QUÆSTIO I
DE SACRA DOCTRINA
QUALIS SIT ET AD QUÆ SE EXTENDAT
EXPLICATIO ET SUMMA TEXTUS

D. THOMÆ IN HAC QUÆSTIONE

UID nomine sacræ doctrinæ intelligat D. Thomas, dicemus in
disputatione secunda proœmiali. Sufficit in præsenti advertere,
quod nomine doctrinæ et disciplinæ intelligit Aristoteles (I Post,
c. 1; lect. 1, apudD. Thomam) cognitionem probativam alicujus,
sive scientifice, sive probabiliter. Et eodem modo sumit D. Tho­
mas in præsenti doctrinam, non pro ipsa cognitione fidei quæ
solum præbet principia huic scientiae, sed de cognitione proba­
tiva et quæ deducit aliquas conclusiones : et haec vocatur theo­
logia. Sed utitur nomine doctrinæ in genere, quia de hac doctrina inquiret postea an sit
scientia vel non, speculativa vel practica, etc. : et ideo non debuit uti nomine scientiae,
quia sic praesupponeret id quod debebat inquirere.
In toto textu hujus quaestionis tractat D. Thomas duo principalia. Primo, qualis sit
ista doctrina seu scientia. Secundo, ad quæ se extendat.
Et quantum ad primum, qualitas istius doctrinæ consideratur ex quinque praecipuis
condicionibus ad eam requisitis. Prima est utilitas, seu necessitas hujus doctrinæ; quod
pertinet ad quaestionem an est. Secunda est certitudo, qua discernitur ista doctrina ab
opinione et cognitione incertâ, et constituitur in ratione scientiae; pertinetque quasi ad
genus remotum. Tertia pertinet ad genus magis propinquum : an videlicet sit practica,
vel speculativa. Quarta pertinet ad differentiam specificam : an sit una specie, et an sit
Theologia

I.

39

ed. Bekker
7i a i sqq.

306

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

, sapientia. Quinta pertinet ad modum procedendi : an sit argumentativa. De primis
quatuor condicionibus agit D. Thomas sex prioribus articulis, de quinta autem in
articulo octavo.
Quantum ad secundum, considerat subjectum istius doctrinae, quod est Deus, tam
quoad ea quae se habent ut conclusiones, et se habent ut objectum theologiae, quam
quoad ea quae se habent ut principia, et continentur ut credita in sacra Scriptura. Et de
subjecto circa quod theologia versatur, agit articulo septimo, ostendens quod est Deus,
et quidquid ad Deum dicit ordinem. De principiis vero, scilicet de contentis in sacra
Scriptura, et de ejus sensibus ac metaphoris, ut inde nobis constare] possit quidnam
liquido de fide et litteraliter sit contentum in Scriptura, agit articulo nono et-decimo.

ORDO

DISPUTANDI 'IN

HAC

QUÆSTIONE

Circa hanc quaestionem primam duas prooemiales disputationes instituemus : primam
circa principia theologiae; secundam circa ipsam scientiam. Sunt autem principia
theologiae res creditae per fidem : quae licet certitudine supernatural! credantur a fideli­
bus, tamen respectu infidelium et eorum qui a fide deficiunt, operae pretium est ipsa
principia in initio ipso et limine theologiae defendere, eorumque certitudinem explicare :
Tjti
vacillante enim principiorum firmitate, tota scientia nutat. Et ideo, ut juxta Apostolum
i Pet. m, is possimus exhortari et eos qui contradicunt arguere, paratique simus reddere omni
poscenti nos rationem, praemittenda fuit haec prima disputatio de certitudine princi­
piorum theologiae, ut defendamus fidei nostrae firmitatem contra omnes qui in ipsam
volunt praevalere.

DISPUTATIO I
DE CERTITUDINE
PRINCIPIORUM THEOLOGIÆ
EX Domini immaculata (inquit propheta, Psal. xvin, 8, 9), convertens animas, testimo\ nium Domini fidele, sapientiam praestans parvulis ; justitiae Domini rectae, laetificantes
h corda, praeceptum Domini lucidum, illuminans oculos. In his verbis aperte demonstratur
H
l·''· fidei nostræ certitudo et excellentia super omnes doctrinas et leges : et denotatur
JtLaSJfs. triplex ejus condicio ad convincendum triplex genus infidelium, scilicet paganorum,
haereticorum et Judaeorum. — Nam in illis primis verbis : Lex Domini immaculata convertens animas,
ostenditur contra paganos excellentia legis et Scripturae divinae respectu omnium aliarum legum;
quia nulla est ita immaculata, nec interiora animae sic attingens sicut lex Domini, ut egregie
advertit Divus Thomas (super hunc ipsum Psal. xvin). — In illis autem verbis : Testimonium Domini
fidele, et Justitiae Domini rectae, agitur contra Judaeos, quibus oportet ostendere fidele fuisse
promissum divinum, et testimonium ejus impletum de adventu Messiae : et quod cessave­
runt justitiae carnis quae erant caeremoniae veteris legis, et successerunt justitiae laetifi­
cantes corda. — Denique, in ultimis verbis : Praeceptum Domini lucidum, illumi­
nans oculos, agitur contra haereticos : qui se illuminatos dicunt, non ex Domini
praecepto et oboedientia fidei quae per Ecclesiam nobis proponitur, sed ex
proprio spiritu et electione propriae voluntatis ; cum tamen in prae­
senti, non propria voluntas, sed praeceptum Domini dicatur
illuminare oculos. Contra haec ergo tria infidelium genera
ostendendum est, principia nostrae theologiae, quae
sunt veritates traditae a fide, esse omni aliâ
doctrinâ certiora; et sic manuducemur, tum ad
ipsas res fidei acceptandas, tum etiam
excitabimur ad defendendas.

■ W
■

308

1

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

ARTICULUS I

·

I

Ostenditur contra paganos fidem nostram esse aliis omnibus certiorem.
Lex Domini immaculata convertens animas
(Psal. xvni, 8).
Narraverunt mihi iniqui fabulationes, sed non
sicut lex tua (Psal. cxvin, 85).
Non doctas fabulas secuti notam fecimus vobis
Domini nostri virtutem et prœsentiam (IIPetri i, 16).

2. '■"'vrincipio oportet advertere eum qui con1—tra paganos disputaturus est et fidem
praedicaturus, nullatenus praesumere
debere, quod ratione et discursu poterit eos con­
vincere, et demonstrare ea quae fidei sunt. In hoc
enim, ut optime advertit D. Thomas (I P. q. 32,
a. 1 ; et I Contra Gent. c. 3), multum fidei dero­
garetur : tum quia, cum res fidei sint ita excelsae
quod omnem intellectum creatum superant, non
possunt humanâ ratione, quae valde infirma
est, comprehendi et demonstrari : tum quia
cedit in derisum et contemptum fidei, si videant
gentiles nos non inducere rationes cogentes :
intelligent enim quod solum propter illas ratio­
nes credamus.
3. Secundo, oportet advertere quod praedicatio
fidei duplici viâ solet introduci. Primo, per mo­
dum extraordinarium et superiorem, videlicet
per miracula, juxta illud (I ad Cor. Π, 4) : Sermo
meus et prœdicatio mea non in persuasibilibus
humanæ sapientiœ verbis, sed in ostensione spiri­
tus et virtutis. Sed hoc utendum non est commu­
niter et ordinarie, nisi aliquis senserit specialem
motionem Spiritûs Sancti : alioquin magno peri­
culo fidem exponet, si temerarie praesumat mira­
cula velle facere in confirmationem fidei, et non
faciat. Fuit autem frequentior in principio Eccle­
siae ista praedicatio fidei per miracula, quia tunc
primo plantabatur in mundo; et ideo non erat
praesumptionis, sed necessitatis, postulare a Deo
crebra ista miracula, ut sic posset fides publicari
et manifestari, juxta illud (Act. iv, 29-30) : Et
nunc Domine da servis tuis cum omni fiducia
loqui verbum tuum, in eo quod manum tuam
extendas ad sanitates, et signa, et prodigia fieri
per nomen sancti Filii tui Jesu. Hæc erat tunc
Ecclesiae oratio. Ceterum nunc postquam^Ecclesia, post tot miracula et testimonia, radicata et
fundata est in fide, non sunt quærenda nova

miracula, neque singulis diebus innovanda ad
credendum, ne forte audiamus illud Christi Do­
mini (Mat. xn, 39) : Generatio mala et adultera
j
signum queerit : et signum non dabitur ei, nisi
signum Jonee prophetee. Quare sufficiunt nobis
signa et miracula praeterita, quorum virtute
Ecclesia fundata est et tot saeculis conservata, ut
ea ulterius iterare necesse non sit : cum in suo
effectu appareant evidenter, id est, in conver­
sione et conservatione fidei in tot gentibus et
populis, ut optime inquit D. Thomas (I Contra
Gent. c. 6).
4. Relicto ergo hoc praedicationis modo extra­
ordinario et praeter regulas communes, et assu­
mendo solum signum Jonae prophetae, id est,
miracula jam praeterita, et doctrinam propheta­
rum atque Apostolorum : secunda et ordinaria
via praedicandi et defendendi fidem contra paga­
nos, est per viam persuasionis et disputationis.
Contra sapientes enim et majores inter gentiles
disputatione procedendum est, ut inter fidem
nostram et eorum sectam excellentia doctrinae
nostrae demonstretur. Erga minores autem et
simpliciores persuasione utendum est, per varias
similitudines, exempla et parabolas, per promis­
siones vitae aeternae terroresque damnationis per­
petuae, et alia similia; nam et de ipso Domino
dicitur (Mat. xiii, 34), quod in parabolis loque­
batur ad turbas, et sine parabolis non loquebatur
eis. Quamvis autem juxta singulas sectas spe­
cialiter disputandum sit juxta speciales errores
qui in tali secta docentur, de quibus in variis
materiis theologiae agendum erit : nunc solum in
generali proponendae sunt nobis viae, quibus
fidei nostrae excellentia respectu omnium aliarum
sectarum ostendi potest, praesertim disputando
cum sapientioribus gentilium qui, si reducantur
ad fidem, facile ceteros simpliciores reducent,
Maxime autem curandum est, ut dixit Div. Pe­
trus ad Clementem (ut [refertur in libro primo n. i6; P G
Recognitionum), « ut fides de Christo possit omni
I2I5
cum examinatione probari; et cum eum cogno­
verint, de reliquo cuncta ei credantur ; nec ultra
discutere eum per singuia quæ docuerit, sed
habere firma et sancta quæ dixit. » Quibus ver­
bis docemur non esse laborandum in singulis

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. i.

i P. q· 32>

a. i, c. m fine

articulis fidei discutiendis pro prima prædicatione
gentilium : sed maxime probandum de Christo,
et de ejus fidei fundatione : inde enim facile
constabit omnia alia esse credenda, quae ipse
dixit.
5. Igitur triplici medio potest generaliter pro­
bari excellentia nostræ fidei contra paganos. —
Primo, per viam negationis, scilicet solvendo
rationes quibus nostram fidem impugnant et im­
possibilem reputant, juxta illud (I Petri ni, 15) :
Parati semper ad satisfactionem omni poscenti vos
rationem de ed quæ in vobis est spe. Hoc enim
nulli alteri doctrinæ contingit, quod scilicet
doceat aliqua excedentia cursum ordinarium cau­
sarum naturalium, et tamen possit de omnibus
illis reddere rationem et defendere quod non sit
impossibile : sicut fit in fide nostra per totam
theologiam, quæ ad hoc præcipue dirigitur; et
ideo inquit D. Thomas (quæst. 32 cit.), quod ad
sufficit defendere non esse impossibile quod
prædicat fides; de quo etiam videri potest I P.
q. 1, a. 8. — Secundo, potest procedi per rationes
positivas. Nam vel gentiles errant in his quæ
naturaliter de Deo demonstrantur, ut quod sit
unus, quod actus purus, infinitus, etc. : et tunc
per rationes naturales docendi sunt, etiam per
demonstrationem, ut exinde facilius manuducantur ad credenda ea quæ sunt fidei : sicut
Paulus (Act. xvii) cum Areopagi disputaret de
fide nostra coram philosophis, prius per rationem
naturalem et discursum probavit dari unum
Deum ejusque immensitatem, deinde manuduxit
eos ad mysterium resurrectionis in Christo. Si
vero gentiles in his quæ Dei sunt, non errent,
non oportet in hoc laborare ; sed ex his quæ per
naturalem rationem de Deo sentiunt, possunt
persuasive deduci ad ea quæ fides de Deo tradit.
Et potest excellentia nostræ fidei ab effectibus
ostendi, ut a miraculis, puritate, sapientia, inte­
gritate, etc. ; et e contra, aliarum sectarum
potest ostendi vel impuritas, vel ignorantia, vel
imperfectio. — Tertio, potest procedi contra
gentiles per similitudines et exempla, quibus res
fidei fiant perceptibiles, licet non demonstrabiles :
sicut docet D. Thomas (I Contra Gent. c. 8), quod
« humana ratio ad cognoscendam fidei veritatem
ita se habet quod ad eam potest aliquas veras
similitudines colligere, quæ tamen non sufficiant
ad hoc quod praedicta veritas quasi demonstra­
tive, vel per se intellecta comprehendatur : utile
tamen est ut in hujusmodi rationibus, quantum-

309

cumque debilibus, se mens humana exerceat,
dummodo desit comprehendi vel demonstrandi
praesumptio; quia de rebus altissimis, etiam
parvâ et debili consideratione aliquid posse
inspicere jucundissimum est ».

cf. Aristot.
i de Part, ani­
mal. c. 5 ; ed.
Bekker 644
ô 32

CIRCA PRIMUM MEDIUM.

6. Ad solvendum rationes quæ in particulari
possunt fieri contra singula mysteria nostrae fidei
ab infidelibus, sufficient ea quæ in singulis mate­
riis theologicis, ubi agitur de istis mysteriis fidei,
tractabuntur : et a D. Thoma latissime addu­
cuntur in libris Contra Gentiles. Possumus tamen
ex hoc formare rationem ad probandum excel­
lentiam nostræ fidei contra paganos et infideles,
in hunc modum. Quaecumque alia secta seu
doctrina infidelium, si aliquid docet de rebus
divinis praeter id quod ex naturalibus effectibus
et per philosophiam de prima causa demonstra­
tive cognosci potest, labitur in fabulas, et res
indefensabiles et ridiculas secundum lumen natu­
rae; nostra autem fides plura docet excedentia
captum humanum, et tamen omnia defendere
potest, ita ut non contradicant principiis luminis
naturalis; ergo sola fides nostra excellit supra
omnem aliam doctrinam, et efficitur digna creditu
supematurali modo. — Major in primis asserta
est a Christo Domino (Joa. x, 8) : Omnes, quot­
quot venerunt, fures sunt et latrones; quod non
■ essent si veritatem attigissent in his quæ ad
Deum pertinent. Et (Psal. cxvni, 85) : Narrave­
runt mihi iniqui fabulationes, sed non sicut lex tua.
Et hoc constat, quia omnes aliæ doctrinæ, vel co­
gnoscunt unum Deum æternum et infinitum sicut
ex effectibus naturalibus demonstrari potest, vel
non. Si hoc secundum, ut plerique ex gentilibus
etiam philosophis senserunt, existimantes dari
plures deos, manifeste errant etiam in naturali
scientia ; et docendi sunt, antequam fides supernaturalis eis proponatur, de errore in philosophia
naturali circa cognitionem Dei : de quo videri
possunt quæ adduximus circa vnx Physicorum
(q.24), et attingemus circa quaestionem 2 D. Tho­
mae et alias sequentes. Si vero dicatur primum,
sicut revera multi antiquorum philosophorum * P G 76,
cognoverunt dari unum solum Deum, ut videri
pG 8
potest apud Cyrillum (lib. i in Julianum
);
*
Cie172 sqmentem Alexandrinum (Oratione exhortât, ad ***
c.6 ;PL6,
gentes **
); Lactantium (lib. 1 Divinarum Institut. ««J» p^'g3
c. );
6***
Theodoretum (lib. 11
Graecarum
836 sq.

310
* C. I, 2
et passim
+ in praefatio­
nis fine
tt praesertim
ep. 41 ;
rf.ep.10,16,83
Hi praesertim
lib. π

PG 94,770 sq.

* tit. 28;
PG 130, 1334,
1341 sq.

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

affectionum) ; et consuli etiam potest Seneca 1 (in
lib. de Providentia *, et lib. 1 Naturalium quæstionum +, et in epistolis ad Lucilium +t), et Cicero
(lib. de Natura deor. Ή+), et alii apud Eugubinum
(lib. iv de Perenni philosophia 2); et manifeste
deducitur ex illo (Rom. 1, 20-21) : Invisibilia Dei
per ea quce facta sunt intellecta conspiciuntur,
sempiterna quoque ejus virtus et divinitas, ita ut
sint inexcusabiles, quia cum cognovissent Deum
non sicut Deum glorificaverunt. Plures tamen ex
his philosophis, circa ea quæ ad Deum pertinent
erraverunt : sicut Aristoteles posuit mundum
esse creatum ab æterno, et Deum agere ex neces­
sitate naturae. Alii Deum corporeum fecerunt.
Plures circa finem ultimum hominis omnino erra­
verunt, ponentes beatitudinem in corporalibus
fortunis vel deliciis : ut etiam posuit secta Mahumetanorum, quam multas fabulas immiscuisse
docet D. Thomas (I Contra Gent. c. 6) ; et videri
potest S. Damascenus (lib. de Hœresibus, in fine)
et Euthymius, in Panoplia *, ubi plures de hac
secta fabulas recenset. Et eodem modo apud
infideles quibus nunc praedicatur fides, ut apud
Indos et Sinas aliasque nationes, mille figmenta
et fabulae reperiuntur in his quæ docent de diis
suis, sicut etiam fuerunt rnultæ fabulæ apud
Græcos et alios gentiles, qui multa commentitia
et fabulosa de diis scripserunt. Unde non fuit
secta aliqua, quæ etiamsi unum deum cognoverit,
non multa fabulosa et indefensabilia miscuerit,
aut circa ea quæ Dei sunt, aut quæ ad mores
hominum pertinent.
7. Minor vero argumenti facti, quod scilicet
fides nostra sufficiat se defendere, et reddere ra­
tionem de his quæ docet : constat ex tota theo­
logia ubi redditur ratio, et defenditur a calumniis
quidquid fides circa mysteria divina proponit,
praesertim in difficilioribus articulis Trinitatis,
Incarnationis, Eucharistiæ et similium : cum hæc
omnia regulentur penes infinitatem naturae divinæ ejusque omnipotentiam et amorem, ac beni­
gnitatem erga suas creaturas; et sic fides nostra
non destruit lumen naturae, sed perficit et elevat
ad sentiendum de Deo et ejus operibus multo
altiori modo, quam limitata et constricta natura
creaturarum postulat. Unde ipsum lumen naturae

manifeste docet quod, cum Dei potentia sit infi­
nita, plus in illa latet, quam nos possimus appre­
hendere; et sic sublimiori et ineffabiliori modo
sentiendum est de his quæ Deo attribuuntur et
conveniunt, quam de his quæ creaturis : cum illa
natura sit infinita, ista finita. In his autem, quæ
pertinent ad ultimum finem et beatitudinem ho­
minis, congruentissime ad lumen naturale osten­
dit nostra fides, nullo modo posse consistere in
aliqua re hujus vitae : tum quia plena est mise­
riis, et sic nihil est in illa felicitatis perfectae;
tum quia etiamsi omnibus bonis abundaret, tamen
morte ipsa finitur; tum denique quia béatitude
debet pertinere ad excellentiorem partem hominis,
quæ est intellectiva, cum beatitudo sit maxima
hominis perfectio : intellectus autem maxime
perficitur in abstractione a rebus materialibus,
cum ipse spiritualis et immaterialis sit : unde
oportet beatitudinem inveniri potius in alia vita
post mortem, ubi intellectus est liber ab ista
corruptione et materialitate. Unde consequens
est optime docere nostram fidem, id quod infide­
libus et paganis durissimum est credere : scilicet
omnia hujus vitae deliciosa et appetibilia contem­
nenda esse, cum maxime impediant et intricent
hominem in his quæ ad operationem intellectûs
et spiritûs pertinent, et ridiculum sit temporali­
bus inhærere omittendo æterna, seu immaterialia
et spiritualia, in quibus perpetuo vivendum est
post hanc vitam.

1 Cave ne credas Senecam unum Deum revera statuere. Indif­
ferenter enim, promiscue Deum vel Deos dicit mundum regere,
more pantheistico divinitatem cum cælo vel universo confundens.
Id quod iisdem locis erit animadvertere quæ hic quasi unitati
divinæ faventia citantur.
* Libro iv, praesertim cap. 1, et adhuc lib. vi, cap. 2, 3, sq.

De Eugubino autem isto, id est, Augustino Steucho, Eugubino,
Sedis Apostolicæ bibliothecario (1469-1549), cf. Hiirter, Nomen·
elator (ed. altera) rv, 1264.
3 Omnes ut in textu ·. ubi sententia clara manet, licet desit
correctio; intellige “ quod unitas Dei et ea quæ lumine naturali
de eo cognoscuntur, se habeant ut præambula ”...

CIRCA SECUNDUM MEDIUM.

8. Rationes positivæ quibus res fidei possunt
ostendi et explicari infidelibus, sunt in duplici
genere. Quædam versantur circa ea quæ sunt
praeambula ad fidem, et naturali ratione de Deo
demonstrantur : ut quod Deus sit unus, et quod
hominibus restet alia vita post mortem; nam
quod Deus in quantum unus, et quoad ea quæ
cognoscuntur de eo lumine naturali, se habeant 3
ut praeambula ad fidem, docet D. Thomas (II-II,
q. 1, a. 5 ad 3). In secundo ordine sunt rationes
quæ credibilitatem ipsam rerum fidei persua­
dent, licet veritatem ipsam de Deo non ostendant,
sicut miracula, impletio prophetiarum, testimonia

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 1.

P G 1, 1319

n. 104;
P L 15, 1696

martyrum et similia : quæ non sunt ratio forma­
lis fidei, sunt tamen signa manifestantia credibilitatem fidei.
9. Quantum ad primum, antequam fides pro­
ponatur infidelibus, prius convenit scire an errent
circa ea quæ ratio naturalis de Deo potest asse­
qui. Quod si errent, existimando v. g. quod non
est unus Deus sed plures, aut quid simile, oportet
prius ipsis demonstrare ex ipsa naturali ratione
istas veritates ; quamdiu enim ratio in naturalibus
non est purgata et recte disposita, fidei semina
minus bene percipiuntur. Et hoc modo Paulus
prædicationem fidei Atheniensibus proposuit
(Act. xvn, 22-32), ostendendo prius ex naturali
ratione dari unum Deum immensum, et supre­
mum Dominum, nullis idolis seu imaginibus
similem : et deinde manuduxit ad res fidei, scili­
cet ad resurrectionem mortuorum et finale judi­
cium; hæc enim maxime movent homines ad
fidem amplectendam, quia sunt duo maxima
bona, alterum timendum, scilicet judicium, alte­
rum desiderandum, scilicet resurrectio et æterna
vita. Similiter Beatus Petrus, ut refert S. Cle­
mens (lib. iv Recognitionum), a providentia
divina, ejusque rectitudine, incepit gentilibus
prædicare. Unde optime Ambrosius (lib. vi in
Lucam, circa finem, titulo de eo quod Jesus præcepit, etc.) : « Nos, inquit, cum aliqui ex genti­
bus vocantur ad Ecclesiam, ita præceptorum
seriem formare debemus, ut primo unum Deum
auctorem mundi omniumque esse doceamus in
quo vivimus et sumus et movemur, cujus et
genus sumus; deinde opinionem illam, quæ est
de idolis, destruamus, et quod non possit auri
argentique vel ligni materia vim habere divini­
tatis. Cum unum Deum esse persuaseris, tunc
judicio ejus adstrues per Christum nobis salutem
datam, incipiens ab illis quæ gessit in corpore :
et ea divina describens, ut plus quam homo fuisse
credatur, victam unius virtute mortem, mortuumque ab inferis suscitatum ; paulatim enim
fides crescit, ut cum supra homines fuisse videa­
tur, Deus esse credatur. » Quapropter ministrum
evangelii pro infidelibus oportet in his metaphysicalibus esse satis instructum, et demonstratio­
nes istas scire, præsertim quæ pertinent ad ma­
nifestandam Dei unitatem ejusque perfectionem :
de quibus .agemus in hac prima parte a quæstione 2 usque ad 11, et aliquid tactum est in vm
Physicorum, et late D. Thomas agit in toto primo
' MGLC auctorem : vix ferendum II P auctoris : multo facilius.

311

lib. Contra Gent. Quod vero anima nostra im­
mortalis sit, et post hanc vitam permaneat, late
ostendimus in libris de Anima (q. 9) ; et D. Tho­
mas ostendit in hac prima parte (q. 75 ; et II Con­
tra Gent, a cap. 79) ; et ita circa ista duo princi­
palia capita, scilicet unitatem Dei, totius creaturæ auctoris *, et immortalitatem animæ, opor­
tet maxime laborare per rationem naturalem
prædicatorem evangelicum.
10. Quomodo vero ex his manuducatur ad
ostendendam fidei nostræ excellentiam, non erit
difficile intelligere, argumento deducto ex discur­
su Apostoli ad Rom. (1, 18-19) ab illis verbis :
Revelatur ira Dei de cœlo super omnem impietatem
et injustitiam hominum eorum, qui veritatem Dei
in injustitia detinent; quia quod notum est Dei,
manifestum est in illis. Si enim semel cognosci­
mus, etiam ratione naturali, dari unum summum
Deum omnis creaturæ auctorem, et similiter post
mortem restare nobis aliam vitam, quæ perpetua
est et gubernationi etiam Dei subest : stultissi­
mum est non acceptare illam legem «seu doctri­
nam tamquam inter ceteras excellentiorem, quæ
de re adeo nobis necessariâ, sicut est de cogni­
tione et cultu istius summi Dei et de felicitate
vel miseriâ vitæ illius perpetuo duraturæ, prin­
cipaliter curat, nosque instruit et admonet. Quod
non faciunt aliæ sectæ quæ veritatem Dei in
injustitia detinent; si quidem vel colunt idola,
seu plures deos, et sic negant unum summum
Deum, quod est contra rationem naturalem, ut
ostendetur infra (circa quæst. 2 et 11 D. Thomæ) ;
vel non curant de his quæ post mortem homini­
bus restant, sicque non glorificant Deum, neque
præmia ab ipso neque poenas exspectantes ; vel
si aliquas poenas et præmia post hanc vitam
fatentur, mille fabulis et ridiculis narrationibus
ea miscent, ut apud gentilium et Mahumetanorum fabulas videre est : nec seriosam rationem
de his reddunt, sicut reddit lex nostra quæ om­
nino rationabiliter et pure circa illa loquitur, ut
in his theologicis materiis, et præsertim tractan­
do de visione Dei et fine ultimo, videbitur. Sed
solum attendunt ad ea quæ sunt præsentis vitæ,
quæ omnia sunt fortunæ casuique subjecta, et
communia bonis et malis : unde in his non potest
poni præmium vitæ rationalis et virtutis; sed
magis vita ista est tempus exercendi merita, non
habendi retributionem, quia brevissima et mille
mutationibus subjecta.

