, neque in infinitum minuitur praedicta
aptitudo. Sic v. g. lignum fit minus combustibile per humiditatem, usque ad
certum terminum, sed ultra corrumpitur lignum; et sic quandiu ligni natura
permanet, permanet etiam ejus combustibilitas seu ejus aptitudo ad combustio­
nem; sed corrupta natura ligni, haec aptitudo tollitur. Ita dc Malo, q. 2, a. 12:
«Si contrarium potest corrumpere subjectum, potest totaliter habilitas tolli».
Si autem in infinitum augeri possunt dispositiones contrariae, pariter praedicta
aptitudo in infinitum minuitur, sed nunquam totaliter tollitur, manente natura.
Cfr. dc Malo, q. 2, a. 12: «Si per appositionem contrarii, quantumcumquc multi­
plicetur, non possit subjectum corrumpi, semper minuitur habilitas contrario
apposito crescente, nunquam tamen totaliter tollitur ». Quia natura est radix
hujusce aptitudinis. Ita est in ordine morali in homine, homo qui semper pec­
caret adhuc conservaret, cum natura incorruptibili suae animae et facultatum,
quandam aptitudinem ad virtutem, sed haec aptitudo cxtrinsecc minueretur in
infinitum, propter multiplicationem impedimentorum inter facultatem ct actum
virtuosum, propter quem facta est. Sic aer potest semper illuminari a sole,
etiamsi in infinitum interponantur corpora opaca inter acrem ct solem.
Hoc est dicere contra manichaeos, nulla natura creata est mala, ct nulla
potest fieri absolute mala, seu totaliter amittere suam aptitudinem ad bonum.
Coroll.: Non obstantibus habitibus pravis inveteratis homo adhuc potest
characterem suum moralem reformare, et judicare quod praecepta Dei sunt
conformia cum fundo suae naturae humanae.
Etiam in daemone remanet natura, quae ut natura bona est, sed non am­
plius transit ad actum bonum. Cfr. I-II, q. 85, a. 2, ad 3: « Etiam in damnatis
manet naturalis inclinatio ad virtutem: alioquin non esset in cis remorsus con­
scientiae ».
->■«
Ad 3® notatur quod quidam male probaverunt praedictam conclusionem,
dicentes: est sicut si in divisione quantitatis semper subtraheretur aliquid minus,
scii, medium totius quantitatis, ct deinde medium medii, semper restaret aliquid
dividendum. Sanctus Thomas respondet: hoc verum est quoad quantitatem,

DE MALO

327

sed non est paritas cum peccato, quia secundum peccatum potest esse gravius
quam primum, imo generaliter peccata posteriora sunt graviora.
Tota haec doctrina reduci potest ad hanc synopsim quae eruitur ex opere
S. Thomae dc Malo, q. 2, a. 12.

Diminulio
boni

quod non potest corrumpere su­
bjectum incorruptibile.
Sic peccatum per respectum
I
cxtrinseca
ad animam.
1 per appositionem
qualitativa ( 1
,
quod
potest
corrumpere
subje
­
1
contrarii
ctum et ejus aptitudinem.
Sic humiditas in fine corrum­
pit lignum.
I intrinseca, potest totaliter tollere virtutem.
quantilativa, per partis subtractionem, potest totaliter tollere bo­
num, v. g. quantitatem pecuniae.

Napoléon dicebat: «je préfère un bon crohuis à un long rapport», magis
diligo bonam adumbrationem seu s\ nopsim magnae relationi. Sed synopsis
debet esse bona, adaequata ct in natura rerum per divisionem non acciden­
talem, sed necessariam, factam scii, non per accidens, sed per se see. rationem
formalem totius dividendi et per sic et non, id est per membra ad invicem vere
opposita, ita ut non possit esse oblivio alicujus membri.
Unde remanet semper aptitudo naturalis ad virtutem, remanente anima,
quamvis extrinscce minuatur per peccatum actuale, praesertim per peccatum
actuale reiteratum ex quo sequitur peccatum habituale. Cfr. dc Malo, q. 2,
a. 9, n, 12.
Et sic S. Thomas in I-II, q. 85, a. 2 et 3 explicat vulnera quae sunt sequelae
peccati originalis, quod est privatio doni justitiae originalis totaliter ablati. Dicit
ibid. a. 2: «Inclinatio naturalis ad virtutem minuitur non ex parte radicis, sed
ex parte termini, in quantum scii, ponitur impedimentum pertingendi ad termi­
num ». Sic homo in statu naturae lapsae habet minores vires ad bonum morale
naturale faciendum, quam habuisset in statu naturae purae, quia nunc nascitur
habitualiter aversus indirecte a fine ultimo naturali, dum in statu naturae purae
natus fuisset neque habitualiter aversus neque conversus, sed capax conversionis
et aversionis. Nunc nascitur cum aliqua debilitate ad bonum morale naturale
faciendum, remanet tamen ejus naturalis aptitudo ad virtutem. Post baptismum,
vulnera sunt in via cicatrizationis.

II et culpam.
II
Art. V. — Utr. malum
sufficienter dividatur per poenam

Status quaestionis: Haec divisio est tradit ionalis, sed probandum est quod
est legitima. Sunt quaedam difficultates: i° mors animalium brutorum pro illis
est quid malum, ct non videtur quod sit poena, nec culpa. 2° Aegritudines bru­
torum sunt quid malum et tamen neque poenae, nec culpae. 30 Etiam pro nobis

DE DEO CREATORE

328

hominibus tcntatio est quoddam malum, et tamen non est culpa, si statim re­
sistitur, imo est tunc materia exercendae \ irtutis, nec est poena, quia antecedit
peccatum, imo fuit tcntatio ante primum peccatum primi hominis. Insuper tri­
bulationes justorum sunt quid malum ct tamen non sunt semper poenae, nec
peccata.
In hoc art. «sed contra ■> est objectio in sensu opposito, scii, omne malum
est poena, quia omne malum nocet, ergo culpa non distinguitur a poena.

Responsio est: Omne malum in rebus voluntariis consideratum est aut poena,
aut culpa, scii, culpa cx voluntate inordinata, poena contra voluntatem culpabilem.
- i° Quisnam est sensus hujusce responsionis? In hac conclusione dicitur «in
rebus voluntariis » non in omnibus rebus, non in animalibus brutis, nec dicitur
« in hominibus », quia tribulationes justorum non sunt neque peccatum nec
poena pro propriis peccatis et non sunt quid contra voluntatem culpabilem.
Haec difficultas solvitur cx his quae dicta sunt supra I, q. 19, a. 9: utr.
voluntas Dei sit malorum, ubi distinguitur malum culpae seu morale a malo
naturae seu physico, quod potest esse poena, si pro culpa infligitur, aut non poena
si, sine culpa punienda, existit.
culpae
seu morale

mortalis
venialis
pro culpa: poena sive damni,
sive sensus.
naturae
sine culpa: ut malum mere physicum
I seu physicum
(caecitas caeci nati).
ct multae tribulationes ju­
storum.

i

^LCllUUl ,

i

Unde hic tangitur magnum problema agitatum in libro Job: utrum omnes
tribulationes hominum sint poenae inflictae propter peccatum.
Quomodo probatur praedicta conclusio S. Thomae? Notandum est quod
divisio mali /undatur in ejus definitione, et duplici syllogismo ostenditur prae­
dictam divisionem, in conclusione expressam, esse legitimam.
Animadvertendum est quod, ut saepe, S. Thomas incipit a minore, est magis
naturale secundum viam inventionis, sed see. viam doctrinae dicendum est,
scribendo prius majorem:
Bonum consistit in perfectione seu in actu, vel in actu primo, scii, in forma
ct integritate rei, vel in actu secundo, scii, in operatione (recta).
Atqui malum est privatio boni debiti.
Ergo malum est aut per subtractionem formae vel integritatis, ut caecitas,
vel per subtractionem debitae operationis.
Ex hoc primo syll. nondum habetur distinctio inter culpam et poenam,
quae, ut dicitur ad 2m, non dividunt malum simpliciter, sed malum in rebus
voluntariis. Sic sunt in brutis mala physica, ut caecitas, quae non sunt neque
peccata, neque poenae. Etiam in hominibus, v. g. apud Joan. IX, 2, de caeco
nato, dum postularetur: « quis peccavit, hic aut parentes ejus, ut caecus nasce­
retur? > Dominus respondit: «Neque hic peccavit, neque parentes ejus, sed ut ma­
nifestentur opera Dei in illo Unde caecitas de se non est neque poena, nec culpa.

DE MALO

329

Quomodo igitur pervenitur ad conclusionem? Observando quod in conclusione
formaliter dicitur « in rebus voluntariis», tunc sic habetur secundus syllogismus:
Malum, sicut bonum, objectum voluntatis, specialiter dicitur per respectum
ad voluntatem.
Atqui />c’r respectum ad voluntatem recte dividitur malwn quod est ab ea,
scii, inordinatio ejus operationis seu culpa, et malum quod est contra eam, scii.
privatio formae vel integritatis agentis voluntarii (culpabilis), seu poena, v. g.
mortis aut mutilationis.
Ergo malum in voluntariis rebus recte dividitur per malum culpae et malum
poenae.
Difficultas: Quomodo S. Thomas dicit quod malum poenae potest esse per
subtractionem non solum integritatis sed etiam formae agentis, tunc ne subje­
ctum quidem mali remanet.
Resp.: Poena quae est per subtractionem integritatis est mutilatio; poena,
quae est per subtractionem formae, est poena mortis. Revera tunc non remanet
subjectum, scii, homo, sed anima; et per hanc poenam homo non fit malus, imo
sic reparat peccatum suum.
Attamen remanet quaedam difficultas, scii, tribulationes justorum sunt
contra eorum voluntatem, ut apparet in libro Job, ct (hristus ipse dixit: « transeat
a me calix iste », et ex altera parte homo culpabilis seu reus quandoque libenter
acceptat poenam sibi juste inflictam. Ergo non omne malum quod est contra
voluntatem est poena, v. g. tribulatio justi Job, caecitas caeci nati; nec omnis
poena videtur esse contra voluntatem patientis.
Ad hanc difficultatem solvendam dicendum est: Ex corpore nostri articuli
jam quidem habetur legitima divisio infer malum poenae et malum culpae, sed
nondum explicite habetur differentia specifica poenae prout distinguitur a tri­
bulatione justi. Habetur jam quidem clare genus proximum poenae (malum
contra voluntatem patientis), sed ad habendam ejus differentiam specificam
comparanda est poena cum culpa. Secundum sensum communem enim omnis
poena supponit culpam.
Hoc complementum doctrinae habetur partim in resp. ad 3™ ubi dicitur
quod tcntatio non est culpa nisi in tentante, si tentatus resistit, et partim in
art. seq. in resp. ad objecta, et speciatim 1-11, q. 87 de poena ut est effectus
peccati, praesertim a. 7, utr. omnis poena sit propter aliquam culpam, ubi respon­
detur: « Si loquamur dc poena simpliciter, see. quod habet rationem poenae,
sic semper habet ordinem ad culpam propriam, vel actualem, vèl originalem....
Sed contingit interdum quod homo patiatur detrimentum in minori bono, ut
augeatur in majori... v. g. propter salutem animae et propter gloriam Dei, unde
tale detrimentum non est simpliciter malum hominis, sed secundum quid, unde
non habet simpliciter rationem poenae, sed medicinae (austerae) ». Sic tribula­
tiones justi Job ct caecitas caeci nati. Insuper, ut ibid, dicitur «interdum aliquis,
-qui non peccavit, poenam voluntarius pro alio portat », ut ( hristus pro nobis.
Quaenam est igitur definitio poenae ut differt a tribulatione justi ct etiam
a mortificatione voluntaria? Hoc bene exponitur in de Malo, q. 1, a. 4, ubi di­
citur: Sunt tria de ratione poenae. i° Est malum inflictum pro culpa commissa,
ita est, ait S. Thomas, sec. traditionem fidei (sic differt a tribulatione justi).
2° Est quod repugnat voluntati aut actuali aut habituali, aut radicali seu indi-

i
(11
‘|

|

|

1

w

330

DE DEO CREATORE

nationi naturali, quae tendit ad proprium bonum (sic explicatur quod homo
culpabilis quandoque libenter acceptet poenam sibi juste inflictam, quae adhuc
est contra inclinationem suae naturae saltem sensibilis). 30 Est a principio
extrinscco, a quo infertur quaedam passio afllictiva (sic distinguitur a mortifica­
tione quam homo sibimetipsi imponit).
Unde poena simpliciter dicta definienda est: Malum a principio extrinscco
pro culpa commissa inflictum, contra voluntatem aut naturalem inclinationem
agentis culpabilis.
Sufficit, ait ibid. S. Thomas, quod sit contra naturalem inclinationem volun­
tatis, « sicut cum quis privatur habitu virtutis, qui virtutem habere non vult;
sed tamen naturalis inclinatio voluntatis est ad bonum virtutis ».
Ex hac definitione poenae eruitur ejus divisio, scii, in poenam sensus, afflictivam pro parte sensibili, ct poenam damni, seu carentiam divinae visionis;
prima debetur culpae ratione inordinatae conversionis ad bonum commutabile,
secunda debetur culpae gravi, ratione aversionis a fine ultimo. Cfr. I-II, q. 87, a. 4.

lum coroll.: Tribulationes justorum non semper proveniunt a peccatis ipsorum.
Unde ex hac definitione poenae apparet quam maxime erravit Bajus in
72« prop, ejus: « omnes omnino justorum afflictiones sunt ultiones peccatorum
ipsorum; unde et Job et Martyres, quae passi sunt, propter peccata sua passi
sunt ».
Hoc est contra traditionem fidei et S. Scripturam, v. g. contra librum
Tob. II, 12: «Hanc tentationem ideo permisit Dominus evenire illi, ut posteris
daretur exemplum patientiae ejus, sicut ct sancti Job ». Et ibid. XII, 13: «Quia
acceptus cras Deo necesse fuit ut tentatio probaret tc ». Joan. IX, 3: Dominus
dicit dc caeco nato: « Neque hic peccavit, neque parentes ejus, sed ut manifesten­
tur opera Dei in illo». Cfr. S. Thomam I-II, q. 87, a. 6, 7 ct 8; Comm. in Job,
c. 4, 6, 8; dc Malo, q. 5, a. 4.
Thesis esset scribenda de hac re ex commentario S. Thomae in Job. Dc pu­
rificatione mentis cf. I, q. 21, a. 4, ad 3: afflictio justorum purgat eos a levibus
peccatis ct erigit affectum a terrenis ad Deum.
■■KJ»
2um coroll.: Unde non omnis purificatio justorum est proprie poena, potest
esse purificatio ab imperfectione distincta a peccato. Cfr. III, q. 27, a. 3, ad 3
de purificatione B. Μ. V.: «Spiritus Sanctus in B. Virgine duplicem purga­
tionem fecit. Unam quidem quasi praeparatoriam ad ( hristi conceptionem;
quae non fuit ab aliqua impuritate culpae, vel fomitis, sed mentem ejus magis
in unum colligens et a multitudine sustollens. Nam et angeli purgari dicuntur
in quibus nulla impuritas invenitur... ». Sic est purgatio duplex ut dicit index
S 1 hornae, cfr. Tab. aurea: Purgatio, afflictio, tribulatio, munditia, poena, purgatio
a culpa per gratiam, et purgatio a nescientia per lumen doctrinae. Cfr. dc tri­
bulationibus justorum apud S. Thomam, Comm, in Job, c. |, 6, 8; q. 5 de Malo,
a. 4 et I-II, q. 87, a. 7 et 8. Item notam P. Faucher in nostro articulo.
Quaenam sunt principales differentiae inter poenam ct culpam? Hoc bene
exponitur ibid, de Malo, q. 1, a. 4 ubi dicitur: tripliciter differunt:
■
1° culpa est malum ipsius actionis voluntariae, poena autem est malum
agentis voluntarii, sequens ex malo actionis, v. g. privatio formae, seu poena
mortis, aut privatio integritatis seu poena mutilationis.

DE MALO

331

2° culpa est secundum voluntatem ct poena est contra voluntatem.
3° culpa est in agendo, poena est in patiendo.
Insuper animadvertendum est quod malum, quod est inordinatio in agendo,
potest esse non solum in voluntate, sed etiam in intellectu, v. g. error specula­
tivus, vel error artis, et tunc quandoque est quid voluntarium, quandoque non;
item per respectum ad voluntatem potest esse peccatum materiale et involunta­
rium, quod non est culpa ex defectu advertentiae.

Dubium: An omnes divisiones mali reducantur ad praedictam, scii, ad divi­
sionem inter culpam et poenam.
Rcsp.: Non, quia haec divisio est solum mali in rebus voluntariis.
Aliter dividitur malum prout opponitur bono transcendentali, quod ratione
entis dividitur see. decem categorias entis (I, q. 5, a. 6, ad 1): malus homo,
malus fructus, mala quantitas, qualitas, actio, passio, relatio.
Aliter dividitur malum prout opponitur bono in communi, quod sub ratione,
non entis, sed boni, dividitur in honestum, delectabile ct utile (I, q. 5, a. 6, ad 1).
Sic dividitur malum in inhonestum seu turpe (quod convenit cum culpa), dolo­
rosum vel doloriiicum (quod convenit cum poena), ut notat S. Thomas dc Malo,
q. i, a. 4, ad 12, denique nocivum quod convenit et cum culpa ct cum poena, sed
magis cum culpa ut dicitur in art. seq., quia poena justa simpliciter est quid
bonum, et non est mala nisi secundum quid, cf. II-II, q. 19, a. 1.
Denique alia divisio datur I, q. 19, a. 9 inter malum culpae seu morale, scii,
privationem rectitudinis moralis, et malum naturae, id est privationem boni na­
turae, quod potest esse poena si pro culpa infli itur, vel non poena, si non est pro
culpa, ut caecitas caeci nati, dc quo loquitur Evangelium.
Unde hae divisiones ad hanc reduci possunt:

Malum
ut priva­
tio boni
debiti

culpae
seu morale
naturae
seu physicum

mortalis: privatio ordinis ad Deum iinem ul­
timum
venialis: privatio ordinis circa media.
,
( damni
pro culpa: poena | sensus
sine culpa: ut malum mere physicum, v. g. cae­
citas caeci nati.

Malum dicitur de illis analogice; item peccatum dicitur analogice de mortali
et veniali, et see. definitionem thomisticam analogiae prout a suaresiana distin­
guitur, magis distat veniale a mortali pro S. Thoma, quam pro Suarezio.
Ratio analogica pro Suarezio est simpliciter eadem, sec. quid diversa; pro
S. Thoma est simpliciter diversa, sec. quid eadem, seu proportionaliter eadem. Jam
enim animalitas, quae est univoca, est simpliciter eadem et sec. quid diversa in
homine et in verme.

332

Art. VI.

DE DEO CREATORE

Utr. habeat plus de ratione mali poena qua; II culpa.

Status quaestionis: Videtur quod ita sit, i° quia praemium plus habet de
ratione boni quam meritum, ergo pariter poena plus habet de ratione mali quam
culpa; 2° quia melius est agens quam actio, ergo pejus est malum agentis, scii,
poena, quam malum actionis. 30 Poena damni est privatio visionis Dei et proinde
est quid pcjus quam privatio rectitudinis moralis. Sunt pulchra sophismata.
Responsio tamen est: Culpa plus habet de ratione mali quam omnis poena,
non solum sensus, sed damni, seu damnationis.
i° Prob, in arg. « sed contra » ex signo et ex fine sapientis, poenam inferentis.
Deus sapiens infert poenam ut vitetur culpa; id est inducit minus malum ad
vitandum majus, ut medicus praecidit membrum ne corrumpetur corpus. Hoc
argumentum pro S. Thoma valet etiam pro poena damnationis aeternae, ut melius
apparebit ex corp, articuli. Et revera poenae inferni sunt medicinales, si non
ipsis damnatis, saltem pro viatoribus, prout producunt timorem salutarem; ita in
societate poena mortis inspirat malis bonum timorem, cfr. ad im ct I-II, q. 87.
a. 3, ad 3.
2° Prob, in corpore articuli dupliciter: i° ex causa formali et effectu formali
tum culpae, tum poenae, 2° ex causa efficienti poenae, prout Deus, auctor mali
poenae, non potest esse auctor mali culpae.
in ratio sic reducitur in forma:
Id quo homo fit malus in sua voluntate est majus malum quam privatio
alicujus eorum quibus utitur.
Atqui culpa est id quo homo fit malus in sua voluntate.
Ergo culpa est majus malum quam poena.
Major prob., quia malum est privatio boni debiti et majus malum est privatio
majoris boni debiti. Atqui bonum simpliciter consistit in actu, ct ultimus actus
hominis est operatio; et voluntas movet ad exercitium omnes alias facultates.
Sic ex bona voluntate, qua homo bene utitur rebus habitis, dicitur homo bonus,
et ex mala malus. Voluntas enim est facultas quae tendit ad bonum, non solum
alicujus facultatis hominis, sed etiam totius hominis. Unde bona voluntas tendit ad
verum bonum totius hominis, et mala ab eo avertitur. Sic homo simpliciter
bonus est homo bonae voluntatis, ct non solum boni intellectus', scientia ordinatur
enim ad verum quod est bonum facultatis intellectivae, sed non est bonum totius
hominis. Unde philosophus et physicus possunt male uti sua scientia.
Sequitur quod ex privatione scientiae, vel artis, vel brachii, homo redditur
malus non simpliciter, sed solum sec. quid, v. g. ma his physicus, malus pictor,,
malus musicus; dum ex privatione bonae voluntatis homo redditur malus sim­
pliciter. Cfr. I, q. 19, a. i; q. 8o, a. 1, ad 3 et comm. Cajetam, et I-II, q. 56,.
a. 3> ct Q· 57. a. 1.
1
In I-II, q. 56, a. 3 dicitur: «subjectum habitus qui simpliciter dicitur virtus,
non potest esse nisi voluntas, vel aliqua potentia secundum quod est mota a
voluntate. Cujus ratio est, quia voluntas movet omnes alias potentias, quae

DE MALO

333

aliqualiter sunt rationales, ad suos actus. Et ideo quod homo actu bene agat,
contingit ex hoc, quod homo habet bonam voluntatem ».
2a ratio sumitur ex Deo, causa efficienti mali poenae, qui non potest esse
auctor mali culpae. Ad hoc reducitur:
Majus malum est quod opponitur majori bono, et quod non potest causari
a Deo.
'
Atqui malum culpae opponitur proprie bono increato et non potest causari
a Deo, dum malum poenae opponitur bono creaturae sive creato (poena sensu.--'
sive increato (poena damni) ct causatur a Deo.
Ergo...
Major est evidens.
Minor pulcherrime probatur sic: Malum culpae opponitur non solum bono
increato creaturae, ut privatio visionis beatificae, sed proprie bono increato in se.
Quomodo? « Contrariatur enim peccatum impletioni divinae voluntatis et divino
amori, quo bonum divinum in seipso amatur et non solum secundum quod parti­
cipatur a creatura», scii., ut exponitur in tractatu de caritate 1I-II, q. 27, a. 3,
debemus diligere Deum plus quam nos ipsos et propter seipsum formaliter ct
finaliter prout est in se infinite bonus et finis noster ultimus, infinite melior quam
ipsi nos et quam omnia dona sua. Peccatum mortale e contra est aversio a Deo
fine ultimo, sic practice denegatur Deo infinita dignitas finis ultimi. Cajetanus
in quaest. seq., art. 3, η. IV dat hanc bonam formulam: « malum culpae oppo­
nitur proprie bono increato, non ut in nobis, sed ut in seipso >.
Sed est difficultas, nam peccatum mortale nihil tollit Deo, cum Deus sit infi­
nite simplex et nihil perdere possit.
«Ad hoc breviter dicitur, inquit ibid. Cajetanus, quod malum opponi in­
creato bono, potest intelligi dupliciter, scii, formalitcr et objective. Formaliter
quidem est impossibile... cum Deus sit actus purus, (qui nihil amittere potest).
Objective autem malum culpae- opponitur bono divino in seipso. Quod optime pro­
batur in loco allegato (et in nostro art.) ex objecto caritatis. Vult enim explicite
vel interpretative quilibet peccans mortaliter, quantum in se est, Deum non
esse ultimum finem} quod est opponi ei objective sec. quod in se est: sicut e contra
amans ex caritate vult Deo quidquid est et ei debetur. Et sic non repugnant
dicta».
v
Unde articulus S. Thomae ad hanc synopsim reduci potest:

boni increati

S

boni creaturae

formaliter: hoc est impossibile
objective: culpa mortalis.
increati: poena damni
creati: poena sensus.

Peccator peccans mortaliter explicite vel interpretative vult quantum in
se est denegare Deo perfectionem infinitam finis ultimi, scii, boni supremi pro­
pter quod omnia facta sunt.
Peccatum mortale practice negat Deo dignitatem infinitam summi boni,
et finem ultimum suum peccator ponit in seipso super omnia dilecto.
Propterea dicit S. Thomas III, q. 1, a. 2, ad 3: «peccatum contra Deum
commissum quandam infinitatem habet ex infinitate divinae majestatis: tanto

334

DE DEO CREATORE

enim offensa est gravior, quanto major est ille, in quem delinquitur. Unde opor­
tuit ad condignam satisfactionem, ut actus satisfacientis haberet efficaciam
infinitam, utpote Dei et hominis existons ».
Unde conclusio nostra valet praesertim pro peccato mortali: plus habet de
ratione mali quam omnis poena.

Dubium: Conclusio valetne etiam pro peccato veniali? Affirm. Nam pec­
catum dicitur analogice, sed proprie, scii, non metaphorice, de veniali, unde valet
diam dc peccato veniali, scii, peccatum etiam veniale prout est simpliciter malum
est majus malum quam malum poenae, nam poena justa, etiam poena damnationis,
non est quid simpliciter malum, imo restituit suo modo justitiae ordinem; unde
est solum quid malum, ut privatio boni creaturae·, ipsa damnatio est privatio boni
increati creaturae, quod minus est quam bonum increatum in se, cfr. II-II, q. 19,
a. i. Nunc littera est clara.
Videbimus infra, q. 49, a. 3, quod Deus nullo modo potest esse causa mali
culpae etiam venialis, quia est essentialiter quid inordinatum.

Solvuntur objectiones.
Quia sunt difficiles, ponendae sunt in forma.
ia obi.: Praemium est majus bonum quam meritum. Atqui culpa se habet ad
poenam, sicut meritum ad praemium. Ergo culpa est minus malum quam poena.
Resp.: Concedo maj. Dist. min.: prout culpa terminatur ad poenam, conc.;
prout intenditur propter poenam sicut meritum propter praemium, nego. Dist.
conci.: si intenderetur propter poenam sicut meritum propter praemium, conc.;
secus, nego.
2a obj.: Majus malum est quod opponitur majori bono. .Atqui poena oppo­
nitur bono agentis, quod melius est quam bonum actionis, cui opponitur culpa.
Ergo.
Resp.: Dist. min.: si ageretur dc bono actionis intellectus speculativi vel artis,
vel membrorum, conc.; si agitur dc bono actionis voluntatis, quae tendit ad bo­
num totius hominis, nego, quia ex mala voluntate homo fit simpliciter malus.
Difficultas est in hac responsione ad 2ra quia dicit quod perfectio secunda,
quae est accidens, est melior quam perfectio prima quae est substantia. Quo­
modo accidens potest esse perfectius quam substantia?
Respondet Cajetanus: accidens non est perfectius quam substantia, sed sub­
stantia operans est perfectior quam substantia nondum operans, sicut arbor fru­
ctificans. In solo Deo substantia operans ad extra non est perfectior quam non
operans ad extra. Unde omnis res creata dicitur esse propter suam operationem,
in hoc sensu: et propter scipsam operantem.
3a obj.: Privatio ordinis ad finem minor est quam privatio finis ipsius.
Atqui culpa est privatio ordinis ad finem, dum poena damnationis est privatio
ipsius finis.
Ergo culpa est minus malum quam poena.
r1
Resp.: Transeat major. Dist. min.: poena damnationis est privatio ipsius
finis, prout ipse homo removetur a fine, conc.; prout denegatur Deo infinita di-

1
I

i

DE MALO

335

gnitas finis ultimi, nego. Dist. conci.: si culpa esset solum privatio boni homi­
nis, conc.; si opponitur bono increato in se, nego. Cfr. litteram. Hic articulus
praedicandus est: sola culpa reddit hominem malum et opponitur bono divino.
Appendix: Notandum est quomodo haec doctrina: culpa est majus malum
quam poena etiam mortis in antiquitate pagana jam clare inveniebatur, praeser­
tim apud Platonem in dialogo cui titulus est Gorgias.
Thesis quae in eo defenditur est ista: majus malum est injustitiam facere
quam subire, ct majus malum est pro scelerato non puniri quam puniri.
Hic dialogus est conversatio inter Socratem et tres Sophistas, qui sunt
Gorgias; Poilus et ( allicies. Gorgias est rhetor. Socrates postulat ab eo: quid est
rhetorica? Quodnam est ejus objectum? — Orationes, sermones, seu discursus.
— Omnes discursus de qualibet re, etiam de culina? — Discursus ad persua­
dendos homines, ut opinio rhetoris praevalebat. — Ad persuadendum id quod
est revera verum ct justum, an id quod est solum apparenter verum ct justum,
sed simpliciter injustum? Si ita est, tunc rhetorica est contra rectam rationem
et immoralis est, ne ars quidem est, sed vana exercitatio.
Tunc Gorgias tacet. Sed Poilus λ ult cum defendere, et dicit: In hoc consistit
vis rethoricae, quod per artem suam rhetor potest, suadendo homines, facere id
quod vult.
Socrates tunc respondet: Quid est facere quod volumus? Est velle ct effi­
cere id quod bonum est, id quod nobis convenit, et non id quod apparenter ct
non realiter convenit, sed id quod realiter nobis conveniens est, id est id quod
est realiter bonum ct justum.
Rhetor, inquit Socrates, facitnc id quod vult, dum obtinet quod bonus civis
ipittatur in exilium? Tunc vult et facit aliquid non bonum, ct injustum, ct igitur
aliquid realiter inconveniens etiam sibi. Tunc hic rhetor non est beatus, quia
beatus est ille qui vult et facit bonum.
In fine Socrates dicit quid debet facere sceleratus ct defensor ejus; sceleratus,
ut verum suum bonum velit, debet ire ad judices, et dicere: ego crimen commisi,
ut aegrotus venit ad medicum ut sanetur; et sceleratus debet libenter subire poenas
sibi pro suo crimine debitas, ut sic rursus intret in ordinem justitiae et boni et
beatitudinem inveniat.
Sic Socrates sustinet quod majus malum est injustitiam facere, quam inju­
stitiam subire, et pro scelerato majus malum est non puniri quam puniri, prae­
sertim quam libenter acceptare et subire poenas sibi juste inflictas.
Cfr. Opera Platonis, cd. Didot, t. I, p. 342-346, ed. Becker, p. 468, 470:
« pejus est facere injustitiam quam accipere, et poenas effugere quam subire »,
ed. Didot, I, p. 346.
Haec veritas: malum poenae est quid justum ad reparandum malum culpae
in suo splendore apparet in ordine supernatural!, in sacramento poenitentiae
praesertim, dum sceleratus, cujus crimen est occultum, se libenter accusat et
satisfacit in unione cum Christo redemptore.

Qu. XLIX. — De causa mali.

Vidimus i° definitionem mali: privatio boni debiti, 2° subjectum mali et
3° divisionem ejus. Nunc agendum est de ejus causa seu origine.
Jamquidem in art. 2 praeccd. qu. ad 3“ diximus quod Deus posset malum
impedire, et quod tamen malum vult permittere, propter majus bonum. In hoc
assignavimus causam finalem divinae permissionis mali, non mali ipsius. Ad
tractandum autem de causa ipsius mali, S. Thomas inquirit tria: i° utr. bonum
possit esse causa mali; 2° utr. summum bonum, quod est Deus, sit causa mali;
30 utr. sit aliquod summum malum, quod sit prima causa omnium malorum,
contra manichaeos.

Art. I. —

II
Utr. bonum possit esse causa mali.

Status quaestionis: In hoc titulo «causa» sumitur in sensu generalissimo,
nondum determinando in quonam genere quatuor causarum.
Videtur quod non, i° quia «non potest arbor bona malos fructus facere»
dicit Dominus; 2° quia unum contrariorum non potest esse causa alterius, nani
omne agens agit sibi simile, agendo see. propriam determinationem; 30 quia malum
est effectus deficiens, qui non potest procedere nisi a causa deficiente ut sic, seu
a causa non bona, sed mala; nam causa, ut deficiens, est mala. 40 Denique Dionys.
dicit: « mahim non habet causam» (de Div. Nom., c. 4: lect. 22 S. Thomae).
Sed ex alia parte Aug. dicit Contra Julianum, 1, cap. 9: «Non fuit omnino
unde oriri posset malum, nisi ex bono ».
Responsio est quadruplex. i° Necesse est dicere quod omne malum aliqualiter
causam habet. 2° Malum non habet nec causam formalem nec finalem. 30 Malum
habet causam materialem, scii, bonum in quo est; 40 habet causam efficientem per
accidens, quae est aliquod bonum. Sic bonum est causa materialis ct causa effi­
ciens per accidens mali.
la conci.: Necesse est dicere quod omne malum aliqualiter causam habet.
S. Thomas prius enuntiat minorem, sed ponamus prius majorem, sic:
Quod aliquid deficiat a sua naturali et debita dispositione, non potest pro­
venire nisi ex aliqua causa trahente rem extra suam dispositionem, v. g. agens
non deficit a sua actione nisi per aliquod impedimentum.
1H
Atqui malum est defectus boni debiti.
j·
Ergo omne malum aliqualiter causam habet, et nihil potest esse causa nisi
sit ens et aliquomodo bonum.

DE CAUSA MALI

337

Major hujusce syllogismi illustrat totum articulum, ut videbimus.
Hucusque nulla difficultas, et hoc argumentum clarius apparebit in fine
articuli ubi distinguitur malum in actione et malum in effectu seu in re.

2“ conci.: Maluni non habcl ncc causam formalem nec finalem, clara est, quia
malum est potius privatio formae ct privatio debitae ordinationis ad finem.
Divina quidem permissio mali fit propter majus bonum, sed ipsum malum
non est utile, nec de se ordinatum ad majus bonum, hoc ipso esset quid bonum,
ut materia ad formam ordinata. Sed malum est solum occasio ct conditio sine
qua non alicujus majoris boni, ut persecutio est occasio magnae constantiae
martyrum. Conditio ct occasio differunt a causa prout non influunt nec effi­
cienter, nec finaliter, nec formaliter, ncc materialiter.
3a conci.: Malum habcl causam materialem est evidens, quia malum est
privatio in subjecto apto, sic tanquam in subjecto est in bono.

4:i conci, difficilior est, scii.: Malum non -potest habere causam efficientem
fer sc, sed solum causam efficientem per accidens, quae est aliquod bonum.
Probatio satis complexa est, ct melius intelligitur per hanc synopsim:
non per se\ nam causa per se est aliquod ens et bonum, quod per
se producit sibi simile, scii, aliquod bonum; v. g. ignis producit
ignem, vis motrix motum.
principalis· debilitas ad am­
in actione, cx dejectu
bulandum
Bonum est
agentis
instrumentalis: claudicatio.
causa
efficiens
I cx virtute agentis per se producentis for­
mali
mam oppositam·, sic sol dessicat quosper accidens
in effectu
dam fructus.
vel in re
agentis ct actionis, v. g. locuex defectu
tionis
materiae, v. g. monstrum.

Manifestum est quod malum non habet causam efficientem per sc, nam haec
causa est aliquod ens et bonum, quod per se producit aliquod bonum, v. g. ignis
producit ignem, ct vis motrix motum (i).
Unde malum non potest habere causam efficientem nisi per accidens. Sed
multiplex est causa per accidens plus minusve per accidens, et pariter multiplex
est malum, scii, in actione ct in re, unde necessaria est subdivisio.
( i ) In de Malo, q. 2, a. 3 S. Thomas tripliciter ostendit quod malum causam per se habere non
potest.
i° Quia cum omne appetibile habeat rationem boni, malum non potest esse per se intentum;
quod autem non est per se intentum est effectus per accidens. Sic nullus facit aliquod malum, nisi
intendens aliquod bonum, saltem sensibile, v. g. adulter.
20 Quia omne agens agit sibi simile, ct sic tendit per se ad bonum sibi simile producendum;
sic calor producit calorem, ignis ignem, sed per accidens sequitur incendium.
3° Quia omnis causa per se habet certum ct determinatum ordinem ad suum etlectum, ct id
quod fit see. hunc ordinem non est malum. Sic gravitas corporum bona est ad cohacsionem universi,
quamvis per accidens sequatur quod aliquis c tecto cadat.
22 — Garrigou-Laorange, De Deo Trino ct Creatore.

I

1
I

DE DEO CREATORE

338

i° Malum in actione, v. g. debilitas ad ambulandum vel claudicatio, causatur
ex defectu sive causae principalis (vis motricis debilis), sive causae instrumentalis
(tibiae curvae).
2° Malum in rc aliqua potest fieri tripliciter: i° aut ex virtute agentis contrarii,
sic destruitur forma ligni et domus per virtutem ignis, 2° aut ex delectu actionis
ad quem sequitur effectus proprius defectuosus, v. g. mala auditio est effectus
malae pronuntiationis, 3° aut ex indispositionc materiae, sic nascitur monstrum
Haec enumeratio est completa, quia malum in re non potest produci nisi
ab agente aut a materia sic considerata per respectum ad formam et finem;
sunt enim quatuor causae rei. Ex agente autem non potest provenire nisi aut
ex virtute agentis contrarii, aut ex defectu agentis proprii.
Denique in his tribus casibus manifestum est quod causa efficiens est causa
per accidens tantum, sed diversimode dicitur causa per accidens, et in hoc est diffi­
cultas articuli. Incipio a facilioribus.
Per accidens equidem est quod agens proprium deficiat, v. g. quod homo
ex aliquo impedimento male loquatur. « Hoc ipsum quod deficiat accidit bono,
cui per se competit agere ».
Item per accidens est quod materia sit indisposita ad bene recipiendam actio­
nem agentis. Denique non nisi per accidens sequitur privatio formae, v. g. de­
structio ligni ct domus ex virtute agentis contrarii, scii, ignis, nam per se hoc
agens contrarium tendit ad inducendam formam propriam; ignis facit sibi simile,
producit ignem, non tendit per se ad privationem formae oppositae. Haec tamen
piivatio sequitur ex necessitate. Haec est non prima, sed secunda acceptio locu­
tionis «causa per accidens», explicata ab Arist. in V Met., c. 2, lect. 3.
Sic Aristoteles dividit causam per accidens: Item S. Thomas dc Malo, q. 1,
a. 3, ad 14:

ex parte i causa proprie per accidens: musicus facit statuam.
I causae per j causa minus proprie per accidens: Polycletus facit
1
se
( statuam.
I
/ raro et omnino contingenter: casus ct fortuna: fodiens
[ sepulcrum invenit thesaurum.
Causa per
ut removens prohibens est causa la­
semper ct non con­
ex parte
accidens
psus lapidis.
effectus per ti ngenter « quasi ut agens per se producens formam
per accidens et
se
propriam, producit privationem
ex consequenti «
formae oppositae: ignis produ­
ut dicetur infra
cendo ignem destruit formam
a. 2, c.
ligni et domus.

I

i»
«g

Pluribus obscura videtur haec ultima acceptio, scii, «agens contrarium
producit per accidens sed ex necessitate malum physicum »; p. r accidens et ex
necessitate videntur inconciliabilia illis qui non satis distinguunt inter causam
omnino per accidens, ut casus et fortuna, et causam per accidens quae semper
producit effectum, ut removens prohibens aut etiam agens contrarium. Adhuc
tamen est causa per accidens, quamvis semper et ex necessitate sequatur effectus
accidentalis, quia non per se ad hunc effectum ordinatur actio sive removentis

DE CAUSA MALI

prohibens, sive agentis contrarii. Ignis agit sibi simile, non per se tendit ad de­
structionem ligni et domus, sed ad productionem ignis. Sic conciliantur per acci­
dens et ex necessitate quae primo aspectu videntur inconciliabilia.
Dubium: Per respectum ad agens voluntarium, hic effectus per accidens separaturne ab intentione agentis? Cfr. dc Malo, q. i, a. 3, ad 15®. «Aliquando accidens
alicujus effectus conjungitur ei ut in paucioribus et raro, et tunc agens dum inten­
dit effectum per se, non oportet quod aliquomodo intendat effectum per accidens.
« Aliquando vero hujusmodi accidens concomitatur effectum principaliter
intentum semper, vel ut in pluribus, et tunc accidens non separatur ab intentione
agentis. Si ergo bono, quod voluntas intendit, adjungitur aliquod malum ut in
paucioribus potest excusari a peccato (ut in homicidio omnino accidentali et prae­
ter intentionem). Sed si semper vel ut in pluribus adjungatur malum bono quod
per se intendit, non excusatur a peccato, licet illud malum non per se intendat (ita
adulter)... Et peccator etsi non velit malum secundum se ipsum, magis tamen vult
incidere in hoc malum, quam carere tali bono ». V. g. tali bono sensibili inhonesto.
30 Sic bonum est causa materialis et per accidens causa efficiens mali. Unde
dicitur v. g. de incendio, de fractura tibiae: hoc est accidens.
Notandum est quod finis corporis articuli clarior apparet ex principio, in
quo dicitur: « Quod aliquid deficiat a sua naturali et debita dispositione non
potest provenire nisi ex aliqua causa trahente rem extra suam dispositionem >
Item dc Malo, q. 1, a. 3 adhuc clarius (1).
Sic malum actionis proveniens ex defectu agentis, et malum rei proveniens
sive ex defectu agentis sive ex defectu materiae, in ultima analysi proveniunt ex
aliqua causa trahente rem (vel agentem) extra suam dispositionem -. Et haec
aliqua causa perturbans fuit causa per accidens quia per se tendebat ad proprium
effectum; v. g. fructus exsiccati sunt ex nimio influxu solis, et e contra fructus non
sunt maturi ex insufficiente influxu solis, propter nubes. Id est malum physicum
provenit, ut ait Leibnitzius, ex interconcurrentia legum naturae, sed quaelibet
lex est optima; per accidens sequitur malum, quod est conditio majoris boni
see. Providentiae dispositionem.
Et quando deploramus haec mala accidentalia, ipso facto inconscienter
confitemur quod alia, quae communiter eveniunt, sunt bene ordinata a Provi­
dentia divina.
Solvuntur objectiones articuli (cfr. dc Malo, q. 1, a. 3).
ia obf.: Bonum est vehit arbor bona. Atqui arbor bona non potest malos
fructus facere. Ergo bonum non potest esse causa mali.
Res£.: Dist. majorem: arbor bona est figura voluntatis nioraliter bonae,conc.;
voluntatis naturalis physice bonae, nego. Distinguo minorem: arbor bona, scii,
voluntas moralitcr bona, non potest malos fructus facere, conc.; voluntas natu­
ralis physice bona non potest malos fructus facere, subdist.: per se, conc.; per ac­
cidens, nego. Proinde bonum potest esse per accidens causa mali.
(1) De Malo, q. i, a. 3, c. in medio: «Contingit ct malum, quod est defectivum bonum, essa
causam mali; sed tamen oportet devenire ad hoc quoti prima causa mali non sit malum, sed bonum.
Est ergo duplex modus quo malum causatur ex bono. Uno modo bonum est causa mali in quantum est
deficiens, alio modo in quantum est causa per accidens seu in quantum producit formam oppositam ».
Unde causa mali est aut bonum deficiens, aut bonum producens formam oppositam.

34θ

DE DEO CREATORE

2α obi.: Unum contrariorum non potest esse causa alterius. Atqui malum
est contrarium bono. Ergo non potest esse causa mali.
Resp.: Unum contrariorum non potest esse per se causa alterius, conc.;
per accidens, nego. Sic bonitas ignis causât malum ligni et domus.
3“ obj.: Effectus malus seu deficiens non procedit nisi a causa deficiente.
Atqui causa deficiens est mala. Ergo malum non procedit nisi a malo.
Resp.: Dist. maj.: in rebus voluntariis, conc.; in rebus physicis, nego, quia
quandoque malum provenit ex virtute agentis contrarii. Insuper causa deficiens
non est mala ut est causa, sed solum ut deficiens est.
Notat S. Thomas in fine r. ad 3, quod defectus actionis voluntariae procedit
« ex hoc quod voluntas non subjicit se actu suae regulae. Qui tamen defectus non
est culpa, seu eum sequitur culpa ex hoc quod cum tali defectu operatur».
In de Malo, q. 1, a. 3, clarius dicitur: «Hoc ipsum quod est non attendere
actu ad talem regulam in se consideratam, non est malum nec culpa nec poena;
quia anima non tenetur nec potest attendere ad hujusmodi regulam semper in actu;
sed ex hoc accipit primo rationem culpae, quod sine actuali consideratione regulae
procedit ad hujusmodi electionem... Peccat homo ex hoc quod non habens (aut
non attendens ad) regulam, procedit ad eligendum. Et inde est quod Aug. dicit
quod voluntas est causa peccati in quantum est deficiens ». Et deficit in quantum
sub ini luxu seu allicientia boni delectabilis inhonesti recedit a bono honesto. Sic
etiam in rebus moralibus verificatur major primi argumenti praesentis articuli:
« Quod aliquid deficiat a sua naturali et debita dispositione, non potest provenire
nisi ex aliqua causa trahente rem extra suam dispositionem ». Sic semper malum
habet aliquam causam per accidens in bono.
Cfr. alias objectiones in q. de Malo, q. 1, a. 3, ad 10, 14, 15. — i.5a obj. est
ista: Causa per accidens non intendit eflectum per accidens. Atqui malum non
habet causam nisi per accidens. Ergo nullus faciendo malum peccat.
Resp.: Causa intelligens nullo modo intendit ad effectum per accidens qui
raro evenit, conc.; qui semper conjungitur suo effectu, nego.
Ibid., obj. ιγΛ dicit: Illud quod provenit per accidens provenit ut in paucio­
ribus: sed malum provenit ut in pluribus, quia dicitur in Eccle. 1, 15: stultorum
infinitus est numerus. Ergo malum habet causam non per accidens, sed per se.
Resp.: Per accidens est non solum id quod raro evenit, sed id quod non est
per se intentum et evenit ex consequenti etiam frequenter. Unde S. Thomas
respondet ibid, ad 17: « non semper id quod est per accidens est ut in paucioribus,
sed quandoque est semper, aut in pluribus... v. g. adulter intendens bonum cui
semper conjungitur malum, semper incidit in malum... Malum (culpae) autem
accidit ut in pluribus in genero humano (ct in eo solo), ex hoc quod pluribus modis
contingit deviare a medio quam medium tenere, ut dicitur in II Eth. c. 6; et quia
sensibilia bona sunt magis nota apud multos quam bona rationis ». Hoc dicit S. Tho­
mas in pluribus aliis locis, v. g. I, q. 49, 3, ad 5m (1); q. 63, a. 9, ad im; 1-11, q. 71,
a. 2, ad 3“; de Malo, q. 1, a. 5, ad i6m, ct alia loca indicata in Tab. aurea ad ver­
bum malum, n. 37.
ί|
(i) < In solis hominibus malum videtur esse ut in pluribus». Est attenuatio optimismi, qui
remanet tamen, prout universus remanet optimus ct plus valet qualitas quam quantitas, T. q. 21
a. 7, ad 3.
■

DE CAUSA MALI

341

S. Thomas modo altiori, ct cum majori distinctione proponit praedictam
doctrinam apparenter optimismo oppositam in 1, q. 23, a. 7, ad 3: « Bonum pro­
portionatum communi statui naturae accidit ut in pluribus et defectus ab hoc
bono ut in paucioribus. Sed bonum quod excedit communem statum naturae,
invenitur ut in paucioribus... Sicut patet quod plures homines sunt, qui habent
sufficientem scientiam ad regimen vitae suae...; sed paucissimi sunt respectu
aliorum qui attingunt ad habendam profundam scientiam intelligibilium rerum ».
Haec attenuatio optimismi provenit ex composito humano, e.t ex peccata originali.
i° Infima intelligentia habet pro objecto infimum intelligibile quod est
intelligibile rerum sensibilium, sic indiget uniri cum sensibus, et prius cognosci­
mus sensibilia, et vivimus secundum sensus, et sic multi homines tendunt magis
ad bonum see. sensum, quam ad bonum see. rationem rectam.
20 Cfr. C. Gentes, IV, 52. Dicit S. Thomas hoc loco 1. IV C. Gentes: « peccati
originalis in humano genere probabiliter quaedam signa apparent. Quum enim
Deus humanorum actuum sic curam gerat ut bonis operibus praemium et malis
poenam retribuat... ex ipsa poena possumus cerlificari de culpa. Patitur autem
communiter humanum genus diversas poenas ct corporales, et spiritual· s...
Inter spirituales autem est potissima debilitas rationis, ex qua contingit quod
homo difficulter pervenit ad veri cognitionem et de facili labitur in errorem,
ct appetitus bestiales omnino superare non potest, sed multoties obnubilatur ab
eis. Posset tamen aliquis dicere, hujusmodi defectus non esse poenales, sed natu­
rales defectus ex necessitate materiae consequentes... Sed tamen, si quis recte
consideret, salis probabiliter potest aestimare, divina providentia supposita, quae
singulis perfectionibus congrua perfcctibilia coaptavit, quod Deus superiorem
naturam (scii, animam) inferiori (id est corpori) ad hoc conjunxit ut ei don ina­
retur, et, si quod hujus dominii impedimentum ex defectu naturae contingeret,
ejus speciali et supernatural! beneficio tolleretur ».
Pascal dicit: «sine hoc mysterio homo est magis incomprehensibilis quam
hoc mysterium est incomprehensibile homini ». Doctrina enim peccati originalis
solvit acnigmaticum problema de coexistentia in homine tantae fragilitatis ac
miseriae ct tantae aspirationis ad sublimia.
Bossuet, Sermon pour la prof, de Mad. de la Vallière: quasi eodem modo
loquitur.
’y
Scd, ut ait S.Thomas III, q. 1, a. 3, ad 3, quod jam notatum est, «Deus per­
mittit mala fieri, ut inde aliquid melius eliciat». Unde dicitur ad Rom. V, 20:
« Ubi abundavit delictum, superabundavit gratia ». Ideo ct in benedictione cerei
paschalis legitur: « 0 felix culpa, quae talem ac tantum meruit habere Redem­
ptorem ».
Revera, juxta Revelationem, ut legitur ad Rom. V, 17: « Si unius delicto
mors regnavit per unum, multo magis abundantiam gratiae et donationis et
justitiae accipientes, in vita regnabunt per unum Jesum Christum ». Sic motivum
Incarnationis fuit formaliter motivum misericordiae, nam ratio miserendi est
miseria sublevanda, cf. 1I-II, q. 30, a. 1. Deus praedestinavit Christum ad glo­
riam redemptoris ct permisit peccatum Adami ut Christus fieret humanitatis
Redemptor.
Sed dum clare videmus quasi sensibiliter existentiam mali in mundo, exi­
stentiam concupiscentiae carnis, oculorum et superbiae, minus clare videmus

342

DEJ0EO CREATORE

altitudinem spiritualem et valorem infinitum mysterii Incarnationis redemptivae,
ct pretium omnium gratiarum quae invisibiliter fluunt cx hoc mysterio ad animas
omnium generationum, α Habemus thesaurum istum in vasis fictilibus, ut subli­
mitas sit virtutis Dei et non ex nobis, ... ut et vita Jesu manifestetur in carne
nostra mortali». II Cor. IV, 7, II.
Unde haec solutio problematis de malo, scii, quod Deus non permittit malum
nisi propter majus bonum, est simul clara et obscura, ut diximus, clara in abstra­
cto ct in genere, obscura in concreto et in particulari, quia nonnisi in patria
videbimus clare hoc majus bonum propter quod Deus malum permisit. Magis a
Deo diligimur quam putamus, sicut sancta Anna mater B. M. Virginis, quae igno­
rabat altitudinem benedictionis, quam jam acceperat ejus filia. Gratia est semen
gloriae, et tribulationes nostrae possunt nobis obtinere aeternum gloriae pondus.
Sed de facto haec solutio problematis de malo non vere quictat in via animas
quae sunt in angustia sine influxu donorum Spiritus Sancti, sine speciali inspi­
ratione doni intellectus ct doni sapientiae, ex quibus habetur cognitio quasi
expcrimentalis boni, credentibus repromissi. Unde S. Thomas docet 1-11, q. 68
quod dona sunt necessaria ad salutem.
Remanet igitur quod bonum non est causa efficiens mali nisi per accidens.
Et si istud per accidens est frequens, est in solo genere humano, propter conjun­
ctionem spiritus cum corpore et propter peccatum originale.
In angelis non ita est; sanctus Thomas dicit I, q. 50, a. 3, quod maxima
est multitudo angelorum, sicut multitudo stellarum, et I, q. 63, a. 9, quod plus
angeli permanserunt quam peccaverunt. In angelis enim non est nisi natura
intellectualis, et non allicientia sensibilium, nec est peccatum originale in illis.
Sic S. Thomas explicat verba Danielis VII, 10: «Millia millium angelorum mi­
nistrabant ei (Deo) ct decies centena millia assistebant ei ». Sic numerus om­
nium electorum, si in illis computantur angeli, sec. S. Thomam est major quam
numerus reproborum.

Art. II

II
II
Utr. summum
bonum,
quod est Deus, sit causa mali.

Status quaestionis: Videtur quod ita sit, nam: i° apud Isaiam XL.V, 6-7 di­
citur: « Ego Dominus et non est alter [Deus], formans lucem ct creans tenebras,
faciens pacem ct creans malum» (agitur dc malo poenae). — 2° Si bonum est
causa mali, ut dictum est, Deus, qui est causa omnium bonorum, est etiam causa
mali. — 3° Aristoteles dicit quod idem est causa salutis navis ct naufragii, scii
gubernator prout aut vigilat ct bene dirigit, aut est negligens. Atqui Deus
est causa salutis omnium rerum. Ergo ipse videtur esse causa omnis perditionis
ct mali, scii, ex insufficienti cura, cx insufficientia auxilii. Haec ultima objectio
loquitur ac si posset esse negligentia in Deo, sed negligentia divina est contra­
dictio in terminis et negatio providentiae.
'I
Ex altera parte Aug. dicit: « Deus non est auctor mali (scii, culpae), quia
non est causa tendendi ad non esse». L. octoginta trium quaesi., q. XXI,
Conclusio duplex est: ia Deus non est causa mali quod consistit in defectu
actionis, et proinde mali culpae. 20 Deus est per accidens causa mali phvsici
rerum naturalium et mali poenae.
'I ■

DE CAUSA MALI

343

la conci.: Deus nullo modo est causa mali culpae. Cfr. I-1I, q. 79, a. 1 et de
Malo, q. 3, a. 2.
i° Probatur auctoritate S. Scripturae: Deut. XXXII, 4: «Dei perfecta sunt
opera et omnes viae ejus judicia. Deus fidelis et absque ulla iniquitate, justus ct
rectus». Rom. IX, 14: « Numquid iniquitas apud Deum? Absit». Jacob, I, 13:
«Nemo cum tentatur dicat quoniam a Deo tentatur; Deus enim intentator ma­
lorum est: ipse autem neminem tentât». I Joan. Ill, 8: «Qui facit peccatum,
ex diabolo est». Sap. XI, 25: «Nihil odisti eorum quae fecisti». Sap. XIV, 9:
«Illi odio sunt impius ct impietas ejus». Osca XIII, 9: «Perditio tua ex te
Israel, tantummodo in me auxilium tuum ».
Imo contra calvinistas definitum est in Conc. Trid., Denz. 816: « Si quis dixe­
rit, non esse in potestate hominis vias suas malas facere, sed mala opera ita ut
bona Deum operari, non permissive solum, sed etiam proprie et per se, adeo ut sit
proprium ejus opus non minus proditio Judac, quam vocatio Pauli, an. s. ».
Item Conc. Carisiaccnse contra praedestinatianos, Denz. 316 et 318: « Quod qui­
dam salvantur, salvantis est donum; quod quidam pereunt, pereuntium est meritum». Perditio tua ex te Israel. Conc. Valent. Ill contra Scotum Eriugenam,
Denz. 322 clare affirmat quod Deus est auctor poenae, non vero culpae.
Ex his definitionibus constat Deum non esse directe, nec indirecte causam
peccati. Non directe, scii, movendo vel moraliter vel physice ad peccatum, nec
indirecte, scii.: cx negligentia, ex insufficientia auxilii, ut gubernator navis non
vigilans est indirecta causa naufragii. Hoc ultimum punctum specialiter decla­
ratur ab Ecclesia dum damnat doctrinam protestantium et postea jansenistarum
dicentium: Deus est aliquomodo causa peccati ex insufficientia auxilii. Cfr.
Conc. Trid., Denz. 804, ubi citantur haec Augustini verba: « Deus impossibilia
non jubet, sed jubendo monet ct facere quod possis ct petere quod non possis » {De na­
tura et gratia, c. 43). Item ex damnatione ia prop. Janscnii, Denz. 1092: «Aliqua
Dei praecepta hominibus justis volentibus et comantibus, secundum praesentes,
quas habent vires, sunt impossibilia', deest quoque illis gratia qua possibilia fiant ».
S. Aug. clare affirmavit Deum non esse causam nec directe nec indirecte
mali culpae, ut constat ex loco citato a S. Thoma in art. « sed c. » et a Conc.
Trid., Denz. 804.
S. Thomas sic explicat divinam permissionem peccati enumerando varias
acceptiones hujusce vocis permissio in suo Comm, in Matth. c. V, 31, de libello
repudii. Ejus enumeratio ad hanc synopsim reducitur:
permissio concessionis licitae, x. g. pro reli­
gioso visitandi parentes.
permissio
indulgentiae,
v.
g.
secundarum
boni
nuptiarum.
minus boni
permissio dispensationis, v. g. pro religioso
dominicano manducandi carnes.
Permissio
minus mali:
permissio tolerantiae, v. g. dandi libellum
repudii in V. T. ad vitandum homicidium.
mali j mali moralis simpliciter: permissio sustinentiae, sic Deus per­
mittit peccata etiam gravissima, propter
majus bonum.

boni simpliciter:

11

U.

I

.

|
Ί

DE DEO CREATORE

Unde permissio non univoce dicitur de his omnibus.
In hac ultima acceptatione multo minus intervenit voluntas permittentis
quam in prioribus, et tunc velle permittere idem est ac velle non impedire·, sic
nullo modo Deus est causa peccati, ut statim ostenditur.
2° Ratione probatur ia conci, sic:
Malum quod in defectu actionis consistit, semper causatur ex defectu agentis.
Atqui Deus est agens omnino indeficiens ct indefectibilis.
Ergo Deus nullo modo potest osse causa mali actionis seu culpae.
Major est clara ex art. pracced., ubi ostensum est quod malum actionis non
habet causam per sc, sed per accidens, prout provenit ex dejectu agentis, vel
principalis, ut debilitas ad ambulandum, vel instrumentalis, ut claudicatio ex
tibiae deviatione.
Verum est quidem quod in rebus physicis hic defectus agentis provenit ex
aliqua causa perturbatrice, ex aliquo impedimento, scii, ex virtute agentis con­
trarii.
Sed in agentibus liberis, malum actionis voluntariae provenit unice ex dejectu
operantis, ut dictum est art. pracced. ad 3 in fine. « In rebus voluntariis defectus
actionis a voluntate actu deficiente procedit, in quantum non subjicit se actu suae
regulae. Qui tamen defectus non est culpa, sed eum sequitur culpa ex hoc quod
cum tali defectu operatur». Scii, non consideratio regulae est solum negatio ante­
quam agens operetur, sed fit privatio ct tunc vocatur inconsideratio, dum agens,
non considerans suam regulam, incipit operari, ut dicitur in de Malo, q. 1, a. 3:
« ex hoc accipit primo rationem culpae, quod sine actuali consideratione regulae
procedit ad hujusmodi electionem ». Tum haec inconsideratio fit saltem virlualitcr
voluntaria ct culpabilis, prout homo in statu vi iliac debet ct potest considerare
regulam rectae rationis ad operandum. Deus enim impossibilia non jubet. Imo
quodlibet peccatum veniale est evitabile, quamvis sine auxilio specialissimo
omnia continuo vitari non possint.
Minor est clara. Deus est omnino indeficiens, scii, nec directe, nec indirecte
potest esse auctor defectus; non directe, scii, non potest movere nec moraliter
nec physice ad peccatum ut peccatum est, scii, ad aliquid inordinatum, sub ra­
tione privationis; nec indirecte, scii, ex negligentia curae, seu ex insufficientia
auxilii, quia negligentia divina implicat contradictionem. Hoc est evidentissimum
saltem in abstracto et in communi, quamvis in concreto et in particulari sit diffi­
cile explicare motionem divinam ad actum peccati.
Imo si Deus juberet impossibile, peccatum esset inevitabile, et proinde non
esset amplius peccatum, nec posset juste puniri praesertim in aeternum; esset
summa crudelitas. Sic Jansenius debet venire ad negationem non solum miseri­
cordiae, sed etiam justitiae divinae.
v
Imo etiamsi per impossibile Deus vellet esse causa peccati, non posset, quia
peccatum est extra objectum adaequatum omnipotentiae divinae, quae indefectibilis
est et non potest producere id quod est privatio entis et boni, sed solum id quod
habet rationem entis et boni. Sic Deus movendo ad entitatem physicam peccati
de necessitate praescindit a malitia; nihil est enim magis praecisivum quam obje­
ctum adaequatum alicujus potentiae; sicut visus non potest videre, sonos, ita
Deus non potest esse causa nec directa, nec indirecta peccati. Cfr. in art. nostro
responsiones ad 2“ et ad 3™ intra explicandas.
S

DE CAUSA MALI

545

Clr. 1-11, q. 79, a. 1 ubi nostra conclusio magis explicite ct dupliciter
probatur. Melius distinguendo inter causalitatem directam ct indirectam:

i° Deus non potest esse directe causa peccati, sic probatur: Causare directe
peccatum est inclinare voluntatem suam vel alterius ad peccandum.
Atqui Deus non potest inclinare voluntatem suam vel alterius ad peccandum.
Ergo Deus non potest esse directe causa peccati.
Major est clara.
z
Prob. minor: quia Deus omnia inclinat et convertit in seipsum, ut in ulti­
mum finem, nam omne agens agit propter finem proportionatum, et ordo agen­
tium debet correspondes ordini finium. Unde non potest Deus esse causa di­
recta alicujus peccati, nam « omne peccatum est per recessum ab ordine qui est
in Deum, sicut in finem ».
Haec ratio coincidit cum ea quae data est supra I, q. 19, a. 9, utr. voluntas
Dei sit malorum; q. 48, a. 6, c. fin.: « Deus non potest esse auctor mali culpae
... nam malum culpae opponitur proprie bono increato, contrariatur enim impletioni divinae voluntatis». Item de NI alo, q. 1, a. 5.
Clarissime dicit S. Thomas I, q. 19, a. 9: « Nunquam appeteretur malum
nec per accidens, nisi bonum cui conjungitur malum magis appeteretur, quam
bonum quod privatur per malum. Nullum autem bonum Deus magis vult quam
suam bonitatem... Unde malum culpae, quod privat ordinem ad bonum divinum,
Deus nullo modo vult ».
Brevius: Deus, ut est causa indeficiens, non potest esse causa mali culpae,
nam hoc malum privat ordinem ad bonum divinum, quod Deus vult super omnia.
Sic Deus esset causa defectiva, deficeret a seipso, a vero et a bono, quod
est evidentissime impossibile cum Deus sit ipsum bonum per essentiam.
Quaenam est igitur causa directa peccati? Est peccator, prout tendit ad
objectum dissonum regulis morum, sic peccator per se vult bonum commutabile
et ex consequenti inordinationem sui actus.

2° Deus non potest esse causa indirecta peccati:
Causare indirecte peccatum est illud non impedire, quando possumus et
tenemur illud impedire.
Atqui Deus see. suam sapientiam et justitiam non tenetur impedire peccata,
quae permittit.
Ergo quando « aliquibus non praebet auxilium ad evitandum peccatum non
est causa indirecta peccati ».
Major est certa: est definitio voluntarii indirecti: gubernator est indirecte
causa naufragii, quando subtrahit gubernationem, potens et debens gubernare.
Minor probatur in I, q. 22, a. 2, ad 3: « Provisor universalis permittit ali­
quem defectum in aliquo particulari accidere, ne impediatur bonum totius...
Corruptio unius est generatio alterius, per quam species conservatur, t um igitur
Deus sit universalis provisor totius entis, ad ipsius providentiam pertinet, ut
permittat quosdam defectus esse in aliquibus particularibus rebus, ne impediatur
bonum universi perfectum. Si enim omnia mala impedirentur, multa bona deessent universo; non enim esset vita leonis, si non esset occisio animalium, nec
esset patientia martyrum, si non esset persecutio tyrannorum ». Est solutio
S. Augustini in Enchir., c. 11, rursus ibid, citati. Si Deus teneretur impedire quod
i SI

346

DE DEO CREATORE

defectibilia deficerent, haec nunquam deficerent', hoc non esset specialissimum
privilegium pro B. Μ. V., sed quid communissimum,
■. Antequam transeamus ad secundam conclusionem de malo physico, videa­
mus objectiones contra hanc primam.

* * *

Solutio objectionum: Deus nullo modo est causa peccati.
Ad solutionem harum objectionum prae oculis habendum est quomodo,
sec. S. Thomam, Deus movet ad actum physicum peccati, cfr. I-II, q. 79, a. 2.
Sunt plura attente notanda:
\
i° Praesupponitur in Deo aeternum decretum positivum et effectivum quoad
entitatem peccati, ct decretum permissivum quoad defectum ipsius, a sola causa
deficiente provenientem. Ita ab aeterno fuit duplex decretum de peccato ini­
micorum Christi pro tali hora determinata.
20 Motio divina est praevia, prout Deus est causa actus peccati, non solum
ut est ens, sed etiam ut est actio; causa enim semper praecedit effectum, saltem
natura et causalitatc; voluntas indiget praemoveri ut agat, quia ipsa non est
suum agere, sicut non est suum esse.
3° Haec motio divina est praedeterminativa, non tamen eodem modo ac ea qua
movemur ad actum bonum', nam est praedeterminativa ut cxcquens decretum
divinum, ct pro actu malo non est unicum decretum, sed duplex, scii, positivum
quoad entitatem peccati, ct permissivum quoad carentiam rectitudinis moralis,
seu quoad malitiam.
I
4° Haec motio quoad exercitium sequitur, saltem natura si non tempore,
motionem moralem seu objectivant defcctuosam, quae ut sic non est a Deo, sed vel
a daemone, vel ab homine male consiliante, vel a concupiscentia. Dum e contra
motio moralis pracrequisita ad actum bonum est a Deo, saltem ut a causa prima,
quia est bona.
Posita autem illa motione morali defcctuosa, et interveniente aliqua inconsidcralione ex parte hominis, incipit influxus physicus Dei in ipsam voluntatem ad
id quod est entitatis in suo actu, sed praescindendo a malitia, et remanet libertas
sicut in aliis actibus, quia Deus non solum movet ad actum, sed ut libere fiat.
5° Deus non determinat ad materiale peccati, prius quam creatura se quodammodo determinaverit ad formale. Quia ut provisor universalis non movet ad actum
peccati nisi voluntatem cx se male dispositam et sic moveri quodammodo exi­
gentem. Ita Christus dixit Judac: «Quod fac, fac citius». Id quod ex parte Dei
antecedit determinationem voluntatis ad formale peccati est solum permissio
peccati, quae est poena, non pro primo peccato, sed pro aliis.
6° Inconsideralio, quae est initium peccati, est voluntaria et culpabilis sallent
virtual i1er prout agens rationale potest ct debet considerare regulam rectae ratio­
nis ad operandum, ct si non facit, culpabilis est; hoc est initium peccati. Denique
cum voluntas sit naturaliter inclinata ad bonum, non fertur ad malum seu ad
bonum apparens, quin prius natura virtualiter se avertat a vero bono, saltem
non considerando legem quando possumus ct debemus. Tandem praedeterminatio
ad actum peccati non est quid primarium in thomismo, sed quid secundarium,
consequens et mere philosophicum.
i

DE CAUSA MALI

347

* » ♦

i* obj. (est 2a obj. nostri articuli) ad ostendendum quod Deus est directe,
quamvis non immediate, causa peccati, sic proponitur:
Effectus causae secundae reducitur in causam primam.
Atqui malum culpae est quandoque effectus causae secundae.
Ergo malum culpae reducitur in causam primam.
Resp. ad 2m Dist. maj.: quoad entitatem et perfectionem, conc.; quoad
defectum, nego. Contrad. min.: ut defectus, conc.; ut ens, nego.
Exempt: «quidquid est motus in claudicatione, causatur a virtute motiva;
sed quod est obliquitatis in ea, non est cx virtute motiva, sed ex curvitate cruris ».
Id est motio divina praescindit a malitia.
Inst.: Sed Deus movet voluntatem ad actum ut exit a voluntate ipsa.
Atqui actus peccati, ut exit a voluntate, non praescindit a malitia.
Ergo Deus movendo ad hunc actum, non praescindit a malitia.
Resp.: Dist. maj.: ut exit a voluntate effective, conc.; defective, nego. Contradist. min.: ut exit a voluntate defective, conc.; effective, nego.
Inst.: Causa alicujus est causa ejus quod illi essentialiter convenit.
Atqui quidam actus physici sunt essentialiter mali moraliter, ut odium Dei.
Ergo Deus movendo ad eos non potest ab eorum malitia praescindere.
Resp.: Dist. maj.: causa alicujus in ordine physico est causa ejus quod illi
essentialiter convenit in eodem ordine, conc.; in ordine morali ac extra objectum
adaequatum causalitatis suae, nego. Contradist. min.: et malitia est ordinis
physici ac cadit sub objecto adaequato omnipotentiae divinae, nego; est or­
dinis moralis ct extra obj. adaeq. omnipot., conc.
Unde optime dicunt communiter thomistae, quod nihil est magis praecisivum
quam causalitas potentiae, quae sic tota circa suum objectum versatur, ut nihil
prorsus aliud attingat, quantum sit objecto conjunctum. Sic in eodem pomo, haec
tria, color, odor, sapor, intime conjunguntur, et tamen visus attingit colorem non
vero saporem aut odorem; visus non potest videre sonos. Imo sufficit distinctio
rationis ad praecisionem potentiae, sic verum et bonum nonnisi ratione distin­
guuntur, v. g. in vera bonitate \ irtutis, ct tamen verum cognoscitur et bonum
amatur; inteUigentia attingit bonum sub ratione veri, non sub ratione boni. Item,
in divinis, paternitas solum ratione distinguitur a natura divina, quae sola com­
municatur Filio, non communicata paternitate. In peccato autem, actus physice
sumptus et malitia moralis multo magis inter se distinguuntur; pertinent enim
ad duos ordines diversos, et malitia est extra objectum adaequatum omnipo­
tentiae divinae, nam omne agens agit sibi simile saltem analogice, et nulla est
similitudo ne analogica quidem inter Deum et malum culpae. Unde etiamsi
Deus vellet esse causa peccati, non posset; sicut etiamsi homo vellet videre
sonos, non posset.
Inst.: Sed constitutivum formale peccati commissionis est in positivo see.
S. Thomam ct plures thomistas.
Atqui Deus causât quidquid positivum est in peccato.
Ergo Deus causai constitutivum formale peccati commissionis.

348

DE DEO CREATORE

Resp.: Dist. maj.: est in positivo sub ratione entitatis defectibilis, seu inor­
dinationem fundantis, conc.; sub ratione entitatis effectibilis, nego. Contradist.
min.: sub ratione entitatis effectibilis, conc.; defectibilis, nego. Sic non cadit
sub objecto adaequato omnipotentiae.
Inst.: Causans formam, producit per accidens privationem annexam.
Atqui privatio rectitudinis moralis annectitur actui peccati.
Ergo Deus, causans actum peccati, producit per accidens privationem
rectitudinis.
Rcsp.: Dist. maj.: si privatio ista ex ipsa natura hujusce formae sequitur,
conc.; sic Deus est causa per accidens mali physici poenae, aut mortis animalium
ex hoc quod vult vitam leonis; — si privatio ista procedit a principio defectivo,
nego. Tunc ne per accidens quidem est a principio indefcctivo.
Sic dicitur quod peccator ipse est causa per accidens malitiae sui actus,
prout per se tendit ad bonum delectabile inhonestum; sed Deus nequidem per
accidens est causa hujusce malitiae, quae est extra objectum adaequatum omni­
potentiae.
♦

♦

*

Remanent tamen objectiones, quae volunt probare quod Deus saltem indi­
recte est causa peccati.
Saltem indirecte Deus est causa peccati, cfr. in nostro art., 3a obj., scii.:
Idem gubernator est causa salutis navis ct naufragii.
Atqui Deus est causa salutis omnium.
Ergo Deus est causa naufragii moralis seu peccati.
Rcsp.: ad 3“: Dist. maj.: prout gubernator deficit, seu non gubernat dum
potest et debet gubernare, conc.; secus, nego. Contradist. min.: et Deus deficit ab
agendo quod est necessarium ad salutem, nego; remanet indeficiens, conc.
Inst.: Sed tamen ille qui non impedit peccatum dum potest impedire est
causa ejus indirecta.
Atqui Deus non impedit peccatum dum potest impedire.
Ergo Deus est causa indirecta peccati.
Rcsp.: Dist. maj.: dum potest et debet, conc.; dum potest sed non tenetur,
nego. Contradist. min.: potest enim Deus non impedire, seu permittere quod
agens dcfectibile deficiat seu peccet propter majus bonum quod occasionatur a
peccato. Cfr. I, q. 22, a. 2, ad 2. Sic Deus non tenetur impedire peccatum.
Inst., quae invenitur apud S.Thomam I Sent., d. 40, q. 4, a. 2, n. 3: Si affir­
matio est causa affirmationis, negatio est causa negationis, dicit Arist., v. g. ortus
solis est causa diei, non ortus solis est causa obscuritatis.
1
Atqui collatio gratiae est causa actus salutaris.
Ergo non collatio gratiae inclusa in permissione etiam primi peccati est
causa omissionis actus salutaris.
Unde S. Thomas non ignorabat hanc objectionem, quae fere iis terminis
semper opponitur contra thomistas.
.1
Rcsp.: Dist. maj.: si agitur de una sola causa, ut sol oriens vel non oriens,
ut gubernator vigilans, aut non vigilans, conc.; si agitur de duabus causis, qua­
rum una est indefcctibilis, alia defectibilis, nego. Contradist. min.: et omissio

DE CAUSA MALT

349

actus salutaris provenit ex una ct eadem causa ac. gratiae collatio, nego; ex alia
causa defectibili ct deficienti, conc.; ita respondet S. Thomas (i).
Inst.: Qui denegat gratiam absque culpa antecedenti, est causa indirecta
peccati.
Atqui Deus permittendo initium primi peccati (v. g. in baptizato), denegat
gratiam absque culpa antecedenti.
Ergo Deus est causa indirecta initii primi peccati.
Responsio habetur ex his quae dicuntur a S. Thoma I-II, q. 79, a. 1, c. in
fine et q. 113, a. <8, ad 1 circa principium: « causae ad invicem sunt causae in di­
verso genere », quod applicatur modo inverso in justificatione et in amissione
gratiae per peccatum. Dist. maj..· absque culpa antecedenti prioritate naturae,
conc.; prioritate temporis, nego. Contradist. min.: absque culpa anteced. prio­
ritate temporis, conc.; prioritate naturae, nego.
Explico: Denegatio gratiae est quidem poena, quae non potest infligi nisi
Pro culpa\ sic denegatio gratiae dicit plus quam simplex permissio divina peccati,
quae antecedit simpliciter peccatum ut conditio ejus sine qua non. Verum est
quod permissio secundi peccati jam est poena primi, ut ait S. Thomas I, q. 79,
a. 3, 4, sed permissio primi peccati, v. g. in angelo, vel in Adamo innocenti, vel
in aliquo baptizato, non habet rationem poenae.
Unde Deus non denegat gratiam nisi pro culpa praecedente, sed haec culpa
potest praecedere prioritate non temporis, sed naturae tantum, in genere causae
materialis, seu subjecti defectibilis et deficientis.
Hoc illustratur ex principio dato a S.Thoma I-II, q. 113, a. 8, ad 1: Causae
ad invicem sunt causae, sed in diverso genere, absque circulo vitioso. Sic in
eodem instanti « ex parte solis prius est illuminare quam tenebras removere·, ex
parte autem acris illuminandi prius est purgari a tenebris, quam consequi lumen,
ordine naturae, licet utrumque sit simul tempore. Et quia intusio gratiae et re­
missio culpae dicuntur ex parte Dei justificantis, ideo ordine naturae prior est
gratiae infusio, quam culpae remissio. Sed si sumantur ea, quae sunt ex parte
hominis justificati est c converso; nam prius est ordine naturae liberatio a culpa
(non dicitur remissio culpae) quam consecutio gratiae justificantis · (non dicitur
quam infusio gratiae, quia haec expressio sumitur ex parte Dei justificantis et
non ex parte hominis justificati).
Unde simpliciter loquendo prior est gratiae in/usio quam culpae remissio,
quia haec dicuntur ex parte Dei justificantis, dicit S. Thomas.
Per oppositum autem amissio gratiae et peccatum dicuntur ex parte ho­
minis peccantis, ideo simpliciter loquendo verum est id quod se tenet ex parte
causae materialis, seu hominis gratiam amittentis, id est simpliciter loquendo:
initium primi peccati antecedit denegationem divinae gratiae, scii culpa saltem
initialis simpliciter antecedit poenam. Id quod antecedit hoc initium primi
peccati est solum divina ejus permissio, quae est ejus conditio sine qua non. De(I) Dicit in I Sent., d. 40, q. 4, a. 2. ad 3: < dicendum quod effectus non consequitur nisi concur­
rentibus omnibus causis; sed ex defectu unius consequitur negatio effectus. Dico ergo quod causa gra­
tiae sicut agens est ipse Deus, ct sicut recipiens est ipsa anima, per modum subjecti et materiae ..
Nec oportet quod omnis defectus incidat ex parte agentis, sed potest incidere ex parte recipientis,
et ita est in proposito».

35°

DE DEO CREATORE

negatio divina gratiae dicit plus quam simplex permissio peccati, quae non est
poena praesertim pro primo peccato.
* Inst.: Cone. Trid. dicit, Denz. 804: « Deus sua gratia semel justificatos
non deserit, nisi ab cis prius deseratur ».
Resp.: i° Hoc dicit ipse Aug., de Nat. ct gratia, c. 26, n. 29, qui tamen solvit
problema de malo ut dictum est.
2° Hoc est dicere: Deus non subtrahit gratiam habitualem, nisi propter pec­
catum praecedens.
3° Si vero agitur dc gratia actuali, tum verum est de desertione proprie
dicta, quae est divina denegatio gratiae actualis; sed non verum est dc simplici
permissione divina initii primi peccati, quia Deus non tenetur hominem etiam
justum praeservare a peccato per auxilium speciale et efficax indebitum·, sed non
subtrahit gratiam sufficientem, cui si non resisteret homo, perveniret ad bonum;
si vero ei resistit, potest ei juste denegari gratia efficax.
Inst.: Supremus amicus debet semper dare gratiam efficacem ad vitandum
peccatum. Atqui Deus est supremus amicus omnis hominis. Ergo Deus semper
debet dare omnibus gratiam efficacem ad vitandum peccatum.
Resp.: Faveas probare majorem, v. g. quod Supremus amicus Adae inno­
centis debeat illi semper dare gratiam non solum sufficientem, sed etiam effica­
cem, scii, impediendo resistentiam gratiae sufficienti.
Inst.: Jam gratia sufficiens exigitur ut possibilia sint praecepta.
Atqui Deus ex abundantia bonitatis suae sibimetipsi debet dare nobis
largius quam exigit possibilitas mandatorum, cfr. I, q. 21, a. 4.
Ergo Deus ex abundantia bonitatis suae sibimetipsi debet dare nobis plus
quam gratiam sufficientem, id est efficacem.
Resp.: Dist. min.: saepe pro genere humano, et etiam saepe pro justo,
cone.; semper usque ad finem, faveas probare.
3
Inst.: Dens sibimetipsi debet conjungere semper in omnibus suis operibus
misericordiam et justitiam.
Resp.: Dist.: per abundantes gratias sufficientes, praedicationes, exempla,
transeat; per gratias semper efficaces, faveas probare. Etiam dum punit Deus,
(*jus misericordia unitur justitiae, quia punit etiam in inferno « citra condignum ».
Ultima inst.: Qui non conservat in bono est causa indirecta peccati hominis
hac conservatione indigentis.
Atqui Deus, permittendo initium primi peccati, non conservat hominem
in bono.
Ergo Deus est causa indirecta peccati.
Resp.: Dist. maj.: qui non conservat in bono, dum potest et tenetur conser­
vare, conc.; dum potest sed non tenetur, nego; et contradist. minorem. Deus
autem non tenetur conservare in bono omnia defectibilia, alioquin nunquam dcjcctibilia deficerent, et hoc non esset specialissimum privilegium pro B. Μ. V.,
sed esset quid communissimum. Dat quidem Deus ex superabundantia bonitatis
suae plus quam exigit justitia (I, 21, a. 4), hoc facit etiam pro qualibet persona,
saepe,sed non semper usque ad finem, quamlibet scii, perducendo ad finem ultimum.
Si vero dicitur: sed homo indiget conservari in bono, ut in bono remaneat,
respondetur indiget et habet jus ut conservetur, et Deus sibimetipsi debet eum

dp: CAUSA MALI

351

conservare in bono, nego; indiget sine jure isto, cone, Imo homo secundum se
est defcctibilis, et consequens est quod id quod est defectibile aliquando deficiat
et deficiat aut physice sine culpa, ut agentia nobis inferiora, aut moraliter volun­
tarie ct cum culpa, quam Deus non tenetur impedire; et si teneretur, nunquam
peccatum eveniret, nunquam defectibilia deficerent. Nulli ne electis quidem de­
betur electio efficax ad gloriam, alioquin omnes salvarentur.
Et hoc est quod dicit S. Thomas I-II, q. 79, a. 1, c. in fine: «Contingit quod
Deus aliquibus non praebet auxilium ad evitanda peccata, quod si praeberet,
non peccarent; sed hoc totum facit secundum ordinem sapientiae et justitiae,
cum ipse sit sapientia et justitia: unde non imputatur ei quod alius peccet, sicut
causae peccati; sicut gubernator non dicitut causa submersionis navis ex hoc
quod non gubernat navem, nisi quando subtrahit gubernationem, potens et
debens gubernare », id est nisi propter negligentiam, atqui negligentia divina
est contradictio in terminis. Sic haec objectio difficilis quidem est, sed non
cogens est.

Inst.: S. Thomas I, q. 21, a. 4 ait: « Etiam ea quae alicui creaturae deben­
tur, Deus ex abundantia suae bonitatis largius dispensat quam exigat propor­
tio rei ».
7g
Resp.: Utique saepe, sed tamen non ita ut semper perducat omnem hominem
ad finem ultimum, eum praeservando et sublevando a peccato. In hoc est quidem
magnum mysterium, imo mysterium iniquitatis magis obscurum quam myste­
rium gratiae, quia est obscurum non solum quoad nos, sed etiam quoad se. At­
tamen vitatur evidens contradictio, prout manifeste servanda sunt duo certissima
principia:
iutn principium: « Deus impossibilia non jubet, sed jubendo monet, et facere
quod possis et petere quod non possis» S. Aug., dc Natura ct gratia, c. 43, n. 50,
hoc principium citatur contra protestantes in Cone. Trid., Denz. 804.
2um principium formulatur a S. Thoma I, q. 20, a. 3: Utrum Deus aequaliter
diligat omnia, sic: « Cum amor Dei sit causa bonitatis rerum, non esset aliquid
alio melius, si Deus non vellet uni majus bonum quam alteri ». Est principium
praedilectionis aequi valenter revelatum sub ista forma apud S. Paulum: « Deus
est qui operatur in vobis ct velle ct perficere pro bona voluntate* Philipp. II, 13,
« Quis enim te discernit? Quid autem habes quod non accepisti? » I Cor. I\ , 7.
Haec duo principia sic enuntiantur in Cone. Carisiacensi, Denz. 318, see.
verba S. Prosperi: «Deus omnipotens omnes homines sine exceptione vult salvos
fieri, licet non omnes salventur. Quod autem quidam salvantur, salvantis est
donum; quod autem quidam pereunt, pereuntium est meritum ».
Haec duo principia seorsim sumpta sunt certissima see. Revelationem, et
jam in ordine naturali evidentissima; sed intima conciliatio eorum remanet abscon­
dita, nulla intelligentia creata potest suis viribus naturalibus eam videre, nam
oporteret videre quomodo intime conciliantur in Deitate infinita misericordia,
infinita justitia ct suprema libertas·, Deitas autem videri nequit nisi per lumen
gloriae.
Sic remanet mysterium ita enuntiatum a Bossuet:
« Debemus in captivitatem intclligentiam nostram redigere coram divina
obscuritate et duas gratias admittere, quarum una relinquit voluntatem no-

352

DE DEO CREATORE

stram inexcusabilem coram Deo, et altera impedit ne in seipsa gloria
tur » (i).
Unde dicit S. Paulus I Cor. I, 31: « Qui gloriatur, in Domino glorietur».
Ephes. II, 8-10: «Gratia enim estis salvati per fidem, et hoc non cx vobis, Dei enim
donum est, non ex operibus, ut ne quis glorietur. Ipsius enim sumus factura,
creati in Christo Jesu, in operibus bonis quae praeparavit Deus, ut in illis am­
bulemus ».
Thesis scribenda esset dc /alsa evidentia cum obscuritate verae fidei comparata
ad illustrandum quare, non raro, praesertim in nostra quaestione dc malo, obje­
ctiones videantur primo aspectu clariores quam responsiones. Saltem de hoc
oporteret tractare in aliquo capite Theseos de fide donis illustrata.
Ratio principalis est quia objectiones sumuntur ex apparentia superficiali
realitatis, dum responsiones sumuntur cx ipsa rcalitate quae est altissima ex
parte Dei, et profundissima cx parte defcctibilitatis nostrae, ac proinde nobis
obscurae remanent.
Imo in hoc problemate sunt duae obscuritates ad invicem oppositae, scii,
altior obscuritas realitatis divinae quae est transluminosa, ct inferior obscuritas
ipsius peccati, quod in se est privatio lucis, veritatis et bonitatis. Inter autem
has duas obscuritates ad invicem oppositas est vera claritas principiorum cer­
tissimorum, ut « Deus impossibilia non jubet », et « nullus esset alio melior si
non magis diligeretur a Deo ». Conciliatio intima horum principiorum est my­
sterium; sed eorum vera claritas ostendit quod apparens claritas objectionum est
solum superficialis et falsa; sic semper invenitur in eis quaedam falsitas sophi­
stica, et nulla ex his objectionibus est cogens seu necessaria.
Utilitas harum objectionum est quod provocat in justis desiderium con­
templationis mysterii Deitatis, supra omnem ideam distinctam; haec contem­
platio procedens a fide donis illustrata, seu a fide penetrante ct sapida, cum
quadam experientia divinorum, remanet obscura, obscuritate transluminosa, de
qua egregie loquitur S. Joannes a Cruce, Nocte obscura, 1. II, c. 17 et 18.
♦ * *

2il conci.: Deus vult et causai per accidens malum physicum ct malum poenae
sic probatur:
Agens quod virtute sua producit per se aliquam formam, « causal ex con­
sequenti ct quasi per accidens » privationem formae oppositae.
Atqui Deus vult et causât per se ac principaliter universi bonum, quod requi­
rit defectibilia quae quandoque deficiant, et ordinem justitiae, qui requirit ut pec­
catoribus poena inferatur.
Ergo Deus vult et causai ex consequenti et quasi per accidens malum phvsicum et malum poenae.
Notandum est quod S. Thomas fundat hanc probationem non solum supra
(1) Bossuet, Œuvres complètes, Paris. 1845, t. I, p. 643. < Il faut captiver nos intelligences
devant l’obscurité divine du mystère de la grâce, et admettre deux grâces, dont l’une (la suffisante)
laisse notre volonté sans excuse devant Dieu, et dont l’autre (l’efficace) ne lui permet pas de sc
glorifier en elle-même ».

DE CAUSA MALI

353

H
Art. III. — Utr. sit unum summum malum,
quod sit causa

11
omnis mali.

Status quaestionis: Hic articulus est directe contra manichaeos, albigerises
ct alios haereticos qui dualismum docebant. Titulus quaerit directe de causa
efficiente. Albigenses sacculo XIII suas doctrinas diffundebant in meridionali
parte Galliae. S. Thomas initio articuli colligit argumenta quae proponi possunt
pro dualismo.
ra obi.: In rebus invenitur fere ubique contrarietas, scii, vita et mors, bonum
23 —

Garrioou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

■

Dubium; Est ne vera haec propositio: « Licet mala non sint bona, bonum
tamen est mala esse ct fieri, nam ea quae, in se mala sunt ordinantur ad aliquod
bonum »? Si vera esset haec propositio etiam ista: bonum est peccata esse.
Respondet negative S. Thomas I, q. 19, a. 9, ad 1: « Quidam dixerunt, quod
licet Deus non velit mala, vult tamen mala esse vel fieri.... Sed hoc non recte
dicitur: quia malum non ordinatur ad bonum fier se, sed fier accidens. Praeter
intentionem enim peccantis est quod ex hoc sequitur aliquod bonum, sicut praeter
intentionem tyrannorum fuit quod ex eorum persecutionibus claresceret pa­
tientia martyrum ». Unde dicendum est, ut ibid, notatur: Deus vult quasi per
accidens et ex consequenti malum physicum et malum poenae, ct solum vult
permittere peccata fieri, ea non impediendo, et occasionaliter ex eis bonum eli­
ciendo. In hoc sensu tantum dicitur: « O felix culpa, quae talem ac tantum meruit
habere Redemptorem ».
Totus articulus reducitur ad sequentem synopsim:
Deus nullo modo vult nec causât malum culpae:
Nec cx parte finis: quia peccatum privat ordinem ad bonum divinum super
omnia a Deo dilectum.
Nec cx parte efficientis: quia peccatum est cx agente voluntario deficiente, sal­
tem per inconsidcrationem, et hic defectus non reducitur ad Deum indeficientem.
Deus vult quasi per accidens malum physicum ct poenae:
Ex parte finis, quia vult bonum universi ct justitiae ad quod sequuntur haec
mala.
Ex parte efficientis, quia hace mala proveniunt ex virtute agentis producentis
formam ad quam sequitur privatio formae oppositae.

—

causalitatem efficientem, sed etiam supra intelligentiam et voluntatem divinam,
quia quidquid Deus causât etiam per accidens, eodem modo vult; nam Deus ab
aeterno voluit et praevidit quidquid faciet etiam per aeddens, in his vel illis
circumstantiis. E contra nos quandoque producimus per accidens quaedam
mala a nobis non praevisa nec volita. Non ita est pro Deo.
Sic S. Thomas redit ad probationem quam dederat supra I, q. 19, a. 9: Utr.
voluntas Dei sit malorum, ubi dicitur: « Deus vult malum naturalis defectus,
vel malum poenae, volendo aliquod bonum, cui conjungitur tale malum >. Sed
nullo modo potest velle malum culpae, quod privat ordinem ad bonum divinum
a Deo velitum super omnia.

I

354

I :
!
» J

I

II

HI
II ■

DE DEO CREATORE

ct malum, verum et falsum, pulchrum et turpe, etc. Ergo requiruntur duo prhcipia contraria. — Rcsp. erit: contraria conveniunt in ratione essendi.
2a: Si unum contrariorum est in rerum natura, ita ct oppositum. Sed sum­
mum bonum existit. Ergo etiam summum malum. — Resp.: malum opponitur
bono cujus est privatio, non bono in quo est.
3a: Gradus perfectionis dicuntur see. quod appropinquant ad optimum seu
ad Bonum per essentiam, ita gradus mali ad summum malum. — Resp. erit.
dicitur malum et pejus per recessum a bono, non per accessum ad summum
malum.

4a: Malum per participationem reducitur ad malum per essentiam. — Rcsp.:
non datur malum per participationem, sed entia quae privantur bono debito.
5a: Omne quod est per accidens reducitur ad illud quod est per se, et cum
malum sit ut in pluribus habet causam per se, scii, summum malum. — Resp.
erit: etiamsi sit ut in pluribus in genere humano, malum non est per se intentum.
6a: Malum effectus reducitur ad malum causae, scii, ad causam deficientem,
et non potest esse processus in infinitum, ergo est prima causa mala. — Rcsp.
erit: malum reducitur ad aliquam causam bonam, ex qua sequatur malum per
accidens.

Conclusio: Non est nec potest esse primum principium malorum.
Hoc est de fide. Cfr. Denz. 234 sqq.; 367, Conc. Lateran. II, 1139; 707.
Conc. Florentinum ct 710. — Arg. « sed c. » revocat in memoriam dogma crea­
tionis, see. quod Deus est causa omnis entis.
Corpus ari. continet duas partes: ia est proprie theologica, · probat conclu­
sionem, 2a est potius historica, scii, quare manichaei admiserunt duo principia,
Prob. conclusio tripliciter: i° ex notione boni, 20 ex notione mali, 30 ex no­
tione primi principii.
i° cx notione boni:
H
Bonum et ens convertuntur.
Atqui primum principium malum esset malum per essentiam, et nullo
modo bonum.
Ergo hoc primum principium malum non esset ens, non existeret.
Maj. probata est supra I, q. 5, a. 3, et q. 48, a. 3. Nam omne ens in q.
est ens in actu est quaedam perfectio et bonum appetibile sibi, sic omne ens
appetit conservare suum esse. Et sicut materia est ens in potentia, ita est bona in
potentia. Unde nullum ens dicitur malum in quantum est ens, sed in quantum
caret quodam esse. Et proinde malum non est nisi in bono tanquam in subjecto,
ut ostensum est q. 48, a. 3.
,^|
2° ex notione mali:
|
Si malum esset integrum, seu corrumperet totaliter bonum in quo est, semetipsum destrueret, ait Arist. Eth. 1. 4, c. 5, nam non potest esse nisi in subjecto.
Atqui summum malum esset integrum.
Ergo seipsum destrueret.
M
30 ex notione primi principii:
J
Primum principium non potest esse causatum per accidens ab alio, nec
potest esse causa tantum per accidens.
1

H

DE CAUSA MALI

355

Atqui malum causatur per accidens a bono, id est aut ab agente deficiente,
aut ab agente contrario, et non potest esse causa nisi per accidens, scii ratione
boni adjuncti.
Ergo ratio mali repugnat rationi primi principii.
Ergo haec positio dualistica manichaeorum cx omni parte contradictionem
implicat, ct opponitur sapientiae, ut insipiens ct stulta.
In 2a parte potius historica art., S. Thomas ostendit quomodo manichaei
ad hanc solutionem problematis de malo pervenerunt.
Ratio est quia hi haeretici non consideraverunt causam universalissimam
entis in q. est ens, id est causam creatricem, sed solum particulares causas effi­
cientes et finales. Sed quod est nocivum per respectum ad aliquod ens particulare,
ut vipera per respectum ad hominem, potest esse utile per respectum ad bonum
universale totius universi. Item nescierunt supra causas ad invicem contrarias
ad causam universalissimam pervenire.
Legenda est rcsp. ad 5“.
Ad 5m dicit S. Thomas quod corruptibilia, in quibus est malum naturae,
sunt modica pars universi; hoc ait putando quod corpora caelesti 1 sunt incorru­
ptibilia, sed nunc analysis spectra lis ostendit contrarium. Attamen post resur­
rectionem carnis non erunt amplius corruptiones, cf. Suppi, q. 82, 86, 91, de qua­
litate mundi post judicium.
In hac resp. rursus affirmat quod in solis hominibus malum videtur esse ut
in pluribus, prout plures sequuntur sensum quam rationem.
Sic terminantur quaestiones dc malo quid sit, quotuplex sit et de causa ejus.

APPENDIX

De tribulationibus justorum, earumque variis motivis.
Cfr. S. Thomam in Joan. XV, 2, in Matth. X, 38, in Job. Cfr. Tabulam
auream: tribulationes. — S. Gregor, in Job, S. Chrysost. Homil I. Quidam dixe­
runt: S. Thomas nunquam locutus est de purificationibus passivis et de cnice
sanctorum. Videamus.

Principalis responsio datur a Domino in Evang. apud Joannem, XV, 1-2:
« Ego sum vitis vera, et Pater meus agricola est. Omnem palmitem in me non fe­
rentem fructum, tollet eum: et omnem qui fert fructum purgabit cum, ut fructum
plus afferat». Circa hoc S. Thomas dicit in Joan. XV, 2: «Cultores, ut magis
fructificet (vinea), purgant eam a superlinis surculis. Ita est in homine. Nam
homo bene dispositus et Deo conjunctus, si suum affectum ad diversa inclinet,
virtus eius minoratur et magis inefficax fit ad bene operandum. Et inde est quod
Deus, ut bene fructificet, frequenter praescindit hujusmodi impedimenta et
purgat, immittens tribulationes et tentationes, quibus fortior fiat ad operandum',
et ideo dicit: ” Purgabit eum ” etiamsi purus existât; quia nullus est adeo purus
in hac vita ut non sit magis purgandus; dicitur in I Joan. I, 8: "Si dixerimus
quia peccatum non habemus, ipsi nos seducimus et veritas in nobis non est ".

356

DE DEO CREATORE

Et hoc (facit Deus), ut plus fructum afferat (justus), id est ut crescat in virtute,
ut tanto sit fructuosior quanto mundior, see. illud Apoc. XXII, n; *’ Qui j
justus est, justificetur adhuc: et sanctus, sanctificetur adhuc”. Coloss. l/f»; !
” Verbum Evangelii fructificat et crescit ”. Ps. 1.XXXIII, 8: ” Ibunt de vir­
tute in virtutem ” ».
Sic justus tribulatione purificatus fert fructum multum, ut dicitur ibid.,
Joan. XV, 5: «Qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum n. Quod
sic explicatur ibid., a S. Thoma: « Fert triplicem fructum in vita ista. Primus
est abstinere a peccatis... Secundus est vacare operibus sanctitatis... Tertius fructus
est vacare aedificationi aliorum. Fert etiam quartum fructum in vita aeterna».
Et ratio hujus efficaciae est quod justus manet in Christo dicente: «sine me nihil
potestis facere». Haec est prima ratio tribulationum justorum.
2a ratio est ut fusius assimiletur Christo et iisdem mediis ac Christus coopcretur ad salutem aliorum. Ita S. Paulus, ad Rom. VIII, 17-18: «Si autem filii
(Dei sumus) ct heredes; heredes quidem Dei, coheredes autem Christi, si tamen
compatimur ut et conglorificemur. Existimo quod non sunt condignae passiones
hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis ».
Circa haec verba « si tamen compatimur », S. Thomas dicit in suo Comm.:
« Christus qui est principalis heres ad hereditatem gloiiae pervenit per passioni s:
” Nonne oportuit Christum pati et ita intrare in gloriam suam? ” (Luc. XXIV,
26). Non autem nos faciliori modo debemus hereditatem adipisci. Et ideo nos
etiam oportet per passiones ad illam hereditatem pervenire. Unde dicitur in
Actibus Apost. XIV, 21: ” per multas tribulationes oportet nos introire in re­
gnum Dei ”... Unde dicit, si tamen compatimur, id est simul cum Christo patien­
ter sustinemus tribulationes hujus mundi, ut cum Christo conglorificemur. Cfr.
Il Tim. II, 11-12: ” Si commortui sumus... et conrcgnabimus ” ».
Unde Dominus dicit Luc. IX, 23: «Si quis vult post me venire, abneget
semetipsum, et tollat crucem suam quotidie, cl sequatur me ». Item Matth. X, 38:
«Qui non accipit crucem suam, ct sequitur me, non est me dignus ». — S.Thomas
hoc sic explicat in Matth. X, 38: « Ita dictum est quod qui amat patrem ct matrem
plus quam me, non est me dignus (ut velificatum est in persecutionibus). Item
qui amat seipsum plus quam me, non est me dignus. Quia nihil potest replere totum
affectum nisi Deus... Unde qui non est paratus etiam mortem pati propter veri­
tatem et illam maxime mortem, scilicet mortem crucis, non est me dignus', imo
etiam debet gloriari de cruce, sicut habetur ad (ialat. VI, 14: ” Mihi autem
absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Jcsu Christi ”. Item... ille crucem accipit
qui carnem suam affligit, ut habetur ad Gal. V, 24: ” Qui Christi sunt, carnem
suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis suis ”. Item crux fertur in corde,
quando contristatur pro peccato, ut dicebat Apostolus II Cor. XI, 29: ” Quis
scandalizatur et ego non uror”?... Item... dicitur ct qui perdiderit animam, iù
est vitam, id est si exposuerit se morti propter me, inveniet eam ».
S
Hoc verificatum est in Apostolis, unde S. Paulus dicit ad Galat. II, 19-20:
«Christo confixus sum cruci. Vivo autem, jam non ego, vi\it vero in me Christus».
Et ad (ialat. VI, 14: «Mihi absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Jcsu Chri­
sti ». Circa haec ultima verba S. Thomas ait: «Vide quod ubi mundi Philosophus
erubuit, ibi Apostolus thesaurum reperit. Quod illi visum est stultitia, Apostolo
factum est sapientia et gloria, ut dicit Augustinus. Unusquisque enim in ea

DE CAUSA MALI

re gloriatur, per quam reputatur magnus... v. g. in divitiis... Et ideo Apostolus
non gloriatur nisi in Christo, praecipue autem in cruce Christi, et hoc quia in ipsa
inveniuntur omnia, de quibus homines gloriari solent. Nam gloriantur aliqui de
magnorum amicitia... in cruce autem est... evidens signum divinae amicitiae...
Item gloriantur aliqui dc scientia, et hanc Apostolus excellentiorem invenit in
cruce... ” Non enim aestimavi me aliquid scire inter vos, nisi Jesum Christum
et hunc crucifixum ", I Cor. II, 2. Nam in cruce est perfectio totius legis et tota
ars bene vivendi. Item gloriantur aliqui dc potentia, et hanc Apostolus maximam
habuit per crucem: " Verbum crucis pereuntibus stultitia est, his autem, qui
salvi fiunt, id est nobis, virtus Dei est ", I ( or. I, 18. Item... gloriatur in cruce
Apostolus dc libertate accepta, dc associatione ad regnum caeleste, ct ad victoriam
Christi contra daemonem cl peccatum ». Cfr. II Thess.,lect i fin.; Hebr. X, lect 4
prine.
Unde sec. S. Thomam explicantur tribulationes justorum, praesertim per
duas rationes: i° ut purificentur et fructum plus afferant, et 2° ut cooperentur
cum Christo et eisdem mediis ad salutem animarum. Complementum hujusce
doctrinae, praesertim quoad primam rationem, invenitur in suo Com. in Job,
c. i, 4. 7» 2I·
Sic tribulatio est fornax probans electos; nam in ea confunduntur mali, quia
perdunt sperata, scii, temporalia, non autem justi. Cfr. S. Th. in Ps. XXXVI
mod. Tribulatio impii gravior est quam tribulatio justi, quia impius non habet
amorem Dei ad eam portandam. Cfr. S. Th. in Job. c. 21.

Quidam philosophi objiciunt: haec doctrina de cruce, de tribulatione san­
ctorum, non solum est supra rationem, sed quodammodo contra eam.
Ad hoc respondetur, quod in ea aliquid est omnino conforme rectae rationi,
scii, quod tribulatio ostendit absolutam insufficientiam pro nobis vitae see. sensum
ct passiones, ut bene explicat ipse Spinoza in sua Ethica, dicens quod homo
vivens see. passiones vult esse centrum omnium et fit omnium senus et non
liber, ac contradictionem invenit cum aliis et in seipso (1). Ergo tribulatio quae
invenitur in vita sensuali, suscitat desiderium vivendi secundum rectam rationem,
ubi habetur liberatio. Homo sensualis fit servus circumstantiarum externarum,
passionum suarum et aliorum hominum.
Et altius pariter tribulatio quae invenitur in vita rationali seu intellectuali
ct morali, inter varias difficultates, suscitat desiderium vivendi see. vitam divinam.
Unde pessimismus est conclusio sensualism!, see. Spinozani, dum recta
ratio super sensus disponit ad optimismum, nam sensus non cognoscunt nisi
particularia, dum ratio considerat bonum universi propter quod multa mala per­
mittuntur. Altior autem optimismus invenitur in vita supernatural! sec. illud
Pauli: « His qui diligunt Deum omnia cooperantur in bonum ». Et Christianismus
melius agnoscit quam philosophi graeci quod felicitas perfecta non invenitur
in hac lacrimarum valle, sed in vita futura.
(r) Amor passio generat invidiam, odium, et homo non regulans passiones suas, ab his contradictorie trahitur.

35*

DE DEO CREATORE

Per oppositum: ille qui non vult supernaturaliter vivere, descendit a vita
spirituali ad vitam mere intellectualem, in ea invenit difficultates, ad quas supe­
randas oportet ascendere; si non ascendit, descendit ad amaram superbiam aut
ad vitam sensualem. Qui non vincit vincitur, et qui non ascendit, descendit.
H
H
De variis motivis tribulationum justorum
sec. J. Chrysostomum.

Sanctus Joannes Chrysostomus in horn. 1 de Statuis dat octo rationes tri­
bulationum justorum, desumptas ex S. Paulo.
IH
i° Remedium contra superbiam: « Ne magnitudo revelationum extollat me,
datus est mihi stimulus», II Cor. XII, 7.
2° Remedium contra vanam gloriam: «Ne quis me existimet supra id quod
videt in me, aut aliquid audit ex me », II Cor. XII, 6.
3° Ut virtus seu fortitudo Dei splendeat in hominibus infirmis quibus utitur.
« Libenter igitur gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus
Christi », II Cor. XII, 9.
40 Ut patientia justorum manifestetur occasione persecutionis et ut clare
appareat puritas intentionis eorum, prout etiam inter persecutiones in bono
perseverant, ut Job (Job. II, 3).
5° Ut justus de vita futura cogitet, de praemio aeterno, dum quasi nullum
praemium in hac vita accipit. Unde S. Paulus inter persecutiones et perpetuas
contradictiones scribit: «Si in hac vita tantum in Christo sperantes sumus, mise­
rabiliores sumus omnibus hominibus», I Cor. XV, 19.
6° Ut illi qui dolent consolationem accipiant videndo tribulationes sanctorum
ct eorum constantiam. Sic S. Paulus ad Hebraeos XI, cos exhortât in memoriam
revocando heroica exempla fidei inter adversa in V. Testamento.
Λ
7° Ut constet sanctos imitandos esse ejusdem naturae ac ipsi nos. Jac. V, 17:
« Elias homo erat similis nobis passibilis ».
j|
8° Ut distinguamus vera mala ct vera bona a falsis, cfr. Hebr. XII, b: « Quem
enim diligit Dominus castigat: flagellat autem omnem filium quem recipit ».
- I Cor. IV, 12-13: «Maledicimur et benedicimus; persecutionem patimur et su­
stinemus... tanquam purgamenta hujus mundi facti sumus, omnium peripsema
usque adhuc ».
Cfr. S. Joannem Chrysost., Consolationes ad Stagir., 1. III.

DE ANGELIS (quaestiones capitales).

CAPUT I

De existentia et de substantia angelorum.

Nomine « Angeli » intelligitur substantia creata, mere spiritualis (nullo modo
ad informandum corpus ordinata) et igitur intellectualis (non rationalis). Sic
est subsistens et personalitate gaudens; nam est substantia completa, per se
separatim existons et operans, ac sui juris seu habens dominium suarum actionum.

Art. I.

De existentia angelorn

II

Eorum existentia negata est olim ab epicuracis et sadduceis, hodie negatur
ab atheis, rationalisas et a protestant ibus liberalibus, qui asserunt angelos, de
quibus loquitur S. Scriptura, esse vel bonas inspirationes divinas, aut homines
a Deo missos ad alios erudiendos.

Testimonium S. Scripturae.
.4) In V. T. docetur existentia angelorum, tum bonorum tum malorum.
Gen. II, i; III, 24; XXVIII, 12; XXXII, 1; Exod. XXII, 34; XXXIII, 2;
Dent. XXXII, 18; Ps. LXXVII, 49; CV, 37; Job I, 6; 11, 7; Zachar. III, 1; Eccli.
XXI, 30; Tob. III, 8; VI, 8, 14; VIII, 3; XII, 14; Is. VI, 2; XXXVII, 36; 111 Reg.
XIX, 5; Dan. III, 49; Dan. VII, 10; IX, 21; X, 1; Il Mach. X, 29. Imo jam
cx libris V. T. constat quod angeli sunt creaturae intelligentes, in magno numero,
quod in cis est ordo (Dan. X, 13) — seraphim ct cherubim — ct quod angeli
boni, Deo mandante, homines bonos adjuvant, custodiunt (Ps. XXIII, 8; Tob.).
E contra angeli mali, Deo permittente, homines infestant (Dent. XXXII, 17;
Ps. CV, 37; Tob. III, 8; VI, 14).
B) In N. T. haec doctrina V. T. confirmatur.
Luc. I, n, 26; II, 13; Matth. 1, 20; II, 13, 19; IV, 11; XVIII, 10; XXIV, 31;
XXVI, 53; XXVIII, 1-7; XI11.41,49; Luc. XX, 36; Act. Ap. V, 19; VIII, 26; XII,
7-15, 23; XXVII, 23 etc. S. Paulus enumerat eorum ordines: Col. 1. 16: «sive

300

DE ANGELIS

Throni, sive Dominationes, sive Principatus, sive Potestates». Item loquitur
de daemonibus: II Cor. IV, 4; XI, 14; Hebr. I, 4-7, 14.
·"
Etiamsi pseudo-Dionysius non scripsisset De caelesti hierarchia, S. Thomas
supra testimonia S. Scripturae et Traditionis potuisset hunc tractatum de Angelis
componere.
Quid docet Ecclesia de Angelis? Cfr. Denz., index theol., p. 17.
i° Docet quod angeli existunt, a Deo creati sunt non ab aeterno, et sunt
spirituales, Denz. 428; 2° quod non propagantur, Denz. 533; 30 quod diabolus
creatus est bonus, Denz. 237. Principalis definitio est in ( one. Lat. IV,
Denz. 428.
Insuper magisterium ordinarium Ecclesiae ubique praedicat doctrinam
de custodia angelorum, et theologi hanc doctrinam considerant ut de fide.
Denique, sec. Suarez, de fide est quod angeli non sunt dignitate aequales, ut ex
pluribus textibus praesertim S. Pauli constat.
Juxta omnes Patres: Angeli a Deo creati sunt, ac intellectu ct libertate
praediti sunt. Sed spiritualitas absoluta angelorum non clare affirmatur a qui­
busdam Patribus antiquis, scii, ante IV saec. Post saec. IV Patres graeci pro­
fitentur angelos esse incorporeos et immateriales. Sine angelis series ascendens
creaturarum apparet abrupta (1). Post saeculum XII, communiter theologi do­
cent angelos esse omnino incorporeos, attamen Scotus adhuc admittit in eis esse
materiam incorpoream.