312

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

11. Quod si ista duo persuadentur paganis,
scilicet de unitate summi Dei, et de immortalitate
animæ, et de vita quæ nobis restat post mortem :
facile possunt manuduci ad consideranda alia
attributa Dei, praesertim summam bonitatem et
misericordiam : quam etiam decet esse maxime
communicativam, praesertim in duobus, scilicet
in reparandis defectibus et peccatis, et in mani­
festando se ipsum per visionem claram, in quo
consistit fruitio ultimi finis, et sine quo numquam
creatura intellectualis poterit habere felicitatem
et beatitudinem. Et ex primo, scilicet ex repara­
tione defectuum et peccatorum, manuducimur ad
considerandam maximam convenientiam Incar­
nationis, quæ propter redemptionem generis
humani facta est. Et ex secundo manuducimur
ad considerandam supernaturalem communica­
tionem Dei in visione gloriae, quam exspectamus.
Et ex his duobus mysteriis, tamquam ex praeci­
puis, dependent alia multa quæ consequuntur;
tum Incarnationem ipsam, tum glorificationem,
ad quæ manuduci possunt infideles, ut cogno­
scant nihil absurditatis et incongruentiæ esse in
his mysteriis. Nam si semel intelligitur conve­
niens fuisse ut ipse Deus assumeret naturam
“humanam, et summo modo illi se communicaret
propter redemptionem generis humani et satisfa­
ctionem peccati, in primis ostendi potest nihil
absurdi et impossibilitatis apparere in hoc, quod
persona Dei infinita et quæ eminenter continet
omnes subsistentias creatas, naturam creatam
terminet et assumat : ut in III P. q. 2 et 3 osten­
ditur. Deinde, decuit valde ut ille Homo-Deus
divinis virtutibus maxime polleret, et simul abje­
ctissima quæque pateretur, ut maximam Deo
satisfactionem exhiberet, et nos viam humilitatis
doceret (de quo D. Thomas III P. q. 14; etq. 40,
a. 3; etq. 46). Et ex primo oriuntur mysteria
illa quæ ad excellentiam Christi pertinent : ut
quod sit natus de Matre Virgine, quod miracula
tam multa fecerit, quod in Eucharistia nobis se
reliquerit, et multa alia. Ex secundo autem
deducuntur omnia mysteria quæ pertinent ad
passionem et mortem Christi, quam voluntarie
assumpsit, et in se permisit propter satisfactio­
nem pro offensa Dei et reparationem totius gene­
ris humani : unde talis mors et passio, licet in se
turpissima sit et valde vituperabilis in ordine ad
aestimationem hujus mundi, tamen propter talem
finem assumpta, scilicet ob bonum totius humani
generis et summam Dei gloriam, maxime decet
ipsum Deum : sicut maxime deceret aliquem

regem exponere se periculo et morti propter bo­
num reipublicæ. Et si hoc maxime laudaremus
in rege, cur debemus vituperare in Deo? Unde
dixit optime Tertullianus (n contra Marcionem) c.27; PL
« assumpsisse Deum quædam sibi indigna, nobis
3l6 |
autem necessaria : et ideo jam Deo digna, quia
1
nihil tam Deo dignum, quam salus hominum ».
!
12. Quantum ad secundum, ea quæ credibilitatem nostræ fidei maxime persuadent, ad duo
capita reducuntur : scilicet ad puritatem doctri­
nae, et virtutem miraculorum simul cum aliis
circumstantiis quas statim enumerabimus.
12bis. Et quidem puritas doctrinae et rectitudo
significatur illis verbis : Lex Domini immaculata Ps. χνιπ,
convertens animas ; hoc enim, inquit D. Thomas
(super Psal. xvm), « ponitur ad differentiam
legis humanae in qua quædam illicita permittun­
tur, sicut usurae et prostibula : non enim potest
omnia corrigere; » sed lex Domini non est talis,
sed immaculata, id est, omnia mala excludens
(Psal. xi, 7) : Eloquia Domini, eloquia casta,
argentum igne examinatum, probatum terrœ, pur­
gatum septuplum. Et hoc patet manifeste, quia
propter quodlibet peccatum mortale, etiam in
corde tantum commissum, docet poenam aeternam
deberi, et propter veniale poenas temporales ; et
sic nullum innoxium derelinquit, ut dicitur (Num.
xiv, 18). Et sic fides nostra non invaluit in
mundo mala aliqua permittendo, vel delicias
promittendo, sicut lex Mahumetanorum et plu­
rium aliorum infidelium : sed resistendo appetitui
temporalium, et ab his praesentibus avertendo,
et solam rationem sequendo ; quod est maximum
signum veritatis, neque in alia secta (etiam in
praedicatione Antichristi, qui tot portenta faciet)
hujusmodi puritas doctrinae reperietur. Et hinc
constat, quod sit convertens animas, quia non
tantum ordinat de actibus exterioribus, sicut lex
humana, sed etiam de interioribus; praecipitur
enim (Mat. v, 21) non solum non occidere, sed
etiam non irasci ; non solum non adulterari, sed
neque videre mulierem ad concupiscendum, et
alia similia. Et sic tota praedicatio fidei maxime
ordinatur ad conversionem animarum, ut (Act.
in, 19) : Poenitemini igitur, et convertimini, et
(Act. xvn, 30) : Et tempora hujus ignorantiae despi­
ciens Deus, nunc annuntiat hominibus ut omnes ubi­
que poenitentiam agant, etc. Quæ omnia non fiunt
propter aliquod bonum corporale, aut temporale
commodum hujus vitae, sed solum propter bonum
spirituale animæ et ad vitam aeternam condu­
cens ; et sic inter omnes leges est excellentior.

312

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

11. Quod si ista duo persuadentur paganis,
scilicet de unitate summi Dei, et de immortalitate
animæ, et de vita quæ nobis restat post mortem :
facile possunt manuduci ad consideranda alia
attributa Dei, praesertim summam bonitatem et
misericordiam : quam etiam decet esse maxime
communicativam, praesertim in duobus, scilicet
in reparandis defectibus et peccatis, et in mani­
festando se ipsum per visionem claram, in quo
consistit fruitio ultimi finis, et sine quo numquam
creatura intellectualis poterit habere felicitatem
et beatitudinem. Et ex primo, scilicet ex repara­
tione defectuum et peccatorum, manuducimur ad
considerandam maximam convenientiam Incar­
nationis, quæ propter redemptionem generis
humani facta est. Et ex secundo manuducimur
ad considerandam supernaturalem communica­
tionem Dei in visione gloriæ, quam exspectamus.
Et ex his duobus mysteriis, tamquam ex præcipuis, dependent alia multa quæ consequuntur;
tum Incarnationem ipsam, tum glorificationem,
ad quæ manuduci possunt infideles, ut cogno­
scant nihil absurditatis et incongruentiæ esse in
his mysteriis. Nam si semel intelligitur conve­
niens fuisse ut ipse Deus assumeret naturam
‘humanam, et summo modo illi se communicaret
propter redemptionem generis humani et satisfa­
ctionem peccati, in primis ostendi potest nihil
absurdi et impossibilitatis apparere in hoc, quod
persona Dei infinita et quæ eminenter continet
omnes subsistentias creatas, naturam creatam
terminet et assumat : ut in III P. q. 2 et 3 osten­
ditur. Deinde, decuit valde ut ille Homo-Deus
divinis virtutibus maxime polleret, et simul abje­
ctissima quæque pateretur, ut maximam Deo
satisfactionem exhiberet, et nos viam humilitatis
doceret (de quo D. Thomas III P. q. 14 ; et q. 40,
a. 3; etq. 46). Et ex primo oriuntur mysteria
illa quæ ad excellentiam Christi pertinent : ut
quod sit natus de Matre Virgine, quod miracula
tam multa fecerit, quod in Eucharistia nobis se
reliquerit, et multa alia. Ex secundo autem
deducuntur omnia mysteria quæ pertinent ad
passionem et mortem Christi, quam voluntarie
assumpsit, et in se permisit propter satisfactio­
nem pro offensa Dei et reparationem totius gene­
ris humani : unde talis mors et passio, licet in se
turpissima sit et valde vituperabilis in ordine ad
æstimationem hujus mundi, tamen propter talem
finem assumpta, scilicet ob bonum totius humani
generis et summam Dei gloriam, maxime decet
ipsum Deum : sicut maxime deceret aliquem

regem exponere se periculo et morti propter bo­
num reipublicæ. Et si hoc maxime laudaremus
in rege, cur debemus vituperare in Deo? Unde
dixit optime Tertullianus (ii contra Marcionem)
« assumpsisse Deum quædam sibi indigna, nobis
autem necessaria : et ideo jam Deo digna, quia
nihil tam Deo dignum, quam salus hominum ».
12. Quantum ad secundum, ea quæ credibilitatem nostræ fidei maxime persuadent, ad duo
capita reducuntur : scilicet ad puritatem doctri­
næ, et virtutem miraculorum simul cum aliis
circumstantiis quas statim enumerabimus.
12bis. Et quidem puritas doctrinæ et rectitudo
significatur illis verbis : Lex Domini immaculata
convertens animas ; hoc enim, inquit D. Thomas
(super Psal. xvm), « ponitur ad differentiam
legis humanæ in qua quædam illicita permittun­
tur, sicut usuræ et prostibula : non enim potest
omnia corrigere; » sed lex Domini non est talis,
sed immaculata, id est, omnia mala excludens
(Psal. xi, 7) : Eloquia Domini, eloquia casta,
argentum igne examinatum, probatum terree, pur­
gatum septuplum. Et hoc patet manifeste, quia
propter quodlibet peccatum mortale, etiam in
corde tantum commissum, docet pœnam æternam
deberi, et propter veniale poenas temporales ; et
sic nullum innoxium derelinquit, ut dicitur (Num.
xiv, 18). Et sic fides nostra non invaluit in
mundo mala aliqua permittendo, vel delicias
promittendo, sicut lex Mahumetanorum et plu­
rium aliorum infidelium : sed resistendo appetitui
temporalium, et ab his præsentibus avertendo,
et solam rationem sequendo ; quod est maximum
signum veritatis, neque in alia secta (etiam in
prædicatione Antichristi, qui tot portenta faciet)
hujusmodi puritas doctrinæ reperietur. Et hinc
constat, quod sit convertens animas, quia non
tantum ordinat de actibus exterioribus, sicut lex
humana, sed etiam de interioribus; præcipitur
enim (Mat. v, 21) non solum non occidere, sed
etiam non irasci; non solum non adulterari, sed
neque videre mulierem ad concupiscendum, et
alia similia. Et sic tota prædicatio fidei maxime
ordinatur ad conversionem animarum, ut (Act.
ni, 19) : Pcenitemini igitur, et convertimini, et
(Act. xvii, 30) : Et tempora hujus ignorantiœ despi­
ciens Deus, nunc annuntiat hominibus ut omnes ubi­
que pcenitentiam agant, etc. Quæ omnia non fiunt
propter aliquod bonum corporale, aut temporale
commodum hujus vitæ, sed solum propter bonum
spirituale animæ et ad vitam æternam condu­
cens ; et sic inter omnes leges est excellentior.

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. i.
13. Secundum caput, scilicet ex parte mira­
culorum. Oportet considerare miracula non quo­
modocumque, ut sunt quædam portentosa opera
et extraordinaria : sic enim contingit dari multa
miracula fallacia, quae etiam fecerunt et facient
pseudoprophetae, juxta illud (Mat. xxiv, 24) :
Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem
inducantur, si fieri potest, etiam electi; et de
Antichristo (II Thess. n, 9) : Cujus est adventus
secundum operationem Satance in omni virtute, et
signis et prodigiis mendacibus. Quare miracula
nude sumpta, abstrahendo a veris vel falsis, non
sunt primæ probationes nostrae fidei : sed ipsa
miracula etiam indigent probari utrum sint vera,
vel falsa miracula. Quae discretio sumenda est,
tum ex ipsa substantia miraculorum, quando talia
sunt quae a solo Deo possunt fieri, ut suscitatio
mortui, illuminatio caeci, immutatio corporum
caelestium, et similia : tum ex circumstantiis ipsis
quibus nulla miracula falsa vestiri possunt; et
ex omnibus istis simul sumptis fit evidentia ma­
nifesta credibilitatis fidei nostrae super omnes
alias sectas. — Ex substantia ipsâ miraculorum
discernuntur miracula vera a falsis quando con­
stat aliqua totam vim naturae excedere, ut sunt
praedicta, et alia similia. Quod si aliquando arte
daemonis videtur fieri suscitatio mortui, aut illu­
minatio caeci : vel non erat vere mortuus : vel
non fuit vere suscitatus; sicut etiam, ut infra
dicemus, si aliquando aliquis caecus est illumi­
natus, non fuit vere caecus. Et constat quod si
quando videtur aliquod corpus mortuum operâ
daemonis tamquam vivum apparere, non diu
durat, nec opera vitalia exercet, sicut exercent
qui a Deo vel ab ejus sanctis suscitantur. Solum
enim possunt daemones facere aliqua mirabilia
ex motu locali et applicatione causarum natu­
ralium : sicut possunt facere quod ignis descen­
dat de caelo, quod aqua non effundatur deor­
sum, quod ranæ vel serpentes nascantur, quod
imago aliqua loquatur, et alia similia : quae
non sunt miracula, licet sint mira, quia fiunt
per concursum causarum naturalium. Miracula
etiam dæmonum non multis temporibus con­
tinuantur, miracula autem Ecclesiae per tot
saecula durant : neque enim umquam cessat in
eâ donum miraculorum. Et in hoc maxime osten­
dit Deus veritatem fidei, quia vult eam probari
per tot saecula : quod semper refugit falsa doctri­
na. Quare D. Thomas (III P. q. 43, a. 4) ostendit
1 Omnes : ostendunt n Videtur legendum : ostenduntur.

Theologia I.

313

tria concurrere in miraculis Christi, quæ eviden­
ter ostendunt fuisse vera miracula, et a solo Deo
facta : scilicet substantia ipsa aliquorum miracu­
lorum, ut suscitatio mortui, illuminatio caeci, etc. ;
deinde, modus faciendi, scilicet solo imperio et
propria potestate, et in tanta multitudine et con­
tinuitate miraculorum; et tertio, ex ipsa doctrina
qua dicebat se Deum, faciendo talia miracula
vera : Deus enim veris miraculis non confirmaret
falsitatem. — 14. Ex circumstantiis autem cum
quibus fiunt miracula, maxime ostendunt1 illa
fuisse vera, et veram doctrinam comprobasse;
nam in primis oportet in miraculis attendere cir­
cumstantiam finis : fiunt enim falsa miracula ad
quaerendam propriam gloriam, vera autem ad
fugiendam, et ad veram virtutem quaerendam.
Unde dicit Apostolus (Hebr. n, 3-4) de doctrina
fidei, quod in nos confirmata est, contestante Deo
signis et portentis et variis virtutibus, et Spiritus
Sancti distributionibus secundum suam volunta­
tem. Ubi aperte significatur non esse attendenda
sola miracula, sed etiam virtutes et distributiones
Spiritûs Sancti : in hoc enim tendunt miracula,
ut Spiritûs Sancti gratia detur et stabiliatur. At
vero de miraculis Antichristi dicitur (II Thess. n,
9-10) quod veniet in omni virtute, et signis et
prodigiis mendacibus, et in omni seductione ini­
quitatis. Est ergo finis illorum miraculorum ini­
quitatis seductio, non distributio Spiritûs Sancti.
Et maxime hoc constat, quia qui similia miracula
falsa efficiunt, propriam gloriam quærunt ; unde
dicitur quod Antichristus veniet in nomine suo,
et illum recipient Judæi. Similiter dæmones
quando faciunt aliqua mirabilia, propter super­
biam id faciunt, ut tamquam dii habeantur.
Unde dicit Augustinus (xxn de Civ. Dei, c. 10),
quod si qua fecerunt dæmones mira, sicut magi
Pharaonis, « fecerunt tamen illa dæmones eo
fastu impuræ superbiæ, quo eorum dii esse vo­
luerunt ; faciunt autem ista martyres, vel potius
Deus, ut fides illa proficiat qua eos non deos esse
nostros, sed unum Deum habere nobiscum cre­
damus. » Et subdit : « Quibus igitur potius cre­
dendum est miracula facientibus? Eisne, qui se
ipsos volunt haberi deos ab his qui2 ea faciunt ;
an eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus
est, faciunt quidquid faciunt? » Quare ex fine
intento in miraculis faciendis, tamquam a fructi­
bus eorum, cognoscemus eos : quia nostra mira­
cula non respiciunt propriam venerationem aut
2 Omnes : qui II Legendum : quibus, cum ed. Migne.

40

Joa. v, 41

P L 41, 7;

314

Mat. xx, 28

de Prescript.
c. 3; P L 2, 15

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

vanitatem, sed solum gloriam Dei; miracula vero
ficta, immo et quæcutnque aliæ sectae, solum
gloriam propriam quaesierunt. Unde recte Cajetanus super illa verba Christi (Joa. xvn, 22) :
Claritatem quam dedisti mihi, dedi eis, admonet
quod illa gloria seu claritas est « quod ipse Jesus
venit non quaerens gloriam propriam, et propa­
gaturus nomen suum, sed nomen et gloriam
Patris, quæ utique etiam est sua ; et hanc clari­
tatem contulit discipulis, ut ipsi solam gloriam
Dei quaererent, solâ Dei gloriâ delectarentur; in
hoc enim succubuerunt omnes philosophi et ma­
gnates mundi, quantumcumque viderentur prae­
diti virtutibus ».
15. Dices : Christus Dominus etiam ad hoc
miracula faciebat, ut haberetur tamquam verus
Deus ; ergo in hoc nulla est discretio a miraculis
Antichristi vel aliorum, qui etiam miracula
faciunt ut habeantur pro Deo. Plurimi etiam
Christiani propriam gloriam quaerunt in sapien­
tia, et in virtute. — Respondetur : miracula
Christi cum summa humilitate fuisse conjuncta,
et fugâ omnis honoris, eligendo potius contemni
et vilipendi, quantum attinet ad gloriam hujus
mundi; unde ipse dixit : Si ego glorifico me,
gloria mea nihil est (Joa. vni, 54); et iterum,
quod non veni ministrari, sed ministrare; et
(Joa. xvm, 36) : Regnum meum non est de hoc
mundo; semper ergo fugit honorem mundi : unde
maxime humiliavit se, usque ad turpissimam et
acerbissimam mortem : et sic in manifestanda
sua divinitate nullo modo quaesivit ambitionem
et manifestationem honoris, sed potius tanta
fuga honorum fuit testimonium proprium divini­
tatis, ita ut opera ipsa testimonium perhiberent
de eo. Cum tantâ autem humilitate et fugâ hono­
rum facere miracula, et ostendere se fuisse mis­
sum a Deo et esse Deum, maxima probatio est;
Antichristus autem et alii similes non volunt
vilipendi et contemni, sed maxime quaerunt
honorari; et sic veniunt in nomine suo, non
Patris. Quod vero plures Christiani quaerant
gloriam propriam, non officit; quia in hoc non
imitantur Christum, nec juxta ejus regulam
ambulant, sed ab ea deficiunt : « Unde ex perso­
nis non aestimamus fidem, sed ex fide personas, »
ut bene dixit Tertullianus.
16. Accumulantur denique alice circumstantiae,
quæ cum tantis et tam continuatis miraculis
conjunctæ faciunt evidentiam de maxima credibilitate et excellentia nostræ fidei : nam concurrit
prædictio multorum oraculorum et prophetarum

et Sibyllarum, et eorum adimpletio : quod nulli
alii sectæ contigit ; nam de nulla sic prædictum
est sicut de nostra : si enim de Antichristo pro­
phetatum est, ad hoc est ut caveamus ab illo.
Adimpletio autem prophetiæ et prædictionis,
maximum signum est veritatis, ut dicitur (Deut.
xvm, 22). Unde Augustinus (xxn de Civ. Dei,
c. 6) : « Exceptis, inquit, tot tantisque miraculis
quæ persuaserunt Deum esse Christum, prophe­
tiæ quoque divinæ fide dignissimæ præcesserunt,
quæ in illo non sicut a patribus adhuc creduntur
implendæ, sed jam a toto mundo demonstrantur
impletæ. De Romulo autem, quia condidit Ro­
mam in eaque regnavit, auditur, legitur : non
quia factum est quod ante fuisset prophetatum ;
sed quod sit receptus in deos, creditum tenent
litteræ, non factum docent : nullis quippe veris
rerum mirabilium signis id ei vere provenisse
monstratur. » Et videri etiam potest Augustinus,
lib. xin contra Faustum (c. 45, in fine, tomo vi).
17. Item est alia circumstantia probans veri­
tatem nostræ fidei, scilicet tanta multitudo te­
stium : sicut doctissimi, et sapientissimi homines
et sanctissimi, qui ad hanc fidem accesserunt,
idque non rudioribus sed cultioribus sæculis.
Item effusio sanguinis multorum martyrum, non
uno vel altero anno aut tempore, sed omnibus
sæculis ; et hi omnes non adducebantur ad fidem
ullo favore humano blandiente vel terrore coacti,
sicut (citato loco de Civ. Dei) ponderat Augusti­
nus, quod Romulus a multis recipiebatur ut deus
metu Romani nominis, sicut etiam recipietur
Antichristus. At vero Christus nullo metu ter­
rente est receptus, et multo terrore persequente
et urgente non est desertus : sed pro illo mortem
et durissima tormenta martyres toleraverunt.
Quod si aliqui etiam pro suis sectis pertinaciter
occubuerunt, tamen neque talia multo tempore
duraverunt, sicut martyres in omni Ecclesiæ
sæculo floruerunt ; neque illis suffragabantur
miracula, sanctitas et morum puritas, atque
sapientia et doctrina, sicut nostris martyribus.
Ad hæc testificatur nostram fidem multarum et
gravissimarum persecutionum victoria, solâ patientiâ, nullâ potentiâ, non armis nec favore ho­
minum : ipsius etiam paupertatis abjectionisque
rerum sæcularium amor, et mortificatio numquam fastidita per tot et tam longa tempora.
Nam contra hæc omnia fidem prævalere sine alio
adminiculo, sed solâ suâ veritate propositâ,
maximum signum est indubitatæ certitudinis.
Accedit Apostolicæ Sedis, quæ ista omnia præ-

n.i;PL41,
758

c. 14; PL 42,
290

id est :
lib. xxn, c. 6
n. 1; P L 41,
757'8

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. i.

PL41,755,760

dicat atque subministrat, inter tot adversa, firmi­
tas et perseverantia, adversus quam portæ inferi
prævalere non possunt : de quo dicemus articulo
tertio.
18. Denique, interior mentium inspiratio et
immutatio, etiam sine novis miraculis, quod inter
maxima miracula a D. Augustino et D. Thoma
computatur, maximum habet robur. Nam ut
argumentatur Augustinus (xxn de Civ, Dei, c. 5
et 8), vel ea quæ fides nostra dicit sunt credibi­
lia, vel incredibilia. Si credibilia, ergo credi
debent : praesertim cum tam magna et caelestia
promittant post hanc vitam. Si incredibilia :
quomodo a tot viris, tam magnis, per tot saecula,
eaque non barbara sed valde exculta, tanto exa­
mine sapientium, tanta disputatione contenden­
tium credita sunt? Certe hoc est maximum mira­
culorum quod sine miraculis credatur; est enim
certum indicium, inspirationis divinae. Unde ut
inquit D. Thomas (I Contra Gent. c. 6) : « Haec
tam mirabilis conversio mundi indicium est cer­
tum praeteritorum signorum, ut ea ulterius iterari
necesse non sit, cum in suo effectu appareant
evidenter. Etenim omnibus signis mirabilius est,
si ad credendum tam ardua, et ad operandum
tam difficilia, et ad sperandum tam alta, mundus
absque mirabilibus inductus fuisset a simplicibus
et ignobilibus hominibus. » Quem locum ponde­
rans recte Cajetanus (III P. q. 43, a. 4) : « Ad­
verte, inquit, ex libro I Contra Gent. c. 6, quod
aut conceditur Christum fecisse miracula relata
in evangelio, aut non. Si conceditur : habetur
illius deitas, ut patet ex praedictis illis tribus
conjunctis » (scilicet quod sint vera miracula
quoad substantiam, quod tanto imperio et conti­
nuatione facta, quod in probationem suæ divini­
tatis). « Si non conceditur : tunc habetur etiam
illius deitas ex hoc maximo miraculorum quod
pauperculus, juvenis, indoctus, ex gente exosa
(Judaeus scilicet), persecutionem cum tot injuriis
et mortem turpissimam passus, derelictus, dicens
se Deum, habitus fatuus a suis, a Judaeis, ab
Herode, a Pilato, absque miraculis, promittens
mortem et mala omnia : post mortem suam per
pauperes piscatores, indoctos, exosos omnibus,
morti obnoxios, et absque miraculis, contra totum
mundum idola colentem pugnans superaverit.
Vacate ergo, et videte quoniam ego sum Deus. »
Ita Cajetanus. Quæ certe ratiocinatio demonstra­
tio evidens est in hac materia credibilitatis.
1 Praesertim capp. 12 et 13 (P. L., t. n, coi. 810-11) ; cf. etiam

315

CIRCA TERTIUM MEDIUM.

19. Tertio, pertinet ad persuadendas res fidei
uti aliquibus similitudinibus seu exemplis natu­
ralibus, sive ad explicanda mysteria fidei, sive
ad informandos mores; nam optime manuducitur
intellectus ex aliquibus operibus naturæ occultis
et mirabilibus, ad credendum quod in Deo et in
ejus omnipotentiâ multo mirabiliora et supernaturalia latent; nec magnum est si credamus de
Deo et ejus potentiâ tam magna mysteria, si in
operibus naturæ tam multa sunt de quibus ratio­
nem reddere non possumus; nam ut dicitur
(Eccli. xliii, 36) : Multa abscondita sunt majora
his, pauca enim vidimus operum ejus. Sic Christus
Dominus manuduxit Nicodemum (Joa. in, 8) ad
credendum regenerationem spiritualem, exemplo
desumpto a vento, quia spiritus ubi vult spirat,
et vocem ejus audis, et nescis unde veniat, aut quo
vadat; sic est omnis qui natus est ex spiritu ; et
Apostolus (I Cor. xv, 36-37) explicavit futuram
resurrectionem exemplo grani quod seminatur,
cujus corpus revirescit in alia forma. Sic etiam
sancti Patres et doctores mysteria fidei variis
similitudinibus explicare conati sunt : sicut quod
in mysterio Trinitatis Filius sit coaevus Patri, cf.
exemplo solis emittentis lucem, aut corporis ge- 86
nerantis imaginem in speculo : haec enim statim
atque sunt, generant lucem vel imaginem. Et de
nativitate Christi, salvâ matris integritate : quod
fuit sicut radius transiens per crystallum. Et
ad persuadendam resurrectionem et explicandam,
multa exempla congregat Tertullianus in libro
de Resurrectione carnis *, et D. Augustinus,
lib. xxi de Civitate, cap. 4 et 5 ; et respondet ad pl
ea quæ objiciebant infideles, lib. xxn, a cap. 13. pl
Et sic pro singulis mysteriis explicandis aliqua
ex naturalibus mirabiliora possunt adduci, quæ
illi mysterio vel difficultati ejus declarandæ
aptiora videbuntur : quæ non possumus hic singillatim'apponere discurrendo per omnia myste­
ria, sed suis locis fiet, cum de quolibet mysterio
disputabitur.
20. Quod vero attinet ad informationem mo­
rum, constat maxime juvari exemplis et simili­
tudinibus. Exemplis quidem, quia sancti tot no­
bis exempla praebuerunt quibus accendamur ad
virtutem, sicut (Judith vni, 22-23) proponuntur
in exemplum Abraham, Isaac, Jacob et Moyses ;
et (I Machab. π, 52-60) plures adducit Mathathias
Apologet, cap. 48 (P. L., t. i, col. 523, sq.)·

316

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

ex antiquis ad persuadendum filiis suis ut fortiter
agerent; et Apostolus ad Hebræos (xi, 4-33)
plures ex patribus enumerat, qui in fide clarue­
runt. Similitudinibus autem proceditur ad instar
Christi Domini, qui per multas similitudines et
parabolas explicavit formam regni Dei, seu
Ecclesiæ et fidei ; quarum vim et similitudinem
si quis conaretur ad vivum explicare, multum
proficeret in informatione morum.
SOLVUNTUR ARGUMENTA.

21. Primo, argui potest ab infidelibus contra
certitudinem nostræ fidei : Quia licet omnibus
notissimum sit Deo dicenti et testificanti esse
credendum, tamen tota difficultas est in osten­
dendo quod Deus hoc vel illud dixerit; et ita
totum argumentum fit contra instrumentum quo
nobis traditur fides divina, scilicet contra propo­
sitionem Ecclesiæ et Scripturam. Cum enim dici­
tur credendum esse quod Deus hoc vel illud di­
xerit, quia in Scriptura continetur, vel Ecclesia
proponit : rursum restat inquirendum unde nobis
constat hanc esse veram Scripturam a Deo tra­
ditam, et hanc esse veram Ecclesiam, et regulam
infallibilem; respondemus id nobis constare, quia
Deus id dixit : et ita circulus committitur in
verificanda ista certitudine ab Ecclesia ad Scri­
pturam, et a Scriptura ad Ecclesiam, et ab istis
ad testimonium Dei, et a testimonio Dei ad ista.
— Et fortasse dicat gentilis, cur etiam similiter
suis scriptis non credemus, quæ apud ipsos ha­
bentur pro authenticis, tractantque de suis diis
et eorum cultu, et legibus ad eum observandum?
Nam etiam ipsi dicent scripturæ illi esse creden­
dum; aut cur potius Scriptura nostra habenda
est pro authentica, quam illa?
22. Confirmatur : quia Scriptura nostra patet
multis corruptelis et depravationibus, et transla­
tionibus : unde dicitur (II Pet. in, 16) de divinis
Scripturis, quod illas instabiles et indocti depra­
vant, sicut et ceteras Scripturas, ad suam ipsorum
perditionem. Et constat modo a Sixto v et Cle­
mente vni, nostram vulgatam a multis deprava­
tionibus purgatam fuisse. Si ergo ista Scriptura
erroribus subest et depravationibus, nec nobis
de ejus emendatione constat certo per aliam
revelationem vel Scripturam : ergo tota fides
nostra nutat, si instrumentum quo nobis mini­
stratur, id est, ipsa Scriptura, non constat nobis
an sit emendata, et ab omni depravatione et
errore libera.

23. Confirmatur secundo : quia aliquando fuit
in Ecclesia dubitabile de aliquibus libris Scriptu­
ræ, an sint vel non sint canonici, et modo pro
canonicis recepti sunt ; ergo ista Scriptura quam
vocamus regulam fidei, exposita est dubitationi­
bus et incertitudini : sicque tota fides nutat. Et
similiter fides Ecclesiæ proponentis; quia ratio
quare credo propositionem Ecclesiæ, est quia
continetur in Scriptura ; si ergo Ecclesia dijudicat
de Scriptura, an sit certa vel non, dubia vel
supposititia, et tota firmitas Ecclesiæ ex eo
constat quia habetur in Scriptura : sine dubio
circulus committitur in hac certitudine fundanda.
24. Respondetur quod ad hoc argumentum
dicemus latius infra (artic. in), eo quod maxime
urgetur ab haereticis. Interim dicimus, distin­
guendum esse de ratione formali credendi, et de
condicione requisita seu instrumento, quo nobis
ratio illa formalis applicatur et proponitur. Quan­
tum ad rationem formalem credendi, dicimus
nullum committi circulum, quia ratio formalis
credendi sistit in ipso testimonio divino quia Deus
dicit, nec ultra resolvitur in ratione credendi.
Ipsum autem testimonium Dei, quod scilicet
locutio ista ipsius Dei sit, etiam per ipsum testi­
monium creditur, et non per aliud : sicut per
eamdem visionem certi ficamur de re visa et de
ipsa visione, quam non videmus sed experimur.
Et in politicis, legi promulgatae credimus et
obtemperamus, quia a rege est, et ministro seu
notario testificanti quod a rege sit; credimus ex
eadem auctoritate regis, qua illum notarium
creavit, de qua tamen-nobis non constat nisi per
ipsummet notarium de se etiam testificantem.
Itaque quando credimus hanc legem habere
auctoritatem regis, quia notarius dicit, et hunc
notarium esse regis, quia rex ei auctoritatem
dedit : non facimus circulum, quia proceditur in
diverso genere causæ, a ratione formali ad in­
strumentum, seu condicionem applicantem, et e
contra ; ita ab Ecclesia vel Scriptura ad Deum,
et e converso, non est circulus : quia in diverso
genere causæ proceditur, scilicet ab instrumento
applicante quod est Ecclesia, ad Deum dicentem
quæ est ratio formalis, etiam pro ipso instru­
mento formando.
25. Ceterum tota hallucinatio et æquivocatio
in hac parte est, quia non solum inquiritur a
nobis, unde credimus Deum dixisse; nam si quae­
ritur quare credimus, evidens est responsio data :
quod non possumus credere nisi propter ipsam
testificationem, quia in credendo non potest ulte-

nn. 13-17

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. i.
rius resolvi fides, nisi in testificationem ipsam
quæ est ratio credendi se et alia ; si vero ulterius
resolvitur, jam non est resolutio in credendo, sed
in alio genere cognoscendi. — Sed quœritur a
nobis, non unde credimus, sed unde scimus, aut
unde nobis constat Deum dixisse : quasi non sola
fides, sed scientia seu evidentia aliqua habeatur
de ipsa testificatione divina; sicut quando credo
fide humanâ alicui mihi dicenti, saltem ipsam
testificationem et vocem dicentis evidenter co­
gnosco, licet res quas mihi dicit credam : et de
hac simili scientiâ inquiritur unde nobis constet
Deum dixisse, non solum unde constet credendo,
sed etiam unde constet sciendo : et transimus ad
aliam rationem formalem, quæ non est fidei sed
evidentiæ. Et de hac ratione formali respondemus
dogmatice, et secundum quod pertinet ad con­
firmandam nostram fidem.

26. Ad hoc ergo respondetur, quod de hoc non
habetur evidentia per intrinsecam aliquam ra­
tionem quæ faciat evidentiam de ipso testimonio,
aut de re testificata : sed quæ faciat evidentiam
de credibilitate ; quod pertinet ad extrinseca mo­
tiva inducentia ad fidem. Et similiter inter ipsa
instrumenta proponentia nobis res fidei, unum
est alio manifestius. Itaque et est instrumentum
proponens, et est motivum faciens credibilitatem.
— Instrumentum proponens, aliud fuit in primis
fundatoribus fidei, scilicet prophetis et Apostolis,
qui quasi notarii Dei et scribæ velociter scriben­
tes, et Scripturam authenticam Dei exceperunt et
nobis tradiderunt atque Ecclesiam fundaverunt.
Et hi habuerunt certitudinem, et constitit illis de
certitudine fidei per lumen propheticum, et for­
tassis habuerunt evidentiam de ipsa testificatione
Dei. Et sic dicitur (II Pet. i, 19-21) : Habemus
firmiorem propheticum sermonem cui benefacitis
attendentes, etc... Non enim voluntate humana
allata est prophetia, sed Spiritu Sancto inspirati
locuti sunt sancti Dei homines. Aliud instrumen­
tum est in nobis, qui continuamur illis primis
fundatoribus, et superaedificamur super funda­
mentum Apostolorum, etc. (Eph. n, 20). Et sic
datur triplex instrumentum. Primo, Scriptura
ipsa, quam tradiderunt et probarunt Apostoli et
prophetæ. Secundo, ut discernamus quæ sit vera
Scriptura, est Ecclesia quæ nobis eam proponit;
et hæc est columna et firmamentum veritatis
(I Tim. ili, 15). Ut autem credamus Ecclesiæ —
non pro nobis, sed pro infidelibus : Qui enim
Ecclesiam non audierit, sit tibi ut ethnicus et
publicanus (Mat. xvin, 17), — exstat tertio tra­

317

ditio continuata ab Apostolis usque ad nos ; quam
evidenter videmus continuari et practicari, eo
modo quo datur-revidehtia in convictu humano.
Unde Tertullianus (in lib. de Prœscript. c. 19)
ostendit in istis dubiis non esse provocandum ad
Scripturam, de qua tota dubitatio est unde nobis
constat quod sit vera et non adulterata : sed ad
Ecclesiarum traditionem, cui nos conformamur
et unimur. Et subdit (cap. 22) : « Quid prædicaverint Apostoli, quid illis Christus revelaverit,
et hic præscribam, non aliter probari debere,
quam per easdem Ecclesias quas ipsi Apostoli
condiderunt, » inter quas caput et magistra est
Petri Ecclesia; de qua ibi subdit (cap. 36) :
« Habes Romam unde nobis quoque auctoritas
præsto est. » Ista autem continuatio et traditio
per manus ab Apostolis et Ecclesia usque ad nos,
ex acceptatione universali Ecclesiæ est indubitatæ et supematuralis fidei; pro iis vero qui
Ecclesiam non audiunt, si negetur aut dubitetur
de illa, est idem quod revocare in dubium ea
quæ evidentissima sunt in convictu humano;
sicut enim nobis constat de successionibus fami­
liarum de regno Hispaniæ vel Franciæ, quod
descenderit a talibus regibus, ita quod isti sint
veri stfccessores eorum, per solam traditionem
illius regni et monumenta antiqua quæ faciunt
evidentiam moralem in convictu humano et tol­
lunt omnem hæsitationem : ita ut qui id negaret,
scilicet, hos esse veros reges et successores illo­
rum, et hoc esse vere regnum continuatum ab
illo, ut insanus haberetur et relinqueretur; ita
de successoribus Apostolorum et prophetarum,
et continuatione cum ipsis, nobis constat per
ipsam traditionem continuatam et antiqua monu­
menta, quæ (præter certam Ecclesiæ acceptatio­
nem ut regitur a Spiritu Sancto) evidentiâ qua­
dam morali in genere supernatural! probant hanc
continuationem et derivationem ab Apostolis ad
nos, ipsamque traditionem esse divinæ auctori­
tatis.
27. Et hæc de instrumentis proponentibus. —
Loquendo autem de motivis credibilitatis, ista
faciunt evidentiam omnimodam non rerum ipsa­
rum, sed credibilitatis ipsius supematuralis et
divinæ, scilicet per miracula et alias circumstan­
tias supra adductas. Quare unico verbo quando
inquiritur a nobis, unde constat Deum dixisse;
si per ly constat intelligatur, unde nobis constat
credendo : non est recurrendum ad aliam ratio­
nem formalem; sed credimus, quia Deus dixit,
et per propositionem Ecclesiæ tamquam per in-

PL2,3

cap. ai
PL 2, 3

PL 2, 4

318

Γ· supra,
6, η. 2i
*
3
in fine

Ρ· 313-5,
*4,16-8
f· SUpra

5l6, n. 22

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

stramentum et condicionem applicativam. Si
autem per ly constat intelligamus, unde nobis
constet non credendo, sed sciendo : non potest
nobis constare de evidentia clara ipsius revela­
tionis sicut fortasse constitit prophetis et Apo­
stolis; sed constat nobis evidentiâ credibilitatis
per signa et miracula, et evidentiâ ipsius conti­
nuationis usque ad ipsos Apostolos et prophetas,
qui viderunt. Unde infidelibus non ostendimus
constare nobis de revelatione facta a Deo, per
ipsam Scripturam, vel per Ecclesiam : hoc enim
esset ridiculum, quia Ecclesiam non audit cum
sit ethnicus et publicanus; sed solum probatur
evidentia ipsa credibilitatis, et excellentia nostræ
fidei per extrinseca signa : sicut etiam probave­
runt illis Apostoli quando eis prædicabant juxta
illud (Hebr. n, 3-4) : Quæ cam initium cepisset
enarrari per Dominam, ab eis qui audierant, in
nos confirmata est, contestante Deo signis et por­
tentis et variis virtutibus et Spiritus Sancti distri­
butionibus. Ubi manifeste ponitur id quod hucus­
que diximus : si quidem de revelatione divina
constat nobis quia Dominus ipse enarravit; et de
hoc quod enarravit, ab eis qui audierunt per
derivationem usque ad nos. De hac autem deri­
vatione, quod sit certa, non constat nobis per
evidentiam in se : sed recurrimus ad evidentiam
credibilitatis per miracula et signa tunc facta,
et nunc in effectu et continuatione suâ perma­
nentia, secundum circumstantias assignatas :
Contestante, inquit, Deo signis et prodigiis, etc.
Unde numquam committitur circulus, quia sem­
per in diverso genere causæ proceditur.
28. Quando autem dicitur quod similiter posset
gentilis dicere de suis scriptis antiquis, etc. :
Respondetur facile, id non posse dici, quia non
concurrunt in scriptis gentilium, quæcumque illa
sint, ea quæ in nostra Scriptura. Nam in primis
non continent doctrinam ita puram et veram,
sed aliquas falsitates immiscent, vel in veritate
naturali vel in moralibus; aut si aliqua exce­
dentia communem ordinem dicunt, miscent multa
fabulosa; deinde veris miraculis carent aliisque
circumstantiis supra * positis, quæ nostram do­
ctrinam veram esse comprobant.
29. Ad primam confirmationem respondetur,
quod Scriptura potest dupliciter considerari.
Primo, secundum se, ut est pure instrumentum
inanimatum, id est, prout invenitur scripta in
chartis et codicibus, quæ secundum se patent cor­
ruptelis et depravationibus hominum : et sic,
ratione hujus libri materialis in quo continetur et

invenitur Scriptura, est certum quod patet multis
corruptionibus et depravationibus. Alio modo
sumitur Scriptura non præcise ut est in chartis
et codicibus istis vel illis, in individuo, sed prout
invenitur in pectore Ecclesiæ et in ejus custodia,
quæ in se habet principium unde possit corrigere
omnes corruptelas Scripturae ; tum propter diver­
sitatem et antiquitatem codicum quos habet;
tum propter assistentiam Spiritûs Sancti : et sic
Scriptura non patet depravationibus, et corru­
ptelis, quia subest correctioni Ecclesiæ et dire­
ctioni ejus. Et ita est differentia inter hanc Scri­
pturam individualiter sumptam in hoc vel illo
codice, et de hac Ecclesia individualiter sumpta
cum hoc capite, qui est successor Petri. Nam de
Scriptura non constat nobis hunc vel illum codi­
cem non esse vitiatum in individuo, ex vi ipsius
Scripturae ; de ista vero Ecclesia in individuo, et
de isto capite Romano Pontifice, constat in indi­
viduo esse legitimam et infallibilem Ecclesiam :
tum ex ipsa Scriptura, quæ in individuo designat
Petrum pro infallibili capite Ecclesiæ, et conse­
quenter ejus legitimos successores et sine dubi­
tatione acceptatos (quam acceptationem experi­
mur manifeste quando datur) ; tum ex continuata,
-et perpetua traditione per tot sæcula : quæ indu­
bitatum relinquit, Scripturam illam, quæ docet
Petro traditas esse claves Ecclesiæ, non esse
corruptam, sed certam : quia sic semper habita
et lecta est, et ab universali Ecclesia proposita,
et intellecta ut jacet; de quo IIa-IIæ,[amplius
dicetur.
30. Ad secundam confirmationem dicitur, quod
licet aliquando fuerit dubitatum de aliquibus
libris an essent canonici, numquam tamen dubi­
tatum fuit esse in Ecclesia potestatem ad id
declarandum, et ad confirmandum fratres in fide ;
de quo articulo in sequenti. Unde illa dubitatio
potuit per omnimodam certitudinem tolli, decla­
rante id et definiente Ecclesia.
31. Secundo arguitur : Quia miracula non
sufficiunt probare certitudinem nostræ fidei, quia
etiam qui alias doctrinas docent aliquando fa­
ciunt signa et prodigia magna, ut dicitur (Mat.
XXIV, 24); et praecipue fient in tempore Antichristi. — Quod si dicatur illa miracula esse
falsa, et nostra vera : Contra est, quia de hoc
ipso est dubium : si quidem multa aliorum mira­
cula sunt omnino sicut nostra ; nam illuminatio
cæci, quæ videtur esse certum miraculum, dici­
tur facta a Vespasiano principe, ut narrat Taci­
tus (lib. iv Histor.) Et resuscitatio mortui signi-

cf. supra,
p. 316, n. 23

cap. 81

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. i.
ficatur facienda ab Antichristo (Apo. xni, 3)
dum dicitur : Quoddam ejus cornu occisum, et
plagam mortis ejus curatam. Et similiter faciet
Apo. xm, 13 ignem descendere de cælo. Et a quadam virgine
vestali fuisse portatam aquam in cribro, sine
hoc quod aqua caderet in signum suæ pudicitiae :
refert ex Varrone Augustinus 1 (xxn de Civ. Dei,
n. 3; p L 41, c. 11). — Quod si dicatur illa miracula dici falsa
774
non in se, sed quia falsam praedicant doctrinam,
cui non est credendum etiam si vera miracula
faciant : Contra est, quia in hoc enervatur tota
nostra doctrina, siquidem jam fatemur posse
veris miraculis confirmari falsam doctrinam. Et
committimus circulum, dum probamus nostram
doctrinam esse veram quia miraculis comproba­
tur, et rursus miracula esse vera quia nostram
doctrinam confirmant. — Confirmatur : quia
modo cessaverunt miracula, etiam cum praedi­
catur infidelibus; miracula autem, quæ ab initio
facta sunt, illis non constant : nec possumus ea
probare per Scripturam, quia infideles illam non
recipiunt, sicut nec fidem; per historias autem
humanas id probare, est niti auctoritate fallibili ;
ergo ista probatio deficit.

32. Respondetur : certissime tenendum esse
quod miracula quæ fiunt a pseudoprophetis et
fient ab Antichristo, esse falsa et mendacia, ut
dicitur (II Thess n, 9). Quæ dicuntur mendacia,
ut ibi explicat D. Thomas (lect. 2), vel quia
deficiunt a vera ratione facti, ut cum fiunt per
illusionem et deceptionem; vel quia deficiunt a
vera ratione miraculi, quia scilicet non transcen­
dunt totum ordinem naturæ, licet in se sint valde
mira; vel quia deficiunt a debito fine miraculi,
quia fiunt propter aliquam seductionem iniqui­
tatis. Ad discernendum autem ea quæ sunt vera
miracula, id est, supra totam vim naturæ, ab
his quæ præter ordinem naturæ sed tamen per
applicationem causarum naturalium ab aliquo
spiritu creato fieri possunt quantumcumque mira
(quod non sufficit ad rationem miraculi, ut docet
D. Thomas, I P. q. 110, a. 4) : debemus atten­
dere, vel ad ipsam substantiam rei factæ, vel ad
ipsum modum faciendi. — Ad ipsam substantiam
rei factce : sicut omnes illi effectus, qui per causas
naturales non possunt induci, sicut est resusci­
tatio mortui et illuminatio cæci, quando vere
fiunt, aut etiam immutatio corporum cælestium.

319

Sunt etiam alii effectus magis supernaturales, ut
quod duo corpora penetrentur, et corpus huma­
num reddatur gloriosum, quæ D. Thomas ponit
inter miracula primæ classis (I P. q. 105, a. 8).
Sed quia ista miracula fiunt occulte, non ita
probatur per illa sensibiliter certitudo nostræ
fidei sicut per miracula quæ sensibilem mutatio­
nem faciunt in corporibus. Unde D. Thomas,
(III P. q. 43, a. 4) docet ex Augustino quod nulla
ad i
in operibus Christi videntur esse majora quam
suscitatio mortuorum. Et similiter se habet illu­
minatio cæci a nativitate, unde dicitur (Joa. ix,
32) : A sceculo non est auditum, quod quis aperuit
oculos cæci nati. Quare semper invenientur aliqua
miracula facta in nostra fide ita excellentia, quod
similia non sunt facta umquam in alia secta, nec
possunt fieri nisi sola virtute divina ; et illa suffi­
cienter probant veritatem nostræ fidei : quia Deus
non potest in confirmationem falsitatis miracula
facere : sic enim, speciali concursu, ad peccatum
et ad falsum confirmandum Deus concurreret. —
Ex modo autem faciendi miracula, etiam discerni
possunt miracula vera a falsis : quia ea quæ per
causas naturales, et per motum localem applica­
ti vum earum alias fieri possunt ab Angelo vel
dæmone, fiunt etiam divinitus, sed excellentiori
modo : scilicet non per motum localem, et appli­
cando activa passivis, sed solo imperio aut verbo
vel visu; quod est proprium Dei, qui dixit et
facta sunt : sicut Christo imperante ventis, cessa- Ps. cxl
vit tempestas, et imperando leproso mundatus Mat. vn
est, et imperando febri dimisit socrum Simonis.
Luc. r
33. Ad exempla vero quæ in particulari addu­
cuntur in argumento, negamus factam aliquando
fuisse veram resurrectionem mortui, aut illumi­
nationem cæci virtute diaboli ; sed si quis appa­
renter resuscitatus est, vel non erat ille vere
mortuus, sed simulatorie : vel cadaver motu
dæmonis erectum fuit et videbatur ambulare, sed t cf. i
vere non vivebat; sicut legitur de Simone mago, ss· >
quod fecit hominem decollari, et postea apparuit
vivus + per illusionem sensuum.Unde similes mor- cum si
tui nec diu possunt durare, nec actiones vitales cap. a;
exercere. Qui autem resuscitantur virtute divina
aperte visi sunt eodem modo exercere actiones t°“n^
vitales’ sicut antea, idque non ad horam, sed diu
228-;
et per multum tempus. Unde Augustinus (super
Joan, tract. 50) loquens de Lazaro resuscitato n. 5;P
176

1 De hac re confer adhuc Plinium lib. xxvin Hist. Natur, c. 2,
§ 12 (alias c. 3, circa medium); Valer. Maxim, lib. vm Memo­
rabit. c. 1, § 5; Dionysium Halicarnass. lib. n Antiq. Roman.

n. 69; Tertullian. Apologetic, c. 22 (P. L., t. i, coi. 409
et 876); S. Augustin, lib. x de Civit. Dei, c. 16 (P. L., t. xu,
coi. 295).

320

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

discumbente : « Lazarus, inquit, erat unus ex
recumbentibus, vivebat, loquebatur, epulabatur,
veritas ostendebatur. » Ex isto ergo exercitio
vitalium actionum, veritas resurrectionis osten­
ditur. — De illuminatione cæci facta a Vespa­
siano, constat illum non fuisse cæcum simpliciter,
neque a nativitate, sed obnubilatos habuisse
b. iv Histor. oculos ; ut enim ibidem refert Tacitus, Vespasiac·81
nus consuluit medicos, an talis cæcitas et debili­
tas ope humanâ superabiles forent. Et medici
dixerunt huic non exesam vim luminis, et redi­
turam si pellerentur obstantia. Quare illa non
fuit cæci illuminatio, sed curatio oculorum ab
impedimentis ad videndum, quæ arte medica,
licet difficulter, curari poterant ; sed arte dæmonis facillime procuratum est. Fortasse etiam to­
tum illud fuit impostura aliqua Apollonii Thyanæi, insignis magi, Vespasiano amicissimi, cujus
'ita Apollo- imposturas refert Philostratus (in Apollonio,
nu, lib. v in, vj, indicatque Baronius, anno Christi 72
as-J3? * 42’ (c· 7’tom·J)· — De cribro gestante aquam, dicilib. iv, c. 10- tur illud non esse simpliciter miraculum, quia
π, 20, 43- potuit per vim Angeli detineri aqua ne caderet.
c5’ etc VI Et s^m’^ter ignis de cælo potest dejici per motum
'43ec‘
localem Angeli vel dæmonis, sicut per causas
naturales dejicitur fulmen. — Plaga autem mor­
tis curanda ab Antichristo non est mortui resus­
citatio, sed vulnus lethale quod potest curari
aliquando medicamento occulto nobis ignoto,
quod tamen a dæmone facile præstari poterit.
Et multa similia sunt, quæ per applicationem
causarum naturalium, ab Angelo vel dæmone
sine vero miraculo fiunt.
34. Quod vero aliqui dicebant apud Augustiep. 137, c. 4 num (epist. 3) quod etiam vera miracula non
1.13;PL33, sufficienter ostendunt veram divinitatem, quia
521
respectu Dei parva sunt : hoc ridiculum est. Nam
licet omne quod creatum est, modicum sit respe­
ctu Dei : tamen quia aliqua sunt quæ solâ divinâ
potentiâ fieri possunt, hæc sufficienter ostendunt
omnipotentiam divinam ; non quia illi sint æqualia, aut non parva, sed quia nullâ aliâ potentiâ
fieri possunt.
cf. supra,
35. Ad confirmationem respondetur : etiam
’· 319, n. 31 modo jn Ecclesia non deesse vera miracula, quia
in ne
quotidie fiunt ad invocationem sanctorum in
cælo, vel servorum Dei in terra; sed simpliciter
non requiruntur nova miracula pro conversione
infidelium, quia modo non plantatur fides in
mundo, sed plantata propagatur : unde sufficiunt
r Omnes : non sit absoluta, sed sub aliqua... : at nullo, ut

miracula antiqua, de quibus ad minus per fide
dignas historias et traditionem constat, sicut
apud ipsos gentiles constat de factis suorum ma­
jorum ; nec oportet quod de istis miraculis constet
per fidem divinam, sed per humanam, vel per
experientiam ; et, ut dixit D. Thomas (I Contra
Gent. c. 6), illa manent in suo effectu, scilicet in
hac conversione tot populorum quam videmus,
qui per tot sæcula credunt in hanc fidem, ut jam
supra ex hoc loco et ex Cajetano ponderavimus,
Huic autem operi qui non credit, cui miraculo
crediturus est? — Nec obstat quod secta Mahometis, et aliquorum similium diu duravit : dicitur
enim quod hoc fuit innitendo potentiæ sæculari
et favori humano, et laxando frena deliciis :
quorum totum oppositum est in fide nostra;
neque illa secta per totum mundum diffusa est
et prædicata, neque a sapientibus viris appro­
bata, et sanguine martyrum firmata, aut per
rationes et disputationes discussa, nec miraculis
confirmata sicut nostra.

36. Tertio arguitur : Quia testimonia pro­
phetarum in quibus maxime nititur fides nostra,
non omnino nobis constant; nec possumus certo
cognoscere, an sint completa, nec quando com­
plebuntur : ut plurima quæ continentur in Apo­
calypsi, et multa quæ sunt in Isaia et aliis pro­
phetis : quæ tantâ obscuritate dicuntur, ut non
possit litteraliter assignari quid significent, quo­
modo et quando complebuntur. Ergo frustra ex
obscuris prophetiis probare volumus nostræ fidei
certitudinem : si quidem obscuritas illa non per­
mittit nos scire, quænam sint impleta quæve
implenda; sed videtur hoc esse sicut oracula
falsorum deorum, quæ ambiguitate sua non intelligebantur. Immo cum aliquando Scriptura
ipsa ambigue loquatur, et subintellectis quibus­
dam condicionibus, unde constat nobis quod ea
quæ de facto ut proposita ab Ecclesia credimus,
non sint sub tali ambiguitate dicta? immo quod
ipsa promissio infallibilis assistentiæ facta Ecclesiæ sit absoluta, non sub 1 aliqua ambiguitate
vel condicione aliqua subintellecta? — Quod vero
fuerint impletæ prophetiæ in Christo, non ita
constat : cum ipse venerit in magna abjectione
et obscuritate; et sic remansit obscurum quo­
modo illæ prophetiæ impletæ fuerunt. — Et
confirmatur : quia Christus venit ut cognoscere­
tur tamquam Deus, et tamen sustinuit ea quæ
maxime nos elongant a cognitione Dei : quia
videtur, probabili sensu.

in ni'1’· p.
43. a. 4

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 1.

Mt. iv, 14, etc.

Isa. vn, 14

Isa. xxxv, 5
Dan. ix, 26

PL51,8i7sq;
837 sq.

in Ps. CXLVI,
6, n. 12; PL
37, 1907

venit in magna abjectione et vituperio, ita ut
morte turpissimâ condemnatus sit, et sic multis
fuit occasio ut existimarent stultum in talem
credere; ergo nostra fides inconvenienti modo
tradita est. — Confirmatur secundo : quia res
quas proponit sunt valde incredibiles et discon­
formes rationi naturali : sicut ea quæ promittit
nobis in vita futura; quod homines vivent similes
Angelis, et modo quodam invisibili sine indi­
gentia exteriorum rerum ut cibi, respirationis,
etc.; quod cremabuntur in inferno sine morte;
quod corpus Christi sit in Sacramento sicut spi­
ritus : quæ omnia lumen rationis ita dure accipit,
ac si corporalia nostra mutarentur in spiritualia :
quod est perdere substantiam suam et essentiam.
37. Respondetur : in oraculis prophetarum
aliqua perspicue et clare poni, alia obscure; et
quæ clare ponuntur, etiam impleta dicuntur in
evangelio, et in historiis legimus. Unde sæpius
in evangeliis dicitur : Ut impleretur quod dictum
est per talem, vel talem prophetam. Et multa non
esse obscure dicta, constat manifeste : ut de
nativitate Christi ex Virgine, Isaiæ vu : Ecce
virgo concipiet, etc.; de miraculis Christi, Isaiæ
xxxv : Tunc aperientur oculi cœcorum, etc. ; de
morte Christi, Isaiæ lui et Danielis ix, et alia
multa quæ longum esset percurrere, et ad litte­
ram satis intelligibilia sunt; de quibus exstat
pulcher tractatus apud S. Prosperum in libro de
Prœdictionibus Dei (par. m, et in Dimidio tem­
poris). Quod vero aliqua obscure dicta sint, non
est mirum : nam etiam in libris philosophorum
et in scientiis naturalibus multa sunt valde
obscura, et quæ magna indigent inquisitione et
labore. Unde si terrena dicuntur nobis, et non
intelligimus, quid mirum si non statim caelestia
apprehendamus? Si nobis non est connaturale,
ut res naturales sine ulla obscuritate nobis tra­
dantur : quomodo erit connaturale nobis, ut
supernaturalia quæ dicta sunt a prophetis, in
omnibus aperte dicantur? præsertim cum fides
ex suâ natura obscura sit : et in omnibus aper­
tam claritatem habere, potius est praemii in
patria quam meriti in via. Denique, Apocalypsim
et alias prophetias obscuras non est necesse quod
omnes et omni tempore intelligant ; sufficit quod
aliqui, et eo tempore quo Deus disposuerit. Unde
optime Augustinus (super Psal. cxlvi, ad illa
verba Suscipiens mansuetos Dominus) inquit :
« Honora Scripturam Dei, honora verbum Dei,

321

etiam non apertum ; differ pietate intelligentiam,
noli protervus esse, accusare aut obscuritatem
aut quasi perversitatem Scripturæ; perversum
hic nihil est, obscurum autem aliquid est, non ut
tibi negetur, sed ut exerceat accepturum. » Et
infra : « Noli recalcitrare adversus obscura, et
dicere : melius diceretur si sic diceretur. Quando
enim potes tu dicere, aut judicare quomodo dici
expediat? Sic dictum est quomodo dici debuit;
non corrigit æger medicamenta sua. Novit ea
medicus modificare : ei crede qui te curat. »
Videndus est etiam super Psalm, cxlvii, ad illa
verba Mittit crystallum suam sicut buccellas, ubi
optime id prosequitur. — Quod vero dicitur :
unde nobis constet hæc aut illa, sub ambiguitate
non esse dicta, aut non subintellectâ condicione?
respondetur id constare tum ex modo loquendi,
qui aliquando nullam habet improprietatem aut
tropum, sed valde manifestus est, sicut cum
(Joa. xvi, 29) dixerunt Apostoli : Ecce nunc palam
loqueris, et proverbium nullum dicis ; nunc scimus
quia scis omnia, et non opus est ut quis te inter* roget; tum ex traditione et usu et declaratione
Ecclesiae, cui non est promissa assistentia Spiri­
tus Sancti sub aliqua ambiguitate, quia dictum
est (Joa. xvi, 13) quod Spiritus veritatis docebit
vos omnem veritatem. Non posset autem docere
omnem veritatem si sub ambiguitate, et aliqua
condicione subintellectâ, esset promissus : quia
tunc de nulla certificaremur. — Quod vero dici­
tur de primo adventu Christi, fuisse obscure et
latenter impletum : respondemus id quod dicit
Paulus (Act. xxvi, 26) ad Agrippam : Latere
eum nihil horum arbitror ; neque enim in angulo
quidquam horum gestum est. Et Dominus (Joa.
xvin, 20) dixit : Ego palam locutas sum mundo.
Itaque in hac passione et abjectione, quæ etiam
praedicta fuerat, dignitatem suam satis aperte
ostendit verbis et miraculis, et prophetarum
oraculis.
38. Ad primam confirmationem dicitur, quod
Christus venit ut Deus Salvator et satisfaciens
pro peccatis, et consequenter ut patiens, et sub­
jectus opprobriis et doloribus. Unde non debuit
venire in manifestatione gloriæ : quia si cogno­
vissent, numquam Dominum glorice crucifixissent.
Nec conveniebat quod venisset ad ostendendum
gloriam, 'si veniebat ad satisfaciendum poenaliter
pro peccatis. Quod si semel pati debebat, potius
erat conveniens quod valde indigna pateretur,

" Omnes : invisibili : forte pro impassibili aut incorruptibili.