Art. II.

i4

De principiis S. Tho II ae in hoc tractatu cum principiis
•t
Scoti et Suarezii comparatis.

i° S. Thomas affirmat spiritualitalem absolutam angelorum, et proinde quod
non possint esse duo angeli ejusdem speciei quia principium individuationis est
materia quantitate signata. Scotus elocet contrarium. Suarez cclecticus tenet
cum S. Thoma absolutam spiritualitatem angelorum ct cum Scoto quod possunt
esse duo angeli ejusdem speciei.
2° Pro S. Thoma objectum proprium intellectus angeli est propria essentia
angeli, dum objectum proprium intellectus nostri est essentia rerum sensibilium.
Ergo dum idea humana est abstracta a singularibus sensibilibus, idea angelica
non est abstracta, sed est naturaliter indita ac simul universalis et concreta, scii,
repraesentat simul speciem v. g. leonis, ct ejus individua actualia et praeterita
de quibus remanet memoria.
Unde ideae angelicae sunt participationes idearum divinarum secundum
quas Deus est causa rerum. Proinde angeli non habent cognitionem discursivani,
sed mere intuitivam. Cognoscunt non componendo et dividendo, sed vident pro­
prietates rerum in rerum essentia uno simplicissimo intuitu, item conclusiones
in principiis et media in finibus.
Sic angeli non possunt errare respectu eorum quae naturaliter rebus con­
ti) Rouet de Journel, Enchir. patristicum, Index theol., n. 198-210.

DE PRINCIPIIS S. THOMAE IN HOC TRACTATU

veniunt aut non conveniunt. Sed errare possunt circa ea quae sunt omnino con­
tingentia et libera, ut secreta cordium et lutura libera.
Scotus e contrario tenet quod angelus, quamvis sensus non habeat, potest
accipere ideas a rebus sensibilibus; non enim Scotus vult assignare objectum
proprium et spccificativum intellectus angelici. Tenet proinde quod angelus
potest cognoscere discursive.
Suarez admittit cum S. Thoma innatismum pro angelis, ct cum Scoto quod
angeli possunt discurrere seu ratiocinari.
3° Quoad voluntatem angelorum, S. Thomas admittit quod in voluntate sunt
quidam actus necessarii ut naturale desiderium bcatitudinis in communi. Insuper
nihil est volitum nisi praecognitum ut conveniens, proinde electio libera semper
conformis est cum ultimo 'judicio practico libero a quo regulatur, sed voluntas
facit quod hoc judicium sit ultimum, dum illud libere acceptat.
Scotus e contrario tenet quod omnis actus voluntatis est liber ct quod electio
libera potest esse non conformis cum ultimo judicio practico; in hoc apparet
voluntarismus Scoti.
Haec ultima thesis admittitur etiam a Suarezio.
Ex hoc sequuntur plura discrimina quoad voluntatem angelorum.
Pro S. Thoma, angelus naturali dilectione diligit, non solum beatitudinem
in communi, sed etiam Deum auctorem suae naturae plus quam seipsum (I, q. bo,
a. 5) ct proinde probabilius non potest peccare directe et immediate contra suam
legem naturalem, quam intuitive videt inscriptam in sua propria essentia (I,
q. 63, a. i, ad 3, ct de Malo, q. 16, a. 3). Sed daemon directe et immediate pec­
cando contra legem supernaturalem, indirecte peccavit contra legem naturalem.
Item S. Thomas tenet quod angelus etiam in via non potest vcnialitcr peccare,
sed solum mortaliter, quia « mens angeli (mere intuitiva) non fertur in ea quae
sunt ad finem nisi secundum quod stant sub ordine finis n I-II, 89, 4. Videt
media in finibus, sicut conclusiones in principiis. Sic angelus non potest se avertere
a. debito medio ad finem, quin se avertat a fine ultimo ct mortaliter peccet.
Imo, secundum S. Thomam, propter superioritatem intellectus angelici electio
ejus libera est immutabilis, est participatio quaedam immutabilitatis electionis
■divinae, sed cx hoc sequitur quod peccatum mortale angeli est irremissibile, seu
irrevocabiliter vult angelus id quod libere elegit cum plena advertentia mere
intuitiva, scii, post considerationem non successivam, sicut nostra, sed simultaneam eorum omnium quae ad rem electam pertinent, absque passionum influxu.
Unde si aliquis diceret daemoni post ejus electionem: «hoc non considerasti ■,
respondere posset daemon: «hoc etiam consideravi». Sic explicatur obstinatio
daemonis, prout omnia consideravit ante electionem suam et cam mutare non
potest; unica via ad eam revocandam esset via humilitatis et obedientiac, et
hanc viam non voluit et non vult. Cfr. I, q. 62, a. 4, 5; q. 63, a. 5, 6; q. 64, a. 2.
Scotus per oppositum tenet, secundum suum voluntarismum, quod electio
non semper conformis est ultimo judicio practico, ct quod primum peccatum
mortale daemonis, ratione sui, non est irrevocabile et irremissibile. Sed daemones
commiserunt plura peccata ante eorum obstinationem et post quodlibet pecca­
tum poterant ad Deum revertere. Unde eorum obstinatio explicatur solum fttrinsece, cx hoc scii, quod Deus statuit se post plura eorum peccata non amplius
concessurum esse gratiam conversionis.

362

DE ANGELIS

Suarez in suo eclectismo tenet cum S. Thoma quod voluntas angelica non
continet concupiscibilem ct irascibilem. Sed, cum Scoto, admittit quod angelus
ex hoc quod 'potest ratiocinari, potest peccare etiam directe contra legem natu­
ralem, item quod potest venialitcr peccare. Tenet etiam quod post suum primum
peccatum mortale potest ad Deum revertere; ratio est quia, pro Suarezio, electio
potest esse non conformis ultimo judicio practico.
Denique Suarez considerat obstinationem daemonis ut sequelam tristitiae
status ad quem sese videt damnatum. — Responderet S. Thomas: sed est ipsa
damnatio ct immutabilitas hujusce status quae explicanda est, aut intrinsece
per modum intuitivum cognitionis electionem dirigentis, aut solum extrinsece
per hoc quod Deus non dat amplius conversionis gratiam.
4° Quoad statum originalem angelorum ct quoad eorum merita ct demerita.
Tres hi doctores tenent quod angeli elevati sunt ad ordinem gratiae, imo
probabilius quod creati sunt in gratia. Sed sunt discrimina inter eos quoad tria:
«) Utrum angeli potuerint peccare in primo instanti? S. Thomas negat; b) Utrum
probatio eorum duraverit unum instans an plura? S. Thomas dicit: unum instans.
c) Utrum angeli acceperint essentialem gratiam et gloriam dependenter a meritis
< hristi? S. Ί hornas negat, quia merita Christi sunt merita Redemptoris et angeli
non sunt redempti. Scotus et in parte Suarez in his recedunt ab Angelico Doctore
quia recedunt a principiis supra expositis.
Ex hoc brevi conspectu apparet quod S. Thomas multo magis affirmai distin­
ctionem specificam angelorum ct hominum ex objecto proprio ct spccificativo·
eorum intellectus. Sic optime affirmat quod angeli sunt spiritus mere intellectuales
et intuitivi, non rationales nec discursivi. Insuper conservat principium nihil
est vohtum nisi praecognitum ut conveniens: omnia alia discrimina fluunt ex his
duobus principalibus.

Art. IIT. — De creatione et substantia angelorum.
(q. 61, a. 2 et 3 et q. 50.)

Angelt creati sunt non ab aeterno, probabilius simul cum creatura corporea,
quia sunt partes universi, nulla autem pars est perfecta a suo toto separata,
(cfr. IV Conc. Later., Denz. 428).
'fl|
Probabilius creati sunt in caelo empyreo. Maxima est eorum multitudo
(Dan. VII, 10): «Millia millium ministrabant ei (Deo), et decies millies centena
millia assistebant ei » (Item Apoc. V). Numerus eorum excedit numerum specierum substantiarum materialium, comparabilis est cum multitudine stellarum.
Quanto aliqua sunt magis perfecta, tanto in majore excessu creata sunt ad per­
fectionem universi, q. 50, a. 3. Hoc principium intelligondum est de principalibus,
partibus universi, quas Deus solus sine interventu causarum secundarum pro­
duxit, v. g. de stellis, de constellationibus et de angelis. Non sequitur ex hoc
principio quod debeat esse in mundo plus auri quam argenti, plus argenti quam
plumbi.
Ad quid creati sunt? r° Ad consequendam aeternam beatitudinem et Deum.

DE NATURA ANGELORUM

363

glorificandum; 2° Ut adjuvent ct custodiant homines ac regant creaturas cor­
porales.
Hoc secundum non est eorum finis, sed est resultantia eorum supcrioritatis,
prout convenit quod inferiora a superioribus regantur.

Art. IV. — Angeli sunt puri spiritus absque ullo corpore
H
quantumvis
subtili (q. 50, a. 1.)

Scriptura nunquam de eorum corpore loquitur, et saepe eos vocat « spiritus »;
spiritus autem quando de creaturis intellectualibus praedicatur opponitur cor­
pori (cfr. Tob. XII, 19; Luc. XXIV, 37-39).
Insuper in IV Conc. Later. (Denz. 428) dicitur: « Deus simul ab initio temporis
utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam
scii, et mundanam, et denique humanam, quasi communem ex spiritu et corpore
constitutam ». Item Conc. Vat., Denz. 1783.
In hac definitione clare definitur i° existentia angelorum; 20 eorum realis
distinctio tum a creaturis corporalibus, tum ab homine, qui simul est corporalis
•et spiritualis, et ex hoc aequivalenter statuitur angelorum incorporcitas. Haec
tamen non fuit proprie definita, sed declarata, nam id quod Concilium expresse
volebat definire erat unitas primi principii contra manichaeos.
Sed post IV Conc. Later, temerarium esset tribuere angelis corpus quantumcumque subtile. Unde post sacc. XII communiter theologi docent angelos
esse omnino incorporeos. Hoc admittitur etiam a Scoto, quamvis teneat in an­
gelis esse materiam incorpoream.
S. Thomas (q. 51, a. 1) ostendit quod ad perfectionem universi requiruntur
creaturae intellectuales, quae Deum cognoscere possint. «Cum autem intelligere
non sit actus corporis nec alicujus virtutis corporeae, habere corpus unitum non
est de ratione substantiae intellectualis in quantum hujusmodi, sed accidit alicui...
quia est imper lecta (prout ejus objectum est infimum intelligibile rerum sensibi­
lium). In quocumque autem genere invenitur aliquid imperfectum oportet prae­
existere aliquid perfectum in genere illo ». Alioquin creatio esset manca, truncata,
-quasi mutilat i.
Ut notat Cajetanus, semper quidem potest produci creatura perfectior,
sed rationaliter infertur ad perfectionem universi requiri creaturam mere spi­
ritualem, ut genus quoddam entium.

Art. V.

- Angelus est etiam omnino immaterialis.
(ibid., a. 2.)

Avicebron admisit materiam communem spiritibus ct corporibus, quia, ut
aiebat, est aliquid in quo conveniunt. Sed id in quo conveniunt nihil aliud est
quam essentia creata, ut quid capax existendi, limitans esse. Et juxta S. Tho­
mam, impossibile est quod substantia spiritualis habeat qualemcumque materiam.

3^4

DE ANGELIS

Operatio enim cujuslibct rei est secundum modum substantiae ejus, seu operari
sequitur esse et modus operandi modum essendi. Atqui intelligere est operatio
penitus immaterialis, seu intrinsece independens a materia, quia specificatur
ab objecto universali, ab ente intelligibili, quod abstrahit etiam ab omni materia.
Sic intellectus potest cognoscere prima principia entis, quae sunt absolute ne­
cessaria et universalia, supra omnia contingentia et singularia, et proinde potest
cognoscere rationes essendi rerum. Substantia ergo spiritualis et intellectualis
est omnino immaterialis.

Art. VI. — Quomodo angeli assumunt corpora?

Angeli tamen aliquando assumunt corpora, ut angelus qui apparuit Tobiae,
etiam Abrahae; et tunc accidcntalitcr uniuntur his corporibus, quae movent, sed
non vitaliter informant. Unde angelus dixit Tobiae XII, 19: «Cum essem vobiscum, videbar quidem manducare et bibere, sed ego potu invisibili et cibo utor»
(q· 5U a. 3).
Art. VII. — Utr. angeli differant specie.
(q. 50, a. 4.)

Sii

Ss

( irca hoc nihil definitum est ab Ecclesia, sed ex diversis nominibus ange­
lorum, quae in Sacra Scriptura inveniuntur, apparet in eis hierarchia, prae­
sertim in Ep. ad Col. 1, 16: «Sive throni, sive dominationes, sive principatus,
sive potestates » ct in V. T. distinguuntur et subordinantur: seraphim, cheru­
bim, archangeli, angeli. Ex his certum est quod angeli non sunt solum numero
diversi; hoc communiter admittunt theologi.
Sed S. Thomas tenet quod omnes angeli differunt specie et hoc negatur a
Scoto. Imo communius tenent thomistae quod, pro S. Thoma, etiam de potentia
absoluta non possunt esse duo angeli ejusdem speciei.
Ratio est quia ea quae conveniunt specie ct differunt numero conveniunt
in forma et distinguuntur materialiter, prout actus non multiplicatur nisi per
potentiam in qua recipitur, ita duae guttae aquae perfecte similes sunt duae
ratione materiae in qua recipitur forma specifica earum. Angeli autem non sunt
compositi ex materia ct forma. Ergo impossibile est quod sint duo angeli ejusdem
speciei. Id est, ut multi thomistae intelligunt, hoc est intrinsece impossibile,
seu intrinsece repugnat, ct non solum cxtrinsccc, ratione finis, ut v. g. annihilatio
alicujus animae etiam beatae, quod nunquam eveniet, sed etiam non intrinsece
repugnat.

Confirmatur: Si albedo esset separata a materia, esset unica; ct ex simili
argumento probatur apodictice unicitas et infinitas Dei, ex hoc quod Deus est
actus purus irreceptus seu esse subsistens irreccptum. Cfr. 1, q. 7, a. 1, 2; q. n,
a. 3» 4S. Thomas dicit etiam in qu. De spiritualibus creaturis, a. 8: «Si angelus
est forma simplex abstracta a materia, impossibile est etiam fingere quod sint

DE NATURA ANGELORUM

3θ5

plures angeli unius speciei ». Item I, q. 75, a. 7: « Non potest intelligi quod aliqua
forma separata sit nisi una unius speciei». Item I, q. 76, a. 2, ad 1 ostenditur
quod anima humana etiam separata individuatur per ordinem (per relationem
transcendentalem) ad suum corpus resurgendum, sed e contra substantia
angeli non habet ordinem ad corpus informandum. Ergo non possunt esse duo
angeli ejusdem speciei. Nec sufficit recurrere, ut vult Scotus, ad « haecceitatem »,
nam proprie quaeritur undenam provenire potest quod, in eadem specie, natura
sit hacc, distincta ab illa. Hoc non potest esse nisi a materia.
Principium multiplicationis numericac in eadem specie debet esse intrinse­
cum et substantiale. z\tqui implicat id praestari sine materia quantitate signata,
aut sine online ad illam. Ergo in angelis, in quibus non est materia, non potest
esse hacc multiplicatio numcrica. — Non potest explicari haec multiplicatio
per aliquid supernaturaliter additum, nam hoc foret extrinsecum substantiae
angelicae, quam supponeret constitutam.
Si Deus annihilaret archangelum Michaelem et rursus eum crearet, esset
idem Michael rursus creatus, cum eadem essentia, eadem existentia rursus pro­
ducta, recepta in eadem essentia. Insuper etiamsi sic possent esse successive duo
angeli ejusdem speciei (per annihilationcm et secundam creationem), non seque­
retur quod possunt esse simul duo angeli ejusdem speciei.
Remanet igitur principium: actus non potest multiplicari nisi per poten­
tiam in qua recipitur.
Unde sec. S. Thomam: omnes angeli differunt specie secundum diversos
gradus naturae intellectivae, secundum vigorem intellectus, aliquomodo sicut
diversi aves habent potentiam visivam plus minusve fortem, non omnes ut aquila;
item aliquomodo septem colores arcus caelestis specie distinguuntur secundum
gradationem ascendentem, ita pariter septem notae in sonorum gradatione.

Art. VIII. — An angelus sit in loco.
(q. 52, a. i.)

Angelus, cum sit omnino incorporeus et immaterialis, non est secundum
suam substantiam in loco, scii, per contactum quantitativum, non enim habet
quantitatem. Sed dicitur aequivoce esse in loco prout movet localiter aliquod cor­
pus per contactum virtutis, seu dynamicum, id est per operationem virtualiter tran­
seuntem; ita voluntas nostra spiritualis movet membra corporis nostri, et non
est in loco per contactum quantitativum (ut manus mea tangit chartam), sed
per contactum virtutis seu dynamicum. Cfr. q. 53, a. 1. Sed insuper anima hu­
mana, dum informat corpus suum, est definitive in loco corporis sui et non
alibi.

366

DE ANGELIS

CAPUT II.

De virtute cognoscitiva angeli.
(I. q. 54. a. I.)

Art. I. — Utr. intelligere angeli sit ejus substantia.

Respondetur negative.
Probalio indirecta: « Sed contra »: Plus differt actio rei a substantia ejus,
quam ipsum esse ejus, nam operari sequitur esse. Atqui esse nullius creati est
ejus substantia, hoc enim est proprium Dei. Ergo a fortiori intelligere angeli
non est ejus substantia.
Probatio directa: I. Ex hoc quod actio est ultima actualitas agentis.
Actio est ultima actualitas virtutis operativac, sicut esse est ultima actualitas
essentiae. Atqui solus actus purus, scii. Deus, est sua ultima actualitas. Ergo solus
actus purus, scii. Deus, est suum agere, sicut ille solus est suum esse.
Major: Patet, quia facultas operativa ordinatur ad actionem, v. g. intclligentia ad intclligendum tanquam ad ultimum.
Minor: Constat ex oppositione inter verbum esse et habcrc\ sohis actus
purus non solum habet suam ultimam actualitatem, v. g. suum esse, suum agere,
sed etiam est sua ultima actualitas.
II. Considerando non solum ipsum agere, sed et intelligere.
Si intelligere angeli esset ejus substantia, esset subsistens ut ejus substantia.
Atqui intelligere subsistens non potest esse nisi unum (sicut albedo, si subsisteret).
Ergo substantia angeli non distingueretur a substantia Dei, nec a substantia
aliorum angelorum.
Obj.: Id quod non est actus purus, non potest esse quidem omnis actua­
litas, sed potest esse aliqua actualitas, cum potentialitate admixta. Ergo non
valet ratio.
Rcsp.: Dist. antecedens: id quod non est actus purus potest esse aliqua actua
litas, non ultima, conc.; sic Michael est sua Michaelitas; actualitas ultima, nego.
Agere autem est actualitas ultima in ordine operationis, sicut esse in ordine
essendi. Si angelus esset suum agere, haec actualitas ultima in eo esset irreccpla,
et insuper, ut ultima, esset irrecepliva, sic esset actus purus.
Inst.: Si intellectio Michaelis esset subsistens, esset unica in sua specie
quidem, sed non simpliciter, nam possent esse aliae intellectiones subsistentes,
ergo remanet difficultas.
i
Rcsp.: Nego antecedens. Non enim limitaretur, nec per subjectum in quo
reciperetur cum esset irrecepta, nec per objectum ad quod ordinaretur, quia
substantia non potest specilicari per aliquid sibi extrinsecum. Ideo intellectio
*

DE VIRTUTE COGNOSCIT1VA ANGELI

367

subsistens non potest esse nisi habeat in se suum objectum formale, scii, nisi
sit ipsum esse subsistens semper ct de se intellectum in actu.
Inst.: Haec intellectio subsistens Michaelis posset specificari a seipsa,
sicut intellectio divina.
Rcsp.: Nego, quia intellectio specificari debet ab ente intclligibili sicut a
suo objecto formali et adaequato. Et si intellectio Michaelis specificaretur a
seipsa, non posset cognoscere nisi scipsam, vel id quod cognosci potest per sc ip­
sam, unde non cognosceret alias substantias nisi in confuso.
Haec responsio data a Joanne a S. Thoma sumitur ex articulo sequenti.
Cajetanus autem sine anticipatione articuli sequentis respondet profunde: Si
intelligere angeli esset tantae perfectionis quod esset substantia, tunc esset
unum (ut dictum est in articulo·), quia in se idcntificaret tres perfectiones sim­
pliciter simplices (naturam spiritualem, intellectionem et subsistere in sc) quae
non possunt identificati nisi in Deo, et eo ipso identificaretur cum aliis perfe­
ctionibus simpliciter simplicibus, scii, cum velle subsistenti, cum amore, cum
misericordia, cum justitia.
Aliae, objectiones.
Vivere viventibus est esse (ut dicit Aristoteles). Atqui intelligere est vivere.
Ergo intelligere angeli est ejus esse substantiale.
Resp.: Distinguo majorem: vivere in actu primo est esse substantiale, conc.;
vivere in actu secundo, nego. Contradistinguo minorem: intelligere est vivere
in actu secundo, conc.; intelligere est vivere in actu primo, nego.
Inst.: Intellectus agens in nobis est sua actio, ut videtur, et tamen non
est Deus. Ergo angelus potest esse sua actio.
Rcsp.: Intellectus agens est semper in actu, sic est sua actio improprie, non
essentialiter, sed concomitantcr. Ita sol est semper actualiter illuminans, sed non
est essentialiter sua actio. Ita cor semper movet.
Inst.: Si extrema sunt unum, medium non realiter ab eis differt. Atqui dum
angelus seipsum intelligit, objectum et subjectum sunt unum, et intellectio est
medium. Ergo non differt ab cis.
Rcsp.: (Ad tertium') Transeat major; nego minorem: intellectio non est vere
medium, sed consequitur unionem subjecti et objecti intelligibilis in actu, etenim
intellectio sequitur unionem facultatis cum specie impressa; ct dum angelus,
seipsum intelligit, non indiget specie impressa, sed solum expressa, quia de se
est intelligibilis in actu, non vero intellectus in actu.

Art. II

- Utr. intelligere angeli sit ejus esse.

Respondetur negative, quia esse ejus est limitatum, dum ejus intelligere est
intent iona liter infinitum, se extendit enim ad omne intelligibile tanquam ad
objectum adaequatum.

368

DE ANGELIS

Art. III. — Utr. potentia intellectiva angeli sit ejus essentia.

Respondetur negative, quia potentia dicitur ad actum, et ideo secundum
diversitatem actuum est diversitas potentiarum, quae ad hos actus essentialiter
ordinantur. Atqui essentia ordinatur ad esse seu ad existentiam, dum intelligentia ordinatur ad intelligere, quod in angelis distinguitur ab esse, et praesup­
ponit esse, ut dictum est (a. 2).
In eadem autem facultate intellectiva, sub eodem objecto speciiicativo aut
saltem adaequato, possunt esse plures actus intellectionis, aut simultanei et subordinati, aut successivi.

CAPUT III.

De medio cognitionis angelicae.
(q· 55.)

Art. I. — Utr. angeli cognoscant omnia per suam essentiam, sicut Deus.

Respondeo negative, quia sola essentia Dei, ut infinita, in se omnia com­
prehendit. Solus Deus, se cognoscendo, cognoscit omnia possibilia ct actualia,
quia hoc est cognoscere id quod ipse -potest facere ct facit. Angelus autem non
potest omnia facere, nec omnia facit. Ideo ejus intclligentia indiget perfici ali­
quibus spccicbus seu similitudinibus repraesentativis rerum.

Art. II. — Utr. angeli intelligant per species a rebus acceptas.

S. Thomas invocat auctoritatem S. Augustini dicentis: Creaturae sensibiles
prius productae sunt a Deo in esse intelli ibili in mente angelorum, ac deinde
in rerum natura. Ad hoc inclinatus est Aug. ex platonismo, nam pro illo etiam
nostrae ideae proveniunt ab illuminatione divi na supra sensibilia.
S. Thomas ostendit quare innatismus admitti debet pro angelo, non pro
homine. Etenim operari sequitur esse ct modus operandi modum essendi. Atqui
modus essendi angeli est omnino immaterialis ct i idependcns a corpore. Ergo
modus eorum operandi vel intolligendi est etiam absque acceptione a corpore, scii,
per influxum intelli jbilem Dei auctoi is naturae. Per oppositum anima intelle­
ctiva frustra corpori uniretur, si per corpus suam perfectionem intelli ibilem
non consequeretur. Cfr, 1, q. 76, a. 5. Imaginatio sic est supremum infimi ordinis
sensibilis, et intclligentia nostra est infimum supremi ordinis intellectualium.

DE VIRTUTE COGNOSCITIVA ANGELI

369

Unde adagium: Supremum infimi (sec. quid) attingit infimum supremi, quamvis
simpliciter ab eo immense distet. Sic manifestatur subordinatio entium, et ex
hoc deducitur quod homo, animal rationale, non est genus, sed species deter­
minata seu atoma, scii, quod non possunt esse plures species animalium ratio­
nalium. Animal enim rationale importat supremum infimi attingens sec. quid
infimum supremi.
Obj.: Si angeli ab instanti creationis suae accipiunt a Deo ideas rerum
quae sc extendunt ad singularia, cognoscunt naturaliter futura contingentia,
contra communem sententiam.
Resp.: Hae ideae non repraesentant in actu nisi existentia, et sunt aptae
ad repraesentanda singularia futura prout haec futura derivantur ab ideis divinis
ct quando erunt secundum voluntatem divinam. Ita Deus ipse non cognoscit ab
aeterno futura contingentia nisi dependenter a decreto voluntatis suae.

H
Art. III. — Utr. superiores angeli intelligant per species magis
Π
universales quam
inferiores angeli.

Aliis verbis: An perfectio eorum cognitionis proveniat ab ejus universa­
litate. S. Thomas respondet affirmative.
Probatur auctoritate Dionysii: «Id quod est divisim in inferioribus est
unite in superioribus ». Dc cael, hier., c. 12.
Probatur ratione a priori: Entia superiora ea sunt quae Deo sunt propin­
quiora et similiora. Atqui Deus omnia cognoscit uno intuitu aeterno in sua es­
sentia. Ergo intelligentiae superiores eo superiores sunt, quo per pauciores et
universaliores species intclligunt (i).
A posteriori hoc confirmatur cx exemplo: « intelligent! pauca » id est « pauca
verba sufficiunt ».
Prima obj.: Universale habetur per a-bstractionem. Atqui angeli non ab­
strahunt. Ergo.
Resp.: Dist. maj.: si cognitio accipitur a rebus singularibus, conc.; si cogni­
tio accipitur ab ideis divinis, nego.
Secunda obj.: Cognitio universalis est confusa. Atqui superiores angeli non
habent cognitionem magis confusam. Ergo.
Rcsp.: Dist. maj.: cognitio universalis cx parte rei cognitae, conc.; co­
gnitio universalis cx parte medii, nego. Id est: per ideas magis universales et
p inciores angeli superiores multa cognoscunt modo valde distincto, absque ulla
confusione.
'
■·"··>
Scotus dicit: perfectio cognitionis angelorum superiorum provenit ex cla­
ritate.
Rcsp. distinguendo: ex claritate empirica et materiali, nego; ex claritate
doctrinali quae oritur cx altioribus et universalioribus principiis, conc.
(i) Notandum est quoti ideae divinae non sunt species, nec acquisitae, nec infusae, ut patet;
ideae .divinae sunt essentia divina ut imitabilis est a creaturis et ut terminus relationis imitabilitatis creaturarum ad illam; cf. 1, q. 15, a. 2.
24

— Gahhigou-Laghange, De Deo Trino et Creatore.

J

37°

DE ANGELIS

Corollarium pacdagogicum:
In scientia est principium oeconomiae: Per pauciora principia res sunt
explicandae. Non sunt multiplicanda principia sine necessitate. Sic v. g. S. Tho­
mas explicat omnes principales quaestiones de praedestinatione ex hoc prin­
cipio: Cum amor Dei sit causa bonitatis rerum, nullus esset alio melior, si non
magis diligeretur a Deo (I, q. 20, a. 3).

Art. IV.

An angeli cognoscant naturaliter futura contingentia
et secreta cordium.
(q. 57. a. 3 et 4.)

Ad primam quaestionem respondetur negative. Est sententia communis quae
videtur de fide, propter testimonia S. Scripturae et Patrum (1). ( itantur praeser­
tim verba Isaiae XLI, 23: «Annuntiate quae ventura sunt in futurum et sciemus
quia dii estis vos» (cf. ibid., XLVI, 10). Sic prophetia est proprium signum divi­
nitatis, et motivum credibilitatis, « luculenter commonstrans Dei infinitam scien­
tiam » dicit Conc. Vatic. (Denz. 1790), sicut miraculum « commonstrat ejus omni­
potentiam ».
Probatur ratione: Futura contingentia non possunt certo cognosci ab an­
gelis neque in suis causis, neque in seipsis; non in suis causis creatis, quia sunt
contingentes et indifferentes ad utrumlibet; neque in causa increata, scii, in Ubero
Dei decreto, quod est omni intellectui creato naturaliter inaccessibile; non in sei­
psis, sic a solo Deo cognoscuntur futura contingentia, prout sola ejus scientia
mensuratur ab aeternitate, quae ambit totum tempus, cf. I, q. 14, a. 13. —
Unde angeli non possunt naturaliter cognoscere futura contingentia, nisi, ad plus,
conjecturaliter.

Ad secundam quaestionem ex S. Scriptura (III Reg. VIII, 39; Jcrem. XVII,
io) et Traditione (R. de Journel, loc. cit.) respondetur negative. Ratio est quia
haec secreta cordium non sunt partes universi. Etenim, ut libera, non necessario
connectuntur cum voluntate nostra, ct ut immanentia non connectuntur cum
rebus exterioribus. Non igitur habent connexionem cum partibus universi, et
sic non sunt proprie ejus partes. Sed pertinent ad ordinem altiorem a solo
Deo cognitum; et si sunt sancta secreta, pertinent proprie ad regnum Dei.
Hoc est privilegium vitae interioris « absconditae cum Christo in Deo » quam
igitur angeli non naturaliter cognoscunt. In hoc insistit S. Joannes a ('nice dum
dicit quod daemon non potest cognoscere cordis nostri secreta.
rJ
Cf. magnos commentatores S. Thomae de his omnibus pulcherrimis quae­
stionibus, quas brevissime tractamus in hoc libro.
'al
(1) Ci. Rouet de Journel, Enchir. patrist., index theoL, n. 202.

DE AMORE ANGELORUM

37I

CAPUT IV.

De amore seu dilectione angelorum.
(q- 6°·)

II voluntate et libertate.
Art. I. — De eorum

In angelis est voluntas, quae est appetitus sequens intellectum, ut inclinatio
ad bonum intellectualitcr cognitum (q. 59, a. i).
In angelis, sicut intellectus est facultas distincta ab eorum substantia, ita
eorum voluntas (a. 2). In eis est etiam liberum arbitrium, seu voluntas ut electiva
unius prae alio; libertas enim sequitur intellectum, prout intellectus potest
judicare de universali ratione boni, et judicium ejus remanet indeterminatum
circa objectum hic et nunc non ex omni parte bonum (a. 3). In angelis non est appe­
titus sensitivus (a. 4).

II naturali tum electivo.
II amore
n
Art. II. — De eorum
tum

In angelo est dilectio naturalis semper recta, quae est inclinatio indita ab
auctore naturae (q. 60, a. 1). In eo est etiam dilectio electiva quae sequitur
ex dilectione naturali circa objectum hic et nunc non ex omni parte bonum
(q. 60, a. 2).
......................
Angelus sicut homo naturaliter diligit seipsum, in quantum aliquod bonum
naturali appetitu sibi desiderat. In quantum vero sibi desiderat aliquod bonum
per electionem, in tantum amat seipsum dilectione electiva (q. 60, a. 3).
Angelus se diligit dilectione naturali, necessaria quoad specificationem, quia
nihil in sc (et etiam in Deo auctore naturae) considerare potest quo moveatur
ad odium sui (vel etiam ad odium Dei auctoris naturae). Imo secundum Bannez,
Sylvium, Gonet, Billuart, probabilius angelus diligit se necessario quoad exer­
citium, sicut necessario quoad exercitium se cognoscit; est proprietas quae fluit
ab ejus natura, sicut motus cordis a natura animalis.
Obj.: Sed angeli mali appetunt non esse, ergo non necessario se diligunt.
Rcsp.: Appetunt non esse directe ct ratione sui, nego, hoc enim est impossi­
bile, quia in non esse non invenitur ratio boni. Appetunt non esse indirecte et
ratione alterius, conc., quia appetunt non esse in tormentis, et sic appetunt
non esse ex amore sui ct non ex odio sui.

DE ANGELIS

Art. III. — Utr. angelus naturali dilectione diligat Deum
II
H naturae) plus quam seipsum.
(auctorem

(q. 60, a. 5.)
Hanc quaestionem longe tractavimus alibi (1), hic solum essentialia dicemus.
Hoc problema ponitur non solum pro angelo, sed etiam pro homine, imo analo­
gice pro omni creatura. S. Thomas ostendit quod inclinatio naturalis fundamen­
talis quae in omni natura creata venit ab auctore naturae est recta, ct remanet
recta, quamvis in nobis sit per peccatum originale et per peccata nostra per­
sonalia attenuata, sed perfici debet per caritatem infusam. Sic profunde in hoc
articulo ostenditur quod gratia non destruit naturam, sed eam perficit ct elevat.
S. Thomas igitur respondet affirmative, et sic probat.
Unumquodque quod naturaliter, sec. id quod est, alterius est, magis incli­
natur in id cujus est, quam in seipsum, ut pars naturalis (v. g. manus inclinatur
ad defensionem corporis etiam cum periculo mutilationis).
Atqui omnis creatura naturaliter, sec. id quod est, Dei est. Ergo omnis crea­
tura naturaliter inclinatur ad diligendum Deum auctorem naturae, plus quam
seipsam (2).
Confirmatio. Alioquin inclinatio naturalis esset perversa, et non perfice­
retur per caritatem iniusam, sed destrueretur per eam. Cfr. II-II, q. 26, a. 3.
iun’ dubium: Agiturne de dilectione naturali innata, an de elicita?
Resp.: de utraque.
2"n’ dubium: Utr. haec naturalis dilectio Dei quando est elicita sit neces­
saria an electiva?
Rcsf : Est necessaria saltem quoad specificationem, quia in Deo auctore na­
turae nihil considerari potest, quo angelus moveatur ad odium Dei.
3“n’ dubium: Utr. haec naturalis dilectio Dei, quando est elicita, sit neces­
saria etiam quoad exercitium?
Resp.: Probabilius affirmative cum Bannez, Gonet, Billuart (negant alii, v. g.
Ferrar.), quia angelus non potest cessare a consideratione suiipsius et proindô
Dei auctoris naturae, quem cognoscit in speculo suae essentiae. Est motus natu­
ralis dilectionis suiipsius ct Dei conservantis vitam ejus naturalem, sicut in
animali motus cordis est vehit proprietas naturalis.
q
|um dubium: Amor naturalis Dei super omnia existitne aliquo modo in
omni creatura?
Resp.: Utique etiam in lapide qui tendit ad centrum terrae ad cohacsionem
universi, propter bonum universi manifestans Dei bonitatem. Ita gallina congregat
pullos suos sub alas ad eos defendendos contra milvium, quia tendit ad conser(1) L’Amour de Diru et la Croix de Jésus, t. T, p. 61-150: be problème de l’amour pur.
(2) Si vero dicitur quoad exemplum citatum: « non est manus quae seipsam exponit ad defen­
sionem corporis, est ipsum corpus quod eam exponit » respondetur: equidem, sed hoc est secundum
tendentiam naturalem ipsius manus, quae magis diligit totum cujus est, quam seipsam. Etenim, ut
dicit S. Thomas 1 q. 44, a. 4: < Est idem finis a {entis et patientis in quantum hujusmodi, sed aliter
et aliter I num enim et idem est quod agens inten lit imprimere et quod patiens inten lit recipere ».

DE AMORE AlfGEJLORUM

373

vationem suae speciei propter bonum universi, et se sacrificaret, si necessarium
esset, ad conservationem suae speciei. Ita in ( antico: « Benedicite·, omnia opera
Domini, Domino » exprimitur quod omnis creatura suo modo tendit ad Deum,
seu ad bonum universi manifestans Dei bonitatem. Hoc tamen debet intelligi
absque pantheismo: agitur de creatura non ut pars Dei, sed ut est pars universi
quod ordinatur ad Auctorem suum glorificandum, seu ad ejus bonitatem mani­
festandam.

Objectiones.
ia obj.: Dilectio naturalis fundatur super unionem naturalem. Atqui angelus
magis naturaliter unitur cum seipso quam cum Deo. Ergo angelus magis natu­
raliter diligit seipsum, quam Deum.
Resp.: Dist. maj.: dilectio naturalis fundatur super unionem naturalem
et dependentiam naturalem a Deo, conc.; absque hac dependentia, nego. Contradist. min.: angelus magis naturaliter unitur cum seipso, quam cum Deo, et magis
dependet a Deo quam a seipso, conc., ct non magis dependet a Deo quam a seipso,
nego.
Inst.: Non obstante hac dependentia, angelus magis se diligit naturaliter.
Probo: Quilibet diligit naturaliter aliquid, diligit illud in quantum est bonum
sibi. Atqui diligens aliquid ut bonum sibi, diligit illud propter se. Ergo quilibet
diligens naturaliter Deum, diligit eum propter se et minus quam se.
Resp.: Dist. maj.: quilibet diligit naturaliter aliquid, diligit illud in quantum
est bonum sibi, ut subjectum cui desideratur, conc.; sibi ut finis semper, nego.
Contrad. min.: diligens aliquid ut bonum sibi, diligit illud propter se: si sit
bonum sibi subordinatum, conc.; si sit bonum superius, nego.
Angelus desiderat Deum sibi quidem, sed propter Deum, finem ultimum
naturalem. Finis cujus gratia et subjectum cui non sunt idem. E contra desi­
dero fructum mihi ct propter me, quia fructus est quid inferius ct subordi­
nation mihi.
Dum angelus vel homo recte diligit Deum etiam naturaliter, semetipsum
subordinat Deo, et non Deum sibi.
2!l obj.: Natura reflectitur in se;psam ct primo tendit ad suiipsius conserva­
tionem. Atqui natura non reflecteretur in seipsam, si tenderet in aliud plus quam
in seipsam. Ergo naturali dilectione angelus magis se diligit.
Resp.: Dist. maj.: natura reflectitur in seipsam, non solum quantum ad sin­
gularitatem suam, sed magis quoad universale ut est pars universi ordinata ad bo­
num universi, ad manifestationem bonitatis Dei, conc.; secus, nego.
Inst.: Si ita est, animalia bruta tenderent ad aliquod bonum honestum.
Dc facto autem tendunt solum ad bonum delectabile, aut sibi utile.
Resp.: Animalia bruta tendunt ad bonum honestum, non quidem explicite
et conscientur, sed implit ite et inconscienter, sicut gallina colligens pullos suos
sub alas et magis diligens suam speciem conservandam, quam seipsam.
Inst.: Attamen falsitas thesis apparet ex inconvenientibus: caritas esset
inutilis.
Probo: Etenim proprium caritatis est ut aliquis diligat Deum plus quam se.

374

DE ANGELIS

Atqui caritas non est dilectio naturalis, sed infusa. Ergo dilectione naturali
angelus non diligit Deum plus quam se.
.’
Rcsp.: Dist. maj.: proprium caritatis est ut aliquis diligat plus quam se
Deum auctorem gratiae, conc.; Deum auctorem naturae, nego.
Inst.: Saltem in hac thesi non potest explicari peccatum angeli.
Etenim dilectio naturalis semper manet, manente natura.
Atqui diligere Deum plus quam seipsum non manet in angelo peccante qui
odit Deum.
Ergo diligere Deum auctorem naturae plus quam seipsum non est naturale
angelo.
Rcsp.: Conc. maj.; dist. min.: diligere Deum ut judicem, non remanet in eo,
conc.; diligere Deum ut auctorem naturae, nego. Etenim Deus ut judex jubet
aliquid quod displicet daemoni; dum e contra Deus ut auctor naturae est causa
conservans vitam daemonis modo quasi physico, sicut loquimur dc praemotione
physica in ordine spirituali.
Inst.: Sed daemon non potest esse simul conversus ad Deum auctorem na­
turae ct aversus a Deo auctore gratiae, nam peccatum contra Deum auctorem
gratiae est simul indirecte contra Deum auctorem naturae.
Rcsp.: Daemon avertitur libere et moraliter a Deo auctore gratiae ct indi­
recte a Deo auctore legis naturae (quia lex naturalis praecipit: obediendum est Deo,
quidquid jubeat) et tamen daemon simul remanet conversus necessario ct phy­
sice ad Deum auctorem suae naturae quasi physice consideratae.
Haec oppositio dolorosa ad damnationem pertinet.
2
Quomodo homo diligit naturaliter Deum plusquam seipsum? Amore innato
ct amore elicito implicito, sic diligit Deum sub ratione beatitudinis in communi.

CAPUT V.

De merito angelorum.
(q. 62, a. 4, 5, 6.)

II
Art. I. — Utr. angelus beatus suam beatitudinem meruerit.
(I, q. 62, a. 4.)

Respondeo: Ultimus finis (non efficiendus sed obtinendus) obtineri debet per
meritum. Atqui beatitudo pro creatura intellectuali est finis ultimus non effi­
ciendus sed obtinendus, prout in visione supernatural! Dei consistit. Ergo bea­
titudinem angeli beati meruerunt.
I
Quandonam eam meruerunt? Certo antequam eam acciperent, nam meritum
habet rationem viae ad finem. « Ei autem qui est in termino, non convenit moveri
ad terminum, sic nullus meretur quod jam habet*. Cfr. S. Thom., ibidem: uNon
simul potest informari liberum arbitrium gratia imperfecta, quae est principium
merendi, et gratia perfecta, quae est principium /ruendi ».
]

DE MÉRITÔ ANGELORUM

375

Art. II. — An angeli meruerint in primo instanti.
(S. Thomas I, q. 63, a. 6, ad 4.)
Quaeritur: An meruerint bcalitudinem in primo instanti creationis, si creati
sunt in statu gratiae? Quid est tempus angelicum? Utrum sit continuum, an
discretum? Est mensura cujusnam motus? Est mensura successionis intellectio­
num et aflcclionum angeli. Unum instans angelicum potest durare piures horas
ct dies nostri temporis, sicut contemplatio ejusdem objecti quae in sanctis per
plures horas in extasi perdurat.
«Prima operatio in omnibus (angelis) fuit bona », quia erat sub speciali
inspiratione divina. Etiam fuit amor supcrnaturalis Dei. Sed in hac operatione
nondum erat plenum meritum, quia solum movebantur a Deo, et nondum sese
movebant. Statim autem postea quidam ad Deum auctorem gratiae pleno merito
conversi sunt, quidam vero per superbiam intumescentes a Deo auctore gratiae
aversi sunt.
Quare in secundo instanti sufficiat in angelis unus actus ad meritum et ad
demeritum 1, q. 62, a. 5.
Resp.: Quia gratia perficit naturam secundum modum naturae. Atqui hoc
est proprium naturae angelicae, quod naturalem perfectionem acquirat non
per discursum, sed statim ex uno actu. Ergo pariter statim post unum actum plene
meritorium, angeli obtinuerunt beatitudinem supernaturalem, quam obtinuisset
daemon «nisi statim impedimentum praestitisset peccando» (I, q. 63, a. 6).

Art. hi.

II
II et gloriam
Utr. angeli sint consecuti gratiam
II naturalium.
secundum quantitatem

(q. 62, a. 6.)

Rationabile est respondere affirmative, quia in angelo motus voluntatis
non potest impediri vel retardari per inordinatam passionem et « quando non
est aliquid quod retardet aut impediat, natura secundum totam suam virtutem
movetur. Et ideo rationabile est quod angeli qui meliorem naturam habuerunt,
etiam fortius et efficacius ad Deum conversi sint ».
Estnc in hoc analogia quaedam cum hominibus?
« Hoc etiam in hominibus contingit; quia secundum intensionem conversionis
in Deum, datur major gratia (habitualis) et gloria ». Sed hoc videtur redolere
pclagianismum quoad angelos? Non, quia natura angelica non est dispositio />roporlionata ad donum mere gratuitum gratiae; insuper « sicut gratia est ex mera
Dei voluntate, ita etiam natura angeli», ibid., ad 1. « Unde magis videtur quod
gratia detur secundum gradum naturae, quam ex operibus», ad 2. In homine
autem qui sese disponit, sub influxu gratiae actualis, ad gratiam habitualem,
haec datur secundum proportionem non ad conatum naturalem, sed ad dispo­
sitionem supernaturalem quae provenit ex gratia praeveniente.

DE ANGELIS

37ό

»

CAPUT VI.

De culpa et obstinatione daemonum.
Art. I.

II
II culpae possit esse in angelis.
Utr. malum

(q. 63, a. I.)

De fide, affirmative: quia plures angeli peccaverunt, ergo potuerunt peccare.
Quomodo probatur a S. Thoma quod angelus cx sua natura potest peccare.
Sola voluntas quae est regula sui actus non potest declinare a rectitudine
habenda.
- Atqui haec voluntas est Dei tantum, quia non habet superiorem finem.
— Ergo quaelibet voluntas creata peccare potest.
An angeli possint peccare directe et immediate contra legem naturalem et po­
tuissent peccare si creati fuissent in ordine mere naturali.
Probabilius non, see. communiorem sententiam thomistarum.
i° Quia angeli vident semper et mere intuitive suam legem naturalem etiam
circa singularia scriptam in eorum essentia, idcoque non possunt habere circa
eam directe nec errorem, nec ignorantiam, nec inconsiderationem, consequenter
nec peccatum.
20 Quia angelus naturaliter ct efficaciter diligit Deum auctorem naturae plus
quam seipsum, ct hic amor continet virtualiter adimpletionem totius legis naturae.
Rcmanetne in daemone? Daemon adhuc dili it Deum auctorem suae vitae
quasi physicae, non vero Deum auctorem legis moralis ct judicem.
An angelus possit peccare indirecte ct mediate contra legem naturalem!
Resp.: Utique, peccando directe contra legem supernaturalcm.
Quomodo potuerit peccare contra eam? —Resp.: Quia eam cognovit, non
cum evidentia intuitiva, sed in obscuritate fidei, et prout haec lex praecipiebat
aliquid quod poterat displicere superbis.
An omne peccatum quod est directe contra legem supernaturalcm sit indirecte
contra legem naturalem! — Resp.: Affirmative.
Quare? — Resp.: Quia lex naturalis jam praecipit esse obediendum Deo quid­
quid jubeat.
-S·
Obj.: Tunc elevatio ad ordinem gratiae fuit eis causa peccati? — Resp.: Non
causa, sed occasio, sicut Incarnatio redemptiva pro juda is.
Alia objectio: Ne contra legem quidem supematuralem potuerunt peccare.
Prob.: Peccatum seu electio dcjcctuosa supponit judicium erroneum. Atqui
error non potest esse in angelis, saltem ante peccatum, nam in cis non sunt
passiones, nec inordinata praecipitatio voluntatis.
Ergo.

DE CULPA ET OBSTINATIONE DAEMONUM

377

Resp.: ad 4"’: Dist. maj.: electio defeduosa quoad objectum volitum, cone.;
quoad modum tendendi ad objectum see,, se bonum, nego.
Quid supponitur ad hoc peccatum cx parte intellectus'*
Resp.: Inconsideratio legis supernaturalis servandae hic et nunc.
Haec ineonsideratio estne negatio, an privatio?
Resp.: Est privatio, dum angelus incipit operari sine consideratione regulae.
haec inconsideratio fuerit voluntaria? , Resp.: Fuit saltem indirecte voluntaria, prout angelus poterat et debebat tunc
considerare.
An haec inconsideratio fuerit magis voluntaria in angelo quam in homine*
Resp.: Dicunt plures thorn istac, quod fuit inconsideratio interpretative vo­
luntaria et affectata.
Quid significat interpretative in hoc loco?
Resp.: Non significat quod consensus fuisset talis, si datus fuisset, si fuisset
attentio sufficiens, ut accidit in moribundis; sed in hoc casu voluntarium interpretativum idem est ac « voluntarium virtualc seu implicitum per actum impli­
citum potius quam per actum explicitum. Si enim fuisset actus explicitus (nolo
considerare), hic actus nolitionis praesupposuisset non solum inconsiderationem,
sed errorem quoque qui non potest esse in angelis ante peccatum.
Quomodo igitur peccavit angelus*
Resp.: Appetendo inordinate suam excellentiam propriam; seu suam beati­
tudinem naturalem habitam ex virtute suae naturae, recusando beatitudinem
supernaturalcm habendam ex gratuito Dei beneficio et communem cum hominibus,
id est habendam per viam humilitatis et obedient iae (q. 63, a. 3).
An fuerint duo actus, unus circa beatitudinem naturalem et alter circa bcalitudinem supcrnaturalem?
Resp.: Non, unus: praeligendo beatitudinem naturalem alteri.
Quomodo tanta stultitia potuerit intrare in mentem superiorum angelorum?
Resp.: Sicut quidam magis diligunt studium mathematicae aut physicae
quam Evangelium.

Art.

II.

An angelus potuerit peccare in pri H 0 instanti?

Resp.: Non, nam in primo instanti operatus est sub speciali inspiratione
divina\ cum enim nihil volitum nisi praecognitum, prima cognitio non est ex
applicatione voluntatis creatae, sed ex speciali inspiratione Dei, sub qua crea­
tura non peccat. Peccaverunt in secundo instanti in quo plene deliberaverunt et
tertium instans fuit damnationis, in quo non erat amplius demeritum nec possi­
bilitas meriti (q. 63, a. 5 ct 6).

DE ANGELIS

37«

Art.

III. — An angeli potuerint peccare venialiter?

Sec. S. Th. (I-II, q. 89, a. 4): non. Ratio est quia intellectus angelicus non
est discursi vus, sed intuitive videt conclusiones in principiis ct media ut stant
sub ordine finis, ita ut in angelis non possit esse deordinatio circa media (seu
peccatum veniale) quin sit simul deordinatio circa finem.
Scotus autem et Suarez tenent contrarium prout dicunt quod angelus potest
discursive cognoscere.

Art.

IV. — De obstinatione daemonum.

(I, q. 64, a. 2; De Ver it., q. 24, a. 10 et 1 r.)
Quid est de fide? — Quod de facto daemones sunt obstinati in malo. Matth.
XXV, 41: « Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est dia­
bolo et angelis ejus». Eis applicantur verba Ps. LXXIII, 23: «superbia eorum
ascendit semper », scii, producit semper novos effectus.
Quoad explicationem obstinationis voluntatis daemonis in malo differunt
S. Thomas, Scotus et Suarez.
Scotus eam explicat solum per causam exlrinsccam, scii, ex parte Dei dene­
gantis gratiam.
S. Thomas eam explicat etiam per causam intrinsecam, scii, per modum
connaturalem see. quem angelus immobiliter ‘judicat ct adhaeret fini ad quem se
determinavit, ita ut postea ejus arbitrium sit inflexibile.
*3·
Suarez dicit: ex hoc sequitur solum quod daemon potest difficile retractare
id quod semel plene deliberate voluit.
Quomodo probatur conclusio S. Thomae? See. ejus verba: Vis appetitiva
in omnibus proportionate apprehensivae, a qua movetur. Atqui angelus appre­
hendit immobiliter ct mere intuitive id quod nos apprehendimus mobiliter et dis­
cursive, speciatim id quod judicat ut finem supra omnia diligendum. Videt
enim mere intuitive et non successive ea omnia quae pertinent ad rem eligendam,
ac postea dicere potest: « jam haec omnia consideraveram ».
jS
Ergo voluntas angeli adhaeret fixe et immobiliter huic fini.
H
Haec argumentatio habetne fundamentum in traditione theologica?
S. Th. dicit ibidem: « Consuevit dici: liberum arbitrium hominis flexibile
est ad oppositum ante electionem et post, liberum arbitrium autem angeli est
flexibile ad utrumque oppositum ante electionem sed non post ».
a
1“ obj.: Sed angelus remanet liber post electionem et igitur non est infle­
xibilis.
Rcsp.: Ad libertatem non requiritur possibilitas mutandi propositum, v. g.
liberrima decreta Dei sunt immutabilia.
j|
2a obj.: Tunc videtur quod liberum arbitrium dicatur univoce de angelo
et de Deo.
3

DE CULPA ET OBSTINATIONE DAEMONUM

379

Rcsp.: Non, sed analogice, nam in solo Deo immutabilitas est ab aeterno
et nunquam in malo.
I11 Series objectionum adversariorum: cx indifferentia libertatis quae remanet.
Libertas excludit inflexibilitatem seu immutabilitatem. Atqui angelus post
electionem remanet liber. Ergo non est immutabilis.
Resp.: Dist.: libertas excludit immutabilitatem absolutam, conc., hypoteticam, nego.
Sic decreta Dei liberrima sunt immutabilia. Conc. min. Dist. conci.
Inst.: Ubi remanet objectum indifferens, electio mutabilis est. Atqui post
peccatum daemonis objectum ejus electionis remanet indifferens. Ergo.
Resp.: Dist. major.: ubi remanet objectum indifferens, electio mutabilis est,
ex parte objecti, conc.; ex parte subjecti, scii, modi connaturalis agendi, mere intuitivi, nego; conc. min.; dist. conci.
IIa Series: ex insipientia judicii retractandi.
Diabolus peccavit cx inconsiderationc regulae superioris sec. S. Th. Atqui
potest nunc eam considerare, maxime cum sit sua miseria edoctus. Ergo potest
suum judicium mutare.
Rcsp.: Dist. major.: peccavit ex inconsiderationc volita ct affectata, conc.;
peccavit ex inconsiderationc proveniente cx ignorantia, nego.
Non ignorabat quod, sic superbe recusando beatitudinem supcmaturalem,
damnationem sibi acquireret. Certo certius melius quam nos theologi sciebat
quod aversio a fine ultimo supernatural! erat pro illo peccatum mortale irre­
missibile et importans indirecte aversionem a fine ultimo naturali.
Inst.: Sed videtur incredibile quod aliqua intelligentia recuset beatitudinem
supcmaturalem etiam praevidendo damnationem futuram.
Rcsp.: Hoc est tamen proprium maximae superbiae: proprio et singulari
bono haerere atque in eo eminere potius quam beatitudinem supematuralem
habere ex beneficio alterius ct cum hominibus communem. Mentis oculos daemon
clausit lumini gratiae ct ad illud in praxi attendere contempsit.
Dollinger volebat defendere Ecclesiam, sed suo modo, non see. subordinationem Summo Pontifici.
Inst: Attamen praevidit suam damnationem solum speculative, nunc
autem experimentalitcr eam cognoscit, et proinde propter hanc novam expe­
rientiam potest mutare judicium.
Rcsp.: Si practice nunc apprehenderet suam culpam superbiae ut malum morale
rejiciendum, conc.; si quasi speculative tantum eam apprehendit ut malum, nego.
Ut autem practice et affective apprehenderet suam culpam superbiae ut
malum rejiciendum, deberet tendere, ad humilitatem, ad obedientiam et postulare
misericordiam. Revera autem ejus superbia ascendit semper, non intensive,
sed prout semper novos effectus producit. Damnati veniam non postulant:
pro cis esset unica via ad retractandum suum judicium, scii, via humilitatis ct
obedient iae et hanc viam non volunt.
Est aliquid simile in quibusdam apostatis, ut in Lamennais et Loisv. Teten­
derunt ad objectum quod cr.it apparenter objectum magnanimitatis: scii, excel­
lentiam voluerunt, sed modo superbo. Magnanimitas est ordinatus amor excellen­
tiae, superbia est inordinatus amor propriae excellentiae absque subjectione Deo.

3^0

I

DE ANGELIS

Alia obj.: Sed remorsus conscientiae remanet in damnatis cum synderesi,
secundum S. Thomam, et ideo videtur quod propterea possunt mutare suum ;
judicium.
Resp.: Cum synderesi remanet in eis remorsus conscientiae, sed absque
minima attritione ct spe, imo cum desperatione, et absque minima velleitate
verae poenitentiae, cfr. S. Thomam, Tab. aurea ad vocem «Remorsus».
Peccatum est eis amarum non planctu poenitentiae; et quamvis remaneat
eis synderesis ct remorsus conscientiae, non remanet in eis nec fides infusa, nec
spes, nec prudentia, nec timor peccati, et praevalet omnino in eorum mente
superbia, de qua dicitur « ascendit semper ». Damnati non pocnitcnt de malis
quae fecerunt ratione culpae, sed solum ratione poenae. Imo vellent omnes
damnari, quia perfectissimo odio dolent de omnibus bonis, de adimpletione i
voluntatis divinae, ct maxime de bcatitudine sanctorum. Ita saepe S. Thomas,
Inst.: Sed remanet in eis desiderium bcatitudinis saltem naturalis, quam
habere nequeunt, quia avertuntur non solum a fine ultimo supernatural!, sed a ’
fine ultimo naturali. Ergo propter praedictum desiderium bcatitudinis possent !
mutare suum judicium.
Resp.: Ad illud practice immutandum deberent eligere viam humilitatis et
obedientiae, et propter eorum superbiam quae semper perseverat, nolunt hanc
viam sumere. Sic confirmantur in malo. Unde in daemone desiderium bcatitudinis
amissae est invidia plenum (hoc ad damnationem pertinet); imo in eo perse­
verat odium Dei, nam, ut dictum est supra in explicatione q. 60, a. 5, daemon,
quamvis naturaliter diligat Deum ut auctorem suae naturae quasi physice con­
sideratae, odit Deum ut auctorem legis naturalis praecipientem obedientiam,
item Deum ut judicem, ct Deum auctorem gratiae, quia sub hoc triplici aspectu
Deus jubet aliquid quod daemoni displicet.
jRl
Remanet igitur quod daemon non apprehendit practice suam culpam super­
biae ut malum morale rejiciendum; solum quasi speculative eam apprehendit
ut malum ct semper praevalet in eo superbia, qua sese super omnia diligit cum
desperationis ct odii Dei amaritudine et acritate (1).
Quomodo explicatur obstinatio in hominibus. An dici possit cum ( ajelano
quod homo fit immobilis in bono vel in malo per actum meritorium vel demcritorium elicitum in primo non osse viae, scii, in primo instanti separationis
animae a corpore? Alii thomistae hoc rejiciunt: quia non esset homo sed anima
separata quae mereretur.Christus dicit: «venit nox quando qua nemo potest ope­
rari», Joan. IX, 4. S. Thomas aliter explicat IV C. Gentes ultimis cap. prout
anima post separationem a corpore non est amplius in via, quia corpus est
propter perfectionem animae ut ad finem suum tendat, et igitur anima separata
non est amplius in via ad perfectionem suam, ct meritum aut demeritum ulti­
mum viae redditur definitivum per statum separationis a corpore. Cf. infra tr.
de homine, caput de anima separata, in fine,
(1) Dicitur: haec apprehensio daemonis est quasi speculativa, quamvis procedat a synderesi, ct
agatur dc culpa ut sua, quia haec apprehensio non pervenit ad judicium proprie praclicum, nam
obnubilatur ct vincitur ab alia apprehensione practica contraria, quae conformis est praevalenti
superbiat.

DE NATURA ANGELORUM

__ jfit

CAPUT VII.

De illuminatione angelorum.
(q. 106.)

Angeli superiores illuminant inferiores. Illuminare, sec. S. Thomam, non
est solum manifestare veritatem, quod jam fit per simplicem locutionem etiam
quando inferior loquitur superiori, sed est quoque manifestare veritatem cum magi­
sterio seu doctrina, eam reducendo ad altiora principia et ad primani veritatem, ita
scii, disponendo veritates ut alter possit eas melius intelligere quam posset ex se
solo. Hoc autem facere possunt angeli superiores quia habent species universa­
liores quae modo simpliciori repraesentant magnas regiones mundi int< lligibilis.sic
altius intelligunt quam inferiores et possunt suos perfectiores conceptus explicare.
Non tamen angeli superiores possunt, ut Deus, infundere novum lumen
naturae vel gratiae, sed angelus superior objectum proponendo ut magister
illuminat inferiorem prout suum lumen superius in objecto sic proposito resplendet.
Jamquidem magister humanus proponendo medium demonstrativum discipulis
suis confortat objective eorum intellectum, absque infusione novi luminis, a
fortiori hoc potest angelus superior qui est altioris speciei per respectum ad infe­
riores. Sic non solum confortat quoad gradum eorum intellectum, sed etiam elevat
eum ad perfectiorem modum intclligendi. Angelus illuminatus, ct etiam homo il­
luminatus ab angelis, aliquatenus elevatur ad modum intclligendi naturae supe­
rioris, sic attingit quod erat sibi per se ignotum, aliquid nempe superans proprium
lumen; non ita est pro discipulo illuminato a magistro humano qui manifestat
quod est tantum per accidens ignotum.
Angeli superiores illuminant inferiores de omnibus sibi notis quae pertinent
ad statum naturae, ad statum gratiae, ct ad gloriam accidentalem, nam l>onum
est essentialiter suiipsius diffusivum.
Daemones ordinant manifestationem veritatis ad suam nequitiam, ideo non
illuminant, sed potius tenebras offundunt (q. 109, a. 3).

CAPUT VIII.

De hierarchia angelorum.
(q. 108-112.)

Hierarchia est multitudo ordinata sub principe, et dicitur una prout multi­
tudo uno ct eodem modo potest gubernationem principis percipere. Triplex
autem est modus cognitionis et illuminationis in angelis. Quidam veritatis lumen
hauriunt immediate a Deo, sicut ministri regi assidentes; quidam illud hauriunt

3«2

DE ANGELIS

in universalioribus causis creatis, ut senatores et provinciarum gubernatores; qui­
dam denique in particularibus causis, ut praeses cujuslibet civitatis. In prima
hierarchia sunt tres ordines: Seraphim, Cherubim, et Throni; in secunda Do­
minationes, Virtutes et Potestates; in tertia Principatus, Archangeli et Angeli,
quorum nomina sunt in S. Scriptura (Is. VI; Ez. I; Coloss. I; Ephes. 1). Sic
nominantur a suis proprietatibus et officiis. Quantum ad naturam, prout eam
retinent, remanet subordinatio etiam in daemonibus, non ex amicitia inter se,
sed ex communi nequitia, et praeesse in malis est esse magis miserum.

CAPUT IX.

De custodia angelorum.
(I, q. 113.)
Art. I. — De ipsa eorum custodia.

De fide est quod homines ab angelis custodiantur. Ps. XC, n: «Angelis
suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis ». Christus ipse monet
pueros minime scandalizandos esse, quia « angeli eorum semper vident faciem
Patris» Matth. XVIII, io (i).
Omnia testimonia traditionis confirmantur facto institutionis festi Ss. Angelorum Custodum. Ratio theologica (a. 1 et 4) est quod Deus inferiora per
superiora gubernare solet. Insuper homo est viator et in via sunt multa pericula,
tum ab interiori, tum ab exteriori. Ergo sicut hominibus per viam non tutam
ambulantibus dantur custodes, ita et cuilibet homini, quandiu est viator. Quando
autem jam ad terminum viae pervenerit, tunc non habebit angelum custodem,
sed angelum conregnantem.
^3
Certum est singulos fideles justos habere suum proprium angelum custodem
(cfr. S. Basilium contra Eunomium, III, 1).
Communiter idem asseritur pro peccatoribus ct pro infidelibus, etiam pro
malis, ut minus noceant. Valde probabile est cuilibet sacerdoti celebranti adesse
angelum specialiter deputatum.

Art. II.

u sint officia angelorum custodum erga nos.
Quaenam

Illuminant intellectum, non inlundcndo species, sed aptando veritates ad
captum nostrum, vel sub sensibilium similitudinibus repraesentando, sicque
instruunt, bonas cogitationes suggerunt, voluntatem etiam excitant ad bonum
suadendo, hortando. Boni occasiones subministrant, mali occasiones amovent;
(1) Quoad testimonia Patrum, ci. Rouet de Journel, Enchir. fiatristicum, index thcoL, n. J09
et aio.

DE CUSTODIA ANGELORUM

3« 3

preces nostras et vota Deo offerunt; avertunt mala exteriora (Tob.), nos adju­
vant in negotiis terrestribus (Tob.), arcent daemones, medicinales poenas infli­
gunt, in articulo mortis specialiter adjuvant, animas nostras ad caelum vel ad
purgatorium perducunt. Eis debemus reverentiam, devotionem, fiduciam.

CAPUT X.

De impugnatione daemonum.
(I, q. 114.)

A. i. — Homines impugnantur a daemonibus (Ephes. VI, 12), qui propter
invidiam profectum hominum impedire nituntur, et propter superbiam divinae
majestatis similitudinem usurpant.
Sed ordo ipsius impugnationis est a Deo, qui ordinate voluit malis uti, ad
bona ea ordinando.
Daemones impugnant homines i° instigando ad peccatum (sec. Dei permis­
sionem), 2° et puniendo homines, sic mittuntur a Deo sicut missus est spiritus
mendax ad puniendum Achab regem Israel (III Reg., c. ult.). Sed Deus omnes
tentatos adjuvat per se et per angelos bonos. Haec omnia ordinantur ad gloriam
electorum.
A. 2. - Tcntare est proprium diaboli (I Thés. III, 5), et semper tentât ut
noceat, in peccatum praecipitando.
Daemon etsi non possit immutare voluntatem, potest tamen aliqualiter
immutare inferiores hominis vires, ex quibus etsi non cogitur voluntas, tamen
inclinatur.
A. 3. — Non omnia peccata procedunt ex tcnlationc diaboli, sed quaedam ex
concupiscentia carnis vel oculorum, aut ex superbia nostra.
A. 4. — Daemones possunt seducere homines, non per vera miracula, sed
per praestigia.
De obsessione et possessione diabolica cfr. Rituale Romanum.
De Spiritismo (Denz. 2182).
Deer. S. Officii 1917: « Non licet per Medium ut vocant, vel sine Medio,
adhibito vel non hypnotismo, locutionibus aut manifestationibus spiritisticis
quibuscumque adsistere, etiam specie honestatis vel pietatis praeseferentibus,
sive interrogando animas aut spiritus, sive audiendo responsa, sive tantum
aspiciendo, etiam cum protestatione tacita vel expressa nullam cum malignis
spiritibus partem se habere velle». Item recens decretum de Radiestesia ad
ignota cognoscenda, hoc prohibet sacerdotibus.
Hae omnes impugnationes permittuntur ad gloriam electorum. Christus
jam retulit perfectam victoriam ex daemone, sicut ex peccato et ex morte, in
€alvario et per resurrectionem.

DE CREATURA CORPORALI
(q· 65-74)·

Videamus prius quid sit de fide circa hoc secundum S. Scripturam et see.
declarationes Ecclesiae.
De narratione biblica: 1. Quid sit genus litterarium trium -priorum capitum
Gcneseos in quibus describitur ordo creationis rerum corporalium ct hominis?
Hacc quaestio examinata est a Commissione de re biblica quae de ea dedit
decretum 30 junii 1909, de charactere historico priorum capitum Gcneseos;
Cfr. Denz. 2121-2128.
Ex his omnibus declarationibus habetur haec principalis thesis: In tribus
prioribus capitibus Gcneseos non more scientifico describitur rerum constitutio
ct ordo creationis completus (Denz. 2127), sed traditur narratio historico-popularis (n. 2121, sq.) sensibus et captui hominum hujusce temporis accommodata
(n. 2127).
Explicatur haec thesis, see. ipsa verba responsionis Commissionis Biblicae:
i. Tria priora capita Gcneseos sunt historica, prout ut dicitur in hoc decreto
(2122) «continent rerum vere gestarum narrationes, quae scii, objectivac realitati et historicae veritati respondent ».
Hoc constat, ut ibid, dicitur, i° ex indole ct forma historica libri Gcneseos:
si enim ea quae narrantur de filiis Adam, de Noc ct filiis ejus, de Abraham,
Ismael, Isaac, Esau, de Jacob et filiis ejus, sunt ut omnes admittunt historica,
quare inter tabulas amandarentur ea quae primam ori.incm rerum respiciunt?
2° Hoc probatur ex nexu peculiari trium horum capitum inter se et cum sequenti­
bus capitibus. Origo enim totius generis humani connectitur in hac narratione
cum prima populi judaici origine de qua est sermo in sequentibus capitibus.
30 Prob. ex multiplici testimonio Scripturarum tum Veteris tum Novi Testa­
menti, ct unanimi fere sanctorum Patrum sententia, in quibus pariter ut histo­
rica commemorantur facta in prioribus capitibus Gcneseos relata. Ita saepe lau­
datur opus creationis a Deo peractum, Gen. XIV, 19; Isaias XI.II, 5, XLV, 18;
Prov. III, 19, VIII, 22; Sap. IX, 9; Ps. XXXII, 9, CXI.V, 5; II Mach. VII, 28,
et etiam in 1. Sap. X, 1-2 recensetur Adami formatio c jusque lapsus.
2
Insuper hic traditionalis sensus historicus ab israclitico populo transmissus
est, et semper tenuit cum Ecclesia.
2. Attamen hacc historica narratio est simul popularis, non scientifica,
cfr. Denz.. 2127: «nam in conscribendo primo capite Gcneseos non fuit sacri
auctoris mens intimam adspec tab ilium rerum constitutionem, ordinemque crea­
tionis completum scientifico more docere, sed potius suae genti tradere notitiam

DE NARRATIONE BIBLICA

385

popularem, prout communis sermo per ea ferebat tempora, sensibus et captui
hominum accomodatam ». Hoc jam dixerat S. Thomas I, q. 67, a. 4, et q. 70, a. 1,
ad 3: « Moyses rudi populo condescendens secutus est quae sensibiliter apparent »
Id est auctor sacer non intendebat docere scientias physicas, astronomiam,
geologiam, aut biologiam, sed veritates ad salutem necessarias ».
V. g. non describitur scientifico more natura firmamenti, seu caeli, sed affir­
matur quod firmamentum creatum est a Deo. Et igitur in hac narratione ad inve­
niendum id quod proprie revelatum est, oportet attente considerare id circa quod
formaliter cadit verbum est in propositione revelata. V. g. dum legitur Gcn. I, 6-8:
« Fiat firmamentum in medio aquarum et dividat aquas ab aquis. Et jecit Deus
firmamentum, dividitque aquas quae erant sub firmamento ab his quae erant
super firmamentum, Et factum est ita. Vocavitque Deus firmamentum caelum .
Quid revolatum est in his propositionibus? Revelaturne quod firmamentum est
quid firmum et solidum? Non; verbum est non cadit supra firmum aut solidum.
Sed revelatum est quod caelum (quod antiqui putabant esse solidum firmamen­
tum) est creatum a Deo. Verbum est cadit formaliter supra creatum a Deo, et non
supra firmum. Hacc propositio: caelum est solidum firmamentum non est pro­
positio revelata.
Unde in hac narratione oportet bene distinguere id quod proprie docetur
see. mentem auctoris, nec confundenda est phrasis cum propositione, propositio
enim formaliter continet subjectum, verbum est et praedicatum, v. g. caelum
est creatum a Deo\ phrasis non raro continet insuper plura adjuncta ad descri­
ptionem subjecti ut concipiebatur ab antiquis: v. g. caelum, quod concipitur ut
firmamentum solidum, est creatum a Deo. Sic Commissio Biblica (Denz. 2125)
dicit: «non omnia ct singula, verba scii, et phrases, quae in praedictis capitibus
occurrunt, semper ct necessario accipienda sunt in sensu proprio ».
Pariter de aliis, scii, de natura luminis, de stratifteationibus geologicis, de
legibus biologicis, hic non agitur more scientifico.
Item auctor sacer non intendit completum creationis ordinem narrare, sed
solum ea quae populo sunt magis nota. Nec semper sequitur ordinem chronologicum: v. g. non potest inferri ex sola hac narratione quod lux praecesserit for­
mationem solis, quamvis dicatur quod lux facta sit prima die, et luminaria
quarta die.
Unde S. Thomas dicit I, 70, a. 1, ad 3: « Moyses rudi populo condescendens
secutus est ea quae sensibilibus apparent ». Item II Sent., dist. XII, q. 1, ad 2.
Item S. Aug., de Genesi ad liti., 1, II, q. 20 et Leo XIII Enc. «Providenlissimus ».

lum dubium: Circa quaenam jacta sensus litteralis historicus vocari in dubium
non possit.
Resp.: Ex decreto Comm. Bibi. (Denz. 2123) : « Speciatim circa jacta quae Chri­
stianae religionis fundamenta attingunt', uti sunt inter cetera, rerum universarum
creatio a Deo facta in initio temporis; peculiaris creatio hominis; formatio primae
mulieiis ex primo homine; generis humani unitas; originalis protoparentum fe­
licitas in statu justitiae, integritatis et immortalitatis; praeceptum a Deo ho­
mini datum ad ejus obedientiam probandam; divini praecepti, diabolo sub
serpentis specie suasore, transgressio; protoparentum dejectio ab illo primaevo
innocentiae statu; nec non Reparatoris futuri promissio».
25 —

Garriooii-Lagrange, l)c Deo Trino ct Creatore.

2nm dubium; « Utrum pracsupposilo litterali ct historico sensu, nonnullorum
locorum eorundem capitum interpretatio allcgorica et prophetica adhiberi sapienter d
utiliter possit ». (Omni. Bibi, respondit affirmative (n. 2I2(>). In hoc enim sequitur
exemplum plurium Patrum, praesertim Augustini, et ipsius Ecclesiae.
Sic schola alexandrina et Augustinus docuerunt mundum integrum in uno
instanti creatum fuisse, Moyseu vero sex dies distinguere ut ordinem logicum
in sua descriptione poneret (i). Alii dixerunt: Moyses proposuit logico ordine sex
visiones propheticas, quibus creatio revelata est. Hoc potest admitti dummodo
in his visionibus inveniatur descriptio historica popularis operum Dei.
Secundum S. Thomam I, q. 65, logice distinguitur in narratione mosaica
triplex opus, creationis scii., distinctionis et ornatus. Hoc non impedit quominus
narratio sit historico-popularis.
Ultimum dubium: Utrum in illa sex diorum denominatione et distinctione
sumi possit vox Yom (dies) sive sensu proprio, pro dic naturali, sive sensu impro­
prio, pro quodam temporis spatio.
Comm. Bibi, respondit affirmative (n. 2128). De hujusmodi quaestione libere
inter exegetas disceptare licet.
('oncordistae dixerunt sex dies significare sex periodos indeterminatae
Jurationis, ut genuina philologia permittit, et aliunde exigit palacontologia. Sic
enim, ut aiebant, cum narratione mosaica concordant phases geologiae, saltem
quoad magna lineamenta. Sed hanc concordiam ita servari, multi dubitant hodie.
Non necesse est positivam concordiam quaerere inter narrationem mosaicam
et scientias naturales, nam non constat Moyscn voluisse ordinem proprie chronologicum sequi.
Concludendum est cum verbis S. Thomae I, 68, a. 1, c. initio: « In hujus­
modi quaestionibus duo sunt observanda. Primo quidem ut veritas Scripturae
inconcusse teneatur. Secundo, cum Scriptura divina multipliciter exponi possit,
quod nulli expositioni aliquis ita praecise inhaereat, ut si certa ratione consti­
terit hoc esse falsum quod aliquis sensum Scripturae esse credebat, id nihilo­
minus asserere praesumat, ne Scriptura ex hoc verbo ab infidelibus derideatur,
et ne eis via credendi praecludatur ».
*

Notandae sunt principales veritates quae defenduntur in his quaestionibus
a q. 65-74. Deus creavit omnia visibilia et invisibilia; divina bonitas est finis
omnium corporalium; formae corporales quas in prima productione corpora
habuerunt, sunt immediate a Deo productae. Materia nunquam fuit absque ulla
forma substantiali, hoc enim non potest esse, sic enim ens actu fuisset sine
actu, quod implicat contradictionem (q. 66, a. 1) (2). Tempus incepit cum motu,
(1) Cf Rouet de Journel, Enchir. patristic., In lex theol. n. 211-215: Doctrina Augustini de
creatione mundi: secundum Xugustinum Deus omnia simul creavit; indiditque creaturis rationes
seminales; dies gen. siaci dispares sunt a nostris; monita Augustini de cautione adhibenda in intelligendis primis capitibus Gems^os.
(2) Potest admitti cum pluribus Patribus quod informitas materiae praecesserit, dummodo
non intelligatur informitas absoluta

DE ORIGINE VITAE ET TRANSFORMISMO

3»7

cujus est mensura. Antiqui putabant quod corpora caelestia sunt incorruptibilia,
et non habent eandem materiam ac corpora sublunaria. Sed analysis spectralis
ostendit easdem combinationes chimicas esse in astris ac in corporibus terrestri­
bus. Attamen moderni admittunt existentiam aetheris, qui videtur incorruptibilis.

De origine vitae et transîormismo.
Status quaestionis: Inter principales quaestiones ad creationem rerum cor­
poralium pertinentes est, praesertim hodie, quaestio de origine \itae et diversa­
rum specicrum viventium. Haec quaestio moderna de transîormismo, fere ab an­
tiquis inaudita est, quamvis S. Thomas quandoque locutus fuerit dchxpothesi
novarum specierum nunc apparentium (cfr. 1, q. 73, a. 1, ad 3; et 115, a. 2; Utr.
in materia corporali sint aliquae rationes seminales). Notandum est quod hoc
problema non est sine relatione cum antiqua quaestione de universalibus: an
universalia sint fundamentaliter in rebus singularibus, secundum earum natu­
ram immutabilem.
Transjormismus est duplex, scii, absolutus et mitigatus.
Transjormismus absolutus tenet materiam esse incausatam, seu a se existentem
et aeternam, et ex ea per successivas transformationes provenisse varia viventia,
scii, vitam vegetativam, sensitivam et intellectivam seu varias species viven­
tium. Ita Huxley, Darwin.
Transjormismus mitigatus tenet e contra quod materia non est incausata,
sed a Deo causata libere et non ab aeterno, ct quod prima viventia fuerunt a
Deo creata, imo quod Deus intervenit specialiter ad productionem vitae sensi­
tivae, etiam ad formationem corporis humani ct ad creationem animae spiritualis.
Remanet tamen transformismus prout ex primis viventibus per successivas trans­
formationes provenerunt variae species plantarum ct animalium.
Hodie inter cos qui docent transformisnnim mitigatum, quidam tenent
quod omnes plantae ct omnia animalia proveniunt c.v diversis speciebus a Deo
creatis; alii tenent quod omnes plantae ab una, ct omnia animalia ab uno.
Denique notandum est quod diversi transformistae non tenent eandem defini­
tionem speciei, saepe id quod vocatur species ab aliquibus, vocatur varietas ab aliis.
i° Quid sentiendum est dc transjormismo absoluto.
Aperte contradicit ct fidei ct rationi, prout omnem Dei interventum negat.
Est immediate contra dogma creationis, « In principio Deus creavit caelum
et terram n, nam docet materiam esse incausatam et aeternam.
Est contra omnes probationes existentiae Dei, ct debit dicere quod plus
producitur a minori, perfectius ab imperfectiori', hoc autem est simul contra prin­
cipium contradictionis vel identitatis, contra principium rationis essendi, princi­
pium causalitatis efficientis, ct contra principium finalitatis. Esset evolutio ascen­
dens, in qua semper plus perfectionis appareret sine ratione essendi, sine causa
efficienti, sine fine et ordinatione. Sic tollitur omnis intclligibilitas reium, ut longe
exponimus alibi, de Revelatione, I, p. 233-276, contra evolutionismum empiricum.
Ita evolutio specieium fuisset fortuita, sine idea ct finalitatc praeconcepta,
et nullo modo redderetur ratio mirabilis subordinationis ct coordinationis reium
naturalium.

388

DE CREATURA CORPORALI

In qualibet specie etiam antiquissima, ut ex fossilibus patet, organa ad
determinatum finem adaptantur, coordinantur ad invicem et subordinantur con­
servationi individui et speciei. Haec autem omnia casui tribui nequeunt, sed
causam intelligentcm supponunt. Casus est causa per accidens, quae conjuniitur
accidcntaliter causae per se, et ideo non potest esse prima causa ordinis rerum;
ordo veniret a privatione ordinis ct intclligibilitas ab inintelli ibilitate. Quid
autem absurdius est, praesertim quam dicere intelligentiam magnorum Doctorum,
et caritas sanctorum provenire cx materiali et caeca fatalitate! Plus non potest
produci a minori. Unde transformismus absolutus proponit loco mysterii crea­
tionis manifestissimam absurditatem.
Confirmatur confutatio transformismi absoluti cx experientia, quae ostendit
quod omne vivum est cx vivo, nec datur generatio spontanea. Pasteur ct Tyndall
demonstraverunt nulla viventia generari ubi omnia ova ct semina destructa
sunt: ex quo sequitur animalcula quae in acre dicuntur generata, non ex materia
inanimata oriri, sed ex ovis in aere existentibus.
Huxley ipse admisit conclusiones Pasteur. — Si olim S. Thomas admisit
quaedam animalia cx putrefactione generari sub influxu solis, hoc sic explicavit:
«corpus caeleste, cum sit movens motum, habet rationem instrumenti, quod
agit in virtute principalis agentis; ct ideo ex virtute sui motoris, qui est substantia
vivens, potest causare vitam » I, q. 70, a. 3, ad 3m. Sic nunquam admisit quod
perfectius potest produci ab imperfectiori.

20 Quid sentiendum est de transformismo mitigato?
Haec hypothesis non adversatur fidei. Verba Genesis I, n: «Et ait Deus,
germinet terra herbam virentem ct facientem semen, ct lignum pomiferum
faciens fructum juxta genus suum », haec verba ostendunt quidem aliquam
distinctionem esse inter species a Deo creatas, sed non clare asserunt omnes
species fuisse immediate a Deo creatas. Dicit ipse S. Thomas: « Species etiam
novae, si quae apparent, praeexstiterunt in quibusdam activis virtutibus; sicut
et animalia putrefactione generata producuntur cx virtutibus stellarum et ele­
mentorum », scii. « ex virtute (stell irum) motoris, qui est substantia vivens, ut
dictum est, cfr. I, q. 73, a. 1, ad 3“; q. 115, a. 2. Sic servaretur principium causalitatis secundum quod perfectius non potest produci ab imperfectiori tanquam
a causa plene sufficienti.
Denique difficile est dicere ubi incipit vera varietas ct ubi cessat species
ontolozice sumpta. Generaliter dicitur quod intcrfecundatio est signum conve­
nientiae in eadem specie, ct si equus et asina generant mulum, mulus est sterilis,
scii, non amplius propagatur species, quia in mulo non servatur; sic confirmatur
principium: operari sequitur esse ct modus operandi modum essendi, ex quo
sequitur: omne animal generat sibi simile in specie. Unde species ontologice
sumptae sunt immutabiles. Sed difficile est dicere quandoque utrum duo ani­
malia pertineant ad eandem speciem proprie dictam, an ad duas species pro­
pinquas; non satis distincte cognoscimus differentiam specificam viventium
sensibilium; eorum formae specificae sunt immersae in materia et parum intclligibilcs pro nobis; cognoscuntur modo descriptivo, quasi empirice (1).
(i) Cf. Dictionnaire Apologétique. art «Transformisme (R. de Sincty).

DE ORE,IXE VITAE EI TRASSFORMÎSMO

.V*9

E contrario si agitur de definitione hominis, tunc ejus differentia specifica
distincte intelligitur, quia non est immersa in materia; rationabilitas enim est
modus intellectualitatis, et intelligentia fit sibi distincte intelligibilis quia essen­
tialiter ordinatur ad ipsum ens intelligibile cognoscendum et ad rationes essendi
rerum.
Sic manifestum est quod anima humana non potest educi e potentia ma­
teriae, dum e contra via generationis educitur forma specifica plantarum et
animalium, cfr. I, q. n8, a. 1 ct 2.

DE HOMINE

Prologus.
Ad theologiam pertinet considerare naturam hominis ex parte animae,
non ex parte corporis, nisi secundum habitudinem quam habet corpus ad ani­
mam. Et ideo S. Thomas considerat animam quantum ad essentiam ct ad unio­
nem ad corpus, deinde quantum ad facultatem ejus. Considerat etiam in hoc
tractatu actus ct habitus partis intellectivae, ct remittit ad partem moralem
theologiae tractatum de actibus ct habitibus partis appetitivae. Denique tractat
de prima productione hominis ct de statu primi hominis.
Multae quaestiones prioris partis hujusce tractatus exponuntur nunc in
psychologia rationali, ideoque eligimus solum principales quaestiones magis
ad theologiam dogmaticam pertinentes, in duabus sectionibus.
I. Dc anima humana, c. I. Dc ejus spiritualitate et immortalitate (q. 75).
c. II. Dc unione animae cum corpore (q. 76). — c. III. De facultatibus animae
(q. 77-83). — c. IV. Quomodo anima seipsam cognoscat (q. 87). — c. V. De
anima separata (q. 89).
II. Dc prima productione hominis, q. 90-102. — c. I. De hominis origine. —
c. II. De hominis elevatione ad statum supcmaturalem.
c. III. De hominis
lapsu.

De charactere theologico hujusce tractatus.
S. Thomas nunc non sequitur ordinem ascendentem tractatus philosophici
Dc anima. Philosophus quidem debet progressive ascendere a sensibilibus ad
spiritualia ct divina, ct ideo a vita vegetativa ad sensitivam et ad intellectivam
cujus actus manifestant spiritualitatem et immortalitatem animae. Theologia e
contrario, quae habet pro objecto proprio Deum in sua vita intima, considerat
hominem prius ut est Dei creatura. Ideoque post tractatus dc Deo, de creatione
in communi, dc angelis, tractat dc natura animae, et quasi ab initio dc ejus
spiritualitate ct immortalitate, deinde de ejus unione cum corpore, de ejus facul­
tatibus et actibus, de anima separata et de productione ac statu primi hominis.
Notandum est insuper quod S. Thomas in istis quaestionibus sequitur viam
doctrinalem quae opponitur ct philosophis averroistis ct theologis august inianis
antecessoribus suis.
Averroes, Dc Anima, III, ed. Ven. 1550, p. 165, affirmabat intelligentiam
humanam esse ultimam intclligentiaruin, sed formam immaterialem, aeternam.

DE SPIRITUALITATE ET IMMORTALITATE ANIMAE

391

separatam ab individuis, et numerice unam. Pro illo, haec intelligentia erat
simul intellectus agens et intellectus possibilis; ideoque ratio humana erat, juxta
cum, impersonalis, sed illuminabat animas individuates. Proinde Averroes nega­
bat immortalitatem personalem animarum individualium et earum libertatem.
Hanc doctrinam docebant sacc. XIII averroistae latini Sigerius de Brabantia
ct Boetius de Dacia, contra quos S. Thomas scripsit tractatum Dc unitate intel­
lectus contra averroistas.
Ex altera parte theologi augustiniani qui antecesserunt S. Thomam, ut
Alexander Halensis et S. Bonaventura, admittebant pluralitatem formarum
substantialium in homine et materiam spiritualem in anima humana; insistebant
igitur in hoc quod anima intellectiva est intrinsece independens a corpore, sed
nesciebant explicare unitatem naturalem compositi humani.
Contra has directiones ad invicem oppositas, S. Thomas intendit probare
animam rationalem esse mere spiritualem absque ulla materia, et proinde in­
corruptibilem, attamen esse simul unicam formam corporis humani, intrinsece
independentem a materia in suis operationibus intellectualibus et voluntariis;
ac proinde in suo esse, camque post separationem a corpore, individuatam rema­
nere per suam naturalem relationem ad hoc corpus potius quam ad aliud.
Scotus autem et Suarez voluerunt conservare quasdam theses antiquae
scholasticae praethomisticae.

Is SECTIO HUJUSCE TRACTATUS: DE ANIMA HUMANA

CAPUT I.

De spiritualitate et immortalitate animae.
(q. 75.)
In S. Scriptura multipliciter affirmatur animae spiritualitas. i° Deus dicitur
formasse corpus Adami ex limo terrae, eique inspirasse spiraculum vitae seu
animam, ct quidem spiritualem, cum homo sit secundum rationem ad imaginem
Dei, qui est spiritus (Genes. II, 7) (1). — 20 Ea quae dc sheol dicuntur, suppo­
nunt animae immortalitatem; idem constat ex resurrectione quorundam.
3° Apud Prophetas (2), in libris Sapientialibus (3), in libris 3lachabaeorum {4) ex­
plicite asseritur spiritualitas et immortalitas animae. 4°In N. Testamento anima
(t)
(2)
(3)
(4)

Genes. XV, 15; XXV, 8; XXXV, 28, etc,
Ezech. XXXVII, 10
Sap. IX, 15; III, 1-4; V. 16; Prov. XII. 18; XIV, 32; Ecch. XII, 7; Ecch. Ill, 19-21.
II Machab. VII, 23; VI. 26; XII, 43-46.

3Q2

DE HOMINE

humana dicitur omnino distincta a corpore, immortalis et capax vitae aeternae:
cfr. Matth. X, 28: « Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam aUtcni non
possunt occidere; sed potius timete eum qui potest et animam et corpus per­
dere in gehennam». 1 Cor. II, 11: «Quis hominum scit quae sunt hominis, nisi
spiritus hominis qui in ipso est? ».
Patres saepe affirmant spiritualitatem ct immortalitatem animae. R. de
Joumcl Enchir. palrist. collegit eorum testimonia dc hac re, cfr. in fine, index
theol., n. 216, 217, etc. Anima est incorporea, immortalis, a Deo creatur.
Definitiones: IV Conc. Lateran. (Denz. 428) definit creaturam humanam
esse « cx spiritu ct corpore constitutam », cfr. etiam 255, 1783.
Ut notat Denzingcr in fine, in suo indice systematico, declaratum est quod
anima humana non generatur a parentibus, nec a sensitiva evolvitur ad intelle­
ctivam, est substantia, non una in omnibus, sed in singulis una; creatur a Deo
ex nihilo, non praeexistit, nec est pars divinae substantiae, est immortalis;
cfr. dc hoc ultimo puncto Denz. 2 ss., 16, 40, 86, 738.
♦ * *

%

S. Thomas probat ex ratione spiritualitatem animae, praesertim I, q. 75 in
art. 5, sic: « Manifestum est quod omne, quod recipitur in aliquo, recipitur in
eo per modum recipientis; sic autem cognoscitur unumquodque, sicut forma
ejus est in cognoscente. Anima autem intellectiva cognoscit rem aliquam in sua
natura absoluta, puta lapidem, in quantum est lapis absolute. Est igitur forma
lapidis absolute secundum propriam rationem formalem in anima intellectiva.
Anima igitur intellectiva est forma absoluta, non autem aliquid compositum ex
materia et forma. Si enim anima intellectiva esset composita ex materia ct forma,
formae rerum reciperentur in ea ut individuates. Et sic non cognosceret nisi
singulare, sicut accidit in potentiis sensitivis, quae recipiunt formas rerum in
organo corporali». Cfr. 11-11, q. 8, a. 1.
Haec demonstratio est eo magis manifesta quo cognitio nostra magis abstra­
hit a materia. S. Thomas autem post Aristotelem distinguit tres gradus abstractionis. In i° gradu intclligentia nostra abstrahit solum a materia individuali,
cognoscendo scii, non hoc minerale, hoc végétale, hoc animal, sed naturam
mineralis, vegetalis, animalis ct rationem essendi functionum eorum. In 2° gradu
intclligentia nostra abstrahit a materia sensibili seu ab omnibus qualitatibus
sensibilibus, ad considerandum in mathematica naturam trianguli, circuli, sphae­
rae, aut numerorum, et ad deducendas modo necessario ct universali eorum
proprietates, quae sic fiunt intelligibiles ct non solum imaginabiles. Tunc clare
apparet quod idea circuli non est solum imago composita vel media circulorum
individualium, sed exprimit naturam circuli quae vcrificatur aut in magno cir­
culo, aut in parvo, aut in medio, ct haec natura sic intellecta continet rationem
essendi proprietatum circuli, quae sic fiunt vere intelligibiles, dum imago circuli
continet solum ejus phaenomena sensibilia absque intelligibilitate actuali. De­
nique in 30 gradu abstractionis intclligentia nostra abstrahit ab omni materia et
attingit ens intclligibile, quod non est accessibile sensibus aut imaginatione,
neque ut sensibile proprium (ut coloratum, sonus, etc.), neque ut sensibile

DE SPIRITUALI!ATE ET IMMORTALITATE ANIMAE

commune (ut magnitudo, figura), sed est accessibile soli intellectui. Pariter
rationes essendi rerum et proprietates entis, scii, unum, verum, bonum, quae sicut
ens, attribui possunt etiam puris spiritibus.
Sola intclligentia, non vero sensus nec imaginatio, potest cognoscere ens
intelligibile rerum et prima entis principia absolute necessaria et universalia;
sensus ct imaginatio non cognoscunt nisi qualitates sensibiles rerum, contingentia
sensibilia et singularia, non vero principia absolute necessaria et universalissima
contradictionis, seu identitatis, rationis essendi, causalitatis efficientis, finalitatis, etc., ex quibus omnia paula tim fiunt intelligibilia, et quibus demonstramus
existentiam primae Causae ct supremae Intelligentiae quae omnia ordinavit.
In hoc tertio gradu abstractions intclligentia nostra sese cognoscit ut essen­
tialiter relativam ad immateriale, et igitur ipsa debet esse immaterialis.
Objectum ejus non est color, sonus, varia phaenomena sensibilia, sed ens
intclligibilc rerum, propterea omnes ejus conceptus praesupponunt universalis­
simum conceptum entis; item in omnibus suis judiciis verbum reducitur ad ver­
bum est quod est vehit anima judicii, et omne ratiocinium assignat rationem
essendi conclusionis.
Intclligentia nostra est igitur essenti diter relativa ad ens intclligibile et
ad ejus principia absolute necessaria ct universalissima, see. abstractionem ab
omni materia, proinde ipsa immaterialis est, et consequenter anima intellectiva
etiam est omnino immaterialis seu intrinsece independens ab organismo, quia
operari sequitur esse ct modus operandi modum essendi.
Haec est principalis probatio spiritualitatis animae quae jam indicatur
ab Aristotele in fine suae logicae Post. Analyt., 1. 11, c. ult., lect. 20. S. Thomae,
ubi dicit quod v. principiorum cognitio pertinet ad intellectum, cujus est cognoscere
universale ».
Imaginatio non pervenit ad cognitionem principii necessarii ct universalis,
v. g. ad principium causalitatis, nec ad primum principium ethicae: bonum hone­
stum (superans bonum sensibile, delectabile aut utile) est faciendum et malum
vitandum. In hoc homo essentialiter superat animalia bruta etiam perfectiora.

Confirmatio cx aliis argumentis subordinatis.
Hoc autem argumentum confirmatur pluribus aliis argumentis subordinatis.
i° Probatur etiam spiritualilas animae, cx hoc quod cognoscere potest « natu­
ram » omnium corporum: «quod autem potest cognoscere aliqua, oportet ut
nihil eorum habeat in sua natura; quia illud quod inesset ei naturaliter, impediret
cognitionem aliorum, sicut si lingua est infecta amaro humore, omnia videntur
ei amara » (I, q. 75, a. 2).
Multum scriptum est circa valorem hujusce argumenti; est valde difficile
si proponitur independenter a praecedenti (1); e contrario satis faciliter intelligitur ut confirmatio praecedentis (2). Haec duo argumenta sumuntur ex intelle­
ctione directa.
.
( i ) Attamen sic conservatur a S. flioma contra Avcrroistas sui temporis, qui semper argu­
mentabantur ex ipso textu Aristotelis.
(2) Quasi in eodem sensu Pascal dicit in celeberrimo loco sui operis Les Pensées circa tres ordi­
nes: corporum, spirituum ct caritatis: « Tous les corps, le firmament, les étoiles, la terre et ses royau­
mes, ne valent pas le moindre des esprits; car il connaît tout cela, et soi; et les corps, rien ».

3Q4

DE HOMINE

2° Ex intellectione reflexa probatur etiam spiritualitas animae. Cfr. S. Thomam
C. Gentes, 1. II, c. 49, n. 7: « Nullius corporis actio reflectitur super agentem;
ostensum est enim Phys., 1. VII, c. 1, quod nullum corpus a seipso movetur nisi
secundum partem; ita scii, quod una pars ejus sit movens et alia mota. Intel­
lectus autem supra seipsum agendo reflectitur (reflexione completa); intelligil
enim seipsum non solum secundum partem, sed secundum totum. Non est igitur
corpus». Aliis verbis, anima intellectiva partibus integrantibus seu extensione
omnino caret.
Insuper, ut dicit S. Thomas, Dc Veritate, q. 1, a. 9: « intellectus noster refle­
ctitur supra actum suum, non solum secundum quod cognoscit actum suum,
sed secundum quod cognoscit proportionem ejus ad rem (extramentalem cogni­
tam), quod quidem cognosci non potest nisi cognita natura ipsius actus, ct natura
ipsius intellectus ». Sic intelligentia nostra cognoscit se ut ordinatam ad cogni­
tionem veritatis, sicut pedes ordinati sunt ad ambulandum, pennae ad volan­
dum; sed cognitio veritatis non est quid corporale ut ambulatio, sed quid spi­
rituale, manifestans spiritualitatem animae.
30 Anima per intellectum concipit immaterialia seu spiritualia, praesertim
Deum aeternum, infinitum, sanctum, primam causam omnium entium, imo
mysteria revelata, quae superant omnino capacitatem facultatis sensitivae, ut
valorem infinitum Redemptionis seu amoris Filii Dei morientis in cruce.
40 Alia confirmatio spirilualitatis animae habetur ex objecto voluntatis, prout
ipsa sequitur intellectum. Voluntas enim nostra, specificata a bono universali
cognito ab intellectu, ordinatur non solum ad bonum sensibile sive delectabile,
sive utile, sed ad bonum honestum seu rationabile et spirituale secundum diversas
virtutes temperantiae, fortitudinis, justitiae, aequitatis. Imo experimur quod, dum
eadem bona materialia, eadem domus, idem ager non possunt simul et integraliter possideri a pluribus, eadem bona spiritualia ut eadem veritas, eadem virtus
possunt a multis simul ct plene possideri, ut pluries notavit S. Augustinus ct
S. Thomas. Denique anima nostra naturali desiderio magis fertur ad objecta spi­
ritualia quam ad corporalia', imo naturaliter inclinatur ad Deum auctorem na­
turae, principium omnis veritatis, bonitatis et pulchritudinis diligendum super
omnia ct plus quam nos. Cfr. Platonem, Convivium in fine, et S. Thomam I, q. 6o,
a. 5, et 1I-II, q. 26, a. 3.
50 Nova confirmatio habetur cx libertate humana, in quantum voluntas nostra
specificata a bono universali remanet libera per respectum « ad omne objectum
non est ex omni parte bonum » 1-11, q. 10, a. 2. Ex hoc manifestatur amplitudo
universalissima voluntatis nostrae, ejus profunditas sine mensura, quae non
potest repleri nisi a Deo clare viso. Cfr. ibid.
6° Datur in homine conscientia moralis, quae ipsum terret dum vult crimen
committere ct remorsibus cruciat dum commisit. Sola autem natura immate­
rialis seu spiritualis capax est hujusmodi conscientiae. Leges enim morales non
imponuntur materiae caecae.
W
Ex his omnibus habetur quod anima humana quamvis objective dependeat
a sensibus quoad propositionem objecti ejus proprii, quod est ens intellieibile re­
rum sensibilium, non intrinsece dependet ab organismo in suo operari specifico, nec
proinde in suo esse (quia operari sequitur esse et modus operandi modum cssendi), nec in sua productione, id est non educitur e materia.
I

DE SPIRÎTUALITATE ET IMMORTALITATE ANIMAE

395

Proptcrea, ut clarius patebit in capite sequenti, anima humana et corpus
sic conveniunt in uno esse hominis, ut tamen anima non dependeat in esse a
corpore, sed illi suum esse communicet.

Incorruptibilitas animae sequitur ex ejus spiritualitate, seu intrinseca independentia a materia. Cfr. I, q. 75, a. 6. Etenim omnis forma simplex et subsi­
stens (seu immaterialis, scii, intrinsece independens a materia), est incorrupti­
bilis per se ct per accidens. Atqui anima humana est non solum simplex ut anima
brutorum, sed insuper subsistens seu intrinsece independens a materia. Ergo
non potest corrumpi neque per se (ratione suae simplicitatis) neque per acci­
dens, corrupto nempe composito (ratione suae intrinsecae independentiae a
materia tum in esse tum in operari specifico).
De potentia mere absoluta Dei, anima humana posset annihilari quidem,
hoc non intrinsece repugnat, ct indiget conservari a Deo. Sed de potentia ordi­
nata a sua sapientia Deus non annihilat creaturam quae tum per se, tum per
accidens incorruptibilis est secundum leges ab ipso Deo praefixas. Hoc Deus
ne miraculose quidem seu extraordinarie facit, quia non est, ex parte finis, motivum ad hoc faciendum; hoc enim non est in se bonum nec ordinari potest ad
majus bonum, e contrario Deus potest permittere peccatum propter majus bo­
num, scii, manifestationem misericordiae aut justitiae. Ergo remanet quod anima
humana ex sua natura immortalis est.
Ex his habetur contra Scotum, immortalitatem animae non solum fide
cognosci, sed etiam ratione naturali demonstrari.
Confirmatur ibid.: « Desiderium in rebus cognoscentibus sequitur cognitio­
nem. Sensus autem non cognoscit esse nisi sub hic et nunc; sed intellectus appre­
hendit esse absolute et secundum omne tempus. Unde omne habens intellectum
naturaliter desiderat esse semper. Naturale autem desiderium non potest esse
inane. Omnis igitur intellectualis substantia est incorruptibilis ».
Animal brutum e contrario non desiderat esse semper, sed solum esse hic
et nunc, v. g. quando occiditur; non enim cognoscit « esse absolute, secundum
omne tempus». Ipse homo non naturaliter desiderat proprie immortalitatem
corporis sui, quod naturaliter mortale est, sed ipsa ejus anima quae cognoscit
esse absolute, secundum omne tempus, naturaliter desiderat esse semper, et
hoc est signum quod ipsa naturaliter immortalis est. Xec agitur solum de de­
siderio conditional! et inefficaci, sicut pro visione beatifica quae est essentialiter
Supcmaturalis et gratuita, agitur de esse naturali animae perenniter conservando.
Denique cx hoc quod anima humana spiritualis est sequitur quod non est,
ut anima sensitiva brutorum in potentia materiae, nec igitur produci potest
per viam generationis, sed solum a Deo per creationem ex nihilo, scii, ex nullo
praesupposito subjecto, cfr. I, q. 118, a. 2. Id enim quod operatur independenter a
materia, pariter est ct fit seu potius producitur independenter a materia. Unde
inter 24 theses thomisticas approbatas a S. Congr. Studiorum (1914) legitur
haec i8°: « Immaterialitatem necessario sequitur intellectualitas, et ita quidem
ut secundum gradus elongationis a materia, sint quoque gradus intellectualitatis ».

39^

DE HOMINE

Remanet quod intelligentia humana sit omnium infima, cui correspondet,
ut objectum proportionatum, infimum intclligibilc rerum sensibilium, in quarum
speculo cognoscit superiora.

CAPUT II.

De unione animae cum corpore.
De fide est animam intellectivam esse per se ct essentialiter humani cor­
poris forma. Hoc definitum est in Conc. Viennensi (1311-12), cfr. Denz. 481: « De­
finientes quod quisquis deinceps asserere, defendere seu tenere pertinaciter
praesumpserit, quod anima rationalis seu intellectiva non sit forma corporis
humani per sc ct essentialiter, tanquam haereticus sit censendus ». Item V. Conc.
Lateran., Denz. 738, cfr. 1655, 1911, 1914.
In Conc. Viennensi sic damnatus est error P. J. Olivi qui docebat animam
rationalem informare corpus, non per se, sed per facultates sensitivas ct vegetativas.
In hac definitione tria directe includuntur: i° animam humanam esse formam
corporis humani seu substantialiter ei uniri sicut forma materiae, non solum sicut
motor mobili, sed unam naturam cum eo constituens. — 20 et hoc quidem per se,
id est non per aliud, non mediante aliquo principio sensitivo aut vegetativo,
aut mediatore plastico, sed directe et immediate per ipsam. — 30 essentialiter,
scii, per suam essentiam (non vero per aliquam facultatem aut operationum
conscientia, vel accidentalem influxum) ita ut essentia animae vere sit radicale
principium operationum sensitivarum et vegetativarum simul cum corpore cui
unitur.
Inter propositiones damnatas Λ. Rosmini, legitur ista (24), Denz. 1914:
« Unio animae ct corporis proprie consistit in immanenti perceptione, qua sub­
jectum intuens ideam, affirmat sensibile, postquam in hac ejus essentiam in­
tuitum fuerit ».
Pius IX (Denz. 1655) dicit contra falsam doctrinam A. Guenther: «Anima
rationalis est vera per sc atque immediata corporis forma ».
Cfr Card. Zigliara O. P., De mente Concilii Viennensis (1878), n. 136, qui con­
cludit: « Patres Concilii Viennensis vocabulum forma usurparunt in sensu stricte
scholastico » communiter recepto inter eos ad quos loquebatur Concilium. Ita
LiberatoreS. J. De composito humano (1865). Attamen, ut notat Zigliara, Conci­
lium noluit damnare thesim Scoti, quae admittit in nobis praeter animam ratio­
nalem formam corporeitatis. Unde Concilium non definivit animam rationalem
esse unicam formam corporis humani, bene tamen formam substantialem ct
principium vitae vegetativae ct sensitivae corporis nostri.
’Λ
Corollarium. Unde, ut notat Vacant, Etudes sur le Conc. du Vat., t. 1, p. 246,
non potest admitti quod sint in homine plurcs animae, ut dixerunt gnostici,
manichaei, Apollinaris, Guenther. Tenendum est animam intellectivam ess$ uni­
cam animam in homine, ct principium vitae tum vegetativae, tum sensitivae.

DE (INIONE ANIMAE CUM CORPORE

tum intellectivae, quamvis non definiatur eam esse unicam formam. Imo Pal­
mieri defendere potuit atomismum secundum quem tamen anima rationalis
remanet principium vitae etiam vegetativae.
♦ ♦ ♦

S. Thomas autem ratione probat animam rationalem non solum esse formam
corporis humani et unicam animam ejus, sed etiam unicam formam ejus, quia,
pro illo, si praeexisteret quaecumque alia forma substantialis, sequeretur quod
anima uniretur corpori accidcntalitcr tantum.
Dicit enim q. 76, a. 1: «Illud quo primo aliquid operatur, est forma ejus
cui operatio attribuitur... Manifestum est autem, quod primum quo corpus vivat,
est anima... Ipsa enim est primum quo nutrimur, sentimus ct movemur secundum
locum, ct similiter quo primo intclligimus. ... Ipse idem homo est, qui percipit
se intelligere ct sentire; sentire autem non potest sine corpore... Si intellectus
non unitur corpori Socratis, nisi sicut motor, sequitur quod Socrates non sit
unum simpliciter, et per consequens, nec ens simpliciter; sic enim aliquid est ens,
quomodo ct unum ».
Ncc tamen anima rationalis immergitur in materia, nam ut ibid., a. 1 dici­
tur: « Quanto forma est nobilior, tanto magis dominatur materiae corporali et minus
ci immergitur, et magis sua operatione vel virtute excedit eam . Ibid., a. 1, ad 5”:
« Anima illud esse, in quo subsistit, communicat materiae corporali... Iit propter
hoc anima humana remanet in suo esse, destructo corpore, non autem aliae
formae ».
Intellectivum principium multiplicatur secundum multiplicationem cor­
porum humanorum; alicquin Socrates et Plato esset unus intelligens. Si unus
intellectus esset omnium hominum, diversitates phantasmatum, quae sunt in
hoc ct in illo, non possent causare diversitatem intellectualis operationis hujus
et illius hominis », q. 76, a. 2. Cfr. ad 2“ Separata vero a corpore suo anima rema­
net individuata, quia conservat suam relationem naturalem ad hoc corpus hu­
manum potiusquam ad aliud.
♦ ♦ ♦

Ncc sunt aliae animae in homine, quia homo non esset simpliciter unum,
« nihil enim est simpliciter unum, nisi per formam unam », q. 76, a. 3. « Anima
intellectiva continet sensitivam brutorum ct nutritivam plantarum, sicut pentagonum continet tetragonum », ibid.
Ne in homine quidem est forma corporeitatis distincta ab anima intellectiva;
«quia forma substantialis dat esse Simpliciter. Si igitur praeter animam intelle­
ctivam praeexisteret quaecumque alia forma substantialis in materia, per quam
subjectum animae esset ens in actu, sequeretur, quod anima non daret esse sim­
pliciter ct per consequens, quod non esset forma substantialis», q. 76, a. 4. Hoc
semper tenuerunt thomistae contra Scotum et scotistas. « Ex actu et actu non
fit enim unum per se, scii, una natura », sed solum cx potentia et actu. Ita Caje­
tanus secundum ipsa Aristotelis verba.

39*

DE HOMINE

Denique convenienter anima intellectiva unitur cum corpore apto ad sen­
sationem, ut est corpus humanum; quia « anima intellectiva infimum gradwn
tenet in substantiis intellectualibus», unde objectum ejus proportionatum est
infimum intelligibile rerum sensibilium, cognoscibile fier viam sensus, «unde
oportuit quod anima intellectiva non solum haberet virtutem intelligendi, sed
etiam virtutem sentiendi·, actio autem sensus non fit sine corporeo instrumento.
Oportuit igitur, animam intellectivam corpori uniri, quod possit esse conveniens
organum sensus » (a. 5). Sic homo est microcosmos in quo est esse ut in lapidibus,
vivere ut in plantis ct in animalibus, intelligere ut in angelis. Et in eo sufiremwn
infimi (scii, supremus gradus vitae sensitivae, in imaginatione) secundum quid
attingit infimum sufiremi (scii, infimum gradum vitae intellectivae). Sic manife­
statur quod species humana est species atoma, et quod non possunt esse plures
species ontologice distinctae animalium rationabilium. In una enim specie «su­
premum infimi attingit infimum supremi » quamvis remaneat distantia sine
mensura inter vitam sensitivam et vitam intellectivam.