Theologia I.

41

in Ps. cxi.v
17; P L 5

1914-5

i Cor. 11, i

322

IN QUÆSTIONEM 1 PRIMÆ PARTIS

quia sid’> potius ostendebatur fortitudo divina in
40. Quod si adhuc dicatur quod non’ videtdr
sustinendo tantam indignitatem. Unde dicit Ten
conveniens credere, Deum tam ’ multa fecisse et
c.j;PLi, tullianus (in lib. de Patientia) : « Hinc vel
passum esse propter tantam paucitatem electo­
I254
maximéPharisæi Dominum agnoscere debuistis :
rum : neque enim magnfis aliquis artifex *'in-ali·
patientiam hujusmodi nemo hominum ■ perpetra­
quo opere magnos sumptus impendio si majori
ret. » Vidêndus est D. Thomas (III P. q. 46, a. 1,
ex parte suo intento frustrandus est; at major
et 2, et 3) ubi pulcre ostendit convenientias pas­
pars hominum, immo et Christianorum damna­
sionis in Christo. Et denique maxima gratia et
tur; frustra ergo videtur tantum pretium; a Deo
liberalitas Dei’ in hoc enituit; ut egenus fieret
effusum, et ipsam Dei vitam datam pro tam
propter nos in natura assumpta, sicut dicitur
paucis hominibus.
(II Coi
*,
vni, 9) : Scitis gratiam Dei, quoniam
41. Respondetur, quod licet pauci sint qui
propter vos egenus factuS est, ut illius inopia
salvantur quantum ad numerum, sunt tamed
divites essemus. Videatur D. Thomas ibidem,
magni in qualitate et pretio; magnum aùteni
q. 4Θ, a. 3. Hoc etiam conveniebat ad doctrinam . pretium non solum convenienter expenditur pro
suam, quæ tota tendit ad ea quæ conducunt ad
multitudine, sed etiam pro pretiositate rei, etiam
alteram vitam et ad gloriam ætemam. Unde
si parva- sit : omne enim quod pretiosius est
debuit docere abjectionem et contemptum omnis
rarius esse debet. In hoc autem non frustratur
gloriæ' temporalis, quæ impedit valde assecutio­
Deus suo intento, quia licet exhibuerit pretium
nem æternæ, cum temporalia spiritualibus consufficiens pro omnibus propter suam maximam
trarientur, et virtus deliciis et vanitati : hæc
excellentiam, non tamen fuit ejus intentum ut
enim virtus moderatur; ergo si hoc venit docere,
applicaretur omnibus. Unde dicitur IV Esdrae
oportuit et facere : alias imprudenter doceret, si
vm (licet liber non sit canonicus) : Hoc sæculum
careret illâ virtute patiendi et sustinendi. Et in ‘
fecit Deus propter multos, futurum iautem propter
hoc maxime constabit Antichristum, et omnes
paucos. Quomodo interrogabis terram, et dicet
qui ex eo sunt, falsa docere, quia maxime inhiant
tibi quoniam dabit terram multam magis, unde
vanitati et gloriæ temporali : et sic non dirigunt
fiat fictile, parum autem pulveris, unde aurum fit.
nos ad æterna, et ad ea quæ post hanc vitam
Itaque sicut non est inconveniens, quod in terra
*
debemus
inquirere, i
plus generetur de luto quam de auro : ita nec
39. Ad secundam confirmationem dicitur : illa
quod pauciores salventur, qui sunt quasi aurum,
omnia non esse incredibilia respectu omnipoten­
quam quod condemnentur qui sunt quasi lutum.
ce. i, 37
tiæ Dei apud quem non est impossibile omne
Et hoc fuit conveniens in natura humana, quæ
verbum ; maxime autém decet Deum, qui summe
est corruptibilis, et ex se prona ad malum ; et
omnipotens et magnificus est, res facete in qui­
consequenter major pars corruptioni cedit .4 eo
bus excellentissima ejus potentia et gloria osten­
quod in rebus corruptibilibus defectus est ut
datur. Illa autem contradictionem non involvunt,
in pluribus, bonum autem ut. in paucioribus.
neque mutant substantiam et essentiam corpo­
E contra vero de Angelis, qui sunt per­
ream, sed qualitates et extrinsecâs perfectiones.
fectiores, plures salvantur. Et tamen
Quod enim corpus reddatur lucidum, agile, incofmaxime lucet misericordia. Dei, quod
ruptibile, non ab intrinseco, sed pèr gloriam :
etiam ex natura corruptibili miseri­
totum hoc pertinet ad qualitates. Et multô diffi­
corditer hos paucos liberavit a qua
ciliora his a gentilibus credebantur de suis diis,
tam multi deficiunt : id enim ma­
quos ex hominibus transferri dicebant ad stellas
xime commendat Dei miseri­
et ad cælum, et commutari in sidera. Oportuit
cordiam, ubi tam grandis
autem, eos quos Deus suamet visione beatos fa­
est miseria. Videatur: de
ciet, habere in suis corporibus longe excellentio­
..hoc Div. Thomas (1 P.
res qualitates modumque vivendi, quam in vita
q. 23, a. 7,; ad 3).
praesenti imaginari pqssit. Quod vero dicuntur
Mat. xxii, 30 futuri similes Angelis. : id erit ratione divinae
visiopis in anima, non quantum ad substantiam
corporum; licet hæc etiam grunt perfecte subje­
cta spiritui, et ideo spiritualia dicuntur, et in
incorruptione Angelis similia.

ÿ-

1-3

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 2.
·-■

·<■■'

■

>”

'

.

:i

'

:

ARTICULUS ir "'·

'

·'

·'···'■■..

J

■

> :

r

■

323

'Ji;

·’·;

Ostenditur fidem nostram esse veram contra Judceos.
Testimonium Domini fidele; justitia Domini
recta, latificantes corda (Psal. xvm, 8, 9).
Excaca cor populi hujus, et aures ejus aggrava,
et oculos ejus claude (Isa. vi, 10).
Feriam domui Israel et domui Juda fadus novum,
non secundum pactum quod feci patribus eorum
(fer. xxxi, 81-2).

et haereticos, fidei uostrae
veritas probanda est per certitudinem,
ducendo argumenta contra ipsos ex
Scripturis et principiis fidei quæ admittunt. Sed
tamen, quia multi ex ipsis Scripturas depravant,
et non omnes admittunt : ideo oportet quod
disputaturus contra Judæos vel haereticos, prius
statuat quasnam Scripturas admittant, et quare
non omnes ; sic enim Jacobus frater Domini cum
Judæis disputaturus, ut refert beatus Clemens
n. 68,- p g i, (lib. i Recognitionum circa finem), hoc primum
1244
statuit : « Requiramus, inquit, primo ex quibus
potissimum Scripturis disputationem habere
oporteat. » Quod si non constet, nec aliquid certi
statuatur seu admittatur ab ipsis de Scripturis,
vix potest disputatio ulla cum adversariis‘liaberi,
nisi vel ostendendo talem vel talem Scripturam
pro canonica haberi apud antiquos, et apud auctbres quos ipsi admittunt : aut saltem quod
rationem reddant cur Scripturam istam rejiciant
potius quam alias; præsértim quia, cum constet
fidem traditam esse a Deo in Scriptura, si pro
libito posset quis negare vel abjicere Scripturam
In partem vel in totum, aut varias corruptelas
vel mutilationes adhibere, nec in hoc esset aliqua
certa et firma regula a Deb relicta per quam
possint ista corrigi et ad verum sensum reduci,
omnia essent confusa, et esset perinde ac nullairt
habere fidem. Ista autem regula non est alia
quam Ecclesia, quæ in veteri lege gubernabatur
per sacerdotes, quorum judicio standum erat
(Deut. xvn, 8-11). Et ad ipsos pertinebat judicare
de lege et mandato, ut habetur II Paralip. xix,
lb. In nova autem lege id commissum est Petro,
et ejus successoribus (Luc. xxn, 32) : Confirma
* cf. infra,
fratres tuos; et (Joa. xxi, 17) : Pasce oves meas;
art.3,n.3sqq.
qU0 amplius dicetur sequenti articulo *. Et sic
1.

ontra Judaeos

■

reduci debent disputatores haereticorum vel Ju­
daeorum, ut admittant Scripturas quas ab anti­
quo Ecclesia admittit. Vel si Scripturas quas
Ecclesia admittit, nolint admittere Judæi vel
haeretici : saltem videndum est an Scrîpturæ,
quas ipsi habent et admittunt, in aliquo concor­
dent cum nostris : et saltem [an] aliquem arti­
culum fidei admittant, ex quo possit deduci
argumentum contra illos in eo articulo quem
negant, ut D, Thomas docet (I P. q. 1, a; 8).
Et constat exemplo Christi Domini qui rogatus
a Sadducaeis, qui non admittebant nisi libros
Moysi, circa articulum resürrectionis, illos redar­
guit loco petito ex eisdem libris : Ego sum Deus
Abraham, Deus Isaac, et Deus Jacob : non est Deas
mortuorum, sed vivorum (Mat. xxii, 32). Peten­
dum est etiam ab ipsis an saltem velint admit­
tere Scripturas! in eo statu et modo quo tempore
Apostolorum habebantur, et temporibus antiquo­
rum doctorum, ut Tertulliani, Cypriani, Athanasii, et aliorum qui cum Judæis disputabant, et
tamen in Scripturarum admissione conveniebant;
neque e^s negabant Judæi, sed convincebantur
ex illis, ut multis locis Actuum Apostolorum
habetur quæ infra citabimus, et ex eisdem modo
etiam possunt redargui. Quod si neque in hoc
velint convenire, certissimum indicium est ipsos
depravasse Scripturas, non nos; quia cum, tem­
poribus Apostolorum, ipsi et Apostoli convenirent
in ; Scripturis,. modo nolunt in illis met, antiquis
convènire sicut citantur ab Apostolis. A quo ergo
habent novas istas Scripturas, et talem legem,
cum r pareant sacerdote, judice, et republic^. a
quibus possit id quod ambiguum fuerit in lege et
mandato, .discerni et judicari?
2. Quod si his omnibus nolit acquiescere Ju­
daeus vel haereticus, sed solum suo privato spiritu
et auctoritate Scripturas admittere vel rqjjcere
habendi sunt sicut ethnici et publicani qui JEcçlesiam non âudiupj; çÇ.sic vel omnino relinquendi
sunt, vel tractandum Cum illis sicut cuni,gentili­
bus, et melius est à disputatione abstinere. Unde
Tertullianus (lib. de Prascript. c. 17) optjmam
statuit regulam, quæ maxime observanda est in
disputationibus. cum haereticis nostri temporis,
qui tot Scripturarum corruptiones^ mutilationes;

Mat. xvm, 17

c. *
17-19;! 1.2.

s0^1

324

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

translationes et adjectiones faciunt : « Nihil »,
inquit, proficiet congressio Scripturarum, nisi
plane ut aut stomachi quis ineat eversionem, aut
cerebri. Ista hæresis non recipit quasdam Scri­
pturas : et si recipit, quas adjectionibus et detra­
ctionibus ad disputationem instituti sui interver­
tit. Et si recipit integras, nihilominus diversas
expositiones commentata convertit. Quid promo­
vebis, exercitatissime Scripturarum? cum, si
quid defenderis, negfetur ex diverso; si quid
negaveris, defendatur. Et tu quidem nihil perdes,
nisi vocem in contentione; nihil consequeris, nisi
bilem de blasphematione. Ille vero, si quis est
cujus causa in congressum descendis Scriptura­
rum ut eum dubitantem confirmes : ad verita­
tem, an magis ad hæreses deverget? Hoc ipso
motus quod te videat nihil promovisse, æquo
gradu negandi et defendendi diversa parte sta­
tutum. Certe de pari altercatione2 incertior disce­
det, nesciens quam hæresim judicet. Hæc utique,
et ipsi habent in nos retorquere; necesse est enim,
et illos dicere a nobis, potius adulteria Scriptu­
rarum, et expositionum mendacia inferri, qui
proinde sibi defendant veritatem. Ergo non ad
Scripturas provocandum est, neque in his con­
stituendum certamen : in quibus aut nulla aut
incerta victoria est, aut parum certa. » Sic Ter­
tullianus.
3. Igitur tota cum Judaeis controversia ex illo
unico puncto dependet : an Christus in lege pro­
missus jam venerit, et sit illa singularis persona
quæ dicitur Jesus, filius Mariæ; in hoc enim
Paulus convincebat Judaeos, affirmans : Quia hic
est Christus (Act. ix, 22). Exinde autem facile
probari poterit, quod lex antiqua per Moysen
data finiri debuit in Christo, ut late prosequitur
Apostolus in epistola ad Hebræos. Et secundo,
quod regnum Messiæ non erat futurum in sola
gente Judaeorum, sed in omni terra; nec delicias
et divitias terrenas promittebat, sed cælestes, et
per mortem suam acquirendas.
4. Testimonia ergo contra Judaeos sunt in triplici
genere. — Primo, sunt testimonia quæ absolute
promittunt Christum venturum, non designando
tempus, neque circumstantias. — Secundo, sunt
testimonia designantia tempus circa quod veniret
Christus, licet non diem neque horam determi­
nate. — Tertio, sunt testimonia tales circum­
stantias designantia quod non nisi illi singulari
1 Tertullianum exscribimus, uti apud M invenimus, licet textus
editionis Migne in pluribus a nostro discrepet.

personæ, filio Mariæ, convenire possunt; ex his
enim circumstantiis probarunt Apostoli hunc
Jesum esse Christum, ut in i Recognitionum nn. 36,57.60
S. Clemens testatur, de quo infra. Et ex his 68-9>pgi,
etiam manifestum erit quantum erraverint Mani- I229, I238’40
chæi, aliique hæretici dicentes nullas prophetias
veteres loqui in singulari de Christo, contra quod
dicitur (Act. x, 43) : Huic omnes prophetae testimo­
nium perhibent; et (Rom. 1, 2, 3) : Sicut promisit
in Scripturis sanctis de Filio suo; et (Joa. v, 46) :
Si crederetis Moysi crederetis et mihi, de me enim
ille scripsit.
5. Circa primum, promissus est Christus ven­
turus in libris Moysi, in Psalmis et prophetis, ut
ipse Jesus dixit (Luc. xxiv, 44). — In libris
Moysi promittitur (Gen. xn, 3 et xxn, 18), quod
in semine Abrahce benedicerentur omnes gentes.
Quod non potest intelligi, quia omnes gentes
benedicant ipsum Abraham, ut dicunt Judæi :
quia non promittitur benedictio in ipsomet Abra­
ham, sed in semine ejus, quod est Christus ; nec
modo, universæ gentes benedicunt Abraham,
sed Christum. Item (Gen. xlix, 10) expresse
promittitur Christus in illis verbis Jacob : Non
auferetur sceptrum de Juda, etc., de quo infra di­
cemus; et (Deut. xviii, 15) : Prophetam de gente
tua et de fratribus tuis sicut me, suscitabit tibi
Dominus, quo testimonio usus est Stephanus
(Act. vn, 37). — In Psalmis habetur (Psal. 11, 7)
promissio de Christo : Dominus dixit ad me :
Filius meus es tu, ego hodie genui te; quo testi­
monio utitur Apostolus (Hebr. v, 5). Et in Psal.
xliv per totum fit locutio de Christo, ubi voca­
tur « Deus » : Quoniam ipse est Dominus Deus Ps. xliv, 12
tuus et adorabunt eum, quod non potest convenire
Salomoni, nec alteri regi. Et Psal. cix aperte fit
locutio de Christo, quod sit futurus sacerdos
secundum ordinem Melchisedech, et quod sedebit Ps. αχ, 4; i
ad dexteram Dei ; et Psal. cxxxi fit repromissio
ad David : De fructu ventris tui ponam super Ps. cxxxi, n
sedem tuam. — In prophetis manifeste fit prædictio de Christo (Isa. vu, 14) : Ecce virgo conci­
piet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Em­
manuel; et (ix, 6-7) : Parvulus natus est nobis,
et filius datus est nobis; et vocabitur nomen ejus
admirabilis, consiliarius, Deus, fortis, Pater
futuri saeculi etc.; super solium David et super
regnum ejus sedebit, ut corroboret illud amodo et
usque in sempiternum. Quæ verba de nullo alio
'2 MG alteratione il 1.CP (et ed. Migne) altercatione.

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 2.
rege, vel regno temporali possunt intelligi :
quomodo enim dici potest aliquis illorum regum
Deus, et Pater futuri sceculi? aut quomodo con­
firmabit regnum David usque in sempiternum?
cum regnum temporale David omnino sit destru­
ctum : neque in sempiternum durare posset, cum
tandem totus mundus sit finiendus. Item (Isa.
un) apertissime fit sermo de passione et morte
Christi per quam a peccatis eramus liberandi.
Item (Bar. m, 36-8) : Hic est Deus noster, etc. ;
post hœc in terris visus est, et cum hominibus
conversatus est. Et (Dan. ix, 24-6) clarissime fit
prædictio de Christo qui vocatur Sanctus sancto­
rum, et occidendus dicitur, et quod finem acci­
piet peccatum : de quo testimonio statim dice­
mus. Et (Agg. Π, 7-8) : Adhuc modicum, et ego
movebo ccelum et terram, etc. Et veniet desideratus
cunctis gentibus : quod non potest quadrare alteri
quam Messiæ. Et alia multa sunt testimonia quae
statim citabimus.
6. Ad haec non possunt Judaei respondere
negando quod loquantur ista testimonia de vero
Messia : cum apertissime vocetur Deus, vel
Filius Dei, et dicatur venturus in benedictionem
omnium gentium et redemptionem hominum, et
regnum ejus futurum aeternum : haec enim nulli
regi terreno aptari possunt. Solum possent dicere
(omittendo fabulas eorum, quæ potius ridendae
sunt quam impugnandae) verum esse quod Chri­
stus fuit promissus in lege, sed sub condicione si
non obstarent peccata populi, ut constat ex illo
(Psal. cxxxi, 11-2) : Juravit Dominus David veri­
tatem, et non frustrabitur eam, defractu ventris tui
ponam super sedem tuam si custodierint filii tui
testamentum meum, et testimonia hœc quæ docebo
eos. Quo loco ad litteram loqui de Messia constat
ex interpretatione Petri (Act. π, 30). Ergo cum
ista condicio non fuerit impleta ex parte populi
Judaici, sed potius aggravaverint peccata sua,
non est cur dicamus fuisse impletam condicio­
nem de adventu Messiæ. — Respondetur : hanc
promissionem factam fuisse omnino absolute, ut
constat Jer. xxxiii, 20-21 : quia omnino facta est
secundum immobilitatem consilii sui, ut Paulus
dicit (Hebr. vi, 17-8); et hoc constat quia fuit
promissus Messias ut occidendus in redemptio­
nem peccatorum, ut'manifeste patet Isaiæ liii et
Danielis ix, 26 ; ergo propter nulla peccata ista
promissio frustranda erat, cum in remissionem
omnium promittebatur Christus^ venturus. Nullum
etiam peccatum grandius fuit quam ipsa occisio
Christi tam crudeliter facienda; ergo si propter

325

illud non erat promissio ista frustranda (quia
potius promittebatur et praenuntiabatur ipsa
occisio, sine qua non erat futura redemptio),
propter nullum aliud ejus impletio omittenda
erat. Praeterea Judaei fuerunt ducti in captivita­
tem propter peccatum idololatriae, et non custo­
ditum testamentum Dei, atque adeo jam tunc
non impleverant condicionem sub qua dicitur
facta illa promissio; et tamen etiam post capti­
vitatem facta est promissio et revelatio de Messia,
absolute et sine ulla condicione : ut patet Danie­
lis ix, 24-6 in prophetia septuaginta hebdoma­
darum; Aggæi π, 8 : Veniet desideratus cunctis
gentibus, et implebo domum istam gloria; ergo
promissio Messiæ non est facta sub condicione.
Et ad illum locum Psalmi cxxxi, 12 : Si custo­
dierint filii tui, etc. : dicitur illam condicionalem
referri ad clausulam subsequentem : Filii tui in
sœculum sedebunt super sedem tuam, non ad ante­
cedentem in qua fit mentio et promissio de Messia
omnino absoluta, ut patet in illis verbis : Juravit
Dominus David veritatem, et non frustrabitur
eam : de fructu ventris tui, etc.
7. Secundum genus testimoniorum loquitur de
tempore Messiæ, quo venturus erat. De quo tem­
pore duo constant ex Scriptura. — Primum, non
venisse Christum immediate post captivitatem
Babyloniae : cum prophetæ qui post talem capti­
vitatem prophetaverunt, ipsum adhuc ut ventu­
rum praedixerint, ut patet (Agg. u, 8) : Veniet
desideratus cunctis gentibus; et (Zach. ix, 9) :
Ecce rex tuus veniet tibi justus, et salvator, etc.;
et (Mal. m, 1) : Ecce ego mitto Angelum meum,
et statim veniet ad templum suum dominator quem
vos quœritis, etc. — Secundo, constat Christum
non venturum post totalem destructionem templi
et reipublicæjudæorum. Nam Christus promissus
est venturus ex illa gente Judaeorum ut (Mich.
v, 2) : Et tu Bethleem Ephrata parvulus es in
millibus Jada : ex te enim exiet Dux qui regat
populum meum Israel. Et dicitur venturus templo
adhuc stante, ut patet loco citato (Mai. m, 1) :
Et statim veniet ad templum suum dominator quem
vos quœritis ; et (Agg. n, 8) : Veniet desideratus
cunctis gentibus, et implebo domum istam gloria.
Cum ergo totaliter destructam cernamus illam
rempublicam et ejus templum, non est amplius
exspectandus adventus primus Messiæ. Nec
potest dici, quod Messias venturus est ad resti­
tuendum illud regnum et templum; quia si nasci?
turus est ex illa gente, et adhuc eorum republica
temploque stante : manifestum est ante ejus

326

- i

IIKQUÆSTiONEM I PRIMÆ PARTIS

ortum debere.exstitisse· templum ijlud etrempublicam„ut in üla nascatur. t·
,
.
j..■■■ ;
8. Tertib, ergo magis in particulari designatur
tempiis quo Christus veniret, in duobus Scriptu­
ral locis quæ famosiora sunt in hac parte, scilicet
Genes, xux, 10 et Danielis ix, 24-26. —'"Nam
primo loco sic dicitur : Non auferetur sceptrum de
Juda, et dux de femore ejus donec veniat qui mit­
tendus est, et ipse erit exspectatio gentium. In
Hebræo aütem sententia hæc ad verbum sic
Comment, in transfertur ab Oleastro : Non recedet virga de
PentateuJuda, et scribere faciens de subter 1 pedes ejus
^“7 *
CtaT ^quequo veniet siloh, et illi oboedientia populorum.
xux, io
Ubi expresse fit sermo de Messia, ut etiam inter­
pres Chaldaeus fatetur, dum sic interpretatur :
Non auferetur sceptrum, etc. donec veniat Messias.
Aliqui tamen Judaei negaverunt loqui hanc pro­
phetiam de Messia propter obscuritatem illius
verbi siloh, cujus pene significatio nescitur; et
ideo varie translatum est; nam septuaginta
legunt : Donec veniant reposita ei; vel : Donec
veniat cui ille. Communiter autem dicitur signi­
ficare quietum seu pacificum, aut securum; vel
ut alii dicunt, significat missum, sicut de piscina
Siloe dicitur (Joa. ix, 7) : Quod interpretatur
missus; et sic transtulit noster vulgatus : Donec
veniat qui mittendus est. Et utrumque singulari­
ter convenit Messiæ, qui et missus est a Deo, et
pacificus atque quietus futurus praedicitur (Isa.
xlïi, 1-4 ; et lxi, 1). Maxime autem probat hunc
locum de Messia intelligendum illa particula :
Et ipse erit exspectatio gentium, seu erit illi oboe­
dientia populorum : quod utique non convenit
nisi Messiæ, de quo dicitur (Isa. xi, 10) : Erit
radix Jesse qui stat in signum populorum, ipsum
gentes deprecabuntur. Nec possunt Judæi invenire
regem aliquem seu ducem ex antecedentibus cui
ista prophetia conveniat.? Non Saulem, quia hic
non fuit de tribu Juda, sed de Benjamin. Non
Davidem, aut Salomonem ; quia cum ipsi vene­
runt1, bon defecit sed potius incepit sceptrum in
Juda. Nohjetoboam, tum qüiâ per ejus adven­
tum non defecit sceptrum in Juda,; sed in Roboam
et aliis règibus continuatum est; tum quia ille
non fuit .exspectatio gentium, si-quidem ultra
terminos regni Israelitici nihil habuit. Nec deni­
que Alius ex regibus Judæorum fuit exspectatio
gentium, aut illi data est oboedientia a gentibus.
Etgo Messias, quicumque ille est, non fuit aliquis
ex praecedentibus regibus ;'.et ahas, in vi illius

prophetiae jam venit, quia jam a longo tempore
defecit sceptrum Judaeorum et sic illa prophetia
jam impleta est. ?»- Nec tamen potest dici, quod
fuit impleta in >Sedecia, qui fuit ultimus regum
Juda, ut objiciebat Julianus Augustus; tum quia in opere depost Sedeciam fuerunt multi duces in illo populo, perdito “ Adut Zorobabel et alii, licet non cum titulo regis; versus„ Chn'
prophetia autem illa non solum loquitur de regi- cyriii. Alex,
bus, sed etiam de ducibus : Et dux de femore Contra Juejus; tum etiam quia, ut supra ponderavimus,
'pGTe
etiam post Sedeciam et captivitatem, tempore
&)7 ’
Zorobabel prophetatus fuit Messias ut venturus
(Agg. π, 8 et Zaeh. ix, 9); ergo non fuit impleta
ista prophetia in Sedecia.
9. Alter loctis est Danielis ix, 24-27 ubi An­
gelus loquens Danieli prædixit tempus quo erat
venturus Messias his verbis : Septuaginta hebdo­
mades abbreviatce sunt super populum tuum et
super urbem sanctam tuam, ut consummetur proevaricatio, et finem accipiat peccatum, et deleatur
iniquitas, et adducatur justitia sempiterna, et
impleatur visio et prophetia, et ungatur Sanctus
sanctorum. Deinde subdidit Angelus, occidendum
esse Christum, et negandum a suo populo, et
desolandam esse civitatem ultima desolatione.
10. In hac prophetia circa determinationem
præcisam hujus temporis adventus et mortis
Messiæ, tria sunt certa, et unum valde dubium.
— Primo, est omnino certum loqui in hoc loco
de vero Messia, expresse enim nominat ipsum
ibi : Usque ad Christum ducem, et : Occidetur Dan.ix, 25.26
Christus, etc. Nominatur etiam Sanctus sancto^
rum, et quod peccatum delendum est, et pro­
phetiae adimplendae : quæ omnia non possunt
quadrare nisi in verum Messiam; et ita intra
illud spatium septuaginta hebdomadarum, assi­
gnanda est aliqua persona cui hæc omnia com­
petant : quod sit Sanctus sanctorum, quod occi­
dendus sit et negandus a suo populo, quod finem
accipiat 2 peccatum et impleatur visio et prophe­
tia;? quod in nullo ex regibus Judæorum, vel ex
principibus Romanorum, aut alio quovis rege
mere temporali, intra ' spatium illius temporis
poterit inveniri ,vel > assignari. Optime autem
quadrant in illo Jesu filio Mariae, qui apparuit, in
maxima sanctitate, fuit occisus et negatus a suo
populo, ut dicitur (Act. in, 13) : Quem vos tradi­
distis, et negastis coram Pilato; ex tunc cessa­
verunt omnes prophetiae, praedicavit paenitentiam et remissionem peccatorum,: idque maximis
■

1 Ita omnes II Oleaster vero habet : de infer (ed. Antverp. 1568).

;

&·

■?■·■’

■ 3 Ôoines ,. -accipiet ll accipiet.videto
meltos.
*

-.a,.?.,

: >

Disp. i. Quomodo defenduntur pririGipia theologiæ.