Solvuntur objectiones.
Princifialis objectio proposita contra hanc doctrinam, scii, anima intellectiva
est unica forma corporis, est ista: Potentia intellectiva non potest esse corporis
forma. Atqui substantia intellectiva nobilior est sua potentia. Ergo nec substantia
intellectiva potest esse corporis forma.
Respondet S. Thomas, I, q. 76, a. 1, ad 4,n « Humana anima non est forma
in materia corporali immersa, vel ab ea totaliter comprehensa, propter suam per­
fectionem, et ideo nihil prohibet, aliquam ejus virtutem non esse corporis actum,
quamvis anima secundum suam essentiam sit corporis forma ».
Aliis verbis, anima intellectiva est corporis forma prout est eminenter formalitcr vegetativa ct sensitiva, seu quatenus se sola in corpore humano praestat
quidquid praestant anima sensitiva in brutis et anima vegetativa in plantis;
sic est virtualiter mulli filex.
H
Sed haec doctrina quandoque male intclligitur, prout quidam eam sic expo­
nunt: anima intellectiva est virtualiter vegetativa et sensitiva.
E contrario pro S. Thoma, juxta bonam interpretationem Cajetani, Ferrariensis, Joannis a S. Thoma, anima intellectiva est eminenter formaliter vege­
tativa et sensitiva. Est ipse Deus qui continet solum virtualiter vitam vegetativam
et sensitivam, sicut alias perfectiones mixtas, quas potest producere, ct Deus
non potest esse forma corporis nostri.
JH
Anima intellectiva continet formaliter eminenter vitam vegetativam et sensi­
tivam (sicut Deus in eminentia Deitatis continet formaliter perfectiones simpli­
citer simplices: esse, intelligere, amare, etc.); ideo anima potest esse forma cor­
poris nostri (quod dici nequit dc Deo) ct hoc esset impossibile si anima esset
solum virtualiter non formaliter vegetativa ct sensitiva.
I
Attamen sicut in Deo perfectiones simpliciter simplices solum virtualiter
distinguuntur, pariter in essentia animae intellectivae, sensitivum, vegetativum,
forma corporeitatis non nisi virtualiter distinguuntur, ut clare affirmat S. Thomas.
Quidam referendo ejus sententiam confusionem fecerunt. Ex hoc quod in es-

DE UNIONE ANIMAE CUM CORPORE

99

sontia animae nostrae intellectivum, sensitivum, vegetativum solum virtualiter di­
stinguuntur, dixerunt quod sensitivum ct vegetativum in ea sunt solum virtualiter.
Revera virtualiter cadit supra distinguuntur et non supra sunt, sicut quando
est sermo de perfectionibus simpliciter simplicibus in Deo.
Sic absque contradictione, anima potest esse forma corporis.
Insuper repugnaret quod anima esset principium immediatum operationum
tam diversarum triplicis vitae veget at ivae, sensitivae, intellectivae, sed non
repugnat quod eas producat mediantibus diversis facultatibus subordinatis.
Nulla substantia creata est immediate operativa, ne angelus quidem, non enim
potest intelligere- nisi per facultatem intellectivam, et velle nisi per voluntatem,
ct dum essentia creata ordinatur ad esse, facultates ejus operativae ordinantur
ad operationes et specificantur ab objecto formali harum operationum. Cfr.
1. q. 54, a. i, 2, 3.
♦ ♦ ♦

Hoc est duplex principium solutionis objectionum contra hanc traditionalem doctrinam: anima intellectiva est corporis forma et tamen nullo modo im­
mersa est in materia. Haec doctrina optime sic exprimitur in i6a ex thesibus
thomisticis approbatis a S. Congr. Studiorum 1914: « Eadem anima rationalis
ita unitur corpori, ut sit ejusdem jorma substantialis unica, et per ipsam habet
homo ut sit homo et animal et vivens et corpus et substantia et ens. Tribuit
igitur anima homini omnem gradum perfectionis essentialem; insuper commu­
nicat corpori actum essendi, quo ipsa est ». Haec propositio est certa pro thomistis secundum principia relativa ad distinctionem inter potentiam et actum,
inter essentiam et esse. Suarez e contrario, qui aliter concipit haec principia,
tenet solum quod probabilius est animam rationalem esse unicam corporis for­
mam (Disp. met., XIII, sect. 13 ct 14); et negando distinctionem realem inter
essentiam creatam ct esse, dicit: esse substantiale hominis non potest esse unicum,
sed est duplex esse, sicut sunt duae partes in essentia hominis, scii, materia et
forma. Notabiliter igitur Suarez recedit a S. Thoma hic sicut in quaestione de
ipsa creatione.
Ex principiis S. Thomae circa distinctionem inter actum et potentiam se­
quitur quod anima humana et corpus sic conveniunt in uno esse hominis, ut
anima non dependeat in esse a corpore, sed illi suum esse communicat, ct post
separationem a corpore, potest rursus illi suum esse communicare, ut eveniet
in mortuorum resurrectione. Ex iisdem principiis sequitur quod est unum esse
in Christo, scii, esse Verbi communicatum ejus naturae humanae, quae non
subsistit nisi in Verbo. Cfr. Ill, q. 17, a. 2.
Doctrina dc spiritualitate ct dc immortalitate personali animae apud S. Tho­
ma m ostendit quomodo baptizavit aristotelismum quem Averroistae interpre­
tabantur in sensu pantheistico. Hoc apparet etiam in quaestione de creatione
liberrima, cx nihilo, ct non ab aeterno. In his duabus quaestionibus S. Doctor
ostendit quomodo per aristotelicam doctrinam de actu ct de potentia demon­
strantur et explicantur principalia praeambula fidei. Hoc melius apparet legendo
profunda commentaria Cajetani in 1, q. 75 et 76, ubi cum magna penetratione
hanc doctrinam contra objectiones Scoti defendit secundum ipsa Aristotelis,
principia.

I

I

M T XT Π

CAPUT III.

De facultatibus animae.
(q· 77-83.)

Omnes istac quaestiones a q. 77 ad 83, quoad distinctionem et subordi­
nations facultatum illustrantur ab hoc principio: « facultates, habitus ct actus
spccificantur ab objecto formali, ad quod essentialiter ordinantur, id est ab objecto
formali quod immediate attingunt et a motivo formali sub quo illud attingunt».
Brevius: relativum specificatur ab absoluto ad quod essenti diter ordinatur.
A. Reginaldus in suo opere Dc tribus principiis doctrinae S. Thomae, enuntiat
hoc principium ut tertium post duo priora, scii.: Ens est transcendens ct ana­
logum — Deus est Actus purus. Revera hoc tertio principio illustratur tota
psychologia, ethica, nec non tractus theologicus dc angelis, de homine et tota
theologia moralis.
Ex hoc principio sequitur primo quod facultates realiter distinguuntur ab
anima, quia sicut anima ordinatur ad suum esse, facultates operativae ordi­
nantur ad ipsum operari, quod praesupponit esse et ab eo distinguitur. Proinde
nulla creatura est immediate operativa, indiget facultate operativa ad operandum;
propterea anima humana sicut angelus non potest intelligere nisi per facultatem
intellectivam, nec veil··, nisi per voluntatem, etc. Si ita loqui nur, non est propter
quasdam consuetudines loquendi, sed quia ipsa natura rerum hoc exi it. Sicut
essentia animae est capacitas realis existent! ic, ita ejus intelligentia est capacitas
realis cognoscendi verum, voluntas est capacitas volendi id quod proponitur ut
bonum, etc. Unde vi praedicti principii facultates animae sunt realiter distinctae
inter se secundum earum objectum formale.
yS
In solo Deo identificantur, absque ull 1 distinctione reali, essentia, existentia,
intelligentia, intellectio, voluntas ct amor. Jam in angelo est distinctio realis
inter essentiam et esse, inter essentiam et facultates, inter facultates ad invi­
cem, inter intelligentiam et successivas intellectiones, inter voluntatem et suc­
cessivas volitiones; pariter in anima humana.
Scotus autem loco distinctionis realis admittit distinctionem formalemactualem ex natura rei, ut mediam inter distinctionem realem ct distinctionem
rationis. Ad quod respondent thomistae: aut haec nova distinctio antecedit
considerationem mentis nostrae et tunc jam realis est; aut eam non antecedit
et tunc est distinctio rationis fundata in re, seu vi. tu dis.
3·
Suarez cclecticus in his quaestionibus ut ah >i quaerit viam mediam inter
S. Thomam ct Scotum, dicendo: distinctio realis i iter ani nam ct faculties
ejus non est certa, sed solum probabilis. In hoc rursus manifestatur Su ireziu n
non intelligere, sicut S. Thomas, distinctionem inter potenti im ct actum. Cfr.
Suarczium, Disp, met., XIV, sect. 5.

Ex codon principio « facultates spccificantur ab objecto jorntali » statuitur
distinctio ct distantia sine mensura inter intellectum et facultates sensitivas. Hae
enim ultimae, quantumvis perlectae sint, non attingunt nisi ipsum sensibile,
scii, phaenomena sensibilia ct imaginabile; non pertingunt ad ens intelligibile,
ad rationes essendi rerum, nec ad principia necessaria et universalia contradictionis, causalitatis, finalitatis, nec ad primum principium ethicae: «bonum
est faciendum ct malum vitandum». Haec distinctio sine mensura inter intellectum ct facultates sensitivas est fundamentum, ut supra dictum est, probationis
spii itualitatis animae. Cfr. I, q. 77, a. 4 ct 5; q. 79.
Propter eandem rationem voluntas seu appetitus rationalis distinguitur ab
appetitu sensitivo (irascibili et concupiscibili). Cfr. q. 80, a. 2. Voluntas enim,
quae ab intellectu dirigitur, specificatur a bono universali quod a solo intellectu
cognosci potest, dum e contrario appetitus sensitivus (seu sensibilis), qui imme­
diate dirigitur a facultatibus cognoscitivis sensibilibus, specificatur a bono sen­
sibili. delectabili aut utili, non a bono universali. Idccque appetitus sensitivus,
ut talis, non potest velle bonum rationabile vel honestum, quod est objectum
virtutis. Sub directione autem prudentiae, virtutes temperantiae et fortitudinis,
quae sunt in appetitu sensitivo disciplinato seu a ratione regulato, spccificantur
a bono honesto in delectabilibus ct in timoribus servando.
Haec profunda distinctio seu distantia sine mensura inter voluntatem et
sensibilitatem non agnoscitur a multis psychologis modernis post J. J. Rousseau;
attamen est maximi momenti.
Ex praedictis sequitur quod facultates sensitivae sunt tanquam in subjecto
immediato in composito humano, etiam in speciali organo animato, dum e con­
trario intelligentia et voluntas, quae sunt intrinsece independentes ab organismo,
sunt tanquam in subjecto immediato, non in composito, sed in sola anima.
Cfr. q. 77, a. 5.
De definitione libertatis.
A praedicta doctrina circa intelligentiam et voluntatem derivatur id quod
dc libertate docetur I, q. 83, et I-II, q. 10, a. 1, 2, 3, 4. Hoc alibi longe expo­
suimus et defendimus, cfr. Dieu, p. 580-669. Volumus solum notare differentiam
inter thomisticam definitionem libertatis et definitionem a Molina propositam.
Pro Molina {Concordia, q. 14, a. 13, disp. II, initio); « Illud agens liberum dicitur,
quod positis omnibus requisitis ad agendum potest agere et non agere ». Quid
significant autem pro illo haec verba α positis omnibus requisitis »? Significant
non solum ea quae tempore praerequiruntur, sed etiam ea quae simplici priori­
tate. naturae et causalitatis requiruntur, ut gratia actualis recepta in eodem instanti
in quo elicitur actus salutaris, et ultimum judicium practicum. Insuper pro
Molina haec definitio non significat solum quod sub gratia efficaci libertas
conservat potentiam resistendi quamvis nunquam resistat de facto, sed signi­
ficat quod gratia non est efficax ex se, sed solum propter nostrum consensum
praevisum a scientia media ante quodlibet decretum divinum.
Juxta thomistas autem haec moliniana definitio libertatis non est methodice
26 —

Garrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

1
|
|’
!

i

'

402

DE HOMINE

stabilita, quia abstrahit ab objecto a quo spccificalur actus liber, et sic ncgligit
principium actus spccificantur ab objecto.
Si c contrario consideratur hoc objectum specificativum, dicendum est
cum S. Thoma I-II, q. io, a. 2: «Si proponatur voluntati aliquod objectum, quod
non secundum quamlibet considerationem sil bonum, non ex necessitate voluntas
fertur in illud ». Aliis verbis thomistae dicunt: « Libertas est indifferentia domina­
trix voluntatis erga objectum a ratione propositum ut non ex omni parte bonum ».
Essentia libertatis est in indifferentia dominatrice voluntatis circa omne
objectum a ratione propositum ut hic et nunc bonum sub uno aspectu, et non bo­
num sub altero. Agitur prius de indifferentia exercitii ad hoc objectum volendum
vel non volendum; haec indifferentia est potentialis in facultate libera, et actualis
in actu libero. Etenim etiam dum voluntas actualiter vult hoc objectum, dum
jam determinata est ad illud volendum, adhuc libere illud vult, cum indifferentia
dominatrice non potential!, sed actuali. Imo in Deo qui est summe liber, non
existit indifferentia potentialis seu passiva, sed unice indifferentia actualis seu
activa. Libertas igitur provenit ex disproportione quae existit inter voluntatem
specificatam a bono universali et tale bonum particulare, bonum sub uno aspectu,
non bonum aut non sufficiens sub altero.
Addunt thomistae: etiam de potentia absoluta Deus per suam motionem
nequit neccssitare voluntatem ad volendum tale objectum sub indifferentia judicii
propositum. Quare? Quia implicat contradictionem voluntatem dc necessitate
velle objectum ab intelligentia propositum ut indifferens, id est ut bonum sub
uno aspectu, et non bonum sub altero, scii, objectum absolute disproportionatum amplitudini ill imitatae nostrae voluntatis specificatae a bono universali.
Cfr. S. Thomam, De Veritate, q. 22, a. 5.
Dc relatione electionis cum ultimo judicio practico.
Ex praedictis derivatur 2ia ex 24 thesibus thomisticis approbatis a S. ( ongr.
Studiorum anno 1914: «Intellectum sequitur, non praecedit, voluntas, quae
necessario appetit id quod sibi praesentatur tanquam bonum ex omni parte
explens appetitum; sed inter plura bona, quae judicio mutabili appetenda pro­
ponuntur, libere eligit. Sequitur proinde electio judicium practicum ultimum,
at, quod sit ultimum voluntas efficit ». Electio libere sequitur ultimum judicium
practicum a quo dirigitur; et ipsa facit, quod illud sit ultimum, ejus directionem
acceptando, dum voluntas posset applicare intellectum ad aliam consideratio­
nem quae perduceret ad oppositum judicium practicum. Ibi est influxus mutuus
intellectus et voluntatis, ac velut matrimonium eorum, sic consensus voluntatis
facit quod judicium practicum acceptatum remaneat ultimum.
Haec directio intellectualis requiritur quia voluntas de se est caeca, nihil
volitum nisi praecognitum ut conveniens. Sic applicatur principium: «causae
ad invicem sunt causae, sed diverso genere», intellectus dirkit quoad specifica­
tionem actus, et voluntas applicat intellectum quoad exercitium, ct applicat
ad hanc considerationem prout est ad eam inclinata.
Scotus e contrario et Suarez tenent quod non necesse est electionem dirigi
immediate ab ultimo judicio practico. Juxta Suarez, Disp, met., XIX, sect. 6,
inter duo bona aequalia aut inaequalia voluntas potest eligere unum etiam si
intellectus non proponat illud ut nobis melius hic et nunc. Ad quod thomistae
respondent' « Nihil praevolitum hic ct nunc, nisi praecognitum ut convenientius

QUOMODO ANIMA SEIPSAM COGNOSCAT

403

nobis hic et nunc »; unusquisque practice judicat secundum suam actualem
inclinationem, quae tamen non nécessitât, et removeri potest. Cfr. I, q. 83,
a. i ad 5m.
Intellectus et voluntas non coordinanlur, sed voluntas subordinatur intellectui
dirigenti, ita tamen quod ultimum judicium practicum, circa objectum non ex
omni parte bonum, sit liberum et non nccessitans. Haec est indifferentia judicii
ad quam sequitur indifferentia dominatrix voluntatis. De hoc longius tractavimus
alibi: cf. Dieu, 8e ed., p. 590-672.
Haec sufficiunt quoad facultates animae.

CAPUT IV.

De actibus intellectivae partis animae, speciatim:
quomodo anima seipsam cognoscat.
S. Thomas hic I, a q. 84 ad 88 incl. tractat dc actibus ct habitibus intellectivae
partis animae tantum, quia de actibus et habitibus appetitivae partis est sermo
i n theologia morali, ct quia operationes partis sensitivae non directe p rtinent
ad considerationem theologi. Sic quaerit i° quomodo anima corpori conjuncta
intelligat corporalia (q. 84), per quid ea cognoscat (q. 85), quid in eis cognoscat
(q. 86) ; — 2° quomodo cognoscat seipsam ct ca quae sunt in ipsa (q. 87) ; — 30 quo­
modo cognoscat ca quae supra sunt, scii, immateriales substantias (q. 88).
Notandum est praesertim quod pro S. Thoma objectum adaequatum nostrae
intelligcntiac, ut est intelligentia, est ens intelligibilc in tota latitudine entis, sic
possumus naturaliter cognoscere Deum ut causam primam, et supematuraliter
elevari ad visionem immediatam essentiae divinae, quae non est extra ens se­
cundum totam latitudinem ejus (cfr. I, q. 12, a. 1).
Sed objectum proprium seu proportionatum intellectus humani, ut humanus
est, est essentia rerum sensibilium, nam infimae intelligcntiac corresponde!
infimum intelligibilc rerum sensibilium, mediantibus sensibus cognoscibile. Propterea intellectus noster unitur sensibus (q. 76, a. 5). Ideo etiam non cognoscimus
naturaliter Deum ct substantias spirituales nisi per analogiam, in speculo sensi­
bilium. Anima nostra in statu unionis cum corpore non cognoscit spiritualia
directe ut angelus, ct ideo concipit ipsum spirituale ut immateriale, et hoc est
signum quod prius cognoscit naturam rerum materialium, scii, lapidis, plan­
tarum, animalium.
* * *
Quaerendum est speciatim: an anima cum corpore unita seipsam per es­
sentiam cognoscat? Cfr. S. Thomam I, q. 87, a. 1, et De Veritate, q. 10, a. 8. In
hoc ultimo loco sanctus Doctor longe examinat argumenta pro et contra; in
I, q. 87, a. i modo simpliciori et altioii procedit et dicit: « Unumquodque cogno­
scibile est, secundum quod est in actu... Non enim visus percipit coloratum in

404

DE ANIMA SEPARATA

potentia, sed solum coloratum in actu. Et similiter intellectus... Et inde est
quod non cognoscimus materiam primam nisi see. proportionem ad formam.
Unde et in subslant iis immaterialibus, secundum quod unaquaeque carum se habet
ad hoc quod sit in actu per essentiam suam, ita se habet ad hoc quod sil per suam
essentiam intelligibilis... Unde Deus (actus purus a quo omnia procedunt) per
essentiam suam non solum seipsum sed omnia intelligit... Angeli essentia est
quidem in genere intelligibilium ut actus, non tamen ut actus purus; ... Unde
per essentiam suam se intelligit angelus; tamen non omnia potest per essentiam
suam cognoscere, sed cognoscit alia a se per eorum similitudines. Intellectus
autem humanus se habet in genere rerum intelligibilium, ut ens in potentia tantum,
sicut materia prima in genere rerum sensibilium; unde possibilis nominatur.
Sic igitur in sua essentia consideratus se habet ut potentia intelligens. Unde ex
seipso habet virtutem ut intclligat, non autem ut intclligalur nisi secundum quod
est in actu... Sed quia connaturale est intellectui nostro secundum statum prae­
sentis vitae, quod ad materialia et sensibilia respiciat, sicut dictum est q. 84,
a. 7; q. 86, a. 4, ad 2m, consequens est, ut sic seipsum intclligat intellectus noster
secundum quod sit actu per species a sensibilibus abstractas per lumen intellectus
agentis, quod est actus ipsorum intelligibilium; et cis mediantibus intelligit
intellectus possibilis. Non ergo per essentiam suam, sed per actum suum se cognoscit
intellectus noster. Et hoc dupliciter:
I
« Uno modo particulariter, secundum quod Socrates vel Plato percipit se
habere animam intellectivam ex hoc quod percipit se intelligere. Alio modo
in universali, secundum quod naturam humanae mentis ex actu intellectus
consideramus. Sed verum est, quod judicium ct efficacia hujus cognitionis, per
quam naturam animae cognoscimus, competit nobis secundum derivationem
luminis intellectus nostri a veritate divina, in qua rationes omnium rerum conti­
nentur ».
♦
.2
Conclusio igitur S. Thomae pro statu unionis cum corpore est eadem ac
in De Veritate, q. 10, a. 8: « Unde mens nostra non potest scipsam intelligere, ita
quod scipsam immediate intclligat ».
i
Si anima sese immediate cognosceret per suam essentiam, spiritualitas
ejus esset sibi omnino evidens et inter homines non essent matcrialistac, sicut
non sunt inter angelos. Sed cum anima fuerit a corpore separata ct in ipso in­
stanti separationis, in primo non esse in corpore, « scipsam per scipsam intelligct ».

*
CAPUT VI.

jj‘4
&

ο

i

De anima separata.
S. Thomas, q. 89, quaerit quomodo anima separata cognoscat; in tr. dc
Novissimis agitur de purgatorio, de caelo, de inferno. Consideremus: i° subsi­
stentiam animae separatae, 2° ejus cognitionem, 30 ejus voluntatem immutabi­
lem sive in bono, sive in malo.
9

DE EJUS SUBSISTENTIA

Art. I.

405

- De subsistentia animae separatae.

Subsistentia animae separatae a suo corpore demonstratur hoc principio:
omnis forma simplex ct intrinsece ind< pendens a materia (in sua operatione
specifica, in suo esse, in sua productione) subsistit independenter a materia et
perdurat post separationem a corpore. Anima autem humana est forma simplex
et intrinsece independens a materia. Ergo subsistit post dissolutionem corporis sui.
Averroistac objiciebant: anima humana individuatur a materia seu a corpore
in quo recipitur, ct igitur dum separatur a corpore non amplius est individuata,
unde non videtur subsistere nisi anima unica pro omnibus hominibus, et quidam
addebant: si igitur anima S. Petri salvatur, ergo salvabitur etiam anima mea
quia post separationem a corpore non distinguetur ab anima Petri.
S. Thomas respondit averroistis: sicut anima humana habet relationem
essentialem (seu transcendentalcm) ad corpus non leonis sed hominis, ita haec
anima humana habet relationem similem (seu transcendentalcm) ad hoc corpus;
et in ea remanet haec relatio quamvis terminus ejus non amplius existât, sic
anima separata remanet individuata. Si haec relatio esset pracdicamentalis seu
accidentalis, ut paternitas, periret quidem cum suo termino, sed non ita est
de relatione non accidentali, quae immediate in ipsa substantia hujusce animae
fundatur; ita relatio essentialis facultatis \isivae ad coloratum perduceret,
etiamsi omnia colorata destruerentur. Sic individuatio animae rationalis depen­
det a corpore in fieri, non in esse, cfr. I, q. 76, a. 2, ad 2“. C. Gentes, 1. II, c. 80,
et sic excluditur metempsychosis. Anima humana non potest informare corpus
animalis bruti, nec anima Socratis corpus Platonis; quaelibet anima conservat
suam relationem ad corpus suum, sic remanet individuata. Cf. I, q. 118, a. 3.
Si anima humana accidentalitcr tantum uniretur cum corpore, haec anima
non haberet ad hoc corpus nisi relationem accidentalem, quae periret, pereunte
ejus termino, scii, corpore conjuncto. Non autem ita est quia anima humana
secundum suam naturam unitur cum corpore et cum eo constituit aliquid unum
per se, scii, unam naturam.
Sic S. Thomas semper fidelis est principio oeconomiae, scii.: quod potest
compleri et explicari per pauciora principia, non fit per plura.
Revera in hoc tractatu, sicut in aliis, omnes conclusiones deducuntur ex
paucis principiis altioribus, et sic fit magnus progressus quoad unificationem
scientiae.
Ex praedictis sequitur quod pro anima rationali perfectius est uniri cum
corpore quam ab eo separari; nam infima intelligentia habet pro objecto propor­
tionate infimum intelligibile in umbra sensibilium et ad illud cognoscendum
indiget sensibus, ac proinde corpore, quod est propter animam. Sic per se corpus
est utile pro anima, quamvis per accidens quandt que aggravet eam (cfr. q. 76,
a. 5). Unde status separationis a corpore pro anima est praeternaturalis (q. 89,
a. 1; q. 118, a. 3); idéeque anima separata naturaliter desiderat reinformare
corpus suum, quod plene concordat cum dogmate resurrectionis generalis, cfr.
Suppi., q 75· Sed anima separata non potest ad nutum reassumere corpus suum.

DE AXIMA SEPARATA

40 6

quia est forma ejus non per actionem dependentem a sua voluntate, sed per suam
naturam, operari autem sequitur esse; sic anima non habet potestatem supra
suum esse; esse animae ct corporis est sub potestate solius Dei, qui solus potest
resuscitare corpus, solus auctor vitae potest cadaveri vitam restituere. Cfr. de
Potentia, q. 6, a. 7, ad 4·.

Art.

1

V

■i·?

S5

II. — De cognitione animae separatae.

Principium quo illustratur tota haec quaestio est semper idem, scii, intolligentia humana est omnium intclligentiarum infima, attamen est mere spi­
ritualis.
Certum est quod operationes sensitivae sensuum externorum ct internorum
non remanent in anima separata, imo facultates sensitivae non sunt in ea nisi
radicaliter, non vero in actu, nam in actu sunt in composito humano; pariter
habitus facultatum sensitivarum (v. g. habituales recordationes memoriae sensi­
tivae) remanent solum radicaliter.
E contrario anima separata conservat actualiter facultates suas superiores,
mere spirituales, scii, intellectum et voluntatem, item habitus harum facultatum,
tum acquisitos, ut scientias ac virtutes, tum infusos, ut fidem, spem, caritatem,
prudentiam, religionem, justitiam, poenitentiam, etc. Item anima separata
conservat actus harum facultatum superiorum earumque habituum. Attamen
hoc exercitium est partim impeditum, prout deest actualis concursus imagina­
tionis et memoriae sensitivae, qui concursus valde utilis est ad cognoscendum
per species a rebus sensibilibus abstractas (cfr. a. 6).
Unde communiter tenent theologi, quod in remedium hujusce impedimenti
animae separatae ab instanti separationis accipiunt a Deo species infusas, aliquo
modo similes speciebus angelorum, quamvis paulo inferiores, et quibus utuntur
absque concursu imaginationis. Hoc analogice explicatur exemplo senis theologi,
qui oculorum debilitate laborat ct non potest amplius periodica theologica ct
novos libros legere, sed fit homo orationis ct abundantius accipit superiores
Spiritus Sancti inspirationes ad medullam theologiae melius ct altius intelligendam. Ideo anima separata intelligit per modum consuetum substantiis spiritua­
libus separatis a materia, cfr. q. 89, a. 1; de Verit., q. 24, a. 11.
Sed, ct in hoc rursus manifestatur praeternaturalitas hujusce status, istae
ideae infusae, quamvis sint paulo inferiores quam ideae angelorum, sunt quasi
nimis elevatae pro capacitate intelligentiae humanae, quae est debilissima omnium
intclligentiarum. Est aliquo modo sicut studens nondum assuetus ad scholam
metaphysicae, quam nimis elevatam pro captu suo existimat; praeeligeret bo­
nam argumentationem secundum sensum communem.
Sic est pro cognitione animae separatae duplex difficultas: dum utitur
ideis acquisitis deest illi utilis concursus imaginationis, ct dum utitur ideis infusis
eas existimat quasi nimis elevatas pro captu suo.
Attamen haec duplex difficultas compensatur cx hoc quod anima separata
seipsam intuitive videt, ut angelus se cognoscit, cfr. q. 89, a. 2. Ideo clare videt
suam spiritualitatem, immortalitatem, libertatem, et in speculo suae propriae

DE EJUS COGNITIONE

4O7

essentiae cognoscit cum perfecta certitudine Deum auctorem naturae, Ideoque
magna problemata philosophica in altiori luce solvuntur. Unde dicit S. Thomas,
a. 2: «quodammodo sic liberior est ad intclligendum ».
Item animae separatae naturaliter sese mutuo cognoscunt etiam perfecte,
et minus perfecte angelos, q. 89, a. 2; ibid., ad 2“: «anima separata intolli it
angelos per similitudines divinitus impressas, quae tamen deficiunt a p-rfecta
repraesentatione eorum, propter hoc quod animae natura est inferior quam
angeli ».
S. Thomas, a. 4, ostendit quod animae separatae per species infusas cogno­
scunt singularia, non tamen omnia ut angeli, «sed illa ad quae quodammodo
determinantur, vel per praecedentem cognitionem, vel per aliquam affectionem,
vel per naturalem habitudinem, vel per divinam ordinationem, quia omne quod
recipitur ad modum recipientis recipitur ». Distantia localis non impedit hanc
cognitionem singularium, quia haec cognitio provenient ab ideis infusis, non
dependet a sensibus, nec proinde a distantia locali.
♦ * ♦

An animae separatae cognoscant ca quae hic in terris aguntur? —S. Thomas
in art. 8 respondet: «Secundum naturalem cognitionem animae mortuorum
nesciunt ea quae hic aguntur. Quia, ut dictum est a. 4, anima separata cognoscit
singularia per hoc quod quodammodo determinata est ad illa per vesti.ium
alicujus praecedentis cognitionis vel affectionis, vel per ordinationem divinam.
Animae autem mortuorum secundum ordinationem divinam ct secundum modum
essendi, sunt segregatae a conversatione viventium et conjunctae conversatione spi­
ritualium substantiarum, quae sunt a corpore separatae; unde ea quae apud nos
aguntur ignorant ». Ita S. Aug. et S. Gregor., hic citati a S. Thoma.
Si vero agitur de animabus beatis probabilius cognoscunt omnia praesentia
quae hic aguntur. Sunt enim angelis aequales, et angeli, ut dicit S. Aug., non
ignorant ea, quae apud nos aguntur. Ibid., a. 8, dicitur: «sed quia sanctorum
animae sunt perfectissime justitiae di\ inae conjunctae, nec tristantur, nec rebus
viventium se ingerunt, nisi secundum quod justitiae divinae dispositio exigit ».
Ibid, ad im sanctus Doctor notat: «animae mortuorum (in purgatorio)
possunt habere curam de rebus viventium, etiamsi ignorent eorum statum, sicut
nos habemus de mortuis, eis suffragia impendendo, quamvis eorum statum
(particularem) ignoremus. Possunt etiam (mortui) facta viventium non per
seipsos cognoscere, sed vel per animas eorum qui hinc ad eos accedunt, vel per
angelos, vel etiam spiritu Dei revelante ».
♦ ♦ ♦

Durat io animae separatae ct nondum beatificatac est
I, q. 10, a. 4, 5, 6, scii, aevum ct tempus discretum.
Aevum est mensura earum immobilis substantiae et
gnitionis suiipsius et Dei, nec non immobilis amoris ex
tantis. Sic aevum non importat varietatem successionis,

duplex, ut explicatur
immobilis earum co­
hac cognitione resul­
est totum simul, non

408

DE ANIMA SEPARATA

tamen est aeternitas, quia (saltem de Tacto) incepit, ct quia aevum compatitur
simul prius ct posterius, scii, tempus discretum sibi annexum.
Tempus discretum in animabus separatis ct in angelis est mensura successi­
varum cogitationum et affectionum; sic quaelibet earum cogitatio perdurat unum
instans spirituale, et sequens cogitatio mensuratur per aliud instans spirituale.
Sic tempus discretum est mensura successionis cogitationum ct affectionum
harum animarum et angelorum, sicut tempus continuum est mensura motus
continui, v. g. apparentis motus solaris. Notandum est quod unum instans spi­
rituale, quod est mensura unius cogitationis, potest perdurare per plurcs horas
ct dies nostri temporis solaris, sicut jam in terris si persona extatica remaneat
per plurcs horas absorpta in una ct eadem contemplatione, hoc est pro ea unum
instans spirituale.
Pro animabus autem beatis est etiam tertia duratio, scii, aeternitatis partici­
patae, scii, unicum nunc stans immobilis aeternitatis, quo mensuratur visio
beatifica ct amor beatificus, quia hi duo actus permanebunt in aeternum absque
interruptione. Sic sunt quatuor ducationes, quae symbolice repraesentantur per
pyramidem seu potius per conum, cujus culmen figurat aeternitatem, basis
autem figurat tempus continuum seu solare; media altitudine, sectio conica
parallela basi figurat aevum, ct in hac sectione conica inscribitur polygonum
figurans tempus discretum successivarum cogitationum aeviternorum.

ΛώιΖ ϋ Χ τ/ν ι* fç tju

Art. IU.

De immutabili voluntate animarum separatam; II

Secundum fidem, anima a corpore separata statim post mortem subit judi­
cium particulare, in quo Deus immutabiliter « reddit unicuique secundum opera
ejus ». Rom.; II, 6.
II Conc. Lugdun., Denz. 464, dicitur quod animae « mox post mortem » aut
intrant in caelum, aut in infernum descendunt, aut deducuntur ad purgatorium;
hoc autem supponit judicium particulare. Item Benedictus XII, Denz. 530 sq.,
bis utitur eadem formula: « mox post mortem, pro meritorum diversitate» quod
supponit judicium particulare. Haec autem veritas fidei diversimode exprimitur
in S. Scriptura, v. g. in 1. Eccli. XI, 28 sq.: « Facile est coram Deo in dic obitus
retribuere unicuique secundum vias suas... et in fine hominis denudatio operum
illius». Hebr. IX, 27: «Statutum est hominibus semel mori, post hoc autem
judicium ». Joan. IX, 4: « Jesus ait: Me oportet operari opera ejus qui misit
me, donec dies est; venit nox, quando nemo potest operari», scii, ad meren­
dum. Ergo statim post mortem habetur retributio.
Item secundum traditionem patristicam, anima subit judicium particulare
cum de corpore exit. Ita Lactantius, Hilarius, Basilius, S. J. Chrysostomus,
Hieronymus, Augustinus; cfr. R. de Journel, Enchiridion patrislicum, 646, 886,
956, 1200, 1880.
Ex judicio autem particulari sequitur pro electis certitudo salutis et con­
firmatio in gratia, etiamsi debeant per purgatorium transire; pro aliis autem
sequitur certitudo perditionis.
4S

U

DE IMMUTABILI VOLUNTATE EJUS

409

Quomodo autem explicanda est immobilitas animae separatae absque visione
beatifica, pro omnibus animabus etiam non electis ab ipso instanti separationis
a corpore?
Scotus et Suarez tenent hanc immutabilitatem provenire unice ab extrinseco, prout scii. Deus non amplius concedit gratiam conversionis animabus quae
recedunt a corpore in statu peccati, ct prout dat animabus purgatorii specialem
protectionem impedientem peccatum, sive mortale, sive veniale, ut istae animae
non magis retardentur a beatitudine caelesti.
S. Thomas autem et thomistae addunt rationem intrinsecam, quae indicatur
in C. Gentes, IV, c. 94, 95 et I, q. 64, a. 2; de Veritate, q. 24, a. 11 (1). Etenim
eo ipso quod anima separatur a corpore, accipit conditiones normal· s vitae intel­
lectualis creaturae pure spiritualis (2). Dicit autem S. Thomas 1, q. 64, a. 2: « Dif­
fert apprehensio angi li ab apprehensione hominis in hoc quod angelus apprehendit
immobiliter per intellectum, sicut nos apprehendimus prima principia, quorum
est intellectus; homo (viator) vero per rationem apprehendit mobiliter discur­
rendo de uno in aliud, habens viam procedendi ad utrumque oppositum. Unde
et voluntas hominis (viatoris) adhaeret alicui mobiliter, quasi potens etiam ab eo
discedere et contrario adhaerere; voluntas autem angeli adhaeret fixe et immobiliter.
Et ideo, si consideretur ante adhaesionem, potest libere adhat rere et huic ct oppo­
sito, in his scii, quae non naturaliter vult; sed postquam jam adhaesit, immobi­
liter adhaeret. Unde consuevit dici:... liberum arbitrium angeli est llexibile ad
utrumque oppositum ante electionem, sed non post ».
Hoc sequitur ex modo mere intuitivo cognoscendi, per oppositum ad modum
abstractum et "successh um. Qui enim abstracte cognoscit, videt solum successive
diversos aspectus decisionis sumendae in fine deliberationis, unde potest mutare
suum judicium liberum et suam electionem voluntariam. E contrario ille qui
modo mere intuitivo cognoscit, attingit non successive, sed simul, omnes aspectus
pro et contra decisionis sumendae, et postea non mutat amplius suum ultimum
judicium practicum, nec suam electionem voluntariam. Et si ei diceretur postea:
«tu hoc non considerasti», responderet : «hoc etiam jam consideraveram» et
sic pro daemone non est via ad regrediendum nisi ipsa via humilitatis et obedientiae quam non acceptavit nec vellet nunc practice acceptare.
Hacc immutabilitas electionis spirituum creatorum est similitudo parti­
cipata immutabilitatis electionis divinae, quae remanet liberrima, quamvis sit
omnino immutabilis, prout Deus ab aeterno simul consideravit omnia consi­
deranda.
zXnima autem separata assnnilatur angelis in suo modo cognoscendi.
(1) Cfr. Did. Thiol. Cath.t art. «Mort , col. 2494«
(2) Dicit S. Thomas, De Veritate, p. 24, a. 11: «Post statum viae anima separata non intelliget
accipiendo a sensibus, nec erit in actu potentiarum appetitivarum sensibilium; et sic anima sepa·
rata Angelo con/ortnatur et quantum ad modum intelhgendi et quantum ad indivisibilitatem appetitus,
quae erant causa obstinationis in Angelo peccante; unde per eamdem rationem in anima separata
obstinatio erit ».

4IO

<<

DE ANIMA SEPARATA

Dubinin: In ipso instanti separationis a corpore, an possibile sit ultimum
meritum pro animabus quae remanserunt in peccato mortali in ultimo tempore
unionis cum corpore?
Cajctanus respondit affirmative in I, q. 64, a. 2, η. i<8; dixit enim: «Dico
quod anima obstinata redditur per primum actum quem elicit in statu separa­
tionis; ct quod anima tunc demeretur, non ut in via, sed ut in termino ». Hoc
instans enim est primum non esse viae, ct primum esse separationis a corpore;
statim antea est tempus divisibile in infinitum.
Alii vero tho mistae communiter rejiciunt hanc solutionem ut contrariam
Scripturae, traditioni et doctrinae S. Thomae expositae in IV C. Gentes, c. 91-95.
Dicit sanctus Doctor ibid., c. 91: «Statim cum anima separatur a corpore prae­
mium vel poenam recipit pro his quae in corpore gessit »; eodem modo loquitur
in cap. sequentibus; non restat igitur ultimum meritum possibile in anima sepa­
rata quo reparari posset peccatum quod perdurasset in ultimo tempore conjun­
ctionis cum corpore.
Salmanticcnses dc Gratia, de Merito, disp. I, dub. IV, n. 36 dicunt: «Hic
dicendi modus (a Cajctano propositus) communiter non admittitur, propter
testimonia Scripturae jam addicta, in quibus expresse dicitur, homines solum
posse mereri vel demereri ante mortem, non vere in morte. Et praecipue id sonant
illa verba Joannis IX, 4: «Oportet operari ... donec dies est; venit nox, quando
nemo potest operari». Insuper si in hoc primo instanti separationis a corpore
posset esse ultimum meritum, pariter posset esse ultimum demeritum etiam
pro animabus quae fuissent in statu gratiae in ultimo tempore unionis cum
corpore, quod a nemine admittitur, ut animadvertit Suarez.
Fcrrariensis autem rejiciendo opinionem Cajctani, notat tamen partem
veritatis in ea contentam, dum dicit in IV C. Gentes, c. 95: « Licet anima in in­
stanti separationis habeat immobilem apprehensionem, et tunc primo incipiat
esse obstinata, tamen in illo non habet demeritum, ut quidam dicunt, quia
meritum ct demeritum non est animae solius, sed compositi, scii, hominis', in illo
autem instanti homo non est, sed est primum instans sui non-esse, et primum
instans in quo anima primo ponitur separata ct obstinata (vel per oppositum
confirmata in bono). Homo non remanet, ut mereri possit... Unde, concludit
Fcrrariensis, pro homine obstinatio causatur inchoative ab apprehensione mobili
talis finis in via, et completive ab immobili apprehensione existente in anima dum
est separata ».
Haec est pars veritatis in non admittenda opinione Cajctani contenta, scii.:
in primo instanti separationis a corpore meritum aut demeritum ultimi temporis
unionis cum corpore fiunt definitiva ex modo considerandi, < t non solum extrinsece, ut volunt Scotus et Suarez, prout Deus non amplius concedit gratiam
conversionis.
Cajctanus videtur accedere ad hanc solutionem in Ill, q. 50, a. 6, η. III.
Unde vera solutio S. Thomae videtur ess inter ct supra opiniones ad invi­
cem oppositas Scoti ct Cajetani, s il. ut dicit Ferrarionsis: «pro homine obsti-

DE IMMUTABILI VOLUNTATE EJUS

natio causatur inchoative ab apprehensione mobili talis finis in via, et completive
ab immobili apprehensione existente in anima dum est s pirata». Sic conci­
liantur ea quae dicit S. Thomas C. Gentes, IV, c. 91-95, cum dictis in De Veri­
tate, q. 24, a. ii.
·
H
* ♦ ♦

■ ,
I

Objectio: Immobilitas ipsius liberae voluntatis animae separatae non satis
explicatur per separationem a corpore, quae est quid nimis extrinsecum per
respectum ad voluntatem liberam; nec per immobilem apprehensionem intel­
lectus, nisi admittatur cum Cajetano, quod, sicut in angelo, ultima electio libera
est elicita in primo instanti separationis ct dependet ab ista immobili appre­
hensione, quae omnia consideranda simul attingit.
Resp.: Obstinatio, ut dicit Fcrrariensis, causatur inchoative a mobili ap­
prehensione finis in via, et completive ab immobili apprehensione subséquente,
et hoc sufficit si diligenter consideratur ratio data a S. Thoma IV C. Gentes,
c. 95, ad explicandam immobilitatem dispositionis ipsius voluntatis animae
separatae. Dicit enim S. Thomas, 1. cit.: «Qualis unusquisque est, talis finis
videtur ei (seu unusquisque practice judicat de fine secundum suam propriam
inclinationem) ... (Et ideo) dispositione manente qua aliquid desideratur ut ultimus
finis, non potest illius finis desiderium moveri, quia ultimus finis maxime desideratur: unde non potest aliquis a desiderio ultimi finis revocari per aliquid desi­
derabile magis (haec est major argumenti, nunc venit minor). Anima autem est
in statu mutabili quandiu corpori unitur (sic dispositio transitoria passionis
tollitur et etiam dispositio « habitus » in hac vita aulerri potest, vitium eradicari
potest)..., quum enim corpus deserviat animae ad proprias operationes, ad hoc
ei naturaliter datum est ut in ipso existens perficiatur quisi ad perfectionem
mota. (Tunc venit conclusio). Quando igitur (anima) erit a corpore separata,
non erit in statu ut moveatur ad finem, sed ut in fine adepto semper quiescat.
Immobilis igitur erit voluntas ejus quantum ad desiderium ultimi finis; ... quia
immobiliter manebit illa specialis dispositio per quam hoc vel illud desideratur
ut ultimus finis ».
Id est: manente dispositione interna qua aliquid desideratur ut ultimus
finis, hoc desiderium est immutabile. Atqui dum anima separatur a corpore,
haec dispositio interna in ipsa manet immutabiliter, quia non amplius appre­
hendit mutabiliter sicut dum erat in corpore, sed immutabiliter ut spiritus purus.
Proinde ultimum meritum vel demeritum viae (<.t unionis cum corpore) fiunt
definitiva ex modo considerandi intuitivo, et non solum extrinsece, prout Deus
non amplius concedit gratiam conversionis. Id est anima obstinata non ad Deum
regredi posset nisi per viam humilitatis ct obedientiae ct ipsa non vult hanc viam
sumere. Unde non consideranda est anima obstinata, ut anima quae vellet ad
Deum converti si ei concederetur gratia conversionis, sed viam conversionis:
scii, humilitatis ct obedientiae, non vult. Unde communiter dicitur de damnatis:
damnati non poenitent de malis quae fecerunt ratione culpae sed ratione poenae;
damnati dolent de impletionc voluntatis Dei et vellent omnes damnari, quia
perfectissimo odio dolent de omnibus bonis et maxime dc beatitudine sanctorum.
Cfr. Tabulam auream operum S. Thomae, ad vocem: damnatio.

412

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

Per oppositum animae quae sunt in purgatorio, post judicium particulare,
quod fit in instanti separationis a corpore, habent certitudinem salutis et con­
firmantur in gratia (cfr. Denz. 779). Sic vocantur σsanctae animae purgatorii».
Haec confirmatio in gratia, ante visionem beatificam, explicatur a S. Thoma
et a thomistis non solum, ut vult Suarez, per specialem protectionem extrinsecam
Dei impedientis peccatum, sed, ut dictum est, quia anima separata accipit con­
ditiones normales vitae intellectualis creaturae purae spiritualis, quae apprehendit
immobiliter fier intellectum ct immobiliter adhaeret fini ultimo quamvis nondum
clare viso. Deinde quando adveniente lumine gloriae, finis ultimus scii. Deus
in sua infinita bonitate est clare \ isus, tunc amor Dei non est amplius liber, sed
supra libertatem; est simul spontaneus et necessarius, sicut amor quo Deus
seipsum diligit, ct tunc anima non potest amplius ullo modo sese avertere a
Deo clare viso, nec interrumpere actum amoris Dei sicut nec actum visionis
beatificae. Cfr. I-II, q. 5, a. 4: α Est impossibile, quod aliquis videns divinam
essentiam velit eam non videre... Visio enim divinae essentiae replet animam
omnibus bonis, cum conjungat fonti totius bonitatis». Item I-II, q. 10, a. 2.
Sic explicatur immutabilitas animae separatae sive in bono, sive in malo,
non solum ab extrinseco, sed etiam ab intrinseco ex ejus modo considerandi
immutabiliter ultimum finem.

Π» SECTIO: TRACTATUS DE HOMINE

De prima productione hominis et de ejus lapsu.
In hac sectione agendum est 1° de hominis origine, II0 de hominis elevatione
ad ordinem supematuralem, III0 de hominis lapsu. — Hac quaestiones tra­
ctantur a S. Thoma I, a q. 90 ad 102, et I-II, a q. 81 ad 83.

CAPUT I.

De hominis origine.
Art. I. De protoparentum creatione. — Art. II. De unitate generis hu­
mani. — Art. III. Dc propagatione generis humani quoad productionem
animae.

DE PROTO PARENTUM CREATIONE

Art.

I.

413

Il creatione.
De protoparentum

(I, q. 90-93.)

Status quaestionis: Material istae et positi vistae volunt originem hominis
quoad corpus ct animam explicare per naturales evolutionis leges sine ullo
interventu Dei, primae causae. Haec doctrina proposita ab Huxley, Darwin
vocata est transformismus absolutus, ut ostendimus supra, agendo de productione
creaturae corporalis, quod aperte contradicit fidei ct rationi. Plus produceretur
a minori, perfectius ab imperfectiori contra principium causalitatis efficientis;
insuper, ordo mundi et finalitas entium postulat primam causam intclligentem,
et interventum ejus ad productionem ct materiae, et vitae vegetativae, et vitae
sensitivae, et vitae intellectivae.
Transformismus mitigatus hoc concedit, sed plures fautores ejus non agno­
scunt specialem interventum Dei ad formationem corporis hominis ut aptum
sit ad vitam suprasensitivam, ac si evolutio naturalis sufficeret ad hanc formationem explicandam; ita Mivart et quidam alii (1).

Doctrina catholica: Immediata animae creatio ex nihilo est dogma fidei,
secundum praedicationem universalis Ecclesiae et Concilia (Denz. 428, 1783,
1801); et secundum communem doctrinam Patrum et theologorum, corpus
primi hominis actione speciali ct immediata a Deo formatum est ex limo terrae
absque specierum transformatione. Commissio Biblica, die 30 junii 1909 decla­
ravit sensum litteralem historicum trium priorum capitum Geneseos non posse
in dubium vocari, ubi agitur « dc peculiari creatione hominis et de formatione
primae mulieris ex primo homine ». Denz. 2123.
S. Scriptura: Genes., I, 27 asserit: « Et creavit Deus hominem ad imaginem
suam, ad imaginem Dei creavit illum, masculum et feminam creavit eos». Genes.,
II, 7: « Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo terrae et inspiravit
in faciem ejus spiraculum vitae». Genes., II, 21-22: α Tulit unam de costis
ejus et replevit carnem pro ea. Et aedificas it Dominus Deus costam, quam tulerat
de Adam, in mulierem ». Textus hcbraicus idem sonat, sensus autem obvius est
corpus Adami immediate formatum fuisse ex limo terrae, non autem secundum
successionem temporum, per transformationem spccierum, et corpus Evae ex
costa Adami. Insuper verba « inspiravit in faciem ejus spiraculum vitae > de
actione immediata Dei intelliguntur, non mediante progressiva evolutione plan­
tai uni et animalium. Unde Leroy, Bonomelli, Zahn qui opinionem oppositam
ut probabilem defendebant, sententiam suam revocare debuerunt.
Patrum et theologorum interpretatio est fere unanimis, exceptis Origene,
Cajctano et paucis aliis, pro formatione corporis protoparentum. Cfr. R. de
Journel, Enchir. patristic., index thcol., n. 225, 226, in quo citantur textus S. Irenaei, Tertulliani, Aphraates, S. J. ( hrysost., S. Augustini. Gratia brevitatis,
(i) Cfr. Guihert et Chinchole, Les Origines, 24° mille, Paris 1923. — Diet, de la Bible et snf>
pltment, art. «Adam»; Diet. /I pologttique, art. a Homme et Transformisme >; Diet, de ThÎol. Cath.,
art. «Adam et Justice originelle».

-1

j
d

“I

V4

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

in his quaestionibus non referimus textus Patrum qui faciliter inveniuntur in
textu originali et cum contextu in hoc Enchir. patristico.
Ratione confirmatur : Inter hominem enim et animalia ei xdciniora, ut simium,
sunt differentiae essentiales non solum quoad animam, sed etiam quoad corpus.
Entia autem essentialiter diversa non possunt a communi parente provenire.
Cfr. De Quatrefagcs, L’espèce humaine, 1878; Did. A pol., art. «Transformisme»
(R. de Sinéty). Quoad corpus enim, simii sunt quatuor manibus praediti (quadru­
manes), homines e contra duabus tantum, et propterea non eodem modo ambu­
lant. Insuper angulus facialis valde differt in homine ct in simio, ac pariter linea­
menta cerebri non eodem modo evolvuntur. Homo facultate loquendi gaudet
ad expressionem claram ct distinctam non solum sensationum, cmotionum, sed
etiam idearum et judiciorum, dum simius hac facultate caret. Praesertim solus
homo inter animalia ratione gaudet, cognoscit principia necessaria ct univer­
salia, notiones entis, veritatis, bonitatis, justitiae, pulchritudinis moralis, reli­
gionis, sanctitatis quae sensum manifeste transcendunt. Animalia cognoscunt
solum singularia ct sunt incapacia vitae intellectualis, moralis, religiosae.
Unde multi transformistae hodie agnoscunt hominem non a simio, sed a
remoto communi parente descendere; sed hic parens communis in stratis geologicis minime invenitur.
Non videtur quidem absolute repugnare Deum organismo animali infudisse
vim, qua paulatim in corpus humanum immutaretur. Sed haec est mera ct gra­
tuita hypothesis, quae factis non innititur, ct quae sensui litterali saltem proprio
narrationis biblicac contraria est. Cfr. Diet, delà Bible, Supplément, art. «Adam
et la Bible», t. I, c. 93 ss. (L. Pirot).
S. Thomas I, q. 91, a. 1, 2, 3 ostendit quod corpus hominis fuit a Deo im­
mediate productum et optime dispositum secundum quod congruit animae
rationali ct operationibus ejus, scii, ad vitam sensitivam quae subservit intel­
lectuali. Si autem homo non habet, ut quaedam animalia, cornua, ungulas, for­
tiora tegumenta, loco eorum habet rationem et manus. Item statura hominis
est recta cum facie alta ad omnia consideranda, non ad terram inclinata ac si
unice de cibo quaerendo curaret.
Speciatim S. Thomas I, q. 93 ostendit qua ratione homo dicitur « jactus
ad imaginem Dei », Gen. I, 26. Homo enim est vera Dei imago ratione naturae
intellectualis. Factus est ab ipso Deo secundum similitudinem illius naturae
intellectualis, ct sic aptus est ad cognoscendum ct amandum Deum, sicut Deus
se cognoscit ct amat.
Sed haec imago est imperfecta, solus Dei Filius est perfecta imago Patris
aeterni.
Creaturae irrationales proprie loquendo non sunt factae ad imaginem Dei,
quia assimilantur ei secundum esse, ct plures secundum vivere, non vero secundum
intelligere. Angelus quidem perfectius quam homo est ad imaginem Dei.
Imago Dei potest tripliciter considerari in homine: i° see. quod habet aptitudinem naturalem ad cognoscendum Deum (imago naturae seu creationis);
2° sec. quod homo per fidem ct caritatem cognoscit ct amat Deum supernaturaliter, sed imperfecte (imago recreationis per gratiam, nam per eam anima novo
quodam modo creatur); 30 sec. quod homo per lumen gloriae ct caritatem patriae
perfecte Deum cognoscit ct amat (imago similitudinis gloriae;
I
«
*1

z*··

DE UNITATE GENERIS UMANI

Quando quidam Patres dicunt imaginem Dei per peccatum deleri in homi­
nibus, intelligendi sunt de imagine recreationis per gratiam.
Denique homo est ad imaginem Dei quantum ad Trinitatem personarum,
quatenus se intelligcndo producit verbum, et se diligendo amorem; haec imago
SS. Trinitatis adhuc melius est in nobis prout mens nostra cognoscendo Deum
producit verbum, et ipsum diligendo producit amorem. Cfr. I, q. 93, a. 6, 7, 8.
I

Art. II. — De unitate generis humani.

Status quaestionis; Contra Scripturam et Traditionem unitas generis humani
negata est a Praeadamitis, duce Isaac de la Peyrèrc (1655), qui dixerunt jam
ante Adamum aliquos fuisse homines ct Adamum esse patrem Judaeorum non
autem Gentilium; cfr. Did. Théol., art. «Isaac de la Pevrcre». — Alii vocati
Coadamitac tenuerunt plures simul humanas familias exstitisse Adamo coaevas.
Doctrina revelata: Secundum S. Scripturam, universum genus humanum
ab uno protoparente Adamo ortum habuit. Hoc est dc fide.
Agitur dc terra nostra, ct dc genere humano quod in terra est. Si vero qui­
dam hypothetice teneant creaturas rationales esse in astris, in planctis, aut
alios homines fuisse in terra et jam ante Adamum exstinctos, haec gratuita hy­
pothesis, juxta plures theologos, fidem non laederet.
Juxta Genesim II, 5, 20 nullus existebat homo quando Adam creatus fuit.
Dicitur enim: « Et homo non erat qui operaretur terram »; « Adae vero non inve­
niebatur adjutor similis ejus». Gen. Ill, 20 Eva vocatur mater omnium viven­
tium, sicut in Sap. X, 1 Adam dicitur pater generis humani.
S. Paulus, Act. Ap. XVII, 26, ait: « Deus fecit ex uno omne genus hominum
inhabitare super terram ». Denique Rom., V, 12 affirmatur: « Sicut per unum
hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors, et ita in
omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt ». Id est: omnes
nascuntur originali labe infecti, ex eo quod omnes cx eodem capite naturam
peccato infectam trahunt.
Patres hoc communiter asserunt, speciatim Lactantius, S. Ephraem, S. Am­
brosius, S. Augustinus, Thcodoretus: cfr. R. de Journel, Enchir. pair., index
theol., n. 227.
Ratione confirmatur: Sunt enim diversa signa identitatis specificae omnium
hominum cujuslibet coloris et linguae. Et ut ostendit de Quatrefagcs, op. cit.,
eadem est structura anatomica, caedem operationes physiologicae, eaedem leges
generationis, indefinita fecunditas matrimoniorum quae inter homines diversa­
rum varietatum contrahuntur, in omnibus est facultas loquendi, vis ratiocinandi,
sensus moralis ct religiosus.
Diversitates autem cx colore, cerebri volumine, faciali angulo, aut idioinate,
non sunt substantiales, sed accidentales, ut fatentur ethnographi (1).
Ex palaeontologia ct gcologia nunc certum est hominem antiquiorem esse
(i) Diet. Apologétique, art. «Homme» (Guibert). Goury, L’origine et révolution de l’homme.

4i6

DE PRIMA PRODUCTTONE HOMINIS

quam olim communiter existimabatur, sed de epocha apparitionis hominis est
maxima opinionum varietas. De hac re nihil positive asserit Scriptura, et nihil
dixit Ecclesia.
/

Art.

u
II animae.
111. — De propagatione generis humani
quoad productionem

(I, q. 90, a. i et 4; q. 118.)

Status quaestionis: Propagatio generis humani quoad corpus fit quidem
per generationem, sed quomodo oritur anima intellectiva infantis? — Quidam
dixerunt: oritur per emanationem a Deo, alii, scii. Origenistae et Priscillianistae,
docuerunt praeexistentiam animarum, seu animas esse per se spiritus et ab initio
omnes a Deo creatas fuisse. Denique juxta Traducianismum anima humana de
substantia parentum producitur; juxta quosdam ex ipso semine corporali; juxta
alios directe ab anima parentum; haec ultima doctrina vocatur generalianisnius;
ita Tertullianus; ad hanc positionem S. Augustinus prius inclinavit, sed postea
se retractavit. Nostris autem temporibus Frohschammer sustinuit animam a
parentibus creari per vim specialem sibi a Deo inditam. Rosmini tenuit a pa­
rentibus generari animam sensitivam, quae postea illuminatione entis fit in­
tellectiva.

Doctrina catholica est crcalianismus, scii, animae humanae a Deo creantur
quando corporibus infunduntur. Petrus Lombardus II Sent., d. 18, n. 8 dicit:
« Catholica Ecclesia animas docet in corporibus infundi et infundendo creari ».
S. Thomas, De Pol., q. 3, a. 9, referendo tres sententias: generat i anismum, praeexistentianismum, et crcatianismum, dicit: « Primae duae postmodum judicio
Ecclesiae sunt damnatae, et tertia approbata ». Item ceteri scholastici commu­
niter loquuntur.
I
S. Scriptura praebet fundamentum hujusce doctrinae; Eccle. XII, 7: «Re­
vertatur pulvis in terram suam, unde erat; et spiritus redeat ad Deum qui dedit
illum ».
Patres communiter crcatianismum tenent. Cfr. R. de Journel, Enchir. patrisl.,
index theol., n. 222, 223, 224, qui refert diversos textus Lactantii, S. Ambrosii,
S. Hieronymi, S. Hilarii, S. Greg. Naz., S. Cvrilli Alexandrini. Juxta cos anima
non praeexistit corpori, ncc traducitur generatione, sed a Deo creatur.
Ecclesia prius reprobavit ut haereticam opinionem dicentium a parentibus
animas tradi ex semine (Denz. 170); deinde doctrinam secundum quam «anima
humana filii propagatur ab anima patris sui », Denz. 533. Doctrina autem Origenis de praeexistentia animarum damnata est a Conc. Const, oecum. V, an.
553: «Si quis fabulosam animarum praeexistentiam... asseru· rit, A. S. », Denz.
203.
Denique reprobata est opinio Frohschammer a Pio IX (u Dec. 1862)
et sententia Rosmini a Leone XIII, Denz. 1910.
ί
Juxta has declarationes simul sumptas, anima humana non est de sub­
stantia Dei, nec generatur a parentibus, nec a sensitiva evolvit ad intellecti­
vam, sed creatur a Deo ex nihilo, non quidem ante formationem coi poris, sed
quando corpori infunditur. Declaratum est etiam quod est substantia (Denz.

DE PROPAGATIONE GENERIS HUMANI

417

— ——

2^5>295). non una in omnibus (738), sed in singulis una (338), non est naturaliter
aut bona aut mala (236, 642).
Ratione defenditur creatianismus, ut ostendit S. Thomas I, q. 90, a. 1, 4;
q. Ii8, a. 2.
i° Anima non est pars divinae substantiae ut quidam putaverunt, Deum
esse quandam lucem corpoream existimantes et quandam partem illius lucis
esse animam corpori alligatam. Hoc est impossibile, quia Deus est Actus purus,
mere spiritualis, nullam in se diversitatem habens, nec proinde potest esse in eo
aliquid cx quo produceretur anima, tanquam ex causa materiali. Deus non potest
esse causa materialis perficienda, nec causa formalis informans <t participata,
sed solum causa extrinseca, scii, efficiens et finalis, cfr. I, q. 3, a. 8.
2° Anima non potest esse cx semine, 1, q. 118, a. 2: » Impossibili enim est
virtutem activam quae est in materia extendere suam actionem ad producendum
immaterialem effectum. Manifestum est autem quod principium intellectivum in
homine est principium transcendens materiam; habet enim operationem in
qua non communicat corpus ». Aliis verbis, anima humana est intrinsece independens ab organismo in suo operari specifico, proinde in suo esse, et igitur, in
sua productione.
3° Anima infantis non potest esse ab anima parentum per emanationem,
quia anima est substantia simplex sine partibus, ex qua proinde nihil detrahi
potest. Ncc potest esse ab anima parentum per creationem, quia virtus creativa
soli Deo competit. Cfr. I, q. 45, a. 5.
40 Anima igitur infantis immediate creatur a Deo cx nihilo seu ex nullo praesupposito subjecto, quando infunditur, cfr. I, q. 118, a. 2. Parentes ne causa
quidem sunt instrumentalis hujusce creationis specialis, sed solum disponunt
materiam embryonis ad animam spiritualem accipiendam. Ultima vero dispo­
sitio producitur in ipso instanti creationis ct infusionis animae, et est a Deo
creante; sed parentes recte dicuntur generare hominem, quia ex sua substantia
producunt corpus infantis ita dispositum (penultima dispositione) ut vi legis
naturalis creatio et infusio animae necessario sequatur. Parentes dicuntur gene­
rare hominem, quia per generationem sic transmittunt naturam humanam.
Ncc potest dici quod animae intellectivae fuerunt creatae ab initio mundi,
et quod accidentaliter conveniret animae corpori uniri, propter poenam alicujus
culpae. Ut dicit S. Thomas 1, q. 118, a. 3: «Sequeretur ex hoc quod homo qui
ex ista unione constituitur, esset ens per accidens, vel quod anima esset homo,
quod falsum est (q. 75, a. 4). Quod etiam anima non sit ejusdem naturae cum
angelis, ipse diversus modus intelligeiidi ostendit ». Anima enim humana habet
infimam intelligent iam, cui corresponde! infimum intelligibile in umbra sensi­
bilium.

27 —

Garhioou-Laoranoe, De Deo Trino et Creatore.

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

418

CAPUT II.

Μ

De hominis elevatione ad statum supernaturalem.
(q. 95·)

Art. 1. Quid sit supernatural·} ct quomodo dividitur. — Art. II. Dc variis
statibus humanae naturae relate ad gratiam. — Art. III. An protoparentes
constituti fuerint in statu sanctitatis ct justitiae, et status iste fuerit supematuralis. — Art. IV. De dono integritatis in protoparentibus. — Art. V. De
conditione prolis generandae in statu justitiae originalis. — Art. VI. Utrum
gratia sanctificans fuerit in Adamo innocente dos naturae, an donum per­
sonale (1).

Art.

I.

II
■- Quid sit supernaturale et quomodo
dividitur.

De hac quaestione longe alibi tractavimus (2), nunc breviter essentialia
tantum dicemus.
Secundum definitionem nominalem « supernaturale » significat quod est
supra naturam. Nomen autem naturae communiter duplicem significationem
habet: exprimit vel essentiam cujuslibet rei, ut est radix suae activitatis speci­
ficae (sic loquimur de natura auri, aut argenti, aut hominis), vel complexum
omnium rerum universi ad invicem dependentium secundum leges determinatas.
Supernaturale igitur communiter significat quod est supra naturam collective
sumptam, scii, supra leges naturae. Proinde effectus supernaturalis di itur qui
non potest produci secundum leges naturae, ct veritas supernaturalis dicitur quae
non potest cognosci secundum leges naturales intellectus nostri.
Pro Ecclesia catholica, ut patet cx ejus definitionibus, supernaturale est
quod est supra omnem naturam creatam, prout excedit vires et exigentias cujuslibet
naturae creatae, quamvis non excedat capacitatem passivam porfectibilem ct
convenientiam nostrae naturae.
Praeterea supernaturalitasj juxta Ecclesiam, saltem duplex est, scii. i° su­
per natural itas miraculorum, quae excedit vires efficientes (seu causalitatem)
et exigentias cujuslibet naturae creatae, non vero vires cognoscitivas naturae
hominis; 2° su per naturalitas mysteriorum stricte dictorum, ac vitae gratiae ct gloriae,
quae excedit non solum vires efficientes ct exigentias cujuslibet naturae creatae,
sed etiam vires cognoscitivas ct appelitivas (vel meritum naturale) cujuslibet
naturae intellectualis creatae.
4H
(1) Cfr. Diet. Thtol. cath., art. « Justice originelle» (A. Michel).
(2) De Revelatione, t. I. c. VI. p. 191-218.

DE HOMINIS ELEVATIONE AD STATUM SUPERNATURALEM

410

Haec doctrina clare habetur in Conc. Vaticano, Denz. 1790, 1795 ss., 1803 ss.,
1808, 1816, 1818, cf. etiam 176 sq., 1021, 1926, 1928, 2103.
Unde supernaturale est id quod excedit proportionem (vires et exigentias)
naturae, eamquc gratuito perficere potest. Supernaturale autem relativum est id
quod excedit proportionem alicujus dumtaxat naturae creatae, non totius na­
turae creatae; v. g. quod naturale et specificum est pro angelo est supematurale relativum pro homine, v. g. praestigia daemonum quae sunt simulacrum
miraculi.
Supernaturale absolutum est id quod excedit proportionem lotius naturae
creatae ct creabilis, scii, quod superat vires et exigentias cujuslibet naturae
creatae.
♦ ♦ ♦

Quomodo dividitur supernaturale absolutum?
Juxta Ecclesiam, ut supra dictum est, est saltem duplex supematuralitas.scil.
a) supcrnaturalitas miraculi, quae excedit vires efficientes et exigentiam cujus­
libet naturae creatae, non vero vires cognoscitivas naturae humanae; b') supernaturalitas mysteriorum stricte dictorum ac vitae gratiae et gloriae, quae excedit
non solum vires et exigentias cujuslibet naturae creatae, sed etiam vires cocnoscitivas ac consequenter appetitivas et meritum naturale cujuslibet naturae
intellectualis creatae. Haec distinctio apparet praesertim si consideramus mira­
culum resurrectionis in quo restituitur supernaturaliter cadaveri vita naturalis,
vegetativa et sensitiva, non vero vita essentialiter seu intrinsece supernaturalis.
Ad hanc distinctionem explicandam theologi, spcciatim thomistae (1), notant
Supernaturale absolutum est id quod excedit vires et exigentias cujuslibet na­
turae creatae. Atqui hic excessus non potest fundari nisi vel in causa formali
intrinseca rei quae dicitur supernaturalis, sic habetur supernaturale quoad sub­
stantiam, seu intrinsece aut entitative, vel in causis cxlrinsccis rei quae dicitur
supernaturalis, sic habetur supernaturale quoad modum (sive effective, sive ex
fine cxtrinscco), non autem ex parte causae materialis, cum causa materialis
sit ipsum subjectum in quo recipiuntur formae supernaturales, scii, anima et
facultates ejus.
Ex parte autem causae formalis dicitur aliquid supernaturale quoad essen­
tiam vel substantiam, sive sit supernaturale increatum (Deus sub intima ratione
Deitatis, Trinitas, Persona Verbi subsistens in natura humana Christi), sive sit
supernaturale creatum cx parte objecti formalis specificativi (lumen gloriae,
gratia habitualis, virtutes infusae, dona Spiritus Sancti, gratiae actuales ejusdem
ordinis).
Ex parte causae efficientis dicitur aliquid supernaturale quoad modum pro­
ductionis suae, scii, miraculum. Sed miraculum ipsum dividitur prout est aut
efficienter quoad substantiam (v. g. glorificatio corporis, quae nullo modo potest
produci a natura) aut efficienter quoad subjectum in quo est (v. g. resurrectio non
gloriosa, quia natura potest producere vitam sed non in mortuo), aut efficienter
(1) Cfr. Joaknem a S. Thoma, De gratia, disp. XX, a. 1, solv. arg. n.
gratia, disp. Ill, dub. ΠΙ, η. 24. Ita etiam Suarez, De gratia. 1. II. c. IV.

Salma.nticenses, De

quoad modum (v. g. subita curatio a febre, nam febris potest curari a natura vel
ab arte, sed non subito). Quoad istam terminologiam vitanda est confusio inter
« supernatural·1, quoad substantiam» et « miraculum’quoad substantiam», nani
in primo casu quoad substantiam dicitur formaliter et intrinsece, dum in secundo
dicitur efficienter ct extrinsece. Quoad privilegia praeternaturalia status inno­
centiae notandum est quod praeservatio seu immunitas a morte supponit mira­
culum ejusdem ordinis ac resurrectio non gloriosa, quia sicut natura non potest
restituere vitam cadaveri, ita non potest semper praeservare corpus hominis
a morte.
Ex parte causae finalis dicitur aliquid supematurale quoad modum ordi­
nationis suae, v. g. actus naturalis temperantiae acquisitae ordinatus ad finem
supernaturalcm, id est ad vitam aeternam, sub influxu caritatis. Differt tamen
essentialiter hic actus temperantiae acquisitae ab actu temperantiae infusae,
qui est supematurale quoad substantiam vel essentiam ex parte objecti formalis
specificativi.
Sic igitur scribi potest haec classica divisio:
'1

Deus sub intima ratione Deitatis, Tri­
nitas. Persona Verbi unita cum natura
increatum
humana.
quoad
substantiam
lumen gloriae
creatum gratia habitualis et actualis, virtutes infusae,
septem dona Spiritus Sancti.
supernaturale
actus naturalis supernaturaliter ordi­
ex parte finis
absolu­
natus ad finem supernaturalcm.
tum
miraculum quoad substantiam (v. g.
quoad
glorificatio corporis)
modum
miraculum quoad subjectum in quo
ex parte agentis
est (v. g. resurrectio non gloriosa)
miraculum quoad modum (v. g. su­
bita curatio a febre).
Cognitio supernaturalis potest esse aut supernaturalis quoad substantiam
ut actus fidei infusae, aut supernaturalis quoad modum ct hoc tripliciter (sicut
miraculum): i° ut cognitio prophetica futuri contingentis naturalis, quod est
procul tempore, 2° ut cognitio objecti naturalis jam existentis sed procul secun­
dum locum, 3° ut cognitio instantanea alicujus linguae quae potest naturaliter
addisci, sed non subito.
·

Quid sit ordo naturalis? Ordo in communi est dispositio secundum prius et
posterius relative ad aliquod principium (cfr. S. Thomam, Metaph., 1. V, lect. 13).
Ordo igitur naturalis est dispositio diversarum naturarum creatarum secundum
prius et posterius relate ad Deum ut est auctor ct finis harum naturarum. Unde
ad ordinem naturalem pertinet, cx parte causae efficientis, creatio, conservatio
concursus divinus necessarius ad actiones naturales creaturarum. Pro homine

DE HOMINIS ELEVATIONE AD STATUM SUPERNATURALEM

42Γ

finis ultimus naturalis est possessio Dei, non per visionem beatificam, sed per
rationem modo discursivo cogniti ct super omnia naturaliter dilecti.
Quid sit ordo supernaturalis? Est apta dispositio eorum quae excedunt
proportionem naturae creatae relate ad Deum ut est eorum auctor et finis.
Sed oportet distinguere ordinem essentialiter supernaturalcm, qui dicitur
simpliciter ordo supernaturalis, ab eo quod est solum effective supernatural··, ut
miraculum, et quod saepe vocatur praetcrnaturale.
Pro homine ordo essentialiter supernaturalis ita constituitur: i° finis: pos­
sessio Dei per visionem intuitivam; 2° agens primum: Deus ut auctor gratiae et
gloriae; agens secundum, homo elevatus per gratiam; 30 media objectiva’, reve­
latio externa ab Ecclesia proposita; sacramenta...; 40 media subjectiva: virtutes
infusae, dona, gratia actualis; 50 lex seu complexus praeceptorum Dei ad finem
supernaturalcm consequendum.
Deus igitur dupliciter considerari potest ct debet: i° ut est auctor ct finis
ordinis naturalis, et 2° ut est auctor ct finis ordinis sup rnaturalis. Cfr. de hac
re propositiones damnatas Baji et Rosmini, Denz. 1034, 1173, 1926, 1928
lum corollarium: Id quod est effective tantum supematurale (ut miraculum)
potest produci a Deo ut est auctor et dominator naturae, non vero id quod est
supematurale quoad essentiam seu substantiam.
2um corollarium: Non potest esse dissensio, sed est harmonia inter ordinem
naturae et ordinem gratiae, cum ambo ab uno eodemque immutabili veritatis
fonte, Deo optimo maximo, oriantur. « Sic enim, ait S. Thomas, fides prae­
supponit cognitionem naturalem, sicut gratia naturam, et ut perfectio perfectibile d. I, q. 2, a. 2, ad im. Cf. Cone. Vatie., Denz. 1797.

Art. II.

De variis statibus humanae naturae relate ad gratia: a·

Haec quaestio generaliter examinatur initio tractatus de gratia, breviter
dc ea principalia hic dicenda sunt.
Theologi communiter distinguunt plures naturae status. Cfr. v. g. Billuart,
De gratia, diss. II praeambula, a. 1.
i° Status naturae purae importat praecise naturam cum suis principiis in­
trinsecis et iis quae ex illis sequuntur seu ei debentur, sed absque gratia et donis
practernaturalibus. Unde homo in tali statu habuisset finem naturalem, media
naturalia ad hunc finem consequendum, auxilia ordinis naturalis, sufficientia
omnibus, efficacia quibusdam. Item habuisset legem naturalem; sed fuisset
subditus ignorantiae, concupiscentiae, infirmitatibus, morti. Cfr. S. Thomam
C. Gentes, 1. IV, c. 52.
2° Status naturae integrae consistit, praeter perfectiones naturae purae, in
perfecta subjectione corporis ad animam per immunitatem ab infirmitatibus
et a morte, et in perfecta subjectione appetitus sensitivi ad rationem per immu­
nitatem a concupiscentia et ab ignorantia. Natura enim dicitur integra dum
inter ejus partes nulla est divisio aut defectio a sua perfectione. Integritas est
quaedam perfectio naturae in ordini' naturali non elevans ipsam ad ordinem

supernato ralem gratiae, est tamen quid gratuitum ut practernaturale. Sed in
Adamo hic status conjunctus fuit cum elevatione ad ordinem gratiae. Cfr
S. Thomam I, q. 97, a. 1, 3.
30 Status sanctitatis ct justitiae originalis est in quo gratia et dona practematuralia integritatis simul conferuntur; est status, qui dc facto exstitit in
Adamo. Cfr. S. Thomam I, q. 95, a. 1, et dc quo statim agendum est.
40 Status naturae laesae nondum reparatae est in quo invenitur natura
humana per peccatum Adac spoliata gratia sanctificante, virtutibus infusis
ei annexis ct dono integritatis, cum quatuor vulneribus ignorantiae in intellectu,
malitiae in voluntate, concupiscentiae in appetitu concupiscibili, infirmitatis
in irascibili. Cfr. S. Thomam I-II, q. 83, 85.
“Îj
5° Status naturae reparatae est in quo est nunc justus a Christo redemptus,
cum gratia sanctificante, virtutibus infusis, septem donis Spiritus Sancti, sed
absque dono integritatis in praesenti vita. Cfr. S. Thomam 111, q. 69, a. 1, 2,
3, 4, 5, 6. Natura non erit plene reparata nisi in gloria, ct rursus habebit inte­
gritatem cum resurrectione mortuorum.

III.
An protoparentes constituti fuerint in statu
sanctitatis et justitiae, et status iste fuerit supernaturalis.

Art.

Status quaestionis: Naturalismi fautores negaverunt existentiam gratiae
vere supernaturalis in Adamo, ita p dagiani, deinde aetate moderna unitarii,
protestantes liberales, posit i\ istae, etiam modernistac (Denz. 2074, 2103), qui
admiserunt principium immanentiae religiosae, juxta quod religio etiam Chri­
stiana non superat exigentias nostrae naturae, imo juxta plures est velut evo­
lutio germinis ad nostram naturam pertinentis. Naturalismus insuper negat
peccatum originale, et ideo, praesertim sub forma pantheistica, ita exaggerat
vires naturae, ut nihil superet capacitatem ejus, imo vires ejus; est forma opti­
mism! absoluti.
Pseudosupernaturalismus c contrario in sensu pessimism! exaggerat conse­
quentias peccati originalis, et alia via pervenit ad confusionem ordinis naturae
ct ordinis gratiae. Tenet enim gratiam ct dona in statu innocentiae concessa,
luisse essentialia humanae naturae (ita Luthcrus), vel ad naturam humanam com­
pletam spectasse (ita Calvinus), vel fuisse debita naturae (ita Bajus ct Janscnius).
Notandum est quoad tcrminologiam quod, cum vox naturale idem sonat ac
originale, aliquando sensu improprio adhibita fuit ad designandum donum vere
su per naturale sed cum origine connexum, v. g. sanctitas originalis Adamo collata
in sua creatione, a quibusdam Patribus hoc sensu vocata est naturalis; ita pariter
ct a fortiori donum integritatis, perficiens naturam in suo ordine, vocatum est
quandoque naturale, quamvis fuerit gratuitum. Hic modus improprius loquendi
vitandus est ad confusionem tollendam.
‘W
Doctrina catholica est velut culmen inter ac supra positiones extremas ad
invicem oppositas naturalismi et pseudosupernaturalismi, scii.: Protoparentes
constituti fuerunt in statu sanctitatis ct justitiae et hic status fuit proprie gratuitus

DE HOMINIS ELEVATIONE AD STATUM SUPERNATORKLEM

423

cl supernaturalis. Definitum est in Conc.Trid. (Denz.788,5s.): «Si quis non con­
fitetur, primum hominem Adam, ... sanctitatem et justitiam, in qua constitutus
fuerat, amisisse, A. S. », « eamque sibi soli et non nobis perdidisse, A. S. ». Cfr.
Denz. 316, 793.
Insuper damnatae sunt hae duae propositiones Baji (Denz. 1021, 1026):
« Humanae naturae sublimatio et exaltatio in consortium divinae naturae debita
fuit integritati primae conditionis, et proinde naturalis dicenda est et non super­
naturalis ». — « Integritas primae creationis non fuit indebita humanae naturae
exaltatio, sed naturalis ejus conditio» cfr. Denz. 1008, 1023 sqq., 1055, item
propositiones damnatas Quesnelli (Denz. 1385) et Synodi Pistoriensis (Denz.
I5lG\
.
.
.
.
Ex his declarationibus habetur etiam quod primus homo conditus est sine
peccato, habuit liberum arbitrium, dona supernaturalia (1008, 1024), integritatis
(192, 1026) atque immortalitatis; et quod Deus hominem creare potuit sine
gratia supernaturali (1021, 1023 sq., 1079), etiam talem qualis nunc nascitur (1),
1055,
Ad conservandum statum primigenium homo egebat gratia, 192,
1001 sqq., ct merita ejus non erant mere humana et naturalia, 1001 sqq., 1007,
1009, 1384.
In S. Scriptura revelatur haec doctrina. Ex V. T. constat i° inter Deum
et hominem quandam fuisse familiaritatem ante peccatum, cfr. Gen. II, 18-24,
III, 8; 20 hominem creatum fuisse ad imaginem Dei, Gen. I, 26, ct sensus hujusce
expressionis deinde magis explicite apparet; 30 hominem creatum fuisse rectum
in statu amicitiae cum Deo, scii, ut diligentem Deum, supremum bonum, super
omnia, alioquin non esset rectitudo. Hi autem textus intelligcndi sunt secundum
analogiam fidei ct eorum sensus magis apparet sub luce N. T.
In N. T. autem, homines dum justificantur per gratiam sanctificantem
dicuntur regenerari, renovari, restitui in statu in quo fuerat primus homo, qui
fuit igitur in eadem gratia constitutus, cfr. Rom. III, 24-25; Ephes. IV, 23;
II Cor. V, 18-19; Coloss. I, 13-14. Denique gratia nobis collata est vere superna­
turalis, ea enim « efficimur consortes divinae naturae», filii Dei adoptivi, apti ad
Deum videndum sicuti est, cf. I Joan. Ill, i ss.; I Cor. 11, 6-12; H Petr. I, 4.
Ergo pariter Adam fuit constitutus in eadem gratia proprie supernaturali.
Traditione eadem veritas constat. R. de Journel, Enchir. Patr., index th eoi.,
229-234 collegit principales textus Patrum quibus explicite apparet protoparentes ante lapsum donis naturae indebitis ornatos fuisse, justitii orijnali,
immunitate a concupiscentia, a necessitate moriendi, scientia excellenti, cosque
vixisse vitam summe felicem. Ibi colliguntur praesertim textus S. Irenaei,
S. Athanasii, S. Hieronymi, S. Augustini. S. Irenaeus (Adv. Heres., 1. Ill, c. 23,
n. 5) dicit Adamum «eam, quam habuit a Spiritu, sanctitatis stolam amisisse
per inobedientiam ». S. Augustinus (De Genesi ad lilt. VI, 24, 35): «Quo modo
ergo renovari dicimur, si non hoc recipimus, quod perdidit primus homo, in quo
omnes moriuntur?... Recipimus justitiam, ex qua per peccatum lapsus est homo».
Hoc etiam affirmatur in Conc. Carthag. (Denz. 105) et in Conc. Araus. II
(Denz. 175, 192).
(1) Hoc intelligendum est, in sensu propositionis Baji damnatae, scii.: « Dens non potuisset ab
initio talem creare hominem qualis nunc nascitur», scii sine gratia et dono integritatis.

424

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

Ratione theologica probatur haec doctrina, ut ostendit S. Thomas I, q. 95,
a i. Etenim sec. Eccle. VII, 30, « Deus fecit hominem rectum », sci), justum,
nam secundum Scripturam recti dicuntur justi, cfr. Cant. I, 3: «recti diligunt
te »; Ps. VII, n: « Dominus salvos facit rectos corde »; Ps. XXXII, 1: « Exultate
justi in Domino, rectos decet collaudatio ». Haec autem rectitudo seu justitia
in qua creatus est homo, in hoc sita erat quod ratio subdebatur Deo, rationi infe­
riores vires secundum immunitatem a concupiscentia, et animae corpus secundum
immunitatem a dolore et a morte. Prima autem subjectio ut explicat S. Augu­
stinus (De Civ. Dei, 1. XIII, c. 13) erat causa secundae ct tertiae, quae non erant
naturales, alioquin mansissent post peccatum. Ergo nec prima subjectio erat na­
turalis, sed gratuita, quia effectus non potest esse potior quam causa.
Nec dicendum est primam subjectionem fuisse solum superiorem partem
doni integritatis, quia vocatur sanctitas et justitia, in qua nunc justi regenerantur
per gratiam proprie supernaturalem. Hoc clarius patebit agendo in art. seq. de
dono integritatis et dc duplici subjectione quam haec integritas importat ct de
triplici harmonia status justitiae originalis.
Confirmatur: Insuper videtur repugnare totum genus humanum, culpa
unius, privatum esse perfectione necessaria ad finem suum naturalem conse­
quendum; ergo haec perfectio non erat naturae debita, sed supernaturalis, ut
definitum est ab Ecclesia.
Corollarium: Ut ostendit S. Thomas 1, q. 95, a. 2, 3, consequenter Adam
in statu innocentiae aliqualiter habuit omnes virtutes, quibus ratio ordinatur
ad Deum et inferiores vires disponuntur secundum regulam rationis. Gratia
enim sanctificans, in qua creatus est primus homo, est radix omnium virtutum
quae ab ipsa tanquam proprietates ab essentia fluunt; his virtutibus infusis
facultates protoparentum elevabantur ad eliciendos actus supernaturales et,
cum auxilio gratiae actualis, ad merendum finem ultimum (cfr. ibid., a. 4). In
eorum anima habitabat SS. Trinitas, et septem dona Spiritus Sancti cum cari­
tate connexa acceperant sicut S. Augustinus hoc dicit de angelis, cfr. De Civ.
Dei, 1 XII, c. 9: « Deus erat simul in illis condens naturam et largiens gratiam».
Cfr. S. Thomam 1, q. 94, a. 1, 2, 3, 4.

Art IV. — De dono integritatis seu de donis praeternaturalibus.
(I. q· 97·)

Status quaestionis: Praeter gratiam sanctificantem protoparentes acce­
perunt donum integritatis, quo perfecti sunt ultra debitum in ordine naturae.
Hoc autem donum complectitur quatuor dona practernaturalia, quae sunt quoad
corpus immunitas a morte et a dolore, cum aliquo dominio in animalia, viresque
naturae, et quoad animam immunitas a concupiscentia et ab ignorantia. Consi­
deranda sunt seorsim haec quatuor dona tum quoad eorum existentiam, tum
quoad eorum gratuitatem, incipiendo a certioribus secundum Revelationem, scii,
ab immunitate a morte et a dolore, et deinde ascendendo ad superiora dona; si
enim Deus fecit corpus primi hominis perfectum, a fortiori perfecit animam ejus.
Sic paulatim apparebit triplex harmonia quae inveniebatur in statu justitiae ori­
·»

DE DONO INTEGRITATIS

425

ginalis, scii, triplex subjectio animae Deo per gratiam, inferiorum animae viriuni
rationi fide illustratae ct voluntati per caritatem elevatae, denique corpori animae;
melius etiam apparebit, ut ostendunt S. Augustinus et S. Thomas, quomodo
ex superiori harmonia inter Deum et animam dependebant duae aliae subordi­
natae, <‘t quomodo prima per peccatum sublata, duae aliae perierunt ut reve­
latum est.
♦ ♦ ♦

I. Proto par entes per privilegium constituti sunt immunes a morte Id est
quam\ is fuerint natura mortales, immunes erant a necessitate moriendi, seu a
morte praeservati essent, si in gratia mansissent, et finito probationis tempore,
vivi ad beatitudinem aeternam pervenissent, ct pariter eorum posteri.
Hoc est dc fide secundum Concilia, cfr. Conc. Carthag., ann. 418 (Denz. 101),
Conc. Araus. (175), Conc. Trid. (Denz. 788) in quo definitur primum hominem
per peccatum incurrisse «iram et indignationem Dei atque ideo mortem, quam
antea illi comminatus fuerat Deus». Cfr. declarationes contra Bajum de gratuitate hujusce doni, Denz. 1006, 1078, et Synod. Pist. 1517.
S. Scriptura explicite affirmat existentiam hujusce doni; in Genesi II, 16;
III, 19, declaratur mortem corporis esse poenam peccati: « in quocumque enim
die comederis ex eo, morte morieris ». — « In sudore vultus tui vesceris pane,
donec revertaris in terram de qua sumptus es; quia pulvis es et in pulverem
reverteris ». — Insuper in 1. Sap. II, 23-24 dicitur: « Deus creavit hominem inex­
terminabilem... Invidia autem diaboli mors introivit in orbem terrarum ». De­
nique in N. T. pluries affirmatur quod mors est poena peccati, Rom. V, 12-17.
Sacra Scriptura magis quam in aliis insistit in hoc privilegio, cujus privatio
ab omnibus magis sentitur, ct sic hoc prix ilegium quoad nos alia illustrat.
Traditio pariter unanimiter affirmat protoparentes fuisse immunes a ne­
cessitate moriendi. R. de Journel, Ench. Pair., index theol., 231, citat textus
S. Theophili Antioch., S. Cypriani, Methodii, S. Athanasii, S. Hilarii, S. J. Chrysostomi, S. Augustini. — S. Augustinus, De Genesi ad lilt., 1. VI, c. 25, n. 36 dicit
dc primo homine: « Mortalis ergo erat conditione corporis animalis, immortalis
autem beneficio Conditoris ».
ζί
Ratione convenientia ct gratuitas hujusce doni manifestatur a S. Thoma
I, q. 97, a. 1: quandiu anima remanebat perfecte Deo subdita, «conveniens fuit
ut in principio ei virtus daretur per quam corpus conservare posset supra na­
turam corporalis materiae ». Corpus quidem, ut compositum materiale erat ex
natura mortale, sicut corpus animalium; mors enim naturaliter evenit aut a
causa extrinseca, aut per senectutem seu naturalem corruptionem. Proinde im­
mortalitas corporalis non erat debita naturae, sed gratuita. Unde dicit S. Thomas
ibid.: «Non enim corpus ejus (primi hominis) erat indissolubile per aliquem
immortalitatis vigorem in eo existentem, sed inerat animae vis quaedam supernaturaliter divinitus data, per quam poterat corpus ab omni corruptione prae­
servare, quandiu ipsa Deo subjecta mansisset ».
Perpetua praeservatio a morte corporali fuisset miraculum sicut resurrectio
corporis, qua supornaturaliter restituitur naturalis vita corpoiis; natura quidem
potest producere vitam per viam generationis, sed non potest corpus dc se corru-

426

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

ptibile praeservare a morte. Haec tamen immunitas a morte non erat ita per­
fecta ac in corpore glorioso, nam Adam innocens alimento indigebat, quo non
indiget corpus gloriosum.
Gratuitas hujusce doni magis explicite declarata est in damnatione plurium
propositionum Baji, cfr. Denz. 1021, 1026, 1055, Diet. Théol., art. «Bains»,
col. 67 sq.
♦ ♦ *

II. Protoparentes per privilegium fuerunt immunes a dolore et a miseriis
hujusce vilac. Cfr. S. Thomam I, q. 97, a. 2. — Ita communiter, est theologice
certum.
Ex S. Scriptura hoc satis constat: secundum eam in paradiso terrestri omnia
ad libitum habebant, operi vacabant sine dolore, animalibus ct entibus inferio­
ribus dominabantur (Gen. II, 8, 15; I, 26; Eccli. XVII, 3-4), liberi erant ab
omnibus doloribus quae exhibentur ut poenae peccati (Gen. III, 19). Insuper
immortalitas praesupponit immunitatem a doloribus et morbis qui ad mortem
disponunt.
Traditio hoc etiam affirmat. Praesertim S. Augustinus hoc donum explicat.
De Civ. Dei, 1. XIV, c. 26. Item S. Cyr. Alex., in Ep. ad Rom., V, 18. Cfr. R. de
Joumd, n. 1762, 1952, 2013, 2122.
Convenientia hujusce doni sic manifestatur a S. Thoma I, q. 97, a. 2, ad 4“
Corpus quidem hominis, prout est compositum materiale, ex natura sua est
passibile ct mortale, sicut corpus animalium brutorum, sed quandiu anima
remanebat Deo subdita « divina providentia corpus ejus tuebatur, ut nihil ei
occurreret ex improviso, a quo laederetur ».
I
Secundum S. Thomam I, q. 96, a. 1, satis clare constat ex Gen. I, quod
primus homo habuit etiam dominium super omnia animalia, non solum quoad
jus ct potestatem, sed etiam quoad exercitium et usum, ita ut imperant illis
et ipsa ei obedin nt. Omnia enim animalia sunt naturaliter homini subjecta, ut
imperfectiora. Nunc autem post peccatum hoc dominium quoad exercitium et
usum est valde diminutum, cum homo paucis animalibus tantum valeat nunc
imperare efficaciter et nonnisi cum difficultate ct labore obediunt.

III. Protoparentes speciali privilegio erant immunes ab inordinata concupi­
scentia. Hoc est theologice certum. Conc. Trid., Denz. 792, declarat concupiscen­
tiam ab Apostolo aliquando vocari peccatum (Rom. VI, 12) quia « ex peccato
est ct ad peccatum inclinat », non tamen esse vere et proprie peccatum in
renatis.
S. Scriptura dicit quod protoparentes ante lapsum non erubuerunt, post
lapsum autem suam nuditatem animadverterunt propter suam inobedientiam,
Gen. II, 25; III, 7, n.
Traditio. Patres, praesertim S. Joannes Chrys., S. Augustinus, S. Cyrillus
Alex., hos textus S. Scripturae explicant dicendo: protoparentes ante peccatum

DE DONO INTEGRITATIS

427

fuerunt immunes a concupiscentia, a tumultu passionum inordinatarum, cfr.
R. de Journcl, op. cil., index theol., n. 230.
Convenientia ct gratuitas hujusce doni sic declaratur a S. Thoma I, q. 95, a. 1:
« Quandiu ratio manebat Deo subjecta, inferiora ei subdebantur, ut Augustinus
dicit (Dc Civitate Dei, 1. XIII, c. 13). Manifestum est autem, quod illa subje­
ctio corporis ad animam et inferiorum virium ad rationem non erat naturalis,
alioquin post peccatum mansisset ». Gratuitas hujusce doni melius manifestatur
ex hoc quod, ut explicatur I, q. 81, a. 3, ad 2m, «ratio dicitur principari irascibili ct concupiscibili politico principatu·, quia appetitus sensitivus habet ali­
quid proprium, unde possit reniti imperio rationis. Natus est enim moveri appe­
titus sensitivus non solum... a cogitativa quam diri.it universalis ratio, sed eti im
ab imaginativa ct sensu. Unde exp nimur, irascibilem vel concupiscibilem ra­
tioni repugnare per hoc quod sentimus vel imaginamur aliquo ddelectabile quod
ratio vetat, vel triste, quod ratio praecipit ».
Unde est privilegium si homo praeservatur ab omni inordinato motu sensibilitatis.
*

*

*

IV. Proto parentes speciali beneficio erant immunes ab ignorantia. Hoc est
theologice certum. Cfr. S. Thomam I, q. 94, a. 3, 4.

Status quaestionis: Ignorantia est privatio cognitionis quam aliquis pro
sua aetate ct suo statu deberet habere. Ex articulo autem praecedenti constat
Adamum habuisse fidem infusam et cognitiones supcmaturales necessarias ad
finem supernaturalem ; nunc quaeritur an habuerit scientiam naturalem suo statui
proportionatam ad perfectam gubernationem sui ct facilem filiorum institutionem.
Aliis verbis, an habuerit, tanquam creatus in aetate adulta et ut caput generis
humani, scientiam naturalem, non ex experientia et studio acquisitam, sed per
accidens infusam, quamvis de se acquisibilem?
Communiter hoc admittitur.
S. Scriptura ex suo modo loquendi manifestat Adamum creatum fuisse in
aetate non infantili sed adulta, i Jtur cum intellectu jam formato; insuper dicitur,
Gen. II, 19-20: Dominus «adduxit ea (scii, cuncta animantia et volatilia) ad
Adam, ut videret quid vocaret ea; omne enim quod vocavit Adam animae vi­
ventis, ipsum est nomen ejus. App llavitque Adam nominibus suis cuncta ani­
mantia ». Id est: ad minus habuit sufficientem scientiam ut ea distingueret et
nomine conveniente designaret. Hanc autem scientiam non paulatim ex expe­
rientia acquisivit, ct igitur fuit infusa.
Insuper similiter cognovit significationem eorum quae patinent ad loquelam
Humanam, id est propriam significationem nominis substantivi, verbi, adjectivi;
jam autem alta habetur cognitio non solum grammaticalis sed ct philosophica
si bene distinguitur sensus verbi esse a verbo habere, ita ut intelligatur quod
solus Deus est suum esse, et ipsum Esse subsistens, dum quaelibet creatura
quantumvis perfecta habet esse, sed non est suum esse. — Item jam alta cognitio
habetur si bene intelli itur sensus, necessitas et universalitas primorum princi­
piorum rationis et entis, scii, principia contradictionis, causalitatis efficientis,

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

finalitatis, quibus mens humana ascendit naturaliter ad cognitionem supremae
Causae ct ultimi finis.
Denique ut caput totius generis humani, Adam qui in familiaritate Dei vi­
vebat, ut dicit narratio biblica, debuit habere certam seu firmam notitiam rerum
moralium et religiosarum ad suorum filiorum instructionem necessariam.
Hoc innuitur in Eccli. XVII. 1-8, ubi de creatione hominis dicitur: u Do­
minus consilium... ct cor dedit illis excogitandi, et disciplina intellectus replevit
illos. Creavit illis scientiam spiritus ct sensu implevit cor illorum et mala ct bona
ostendit illis. Posuit oculum suum super corda illorum... ut nomen sanctifica­
tionis collaudent..., ut magnalia enarrent operum ejus ».
Traditio affirmat pariter quod scientia Adami excellens fuit. R. de Journel,
op. cit., ind. theol., 232 refert textus S. Augustini, S. Cyr. Alex., S. Joan. Damasc.
Convenientia et gratuitas hujusce doni sic declaratur a S. Thoma I, c. 94,
a. 3: «Quia res primitus a Deo institutae sunt, non solum ut in seipsis essent,
sed etiam ut essent aliorum principia, ideo productae sunt in statu perfecto,
in quo possent esse principia aliorum... Et ideo primus homo ... institutus est in
statu perfecto quantum ad corpus... et quantum ad animam, ut statim posset
alios instruere <t gubernare... De supcrnaturalibus tantam cognitionem primus
homo accepit, quanta erat necessaria ad gubernationem vitae humanae secun­
dum statum illum ». Haec autem superant ea quae sunt naturae debita. Non
tamen vidit Deum per essentiam, ncc angelos, ncc cognovit futura contingentia,
ncc secreta cordium.
S. Thomas dicit etiam, ibid., a. 4: « rectitudo primi status non compatiebatur
aliquam deceptionem circa intellectum» — ct ad ira: «seductio (et deceptio)
mulieris, etsi praecesserit peccatum operis, subsecuta est tamen peccatum in­
ternae elationis » quam ad verba serpentis statim concepit. Argumentum a
fortiori habetur ex praedictis privilegiis, si Adam innocens creatus est ita per­
fectus quoad corpus ut praeservatus a morte, a fortiori quoad intellectum.
Juxta S. Thomam, loc. cit., Adam praescivit Incarnationem Dei, non autem
suum peccatum; habebat excellentiorem cognitionem Dei et angelorum quam
nos, cognitio ejus erat media inter cognitionem nostram et beatorum; indigebat
phantasmate in considerando.

Conclusio: Quoad gratuitatem horum quatuor privilegiorum status inno­
centiae, optime intelligitur quare damnatae sunt sequentes propositiones Baji
(Denz. 1026, 1055): « Integritas primae creationis non fuit indebita humanae
naturae, exaltatio, sed naturalis ejus conditio ».
« Deus non potuisset ab initio
talem creare hominem qualis nunc nascitur ». Haec ultima propositio damnata
est in sensu Baji, scii.: sine gratia ct dono integritatis. Ex hoc Ecclesia affirmat
quod Deus potuisset hominem creare sine gratia et dono integritatis, id est cum
quadam ignorantia ct concupiscentia, infirmitatibus et morte.
1
Corollarium: Status naturae purae, id est sine gratia, sine dono integritatis,,
et sint peccato est igitur possibilis. Hoc sequitur ex damnatione praedictarum
propositionum Baji. Denz. 1021, 1023 sq., 1079, 1055, cfr. 1516. Ratio theolo­
gica hoc etiam probat ut longe ostendit Billuart, De gratia, diss. II, a. 2, ct ut
communiter admittitur. Cfr. S. Thomam 11 Sent., d. 31, q. 1, a. 2, ad 3“: « Po­
tt rat Deus a principio quando hominem condidit, etiam alium hominem ex limo

DE CONDITIONE PROLIS GENERANDAE

429

terrae formare, quem in conditione suae naturae relinqueret, ut scii, mortalis
et passibilis esset ct pugnam concupiscentiae ad rationem sentiens; in quo nihil
humanae naturae derogaretur, quia hoc cx piincipiis naturae consequitur ». Deus
enim non tenetur aliquid amplius dare homini, cum gratia et dona practernaturalia sint homini indebita. Quoad solutionem objectionum cfr. Billuart, loc. cit.
Ad doctrinam Baji prope accedunt augustiniani Card. Noris et Berti, qui
dixerunt statum naturae purae esse possibilem de potentia Dei absoluta, non
de. potentia Dei ordinata a sapientia et bonitate. Si ita esset gratia protoparentibus
concessa fuisset debita ex decentia Creatoris.
Haec sententia non fuit damnata ab Ecclesia, sed videtur non satis recedere
ab opinione Baji.
Dicendum est solum cum S. Thoma IV C. Gentes, c. 52: α Si quis recte consi­
deret, salis probabiliter poterit aestimare, divina pro\idcntia supposita, quae
singulis perfectionibus congrua perfodibilia coaptavit, quod Deus superiorem na­
turam (animae) inferiori (corpori) ad hoc conjunxit ut ei dominaretur, et, si
quod hujus dominii impedimentum cx defectu naturae contingeret, ejus speciali
et supernatural! beneficio tolleretur ».
*
Art.

V.

De conditione prolis generandae in statu innocentiae.
(Cfr. S. Thomam I, q. 99 et 100.)

Quoad corpus, in statu innocentiae pueri nati fuissent in perfecta subje­
ctione corporis ad animam, ad actus convenientes pueritiae, quia parentes trans­
misissent per viam generationis naturam humanam ut eam acceperant.
Quoad animam, in statu innocentiae, si perseverasset, an homines nati
fuissent cum justitia originali et cum gratia sanctificante, quamvis nec anima
nec gratia sit ex traduce per generationem?
S. Thomas I, q. 100, a. 1 respondet citando haec verba S. Anselmi in 1. de
Conceptu Virgin., c. 10: «simul cum rationalem haberent animam, justi essent,
quos generaret homo, si non peccaret ».
Hoc autem sic explicat: « Respondeo dicendum, quod naturaliter homo
generat sibi simile secundum speciem. Unde quaecumque accidentia conse­
quuntur naturam speciei, in his nccessc est quod filii parentibus similentur, nisi
sit error in operationibus naturae, qui in statu innocentiae non inisset. In acci­
dentibus autem individualibus non est necesse quod filii parentibus similentur.
Justitia autem originalis, in (pia primus homo conditus init, fuit accidens naturae
speciei, non quasi ex principiis speciei causatum, sed tantum sicut quoddam donum
divinitus datum toti naturae. Et hoc apparet, quia opposita sunt unius generis. Pec­
catum autem originale, quod opponitur illi justitiae, dicitur esse peccatum na­
turae; unde traducitur a parente in posteros. Et propter hoc etiam filii parenti­
bus assimilait fuissent quantum ad originalem justitiam ».
« Ad 2“ dicendum quod quidam dicunt, quod pueri non fuissent nati cum
justitia gratuita, quae est merendi principium, sed cum justitia originali. Sed
cum radix originalis justitiae, in cujus rectitudine factus est homo, consistat in
subjectione supcrnaturali rationis ad Deum, quae est per gratiam gratum facientem.

43«

de prima productione hominis

ut supra dictum est, q. 95, a. 1, necesse est dicere: quod si pueri nati fuissent in
originali justitia, etiam nati fuissent in gratia, sicut ct de primo homine supra
diximus (ibid.), quod fuit in gratia conditus. Non tairien fuisset per hoc gratia
naturalis, quia non fuisset transfusa per virtutem seminis, sed fuisset collata ho­
mini statim cum habuisset animam rationalem. Sicut etiam statim cum corpus est
dispositum, infunditur a Deo anima rationalis, quae tamen non est ex traduce ».
In statu innocentiae homines non fuissent nati confirmati in gratia, quia
pueri in sua nativitate non habuissent plus perfectionis quam eorum parentes
(cfr. q. 100, a. 2).
Pueri in statu innocentiae non fuissent nati perfecti in scientia, facile tamen
processu temporis eam acquisivissent (cfr. q. 101, a. 1, 2).

Art.

VI. — Utr. gratia sanctificans fuerit in Adamo innocente
dos naturae aut donui H personale tantum.

Quidam auctores, qui recenter scripserunt, tenent gratiam sanctificantem
in Adamo innocente non fuisse dotem naturae sed donum personale tantum (1).
Admittunt quidem donum justitiae originalis fuisse « accidens naturae », cum
ipsa natura transmittendum per generationem, sed, juxta eos, gratia sancti­
ficans non pertinebat intrinsece ad justitiam originalem, erat solum ejus conditio
sine qua non vel causa efficiens. Ex quo sequitur quod gratia sanctificans non trans­
missa fuisset per generationem cum natura et justitia originali, sed quod Deus
eam subito dedisset personae generatae, ratione dispositionis, seu integritatis
naturae. Denique ex hoc infertur peccatum originale non esse privationem gratiae
sanctificantis sed privationem integritatis naturae tantum.
Imo, juxta eos, hacc doctrina non solum invenitur in operibus plurium
scholasticorum qui, ante sanctum Thomam, tenebant Adamum accepisse gratiam
sanctificantem post creationem et secundum dispositionem suam personalem, sed
est, ut aiunt, definitiva sententia ipsius sancti Thomae in Summa Theologica.
Videamus primo an thesis ista in se sit vera secundum sensum obvium
definitionum Ecclesiae, ct secundo an sit vere sententia sancti Thomae.
(1) Cfr. KORS, O. P., La justice primitive et le péché originel d'après S, Thomas, Bibliothèque
thomiste, Kain 1922, qui ait, p. 139: < Il semble que l’opinion contraire s’est affirmée à l’occasion
ct à cause des polémiques dirigées contre Baîus et Janscnius. En réfutant ces docteurs qui exa­
géraient le caractère naturel de la justice primitive, les théologiens catholiques ont à leur tour exa­
géré le rôle de la grâce ». — Bittremieux, La distinction entre la justice originelle et la grâce sancti­
fiante d'après S. Thomas d'Aquin. Revue Thomiste, avril-juin, 1921: «Nous espérons démontrer
comment, dans la pensée du saint docteur, la justice originelle était autre chose que la grâce sancti­
fiante; comment saint Thomas a admis une distinction réelle adéquate entre ces deux dons, dont le
Créateur avait orné nos premiers parents >.
Per oppositum scripserunt plurcs inter quos Michel, La grâce sanctifiante et la pistice originelle
(réponse à l’article précité) Revue Thomiste, 1922, p. 424 — et Jos. Van der Meersch, De distin­
ctione inter pistdiam originalem et gratiam sanctificantem. Excerptum ex period. Collationes Brugenscs,
T. XXII, Item P. E. Hugon, O. P., De gratia primi hominis, in Angelicum, 1927, p. 361-381, in hoc
articulo osten litur quod secundum S. Thomam, Adam innocens constitutus est caput naturae hu­
manae elevatae. Item Diet, thiol, cath., art. Justice originelle» (A. Michel). — In period ico An­
gelicum, mai-juin 1925, jam exposuimus ea quae nunc dicenda sunt in praesenti capite.

AN GRATIA FUERIT IN ADAMO DOS NATURAE

431

§ I. — Doclrina Ecclesiae circa donum justitiae originalis
cl circa pcccalum originale.
i° Concilium Tridentinum, sess. V, can. 2, declarat: «Si quis Adae prae­
varicationem sibi soli ct non ejus propagini asserit nocuisse, ct acceptam a Deo
sanctitatem ct justitiam, quam perdidit, sibi soli et non nobis etiam eum perdi­
disse1
, aut inquinatum illum per inobedientiae peccatum mortem ct poenas cor­
poris tantum in omne genus humanum transfudisse, non autem ct peccatum,
quod mors est animae: A. S., cum contradicat Apostolo dicenti " Per unum ho­
minem peccatum intravit in mundum, ct per peccatum mors, ct ita in omnes ho­
mines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt ” (Rom. V, 12) ». Denz. n. 789.
Per verba « acceptam a Deo sanctitatem ct justitiam » satis clare intelligitur
non solum integritas naturae sed etiam gratia sanctificans, ct proinde contra
praedictam thesim conficitur argumentum:
Adam perdidit sibi ct nobis « sanctitatem et justitiam , id est gratiam
sanctificantem ct non solum integritatem naturae.
Atqui non solum ut donum personale acceperat id quod perdidit sibi et nobis.
Ergo Adam acceperat gratiam sanctificantem non solum ut donum personale,
sed etiam ut dotem naturae hereditariam.
Si vero respondetur: Adam nobis perdidit directe integritatem naturae et
indirecte gratiam sanctificantem, non est amplius sensus obvius Concilii; nam
sensus obvius est ille qui absque subaudita distinctione intelligitur. Imo id quod
primo ponitur in Concilio ut quid pro nobis acceptum et postea nobis perditum
est ipsa sanctitas, quae certo certius in lingua ordinaria Ecclesiae plus dicit qu im
integritatem naturae, proprie designat gratiam sanctificantem. Unde ad minus
sententia secundum quam gratia fuit in Adamo innocenti dos naturae est magis
conformis declarationibus Conc. Trid. quam altera.
2° Simile argumentum eruitur ex definitione peccati originalis in Conciliis
tradita:
Peccatum originale dicitur « mors animae» in Conc. Trid., loc. cit., et in
Conc. Arausicano, Denz. 175.
Atqui « mors animae » in lingua Ecclesiae est essentialiter privatio vitacspiritualis gratiae.
Ergo peccatum originale est privatio justitiae originalis, prout ad ipsam
intrinsece pertinet gratia sanctificans.
In thesi quam impugnamus, peccatum originale non potest dici mors animae
nisi dispositive, nam esset solum privatio integritatis naturae, et dispositio ad
privationem gratiae sanctificantis. Sed non est amplius sensus obvius Concilii.
Cfr. Acta Concil. Trid., Stephaniis Ehses, p. 118 ad 218; ex his constat quod, secun­
dum Patres Concilii, sanctitas quam sibi et nobis Adam perdidit est gratia, et pec­
catum originale transfunditur generatione cum natura, deficiente gratia Dei (1).
(1) Acta Conc. Trid. Stephaniis Ehses, p. 208.
« Considerata a patribus in suprascripto decreto... In I capite loco sanctitatem amisit etc. dicatur

432

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

3° Hoc manifeste confirmatur ex doctrina Ecclesiae circa principalem
effectum baptismi.
Etenim peccatum originale remittitur per baptismum. Atqui baptismus
directe ct immediate confert gratiam, non vero restituit integritatem naturae.
Ergo si peccatum originale esset jormalitcr in privatione doni integritatis naturae,
non remitteretur per baptismum-, in renatis namque remanet concupiscentia; cfr.
Conc. Trid., sess. V, c. 5, Denz. 792.
Si vero respondetur donum integritatis restitui per gratiam sanantem quoad
subjectionem mentis ad Deum, dicendum est quod etiam in voluntate remanet
in baptizato difficultas ad bonum et pronitas ad malum, quae non erat in integritate
naturae; cfr. III, q. 69, a. 4, ad 3®. Et sic praedicta thesis ter elongatur a sensu
obvio Concilii Tridentini.