Dan. IX, 25

miraculis confirmavit, ut testantur evangelia et
omnes hrstori», etiam Josephi Judæi, et constantissima traditio; et vixit intra tempus illarum
septuaginta hebdomadarum; ; ergo in illâ singu­
lari personâ, intelligenda est impleta ista -pro­
phetia.
r
11. Secundo, certum est istas hebdomades non
esse’ dierum, sed antiorum, quia frequens eràt ίή
Scriptura et in usu illius reipublicae Judaeorum
nominare hebdomadam cursum septem annorum,
sicut nominatur’ hebdomada spatium septem
dierum : expresse enim nominatur hebdomada
annorum (Lev. xxv, 8 et Exo. xxm, 10-11). Nec
alias hebdomadas licet' fingere, quia non constat
fuisse in usu nisi istas ; Angelus autem loqueba­
tur Danieli eo modo numerandi qui erat in usu
apud Hebraeos; sicut etiam loqùebatur de annis
solaribus et ordinariis : ex istis enim cbnstabant
hebdomades apud Hebraeos, nam constat quod
numerabant sex annos ad serflinandam terram,
septimum ab sabbatizandum : quadraginta no­
vem annos ad venditiones, qui faciebant septem
hebdomadas, et annum quinquagesimum ad
jubilaeum, ut patet Levitici xxv, 8-10. Si
autem illi anni essent lunares, multum de­
traheretur sementi terrae, et multum damni­
ficarentur Contraçtus, quia in triginta quatuor
annis, vel paulo minus, consumeretur urius
annus : qüia lunaris annus habet undecim dies
minus sola'ri. Quare numeratio per hebdomadas
annorum apud Hebraeos necessario excludit
annos lunares, et solum constat ex solaribus.
Et ita septuaginta hebdomades annorum con­
stituunt decem jubilaea (quia quodlibet jubi­
laeum erat ex septem hebdomadibus) et efficiunt
490 annos.
12. Tertio, certum est hos annos jam nunc
esse transactos, et consequenter non posse jam
sperari illum Messiam, qui intra illos annos prae­
dicitur venturus ; nam illa periodus annorum 490
habet ibi determinatum initium et terminum,
cum dicitur : Ab exitu sermonis, ut iterum cedificetur Jerusalem usque ad Christum ducem, etc. :
iste autem sermo, seu decretum de reaedificanda
Jerusalem necessario debet supponere Jerusalem
esse desolatam et indigentem reaedificatione.
Haec autem desolatio quæ reaedificanda erat, vel
est illa quam tunc patiebatur in captivitate, et
pro qua abbrevianda tunc orabat Daniel ; vel est
illa quæ tempore Machàbæorum facta est jussu
Antiochi Epiphanis, et postea aedificaverunt, seu

Art. 2.

327

purgaverunt templum (IMacbfiv, 36 sqq.); vèl
denique potest intelligi ’de desolatione ultima
quam tempore Vespasiani et Titi, et postea tem­
pore Hadriani, passa est jerusalem,: a qyo tempore usque nunc non est iterjum aedificata abipsis
Judaeis, sed calcata a gentibus; ut omittam ex­
pugnationem factam aPompeio, et expilationem
templi a. Crasso, quia tunc ραα esit desolata Jerm·
salem, licet capta : undeanon indiguit reaedifica­
tione, neque ad id 'exiit aliquod decretum. Si
primo vel secundo modo intelligatur desolatio et
decretum reædificationis facietid&Vi jam trans­
act» sunt non solum septuaginta hebdomades,
sed plus quam ducentæ, vel trecentae·; Si auteni
de ultima desolatione loquamur, et exspectatur
a Judæis iterum ædificanda Jerusalem, et ex illa
ædificatione computandas esse septuaginta hefr
domades, ut veniat Messias
*:
cum jam ab ilia
desolatione Titi et Vespasiani transacti sint anni
fere mille sexcenti, certe non sunt hebdomades
abbreviatæ, sed nimis prolongat» super popu­
lum illum et urbem sanctam; et nihil certi An­
gelus diceret Danieli, si in tam longum tempus,
quod durabit usque ad finem mundi, exspectandûm' est decretum de reædificanda Jerusalem et
postea ab illo usque ad adventum Christi computand» sunt septuaginta hebdomades, et deinde
post mortem Messi» dicitur dissipandum popu­
lum et vastandam urbem, et quod deficiet hostia
et juge sacrificium, et erit in templo abominatio
desolationis. Quomodo ergo tale decretum de
reædificanda Jerusalem exspectandum est usquç
ad finem mundi? si post illum, tam multa sæcula
evolvenda sint ad adventum usque Messi», et
ut dissipetur populus, et veniat statuta desor
latio, Immo nec modo potest exspectari in
futurum, cum videamus nostris oculis jam im­
pletum a tempore Titi et Vespasiani : defecit
enim templum et illud juge sacrificium, et dis­
sipatus est populus Judaicus ; ergo jam sunt
implet» ili» septuaginta hebdomades, et jam
Christus venit; nec amplius potest exspectari
siquidem venturus prophetabatur durante illo
templo (Agg. n, 8) : Veniet desideratus cunctis
gentibus, et implebo domum istam gloria; ergo
cum a tam longo tempore illud templum pe­
nitus eversum sit, non potest Jam amplius ex­
spectari Christus, qui illud templum impleturus
erat gloria; et sic in ipso suo adventu et nati­
vitate supponi debet quod exsistat illa respublica

328

1 id est .Sacra;

Scripiurœex-

pianatores

*i

Esd. iv,
20-24

cf. i Esd. iv,

2*

i Esd. vn, 7,8

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

et templum, non quod sic 1 eversâ jam et
desolatâ veniet ut restauret illam, sed ut restau­
ret regnum Dei.
13. Quod autem valde dubium est et contro­
versum, est in assignando praeciso articulo tem­
poris quo incipiunt numerari istæ hebdomadæ :
quod non potest a nobis in praesenti latius expendi, pertinet enim magis ad expositivos +. Verumtamen breviter dicam quod probabilius apparet,
gUja etjam pQterit hoc aliquo modo conducere ad
convincendos Judaeos. Igitur ex Scriptura con­
stat, post captivitatem Judaeorum quatuor vici­
bus sermonem seu decretum exiisse de aedifi­
canda Jerusalem vel templo. Duae pertinent ad
deductionem coloniae, quæ etiam propriissime
dicitur ædificatio (nostro vulgari sermonepoblar)·,
duæ aliæ ad materialem ædificationem templi et
murorum ex lapidibus. Primum decretum ad
deducendam coloniam fuit tempore Cyri primi
Persarum monarchæ, ut constat I Esdræ i et n.
Secundum decretum ad deducendam coloniam
fuit septimo anno Artaxerxis, ut constat I Esdræ
vn, 7-8. Et iste Artaxerxes est alius ab illo qui
(I Esdr. iv) nominatur etiam Artaxerxes et As­
sueras, siquidem iste Assuerus fecit intermitti
opus templi ; et intermissum est usque ad tempora Darii * : tempore autem Darii iterum prosecutum est (I Esd. vi, 6-15) et deinde (c. vn, 1)
dicitur : Post hæc verba in regno Artaxerxis, etc. ;
ergo si fuit post hæc verba, utique ille Artaxer­
xes fuit post Darium, atque adeo post illum pri­
mum Artaxerxem qui fuit ante Darium. Primum
decretum ad prosequendum opus templi, factum
est anno secundo Darii, ut patet I Esdræ vi.
Secundum decretum pro reparando templo et
muris, fuit anno vigesimo Artaxerxis in quo
missus est Nehemias, ut patet II Esdræ n, 1. Ex
his quatuor articulis, diversi auctores sumunt
initium numerandi istas hebdomadas, et omnes
vix possunt se expedire a difficultatibus.
14. Nos ergo dicimus certius videri incipiendos
esse istos annos numerari ab illo secundo decreto
deducendi coloniam Judæorum in septimo anno
Artaxerxis. Moveor ad hoc, quia numerando
annos istos ab illo articulo, sine ulla violentia
intelliguntur compleri anni' 490 in ipsa morte
Christi ; et convenienter ad litteram textûs nomi­
natur istud secundum decretum exitus sermonis

ut iterum actificetur Jerusalem : est enim proprie
ædificatio quando deducitur colonia ad aliquem
locum inhabitandum : et fuit decretum ad ædificandum iterum, seu secunda vice, Jerusalem
quia, ut dictum est, fuit secundum decretum de
hac re; et sic consonat verbis Angeli dicentis :
Ab exitu sermonis ut iterum adificetur Jerusalem,
etc. Quod autem ab isto anno numerentur septua­
ginta hebdomades usque ad mortem Jesu filii
Mariæ, quem nos dicimus Christum, et in quem
concurrunt omnes illæ condiciones quas ponit
Daniel de vero Messia, ut jam supra ponderavi­
mus : constat ex duobus principiis apud histori­
cos notissimis. — Primum, quod mors illius Jesu
accidit olympiade 202 currente, anno ejus quarto,
eo quod iste annus concurrit cum anno 18 com­
pleto Tiberii, currente anno 19; fuit autem Chri­
stus baptizatus anno 15 imperii Tiberii Cæsaris,
ut patet Lucæ m, 1, et ab ejus baptismo usque
ad mortem intercesserunt tres anni completi. —
Secundum principium est, quod annus septimus
Artaxerxis incidit olympiade 80 in anno ejus
secundo. Quod principium non possunt negare
etiam illi qui sumunt initium istorum annorum a
vigesimo anno Artaxerxis, ut sunt Julius Africa­
nus (apud S. Hieronymum, in cap. ix Danielis),
Rupertus *, Beda ", et alii : quia assignant vige­
simum annum Artaxerxis in olympiade 83, anno
ejus tertio; a quo, subducendo tredecim annos
qui interveniunt ab anno septimo usque ad vige­
simum, remanet annus secundus Olympiadis 80,
ut constat ex ipsa numeratione : cum in qualibet
olympiade sit spatium quatuor annorum. Et
fundamentum hujus est, quia apud omnes histo­
ricos constat, quod initium monarchiæ Cyri in
Perside fuit olympiade 55, ipso primo anno ejus
quo celebrata est, ut constat ex Eusebio (vi de
Praparat. evang.) et citatur a D. Hieronymo
loco citato t. Quod intelligitur de principio regni
Cyri in Persia, non in Babylonia; hanc enim
cepit olympiade 58 vel circiter ut constat ex He­
rodoto, et Solino ++; et exinde numeratur primus
annus Cyri in libro I Esdræ, scilicet primus in
Babylonia, et tunc fuit soluta captivitas Judaica.
Sed tamen primus annus Cyri in Persia fuit olym­
piade 55. Regnavit autem Cyrus triginta annis,
Cambyses ejus filius octo, Darius Hystaspis qui
illi successit triginta sex, Xerxes ejus filius
viginti uno. Huic autem successit Artaxerxes de

1 Omnes : supponi debet. ..non quod sit eversa jam et desolata
veniet ut restauret illam, sed ut restauret regnum Dei || Legi­
mus : sic eversâ... et desolatâ Ii Alio tamen modo libenter sen­

tentiam restitueremus : supponi debet... non quod sit eversa
jam et desolata ; veniet non ut restauret illam, sed ut restauret
regnum Dei.

P L 25,
cf. P C
609, I
•PL
151
·· de Ί
rutn ral
c. 66, an
di 3529
90, j

rectius :
Detnoi
evang. :
22, 6lf
PG21
tPL2
t+ Polj
c.i,circa

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 2.
lib. I, c. 214;
in, c. 66;
Vll, c. 4
•ft lib. xi,
c. 69

* nihil tale
ibetThucyd.
’ rectius : vni
Jemonstrat.
v.; PG 22,
613 sq.
+ PL25,
544 sq.
t in Annal.
Vet. Test.
■f in Annal.
sacris

et. Euseb.,
Demonstr.
'ang.lib.viu;
G 22, 612-7

quo loquimur, qui dictus est Longimanus. Quæ
omnia apud historicos sunt notissima, et sumi
possunt ex Herodoto t qui in historia regum Per­
sarum usque ad annum septimum Xerxis, fidelis
valde habetur ; ex Diodoro Siculo tt ; ex Thucy­
dide *. Videatur Eusebius (vin de Prceparatione **
)
citatus a S. Hieronymo t in ix cap. Danielis; Bellarminus, de Scriptoribus Ecclesiasticis, in brevi
chronico; et generaliter omnes chronologi, Salianus tt, Tornelius t+t, et alii. Et sic ab initio regni
Cyri in Persia usque ad initium regni Artaxerxis,
currunt 95 anni; quibus addendo septem (quia
septimo anno ejus exiit decretum de secunda
aedificatione Jerusalem per Esdram, ut constat
I Esdræ vn), fit manifestum quod ab olympiade 55
in qua omnes historiae ponunt initium regni Cyri
usque ad septimum annum regni Artaxerxis
currant 102 anrti qui éfficiunt viginti quinque
olympiades et duos annos : quas addendo super
55 olympiades, manifestum relinquitur quod
annus septimus Artaxerxis incidit olympiade 80,
.anno ejus secundo.
15. Ex his duobus principiis sic probatis,
manifeste deducitur quod a septimo anno Arta­
xerxis, quo dictum secundum decretum exiit de
aedificanda Jerusalem, usque ad mortem Christi,
intercedunt praecise et abbreviate 490 anni qui
faciunt septuaginta hebdomadas concisas, abbreviatas, punctuates. Patet hoc, quia ab olympiade
80 in anno secundo, usque ad 202 in anno quarto
ejus, intercedunt 122 olympiades, et duo anni :
quæ efficiunt 490 annos praecisos, numerando in
qualibet olympiade quatuor annos. Et sic optime
dictum est-quod fuerunt abbreviatae 'septuaginta
hebdomades usque ad consummationem passionis
Christi, in qua deleta est iniquitas, et finem acce­
pit peccatum, ut ibi dicitur (Dan. ix, 24 sq.),
computando ab exitu sermonis, seu decreto de
secunda aedificatione Jerusalem usque ad occisio­
nem Christi septuaginta hebdomades. Quare
autem ibi Angelus computet, tractando de morte
Christi, istas hebdomades per partes, scilicet
septem, et sexaginta duo, et unam : dicemus in
solutionibus argumentorum.
16. Et ex hoc constat omnes alias supputatio­
nes, vel a primo anno Cyri, vel a secundo Darii,
vel a vigesimo Artaxerxis, non potuisse exacte
explicare quomodo ista supputatio annorum in
Christo terminata sit. Nam qui a primo edicto 4
Cyri regis numerant, non possunt pervenire per
* Omnes : inveniri n Certe, invenire clarius foret.

Theologia I.

329

490 annos usque ad mortem Christi : fluxerunt
enim fere 600 anni, videlicet ab olympiade 58
vel circiter quo capta est Babylon a Cyro et
prolatum edictum de restitutione Judaeorum,
usque ad Olympiadem 202 qua mortuus est Chri­
stus; unde septuaginta hebdomades multo ante
terminantur; nec possunt inveniri1 in quo verificentur illa verba de Sancto sanctorum, et impletione visionis, et fine peccati, etc. Similiter
Eusebius qui a secundo anno Darii Hystaspis
numeravit has hebdomadas, non potuit illas per­
ducere usque ad Christum, quia multo ante ter­
minantur; et ideo non intellexit illàs de Christo,
sed de pontificibus Judaeorum usque ad Hyrca­
num. De quo tamen non potuit verificare, quod
fuerit Sanctus sanctorum, et quod populus ejus
eum negaverit, et quod deleverit peccatum, et
quod per ejus mortem deficeret2 juge sacrificium,
quod totum dicitur in hac prophetia. Qui autem
a vigesimo anno Artaxerxis supputant istos 490
annos, perducunt numerationem eorum ultra
mortem Christi, videlicet usque ad sextum an­
num Claudii in olympiade 206. Quo anno non con­
stat occisum esse aliquem, cui competant illæ
condiciones positæ in hac prophetia. Quod videns
Africanus t dixit illos 490 annos esse lunares non
solares, ideoque dici illas hebdomadas abbrevia­
tes, id est, breviores solaribus. Sed hoc non dici­
tur aliquo solido fundamento : cum non fuerit
consuetudo apudjudæos numerare hebdomades
annorum per annos lunares, quia sic multum de­
traheretur sabbatismis et jubilaeis, ut jam supra
ponderavimus; immo etiam faciendo lunares illos
490 annos, adhuc non pervenitur ad annum
mortis Christi, quia 490 lunares habent quinde­
cim annos minus quam solares; et ita compu­
tando a vigesimo anno Artaxerxis istos annos,
pervenitur ad decimum septimum Tiberii : iste
enim annus est decimus quintus ante sextum
Claudii; Jesus autem passus est decimo octavo
Tiberii, vel decimo nono currente. Qui vero per­
ducunt istas hebdomades usque ad primum an­
num Vespasiani, in quo eversa est Jerosolyma,
et fuit viginti duobus annis post sextum annum
Claudii, non possunt invenire principium suppu­
tandi istas hebdomades : nec in anno vigesimo
Artaxerxis : neque in trigesimo secundo vel
trigesimo quarto, in quibus solum inveniunt isti
auctores aliquod vestigium decreti de aedificanda
aut beneficianda urbe Jerosolyma; quia a nullo
a Omnes : deficeret u Forte legendum -. defecerit.

42

lib. vili
Demonstr.
evang. ; P G
22, 617-21

Dan. rx, 24-27

tapudHieron.
PL2S, 543;
P G 22, 612

330

Mat. n, i6

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

ex istis principiis perveniri potest per 490 annos
usque ad primum annum Vespasiani, qui fuit
septuagesimus a Christo nato et vigesimus secun­
dus post sextum Claudii. Solum ergo subsistit
supputatio a nobis facta a septimo anno Arta­
xerxis.
17. Ultimum genus testimoniorum, quæ pro­
bant Dominum Jesum esse verum Messiam, con­
stat ex eo quod in illâ singulari personâ impleta
sunt omnia quæ de vero Messia prædicta sunt. —
Nam dicitur Christus egressurus ex Bethleem
Juda, ut dicitur Michææ v, 2 : et sic erat commu­
nis intelligentia apud Judæos, quia sic ipsi dixe­
runt Herodi, ut patet Matthæi n, 5; et similiter
(Joa. vu, 42) dixerunt : Quia ex castello Bethleem
Christus venit. Constat autem Jesum natum esse
in Bethleem (Luc. π, 4, 7, et Mat. n, 1) et ibi
quæsitus est ab Herode ad mortem, occidendo
omnes pueros qui erant nati in Bethleem. — Item
Messias dicitur venturus et impleturus gloria
domum illam, seu templum quod erat in Jerusa­
lem (Agg. ii, 8; Mala, m, 1) : hoc autem imple­
tum est in Jesu, qui in templo oblatus est infans
a Matre Virgine, et vir factus sæpissime in illud
templum intravit, illudque suæ præsentiæ ac
prædicationis et miraculorum gloriâ replevit.
Nunc autem jam impossibile est, quod veniat
aliquis Messias qui adimpleat hanc prophetiam,
quia jam illa domus seu templum de quo loque­
batur Aggæus funditus eversum est. — Item
prædictum est de Messia, quod in ipso benedi­
centur omnes gentes, et erit eorum exspectatio,
et in ipsum credent ; quod idola cessabunt, quod
respublica Judæorum destruetur. Hadb omnia
impleta videmus in illo Jesu. Ergo ipse est verus
Messias. Major constat manifeste ex repromis­
sione facta Abrahæ (Gen. χπ, 3 et xxu, 18) :
In te benedicentur omnes gentes; et (Gen. xlix,
10) : Ipse erit exspectatio gentium; (Psal. n, 8) :
Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem
tuam; (Isa. Xl, 10) : Erit radix Jesse, qui exsurget
regere gentes, in ipsum gentes sperabunt ; et (xlix,
6) : Parum est ut sis mihi servus ad suscitandas
tribus Jacob, et faces Israel convertendas; ecce
dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque
ad extremum terra ; (Agg. n, 8) : Veniet deside­
ratus cunctis gentibus. Minor vero probatur : quia
ante Jesum per nullum hominem ex judæis na­
tum, aut in ejus nomine, gentiles cognoverunt
Deum Israel, aut crediderunt in eum, aut idola
abjecerunt; post Jesum autem videmus, a mille
et sexcentis annis, gentiles Deum illum cognos-

cere et adorare, qui erat notus in Judæa : idola
abjicere, Scripturas venerari, converti ad Deum
etiam extrema terræ, et hæc omnia in nomine
illius Jesu crucifixi a Judæis ; ergo ille singularis
homo est per quem gentes cognoverunt Deum,
benedictionem accipiunt, et idola fugantur; et
sic ipse est Christus. Item vastitas et eversio
reipublicæ Judæorum quæ prædicta est (Dan. ix,
26-27) futura post mortem Messiæ, impleta est
post mortem illius Jesu, sicut etiam’fuit prædicta
ab ipsomet Jesu (Mat. xxiv, 2, 15) et per ejus
discipulos confirmata fugiendo a Judæa ut ipse
præceperat; ergo ipse est Christus.
18. Ultimo, modum vitæ et mortis qui de vero
Messia a prophetis prædictus est, videmus omni­
no completum in Jesu filio Mariæ. Nam prædi­
ctum est quod veniret humilis et pauper et man­
suetus (Isa. xlii, 9 et lxi, 1-3; et Zach. ix, 2-4) :
Ecce Rex tuus veniet tibi justus et salvator; ipse
pauper, et adscendens super asinam et super pul­
lum. Quæ omnia impleta sunt in Jesu filio Mariæ;
nam ipse pauperrime vixit, ita ut diceret de se :
Filius hominis non habet ubi caput reclinet; ipse
super asinam sedens ingressus est Jerusalem;
ipse consolatus est omnes mærentes et tristes,
quia dicebat : Venite ad me omnes qui laboratis
et onerati estis, et ego reficiam vos; quod etiam
testatur multitudo beneficiorum ejus, quia pertransiit benefaciendo, et sanando omnes oppres­
sos a diabolo, ut dicitur (Act. x, 38); nullum
despexit, omnium necessitatibus subvenit, febres
abegit, dolores resolvit, mansuete respondit
etiam ad gravissimas injurias provocatus, ut
constat ex historia evangelii ; ergo modus vivendi
qui in Messia futurus prophetabatur, in Jesu im­
pletus est. — Item etiam miracula, quæ a Messia
dicuntur facienda (Isa. xxxv, 4-6) : Deus ipse
veniet, et salvabit nos, tunc aperientur oculi cacorum, et aures surdorum patebunt, tunc saliet sicut
cervus claudus, etc. Hæé omnia manifestissime in
Jesu impleta sunt, ut constat Matthæi xi, 4-5 :
Ite, dicite Joanni qua audistis et fidistis : caci
vident, claudi ambulant, surdi audiunt, etc., osten­
dens esse impleta in se illa signa Messiæ. —
Modus etiam mortis Messiæ maxime impletus est
in Jesu, nam (Isa. L, 6) dicitur : Dedi corpus
meum percutientibus, et genas meas vellentibus;
faciem autem meam non averti ab increpantibus et
conspuentibus in me; et (Isa. un, 5) dicitur quod
vulneratus est propter peccata nostra, attritus est
propter scelera nostra, in livore ejus sanati sumus;
quod non nisi .de vero Messia dici potuit, solus

Mat.
Mat.

Mat.

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 2.
enim ipse salvare poterat a peccatis. Et iterum
dicitur quod non fuit in eo species neque decor,
et quod abscissus est de terra viventium, et de
angustia et de judicio sublatus est. Item dicitur
potandus aceto et felle (Psal. lxviii, 22). Item,
quod manus ejus et pedes fodiendæ erant, et omnia
ossa dinumeranda, et vestimenta dividenda (Psal.
xxi, 17-19). Sic moriturus describitur Messias in
primo suo adventu. Quæ omnia in morte Jesu
fuisse completa, nemo qui legat historiam ejus in
evangelistis et in aliis auctoribus, ignorat. Con­
cordant ergo in Jesu omnia quæ de Messia pro­
phetata sunt in nativitate, in vita, in miraculis,
in morte, in vocatione gentium, in vastatione
reipublicæ Judæorum ; neque possunt ista signa
jam impleri in alio : præsertim quia illud tem­
plum jam est destructum, et totum illud regnum
desolatum, ad quod venturus prædicitur Chri­
stus; ergo non potest amplius sperari venturus,
p L 2,638 Unde nervose Tertullianus (lib. contra Judceos,
cap. 13) : « Hæc igitur, inquit, cum pati prædicarentur Judæi propter Christum, et passos eos
esse inveniamus, et in dispersione demorari cer­
namus, manifestum est propter Christum Judæis
ista accidisse, conspirante sensu Scripturarum
cum exitu rerum et ordinis temporum. Aut si
nondum venit Christus propter quem hæc pas­
suri prædicabantur, cum venerit ergo patien­
tur. Et ubi tunc filia Sion relinquenda, quæ nulla
hodie est? Ubi civitates exurendæ, quæ jam in
tumulis exustæ sunt? Ubi dispersio gentis, quæ
jam extorris? Redde statum Judææ, quem Chri­
stus inveniat, et alium contende venire. » Ita
Tertullianus.
19. Ex dictis patet legem Judæorum finiendam
esse per Messiam (ut late Apostolus probat in
epistola ad Hebræos), translato ab illa sacerdotio,
ut exsurgeret alius sacerdos secundum ordinem
Melchisedech : et propter imperfectionem talis
legis, quæ justificare non poterat : nam si ex
Gal. n, 21 lege posset esse justificatio, gratis Christus mor­
tuus esset pro peccatis ; moriturum vero pro illis
apertissime dicitur (Dan. ix, 24; et Isa. un, 4-8) :
Vere languores nostros ipse tulit, et dolores no­
stros ipse portavit, et livore ejus sanati sumus ;
posuit Dominus in eo iniquitatem omnium nostrum,
propter scelus populi mei percussi eum. Si autem
mors Christi necessaria fuit ad perficiendum quod
non poterat lex antiqua, ergo post mortem Chri­
sti non erat amplius duratura illa lex, quæ solum
præfiguràbat Christum venturum, et non poterat
perficere quod ipse perfecit. Unde licet Scriptu­

Isa. un, 2, 8

331

ram antiquam veneremur, quia a Deo dictata, et
præcepta ejus moralia etiam servemus : non ta­
men cæremonialia quæ tunc observabantur, nunc
observamus ; quia illa non fuerunt data ut per­
petua, sed quousque venirent hæc quæ in illis
præfigurabantur, ut bene prosequitur Augustinus (lib. x contra Faustum).

P L 42, 243-4

SOLVUNTUR ARGUMENTA.