40 In schemate Concilii Vaticani (Collectio Lacensis, VII, p. 517) legitur:
« Sub anathemate proscribimus eorum doctrinam haereticam, qui dicere ausi fue­
rint, peccatum originale in Adae posteris non esse verum et proprium peccatum,
nisi ab ipsis per suum actualem consensum peccando comprobetur vel qui negave­
rint ad rationem peccati originalis pertinere privationem sanctificantis gratiae, quam
primus parens libere peccando pro se suisque posteris perdidit ». — Attamen
hoc sic explicatur postea, p. 549, c: « Non dicitur hanc privationem gratiae
sanctificantis esse ipsam essentiam peccati originalis... sed pertinere ad rationem
peccati originalis, quod verum manet, quandiu haec privatio ut necessario
connexa cum originali peccato non negatur». Hoc dicitur propter opinionem
quorundam antiquomm scholasticorum quae non rejicitur ut erronea. Sed
secundum sensum obvium Conc. Trid., declaratur ibid., p. 549: «Adam... li­
bere peccando gratiam perdidit non solum ut sibi personalem, sed ut derivandam
ex institutione Dei ad omnes suos posteros». Ibidem statim antea legitur: «Id
quod dicitur pertinere ad rationem originalis peccati, non solum est negative
carentia gratiae sanctificantis, sed est privatio gratiae, h. e. carentia sanctitatis,
quae secundum ordinationem Dei, quatenus totum genus humanum sua in radice
ct in suo capite primitus elevavit ad super naturalem ordinem gratiae, deberet in
esse omnibus Adae posteris, nunc vero ea privati sunt ».
Hoc est aequivalenter dicere: gratia sanctificans fuit in Adamo innocente
non donum personale tantum, sed dos naturae cum ipsa natura transmittenda,
eamque perdidit sibi et nobis, ut declaratur in Conc. Trid.
Alioquin theologi catholici fere omnium scholarum, qui saltem a tempore
Baji hoc docuerunt, errassent in ipsa definitione justitiae originalis et peccati
originalis, quod valde difficile est admittere. Hoc tamen affirmatur ad defen­
sionem praedictae opinionis (1).
rectitudinem propter scholasticos, qui de hoc varie sentiunt. Alii quod dicatur innocentiam. Alii
laudarunt verbum sanctitatem, quia Adam habuit gratiam a Deo, quae dicitur sanctitas»·
Unde per sanctitatem Patres Concilii intellexerunt rectitudinem, quae per gratiam habetur.
Et ut notatur ibid., p. 218, post disputationes remanserunt verba · sanctitatem et justitiam»,
sed · ubi dicebatur sanctitatem et justitiam, in qua creatus fuit, nunc dicitur
qua constitutus fuerat ·
(Denz. 788).
(1) Cfr. Kors, op. cit., p. 139. loc. cit.

V\ GRATIA HERN IN ADAMO DOS NATURAE

§ IL

433

Quaenam esi definitiva doctnna S'. Thomae de hat re'

S. Thomas certe non ignorabat canonem secundum ( one. Araus. in quo
peccatum originale dicitur mors animae, id est privatio vitae spiritualis gra­
tiae (i). Idem saepe legerat apud S. Augustinum, ct sic explicatur quod ante
baptismum in concupiscentia sit reatus culpae, ut frequenter dicit Augustinus,
quamvis concupiscentia non sit ratione sui culpabilis, nec culpabilis maneat
in baptizatis.
Neque ignorabat S. Thomas doctrinam S. Ansvlmi qui in libro de Conceptu
virginali. c. io scripsit: (Adam) gratiam, quam dc sc propagandis servare poterat,
perdidit» ct paulo post: «gratiam, quam acceptam propagandis de se semper
potuit servare, perdidit». Ibid., c. 23: «Quoniam itaque in tantae gratiae celsi­
tudine positus, bona, quae sibi ct illis servanda acceperat, sponte deseruit, idcirco
lilii perdiderunt, quod pater illis cum servando dare posset, non servando ab­
stulit ».
Quidam ex praedictis auctoribus putat S. Anselmum in hoc loco loqui de
gratia in sensu latissimo, prout creatio ipsa est gratia quaedam (2). Ex contextu
autem satis clare constat S. Anselmum loqui de gratia proprie dicta et de donis
praeternaturalibus (3).
Quoad ipsam S. Thomae doctrinam definitivam, haec invenitur, non in
Commentario in Sententias, sed in operibus quae in fine vitae suae scripta sunt,
praesertim in Summa Theologica.
Atqui praedictam sententiam S. Thomas in Commentario in Sententias aesti­
mat probabilem, sed minus probabilem, et postea magis ac magis ab ea recedit.
In favorem ejus nullus invenitur textus clarus in Summa Theologica: imo in ea.
sicut in quaestionibus disputatis de Malo, plures sunt textus contrarii.
In Commentario in Sententias S. Thomas refert quidem praedictam opinio­
nem secundum quam gratia sanctificans fuisset in Adamo innocente donum
personale tantum ct non dos naturae; sed oppositam sententiam jam aestimat
probabiliorem, et postea, praesertim in Summa, eam unice defendit.
Etenim in 11 Sont., d. 20, q. 2, a. 3 quaeritur Utrum in statu innocentiae
pueri nascerentur in gratia. S. Doctor duplicem sic exponit opinionem: «Quidam
enim dicunt, quod primus homo in naturalibus tantum creatus est, et non in gra­
tuitis et secundum hoc videtur, quod ad talem justitiam requirebatur quaedam
(1) Cir. Denz. 175
Si quis soli Viae praevaricationem suam, non et ejus propagini asserit
nocuisse, aut certe mortem tantum corporis, quae poena peccati est non autem et peccatum, quod
mors est animae, per unum hominem in omn< genus humanum transi issi testatur, injustitiam Deo
dabit, contradicens \postolo dicenti: < Per unum hominem peccatum intravit in mundum et per
peccatum mors, ct ita in omnes hommes mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt ·. Kom. \ 1 2.
(?) |. B. Kors, La Justice primitive d 4 ptché otigincl d'aprts S Thomas 1922, * Nous croyons
cependant qu’ Xnselme parle ici de la grâce dans un sens très large, c’est-à-dire en tant que la création
elle-même est une grâce».
.
‘
wloHJ
(3) Praesertim ex cap. X operis citati S \nsvlmi (Mignc. PI t. CIA HI. col 444). clare con­
stat donum justitiae originalis esse secundum S. Xnsclmum gratiam supematuralem. dixit enim
«(Adam) gratiam, quam dc sc propagandis servare poterat, perdidit».
’’
28 —

Oarrigou-Lagrange, De Deo Trino et Creatore.

434

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

praeparatio per actus personales: unde secundum hoc, talis gratia proprietas per­
sonalis erat ex parte animae, ct ideo nullo modo transfusa fuisset, nisi secundum
aptitudinem tantum. Alii vero dicunt quod homo in gratia creatus est, et secun­
dum hoc videtur quod donum gratuitae justitiae ipsi humanae naturae collatum
sit; unde cum transfusione naturae simul etiam infusa fuisset gratia ».
Hanc secundam sententiam ut probabiliorem defendit S. Thomas in 11,
d. 29, q. i, a. 2: «Hoc tamen probabilius est, ut cum homo creatus fuerit in
naturalibus integris, quae otiosa esse non poterant, quod in primo instanti crea­
tionis ad Deum conversus, gratiam consecutus sit, et ideo hanc opinionem susti­
nendo dicendum est ».
In Summa Theologica I, q. 95, a. 1, firmius loquitur S. Thomas. Ait enim:
«Quidam dicunt quod primus homo non fuit creatus in gratia... Sed quod fuerit
etiam conditus in gratia, ut alii dicunt, videtur requirere ipsa rectitudo primi
status, in qua Deus hominem fecit, secundum illud Eccl. 7, Deus fecit hominem
rectum. Erat enim rectitudo secundum hoc, quod ratio subdebatur Deo, rationi
vero inferiores vires et animae corpus. Prima autem subjectio erat causa et se­
cundae et tertiae. Quandiu enim ratio manebat Deo subjecta, inferiora ei sub­
debantur, ut Augustinus dicit. Manifestum est autem quod illa subjectio corporis
ad animam et inferiorum virium ad rationem non erat naturalis... Unde mani­
festum est quod et illa prima subjectio qua ratio Deo subdebatur, non erat solum
secundum naturam, sed secundum supcrnaturale donum gratiae, non enim potest
esse quod effectus sit potior quam causa ».
Ergo secundum progressum doctrinae sancti Thomae, magis ac magis firma­
tur corollarium hujusce sententiae jam notatum in II, d. 20, q. 2, a. 3: «Alii
vero dicunt quod homo in gratia creatus est, et secundum hoc videtur quod donum
gratuitae justitiae ipsi humanae naturae collatum sit, unde cum transfusione na­
turae simul etiam infusa fuisset gratia ».
Unde in Summa Theologica eandem quaestionem examinans, I, q. 100,
a. i, utrum homines fuissent nati cum justitia, dicit: « Justitia autem originalis,
in qua primus homo conditus fuit, fuit accidens naturae speciei', non quasi ex
principiis speciei causatum, sed tantum sicut quoddam donum divinitus datum
toli naturae». — «Ad 2'” dicendum, quod quidam dicunt, quod pueri non fuis­
sent nati cum justitia gratuita, quae est merendi principium, sed cum justitia
originali. Sed cum radix originalis justitiae, in cujus rectitudine factus est homo,
consistat in subjectione supernatural! rationis ad Deum, quae est per gratiam
gratum facientem, ut supra dictum (I, q. 95, a. 1), ncccsse est dicere, quod si
pueri nati fuissent in originali justitia, etiam nati fuissent cum gratia; sicut et
de primo homine supra diximus quod fuit cum gratia conditus ».
* * *

Nec dici potest, secundum definitivam S. Thomae sententiam, gratiam
sanctificantem esse radicem extrinsccam justitiae originalis.
>
Etenim in IV dc Malo, q. 4, a. 2, ad im tertia serie objectionum dicit:
Originalis justitia includit gratiam gratum facientem». Item dc Malo, q. 5, a. 1,
ad 13”, S. Thomas respondet huic objectioni: «Sed habenti originalem justitiam,

AN GRATIA RUERIT IN ADAMO DOS NATURAE

435

cum possit non habere gratiam, non debetur visio divina. Ergo nec peccato
originali respondet perpetua carentia visionis divinae ».
Ait S. Doctor: «Ad decimum tertium dicendum, quod ratio illa procedit
secundum opinionem ponentium quod gratia gratum faciens non includatur
in ratione originalis justitiae; quod tamen credo esse falsum; quia cum originalis
justitia primordialiter consistat in subjectione humanae mentis ad Deum, quae
firma esse non potest nisi per gratiam, justitia originalis sine gratia esse non
potuit» (i).
Unde juxta S. Thomam gratia gratum faciens includitur in ratione justitiae
originalis. Atqui id quod includitur in ratione alien jus, non est causa efficiens
exti inseca, alioquin Deus includeretur in ratione creaturae, nec est solum extrinseca conditio sine qua non, ut patet ex ipso textu S. Thomae, quia subjectio
mentis ad Deum « firma esse non potest nisi fier gratiam ». Sic gratia et caritas,
quae ex ea sequitur, sunt plus quam conditiones sine qua non hujusce subjectionis
primordialis, quia positive influunt. Haec primordialis subjectio habitualis est
effectus formalis caritatis infusae.
Insuper justitia originalis, secundum hunc textum, importat subjectionem
mentis ad Deum auctorem gratiae, quia ex sola integritate naturae et auxilio
naturali proportionato dari potest amor efficax Dei auctoris naturae (cfr. I-II,
q. 109, a. 3, sed c. et c.). Si igitur subjectio mentis ad Deum, ad justitiam origi­
nalem requisita, «firma esse non potest nisi per gratiam», est subjectio mentis ad
Deum auctorem gratiae ct non solum naturae (2).
Haec conclusio q. 5 de Malo, a. t, ad 13*“ eadem est omnino ac ea quam
invenimus in I, q. 100, a. 1, ad 2ra: «Cum radix originalis justitiae, in cujus
rectitudine factus est homo, consistat in subjectione supernaturali rationis ad
Deum, quae est per gratiam gratum facientem, ut supra dictum est q. 95, a. 1,
necesse est dicere quod si pueri nati fuissent in originali justitia, etiam nati
fuissent cum gratia, sicut de primo homine supra diximus (ibid.) quod luit cum
gratia conditus». Quia scilicet, ut jam dixerat in II Sent., d. 20, q. 2, a. 3: « homo
in gratia creatus est, ct secundum hoc videtur quod donum gratuitae justitias
ipsi humanae naturae collatum sit; unde cum transfusione naturae simul etiam
infusa fuisset gratia».
(1) Cfr. etiam de Malo, q. 4, a. 6, ad 4: · Peccatum originale opponitur justitiae originali. [>er
quam superior pars animae et Deo conjungebatur et inferioribus viribus imperabat... Ter baptismum
tollitur peccatum originale quantum ad hoc quoti datur gratia, per quam superior pars animae
Deo conjungitur».
Ibid.9 q. 4, a. 2, ad 2, e tertia serie object.: < Justitia originalis restituitur in baptismo quantum
ad hoc quod superior pars animae conjungitur Deo, per cujus privationem inerat reatus culpae».
(2) Cfr. Jos. Van der Meersch, De distinctione inter justitiam originalem et gratiam sanctifi­
cantem, pag. 9: · Tenet igitur S. Thomas quod gratia gratum faciens includitur ih ratione justitiae
originalis, ergo quod gratia gratum faciens est elementum intrinsecum justitiae originalis. Cur hoc
tenet S. Thomas? Quia justitia originalis primordialiter consistit in subjectione humanae mentis ad
Deum quae firma esse non potest sine gratia... agitur nempe de habituali subiectione mentis et illa
subjectio nequit esse firma sine habitu supernaturali, qui est gratia gratum faciens... Illa igitur
S. Thomae verba co sensu intelligenda sunt quod gratia gratum faciens est formalis causa subje­
ctionis mentis ad Deum in justitia originali».
Item cfr. de Malo, q. 4, a. 3, ad 2, et a. 6, ad 4.

28· —

Garrigou-I agrangk, De Deo Trino et Creatore.

436

DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS

Xcc dici potest quod gratia sanctificans, in Adamo innocenti fuit solum
radix cxtrinscca justitiae originalis, sicut fides infusa est radix sacrae theologiae,
quae humano studio acquiritur; nam S. Thomas dicit 1-11, q. 83, a. 2, ad 2m
« Originalis justitia perlinebat primordialiter ad essentiam animae, erat enim
donum divinitus datum humanae naturae, quam per prius respicit essentia
animae, quam potentiae. Potentiae enim magis videntur pertinere ad personam,
in quantum sunt principia personalium actuum. Unde sunt propria subjecta
peccatorum actualium, quae sunt peccata personalia ». Si igitur « originalis
justitia pertinebat primordialiter ad essentiam animae», nihil aliud erat primor­
dialiter nisi habitus entitativus gratiae sanctificantis; non enim erant in essentia
animae duo habitus enlitalivi, scilicet habitus integritatis naturae et habitus gra­
tiae sanctificantis, sicut nunc non distinguuntur ut duo habitus gratia habi­
tualis sanans et gratia habitualis elevans.
J
Xec roboratur praedicta interpretatio ex eo quod pluries S. Thomas dixerit
gratiam gratum facientem esse radicem justitiae originalis. Radix enim non est
necessario extrinseca, v. g. radix arboris est pars ejus. Insuper sicut essentia
animae est radix facultatum, ita gratia sanctificans est radix \ irtutum infusarum,
et sic a fortiori gratia sanctificans, quae includitur in justitia originali, est radix
ejus, prout «originalis justitia pertinebat primordialiter ad essentiam animae»
(I-II, q. 83, a. 2, ad2m) et consistebat in triplici subjectione mentis Deo (praeser­
tim per virtutes theologicas), inferiorum virium rationi (praesertim per virtutes
morales) et corporis animae (per privilegium immunitatis a dolore et a morte).
Cajetanus in I-II, q. 83, a. 2, ad 2 ita intelligit vocem radix. — Dicit etiam
in I-II, q. 109, a. 2, η. IX: « Tum quia apud ipsum (S. Thomam) dc ratione ori­
ginalis justitiae est gratia gratum faciens » et citat I, q. 95, a. 1, et q. 100, a. 1, ad 2.
Item Capreolus in II Sent., d. XXXI, a. 3 animadvertit contra Durandum:
« non sola gratia gratum faciens erat justitia originalis, sed ultra eam aliud
includebat: unde quia baptismus restituit gratiam hujusmodi, et non illa alia
quae erant de ratione talis justitiae; ideo non restituit integre justitiam originalem,
sed ejus partem », ult. ed. 1903, t. II, p. 353.
"3
Item Terrai iensis in Sum. contra Gentiles, 1. IV, c. 52: « Ex hoc autem
haberi potest quod justitia originalis gratiam includebat tanquam videlicet sui
radicem, quia sicut subjectio corporis ad animam et virium inferiorum ad ratio­
nem erat supernaturalis, per justitiam scilicet originalem, quae erat gratia gratis
data; ita et subjectionem rationis ad Deum Oportebat esse supernaturalem, ct
consequenter per gratiam gratum jacientem, cujus est animam supernaturaliter
subjicere ».
Unde ad praedictam opinionem defendendam tanquam definitivam S. Tho­
mae doctrinam nullus invenitur textus, aut saltem textus clarus in Summa
Theologica, sed sunt multi textus contrarii. Ideoquc recens expositor hujus opi­
nionis, perveniens ad examen Summae Theologicae, textus non citat, sed instituit
theoriam de adoptione, secundum (piam gratia sanctificans non potest esse nisi
personalis non vero dos naturae, cum natura transmittenda (1).
Haec autem theoria nullum fundamentum habere videtur. Dives adoptando
pauperem, ei dare potest hereditarium nobilitatis titulum; (piare Deus non
(i) J. B. Kors, La Justice primitive et le pêché originel, p. 126.

AN GRATIA FUERIT IN ADAMO DOS NATURAE

13Z

potuisset similiter c-rga Adamum agerc ct in co genus humanum elevare ad ordi­
nem gratiae, ut dicitur in Schemate Conc. Vaticani supra citato: « Deus... lo­
tum genus humanum... in suo capite primitus elevavit ad supernaturalem ordinem
gratiae»? ( oil. Lacensis, t. VII, p. 549. Et hoc est id quod dixerat S. Thomas
in II Sent., d. 20, q. 2, a. 3: « Alii dicunt quod homo in gratia creatus est, et se­
cundum hoc videtur quod donum gratuitae justitiae ipsi humanae naturae colla­
tum est, unde cum transfusione naturae simul etiam transfusa fuisset gratia ».
Haec sententia, quam S. Thomas tunc tenebat ut probabiliorem, magis ac
magis in sequentibus ejus operibus defenditur.
Objicitur quidem quod S. Thomas dixciit in Summa C. Gentes, 1. IV, c. 52:
« Primum autem peccatum primi hominis non solum peccantem destituit proprio
ct personali bono, scilicet gratia et debito ordine animae, sed etiam bono ad natu­
ram communem perlinente ». Ex hoc textu ct ex quibusdam aliis similibus, primo
aspectu videtur quod gratia sanctificans in Adamo innocenti erat donum per­
sonale tantum (1). Sed si diligenter hi textus considerantur, apparet gratiam
sanctificantem fuisse in Adamo innocenti donum personale quidem tanquam
collatum personae, non vero ut personae singulari tantum, sed personae ut est
pars et caput communitatis seu generis humani. Hoc clare constat ex q. 4 de
Malo, a. 1. Utrum peccatum aliquod cx origine contrahatur: « Simpliciter dicen­
dum est quod peccatum traducitur per originem a primo parente in posteros.
Ad cujus evidentiam considerandum est, quod aliquis homo singularis dupliciter
potest considerari. Uno modo secundum quod est quaedam persona singularis·,
alio modo secundum quod est pars alicujus collegii... Sic ergo tota multitudo
hominum a primo parente humanam naturam accipientium, quasi unum colle­
gium, vel potius sicut unum corpus unius hominis consideranda est, in qua qui­
dem multitudine unusquisque homo, etiam ipse Adam, potest considerari vel
quasi singularis persona, vel quasi aliquod membrum hujus multitudinis, quae per
naturalem originem derivatur ab uno. Est autem considerandum quod primo
homini in sua institutione datum fuerat divinitus quoddam supernatural# donum,
scilicet originalis justitia, per quam ratio subdebatur Deo et inferiores vires rationi,
et corpus animae. Hoc autem donum non fuerat datum primo homini ut sin­
gulari personae tantum, sed ut cuidam principio lotius humanae naturae, ut scilicet
ab eo per originem derivaretur in posteros. Hoc autem donum acceptum primus
homo, per liberum arbitrium peccans, amisit eo tenore quo sibi datum fuerat,
scilicet pro se et pro tota sua posteritate ». Item H-H, q. 81, a. 2, et q. 85, a. 3.
Ex his omnibus satis clare constat gratiam sanctificantem et secundum
S. Thomam et secundum rei veritatem, fuisse in Adamo innocente non donum
personale tantum, sed dotem naturae, nam « justitia originalis includit gratiam
gratum facientem » (2).
(1) Bittremieux, art. cit. Rev. Thomiste avril-juin 1921, pag. 127 citat sequentes textus:
dc Malo, q. 4, a. 6, ad 19: « Bonum poenitentiae ipsius (Adae) non est transfusum ad alios, quia
ejus principium fuit gratia personaliter illi homini data ·. Ibid., a. 8: «donum gratiae... confertur ali­
cui, ratione personae suae tantum >.
Sed manifestum est cx his textibus ct cx contextu quod in eis agitur non de gratia in Adamo
innocenti, sed de gratia ejus post poenitentiam, aut de gratia prout nunc est in justis.
(2) De Malo, q. 4, a. 2, ad 1. — Item non possumus admittere cum P. Kors, op. cit., pag. 163
quod quatuor vulnera quae cx peccato originali sequuntur non minuunt, secundum S. Thomam,

de hominis lapsu

43<S

CAPUT III.

De hominis lapsu.
Art. I. Dc peccato protoparentum. —Art. II. De existentia peccati originalis
et ejus effectuum in Adae posteris. — Art. HI. De natura originalis peccati. —
Art. IV. De sequelis peccati originalis.

Art. I.

De peccato protoparentu: II

Status quaestionis: Supponitur quod peccatum est defectus ab ordine debiti
finis, contra regulam naturae, rationis ct legis aeternae, cfr. I, q. 63, a. 1; l-II,
q. 21, a. i, 2. — Peccatum autem non dicitur univoce de mortali et de veniali,
mortale enim avertit a fine ultimo, dum veniale, servato ordine ad finem ulti­
mum, vult medium ad finem non ordinabile, cfr. I-II, q. 88, a. 1, ad im. Insuper
peccatum potest considerari vel in actu vel in habitu·, in hoc secundo sensu est
habitus inordinatus permanens in anima donec remittatur, sic homo post pecca­
tum mortale actuale remanet habitualiter aversus a fine ultimo; ideo peccatum
mortale habituale est status peccati consistens in privatione gratiae sanctifi­
cantis causata cx conversione graviter culpabili ad creaturas.
Peccatum autem Adae ejusque consequentias quoad genus humanum reji­
ciunt rationalistac et protestantes liberales juxta quos biblica narratio dc lapsu
Adae est solum allegorica seu mythica. Rationalistac objiciunt cx disproportione
inter comestionem fructus prohibiti et poenam inflictam de qua loquitur 1. Geneseos.
Doctrina catholica definitur a Conc. Trid. (Denz. 788): «Si quis non confi­
tetur primum hominem Adam, cum mandatum Dei in paradiso juisscl trans­
gressus, statim sanctitatem ct justitiam in qua constitutus fuerat amisisse, incurrisseque, per offensam praevaricationis hujusmodi, iram ct indignationem Dei,
atque ideo mortem, quam antea illi comminatus fuerat Deus, ct cum morte captiinclinationem nostram naturalem ad virtutem. Dicit enim S. Doctor I-II, q. 109, a. 3: in arg. «sed
contra >: < Homo cx solis naturalibus Deum potest diligere plus quam se ct super omnia ». Et in corpore
articuli addit: < Sed in statu naturae corruptae homo ab hoc deficit secundum appetitum voluntatis
rationalis, quae propter corruptionem naturae sequitur bonum privatum, nisi sanetur per gratiam Dei...
Ad diligendum Deum naturaliter super omnia... in statu naturae corruptae indiget homo... auxilio
gratiae sanantis». — Item 1-11, q. 85, a. 3, agens ex professo de vulneribus ait: «Sic igitur ista
quatuor sunt vulnera indicta toti humanae naturae cx peccato originali»; ct ad 2n>: « Maltha non
sumitur hic pro peccato, sed pro quadam pronitate voluntahs ad malum ». Haec autem pronitas
ad malum minuit naturalem inclinationem ad virtutem. Item de I trilalc, q. 24, a. 12, ad 2: «Scien­
dum est quod in peccato originali est habitualis aversio a bono incommutabili d. Item <7« Malo, q. 4,
a 2; q. 5, a. 2. Ita pariter censuerunt Capreolus, Fcrrariensis, Kollin, Alvarez, Joannes aS. Thoma,
Salmanticenses, Bdluart, etc.

DE PECCATO PROTOPARENTUM

vitatcm sub ejus potestate, qui mortis deinde habuit imperium, hoc est, diaboli,
totumque Adam per illam praevaricationis offensam secundum corpus et ani­
mam in deterius commutatum fuisse, Λ. S. » (i).
Commissio biblica (Denz. 2123) quoad peccatum Adae docet sensum litte­
ralem historicum Genest os in dubium vocari non posse, speciatim « ubi agitur
dc factis in eisdem capitibus enarratis, quae Christianae religionis fundamenta
attingunt: uti sunt inter cetera... originalis protoparentum felicitas in statu
justitiae, integritatis et immortalitatis; praeceptum a Deo homini datum ad ejus
obedientiam probandam; divini praecepti, diabolo sub serpentis specie suasore,
transgressio', protoparentum dejectio ab illo primaevo innocentiae statu; necnon
Reparatoris futuri promissio ».
S. Scriptura, Genes. II, 17, III, 6, affirmat existentiam praecepti sub gravi
ejusque violationem. « Dominus Deus praecepit...', de ligno autem scientiae boni
et mali ne comedas, in quocumque enim die comederis ex eo, morte morieris...
Mulier... tulit dc fructu... ct comedit, deditque viro suo qui comedit».
Jam cx hoc constat quod protoparentes graviter peccaverunt, hoc apparet
tum ex fmc praecepti impositi in protestationem obedientiae erga Deum, tum ex
gravissima punitione, scii, cx amissione gratiae et privilegiorum, tum ex sequelis
hujusce peccati pro genere humano, tum cx perfectione primi status in quo facil­
limum erat vitare peccatum.
Insuper gravitas hujusce peccati protoparentum manifestatur ex aliis locis
S. Scripturae: Eccli. XXV,33: « A muliere initium factum est peccati, ct p r illam
omnes morimur ». — Sap. II, 24: « Invidia autem diaboli mors introivit in orbem
terrarum». — Rom. V, 19: «Sicut enim per inobedientiam unius hominis pecca­
tores constituti sunt multi, ita ct per unius obeditionem justi constituentur mul­
ti ». Cfr. I Cor. XV, 21-23; I Tim. II, 13-14; Joan. VIII, 44; Apoc. XII, 9.
Traditio. Patres autem in explicatione praedictorum textuum communiter
asserunt quod protoparentes, gravi peccato commisso, pristinam justitiam ami­
serunt, quod mors est effectus peccati Adami, quod per peccatum Adam per­
didit cetera dona indebita, servavit tamen liberum arbitrium, et quod p ccatum
Adami in omnes homines pertransivit. Cfr. R. de Joumel, op. cit., index theol.,
n. 298-302, qui citat multa testimonia Patrum latinorum ct graecorum (2).
Ratione theologica S. Thomas II-II, q. 1G3, a. 1, 2, 3 probat peccatum pro­
toparentum fuisse peccatum superbiae, quia inordinate appetierunt divinam
similitudinem quoad scientiam boni ct mali, volendo sese dirigere ex sola ra­
tione potiusquam obedire praeceptis divinis per fidem receptis. Unde inobedientia provenit ex superbia. Et quamvis hoc peccatum non fuerit gravius om­
nibus secundum speciem peccati, tamen « cx conditione personarum habuit
maximam gravitatem propter perfectionem status ipsorum » (art. 3) (3).
(1) Cfr. Diet, thiol, cath., art. « Péché originel, dans l’Ecritnre, chez les Pères ct les théologiens.
Les affirmations de l'Eglise en face du naturalisme contemporain», col. 275-66 (A. Gandel). — J. B.
Frey, L’état originel et la chute de l’homme d'après les conceptions juives au temps de Jésus-Christ.
Rev. de Sc. phil. et thiol., 1911, p. 507-545. — F. Prat, La thiol, dc S. Paul, t. I, 7' ed., p. 252-264;
M. J. Lagrange, Ep. aux Rom. 1916, p. 104-113, sur le ch. V, 12-21, note sur S. Paul et le péché
originel.
(_>) Cf. art. aeq. de existentia peccati originalis in posteris Adae.
(3) Cfr. Bossuet, Elévations sur les mystères, 6e semaine, 5e élévation.

44°

DE UOMINIS LAPSU

Sic pluries dicitur in S. Scriptura « initium omnis peccati ct perditionis est
superbia». Eccli. X, 14; l°b. IV, 14.
Insuper S. Thomas ibid, ostendit quod tunc appetitus sensitivus erat plene
rationi ct voluntati subditus; ergo inordinatio non potuit incipere nisi a volun­
tate, secundum inordinatum desiderium propriae excellentiae. Simul tamen
fuit in Eva curiositas, infidelitas et in Adamo inordinatus amor erga uxorem.
Unde, ut ostendit S. Thomas, comestio fructus prohibiti fuit quid omnino secun­
darium, sic ruit objectio rationalistarum de disproportione inter hoc peccatum
et poenam.
Communiter admittitur protoparentes per poenitentiam salutem esse con­
secutos sec. Sap. X, 1-2: «Sapientia illum qui primus formatus est a Deo pater
orbis terrarum, cum solus esset creatus, custodivit, ct eduxit illuni a dilicto
suo, et dedit illi virtutem continendi omnia ». Imo in Ecclesia gracca festum
Adami et Evae celebratur die dominica quae Domini nativitatem praecedit.

Art. II. — De existentia peccati originalis et ejus effectuum

in Adae posteris.
Status quaestionis: Peccatum originale negaverunt indirecte illi qui voluerunt
omnia mala hujusce vitae explicare non per peccatum Adae, sed per influxum
mali principii, ita Gnostici et Manichaei. Directe autem peccatum originale impu­
gnaverunt Theodorus Mopsucstcnus, Rufinus, Pelagiani, deinde medio aevo Abaelardus, Albigenses, et in aetate moderna Sociniani, Unitarii, protestantes liberales
qui tenent Adamum sibi soli nocuisse, non vero generi humano, nisi malum exem­
plum praebendo. A fortiori rationalistae ct pantheistae peccatum originale
negant ut quid absurdum. Modernistae dixerunt quod doctrina de peccato ori­
ginali est solum theoria a S. Augustino inventa.
E contrario priores protestantes ut Lutherus exaggeraverunt consequentias
peccati originalis dicendo: «liberum arbitrium post peccatum est res de solo
titulo; et dum facit quod in se est, peccat mortaliter». Denz. 776, cfr. Conc.
Trid. 815. Bajus aliquid simile dixit (Denz. 1065); item jansenistae 1298: « Necesse est, infidelem in omni opere peccare ».
Doctrina catholica ita formulatur in Conc. Trid., Denz. 789: «Si quis Adae
praevaricationem sibi soli, et non ejus propagini, asserit nocuisse, acceptam
a Deo sanctitatem et justitiam, quam perdidit, sibi soli et non nobis etiam
eum perdidisse: aut inquinatum illum per inobedientiae peccatum mortem et
poenas corporis tantum in omne genus humanum transfudisse, non autem ct
peccatum quod mors est animae, an. s., cum contradicat Apostolo dicenti: Per
unum hominem peccatum intravit in mundum, ct per peccatum mors, ct ita in om­
nes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt. Rom., V, 12» (1).
Definitum est insuper quod peccatum ori inale non imitatione sed propa­
gatione seu generatione cx semine Adae transfunditur, Denz. 711, 790 sq., 795;
(1) Cfr, Card. Billot, De personali cl originali peccato, 4a ed. 1910, p. x6o ss.

DE EXISTENTIA PECCATI ORIGINALIS IN ADAE POSTERIS

44*

estJWwH peccatum, importat privationem gratiae sanctificantis et doni integritatis,
ιοί, 174 sq., 795, est unicuique proprium, 790, 795, quamvis non personale 532,
inest ipsis parvulis, 102, 410, 532, 753, 791, Christianorum aeque atque infide­
lium 534, est voluntarium, non habituali voluntate parvuli 1048, sed ratione
originis ex voluntate primi hominis, capitis humanitatis 1047, ct differt a pec­
cato actuali ratione consensus 410, atque ratione poenae, quae pro peccato ori­
ginali solo est carentia visionis Dei 410, sed alio modo atque in reliquis dam­
natis 321, 410, 464, 693, cum parvuli non baptizati damnentur quidem (poena
damni) neque tamen Deum actu odio habent 1049, nec poenam ignis (sensus)
sustineant, 1526, 3049. Deletur peccatum originale in baptismo regenerationis
101 sq., 329, 348, 790 sq., 3026, qui saltem voto suscipiendus est (bapt. flaminis)
388, 413.
Haec doctrina ad hoc reducitur: Omnes homines ex Adamo naturaliter
geniti, excepta B. Virgine, ex conceptione sua peccatum aliquod contrahunt
quod recte dicitur peccatum originale et « peccatum naturae n, quod importat
privationem gratiae sanctificantis ct doni integritatis.
Ante ( one. Trid., haec doctrina formulatur in Conc. Milevitano II, a. 41b
(Denz. 102) et in Conc. Arausicano II (Denz. 175).
♦ ♦ ♦

S. Scripturae testimonium jam aliquo modo invenitur ab exordio V. T. et
magis explicite in N. T. — Ex Genesi III, 14-24 constat lapsum protoparentum
etiam omnibus eorum posteris nocuisse; omnes enim amiserunt familiaritatem
cum Deo, dona immortalitatis, immunitatis a dolore et a concupiscentia; insuper
ipsa redemptionis promissio omnes posteros spectat ac proinde supponit eos
omnes in protoparent ibus lapsos luisse. Job, XIV, 4: « Quis potest facere mundum
de immundo conceptum semine? »; hic textus a traditione judaica ct Christiana intelligitur dc peccato e conceptu contracto. — Ps. L, 7: « Ecce enim in iniquitati­
bus (hebr. pravitate) conceptus sum, et in peccatis (hebr. peccato) concepit me mater
mean; hic textus non probat nisi ope traditionis, quia dici posset: agitur de concu­
piscentia quae juxta Trid. (Denz. 792) improprio sensu peccatum appall dur.
Sic tota Revelatio V. T. annuntiat Redemptorem promissum ct sic supponit
lapsum humani generis redimendi; legitur v. g. in Eccli. XXV, 33: «A muliere
initium factum est peccati ct per illam omnes morimur ■ prout aliqualiter pecca­
tum protoparentum transit ad nos. Denique circumcisio juxta Patres (circa Gen
XVI1, 14; Rom. IV, 11) delet peccatum originale, ita S. Thomas III, q. 70 (1).
In X. T. magis explicite revelatur haec doctrina. De Christo dicitur (Matth.
(1) Cfr. Did. Thiol. cath,, art. < Circoncision >. La circoncision efla ait-elle le péché originel? coL
2523: ubi citantur pro responsione affirmativa inulti textus Patrum» qui ita intellexerunt Gen.
XVII, 14: α Masculus, cujus praeputii caro circumcisa non luerit, delebitur anima illa de populo
suo, quia pactum meum irritum fecit >. Cfr. S. Aug., De Civ. Dei, 1 XVI c. 27. Plures exegetae
moderni vit ent solum (ex (ion. XVII, 14) in circumcisione signum foederis seu amicitiae Dei et
Israel. Sed ut < icitur ad Rom. IV, 11: Abraham signum accepit circumcisionis, signaculum justitiae
fidei.... ut sit poter omnium credentium per praeputium, ut reputetur et illis ad justitiam >. Sic. ut ait
S. Thomas III, q. 70, a. 4, «in circumcisione conferebatur gratia, non ex virtute circumcisionis
sed ex virtute passionis Christi (redemptoris promissi) cujus signum erat circumcisio)».

DE HOMINIS LAPSU

ï, 2i): « salvum /aciei populum suum a peccatis eorum » ct (Joan. 1, 29): « Ecce
agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi ». Item Christus ipse dicit (Joann,,
III, 5): a Nisi quis renatus fuerit ex aqua ct Spiritu Sancto, non potest introire
in regnum Dei ». Nemo autem potest spiritualiter renasci, nisi fuerit mortuus
spiritualiter, per peccatum commune habituale, quia parvuli non sunt capaces
actualis peccati. Cfr. Comm. S. Thomae in Ep. ad Ephes. II, 3: « Eramus natura
filii irae, sicut ct ceteri », id est a nativitate, ct igitur non peccato actuali, sed pec­
cato cx ipsa conceptione contracto; saltem ita hic textus a multis intellectus est.
Sed doctrina dc peccato originali modo magis explicito exprimitur ad Rom.
V, 12: « Per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum
mors, et ita in omnes homines mors pertransiil, in quo (vel quiai) omnes peccave­
runt!» (1). V, 19: « Sicut enim per inobedientiam unius hominis peccatores consti­
tuti sunt mulli; ita et per unius obedilionem justi constituti sunt multi ». Ut explicat
S. Augustinus contra pelagianos ct traditio doctorum, S. Paulus hic affirmat
omnes homines mori quia « omnes peccaverunt » per Adamum aut in eo, sicut
omnes vivificantur per Christum (v. 12). Agitur dc vero peccato (non solum de
concupiscentia quae remanet in renatis) quia opponitur justitiae et gratiae
(v. 18, 19) et est « in condemnationem » (v. ib). Non autem est sermo de peccato
actuali, quia est etiam in his « qui non peccaverunt in similitudinem peccati Adac »
(v. 14); unde agitur dc peccato quod a solo Adamo, humani generis capite,
commissum est, ct in omnes ejus posteros transit non imitatione sed propaga­
tione, ut dicet Cone. Trid. (Denz. 790). In hoc apparet parall lismus inter Christum
ct Adamum qui, ut caput humani generis, fuit « forma futuri », ut ibidem dicitur.
Cfr. Comm. S. Thomae in Ep. ad Rom. V, 12-20, in quo solvuntur objectiones
pdagianonim contra diversas partes hujusce textus S. Pauli; ct Commentaria
moderna (2).
Objecerunt: Apud Ezcch. XVIII, 20 legitur: «filius non portabit iniquita­
tem patris» (cfr. Deut. XXIV, 16). — Resp.: Hic agitur de poena patri debita,
quae filio innocenti infligi non debet, dum peccatum originale in nos transit
et inest singulis, cum privatione donorum naturae indebitorum.
♦ * ♦

Traditio. Ante apparitionem Pelagianismi, per quatuor priora saecula fides
dc peccato originali asseritur per universam praxim Ecclesiae baptizandi infantes ad
remissionem peccati ct ad fugandum diabolum, propterea in baptismo fiunt exor­
cismi. R. de Journcl, op. cit, ind. th., 302,303,304 citat multa Patrum testimonia;
ibid., n. 92 citatur Hermas (II saec.) dicens: Sim. 9, 16, 3: « Priusquam... homo
nomen filii Dei portaverit, mortuus est; cum autem acceperit sigillum, deponit
(1) Juxta Patres latinos, plerosque doctorcs catholicos é<p A merito sic vertitur in quo, scii, in
Adamo; juxta Patres graecos et doctorcs catholicos recentes, melior versio est eo quod seu quia.
Remanet tamen cx contextu quod mors et peccatum per Adamum in nos transierint, praesertim
ex v. 12 ct 19. Cf. Bossuet. Défense de la tradition cl des SS. Pères, 1. VU, c. 12-20.
(2) Cfr. Μ. I. Lagrange, Epltre aux Remains, 19*6» p. 104-113; F. Prat, Λα théologie de S. Paul,
7e c 1. t. I, p. 253 ss. — Diet. Théol. calh., art. < Pvdié originel », c. 3θ7’3Ι4; I· M VosTé, Studia pauhna 1928, p. 75, 84.

DK existent™ peccati originalis in adae posteris

143

mortalitatem ct resumit vitam. Sigillum ergo est aqua; in aquam igitur descen­
dunt moi tui ct ascendunt vivi». In eodem saeculo II S. Irenaeus dicit, Adv.
Heres., 1. V, c. 13, n. 3: Joumcl, 255: « Deum quidem in primo Adam offendimus
non facientes ejus praeceptum; in secundo autem Adam reconciliati sumus,
obedientes usque ad mortem facti». Item S. Justinus: Joumcl, 140; Theophil.
Antioch., ibid. 183. — III saec. sunt testimonia S. Cypriani, Origenis, Tertul­
liani: cfr. Joumcl, 146, 286. — IV saec. testimonia S. Basilii, Didymi, Ambrosii:
Joumcl, 967, 1077, 1291; S. Joannis Chrys.: ibid., 1184 ss. (1). Item Marii di­
citur nova Eva, in mysterio redemptionis cooperatrix, sicut prima Eva ad lapsum
generis humani cooperata est (2).
De inde contra Pelai ianismum /Xugustinus defendit per Scripturam et ra­
tionem existentiam peccati originalis scribendo Contra Julianum II, c. 10. Journcl,
1899; VI> 67 sq· Contr. Jul. op. imperf., I, 27, 29, 49; II, 87, 119; V, 48, 64;
VI, 36; Dc Civ. Dei, 1. XXII, c. 22, 1-3. Denique negatio pelagiana p-ccati ori­
ginalis damnata est in Cone. Carthag. (Denz. 101-102), Cone. Ephesino (Denz.
126) et a S. Caelestino (Denz. 129-142).
♦ * ♦

Ex ratione theologica. Ratio ex se sola nequit ex miseriis hujusce xntae quae
ipsos infantes afficiunt efficaciter probare existentiam peccati originalis, quod
remanet mysterium proprie dictum, sicut elevatio generis humani ad vitam
gratiae; Deus enim potuisset creare hominem in statu naturae purae, in quo
homo non fuisset immunis a dolore, a morte, a concupiscentia, ab ignorantia.
Unde hac miseriae sunt solum signum probabile existentiae peccati originalis,
ut dicit S. Thomas C. Gentes, IV, 52.
Supposita tamen Revelatione, ut exprimitur praesertim ad Rom. V, 12-21,
S. Thomas I-II, q. 81, a. 1 ostendit quadam analogia quomodo primum peccatum
primi parentis traducitur per originem ad posteros: « Omnes homines, qui na­
scuntur ex Adam, possunt considerari ut unus homo, in quantum conveniunt in
natura, quam a primo parente accipiunt, secundum quod in civilibus omnes ho­
mines, qui sunt unius communitatis, reputantur quasi unum corpus; et tota
communitas quasi unus homo... Sic igitur multi homines ex Adam derivati sunt
tanquam multa membra unius corporis. Actus autem unius membri corporalis,
puta manus, non est voluntarius voluntate ipsius manus, sed voluntate animae
quae primo movet membrum... Sic igitur inordinatio, quae est in isto homine
ex Adam generato, non est voluntaria voluntate ipsius, sed voluntate primi pa­
rentis, qui movet motione generationis omnes, qui ex ejus origine derivantur...
Ita peccatum originale non est peccatum hujus personae, nisi in quantum haec
persona recipit naturam a primo parente; unde et vocatur peccatum naturae ».
Ad im: «Derivatur per originem culpa a patre in filium».
Ad 2ni « Per virtutem seminis traducitur humana natura et simul cum ea
(1) Cfr. Diet. théol. cath.t art. « Le péché originel » (Les Antiochiens) col. 353: «S. Jean Chrysost. proclame la nécessité absolue du baptême pour avoir j>art ù l’héritage céleste », cfr De poenü.,
lioin. L 4. PG. t. 49, c. 282 ss.
(2) Cf. R. de Journel, op. cit., index theo).. 435.

DE HOMINIS LAPSU

naturae infectio». Sic primum peccatum Adae (non alia ejus peccata) transit
in posteros, ct in omnes homines qui omnes redemptione indigent, cfr. S. Th.
ibid. (i). Vis argumenti, ut explicat Cajetanus, est in proportionalitate analogica
inter voluntatem nostram ct membra nostra cx una parte, ac voluntatem Adae.
et alios homines qui sunt quasi ejus membra, prout generatione procedunt cx eo
tanquam cx capite naturae prius elevatae ct deinde spoliatae donis supernaturalibus.
Sic non probatur quidem mysterium ex sola ratione, quod est impossibile,
sed de eo habetur quaedam intelligentia, secundum verba S. Pauli ad Rom. V,
12-21 « tum ex eorum, quae naturaliter cognoscimus, analogia, tum c mysterio­
rum ipsorum nexu inter se ct cum fine ultimo hominis», ut dicit Gone. Vatic.
(Denz. 1796). Sic illustratur mysterium peccati originalis per nexum ejus cum
mysterio Redemptionis; revera Deus non permisit abundantiam delicti nisi pro­
pter majus bonum Incarnationis redempti vae, scii, ut superabundaret gratia.
Cfr. S. Thomam III, q. 1, a. 3, ad 3®.
# ♦ *

Quidam theologi, ut Salmeron, Tolctus, Lugo, Wirceburgenscs, dixerunt
insuper peccatum Adae fuisse a posteris ejus quasi moralitcr commissum, per mo­
ralem inclusionem voluntatum nostrarum in voluntate protopar entis. Hoc non pro­
batur ncc videtur admittendum; peccatum enim originale non est actus, sed
status peccaminosus qui inficit directe naturam, ct indirecte personam. Adam
enim acceperat sibi ct pro nobis sanctitatem ct justitiam ut dotem naturae, ut
accidens naturae (S. Th. I, q. 100, a. 1) ct eam perdidit sibi ct nobis, ut dicit
Gone. Trid. (Denz. 789). Ita optime C. Billot, De peccato originali, qui merito
redit ad veram S. Thomae doctrinam.
Ncc admittendum est pactum inter Deum ct Adamum ad hanc transmis­
sionem explicandam; nullo modo enim constat existentia hujusce pacti, ncc ne­
cessarius erat consensus Adae ut peccatum transmitteretur ad posteros ejus.
Remanet tamen quod Adam non fuit solum caput physicum generis humani
quoad transmissionem vitae corporis, sed fuit caput naturae elevatae (2) ct sub
isto aspectu caput morale, nam si non peccasset, simul cum vita naturali communicasset naturam humanam ct dotem naturae, ut explicatur I, q. 100, a. 1:
« pueri nati fuissent cum gratia... Gratia quidem non fuisset transfusa per virtu­
tem seminis, sed fuisset collata homini statim cum habuisset animam rationalem;
sicut etiam statim cum corpus est dispositum, infunditur a Deo anima rationalis,
quae tamen non est cx traduce ». — Nunc autem, post peccatum Adae « pecca­
tum originale, quod opponitur illi justitiae, dicitur esse peccatum naturae, unde
traducitur a parente in posteros». Ita S. Thomas, ibid. (3). Quoad solutionem
(1) Cfr. Dici. Thiol. cath., art. « Péché originel ·, c. 478.
(2) Cfr. P. E. Hugon, Tract, theologici, 1926, t. I, p. 808-818.
(3) Adam sic fuit caput naturae elevatae vi alicujus decreti divini, ratione cujus, si Adam non
peccasset, nobis transmisisset justitiam originalem; si e contrario pcccasset, nobis transmisisset
privationem hujusce justitiae. Et non requiritur quod Adam huic decreto consenserit, sed illud
cognovit, tantam scientiam habebat praesertim de rebus moralibus et religiosis, ergo a fortiori de
hac re magni momenti ad seipsum ct ad totum genus humanum pertinente. Sic. j>ater amittens fortu-

DE NATURA ORIGINALIS PECCATI

445

objectionum cfr. infra in fine hujusce capitis, art. ult.: doctrina de peccato origi­
nali non opponitur sapientiae, justitiae ct bonitati Dei.
Art. III. — De natura originalia peccati

Status quaestionis: Primi protestantes dixerunt quod peccatum originale con­
stitit in vehementi concupiscentia quae exstinguit liberum arbitrium (cfr. Denz
776, 792). Bajanistae ct jansenistae aliquid simile modo attenuato dixerunt; pro
eis liberum arbitrium ita minuitur ut delectatione terrena necessario trahatur
nisi gratia efficaci juvetur (Denz. 1065, 1298).
Paulo ante Conc. Trid. A. Catharinus ct Albertus Pighius, scribendo contra
protestantes, in extremum oppositum ceciderunt; docuerunt, peccatum originale
esse formalitcr peccatum actuale Adami ejus posteris extrinsece imputatum, pri­
vationem vero gratiae non pertinere ad essentiam peccati originalis, sed esse
tantum ejus poenam.
Doctrina catholica exprimitur in Conc. Trid. in quo definitum est (Denz. 792),
« in baptismate tolli totum id quod veram ct propriam peccati rationem habet » —
« manere autem in baptizatis concupiscentiam... ad agonem n lictam... Hanc con­
cupiscentiam, quam aliquando Apostolus peccatum (Rom. VI, 12 sq.) app liat,
sancta Synodus declarat, Ecclesiam catholicam nunquam intellexisse, peccatum
appellari, quod vere ct proprie in renatis peccatum sit, sed quia ex peccato est ct ad
peccatum inclinat. Si quis autem contrarium senserit: A. S. ». Unde peccatum ori­
ginale non consistit in concupiscentia, quae improprio sensu peccatum appellatur.
Ex alia parte secundum Conc. Trid. peccatum ori. inale importat priva­
tionem gratiae sanctificantis (sic remittitur per baptismum), mors autem est
sequela peccati originalis (Denz. 788, 793), deinde liberum arbitrium non est
exstinctum sed attenuatum (Denz. 793). Conc. Trid. tamen non determinavit in
quo consistat essentia originalis peccati, nec damnavit theoriam Catharini et
Pighii, quae vero vix conciliari potest cum doctrina catholica; id enim quod
extrinsece imputatur non proprie « inest unicuique proprium» ut < transfusum
propagatione» (Denz. 790), ncc est per baptismum proprie remittendum.
In schemate Conc. Vatie, proscribitur ut haeretica doctrina eorum « qui dicere
ausi fuerint peccatum originale, in Adae posteris, non esse verum et proprium
peccatum, nisi ab ipsis, per suum actualem consensum, peccando comprobetur;
vel qui negaverint ad rationem peccati originalis pertinere privationem gratiae
sanctificantis, quam primus parens, libere peccando, pro se suisque posteris perdi­
dit». — Ibid., proponitur canon seq.: «Si quis dixerit peccatum originale for­
maliter esse ipsam concupiscentiam aut physicum seu substantialem naturae
humanae morbum, et negaverit privationem gratiae sanctificantis de ejus ratione
esse, A. S. ». Cfr. Acta Conc. Vat. Collectio Lacensis, VII, p. 517, 549. |
nam suam et titulum hereditarium scit se haec amittere sibi et filiis suis. Unde peccatum originale
est voluntarium ex ordine tantum ad voluntatem Adami, prout fuit caput naturae elevatae et transit ad
posteros, non per modum demeriti, se.l per modum transmissionis consequentis transmissionem natu
rae. Unde, sub isto aspectu, inter omnia peccata minimum est peccatum originale, eo quo ; minimum
habet de voluntario.

44

DE HOMINIS LAPSU

♦ ♦ *

De diversis Doctorum sententiis.
Juxta S, Augustinum, peccatum originale consistit in habituali concupi­
scentia deordinata quae est in anima gratia spoliata propter peccatum Adae.
Juxta eum in concupiscentia sunt duo scii.: reatus culpae (qui proprie tollitur
per baptismum) ct poena peccati (quae remanet in baptizatis). Cfr. Dc nupt. cl
conc., 1. I, c. 24, n. 27; c. 26, n. 29: Journel, 1872, 1873, 1877; Dc peccat, meritis
et remiss., 1. II, c. 28, n. 46: Journel, 1726. Est igitur magna differentia inter
sententiam Augustini ct errorem protestantium (1).
Juxta S. Ansclmum (De conceptu virginali, c. 23 ct 27) peccatum originale
situm est in privatione justitiae originalis, scu rectitudinis voluntatis: « facta
per inobedientiam Adami justitiae debitae nuditas, per quam omnes sunt filii
irae » c. 27. Omnes enim in Adamo α causaliter sive materialiter velut in semine
erant » c. 23.
S. Thomas, I-II, q. 82, a. 3, autem volens conciliare S. Augustinum ct S. An­
sclmum tenet quod peccatum originale est materialiter in concupiscentia, formaliter vero est privatio justitiae originalis.
Dicit enim S. Thomas I-II, q. 82, a. 3: Utrum originale peccatum sit concu­
piscentia. « Respondeo dicendum, quod unumquodque habet speciem a sua
forma. Dictum est autem supra (art. pracced.), quod species peccati originalis
sumitur cx sua causa. Unde oportet quod id quod est formale in originali peccato
accipiatur cx parte causae peccati originalis. (Haec est major argumenti). Oppo­
sitorum autem oppositae sunt causae. Est igitur attendenda causa originalis
peccati cx causa originalis justitiae.
« Tota autem ordinatio originalis justitiae cx hoc est, quod voluntas hominis
erat Deo subjecta. Quae quidem subjectio primo et principaliter erat per volunta­
tem, cujus est movere omnes alias partes in finem. Unde ex aversione voluntatis
a Deo consecuta est inordinatio in omnibus aliis animae viribus. Sic ergo privatio
originalis justitiae per quam voluntas subdebatur Deo est formale in peccato ori­
ginali: omnis autem alia inordinatio virium animae se habet in peccato originali
sicut quoddam materiale... Et ita peccatum originale materialiter quidem est
concupiscentia, formalitcr vero est defectus originalis justitiae».
Brevius hoc argumentum sic formulari potest: « Formale constitutivum
alicujus rei est radix ceterorum quae ad illam pertinent. Atqui privatio justitiae
originalis quoad subjectionem mentis Deo est radix inordinationis virium infe­
riorum et poenalitatum quae ad peccatum originale pertinent, sic sublata gratia,
facta est rebellio carnis. Ergo formale constitutivum peccati originalis est privatio
justitiae originalis quoad subjectionem mentis Deo, sic est essentialiter mors
animae ut dictum est in Gone. Arausicano II, can. 2». Est argumentum cx causa.
Quando S. Thomas dicit « peccatum originale materialiter est concupi­
scentia » probabilius agitur, ut notant plures ejus commentatores, dc materiali
improprie dicto; unde dixit paulo antea « sicut quoddam materiale ». Item de
(1) C(r Diet. ThM. cath., art. « Augustin», col. 2933. 2395 ss. Fixeront, Hia. d^m , II. p. 463 as.