20. Primo arguitur : Quia Messias dicitur ven­
turus, ut sedeat super sedem David, et restauret
regnum ejus, ut dicitur (Psal. cxxxi, 11) : De fru­
ctu ventris tui ponam super sedem tuam; et (Amos
ix, 11) : In die illa suscitabo tabernaculum David,
quod cecidit; (Luc. 1, 32) : Dabit illi Dominus
Deus sedem David, patris ejus. Sed Jesus filius
Mariæ non habuit sedem David, neque regnum
ejus ; sed valde pauper homo fuit, et crucifixus.
Ergo non fuit verus Messias. — Confirmatur :
quia in adventu Messiæ maxima Dei misericordia
futura prædicitur; sed hæc futura est in ultimis
sæculis mundi, ut dicitur (Psal. xci, 11) : Exal­
tabitur sicut unicornis cornu meum, et senectus
mea in misericordia uberi; ergo pertinet adventus
Messiæ ad ultimum tempus, quod est senectus
mundi. Item quia Jacob quando prænuntiavit
filiis suis de Messia (Gen. xlix, 1), dixit : Con­
gregamini, ut annuntiem vobis quæ ventura sunt
in diebus novissimis; ergo adventus Messiæ pro
ultimis sæculis exspectandus est. Denique, re­
staurandum dicitur tabernaculum David, quod cecidit, sicut in diebus antiquis; sed maxime cecidit
in destructione facta per Titum et Vespasianum ;
ergo cum fuerit ædificatum sicut in diebus anti­
quis, tunc veniet Messias.
21. Respondetur, quod Christus non prædi­
citur venturus ut sedeat super regnum terrenum
David, quia David solum regnavit in Judaea et
Palæstina; Messias autem prædicitur regnaturus
super omnes gentes et totum orbem (Psal. n, 8) :
Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam,
et possessionem tuam terminos terree; et (Psal.
lxxi, 8) : Dominabitur a mari usque ad mare, et
a flumine usque ad terminos orbis terrarum; non
ergo regnum David accipi potest ita materialiter
et determinate sicut fuit in David, sed pro spiri­
tuali regno ejus, in vera fide et religione sicut
floruit tempore David. Et quod hoc dominium et
regnum in omnes gentes, non sit dominium tem­
porale, neque modo temporali, constat : tum quia
(Dan. vn, 14) dicitur de regno Messiæ, quod

Amos tx, 11

332

Act. π, 1-4

i's. xct, 11

IN QUÆSTIONEM I

potestas ejus erit potestas œterna, quce non aufe­
retur, et regnum ejus, quod non corrumpetur;
ergo non erit regnum temporale neque corru­
ptibile, sed aeternum in alia vita; tum quia
(Isa. ix, 6-7) dicitur quod erit pater futuri sœculi, et multiplicabitur ejus imperium, et pacis
non erit finis; super solium David, et super re­
gnum ejus sedebit, ut corroboret illud etc. : ergo
ipsa Scriptura clare significat quod loquitur de
regno David spirituali, siquidem ad regnum istud
pertinet quod sit pater futuri saeculi. — Cur
autem specialiter vocetur regnum David hoc
regnum spirituale Christi? Dico quod reges inde
solent denominare regnum suum, ubi primum
fundamentum regni ponitur, et leges publican­
tur. Fuit autem lex evangelica promulgata in
monte Sion, ubi erat arx et palatium David; et
in Jerusalem fuit primum fundamentum regni
spiritualis Christi, juxta quod dicitur (Isa. π, 3) :
De Sion exibit lex, et verbum Domini de Jerusalem;
et (Mich. iv, 7) : Regnabit Dominus super eos in
monte Sion, ex hoc nunc et usque in œternum. Hoc
autem ad litteram impletum est, cum super disci­
pulos congregatos in monte Sion, a Christo mis­
sus est Spiritus Sanctus; quia ut dicitur (Psal.
cix, 2) : Virgam virtutis tuce emittet Dominus ex
Sion; quod in missione Spiritûs Sancti impletum
est, ut optime observat Cajetanus super istum
psalmum : eo quod virga regni Christi est virga
virtutis, id est, spiritûs et gratiæ; et sic sedit
super solium David, dum ex Sion ubi fuit solium
David, missus est Spiritus Sanctus, mediante
quo regnat in cordibus omnium gentium. Et hoc
totum propriissime convenitJesu filio Mariæ; quia
ipso resurgente et adscendente in cælum, misit
Spiritum Sanctum in discipulos, ut testatur histo­
ria actuum Apostolorum ; et hoc publicissimum
fuit apud ipsos Judaeos : quia omnes illo die vide­
runt et audierunt Petrum et Apostolos loqui variis
linguis, et constanter praedicare resurrectionem
Domini Jesu, et hoc fuit effectus Spiritûs Sancti.
22. Ad confirmationem respondetur, quod ille
locus de senecta uberi metaphorice loquitur,
cum in Deo senectus non sit. Metaphora autem
multis modis potest intelligi : et in primis dicitur
senectus in misericordia uberi, non quoad ipsam
Incarnationem, quæ potius dicitur futura in
medio annorum (Hab. m, 2) : In medio annorum
notum facies; sed quantum ad effectus aliquos
Incarnationis : quia in ultimo tempore conver■ Omnes : Judcea n Rectius legeretur : Juda, cum Herodes

PRIMÆ PARTIS
tentur Judaei ad Dominum, cum veniet Elias et
restituet omnia; et quia in ultimo tempore erit
plena glorificatio in resurrectione, in qua osten­
detur uberrima misericordia Dei. Secundo etiam
dicitur senectus in misericordia uberi, intelligendo
de ipso tempore Incarnationis, quod dicitur sene­
ctus, seu ultimum tempus mundi, quia lex gratiæ
est ultima lex quæ durabit usque ad finem mun­
di, nec restat alia lex et beneficium Dei dandum
in hoc sæculo. Ultima enim et plena glorificatio
jam non erit in tempore, sed ultra tempus; et sic
dicitur tempus legis gratiæ novissima hora (I Joa.
n, 18) et dicuntur dies novissimi (Gen. xlix, 1);
videatur de hoc D. Thomas, III P. q. 1, a. 6.
Locus autem adductus ex Amos non loquitur de Amos, ix,
aedificatione regni et sedis David materiali, sed
spirituali, ut interpretati sunt Apostoli (Act. xv,
14-17), et ex ipso textu deducitur, quia subdit :
Erigam illud, ut requirant ceteri hominum Domi­
num; ergo loquitur de regno complectente omnes
gentiles, quod utique non est regnum materiale
David sed spirituale.
23. Secundo arguitur : quia locus ille (Gen.
xlix, 10) : Non auferetur sceptrum, etc., non
probat venisse Messiam eo tempore quo natus
est Jesus; ergo neque quod sit ipse Christus. —
Antecedens probatur : nam sceptrum non defuit
a tribu Juda, illo tempore quo natus est Jesus,
sed vel ante, vel post; nam si loquamur de scep­
tro pro titulo regio, certum est defecisse in Jechonia, seu Sedecia, post quem cessaverunt reges in
Judæa *. Unde dicitur (Jer. xxu, 30) dejechonia :
Scribe virum hunc sterilem : neque enim de semine
ejus erit vir, qui sedeat super solium David, et
potestatem habeat ultra in Juda; ergo cessavit
sceptrum et potestas in Juda a tempore Jechoniæ.
Item temporibus Machabæorum certum est ipsos
fuisse principes in Judaea, et tamen non erant de
tribu Juda; dicitur enim (I Mac. n, 1) quod Mathathias, cujus filii postea regnaverunt, erat sa­
cerdos de filiis Joarib : sacerdotes autem erant
de tribu Levi; ergo cessavit sceptrum in tribu
Juda, etiam quoad titulum ducis, et non solum
regis. — Quod si dicatur ipsos saltem per mater­
num genus descendisse a tribu Juda : Contra hoc
fit fortius argumentum, quia si sufficit maternum
genus ut dicatur non cessasse sceptrum in Juda,
quibus de jure competebat regnum, et earum
filiis : non verificatur defecisse sceptrum tempore
Jesu; constat enim, quod tempore Herodis, et
regis titulo decoratus sit in Judæa, non tamen ex tribu Juda.

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiæ. — Art. 2.
multo tempore post, adhuc fuerunt qui ex mater­
no genere descendebant de tribu Juda, et habe;
bant jus ad regnum ; ergo non defuit sceptrum
in illo tempore quo natus est Jesus, sed multo
[post. Antecedens probatur : nam in primis Hero­
des erat ex matre Judæa, ut dicit Cyrillus (lib.
p g 76. 898 vin contra Julianum), licet pater ejus esset alieni­
gena; deinde quia duxit uxorem Mariamnem,
t
neptem Hyrcani pontificis, quæ erat legitima
ί
heres regni, et ex illa natus est Aristobulus, ex
I
quo Herodes Agrippa, qui regnavit apud Judaeos
Î
tamquam legitimus rex, post mortem Jesu (Act.
xii et xxvi). — Nec obstat, quod Judaei tunc
erant sub Romanis, qui erant principes totius
regni; nam etiam tempore Persarum, Persae
erant domini totius Judaeae et Palaestinae, ut con­
stat ex libris Esdræ ; et tamen adhuc remanebat
sceptrum in Juda, licet subjectum sceptro Persa­
rum, ut patet in Zorobabel et aliis successoribus :
alias tunc defecisset sceptrum in Juda, et debuis­
set venire Messias. — Quod vero Judæi dixerunt :
joa. xix.. 15 Non habemus regem, nisi Cœsarem, hoc non suf­
ficit : tum quia fuit privatum dictum, non juri­
dicum ; tum quia fuit dictum tempore passionis
Jesu : unde si tunc primo defecit sceptrum, ergo
antequam defecit jam venit Jesus : quod est con­
tra prophetiam. — Denique, Herodes non erat
rex, sed tyrannus; verus autem rex erat, qui ex
Antigono vel ejus fratre Hyrcano, qui fuerunt veri
reges, descendebat, ut Mariamne uxor Herodis, et
si quis alius; ergo non verificatur quod defecerit
sceptrum de Juda tempore Herodis, siquidem tunc
erat legitimus heres regni de tribu Juda, licet
violenter et tyrannice oppressus ab Herode.
‘

j·
i.

i
j

;
»,

i'
p
i

Gen. xux, io

24. Respondetur : defecisse sceptrum de tribu
Juda eo tempore quo natus est Jesus, non ante;
nec post. — Non ante, quia licet in Jechonia
defecerit filius qui sederit super solium David,
titulo et majestate regis, non tamen qui sederit
ut princeps seu dux; constat enim, quod Zoro­
babel et deinceps ejus successores descendebant
ex Jechonia, ut dicitur Matthaei 1, 11-13 et I Paralipomenon in, 16-19 ; fuit autem Zorobabel dux
in Juda, ut dicitur Aggæi 11, 3; prophetia autem
Jacob non restringitur ad titulum regis, sed
etiam ducis ’, dum dicitur : Non deficiet sceptrum
de Juda et dux de femore ejus; vel communiori
vocabulo in Hebraeo : non deficiet virga de Juda,
id est, principatus. Quod vero attinet ad Macha1 Ita omnes II Intellige : sed comprehendit etiam titulum ducis.
De qua dicendi ratione, agimus in Praefatione.

333

baeos, seu Asmonæos2, constat quod licet essent
ex tribu sacerdotali, tamen etiam de tribu Juda
descendebant ; et sic in Scriptura vocantur viri
Juda, quod solum dici solet de descendentibus ex
tali tribu; dicitur enim (I Mac. v, 62-3) de qui­
busdam : Ipsi non erant de semine virorum illo­
rum per quos salus facta est in Israel, et viri Juda
magnificati sunt valde in conspectu omnis Israel :
qui utique non sunt alii quam Machabæi, quia
per ipsos facta erat illa salus. Constat autem
quod tribus sacerdotalis cum tribu Juda copula­
batur, quia Elisabeth dicitur cognata Mariæ
(Luc. i, 36) : et tamen Elisabeth erat de filiabus
Aaron, ut ibidem dicitur, et Maria ex tribu Juda,
sicut Joseph vir ejus. Et (Exo. vi, 23) dicitur
quod Aaron accepit uxorem Elisabeth filiam Aminadab, qui erat de tribu Juda : sed tamen tunc
nondum erat lata lex de tribubus non miscendis.

25. Ad replicam vero contra istam responsio­
nem dicitur, quod tempore Herodis totaliter de­
fecit sceptrum de tribu Juda, tam ex genere
paterno quam materno, quia Herodes fuit Idu­
maeus et gentilis, licet postea proselytus. Quod
vero Cyrillus dicit fuisse ex matre Judæa, id
videtur errore librariorum positum et legendum
ex matre Idumaea ; nam ut refert Josephus (lib.
xiv Antiquit. cap. 12), Antipater Herodis pater
duxit uxorem Arabicam, Cypron nomine, ex qua
sustulit quatuor filios, quorum unus Herodes fuit.
Quod vero ipse Herodes duxerit uxorem Mariam­
nem ex sanguine regio tribûs Juda, nihil obstat :
quia ipsi personae Herodis collatum est regnum, et
non uxori ejus. Primo quidem ex senatus consulto,
et beneficio Caesaris Augusti : tuncque exstincto
Antigono, qui ex familia Asmonaeorum ad re­
gnum adspirare poterat, tota illa familia deleta
est, ut inquit Josephus (lib. xiv, cap. ultimo)
saltem in linea masculina : remansit enim Ma­
riamne, quæ Herodi nupsit. Deinde vero, quia
adhuc non sufficiebat iste titulus si populus non
voluisset eum habere pro legitimo rege (remane­
ret enim solum tyrannus), dicimus quod tunc
propriissime defecit sceptrum de Juda, quando
populus consensit et acceptavit illum in regem,
oboedientiam et juramentum ei praestando : quod
fecit populus, ut refert Josephus (lib. xvn
Antiquit. cap. 3); et hac de causa animadvertit
Herodes in quosdam Pharisæos, quia noluerunt ei
oboedire, ut ibidem testatur Josephus. Hoc autem
3 Omnes : Assamonœos : ita enim scribebatur in antiquis
Josephi editionibus.

Luc. 1, ;

alias, cap.
n 3

cap. 16

alias, cap.

η· 6

334

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

juramentum et oboedientia non est facta uxori
Herodis, sed ipsi personæ Herodis; et sic cum
usque ad illud tempus pro illegitimo rege habe­
retur, nec verificaretur defecisse sceptrum de
Juda : tamen ex quo populus consensit, sine
dubio translatum est sceptrum de tribu Juda ad
Herodem. Contigit autem hoc juramentum et
acceptatio populi illo ipso anno quo natus est
Jesus ex Maria; nam Eusebius in Chronico 1 ponit
illud in eadem olympiade, qua natus est Christus;
et Philo in libro de Temporibus 2 (si ejus est) ponit
illud in anno trigesimo principatûs Herodis, nu­
merando hunc principatum ab illo anno quo
Augusti beneficio illud obtinuit post devictum
Antonium ; ab illo enim anno regnavit Herodes
triginta septem annos, et septimo anno Christi
mortuus est : si quidem septem annorum erat
puer Jesus cum relatus est ex Ægypto, Herode
mortuo, ut videri potest apud Baronium (i tomo
an. 8, cap. 13 Annal, an. Christi 7). Quare trigesimus annus
principatûs Herodis a tempore Augusti Cæsaris
concurrit cum primo anno Christi : et sic praecisus
articulus adventûs Messiae fuit illomet anno quo
defecit sceptrum de Juda. Unde quando dixerunt
joa. xix, 15 Judæi : Non habemus regem nisi Cœsarem, non
dicitur quod tunc primo receperunt illum pro
rege; sed potius ista verba supponunt jam antea
ipsos habuisse illum in regem et recepisse, scili­
cet quando juraverunt Herodi, qui erat factus
rex a Caesare. Quod numquam fecerant Judæi
quando erant subditi Persis; sed tunc habebant
suos peculiares duces de tribu Juda, ut Zorobabel
et alios; non vero alienigena aliquis illis praefi­
ciebatur a Persis, neque acceptabatur ab ipsis.
26. Denique, nihil refert quod Herodes Agrip­
pa, qui descendebat de tribu Juda per lineam
maternam, scilicet ex Mariamne, postea regna­
verit : nam semel ablato sceptro a tribu Juda, ut
factum est in primo Herode, jam adimpleta erat
prophetia quod debebat venire Messias, quia soGen. xLix, 10 lum dicebat quod non auferetur sceptrum quous­
que veniat; quod vero semel ablatum iterum
rediret ad tribum Juda, hoc jam non pertinebat
ad prophetiam.

27. Tertio arguitur contra locum allatum
ex capite ix Danielis, ex quo propter sui obscuri­

tatem non videtur posse aliquid probari tamquam
de fide. Nam in primis ipsa computatio per heb­
domadas extraordinaria est, et patens variis
expositionibus et opinionibus; nec apparet qua
ratione introducta sit ad tantum mysterium ex­
plicandum, vel potius occultandum. — Deinde,
quia non ponitur Christus venturus determinate
hebdomadâ septuagesimâ, sed quod post 62 heb­
domadas occidetur Christus; qua autem hebdo­
madâ determinate non dicitur; qui enim dicit
« post talem diem veniet », non continuo deter­
minat qua die veniet, sed indefinite pronuntiat.
— Ad hæc, major obscuritas est quando dicitur :
Usque ad Christum ducem hebdomades septem,
et hebdomades sexaginta duœ erunt; et post sexaginta duas hebdomades occidetur Christus. Ad
quid illa partitio hebdomadarum, septem et se­
xaginta duae? In principio etiam dixerat, quod
septuaginta hebdomades abbreviates sunt usque
quo ungatur Sanctus sanctorum; non autem in
morte sua unctus est Christus, sed in conceptione
sua in qua fuit unctus divinitate; et tamen se­
ptuaginta hebdomades terminantur in morte, non
in conceptione Christi. — Denique, dicit quod
confirmabit pactum multis hebdomada una, et in
dimidio hebdomadis deficiet hostia et juge sacrifi­
cium. In quo non apparet quæ sit illa hebdomada
una ; nam si est ipsa ultima et septuagesima, non
verificatur quod in dimidio illius deficiet hostia :
si quidem septuaginta hebdomades non complen­
tur in dimidio illius, sed in ultimo, id est, in
490 annis; si autem est alia distincta, corruit
totum nostrum fundamentum, quia nescimus
quæ sit illa hebdomada, et ubi terminetur. — Ut
omittam quod hæc nostra sententia supponit in
regno Graecorum, quod incepit in Alexandro,
fluxisse usque ad Joannem Simonis filium, qui
est Hyrcanus, 194 annos : et exinde ad Christum
100; cum tamen constet (ex I Mac. xvi, 14)
solum fluxisse 177 annos in regno Graecorum :
et sic est error fere viginti annorum 3, ut notavit
Suarez (i tomo III partis, disp, i, sect. 2).
27bis. Respondetur : supputationem istam
per hebdomadas fuisse admodum familiarem et
notam Judaeis, eo quod juxta legem (Lev. xxv,
3-8) singulis septem annis, qui faciebant unam
hebdomadam annorum, terra vacabat ab agri-

1 Ita omnes. In Eusebii Chronico, nihil tale invenimus : cf.
P. G., t. xix, coi. 521-3, 529; et t. xxn, coi. 617, 621, 624.
2 Hunc librum sub titulo « Philonis Breviarium de tempo­
ribus » primus vulgavit Joannes Annius (qui et Nannius voci­
tatur) Ο. P. in suo opere Antiquitatum variarum volumina xvn.

At omnium fere judicio eruditorum, supposititium habetur istud
Breviarium (cf. Echard, 11, 4-7). Locus ab auctore nostro citatus
invenitur in editione Parisina (1512, apud Joannem Parvum)
fol. 1011°.
3 Omnes : annis.

Dan. ix, 2:

ibidem, 2

Dan. ix, 2

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 2.
cultura ; et dicebatur annus ille sabbaticus, quia
terra sabbatizabat, id est, non laborabat agri­
cultura; et ex septem hebdomadis annorum, quæ
sunt quadraginta novem anni, fiebat jubilæus in
quo omnes possessiones venditæ ad priores domi­
nos revertebantur. Unde maxime iste computus
jubilæorum attendebatur pro contractibus et
venditionibus celebrandis. Anni autem septua­
ginta captivitatis dispositi sunt a Deo, ut terra
toto illo tempore sabbatizaret, ut dicitur (II Par.
xxxvi, 21) -. Cunctis diebus desolationis egit terra
sabbatum; et sic implevit decem annos sabbaticos, qui sunt 70 anni. Cum ergo Daniel (illo cap.
ix, 2-20) oraret Deum pro abbrevianda illa ca­
ptivitate 70 annorum, qui sunt decem anni sabbatici, non fuit quoad hoc exauditus; sed revela­
tum est ei quo tempore fieret liberatio captivi­
tatis totius generis humani per mortem Christi,
computando non decem annos sabbaticos, qui
sunt 70 anni, sed decem jubilæa, quæ sunt 490
anni seu hebdomades 70. Et convenientissime per
computationem jubilæorum exprimi debuit, eo
quod tempus illud redemptionis Christi fuit sum­
mum jubilæum in quo totum genus humanum ad
pristinam possessionem paradisi reductum est.

Dan. jx, 24

ibidem, 25-6

Dan. ix, 25-6

28. Quod vero dicitur non poni tempus deter­
minatum, quo Christus moreretur : respondetur
Angelum prius diffinite determinasse tempus
redemptionis faciendæ in morte Christi, dicendo :
Septuaginta hebdomades abbreviatce sunt super
populum tuum, ut consummetur prœvaricatio, et
finem accipiat peccatum, et impleatur visio, et un­
gatur Sanctus sanctorum; ubi omnes istæ actio­
nes ad nostram redemptionem pertinentes consummandæ dicuntur in illis 70 hebdomadibus
abbreviatis seu præcisis ; postea vero fecit divi­
sionem istarum hebdomadarum propter rationem
statim adducendam. Et ita, cum dixit quod post
septem et sexaginta duas hebdomadas occidetur
Christus, ly post non relinquit tempus indeter­
minatum, sed intelligitur immediate post, id est,
hebdomada septuagesima : eo quod jam superius
dixerat 70 hebdomadas esse abbreviatas, ita
quod ultra illas non poterat hoc extendi ; ergo
cum dicitur post septem et sexaginta duas, intel­
ligitur immediate post.
29. Quando autem dicitur : ad quid Angelus
numeravit per partes illas hebdomadas, dicendo :
Usque ad Christum ducem hebdomades septem et
sexaginta duce erunt; et rursum cedificabitur platea
et muri in angustia temporum, et post hebdomadas
sexaginta duas occidetur Christus? — Responde­

335

tur, id consulto fecisse Angelum, ut designaret
Danieli tempus in quo erat reædificanda Jerosolyma juxta paupertatem et angustiam illorum
temporum ; quia enim Daniel postulaverat a Deo
liberationem captivitatis et reædificationem Jerosolymæ, voluit etiam in hoc Deus illi revelare
non quidem terminationem captivitatis (quia hæc
jam erat expressa apud Jeremiam, quod facienda
erat post 70 annos), sed reædificationem civitatis
post captivitatem. Et ad hoc prædixit illi a quo
tempore erant numerandæ 70 hebdomades, seu
decem jubilæa, usque ad liberationem captivitatis
humanæ per redemptionem Christi : scilicet, quod
inciperent numerari ab exitu sermonis, ut iterum
ædificetur Jerusalem : seu a secundo decreto reædificationis ejus, quod datum est septimo anno
Artaxerxis, ut ostensum est *. Sed cum hac distin­
ctione, quod intra primas septem hebdomadas,
seu intra primum jubilæum ab illo secundo de­
creto computandum, ædificabitur murus et platea
Jerusalem : in hoc enim plures anni consumpti
sunt, cum a vigesimo anno Artaxerxis et dein­
ceps ædificatus sit murus a Nehemia, ut dicitur
(II Esd. i et ii). Exinde vero post illas septem
primas hebdomadas, quibus ædificabitur murus
et platea Jerusalem, restabunt usque ad occisio­
nem Christi 62 hebdomades, ita quod immediate
post illas occidetur. Et sic oportet applicare sin­
gula singulis : scilicet quod ædificatio plateæ et
muri cor respondeat primis septem hebdomadibus
post annum septimum Artaxerxis, id est, post
secundum decretum : quasi hæc ædificatio fa­
cienda sit intra primum jubilæum post illud se­
cundum decretum : occisio vero Christi non intra,
sed post 62 hebdomadas ultra illas septem prio­
res, id est, in ipsa septuagesima hebdomada an­
norum. — Quod vero dicitur unctionem Christi
non esse in morte ejus, sed in conceptione : re­
spondetur, quod loquitur de unctione non ut
præcise sanctificante humanitatem Christi, sed
ut consummante redemptionem nostram, et san­
ctificante nos ; quod fuit quando unctus est san­
guine suo, ut redemptor in cruce.

30. Ad ultimum de illis verbis : Confirmabit
autem pactum multis hebdomada una, etc., fateor
verba esse obscurissima, et quæ valde torquent
expositores. Certum tamen videtur, loqui ibi de
confirmatione pacti, seu testamenti novi, quod
intercedente morte Christi testatoris confirmatum
est, et disruptum antiquum : sicque cessavit
hostia et sacrificium antiquum, expleta jam re­
demptione facta per hostiam Christi. Relictis

Jer. xxv. 11

* cf. supra
P- 328’9.
nn. 13-15

Dan. ix, 27

336

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

ergo variis interpretationibus, quod probabilius
videtur, et inhærentius litteræ, est quod Angelus
declarans Danieli tempus venturi Messiæ compu­
tando per hebdomadas seu annos sabbaticos et
jubilæa, oportuit declarare quomodo istæ hebdo­
mades et jubilæa non concurrebant, nec pari
cursu numerabantur cum annis ordinariis sabbaticis et jubilæis, quæ in populo celebrabantur et
notabantur pro venditionibus et cessatione agri­
culturae et aliis similibus juxta legem (Lev. xxv,
2-33). Revera enim annus quo mortuus est Chri­
stus non fuit annus sabbaticus terræ, sed quar­
tus, vel circiter a sabbatico currente : et hoc fuit
mori in dimidio hebdomadis ordinariae et curren­
tis pro cultura terræ, licet esset in fine hebdoma­
dis computandae ab initio illarum septuaginta de
quibus loquebatur Angelus. Constat hoc, quia
ultimus annus sabbaticus terræ qui in Scriptura
notatus reperitur, est I Machab. vi, [20, sq.,]
ubi dicitur quod anno centesimo quinquagesimo
regni Graecorum obsedit Judas arcem Jerusalem,
et venit Antiochus Eupator contra eum cum exer­
citu validissimo et elephantis; subditque sacer
i Mac. vi, 49 textus, quod erant tunc sabbata terree; et infra :
ibidem, 53
Escœ autem non erant in civitate, eo quod septimus
annus esset. Ab illo autem anno usque ad mor­
tem Christi fluxerunt anni 194, paulo plus : qui
faciunt 27 sabbaticos, et quatuor annos, paulo
plus ; et sic annus mortis Christi non fuit sabba­
ticus, sed fuit in dimidio sabbatici, paulo post :
quod est in dimidio hebdomadis currentis pro
sabbato terræ. Quod autem tot anni fluxerint,
patet : quia regnum Græcorum juxta quod fit
supputatio in libris Machabæorum, non incepit a
morte Alexandri : in quo hallucinatus est Pater
Suarez (ubi supra); sed incepit a Seleuco Nica­
tore, a quo fundatum est regnum Græcorum in
Syria post obitum Alexandri, id est, olympiade
tin ckron., 117, ut affirmat Eusebius +, et Sanctus Hieronyoiymp. 117 ;
mas (super cap. ix Danielis * ) ; quod etiam patet
P θ J9;/9?'4 ex inscriptione Concilii Nicaeni i **
, quod fuit cele** Mansi
bratum anno 325 Christi nati : dicitur autem m
vi, 955
eodem Concilio, quod fuit aera Alexandri 636.
Unde fit, quod Christus natus est æra 311 Ale­
xandri, subtrahendo 325 a numero 636. Quod
non potest esse ab obitu ipso Alexandri, sed a
Seleuco Nicatore, qui fundavit regnum Græcorum
in Syria, et ex eo computantur anni regni Græ­
corum in Machabæis. Alexander enim mortuus
est circa olympiadem 114 et Christus natus est
Olympiade 194 anno ejus secundo : unde interce­
dunt ab obitu Alexandri usque ad Christum plus

quam 80 olympiades, id est, plusquam 320 anni,
non 311. Computando ergo 311 usque ad natum
Christum in æra Alexandri seu regni Græcorum,
ut sumitur ex supputatione Concilii Nicæni, cur­
rebat ex istis annus 150 illo anno qui fuit sabba­
ticus I Machab. vi, 20, 49, 53; ergo ab illo sab­
batico numerantur usque ad Christum natum
161, et addendo 33 vitæ Christi, currebat in
morte ejus annus 194 ab illo sabbatico Macha­
bæorum; qui, ut diximus, efficiunt 27 sabbaticos,
et quatuor annos paulo plus *. et sic passus est
Christus in quarto anno sabbatici, id est, in di­
midio hebdomadis currentis et ordinariae pro
populo. Quare sic videntur intelligenda illa
verba : Confirmabit pactum multis hebdomada
una, id est, hebdomada ultima illarum septua­
ginta : tunc enim confirmatum est pactum, seu
testamentum novum. Et in dimidio hebdomadis,
non illius septuagesimae (hæc enim fuit completa
in morte Christi), sed hebdomadis currentis et
ordinariae pro agricultura terræ (eo quod non
fuit annus sabbaticus, sed dimidium illius) : tunc
deficiet hostia et sacrificium, id est, hostia et sa­
crificium antiquum, per hostiam et sacrificium
Christi in cruce. Quando autem subdit : Et erit
in templo abominatio desolationis, hoc non perti­
net ad illam dimidiam hebdomadam in qua defi­
ciet hostia et sacrificium, sed ad illa verba ante­
cedentia : Et post finem belli statuta desolatio;
miscentur enim diversae clausulae et interponun­
tur in hac prophetia, quarum singulae singulis
applicari debent, et ordinate disponi. Abominatio
autem desolationis et statuta desolatio pertinet
ad tempus quo a Tito civitas desolata est, quia
illa fuit desolatio statuta, id est, firma et perpe­
tua. Et sic videntur constare omnia, quæ in ista
prophetia dicuntur ; licet propter sui magnitudi­
nem profunda sit et obscura valde, ideoque indi­
geat magna attentione et advertentia.
31. An vero ille annus quo mortuus est Chri­
stus, fuerit annus jubilæi currentis apud Judæos :
an vero in dimidio jubilæi, ut undique constet in
dimidio hebdomadis tam sabbaticæ quam jubilæi
defecisse hostiam antiquam : licet hoc nobis ne­
cessarium non sit, sed quæ dicta sunt sufficiant
pro dimidio hebdomadis explicando : nec modo
disputare possimus, quando incepit primum jubi­
laeum computari — an a primo vel secundo anno
post ingressum primum filiorum Israel in terra
promissionis, quando primo comederunt fructus
terræ, et consequenter agriculturam inceperunt ·.
an vero post divisionem terræ totaliter jam devi-

Dan. ix, 2;

ibidem, 26

Disp. i. Quojnodo defenduntur principia theologiæ. — Art. 3.
ctæ et acquisitæ — : tamen sustinendo nunc ut
probabilius, quod immediate post ingressum terræ incepit computari primum jubilaeum (ut vide­
tur probari juxta litteram textûs Levitici xxv,
2, 8 : Cum ingressi fueritis terram, sabbatizes
sabbatum Domino; numerabis quoque tibi septem
hebdomadas annorum, etc. ; tunc enim vel saltem
sequenti anno inceperunt colere aliquam partem
terrae, ut habere possent fructus, licet tota terra
non nisi post quinque annos a primo ingressu
fuerit devicta) : et ab exitu Israel de Egypto
usque ad Christum natum computantur 1503
anni vel circiter, et consequenter ab ingressu
terrae (qui fuit quadragesimo anno egressionis

337

vel anno sequenti) incepit primum jubilaeum, et
computantur usque ad Christum natum anni 1462
vel 1463 : inveniemus quod triginta jubilaea effi­
ciunt annos 1470, dando cuilibet jubilaeo quadra­
ginta novem annos plenos, ut dicitur Levitici
xxv, 8 : et sic jubilaeum trigesimum completum
est anno septimo vel octavo Christi; et sic quando
crucifixus est, erat annus vigesimus sextus vel
vigesimus quintus 1 jubilaei trigesimi primi cur­
rentis : quod fuit fere in dimidio jubilaei, paulo
plus; atque adeo in dimidio jubilaei, et in dimidio
hebdomadis anni sabbatici defecit hostia et sacri­
ficium, et confirmatum est pactum novi testa­
menti.

ARTICULUS III
Ostenditur contra hœreticos, solam fidem catholicam esse veram'
Prceceptum Domini lucidum illuminans oculos
(Ps. xvin, 9).
Qui superbierit, nolens oboedire sacerdoti et
decreto judicis, morietur homo ille (Deut. xvn, 12).
Hcereticum hominem post unam et secundam
correptionem devita, cum sit proprio judicio con­
demnatus (ad Tit. Ill, 10-11).

1.

ep. 12; P L 3,
802-3

c. 3, 4; P L4,
498-500

tr ATERiA hæresum varia est et multiVI plex, et ideo non possumus contra
singulos errores in praesenti tractare,
sed contra illos agetur in diversis materiis theo­
logicis prout occurrerit occasio in materiis circa
quas erratur; at vero forma, seu formalis ratio
in quam hæreses omnes conspirant, est oppositio
ad Ecclesiam quatenus est proponens res fidei :
cujus judicio et determinationi in proponendo,
stare nolunt. Ut enim inquit Cyprianus (epist. 55)
ad Cornelium Papam : « Non aliunde hæreses
obortæ sunt, aut nata schismata, quam inde
quod sacerdoti Dei non obtemperatur, nec unus
in Ecclesia ad tempus sacerdos et ad tempus
judex vice Christi cogitatur. » Et in libro de
unitate Ecclesiœ : « Hoc, inquit, eo fit, fratres
dilectissimi, dum ad veritatis originem non reditur, nec caput quæritur, nec Magistri cælestis
doctrina servatur. Quæ si quis consideret et exa­
minet, tractatu longo atque argumentis opus non
■ MC vigesimus septimus II Mm GLP vigesimus quintus : ut
videtur, melius.

Theologia I.

est. Probatio est ad fidem facilis compendio veri­
tatis. Loquitur Dominus ad Petrum : Ego dico
tibi, quia tu es Petrus, et super istam petram
ædificabo Ecclesiam meam, et portæ inferi non
vincent eam. » Et infra : « Hanc Ecclesiæ unita­
tem, qui non tenet, tenere se fideip credit? Qui
Ecclesiæ renititur et resistit, qui cathedram Petri
super quam fundata est Ecclesia deserit, in Ec­
clesia se esse confidit? »
2. Quod ergo in hac pàrte difficultatem facit,
est argumentum quod omnes partes urgere vi­
detur. Nam catholici dicunt normam, seu canonem regulandi fidem, esse Scripturam; judicem
vero in difficultatibus, expositionibus, translatio­
nibus et aliis similibus controversiis, esse Eccle­
siam seu Pontificem : et utrumque esse infalli­
bile. Hæretici vero, præsertim puritani hoc tem­
pore, et alii, volunt nos debere stare puro Dei
verbo, et tamquam judici, et tamquam normæ
seu 2 regulæ fidei. — Contra catholicos fit illtid
argumentum vulgare, quia videntur circulum
vitiosum committere; quærenti enim unde sci­
mus Scripturam esse infallibilem, respondemus :
quia Ecclesia proponit. Et rursum quærenti unde
constat Ecclesiam esse infallibilem, respondemus :
quia Scriptura id dicit; quod est circulum com­
mittere.
2 M sue 11 GLCP seu.

43

338

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

2bis. E contra vero haeretici validius urgentur,
cum inquirimus ab ipsis : unde constat hanc
Scripturam, cui tamquam puro Dei verbo cre­
dunt, esse divinam et legitimam et non corrup­
tam? Unde hoc discernunt? Vel ex ipsa Scriptura
id judicant, vel ex alio principio praeter Scriptu­
ram. Si ex ipsa Scriptura, petitur principium;
hoc enim est quod inquirimus, unde constat nobis
hanc Scripturam esse legitimam, esse bene trans­
latam, bene expositam, non depravatam, neque
corruptam : cum his omnibus defectibus subja­
ceant libri in quibus Scriptura continetur. Si ex
alio principio præter Scripturam : in primis jam
non statur puro Dei verbo, sed ad aliud princi­
pium devolvimur. Et secundo, inquiro quod nam
sit illud principium, unde hoc infallibiliter judi­
catur? Vel enim constat illis certo hanc esse
legitimam Scripturam ex proprio cujuscumque
spiritu. Vel quia sic acceperunt illam a Judæis et
Synagoga, cui primo tradita est. Vel quia illam
acceperunt ab Ecclesia nostra visibili. Vel quia
illam acceperunt a sua Ecclesia invisibili quam
fingunt. — Primam stare non potest; quia si
proprio spiritui credendum est, contradicitur ipsi
Scripturæ cum dicit : Nolite omni spiritui credere,
sed probate spiritus si ex Deo sint, quoniam multi
pseudopropheta exierunt in mundum (IJoa. rv, 1)
et redit difficultas unde probandi sunt isti spiri­
tus. Et cum tot sint spiritus et sententiæ quot
capita, et inter se valde;dissentiant et opponan­
tur ipsæ sententiæ, multo major confusio orietur
et incertitudo : cum non sit major ratio cur cre­
datur mihi, quam tibi vel aliis. Et quomodo com­
mitteret Deus rem ita infallibilem et certam, sic­
ut est fides, rei incertissimæ et defectuosissimæ
et inter se contradictorie repugnanti, sicut est
varietas spirituum in unoquoque homine? — Si
secundum : quomodo credunt Synagogæ, et non
Ecclesiæ? Unde constat Synagogam non potuisse
errare in tradendis Scripturis, cum jam sit ejecta
et repudiata, et Ecclesiam potuisse? Et præsertim evangelium et novum Testamentum a Syna­
goga accipere non potuerunt, sed a nostra Eccle­
sia : ergo saltem in illo tradendo Ecclesia non
errat; aut si potest errare, non ergo ipsi sunt
certi quod habent purum Dei verbum in novo
Testamento. Et ab eo tempore ex quo Synagoga
defecit usque ad nos : unde constat hanc Scrip­
turam quam modo habemus, non esse deprava­
tam in tot translationibus, controversiis, exposi­
tionibus? Et ipsi Judæi pleni sunt mille erroribus
et depravationibus Scripturæ; et ipsa hebraica

littera multis patet versionibus et depravationi­
bus. — Si tertium : jam fatentur Ecclesiam no­
stram errare non posse in tradendis et proponen­
dis veris Scripturis, si ideo illis credunt quia ab
Ecclesia acceperunt. — Si quartum : in primis
non constat quæ sit ista Ecclesia invisibilis, nisi
sint proprii spiritus cujuscumque : qui in unum
congregati ut faciant Ecclesiam invisibilem, non
unum quid sentiunt, sed tot sententias (easque
contradictorias) habent quot capita; fides autem
debet esse una, quia vera. Et sic reditur ad pri­
mam difficultatem ; vel quidquid aliud sit, restat
eadem difficultas : unde constat illam Ecclesiam
·
invisibilem deficere non posse, et habere nunc
sincerum Dei verbum, sicut dicunt nostram
defecisse paulatim et inadvertenter? Quod si
potest deficere : unde constat quod non defecerit?
Quare undique manent hæretici perplexi, et con­
fusi in sua fide. Et tandem multi videntur despe­
rare, non invenientes in quo quiescant, et potius
eligunt nihil credere, et incidunt in atheismum ;
vel putant in quacumque fide quemlibet posse
salvari : quo nihil pejus, cum varietas fidei tollat
ejus unitatem, et consequenter veritatem : veri­
tas enim una est, non contradicens sibi ; quando­
que autem una istarum sectarum contradicit
alteri, cum tamen sit unus Deus, una fides, et Eph. iv, 5,6;
sine fide impossibile sit placere Deo, ut inquit Heb. », 6
Paulus, et consequenter neque salvari.
3. QUARE OMNINO DICENDUM EST
dari in Ecclesia judicem infallibilem in propo­
nenda et discernenda doctrina fidei, et ejus
controversiis; licet Scriptura habeat vim regu­
lae et normae secundum quam jüdicatur· de
istis. Et talis judex est successor Petri, Ro­
manus Pontifex. — In qua conclusione unani­
miter catholici conveniunt : immo per eam solum
ab hæreticis discernuntur. Eam vero acceperunt
ex ipsa Scriptura, ex traditione viva, ex Patrum
consensu, ex ratione. Et sic constat omni proba­
tione qua potest res fidei constare, et præsertim
illa e cujus certitudine dependet omnis securitas
doctrinæ fidei.
4. Et IN PRIMIS, CONTRA HÆRETICOS PROBATUR
ad hominem hæc conclusio. Nam ipsi volunt
Scripturam esse judicem in controversiis fidei, et
solum verbo Dei scripto standum esse; sed Scri­
ptura ipsa, quam hæretici recipiunt, docet Eccle­
siam errare non posse, et quod ad ipsam pertinet
confirmare nos in fide, et controversias ejus se­
dare ; ergo sicut acceptant Scripturas quoad alia,

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 3.
cur non acceptant quoad istum articulum? —
Minor probatur: nam in primis in.lege veteri
erat potestas in Ecclesia ad discernendum con­
troversias de lege, de caeremoniis, de mandato,
quod totum pertinebat ad ipsam Scripturam, et
generaliter de quocumque judicio ambiguo (ut
constat Deut. xvn, 12) ; et qui non obœdierit de­
creto sacerdotis morte condemnatur. Et quod
posset determinare de mandato, de lege, de
caeremoniis, etc., constat II Paralip. xix, 10 :
Omnem causam quæ venerit ad vos, ubicumque
quœstio est de lege, de mandato, de cæremoniis,
ostendite eis. — Quod si dicas : in illo loco Deu­
teronomii non solum dici recurrendum esse ad
sacerdotes, sed etiam ad judices terrae : ergo vel
judices laici debebant cognoscere de causis fidei,
quod non admittemus, vel non est ibi sermo de
causis fidei cum datur recursus ad judicium sa­
cerdotis : Respondetur : ibi fieri sermonem in
generali de omni judicio ambiguo, sive sit saecu­
lare et pertineat ad laicos, sive ecclesiasticum et
pertineat ad sacerdotes; postea vero discernitur,
quid pertineat ad unumquemque; nam in illo
loco (II Par. xix, 6, 7) judicibus constitutis per
civitates dicitur : Ut exerceant Judicium sine
acceptione personarum, et munerum. De levitis
vero et sacerdotibus dicitur specialiter quod
omnem causam inter cognationem et cognationem,
ubicumque quœstio est de lege, de mandato, de
cæremoniis, de justificationibus, ostendant fratri­
bus suis. Pertinebat ergo ad judicium sacerdotum
determinare et explicare populo dubia, seu quae­
stiones de lege et mandato : quæ utique ad Scri­
pturam pertinent ; et hoc ita infallibiliter, ut qui
non obœdierit, morte morietur : et sic non erat
solum doctrina privata, sed auctoritativa. Quod
ipsum approbat Christus Dominus (Mat. xxin,
2,3): Super cathedram Moysi sederunt Scribæ et
Pharisæi; quæcumque ergo dixerint vobis, servate
et facite; ergo ad ipsam cathedram pertinebat
judicare de his quæ servanda sunt : in quibus
utique res fidei continentur.
5. Ex novo autem Testamento idem constat
expressius quam in veteri, nam (Mat. xvi, 18)
dicitur ad Petrum : Tu es Petrus, et super hanc
petram œdificabo Ecclesiam meam, et portæ inferi
non prœvalebunt adversus eam. Si autem Ecclesia
posset deficere in fide proponenda et judicanda,
portæ inferi adversus eam praevalerent : siqui­
dem deciperent eam, et deciperentur alii per eam,
hoc ipso quod in fide non subsisteret, sed defice­
ret; ergo, etc. Item (Luc. xxii, 32) dicitur ad

339

Petrum : Ego rogavi prô te, ut non deficiat fides
tua; et tu .aliquando conversus confirma fratres
tuos ; sed hæc confirmatio fratrum et indeficientia
in fide, non solum erat necessaria in persona
Petri et durante ejus vita, sed pro tempore toto
quo Ecclesia durat : cum non minus sint dubia
et controversiæ in fide nunc, quam tunc; ergo
ad Petrum, et ad successores Petri recurrendum
est pro confirmatione et judicio fidei. Et eadem
ratione dicitur Ecclesia columna, et firmamentum
veritatis (I Tim. in, 15); veritas autem maxime
continetur in his quæ sunt fidei ; ergo fides per
Ecclesiam firmanda est. Denique, id ostendit
praxis Apostolorum; nam cum magna quæstio
insurrexisset inter fideles de observatione lega­
lium, recurrerunt ad Apostolos et seniores (Act.
xv) qui quæstionem determinaverunt, et præceperunt Ecclesiis observare; et sic Paulus, ut
dicitur in eodem capite, perambulabat confirmans Ecclesias, præcipiens custodire prœcepta
Apostolorum et seniorum. Ergo in Ecclesia, seu
prælatis ejus, potestas est ad declarandas con­
troversias fidei, qualis erat hæc de obligatione
observandi legalia. Igitur si hæretici volunt
standum esse puro Dei verbo et Scripturæ, quare
Scripturam non observant, quæ talem Ecclesiæ
et Petro defert auctoritatem?
6. Ex hac Apostolorum praxi, constat per
CONTINUATAM SUCCESSIONEM ET TRADITIONEM IN

Ecclesia, hanc veritatem comprobari. Nam in
omni controversia de fide semper recurrebatur
ad Concilia et ad Sedem Apostolicam, et per ejus
judicium terminabantur controversiæ fidei; simi­
liter per ipsos condemnatae sunt hæreses usque
ad hæc tempora ; quorum errores etiam hæretici
nostri temporis abominantur, ut Arii, Nestorii,
Macedonii et similium, quos errasse constat quia
Ecclesia illos ut hæreticos condemnavit. Est ergo
potestas in Ecclesia ad discernendum et judican­
dum quæ sit vera fides, et quis sit error in fide ;
quod si id infallibiliter non faceret, numquam
certi essemus quod ille esset error, et ista esset
fides vera. — Quod si dicatur : hos errores non
ideo tamquam hæreses haberi quia Ecclesia con­
demnavit, sed quia juxta Scripturam condemna­
vit, quod quilibet facere poterat : Sed nos dici­
mus : qüod Scriptura est norma seu regula, Ec­
clesia vero est judex hanc regulam applicans, et
declarans nobis ea quæ fidei sunt. Non potest
autem quilibet hoc declarare, resolutorie deter­
minando et infallibiliter : cum de hoc ipso sit
tota controversia, an contineatur in Scriptura id

Act. xv, 41

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

340

quod Ecclesia sic proponit et declarat : et quidam
negent, alii affirment; unde si quilibet posset hoc
declarare, quilibet pro sua parte pronuntiaret, et
manerent omnes in eadem confusione; ergo opor­
tet quod ipsa declaratio et propositio Ecclesiæ
careat omni suspitione et fallibilitate : alias sem­
per dubitaremus, an ita contineatur in Scriptura.
Quod si est1 infallibilis, obligat ut teneatur.
6bis. Respondent haeretici : fuisse in Ecclesia
potestatem hanc, aliquanto tempore, scilicet pri­
mis 400 vel 600 annis, quibus purum Dei verbum
retinuit; sed postmodum defecisse, cum ad tra­
ditiones se convertit, nec solo verbo Dei innixa
est. — Sed haec responsio omnem evacuat certitu­
dinem et securitatem doctrinae fidei, et manifeste
falsa est. Primo, quia est contra expressam pro­
missionem Christi, qui dixit (Mat. χχνπι, 20) :
Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad
consummationem saeculi; et (Mat. xvi, 18) : Portae
inferi non praevalebunt adversus eam. Si autem
semel tota Ecclesia deficeret a fide, utique contra
eam prævalerent portae inferi, et Christus non
permaneret cum ipsa usque ad consummationem
saeculi ; neque enim sufficiebat ad hoc verificandum, quod Christus subrogaret aliam Ecclesiam,
et istam relinqueret; nam eadem ratione dici
posset quod manet cum Synagoga, et non reli­
quit eam usque ad consummationem saeculi :
siquidem licet repudiaverit illam, subrogavit
tamen Ecclesiam; ergo non sufficiet ad velifi­
candam illam promissionem Christi, dicere quod
Ecclesiam primam deseruit, et reformatorum
Ecclesiam subrogavit.

cf. P L 3,
1009-12

ep. ad Pom­
peium; P L 3,

1128, sq.
* T) ï
TO2

6ter. Secundo, quia Ecclesia illis primis 400
annis etiam sequebatur traditiones non scriptas
sicut modo; constat enim quod Stephanus Papa,
in Concilio in quo condemnavit episcopos Africae
in articulo de baptismo haereticorum non revalidando, solum ex traditione id definivit; ut etiam
refert ipse Cyprianus, qui oppositum sensit (epist.
xiiJgxk

(jib.
v contra Donatist. c. 23 et seqq.
*). λ λ. r Gessit
'
autem pontificatum Stephanus sub Gallieno et
Valeriano principibus. Et Patres qui illis tempo■ MG et : quod tolerari nequit II PLC sit : non male.
3 Ita omnes. Epistolam olim vigesimam octavam (hodie vero
ep. 166) scribebat Augustinus ad Hieronymum, de anima disse­
rens ejusque origine : quæ nihil habet de traditionum non scri­
ptarum in Ecclesia pondere ac auctoritate. Epistola autem ad
Vincentium (olim 48, hodie 93) multa quidem, et praeclara valde,
contihet de Ecclesiæ unitate, necnon de schismate et hæresi,
præsertim cap. 9, η. 28 et sqq., parum tamen de traditionibus.

ribus vixerunt, aperte traditiones receperunt
j’uxta praeceptum Apostoli (II Thes. n, 15) : State
et tenete traditiones quas didicistis, sive per ser­
monem, sive per epistolam nostram : ubi aperte
distinguit traditionem sermonis a verbo scripto
per epistolam. Easdem traditiones aperte testatur
Tertullianus in libro de Corona militis, et in libro 1
de Praescriptionibus adversus haereticos (c. 19 et Pi L 2, ;
seqq.) ubi ostendit, quando agitur contra haere­
ticos, relinquendam esse controversiam de Scri­
pturis, neque ad eas provocandum, sed ad Eccle­
sias fundatas ab Apostolis et ad traditiones ea­
rum. Videri etiam potest Epiphanius (lib. de Hce- hær.
resibus, hær. 62); Basilius (lib. de Spiritu Sancto, P G41
c.
c. 17
*);
Augustinus (loco citato; et epist. 28 ad (cf. c. IO
Vincentium 2; et epist. 128) : qui omnes Patres P G 32
fuerunt illis primis 400 vel 500 annis, quibus
haeretici fatentur Ecclesiam non defecisse; et
tamen, si propterea defecit postea, quia non est
secuta purum Dei verbum sed etiam traditiones :
manifestum est quod tunc etiam debuisset defi­
cere, quia eas etiam tunc habuerunt ; nec modo
nos habemus alias, quam eas quas tunc ipsi no­
bis tradiderunt.
7. Denique, non propter traditiones hominum
debuit statim Ecclesia repudiari a Christo, et alia
nova erigi in istis reformatis, contra promissio­
nem suam quod maneret nobiscum usque ad con­
summationem saeculi; neque enim durius ageret 3
Christus contra Ecclesiam suam, quam agit con­
tra Synagogam, quam de facto repudiavit, quia
impletae sunt figuræ veniente veritate. Constat
autem quod Synagoga observabat plures tradi­
tiones seniorum, etiam transgrediendo mandata
Dei propter traditiones suas, ut dicitur (Mat. xv,
3) : et tamen tolerabatur a Deo; nec repudiata
fuit ob hoc solum, quousque implerentur omnia
quæ ipsum promittebant et figurabant; et tunc
novum Christi evangelium praedicatum est in
mundo, contestante Deo veritatem ejus multis si«.t
wtutifcfss,.,<&.
Çjÿxsiss,
Sancti distributionibus, ut dicitur (Heb. n, 4) :
cum tamen etiam in ipsis prophetis praedictum
fuisset, Synagogam non duraturam nisi usque ad
Opinamur ergo Joannem a S. Thoma respicere ad epistolam 54
(olim 118; quæ etiam dicitur « lib. i ad Januarium »), cap. 1, *2
et sqq.; P. L., t. xxxm, col. 200 sq. — Idem dicendum de ep.
olim 128 (hodie 112; P. L., t. xxxni, col. 428), ubi quicquam ad
rem præsentem pertinens frustra quæsivimus.
s Ita omnes. Forte legendum : durius agere, subaudiendo
debuit. Adhuc, paulo infra, libenter mutaremus agit in egit.

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 3.

capp. νπ-χ

C. 19 sq. ;
PL 2, 31-3
+ ep.i2; PL 3,
802-3
* c. 3 et 4;
PL 4,498-500
**ep. 15,n.2;
PL 22, 355

ep. 16, n. 2;
P L 22, 359

n. 6; P L 42,
176

Christum, et feriendum esse novum pactum seu
testamentum cum domo Israel, ut Apostolus pro­
bat in epistola ad Hebraeos. Quomodo ergo cre­
dendum est Christum Ecclesiam suam deseruisse
et novam fundasse, ex eo quod sequebatur tra­
ditiones; non exsistente de hoc aliqua determi­
nati temporis designatione usque ad quod dura­
ret, sed potius quod usque ad finem sæculi ; non
exsistente etiam speciali revelatione, nullis mi­
raculis, signis aut virtutibus rem tantam confir­
mantibus ; contra expressum Christi Domini ver­
bum et promissionem, quod portae inferi non
praevalerent adversus Ecclesiam quam tunc fun­
dabat, et quod maneret cum ea usque ad con­
summationem saeculi? sed solum propter nudum
et simplex dictum haereticorum, qui hoc sine ullo
fundamento affirmant, moventur tot homines ad
relinquendam antiquam fidem et Ecclesiam Dei,
nihil certi habentes quod sequantur, nisi vanita­
tem et caecitatem suorum ministrorum.
8. Quod attinet ad consensum sanctorum
Patrum, longum esset omnes referre qui hanc
doctrinam constantissime tradunt, quod Ecclesia
in omnibus sit sequenda, et quia hæreses inde
oriuntur quia Ecclesiae non credunt. Videatur
Tertullianus loco citato de Praescriptionibus
(cap. 19 ad longum) et S. Cyprianus (epist. 55 +;
et lib.de Unitate *Ecclesiae
)
quem supra citavimus ;
et S. Hieronymus (epist. **
57 ad Damasum) :
« Ego, inquit, beatitudini tuae, id est, cathedrae
Petri communione consocior : super illam petram
aedificatam Ecclesiam scio. Quicumque extra hanc
domum agnum comederit, profanus est; si quis
in arca Nœ non fuerit, peribit regnante diluvio. »
Et (epist. 58) : « Ego interim clamito : Si quis
cathedrae Petri jungitur, meus est. » Ergo haere­
tici omnes hujus temporis, qui cathedrae Petri
resistunt et Papam dicunt esse antichristum, Hie­
ronymi socii non sunt. Item Augustinus, in libro
contra Epistolam fundamenti (c. 5) : « Ego qui­
dem evangelio non crederem, nisi me catholicae
Ecclesiae moveret auctoritas. Quibus ego obtem­
peravi dicentibus : Credite evangelio; cur eis
non obtemperem dicentibus mihi : Noli credere
Manichaeo? » Et hæc ratio, quia validissima est
contra haereticos hujus temporis, sic illam urgeo
ex ipsis verbis Augustini ibidem : « Elige, inquit,
quid velis. Si dixeris, inquit, Crede catholicis;
ipsi me monent ut nullam fidem accommodem
vobis. Si dixeris : Noli catholicis credere; non
■ LCP (et edd. Augustini) ita nihil || MG et mihi : quod vix

341

recte facies per evangelium me cogere ad Mani­
chaei fidem (vel reformatorum nostri temporis) :
quia ipse evangelio catholicis praedicantibus cre­
didi. Si autem dixeris : Recte credidisti catholi­
cis laudantibus evangelium, sed non recte illis
credidisti vituperantibus Manichæum : usque
adeo me stultum putas, ut nulla ratione quod vis
credam, quod vis non credam? Multo quippe
justius et cautius facio, si catholicis quoniam
semel credidi, ad te non transeo : nisi me non
credere jusseris, sed manifestissime atque aper­
tissime scire aliquid feceris. Quocirca si mihi
rationem redditurus es, dimitte evangelium. Si
ad evangelium te tenes, ego ad eos me teneam,
quibus præcipientibus evangelio credidi : et his
jubentibus tibi omnino non credam. Quod si forte
in evangelio aliquid apertissimum de Manichaei
apostolatu (de haereticis reformatis) invenire po­
tueris, infirmabis mihi catholicorum auctorita­
tem, qui jubent ut tibi non credam : quâ infirmatâ jam neque evangelio credere potero, quia
per eos illi credideram ; ita nihil1 apud 'me vale­
bit, quidquid inde protuleris. » Ita Augustinus,
qui hac ratione manifeste constringit haereticos,
ut supra contra ipsos arguebamus; quiaevange­
lium cui ipsi credunt, est idem quod nostrum, et
tam ipsi quam nos ab Ecclesia illud accepimus.
Unde si credunt hoc evangelium esse legitimum
et infallibile, necesse est quod credant Ecclesiam
in ipso proponendo et discernendo errare non
posse; nam si potuit errare, unde constat non
errasse in tali evangelio proponendo? et conse­
quenter incerti sunt de ipso evangelio. Si autem
Ecclesia) errare non potuit : ergo neque in aliis
fidei decretis quæ nobis proponit, et praesertim
in hoc quod ipsis haereticis non credamus. Si
autem aliunde acceperunt evangelium quam ab
Ecclesia, a quocumque acceperint, eadem manet
difficultas : unde certificantur de infallibilitate
talis proponentis, quod non erravit in proponendo
illo evangelio tamquam rem de fide?
9. Ultimo, deducitur hoc ipsum ratione :
quia etiam stante Scriptura et puro Dei verbo,
nihilominus multae et diversae hæreses oriundae
praevidebantur, juxta illud Apostoli (I Cor. xi,
19) : Oportet et hæreses esse; depravationem
etiam Scripturarum a multis fieri dicitur (II Pet.
in, 16); ergo de se Scriptura patet depravatio­
nibus, corruptionibus variisque interpretationi­
bus juxta cujusque libitum, et quilibet suam
intelligitur.