DE NATURA ORIGINALIS PECCATI

447

Malo, q. 4, a. 2 « quasi mateiiale». Materiale enim proprie dictum praesupponitur ad formale, concupiscentia autem non praesupponitur ad privationem
justitiae originalis, sed consequitur ut effectus, et ideo dicit S. Thomas, I-II,
q. 83, a. 2 ad 4“*: « se habet cx consequenti in peccato οι iginali », prout sublata subordinatione voluntatis Deo, subsecuta est rebellio carnis. Ideoquc S. Thomas
infra, q. 85, a. 3, ponit concupiscentiam inter quatuor vulnera seu consequentias
peccati originalis.
* * *
A sacculo XV ad sacc. XIX D. Soto ct plures alii dicunt essentiam peccati
originalis consistere in sola privatione gratiae sanctificantis ct non amplius
loquuntur de concupiscentia tanquam dc elemento ejus quasi materiali.
Per oppositum recentius Bittremieux et Kors volunt elementum formale
peccati originalis esse privationem justitiae originalis, seu integritatis naturalis,
quae tamen privatio importat necessario, sed ex consequenti tantum, privatio­
nem gratiae sanctificantis, ex qua efficienter oriebatur, ut dicunt, justitia ori­
ginalis. Examinavimus hanc opinionem in cap. pracced. ct vidimus eam non
cohaerere cum textibus Summae theologicae S. Thomae.
Unde pro multis thomistis elementum jormalc peccati originalis est privatio
ipsius gratiae sanctificantis, quae est radix intrinseca seu causa formalis intrin­
seca justitiae originalis. Id docent Salmanticenses, Gonet, Billuart, Pcgues,
E. Hugon, item ('. Billot, Λ. Michel (Diet, théol., art. «Justice originelle»).
Haec communior sententia est vere conformis cum textibus S. Thomae
supra citatis I, q. 95, a. 1 ct q. 100, a. 1, ad 2m: « subjectio supernaturalis rationis
ad Deum erat per gratiam gratum facientem ».
Unde elementum formale peccati originalis est privatio gratiae sanctificantis,
qua avertimur a Deo ut fine supernatural!, et est effectus in nobis actus volunta­
rii ct culpabilis ab Adamo capite nostro commissi. Peccatum originale igitur non
■est actus, sed status peccaminosus qui inficit directe naturam, et indirecte per­
sonam, nam gratia in Adamo erat dos naturae, ct ille eam perdidit sibi et nobis;
nunc nobis transmittitur natura privata dono gratiae, quod secundum positivam
Dei ordinationem nobis inesse deberet (cfr. S. Th., dc Malo, q. 4, a. 1). Haec
omnia derivantur ex principio supra exposito: Adam fuit caput naturae elevatae,
et si non peccasset, « homines nati fuissent cum gratia » ut dixit S. Thomas I,
q. ico, a. i, ad 2™.
♦ * *

Confirmatio hujus traditionalis sententiae ex effectu baptismi: Ut notat
D. Soto, Dc natura et gratia, I, 5, peccatum originale consistere debet in priva­
tione illius rei quae per baptismum nobis redditur, nam peccatum istud tollitur
omnino per baptismum; sed id quod in baptismo confertur est gratia sanctifi­
cans. Ergo peccatum originale consistit formaliter in privatione gratiae.
2a Confirmatio. Peccatum originale, quod dicitur in Conciliis mors animae,
est de genere peccati non actualis sed habitualis. Peccatum autem habituale
mortale consistit in privatione gratiae sanctificantis, ut voluntaria voluntate
propria personae. Ergo peccatum originale consistit in privatione ejusdem gratiae,
ut voluntaria voluntate capitis.

448

DE HOMINIS LAPSU

Corollaria.
Notandum est quod culpa praecedit poenam, et ideo prius natura privatio
praedicta est nobis voluntaria voluntate capitis, quam Deus auferat auxilium
conservativum gratiae. Non enim Deus deserit nisi sui desertores, nec aufert
justitiam originalem nisi quia Adam voluit sibi et nobis ea privari.
In suo formali, peccatum originale est aversio habitualis a fine ultimo supernaturali, ut voluntaria voluntate capitis. Peccatum originale non potest esse
quoad suum formale magis in uno quam in alio, quia privatio justitiae originalis
est in omnibus aequalis. Cfr. I-II, q. 82, a. 4; concupiscentia vero per accidens
fortior est in uno quam in altero, propter complexionem corporis.
|
Peccatum originale est per prius in essentia animae quam in potentiis quia
transmittitur per generationem; et terminus generationis est homo cujus anima
est forma substantialis. Insuper gratia sanctificans est in essentia animae, et
pariter ejus privatio, I-II, q. 83, a. 2.
Peccatum originale inter potentias primo inficit voluntatem et sic transit
ad inferiores vires quae specialiter sunt infectae, prout peccatum originale per
generationem transmittitur. Cfr. ibid., a. 3 et 4.

Art. IV.
De sequelis peccati originalis.
(Cfr. S. Thomam I-II, q. 85, a. 1, 2, 3 et 4.)
i° Per peccatum originale, homo spoliatus est donis gratuitis, et hoc est de
fide. Scii, amisit gratiam sanctificantem, cum virtutibus et donis annexis. Haec
privatio gratiae, prout est habitualis aversio a Deo, voluntaria voluntate capitis,
habet rationem culpae, sed prout infligitur a Deo subtrahente gratiam est poena.
Homo amisit etiam quatuor dona practcrnaturalia ad integritatem perti­
nentia: immunitatem a morte, a dolore, a concupiscentia, ab ignorantia. Et
redactus est in servitutem diaboli et peccati, a quibus liberari nequit nisi per
gratiam.
2° Homo vulneratus est in naturalibus: quamvis naturam suam et naturam
suarum facultatum servaverit, vulneratus est. ( one. Araus. II, c. 1. Denz. 174 et
( one. Trid., Denz. 788, dicunt « hominem esse secundum corpus ct animam in de­
terius commutatum». Conc. Trid., Denz. 793, addit «liberum arbitrium esse vi­
ribus attenuatum ct inclinatum ».
S. Thomas I-II, q. 85, a. 3 ct communiter theologi quatuor enumerant
vulnera animae: « In qu intum ratio destituitur suo ordine ad verum, est vulnus
ignorantiae; in quantum vero voluntas destituitur ordine ad bonum, est vulnus
malitiae’, in quantum vero irascibilis destituitur suo ordine ad arduum, est vulnus
infirmitatis’, in quantum vero concupiscent i.1 destituitur ordine ad delectabile
moderatum ratione, est vulnus concupiscentiae η.
I

DE NATURA ORIGINALIS PECCATI

♦

*

449

*

Dubium: Utrum in statu naturae lapsae nondum reparatae homo sit debilior
ad bonum honestum ordinis naturalis faciendum, quam fuisset in statu naturae
purae. Aliis verbis, utrum vulneratio naturae fuerit per solam donorum gratui­
torum ablationem, an etiam per attenuationem virium naturalium.
Sunt praesertim tres sententiae:
i° Quidam tenuerunt vires hominis lapsi esse intrinsece diminutas, ex
habitu positivo inclinante in bonum commutabile; ita Hcnricus Gand., Gabriel
Biel et quidam antiqui. Jansenistae adhuc magis exaggeraverunt in hoc sensu.
2° Alii e contrario tenent ex nullo capite vires naturales hominis ad bonum
morale esse diminutas. Ita Suarez, Bellarminus et generaliter theologi Socie­
tatis Jesu, Mazzella, Palmieri, Pcsch.
3° Alii docent hominis lapsi vires naturales esse diminutas non quidem
intrinsece, sed extrinsecc, ex appositione impedimenti. Ita generaliter thomistae,
ut Alvarez, Lemos, Joannes a S. Thoma, Contcnson, Salmanticenses, Goudin,
Billuart, Gonct in Clypeo in quo corrigit id quod prius dixerat in suo Manu.di.
Hugon, ita etiam S. Alphonsus, Tanqucrcy.
Haec tertia sententia videtur vera et conformis doctrinae S. Thomae, dum
prima peccat per excessum, et altera per defectum. Dicit enim S. Thomas I-II.
q. 85, a. i, Utrum peccatum diminuat bonum naturae. Et respondet, explicando
verba Vcn. Bcdac: «homo expoliatur gratuitis et vulneratur in naturalibus >.
«Bonum naturae dicitur tripliciter. Primo ipsa principia naturae ex quibus ipsa
natura constituitur ct proprietates cx his causatae, sicut potentiae animae ct alia
hujusmodi. Secundo, quia homo a natura habet inclinationem ad virtutem;
ut supra dictum est q. 63, a. I, ipsa inclinatio ad virtutem est quoddam bonum
naturae. Tertio modo potest dici bonum naturae donum originalis justitiae quod
fuit in primo homine collatum toti naturae humanae ».
«Primum igitur bonum naturae nec tollitur, nec diminuitur per peccatum
Tertium vero bonum naturae totaliter est ablatum per peccatum primi parentis.
Sed medium bonum naturae, scii, ipsa naturalis inclinatio ad virtutem, diminuitur
per peccatum », et ibid., q. 85, a. 3, agitur «de quatuor vulneribus inflictis toti
humanae naturae cx peccato primi hominis ».
Quodnam est autem impedimentum extrinsecum quo minuuntur vires
animae? Respondent multi thomistae, qui hanc sententiam tenent: Facultates
animae tanquam proprietates ejus, sicut ipsa essentia animae, non admittunt
plus et minus, praesertim intellectus et voluntas, quae sunt ut spirituales omnino
incorruptibiles ct inalterabilcs; sic non sunt intrinsece diminutae. Sed homo
in statu naturae lapsae nascitur ut habilualiler et directe aversus a Deo fine ultimo
supcrnaturali, et ut indirecte aversus a Deo fine ultimo naturali; nam omne pec­
catum quod est directe contra legem supernaturalem est indirecte contra legem
naturalem praecipientem obedire Deo quidquid jubeat. Adam peccando, sic
avertit omnem suam posteritatem a Deo auctore naturae.
In natura autem pura non fuisset haec aversio, quia non fuisset peccatum,
et homo natus fuisset ut capax tum conversionis positivae ad Deum, tum aver-

45°

de hominis lapsu

sionis a Deo. Unde fuisset magis habilis ad se convertendum ad illuni quam
ille qui nascitur aversus ab eo. Haec aversio sic pertinet ad vulnus voluntatis,
quae, ut dicit S. Thomas I-II, q. 85, a. 3, « destituitur ordine ad bonum ». Sic
explicatur quod liberum arbitrium hominis sit «viribusattenuatum et inclinatum»
ut dicit Conc. Trid. Ex hoc sequitur vulnus ignorandae in intellectu praesertim
practico, quia unusquisque practice judicat secundum inclinationem suam, et
si haec inclinatio non est recta, intellectus inclinatur ad errorem; pariter sequitur
in appetitu sensitivo vulnus infirmitatis ct vulnus concupiscendae, quia facultates
superiores sunt minus fortes ad dirigendum appetitum sensitivum ut oporteret.
Unde homo lapsus comparatur homini in natura pura non solum ut nudatus
nudo, sed ut vulneratus sano. Cfr. Billuart, De Gratia, diss. II, a. 3.

Conclusio.
Nunc melius solvuntur objectiones contra peccatum originale.
i° Peccatum originale non repugnat justitiae divinae, quia est privatio
gratiae ct donorum practernaturalium quae non erant naturae nostrae debita.
Et Deus justus poterat haec dona gratuita concedere generi humano sub condi­
tione quod Adam, caput naturae elevatae, non peccaret, ct non amitteret sibi
et nobis haec dona gratuita.
2° Peccatum originale non repugnat sapiendae et bonitati Dei, ut bene
explicat S. Thomas III, q. 1, a. 3, ad 3“: « Nihil prohibet, ad aliquid majus hu­
manam naturam perductam esse post peccatum. Deus enim permittit mala
fieri, ut inde aliquid melius eliciat. Unde dicitur ad Rom. V, 20: Ubi abundavit
delictum, supcrabundavil ct gratia. Unde et in benedictione cerei paschalis dicitur:
« 0 felix culpa, quae talem ac tantum meruit habere Redemptorem ».
Id est: Deus non potest permittere malum nisi propter majus bonum; non
possumus autem dicere a priori propter quodnam majus bonum permiserit
peccatum originale; sed post factum Incarnationis, satis clare constat quod
Deus permisit abundantiam delicti ut superabundaret gratia; permisit malum
universale in genere humano ut nobis daret per Incarnationem redemptivam
quid melius et efficacius ad salutem. Christus caput Ecclesiae immense superat
Adamum. B. Maria Virgo est incomparabiliter perfectior quam Eva, ct sacrifi­
cium eucharisticum cum communione in qualibet ecclesia sine mensura excedit
cultum divinum paradisi terrestris.
Imo melius explicatur praesens humani generis conditio, semel admissa
existentia originalis peccati. Haec enim doctrina solvit aenigmaticum problema
de coexistentia in homine tantae fragilitatis ac miseriae et tantae aspirationis
ad sublimia. Sic S. 1 hornas dicit C. Gentes, IV, c. 52: «peccati originalis in hu­
mano genere probabiliter quaedam signa apparent». Juxta Pascal, «sine hoc
mysterio homo est magis incomprehensibilis quam hoc mysterium est incom­
prehensibile homini» (Pensées'). Pariter dicit Bossuet: «Ce qu'il y a de si grand
dans l’homme est un reste dc sa première institution; ce qu’il y a dc si bas, ct qui
paraît si mal assorti avec ses premiers principes, c’est le malheureux effet de
sa chute. 11 ressemble a un édifice ruiné... L’impression de Dieu reste encore

(

CONCLUSIO ORIGINALIS PECCATI

451

en l’homme, si forte qu’il ne peut la perdre, ct tout ensemble si faible, qu’il ne
peut la suivreυ (1). Sic ex experienti 1 horno cognoscere potest suam profundam
indigentiam Redemptionis, ut rursus elevetur ad vitam grati.ie quae est semen
vitae aeternae.
(1) Sermon pour la profession dc Madame de la Vallière, tin du iCT point.

29 —

Oarrioou-Laoranok,

Dr Deo Trino et Creatore.

INDEX GENERALIS
Referuntur ft aginae

I. — DE DEO TRINO

Introductio positiva.
Ραξ.

Momentum et locus hujusce tractatus....................................................................

i

Status quaestionis, i. — 1° Revelatio mysterii Trinitatis perficit et confirmat
nostram naturalem cognitionem de Deo creatore, seu de creatione ut est actus liber­
rimus Dei ad extra. Etenim, etiamsi Deus ncn creasset, velificaretur in eo prin­
cipium: bonum est essentialiter diffusivum sui, et eo plenius ac intimius quo altioris
est naturae, 3. — 2° In mysterio SS. Trinitatis nobis revelatur perfectissima vita
intellectualis et suprema caritatis unio, 4. — 30 Revelatio hujusce mysterii illu­
strat ex alto omnia alia mysteria, 7.

Enuntiatio mysterii
Trinitatis secundum Ecclesiam.............................................
*

8

Principales definitiones, 8. — De symbolismo traditional! SS. Trinitatis, 9.

De erroribus circa Trinitatem...............................................................................
Quid docet S. Scriptura de mysterio Trinitatis.....................................................

10
17

Testimonia N. Testamenti de tribus Personis simul. In Evangcliis synapticis, 18;
in Epistolis Apostolorum, 20; apud Jcanncm, 20. — Testimonia specialia < e Deo
Patre, 21. — Testimonia specialia de Deo Filio, 22. — De distincticne Verbi a
Patre, 23. — De consubstantialitate Verbi cum Patre, 26. — Verbum simul cum
Patre est creator 26. — Verbum est nostrae redemptionis auctor, 27. — Objectiones
rationalistarum, 27. — Testimonia specialia de Spiritu Sancto, 29. — An Trinitatis
mysterium quodammodo enuntietur in V. Testamento, 32.

De Traditionis testimonio circa Trinitatem............................................................

37

Testimonia ante-mcaena, 38. — Testimonia post-nicaena, 41.

Quid a S. Augustino accepit S. Thomas quoad intelligent^ am hujusce mysterii

43

Hoc apparet comparan lo conceptionem augustinianam SS. Trinitatis cum modo
proce lendi Patrum graccorum: i° Quomodo procedebant Patres graeci, 43. —
Quaenam difficultates remanent in conceptione Patrum graecorum. 44. — Quomode S. Augustinus solvit prae lictas difficultates; convenientiae conceptionis ejus, 44.
— Quaenam difficultates supersunt in augustiniana conceptione? Quomodo solvun­
tur a S. Thoma?, 46. — Quare praevaluit haec conceptio? 47. — Theoria Richard i a
S. Victore, 47. — Conceptio Alexandri Halcnsis, 49. — Theoria S. B< na\inturae.
50. — Dubium: Principium «bonum est diflpsivum sui» reman et ne in doctrina
S. Thomae de Trinitate?, 51.

De divisione tractatus S. Thomae de Trinitate.....................................................
Proce iit prius mo lo analytico et deinde synthetice.

52

454

INDEX GENERALIS

Qn. XXVII. De processione divinarum personarum.
Pag.

Αντ. I. — Utrum processio sit in divinis.........................................................
Dubium I: Estne saltem virtualiter revelatum quod in Deo est processio per
modum verbi intelligibilis a dicente, 57. — Dubium II: An in omni intellectione
producatur verbum, 58. — Quare Filius et Spiritus Sanctus, intelligendo, non pro­
ducant Verbum?, 59.

Art. II. — Utrum aliqua processio in divinis generatio dici possit................

61

De conceptione et de generatione secundum S. Thomam, 63. — Dubium: In quo
differt dictio Patris ab intellectione essentiali?, 66.

Art. III. — Utrum sit in divinis alia processio a generatione Verbi................

66

Dubium I: An S. Thomas inten lat rigorose demonstrare existentiam secundae
processionis ex prima, 67. — Dubium II: Per respectum ad hanc secundam processio­
nem, quomodo se habet Spiritus Sanctus? 68. — Dubium III: Utrum duae proces­
siones divinae differant specie, an numerice, 70.

Art. IV. — Utrum processio amoris in divinis sit generatio............................

70

Quomodo in hoc puncto S. Thomas perficit doctrinam S. Augustini.

Art. V. — Utrum sint plures processiones in divinis quam duae....................

71

Dubium I: Quodnam est principium quod cujuslibet processionis active sumptae, 71.
— Dubium II: Quodnam est principium quo cujuslibet processionis active sumptae,
71. — Dubium III: An potentia generan li in divinis sit perfectio, 72. — Dubium IV:
Utrum processiones divinae active sumptae sint verae et propriae operationes, an
solum emanationes, ut facultates dimanant ab essentia animae, 72. — Dubium V:
In quo Verbum divinum differt a verbo nostro? 73.
Recapitulatio quaestionis XXVII.

Qu. XXVni. De relationibus divinis.
Praenotamina philosophica de notione relationis et de ejus divisione, 76.

Art. I. — Utrum in Deo sint relationes reales....................................................

79

Dubium I: An «esse a I·» relationis sit semper reale? 81. — Dubium II: An relationes
in Deo sint reales, non solum secundum «esse in», sed etiam secundum « esse ad »? 81.

Art. II. — Relatio in Deo estne idem quod sua essentia....................................

81

Quomo lo virtualiter distinguuntur? Refutatio sententiae Scoti, 82. — Discrimen
inter S. Thomam et Suarez: pro Suarezio, « esse a l » relationis est reale ratione
suiipsius, proin le multiplicat existentia in Trinitate admittendo tres existentias
relativas, in hoc rece.lit a S. Thoma, 83. — Dubium I: Utrum Deitas, non ut conci­
pitur a nobis, sed ut in se est, et ut clare videtur a beatis, contineat relationes
actu-explicite, an solum actu-implicite, 8ς. — Dubium II: Admissa distinctione
ionnali-actuali salvarcturne in Deo ratio actus purissimi, simplicissimi et infiniti? 85.
— Dubium III: An conceptus essentiae divinae magis late pateat quam conceptus
paternitatis et cujuslibet relationis seorsim sumptae, 86. — Dubium IV: An Deitas
sit de nostro conceptu cxplicito personae Patris? 86. — Dubium V: Quodnam est
fun lamentum relationum paternitatis et filiationis? 87. — Dubium VI: Utrum
relationes (seu personae) divinae habeant existentias proprias relativas, an existant
una absoluta existentia essentiae, 87. — Dubium VII: Utrum relationes divinae
praeter absolutam essentiae perfectionem afferant vi ipsius «esse ad n aliam relati­
vam perfectionem virtualiter distinctam, 89.

Art. III. — Utrum relationes quae sunt in Deo realiter ad invicem distinguantur
De diversis oppositionibus. 92. — Dubium I: An actio et passio distinguantur
realiter mo laliter in m?tu? 9|. — Dubium II: An principium aquae sunt eadem
uni tertio, sunt ealem inter se* sit intelligent um secundum praedicationem for-

92

INDEX GENERALIS
malcm, 94. — Dubium III: Quare «esse ai » relationis realis n >n sit reale ratione
suiipsius, ut vult Suarcz?, 96.

Art. IV. — Utrum in Deo sini tantum quatuor relationes reales................... .
Recapitulatio quaestionis XXVIII.

Paf>.

97

Qu. XXIX. — De Personis divinis.

Art. I. — De definitione personae.......................................................................

100

Quid sit personalitas. 102. - Variae sententiae scholasticorum, 103. - Sententia
communior thomistarum: personalitas est quii positivum substantiale, determi­
nans singularem naturam substantiae, ut sit immd liate capax existen li per se separatim. Ita Cajctanus. et plerique thomistae, 103. — Tria corollaria, 106.

Art. II. — Utrum persona sit idem quod hypostasis, subsistentia et essentia . .

107

Nomen persona designat, in genere s ibstantiarum rationalium, idem ac hypostasis
vel suppositum in toto genere substantiarum, scii. 11 quod, per se separatim existit

Art. III. — Utrum nomen personae sit ponendum in divinis..........................

loq

Affirmative, pout significat i 1 quo 1 perfectissim im in tota natura, scii, subsistens
in natura intellectuali, seu subjectum intelligens et liberum.

/Xrt. IV. — Utrum hoc nomen persona in Deo significet relationem...............

no

Persona divina significat relationem ut subsistentem; aliis verbis: significat
«subsistens ab aliis distinctum». Personae divinae sunt personae relativae, no.
— Tria corollaria, 112. — Dubium I: Utrum personae divinae constituantur unice
per relationes subsistentes a 1 invicem oppositas. Affirmative, 112. — Dubium II: An
personae divinae constit lantur per origines activas et passivas? Negative, 113. —
Dubium III: An persona Patris posset constitui per innascibilitatem? Negative, 113.
— Examen specialis difficultatis conceptionis latinorum: Quomolo relatio pater­
nitatis, quae sopitur generationem activam ct funlatir iu ea. possit constituere
personam Patris generantis? 113. — Dubium IV: Utrum in Deo relationibus ac
personis praeintellccto, detur aliqua subsistentia absoluta, praeter tres subsistentias
relativas? 116. — Dubium V: Q tare s ibsistentia absoluta molificata relationibus,
non sufficiat sine subsistentiis relativis? 117.
Recapitulatio quaestionis XXIX.

Qu. XXX. — De pluralitate personarum divinarum.
Art. I. — Plures sunt personae in Deo quamvis sit simplicissimus..................
Art, II. — In Deo non sunt plures personae quam tres.................................
Art. III. — Utrum termini numerales ponant aliquid in divinis...................

120
120
120

Non ponunt acci lens supera 1 litum Haec m iltitu lo est transcen lenta.is, non
est priprie nuinsrus. In Deo remanet unitas simpliciter, et m.iltitu do secundum qui 1.

Art. IV. — Utrum hoc nomen « pers ona » possit esse commune tribus personis

122

Est cimm ine, n >n c >m n initate rei sicut essentia divina, se 1 commune secundum
rationem.

Qu. XXXI. — De his quae ad unitatem vel pluralitatem pertinent.

Art. I. — Deus non est triplex, sed trinus, et maxime unus.........................

123

Corollaria circa ea quae aut singulariter aut pluraliter dicuntur. 124.

Art. II. — Filius est alius a Patre, non tamen aliud.....................................
Art. III. — Non potest dici: Deus est solus, solitarius, sine consortio ....
Art. IV. — Deus Pater non est solus, sed solus Paler generat......................

125
126
126

INDEX ('.ENERVUS

Qu. ΧΧΧΠ. — De divinarum Personarum cognitione.
Pag-

Art, I. — Utrum Trinitas divinarum personarum possit per naturalem rationem
cognosci.................................................................................................

127

Dubium I: An saltem supposita revelatione, hoc mysterium possit ex sola ra­
tione evidenter demonstrari, 130. — Dubium II: An saltem possibilitas mysterii Tri­
nitatis possit ex sola ratione apodictice probari, supposita revelatione, 130. —
Dubium III; An ratio ex se sola possit invenire analogias et convenientias ad mani­
festandas processiones divinas, 132. — Dubium IV: Utrum hae rationes congruentiae
post revelationem adhibitae aliquo motio explicent cum probabilitate processiones
divinas quoad se, an sint solum commotiae seu utiles repraesentationes quoad nos,
sine fundamento in realitate divina, 133. — Dubium V: Utrum praedictae rationes
congruentiae circa Trinitatem sint simpliciter quid altius an quid inferius demonstra­
tionibus datis in tractatu de Deo uno, 133.
Recapitulatio solutionis principalium objectionum contra Trinitatem, 134.

Art, II. — Utrum sint ponendae notiones in divinis...........................................
Art. III. — Utrum sint quinque notiones in divinis...........................................
Art, IV. — Utrum liceat contrarie opinari de notionibus divinis........................

136
137
138

Recapitulatio sex priorum quaestionum hujusce tractatus, 138.

Qu. xxxm.

De Persona Patris.

Art. I.
Art. II.
Art. III.

Utrum competat Patri esse principium...............................................
Utrum hoc nomen « Pater » sit proprie nomen divinae personae . .
Utrum hoc nomen « Pater » per prius dicatur in divinis personaliter
quam essentialiter..............................................................................................
Art. IV. — Utrum sit proprium Patri esse ingenitum........................................

Qu. XXXIV.

140
141

142
143

De Persona Filii.

Art. I. — Utrum Verbum in divinis sit nomen personale................................

145

Dubium: Utrum sit de fuie definita generationem divinam esse proprie per modum
intellectualis dictionis 145. — De verbo proprie dicto et de verbo improprie dicto, 146.

Art. II. — Utrum « Verbum » sit proprium nomen Filii...................................
Art, III.
Utrum in nomine Verbi importetur respectus ad creaturas ....

147
147

Qu. XXXV. — De Imagine.

Art. I - Utrum « imago » dicatur in divinis personaliter................................
Art. II. — Utrum nomen « imaginis » sit proprium Filio.................................

149
15° ’

Qu. XXXVI. — De Persona Spiritus Sancti.

Art. I. — Utrum hoc nomen « Spiritus Sanctus » sit proprium nomen alicujus
divinae personae.............................................................................................
Art. II. — Utrum Spiritus Sanctus procedat a Filio.......................................
Definitiones Ecclesiae, 154. — Testimonium S. Scripturae, 155.
Testimonium
Tra litionis, 156. — Doctrina S. Thomae circa « Filioque -, >58· — Objectiones graccorum, 1Ô2. — Positio scotistarum, ejusque confutatio, 164

Σ51
153

I

INDEX GENERALIS

Art. III. — Utrum Spiritus Sanctus procedat a Patre per Filium..................
Art. IV. — Utrum Pater ct Filius sint unum principium Spiritus Sancti . .

457

f «g.
1^5
166

Qu. XXXVn. — De nomine Spiritus Sancti, quod est amor.
Art. I. — Utrum amor sit proprium nomen Spiritus Sancti..........................

168

A.mor in divinis tripliciter dicitur essentialiter, notionaliter et personaliter, 168.
— De natura intima termini processionis amoris, 169.

Art. II. — Utrum Paler et Filius diligant se Spiritu Sancto..........................

Qu. XXXVHL — De nomine Spiritus Sancti, quod est donum.

Art. Γ. — Utrum donum sit nomen personale..........................
Art. II. — Utrum donum sit proprium nomen Spiritus Sanch

175
177

Qu. XXXIX. — De Personis per respectum ad essentiam.
Nunc S. Thomas synthetice procedit, velut per modum recapitulationis.

Art.
Art.
Art,
Art.

I. — Utrum in divinis essentia sit idem quod persona.............................
II. — Utrum sit dicendum tres personas esse unius essentiae..................
III. — Utrum nomina essentialia praedicentur singulariter de tribus personis
IV. — Utrum nomina essentialia concreta, ut Deus, possint supponere pro

180
182
183

persona................................
184
Art. V. — Utrum nomina essentialia in abstracto, ut Deitas, possint supponere
pro persona................................
184
Art. VI. — Utrum personae possint praedicari de nominibus essentialibus . .
185
Art. VII. — Utrum nomina essentialia sint « approprianda 1» personis . . . .
185
De convenientia appropriationis.

Art. VIII. — Quod attributum cui personae debeat appropriari......................

188

Corollaria.

Qu. XL.

De Personis per respectum ad relationes.

Art. I. — Utrum relatio sit idem quod persona.....................................
Art. II. — Utrum personae distinguantur per relationes.......................
Art, III, — Utrum actus notionales praeinlelligantur proprietatibus . .

191
191
193

Corollaria.

<

Qn. XLI. — De Personis in comparatione ad actus notionales.

Art.
Art.
Art.
Art,
Art.
Art.

I. — Utrum actus notionales sint attribuendi personis.............................
II. — Utrum actus notionales sint voluntarii.............................................
Ill, — Utrum per actus nationales persona procedat de aliquo, an de nihilo
IV. — Utrum in divinis sit potentia respectu actuum notionalium ....
V. — An potentia generandi significet relationem et non essentiam. . . .
VI. — Utrum actus notionalis ad plures personas possit terminari . . .

Λ

IVO
197
199
199
200
200

4 sS

INDEX GEVER M IS

Qu. XLII. — De aequalitate et similitudine divinarum Personarum.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

I. — Utrum personae divinae sint aequales..................................................
II. — Utrum persona procedens sit coaeterna suo principio.......................
III. — Utrum sit aliquis ordo naturae in personis divinis.......................
IV. — Utrum Filius sit aequalis Patri secundum magnitudinem..............
V.
Utrum una personarum divinarum sit in alia...................................
VI. — Utrum personae divinae sint aequales secundum potentiam . . . .

Pag.
202
202
203
205
206
206

Qu. XLin. — De Missione divinarum Personarum.

Art. I. — Utrum alicui personae divinae conveniat mitti...................................
Art. II. — Utrum missio sit aeterna an temporalis tantum...............................
Art. III. — Utrum missio invisibilis divinae personae sit solum secundum donum
gratiae gratum facientis.......................................................................
212

208
210

Quid de hac re docet S. Scriptura? 213. — Quid Traditio? 214. — Quid communiter
docent theologi circa hanc habitationem? 216. — Quid dicit S. Thomas in corpore
articuli? 217. — Duplex dubium examinatur. 219. — De sententia Suarezii quid
sentiendum est? 22t. — De duobus aliis dubiis, 222.

Art. IV. — Utrum Patri conveniat mitti..............................................................
Art. V. — An conveniat Filio invisibiliter mitti...................................................
Art. VI, — Utrum missio invisibilis fiat ad omnes qui sunt participes gratiae
Art. VII. — Utrum Spiritui Sancto conveniat visibiliter mitti. ........
Art. VIII. — Utrum aliqua persona divina tantum mittatur ab ea, a qua est
De momento supremi mysterii Trinitatis..........................................................

222
223
223
224
224
225

Ex eo melius apparet distinctio duorum ordinum, 225. — Ostenditur in hoc my­
sterio vitam Dei intimam esse perfectam vitam intellectus et amoris, 226. — Ex
revelatione mysterii Trinitatis vita Dei intima, apparet ut supremum exemplar vitae
gratiae, praesertim prout filiatio nostra adoptiva est participata similitudo analogica
filiationis naturalis aeternae. Tres personae sunt unum principium operationis ad
extra, attamen adoptare appropriate Patri, ut auctori. Filio, ut exemplari, Spiritui
Sancto ut imprimenti. Haec adoptio fit imperfecte per gratiam viae, et perfecte
per gloriam, 226.

II. — DE DEO CREATORE
Prologus: Locus hujusce tractatus in synthesi S. Thomae; divisio ejus.

Qu. XLIV. — De prima causa omnium entium.

Art. I. — Utrum sit necessarium omne ens esse creatum a Deo.......................

231

Solvuntur objectiones pantheistarum, 234.

Art. II. — Utrum materia prima sit creata a Deo...........................................
Solvuntur objectiones dualistarum, 239. — Dubium, 239.

236

INDEX GENERALIS

Art.
Art.

459
/*'»?·
240
243

— Ulrum Deus sit causa exemplans rerum
IV. — Ulrum Deus sit causa finalis omnium

Ill.

Dubium duplex, 245. — Corollarium, 246.

Qu. XLV. — De ipsa creatione.
Art.

I. — Utrum creare sit ex nihilo aliquid jacere .............
Testimonium S. Scripturae. 247. — Patres, 248. — Errores, 249. — Ratio theolo­
gica, 249. — Tria dubia, 251.

247

Art.
Art.

II. —

Ulrum Deus fossil aliquid creare...................................................
III. — Ulrum creatio sil aliquid in creatura............................................

253
254

Duo dubia <le creatione passive sumpta, ut est relatio dependentiae a Creatore, 256.

Art.

IV. — Utrum creari sit proprium compositorum et subsistentium . . . .
Dubium I: An anima humana proprie creetur, 258. — Dubium II: An gratia
habitualis proprie creetur in anima, 259. — l htferentia inter S. Thomam et Suarezium
quoad creationem, 259.

257

Art.

V. — Utrum solius Dei sit creare...............................................................
Solvuntur objectiones Scoti, 260. — Creatura ne instrumentaliter quidem creare
potest, 263. — Solvuntur objectiones Suarezii, 264.

259

Art.

VI. — Ulrum creare sit proprium alicujus personae.................................
Creator dicitur de Deo non personaliter, se I essentialiter; attamen appropriatur
Patri, sicut potentia; dum sapientia appropriatur Filio, et bonitas Spiritui Sancto.

266

Art.
Art.

VII. —

Ulrum in rebus creatis sit vestigium Trinitatis..........................
VIII. — Utrum opus creationis admisceatur operibus naturae et artis . .

269
269

Qu. XLVI. — De principio durationis rerum creatar

Illi

Art.

I. — Utrum universitas creaturarum semper fuerit.................................
Non est necessarium mundum semper fuisse. Potest esse novitas etlectus absque no­
vitate actionis in Deo, 272. — Dubium, 274.

271

Art.

II. — Utrum mundum incepisse sil articulus fidei..................................
Novitas mundi non potest demonstrari cx parte mundi, 276. — Neque ex parte Dei,
cujus voluntas liberrima, per factum non manifestata, per rationem nostram investi­
gari nequit, 276. — Solvuntur objectiones. 277. — Dubium: An haec thesis sit proba­
bilior etiam pro rebus successivis, quae in quodam fluxu consistunt, ut motus et tem­
pus, 279. —Corollarium: In prima antinomia Kantii, quod inceptionem mundi nulla
pars apodictice probatur, nec affirmatio, nec negatio. Unde non ost vera antinomia,
scii, non est contradictio cujus duae partes probarentur ad ostendendum metaphysicam esse impossibilem. Nec probatur ex hoc quod tempus sit « forma a priori nostrae
sensibilitatis », 279.

275

Art.

III. —

In quo sensu dicitur Deum res creasse <c in principio »....................

280

Qu. XLVII. — De distinctione rerum in communi.

Art. I. — Utrum rerum multitudo et distinctio sit a Deo...............................
Status quaestionis. Magnum problema de origine multitudinis et distinctionis re­
rum. va! le agitatum ab antiquis et a modernis est insolubile sine notione creationis li­
berae, 281. — Distinctio rerum non provenit a casu, nec potest explicari per causam
materialem, 284. — Nec explicatur per emanatismum ex necessitate naturae. 28c.—
Distinctio rerum non venit a Deo operante ex necessitate scientiae, 286. — Se.lw/Λ*
intentione liberrima Dei creatoris, 286. — Ealsitas evolutionism! ascen lentis. evolu­
tionism! descendentis, ct optimism! absolut! Platonis et Leibnizii, 286.

281

400

INDEX GENERALIS

Art. II. — Utrum inaequalitas rerum sit a Deo...................................................

^“g·

287

Inaequalitas entium requiritur ad perfectionem universi, 287. — Articulus Codicis
Mentis Cassini: In creaturis est subordinate agentium quae coirespcndet subordi­
nation! finium, 291. — Corollaria, 292.

Art. III. — Virum sit unus mundus tantum.......................................................

293

Universus mundus est unicus, unitate ordinis, seu subordinatienis et coordina­
tionis, 293.

De gubernatione rerum in communi (Qu. CID).

Art. I. — Utrum mundus ab uno gubernetur.......................................................
Art. II. — Utrum finis gubernationis mundi sit aliquid extra mundum . . . .

295
296

Est bonitas Dei manifestanda, 296.

Art. III. — Utrum mundus gubernetur ab uno....................................................
Art IV, — De effectibus gubernationis divinae.....................................................

'zgj

298

Principalis effectus est quod creaturae assimilentur Deo, per participationem boni.

Art, V. — Omnia divinae gubernationi subduntur................................................
Art. VI. — Deus gubernat inferiora per superiora..............................................
Art. VII. — Nihil contingere potest praeter ordinem universalem divinae guber­
nationis .................................................................................................
299
Art. VIII. — Aliquid tamen contrariatur statuto ordini causae particularis . .

298
299

300

De conservatione creaturarum (Qu. CIV).

Art.
Art,
Art.
Art.

I. — Utrum creaturae indigeant ut a Deo conserventur inesse.....................
II. — Utrum Deus immediate omnem creaturam conservet.......................
Ill, — Utrum Deus possit aliquid in nihilum redigere...........................
IV, — Utrum Deus aliquid in nihilum redigat..........................................

301
3°3
3°4
3°4

De mutatione creaturarum a Deo (Qu. CV).
Art,
Art.
Art.
Art.

I.
Utrum Deus possit immediate movere materiam ad formam ....
II. — Utrum Deus possit immediate movere aliquod corpus........
3°7
III.
Utrum Deus possit immediate movere intellectum creatum....
IV.
Utrum Deus possit movere voluntatem creatam....................
3°7

3°^

3°7

«Proprium est Dei movere voluntatem objective efficaciter. sed maxime interius
eam inclinando». Hoc autem facit non laedendo, sed actualizando libertatem no­
stram. — Hoc potest Deus «quia voluntas ejus est eflicacissima».

Art. V. — Utrum Deus operetur in omni operante...........................................

308

Deus applicat omnes causas secundas, quas conservat, ad agendum.

Art. VI.

Utrum Deus possit facere aliquid praeter ordinem rebus inditum . .

309

Potest miraculose agere praeter leges naturae, quae sunt hypothetice necessariae.

Art. VII. — Utrum omnia quae Deus facit praeter ordinem naturalem rerum
sint miracula........................................................................................
310
Art, VIII. — Utrum unum miraculum sit majus alio......................................
Quid sit fatum, secundum rectam acceptionem hujusce nominis.

310

INDFX GFNERAI.IS

461

De Malo (Qu. XLVHI).
Pag.

Prologus: Divisio quaestionis. De erroribus circa malum....................................
Art. I. — Utrum malum sit natura quaedam...................................................
Malum est privatio boni debiti, 315. — Minus bonum non est malum, 316. — De
dolore: (pii I sit. Contra pessimismum, <lol >r non est quid primitivum, 316.

Art. II. — Utrum malum inveniatur in rebus................................................
Perfectio universi requirit ut sint quae iam quae a bonitate deficere possint, et
quan loque deficiant, 318. — De majori bono propter quo i Deus permittit mala fieri,
in diversis or linibus rerum, 319. — De conceptu divinae permissionis mali: de quintu­
plici permissione divina, 321.

Art. III. — Utrum malum sit in bono Sicut in subjecto.................................
Art. IV. — Utrum malum corrumpat totum bonum........................................
Bonum oppositum malo potest totaliter corrumpi, non vero bonum quot est
subjectum mali; habilitas autem subjecti a 1 bonum diminuitur, sed nunquam tota­
liter tollitur, manente natura subjecti, 324.

Art. V. — Utrum malum sufficienter dividatur per poenam et culpam..............

SU

SM

318

321
323

327

Affirmative in rebus voluntariis, 328. — Definitio poenae proprie dictae, 329. — Tri­
bulationes justorum non semper proveniant a peccatis ipsorum aut parentum. 330.
— Non omnes divisiones mali re lucuntur a 1 prae lictam inter poenam et culpam 331.

Art. VI. — Utrum habeat plus de ratione mali poena quam culpa..................

332

Negative. — Solvuntur objectiones, 334.

Dg causa mali (Qu. XLIX).
Art. I — Utrum bonum possit esse causa mali................................................

336

Malum non habet causam formalem, nec finalem, se 1 habet causam materialem et
causam efficientem per acci lens, 337. — Bonum est per accidens causa efficiens mali,
aut ex defectu agentis, aut ex virtute agentis contrarii, 337. — Quotuplex causa per
accidens? 338. — Solvuntur objectiones, 339. — Quare pro S. Thoma « in solis homi­
nibus malum videatur esse ut in pluribus >, 340. — Signa probabilia peccati origi­
nalis, 341. — In quo sensu hoc peccatum dicitur «felix culpa», 341.

Art. II. — Utrum Summum Bonum, quod est Deus, sit causa mali..............

342

Deus nullo modo est causa mali culpae; nec directe, nec in lirecte, 343. —Solvuntur
objectiones, 346. — Deus per acci lens vult et causât m ihim physicum et malum
poenae, 352. — Dubium: An sit bonum mala esse’ Negative 352 — Recapitu­
latio, 333.

Art. III. — Utrum sit unum summum malum, quod sit causa omnis mali . . .

353

Triplex confutatio manichaeismi. 354. — Appendix: De tribulationibus justorum,
earumque inotivis, 355.

DE ANGELIS

Caput L — De existentia et substantia angelorum (qu. 50).
Art. I. — De existentia angelorum.......................................................................
Art. II. - De principiis S. Thomae in hoc tractatu cum principiis Scoti et
Suarczii comparatis......................................................................................

359

360

INDEX GENERALIS

4()2

7’ag.

Art. III. — De creatione angelorum (qu. 61)...................................................
Art. IV. — An angeli sint puri spiritus absque ullo corpore, quantumvis subtili
(qu. 50, a. 1)..........................................................................................
Art. V. — An angelus sit omnino immaterialis (ibid. a. 2).............................
Art. VI. — Quomodo angeli assumunt corpora...................................................
Art. VII. — Utrum omnes angeli differant specie (ibid. a. 4)..........................
Etiam de potentia absoluta non possunt esse duo angeli ejusdem speciei, 364.
1

Art. VIII. — Quomodo angelus est in loco (qu. 52)........................................

362

363
363
364
364

365

Per contactum virtutis seu dynamicum, 365.

Caput Π. — De virtute cognoscitiva angeli (qu. 54).

Art. I. — Utrum intelligere angeli sit ejus substantia........................................
Art. II. — Utrum esse angeli sit ejus intelligere................................................
Art. III. — Utrum essentia angeli sit sua virtus intellectiva............................

366
367
367

Quomodo angelus seipsum intuitive cognoscit, cf. supra, cap. I, art. 2.

f

Caput ΠΙ. — De medio cognitionis angelicae (qu. 55).

Art. I. — Utrum angeli cognoscant omnia per suam essentiam........................
Art. II. — Utrum angeli intelligant per species a rebus acceptas....................
Art. III. — Utrum superiores angeli intelligant per species magis universales
quam inferiores angeli...........................................................................
369
Art. IV. — An angeli cognoscant futura contingentia et secreta cordium . . .

368
368

370

Caput IV. — De amore seu dilectione angelorum (qu. 59, 60).

Art. I. — De eorum voluntate et libertate...............................................................
Art. II. — De eorum amore tum naturali, tum electivo.......................................
Art. III. — Utrum angelus naturali dilectione diligat Deum (auctorem naturae)
plus quam seipsum (qu. 60, a. 5).................................................
372

371

Dubium, 372. — Solvuntur objectiones, 373.

Caput V. — De merito angelorum (qu. 62, a. 4, 5. 6).

Art. I. — Utrum angelus beatus suam beatitudinem meruerit...........................
Art. II. — Utrum angelus meruerit in primo instanti ...........

Ύ]Α-

375»

Utique, sed imperfecte. Quare in secundo instanti sufficiat in angelis unus actus
ad definitivum meritum ct ad demeritum (qu. 62, a. 5).

Art. III. — Utrum angeli sint consecuti gratiam et gloriam secundum quanti­
tatem naturalium..................................................................................
375.
Caput VI. — De culpa et obstinatione daemonum (qu. 63, 64).

Art. 1. — Utrum malum culpae possit esse in angelis.......................................
Art. II. — An angelus potuerit peccare in primo instanti...................................
Art. III. — An angeli potuerit peccare venialiter..............................................

376.
377-

INDEX GENERALIS

4 63

Art. IV. — Dc obstinatione daemonum (qu. 64, a. 2).....................................
S. Thomas hanc obstinationem explicat, non solum per causam extrinsecam. ex
parte Dei denegantis gratiam, se I per causam intrinsecam, scii, per modum immuta­
bilem judican Ii et a lhaeren li fini a I quem se determinavit angelus, 378. — I* series
objectionum adversariorum, 379, — Ii* senes objectionum. 379.

373

Caput VH. — De illuminatione angelorum (qu. 106).
Quomodo angeli superiores illuminant inferiores................................................
Daemones ordinant manifestationem veritatis ad suam nequitiam......................

381
381

Caput Vm. — De hierarchia angelorum (qu. 108-112).
. . .

381

Art. 1. — De ipsa eorum custodia......................................................................
Art. II. — Quaenam sint officia angelorum custodum erga nos......................

382
382

Quid sit hierarchia. De tribus hierarchies. Quaelibet continet tres ordines

Caput IX. — De custodia angelor

Illi

(qu. 113).

Caput X. — De impugnatione daemonum (qu. 114).

Art. I. — Homines impugnantur a daemonibus, sed ordo impugnationis ipsius
est a Deo, qui mala ad bona ordinat...........................................................
Art. II. — Tentare est proprium diaboli...........................................................
Art. III. — Non omnia peccata procedunt ex tentations diaboli......................

383
383
383

DE CREATURA CORPORALI
(qu. 65-74)-

Art. I. — Quid sit genus litterarium trium priorum capitum Geneseos. In his
inore scienti fico describitur rerum constitutio et creationis ordo, sed tra­
ditur narratio historico-popularis...................................................
384
Dubium: Circa quaenam facta sensus litteralis historicus vocari in dubium non
possit, 385. Circa, inter cetera, rerum universarum creationem a Deo factam initio
temporis; peculiarem creationem hominis, formationem primae mulieris ex primo ho­
mine; generis humani unitatem, ct ea quae pertinent ad doctrinam revelatam de
- peccato originali, 386.

Art. II. — Dc origine vitae et transformismo................................................
Qui I sentien Ium est de transformismo absoluto, 387. — Quid de transformis: ·!<·
mitigato, 388.

387

4t>i

INDEX GENERALIS

DE HOMINE
Prologus. De charactere theologico hujusce tractatus per comparationem ad

tractatum philosophicum: de Anima.............................................

Pag.

390

I· SECTIO: DE ANIMA HUMANA

Caput I. — De spiritualitate et immortalitate animae (qu. 75).
I. — Sacrae Scripturae testimonium. — Definitiones Ecclesiae...........................
II. — Ratione probatur spiritualitas animae cx objecto universali intellectus
nostri, speciatim ex objecto intelligibili quoad abstrahit ab omni materia,
et ex principiis absolute necessariis et universalibus rationis nostrae . .

391

392

Confirmatur ex hoc quo i anima cognoscit seipsam et naturam omnium corporum,
dum corpus nihil cognoscit. Confirmatur etiam ex hoc quod anima cognoscit et desi­
derat bona spiritualia ipsum Deum; ex hoc quod est libera, et conscientiae moralis
prae lita, 393.

III. — Incorruptibilitas animae sequitur ex ejus spiritualitate seu intrinseca
independentia a materia. Confirmatur ex hoc quod desiderat esse semper

395

Caput Π. — De unione animae cum corpore (qu. 76).
I. — Quid sit de fide secundum Conc. Viennense?...............................................

396

Anima est forma corporis humani per se et essentialiter, secundum Conc. Vicnn.,
attamen non definivit eam esse unicam formam corporis humani, 396.

II, — Ratione probatur animam esse formam corporis, immo unicam ejus formam

397

Ipsa enim est primum quo homo nutritur, sentit, movetur ct intelligit, et homo est
quii « simpliciter unum «, 397. — Anima humana est unica forma corporis, alioquin
non daret esse simpliciter, et per consequens non esset forma substantialis. 397. —
Convenienter unitur cum corpore apto a 1 sensationem, a l cognoscen lum ens intelligibile rerum sensibilium, 398. — Solvuntur objectiones; Anima intellectiva est
« cmincntei* formaliter > vegetativa et sensitiva, 398. — Anima communicat corpori
actum essendi, quo ipsa est, sic est unicum esse substantiale in homine, 399.

Caput ΙΠ. — De facultatibus animae (qu. 77-83).

I. — Facultates animae specificantur ab earum objecto formali, ideoque realiter
distinguuntur ab essentia animae..................................................................

400

Quid de hac re sentiunt Scotus et Suarez.

II. — Ex eodem principio statuitur distinctio et distantia sine mensura inter in­
tellectum et facultates sensitivas......................................................................
III. — Eodem modo distinguitur voluntas ab appetitu sensitivo...........................

401
401

De errore plurium modernorum.

IV. — Definitio libertatis secundum S. Thomam..................................................
Ejus comparatio cum definitione proposita a Molina, 401. — De relatione electionis
cum ultimo judicio practico; in hoc Scotus et Suarez recedunt a S. Thoma, 402.

401

INDEX GENERALIS

Caput IV.

465

Quomodo anima seipsam cognoscat (qu. 87).
Pag-

i

I. — Dc objecto adaequato et de objecto proprio intellectus nostri......................
II. — ATow per essentiam suam, sed per actum suum se cognoscit anima intellectiva,

403

dum unitur cum corpore..............................................................................

403

Si anima sese immediate cognosceret per essentiam, spiritualitas ejus esset omnibus
evidentissima, sicut dum separabitur a corpore, 404.

Caput V. — De anima separata (qu. 89).

Art. I. — De subsistentia animae separatae........................................................

405

Anima separata remanet individuata per suam relationem transcendcntalem ad
coquis suum.

Art. II. — De cognitione animae separatae............................................................

406

Anima separata seipsam intuitive videt, et in speculo suae prc.piiae essentiae co­
gnoscit Deum auctorem naturae cum perfecta certitudine. Insuper accipit species in­
fusas, 4< 6. — Quomodo cognoscat ea quae hic in tenis aguntur, 407. — De ejus duratione, scii, de aevo ct de tempore discreto, 407.

Art. III. — De immutabili voluntate animarum separatarum..............................

408

S. Thomas hanc immutabilitatem explicat ab extrinseco (ex parte Dei) ct ab
intrinseco (ex parte animae), 409. — Quid sentiunt de hac re Scotus et Suarez, ibid.
— De quadam opinione particulari Cajctani, 410. — De sententia communi themistarum, 410.

II· SECTIO: DE PRIMA PRODUCTIONE HOMINIS
ET DE EJUS LAPSU

Caput I. — De hominis origine (qu. 90-93).
Art. I. — De protoparentum creatione................................................................

413

Status quaestionis, 413. — Doctrina catholica, ejusque fundamentum. 413. — Ra­
tione confutatur transformismus absolutus, 414. — Transfcrmismus mitigatus est gra­
tuita hypothesis quae sensui litterali saltem proprio narrationis biblicae ccntraiia
est, 414.

Art. II. — Dc unitate generis humani................................................................

415

Status quaestionis, 415. — Doctrina revelata, 415. — Ratione confirmatur, 415.

Art. III.

De propagatione generis humani quoad productionem animae . . .

Status quaestionis, 416. — Doctrina catholica: creatianismus. 416. — Ratione
defen litnr anima non est pars divinae substantiae, nec potest esse ex semine; nec
potest esse ab anima parentum, sed immediate creatur a Deo ex nihilo, 417.

Caput Π.
f

Q

De hominis elevatione ad statum supernaturalem (qu. 95).

Art. I. — Quid sit supernaturale et quomodo dividitur.....................................

418

Qui I sit supernaturale quoad substantiam, et supernaturale quoad modum, 419.
— Qui 1 sit ordo naturalis, 420. — Quid sit ordo supernaturalis, 421.

Art. II. — De variis statibus humanae naturae relate ad gratiam..................
Quinque status communiter distinguuntur.

421

466

INDEX' GENERALIS

Art. III. — An protoparentes constituti fuerint in statu sanctitatis ct justitiae et
status iste fuerit supernaturalis...........................................................
422

l^ag.

Status quaestionis. 422. — Doctrina catholica, ejusquo fundamentum, 422. —
Ratione theologica probatur: de triplici harmonia status justitiae originalis, quomodo
ex suprema sequuntur aliae duae, 424.

Art. IV. — De dono integritatis seu de donis praeternaturalibus........................

424

De immunitate a morte. 425. — De immunitate a dolore, 426. — De immunitate
a concupiscentia, 426. — De immunitate ab ignorantia, 427. — De possibilitate status
naturae purae, 428.

Art. V. — De conditione prolis generandae in statu innocentiae........................

429

Pueri nati fuissent in originali justitia, et ideo in gratia (qu. 100, a. 1 ). 429.

Art. VI. — Utrum gratia sanctificans fuerit in Adamo innocente dos naturae
an donum personale tantum...............................................................
430
Doctrina Ecclesiae circa donum justitiae originalis, 431. — Quaenam est doctrina
definitiva S. Thomae de hac re, 433.

Caput ΙΠ. — De hominis lapsu.
Art. I. — De peccato protoparentum.......................................................................

438

Doctrina catholica ejusque fun lamentum, 438. — Ratione theologica probatur
peccatam protoparentum fuisse peccatum superbiae, 439.

Art. II. — De existentia peccati originalis et ejus effectuum in Adae posteris

440

Doctrina catholica, 440. — Testimonium S. Scripturae et Traditionis, 441. —
Ratio theologica per quam lam analogiam ostendit quomodo primum peccatum primi
parentis tra lucit.T per originem a 1 posteros, 443. — Adam innocens erat « caput na­
turae elevatae», ideo perdidit sibi et nobis gratiam quae erat dos naturae, 444.

Art. III. — De natura originalis peccati...............................................................

445

Doctrina catholica, 445. — De diversis Doctorum sententiis, 446. — S. Thomas, ad
conciliandum S. Augustinum cum S. Anselmo, tenet quod peccatum originale est ma­
terialiter in concupiscentia, formaliter vero est privatio justitiae originalis, 446. —
Pro plerisque thomistis elementum formale peccati est privatio ipsius gratiae sancti­
ficantis, quae est radix intrinseca justitiae originalis, 447. — Confirmationes, 447. —
Corollaria, 448.

Art. IV. — De sequelis peccati originalis...............................................................

448

Per peccatum originale, homo spoliatus est donis gratuitis et insuper vulneratus
est in naturalibus, 448. — Est debilior a 1 bonum honestum ordinis naturalis facien­
dum, quam fuisset in statu naturae purae, 449.

Conclusio: Doctrina de peccato originali non repugnat attributis divinis . . .
Non repugnat justitiae divinae, nec sapientiae, ncc bonitati Dei. Deus permisit pec­
catum originale propter majus bonum Incarnationis redemptivae, un le dicit in
liturgia: « O felix culpa, quae talem ac tantum meruit habere Redemptorem ».

45θ