342

IN QUÆSTIÛNEM I PRIMÆ PARTIS

sententiam Scripturæ conformem esse existimat;
ergo si in tanta confusione et contrarietate sen­
tentiarum non esset constitutus a Deo aliquis
judex qui posset veram et legitimam fidem dis­
cernere, et spuriam seu erroneam condemnare
infallibiliter, non esset provisum a Deo sufficien­
ter circa rem adeo necessariam sicut est legitima
et infallibilis fides ejusque determinatio, ne sem­
per fluctuemus.
10. Quod si admittatur debere dari hoc judi­
cium certum et infallibile in fide discernenda :
restat videre in quo resideat ista auctoritas;
nam vel fieri debet nova revelatio, et hanc neque
videmus, neque experimur; immo etiam si da­
retur, cum etiam multi sint prophetae falsi,
semper restat eadem difficultas : quomodo discer­
nenda sit vera revelatio a falsa? et cum inter
haereticos et nos sit ista controversia de determi­
natione circa rem fidei : cuinam debet fieri ista
revelatio? Si utrique parti, certe nos illam non
sentimus, multo minus haeretici; si alteri parti
tantum, certe altera illi non credet, nec facile
cedet ; nec est major ratio cur isti detur revelatio
illa specialis, quam alii. Multo minus ex privato
cujusque judicio res ista fidei discernenda est,
cum sit tam incertum et varium privatum judi­
cium, ut aperte videmus : neque est major ratio,
cur iste debeat credere spiritui alterius, quam e
converso; si autem unusquisque judicium pro­
prium sequitur, tot erunt fides, et tam contrariae,
quot sunt sententiae et capita; et sic oportet
multa ex illis esse mendacia, cum duae contra­
dictoriae numquam possint esse simul verae. In
mendacio autem nullus potest salvari, sed est de
numero eorum qui dixerunt (Isa. xxvin, 15) :
Quia posuimus mendacium spem nostram, et men­
dacio protecti sumus. Solum autem in vera fide
salus esse potest. Quod si est vera, etiam una.
11. Si autem dicatur ipsam Scripturam esse
judicem sui, et illos solum fidem rectam habere
qui puro Dei verbo inhaerent, neque Ecclesiam
audiunt : tunc manifeste petitur principium. Nam
cum Scriptura possit bene et male intelligi, et
a multis depravari juxta illud (II Pet. in, 16) :
Quæ instabiles et indocti depravant, sicut et cete­
ras Scripturas ad suam ipsorum perditionem :
inquiro, an purum Dei verbum et Scriptura de­
beat esse judex istarum controversiarum, ut
' Omnes : depravationes intelligentis : forte tolerabile.
2 GLP (et edd. Augustini) vos II MC nos : male.
3 C (et edd. Augustini) omnis : prorsus necessarium || MGLP

depravata, aut ut legitime intellecta? Primum
est manifesta perditio. Secundum est id de quo
dubitatur : unde enim constat-ex tam· multis
intelligentiis et translationibus, sententiis circa
Scripturam, quaenam sit vera et legitima? cum
omnes dicant se Scripturam sequi, et hanc trans­
lationem esse legitimam non illam, hunc librum
esse canonicum non illum : omnes enim haeretici,
quotquot fuerunt, ex Scriptura conantur probare
suos errores, sicut et modo haeretici intendunt.
Ergo ipsa Scriptura per se sola non potest judi­
care de controversiis et dubitationibus cirCa
ipsam (cum de se tot depravationibus et intelli­
gentiis pateat), nisi aliquis sit qui juxta illam
judicet, et explicet legitimam intelligentiam
Scripturæ. Igitur purum Dei verbum et Scriptura
ipsa, cum de se indifferenter pateat multorum
depravationibus et calumniis, impossibile est
quod constet et manifestetur nobis quodnam sit
purum Dei verbum, nisi prius istæ depravationes
et calumniæ tollantur : quod certe Scriptura sola
non facit, sed qui illam explicat.
12. Concludamus ergo hunc perniciosissimum
errorem quod solo puro Dei verbo est credendum,
ad hoc maxime tendere ut omnes sint summe
perplexi et obscuri, neque umquam assecurari
possint de sua fide : siquidem licet verbis dicant se
sequi purum Dei verbum, tamen in re dantur multæ contentiones, depravationes, intelligentiæ
translationes circa hoc purum Dei verbum ; multi
admittunt hos libros canonicos, alii rejiciunt;
verba Scripturæ quidam sic intelligunt, alii ali­
ter. Quis ergo judicabit quodnam sit purum Dei
verbum? Aut quis ex catholicis erit, qui non
velit etiam adhærere puro Dei verbo? Sed tamen
assecurari volunt prius quodnam sit hoc purum
Dei verbum inter tot contentiones et controver­
sias de illo : et pro hac securitate recurrimus ad
Ecclesiam. Unde optime dicit Augustinus (xxxii
contra Faustum, c. 19), similes alloquens hæreticos : « Videtis id vos 2 agere, ut omnis 3 de
medio Scripturarum auferatur auctoritas : ut
suus cuique animus auctor sit, quid in quaque
Scriptura probet, quid improbet : id est, ut non
auctoritati Scripturarum subjiciatur 4 ad fidem,
sed sibi Scripturas ipse subjiciat; non ut ideo illi
placeat aliquid quia hoc in sublimi auctoritate
scriptum legitur, sed ideo recte scriptum videtur
quia illi placuit. » Quare hæretici non possunt
omnes.
4 LP (et edd. Augustini) subjiciatur : melius II MGC subji­
ciantur.

Pl

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiæ. — Art. 3.

Luc. xxn. ,a

Luc. xxii, JJ

Joa. xxi, 16-8

Heb. xi, 6
Joa. m, 18

certificare et assecurare homines de sua fide,
quia non agnoscunt judicem a quo certificentur;
soli vero catholici de hoc securitatem et certitu­
dinem habent, quia cognoscunt judicium infalli­
bile Ecclesiæ in Petro, ejusque successoribus legi­
timis, cui dictum est : Non deficiet fides tua;
confirma fratres tuos; immo si volumus credere
puro Dei verbo, et in ipsâ Scripturâ Ecclesia
dicitur columna et fundamentum veritatis (I Tim.
ni, 15) et quod ab ipsa fide Petri indefectibili
confirmandi sumus; quare hoc etiam non sequun­
tur, qui puram Scripturam et verbum Dei dicunt
se sequi, cum Scriptura ipsa testimonium perhi­
beat de Ecclesia? Qui ergo nolunt ab Ecclesia et
a Petro confirmari in fide, oves Petri gon sunt :
et consequenter neque Christi, qui Petro oves
suas commisit; sunt ergo hirci diaboli. — Deni­
que, vel ipsi proponunt purum Dei verbum et
judicant quid tenendum sit ex illo fallibiliter :
vel infallibiliter. Si fallibiliter : nec ipsi, nec qui
eos sequuntur, securi sunt de sua fide; et sic
salvari non possunt, quia sine fide vera impossi­
bile est placere Deo, sed qui non credit jam judi­
catus est. Si infallibiliter : ergo jam fatentur in
proponendo Dei verbo, et judicando hoc quod
proponunt esse purum Dei verbum, posse dari
infallibilitatem in hominibus ; cur ergo id dene­
gant Ecclesiæ, cui promissiones istae factae sunt?
SOLVUNTUR ARGUMENTA.

cf. supra,
p. 3l6'8’
n. 21-29

13. Primum argumentum sumitur ex ratione
dubitandi supra posita, quæ reducitur ad illam
difficultatem de circulo a Scriptura ad Ecclesiam,
et e contra.
Ad quod jam respondimus (art. 1) in praesenti
non esse locum circulo, quia proceditur in diverso
genere causae ; semper enim ratio formalis cre­
dendi est unica, scilicet quia Deus dixit : nec ista
reducitur ad alteram. Propositio autem Ecclesiæ
non est ratio formalis credendi; sed credimus illi
tamquam proponenti infallibiliter, et instrumento
applicanti nobis revelationem Dei quæ est ratio
formalis credendi. Requiritur tamen infallibilitas
etiam in ipso proponente et applicante, tamquam
in condicione requisita; quia si condicio applica­
tive deficeret, non maneremus certi de re propo­
sita per illam. Sicut in lege promulganda requi­
ritur tamquam ratio formalis, auctoritas legisla­
toris ; deinde, in ministro promulgante vel denun­
tiante talem legem, requiritur fidelitas omni­
moda : non quidem factiva legis, sed tamquam

343

scribae signantis et discernentis quaenam lex sit
vera et legitima, ne decipiatur populus propo­
nendo ei unam legem pro alia. Unde notariis
datur auctoritas a rege et a lege, ut credatur ei
quod ipsi signaverint. Sic Ecclesia non habet
auctoritatem faciendi fidem : sed se habet tam­
quam Dei notarius, et instrumentum applicans.
Unde sicut nullus est circulus in lege humana,
et in obtemperando legi, quia lex jubet, quæ a
ministris proponitur, et quia a ministro publico
promulgatur, quem lex auctorizat; ita neque in
credendo fidei, quia Ecclesia proponit, et quia
Deus dicit, non committitur circulus vitiosus.
Sicut ergo legi a principe scriptae creditur et
obtemperatur, dummodo tamen sit a legitima
auctoritate signata per ministrum publicum : sic
etiam nos puro Dei verbo credimus, sed signato
a legitimo ministro publico, id est, ab Ecclesia :
quæ non potest sic depravari, sicut scriptura
et libri materiales et inanimati, qui patent
injuriis hominum et temporum, nec possunt
fideliter custodiri nisi per homines. Isti autem
ut fideliter id faciant et cum infallibilitate de­
terminent, cum sint instrumenta viva, possunt
habere infallibilem assistentiam Spiritûs Sancti,
qui fecit Ecclesiam columnam et firmamentum
veritatis (I Tim. ni, 15) et fundavit supra petram,
contra quam portœ inferi non praevalerent (Mat.
xvi, 18).
14. Quod si instes : in hoc ipso nos committere
circulum, quia probamus Ecclesiam auctoritatem
habere ex Scriptura, cui non credimus nisi quia
signata est ab Ecclesia; ergo in tradenda infalli­
biliter fide, reducimur de Ecclesia ad Ecclesiam.
— Quod si recurratur, non ad solam Scripturam,
sed ad traditionem apostolicam et continuatam
semper in Ecclesia, et ad acceptationem commu­
nem qua videmus hanc Ecclesiam tamquam ve­
ram Ecclesiam haberi, et hunc Pontificem ut
legitimum acceptari : Contra est : quia non con­
stat nobis hanc traditionem esse legitimam, nisi
quia Ecclesia illam pro legitima habet; sicut
Scriptura quam acceptat Ecclesia, habetur pro
legitima. Et similiter acceptatio Ecclesiæ nihil
aliud est, quam ipsamet auctoritas Ecclesiæ, de
qua est tota difficultas. — Quod si recurratur ad
ministros, scilicet prophetas et Apostolos, quibus
primum locutus est Deus et per quos ministravit
sermonem : adhuc non evacuatur difficultas, quia
restat videre unde constat nobis illos fuisse veros
ministros, et istos, qui modo sunt, illis legitime
succedere.

344

p L 32, 722 3

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

15. Respondetur : hoc argumentum inquirere
certitudinem in re credenda et in fide, reducendo
id âd aliquam evidentiam : quod est rationem
fidei tollere. Nam mirabile est, quod in fide hu­
mana nullus dubitet in credendo id quod aucto­
ritate publica alicujus ministri designatur : et
tamen in rebus divinis credendis non acquiesci­
mus auctoritati publicæ quam Deus constituit,
scilicet Ecclesiæ? Unde dicit Augustinus (vi
Confess, c. 5) : « Consideravi, quam innumera­
bilia crederem qüæ non videram, neque cum
gererentur affuissem; sicut tam multa in historia
gentium, tam multa de locis atque urbibus, quæ
non videram ; tam multa amicis, tam multa me­
dicis, tam multa hominibus aliis atque aliis, quæ
nisi crederentur, omnino in hac vita nihil agere­
mus. Postremo, quam inconcusse fixum fide reti­
nerem, de quibus parentibus ortus essem : quod
scire non possem, nisi audiendo credidissem.
Persuasisti mihi non qui crederent libris tuis,
quos tantà in omnibus fere gentibus auctoritate
fundasti, sed qui non crederent esse culpandos;
nec audiendos esse, si qui forte mihi dicerent :
Unde scis illos libros unius veri et veracissimi
Dei Spiritu esse humano generi ministratos?
Id ipsum enim maxime credendum erat. » Sic
Augustinus ; ubi illa ratio : « Id ipsum maxi­
me credendum fuerat, » valde formalis est; quia
illud non potest sciri, sed necessario debet credi :
cum sit totum principium credendi hoc ipsum
quod Deus dixit : neque hoc sit sciendum, sed
maxime credendum, et primo. Itaque sicut in
aliqua republica, tamquam stultus haberetur et
derideretur, qui publicis tabulis et scripturis
manu publici ministri signatis recusaret fidem
adhibere, dubitando de auctoritate ministrorum,
et dicendo quod committitur circulus : quod cre­
dimus et oboedimus his quæ a rege ordinantur,
quia ejus ministri sic proponunt : et credimus
istos esse ministros, quia rex illos instituit; et
rursum, unde constat illos instituisse? et similia;
totum hoc in politicis habetur tamquam ridicu­
lum, et in divinis admittitur dubitatio de publico
ministro qui est Ecclesia, et ejus auctoritate, etc.
16. Itaque dicimus, quod quando auctoritatem
Ecclesiæ probamus per Scripturam ab ipsa Eccle­
sia propositam et acceptatam, non committimus
circulum : quia tam Scriptura quam Ecclesia in
diverso genere causæ se habent, ut dictum est,
et quaelibet illarum propter suam supremam au­
ctoritatem est ratio sui et aliorum : Ecclesia in
genere ministeriali, et in proponendo : Scriptura

in genere formali, et in testificando. Ulterius
autem nititur traditioni, non Scripturae, quæ per
successionem et acceptationem Ecclesiæ decurrit ;
de qua, quod traditio ita antiqua sit, per ipsam
continuatam successionem constat ; quod vero sit
traditio supernaturalis et vera, non constat nobis
per intrinsecam evidentiam, sed per extrinseca
inductiva, quæ ejus credibilitatem evidenter
ostendunt : quia sic semper reputata est ab initio
Ecclesiæ, eo quod primi qui illam tradiderunt,
fuerunt Apostoli et prophetae, quibus Deus locu­
tus est per se ipsum : et illis constitit de ipsa
locutione divina per altius lumen, scilicet per
propheticum; atque ita sicut Ecclesia est modo
instrumeatum publicum proponens nobis Dei
verbum, ita ipsi fuerunt publici ministri Dei pro­
ponentes Ecclesiæ veram fidem per lumen imme­
diate a Deo acceptum, quod pertinuit ad prophe­
tiam. Exinde vero tamquam res supernaturales
et a Deo dictæ, per continuam successionem ab
Apostolis et prophetis per successores eorum in
Ecclesia usque nos, sine intermissione decurrit.
Unde optime dixit Augustinus (xxxin contra
Faustum, c. 6), similes haereticos perstringens :
« Unde constat, eos qui nunc habentur Hippo­
cratis nobilissimi medici esse libros, nisi quia sic
eos ab ipso Hippocratis tempore usque ad hoc
tempus successionis series ita commendavit, ut
de his dubitare dementis sit? Platonis item, Cice­
ronis, Varronis, aliorumque hujusmodi auctorum
libros, unde noverunt homines, quod ipsorum
sint : nisi eadem temporum sibimet succeden­
tium contestatione continua? » Quare si quaeratur
a nobis unde sciamus Apostolorum esse istas
litteras, breviter respondemus : ex fundatissima
Ecclesiæ attestatione a temporibus Apostolorum
usque ad haec tempora, certis successionibus
producta.
17. Deinde secundo, Ecclesia et fides habent
confirmationem extrinsecam. suæ infallibilitatis
ab effectibus : scilicet a miraculis, eo modo factis
et cum illis circumstantiis quas diximus articulo
primo. Et hæc se habent tamquam rationes
inductivæ ostendentes evidenter credibilitatem
fidei, non veritatem in se. Sic enim Apostolus
(Heb. ii, 3-4) docet derivari fidem et continuari
in Ecclesia, dum inquit : Cum initium accepisset
enarrari per Dominum, ab iis qui audierunt, in
nos confirmata est, contestante Deo signis et por­
tentis, et variis virtutibus et Spiritus Sancti
distributionibus. Ubi tangitur et ratio formalis
credendi, scilicet enarratio Domini; et instru­

pi.

42. $i4

cf. supra,
p· 3’3’5
n' 13 ’

Disp. i. Quomodo defenduntur principia theologiae. — Art. 3.

Dent, xn, 32

mentum publicum proponens, scilicet illi qui a
Domino audierunt, et derivaverunt ad nos; et
confirmatio extrinseca per miracula et portenta,
non quæcumque, sed cum virtutibus et Spiritus
Nancti distributionibus facta. Hæc tria solum
videmus reperiri in Ecclesia catholica, quia sola
ipsa credit ministris Dei et Ecclesiæ, et confir­
mationem habet per vera miracula. Utroque vero
carent hæretici.
18. Secundo, arguitur ex aliquibus locis
Scripturæ, quæ totum judicium de veritate fidei
ad Scripturam et ad legem reducit, non ad Eccle­
siam. — Nam (Isa. vin, 19-20) dicitur : Numquid
non populas a Deo suo requiret pro vivis a mor­
tuis? Ad legem magis, et ad testimonium. Quod
si non dixerint juxta verbum hoc, non erit eis
matutina lux; ergo quando populus requirit ali­
quid circa fidem, non est remittendus ad Eccle­
siam vel Papam, sed ad legem vel testimonium.
— Item Christus Dominus ad probandum se esse
Messiam remittit Judæos ad Scripturam (Joa. v,
39) : Scrutamini Scripturas, et ilice sunt quæ
testimonium perhibent de me. Et ipsi Judæi ad
cognoscendum de Christo, non ad summum sa­
cerdotem vel ad Synagogam remittebant, sed ad
Scripturas, ut (Joa. vu, 52) : Scrutare Scripturas,
et vide quia a Galilcea propheta non surgit; et
(Act. xvu, 11) laudantur Beroeenses : quia quoti­
die scrutabantur Scripturas, si hæc ita se haberent,
et non recurrebant ad Ecclesiam vel Papam. —
Denique, (Gal. i, 8) dicitur : Si nos aut Angelus
de cælo evangelizaverit vobis praeter id quod evangelizavimus, anathema sit; ergo si non potest
Ecclesia aliquid amplius addere vel ponere, quam
quod jam est evangelizatum, frustra recurrimus
ad ipsam in dubiis fidei. Et eodem spectat quod
dicitur (Deut. iv, 2) : Non addetis ad verbum
quod ego vobis loquor, nec auferetis ex eo, etc.;
et idem habetur Deuteronomii xn. Ergo quæcum­
que judicia Ecclesiæ circa controversias fidei,
vel aliquid addunt, vel non. Si non, ergo sufficit
ipsa Scriptura, et superfluit Ecclesiæ judicium;
si autem aliquid addit, facit contra hoc praece­
ptum Scripturæ allatum.
19. Respondetur : hæc omnia solum probare
quod Scriptura est regula et norma, secundum
quam debet fieri judicium; non tamen quod sit
judex ipse qui in dubiis pronuntiaturus est, et
confirmaturus fideles. — Ad primum ergo testi­
monium, dicitur ibi moneri fideles ne quærant
1 Ita omnes II De superfluitate hujus negantis particulae, consule

Theologia I.

345

aliquid a pythonibus et divinis, sed magis con­
vertantur ad legem ; non tamen per hoc excludi­
tur Ecclesia et sacerdotes, per quos lex tradeba­
tur et explicabatur, juxta illud (Mat. xxui, 2-3) :
Super cathedram Moysi sederunt Scribœ et Pharisæi; quæcumque ergo dixerint vobis servate et
facite; et (Mal. n, 7) : Labia sacerdotis custodiunt
scientiam, et legem requirent ex ore ejus. Sicut
non valet hoc argumentum : in Scriptura dicitur
quod debemus Deum amare, virtutes colere,
vitia, usuras, adulteria fugere; ergo non debet
esse aliquis gubernator vel princeps, qui ista
admoneat, praecipiat vel castiget; consequentia
omnino est nulla. Adde, quod in eodem capite
paulo ante dicitur : Liga testimonium, signa
legem in discipulis meis ; ergo testimonium Scri­
pturæ signatur et ligatur in discipulis : et sic
per ipsos nobis proponitur, et non aliter.
20. Ad secundum locum dicitur : eodem modo
Christum remisisse ad Scripturas, tamquam ad
canonem et regulam per quam probaretur fides
de ipso, sicut modo etiam ex Scripturis agimus
contra Judæos et hæreticos : sicut qui in litibus
recurrit ad legem, non negat judicem ; neque e con­
tra, qui ad judicem provocat, legem non 1 negat.
Et similiter Judæi remittebant ad Scripturam ut
ad regulam et legem, secundum quam debebat
judicari illa controversia de Messia, non ut ad
judicem : hoc enim pertinebat ad sacerdotes, qui
et ipsi miserunt ad Joannem, at interrogarent eum :
Tu quis es (Joa. i, 19). Beroeenses etiam laudan­
tur, quia Scripturas scrutabantur tamquam regu­
lam et canonem veritatis ; nec tamen vituperan­
tur, sed etiam laudantur alii, qui in controversiis
et quæstionibus de fide recurrerunt ad Ecclesiam
et ad Apostolos (Act. xv, 2-3).
21. Ad ultimum locum ex epistola ad Galatas,
respondetur quod Ecclesia non evangelizat aliud
evangelium quam quod evangelizatum est, sed
idem explicat ; aliud est ergo evangelizare, aliud
evangelium explicare ; evangelizare enim praeter
id quod evangelizatum est, est aliud evangelium
condere : quod omnino prohibet Apostolus : ex­
plicare autem evangelium, est circa illius intelligentiam melius se habere. Apostolus autem
non dixit : si quis vobis explicaverit evangelium;
sed : si quis evangelizaverit; alias enim qui Eccle­
siam non audierit, jubetur haberi tamquam ethni­
cus et publicanus (Mat. xvui, 17); et ipsi Apo­
stoli in Concilium convenerunt ad determinandas
Prsefationem, ubi de auctoris stilo.

44

Isa. vm, 16

346

IN QUÆSTIONEM I PRIMÆ PARTIS

controversias de fide (Act. xv). Eodem modo
respondetur ad illa loca Deuteronomii : quod
prohibet aliquid addere vel auferre ad verba
legis per modum legis et Scripturae, non per
modum declarationis : quæ non est additio, sed
explicatio. Prohibetur etiam addere aliquid vel
auferre (etiam per modum explicationis) personis
particularibus : non sacerdotibus et ministris,
quos posuit Deus ad judicandum ubi fuerit judi­
cium ambiguum (Deut. xvn, 8-13). Denique,
non addere seu auferre ad verba legis, idem est
quod integre servare legem, nec per excessum
peccando, nec per defectum ; non autem excludi­
tur ibi explicatio in ambiguis et difficilibus quæstionibus.
22. Ultimo arguitur argumento quo familia­
riter hæretici utuntur : Nam auctoritas Ecclesiæ
est creata et humana, cum non nisi ex hominibus
constet; ergo deficere potest; ergo quidquid ipsa
declarat, ita manet in dubio sicut ante, quia falli
potest; vel si creditur, non fide divinâ, sed humanâ creditur; ex alia autem parte, Scriptura
est infallibilis; ergo magis ipsi credendum est,
immo ipsi soli, et non Papæ. Prima consequentia
constat ex illo (Rom. m, 4) : Est autem Deus
verax, omnis autem homo mendax, id est, mendacio
et deceptioni subjectus ; ergo cum Papa sit homo,
et Ecclesia multitudo hominum, omnes sunt de­
ceptioni subjecti et errare possunt. — Confirma­
tur : quia fides est de invisibilibus; id autem
quod Ecclesia nobis repraesentat et ipsa etiam
Ecclesia, visibilis est; ergo neque de ipsa, neque
de propositis ab ea, est fides.

23. Respondetur : in primis hoc argumentum
retorqueri in hæreticos. Nam si Ecclesiæ creden­
dum non est, quia ex hominibus est, et ejus
auctoritas est humana : ergo similiter, neque
ipsis reformatis, aut eorum auctoribus Calvino
et Luthero et similibus credendum est, dicentibus
se reformatum evangelium praedicare : quia
homines sunt, et eorum auctoritas est humana;
cur ergo ipsis credunt et non nobis? — Dicunt :
quia ipsi tradunt purum Dei verbum, et non
mandata hominum. — Replico : et unde constat
quod purum Dei verbum afferunt? nonne ex
ipsorum dicto, quia sic ipsi affirmant? Ergo
possunt in hoc mentiri et falli, cum homines sint :
præsertim cum ex puro Dei verbo libros quos
volunt admittunt, quos volunt rejiciunt. Deinde,
1 Omnes omittunt credimus : quod tamen censemus ad clarita­
tem necessarium.

cum tam multa in suis libris commentantur circa
intelligentiam Scripturæ et circa impugnationem
catholicorum, et cum Ecclesiam non audiunt nec
subjici volunt Petro : unde innotescit quod prae­
cipit purum Dei verbum? Vel ea dicunt ut homi­
nes, vel ut Deus. Non ut Deus, ut de se patet.
Si ut homines : ergo in his quæ contra catholicos
dicunt, credendi non sunt. — Nos ergo respon­
demus Ecclesiam Dei, ejusque caput Romanum
Pontificem posse considerari, vel ex propriis, vel
ex his quæ habent ex assistentia Spiritûs Sancti
et promissione Christi infallibili. Primo modo
auctoritas ejus humana est et fallibilis, et com­
prehensa sub illa universali : Omnis homo men­
dax; sicut etiam prophetæ et canonici scriptores
deficere poterant ut homines, non prout rege­
bantur a Spiritu Sancto. Secundo autem modo
non potest Ecclesia deficere, nec modo humano
operatur, sed Spiritu divino juxta promissionem
factam Petro : Non deficiet fides tua ; et Eccle­
siæ fundatæ supra Petrum, quod portce inferi
non prœvalebunt adversus eam; et quod Ecclesia
est columna et firmamentum veritatis; et quia
Spiritus veritatis docebit vos omnem veritatem
(Joa. xvi, 13) : ergo excludet omnem falsitatem,
scilicet in pertinentibus ad fidem et salutem.
Quam assistentiam Spiritûs Sancti cognoverunt
Apostoli in Concilio congregati (Act. xv, 28),
cum dixerunt : Visum est Spiritui Sancto et
nobis, etc. ; ergo quod videtur Ecclesiæ, non
videtur solum hominibus, sed etiam Spiritui
Sancto.
23bis. Ad confirmationem respondetur : nos
credere Ecclesiam esse visibilem, non quia cre­
damus aliquid ut visibile, cum fides sit de non
visis; sed quia in re visibili (qualis est collectio
hominum ex quibus Ecclesia constat, et ejus
caput qui est homo visibilis) [credimus] 1 non
solum haberi 2 naturalem et politicam auctorita­
tem, sed supernaturalem gubernationem et assi­
stentiam Spiritûs Sancti et gratias Sacramento­
rum et similia multa invisibilia, sine quibus
Ecclesia non constat (licet homines qui Ecclesiam
componunt, aliquid visibile sint) ; sicut credimus
de Christo, quod sit homo visibilis, licet non
visibilitatem credamus : sed quod illud visibile
unitum sit divinitati invisibili. Et Sacramenta
sunt signa sensibilia : et tamen credimus esse
Sacramenta, et invisibilem habere virtutem.
2 Omnes : habere.

Luc. χχπ, 3
Mat. xvi, i:

i Tim. in, i

•