——— Sectio Theologica Collectio Lavallensis JOANNES A SANCTO THOMA CURSUS THEOLOGICUS In Iam - Ilæ DE HABITIBUS ARMAND MATHIEU et HERVÉ GAGNÉ UNIVERSITATIS LAVALLENSIS EDITIONEM CURAVERUNT QUEBECI, A.D. MCMXLIX S3) Μ jO ;; , Li Nihil obstat: Ernest Lemieux, pire. Censor deputatus. Die 8a Aprilis, 1949. Imprimi potest: Ferdinand Vandrï, P.A., V.G. Rector M. Universitatis Lasallensis. Die 9a Aprilis, 1949. Imprimatur: G.-S. Grandbois, P.A., V.G. Die 9a Aprilis, 1949. AD LECTORES BENEVOLOS Ordinaturus Divus Thomas scientificum theologiæ pro­ cessum, illud perpetuo observavit ut a communioribus ad minus communia, et a notioribus ad minus nota procederet. Ita in secunda parte Summae Theologicae, primo conside­ rantur actus humani in communi, quoad ea quæ ad eorum moralitatem concurrunt et requiruntur: et hoc in tota Prima Secundae. Deinde, agitur de illis in speciali, secun­ dum diversas virtutes ad quas pertinent, vel vitia a quibus procedunt: et hoc in Secunda Secundae. Actus morales in communi considerantur in Prima Secundae quantum ad duo. Primo, quantum ad ipsos actus in se, eorumque moralitatem. Secundo, quoad principia a quibus formantur, diriguntur, vel procedunt. Quædam autem principia sunt elicientia ipsos actus, quædam exterius moventia. Et quidem principia elicientia, vel sunt potentiæ animæ, vel habitus superadditi. Sanctus Doctor ad tractandum de habitibus procedit more solito a communibus ad minus communia: et ita prius tractat de habitibus in communi, deinde de habitibus virtuosis et vitiosis in speciali. Ista methodus necessita­ tem et momentum tractatus de habitibus maxime patefacit. Joannes noster, more suo, i. e. ad modum disputationis, optime exponit doctrinam Divi Thomæ circa habitus in communi. Intentio nostra non est laudare Commentato­ rem. Auctoritas et præstantia textus sibi sufficiunt. * * * Textum Joannis nostri ex editione Vivès1 hausimus, et illam solam in promptu habere potuimus. Sed plurimis 1 Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 49-54, disp. 13, VI (Vivès), p. 235-370. IV AD LECTORES BENEVOLOS defectibus editio ista scatet, sive in ipso textu, sive quoad fontes ab Auctore allati. Hanc nostram editionem parando, non fuit nobis in animo opus criticum conficere, sed præbere textum emen­ datum, lectu jucundum, qui præsertim studentium com­ modo consuleret. Quem in finem, fontes diligenter restituimus et indica­ vimus, necnon de textibus Divi Thomæ specialiter curavi­ mus. Praeterea, quia divisio distinguit et distribuit partes, et sic aufert confusionem totius, frequenter textum divisimus. Numerationem editionis Vivès non quidem omisimus, sed novam numerationem marginalem addidimus. Quo magis ad studium prosit editio nostra, plures indices apponuntur, scilicet, schematicus, biblicus, onomasticus et analyticus. Isti omnes indices novam numerationem servant. * * * Faxit Deus ut istud opus ad augmentum virtutis et ad aliquam veritatis diffusionem proficiat. EDITORES INDEX SCHEMATICUS IN PRIMAM SECUNDÆ DE HABITIBUS SUMMA LITTERÆ D. THOMÆ Quæstio XLIX: De habitibus in generali quoad eorum substantiam. 1-30 Quæstio L: De subjecto habituum.......................................................... 31-47 Quæstio Li: De causa habituum quantum ad generationem ipsorum. 48-59 Quæstio Lils De augmento habituum................................................... 60-68 Quæstio liiu De corruptione et diminutione habituum................. 69-76 Quæstio liv.· De distinctione habituum............................................... 77-83 DISPUTATIO DECIMA TERTIA DE HABITIBUS IN COMMUNI ARTICULUS PRIMUS EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS PRÆNOTANDA Circa multiplicem acceptionem habitus............................................ 84-92 Quæstio erit de habitibus qui ad praedicamentum qualitatis spectant.................................................................................. 93-96 VI INDEX SCHEMATICUS RATIO HABITUS EST PENES CONVENIENTIAM VEL DIS­ CONVENIENTIAM AD SUBJECTUM PRIMO ET PER SE................................................................................................ 97-202 Præsuppositum· apud omnes constat habitum esse qualitatem permanentem......................................................................... 97-101 Punctus difficultatis· in quo consistat munus dispositionis generice sumptæ.................................................................... 102-114 Stabilitur veritas· primo et per se ratio habitus sumitur per convenientiam ad naturam................................................. 115-165 Defenditur sententia Philosophi et D. Thomae........................ 118-140 Explicatur quid sibi vult in dispositione et habitu convenien­ tiam aut disconvenientiam importare ad naturam......... 141-165 Corollaria......................................................................................... Quomodo secundario habitus se habet ad operationem......... Circa distinctionem inter potentiam et habitum.................... Arguitur contra sententiam Suarez................................... Legitimam differentiam exponit......................................... 166-185 167-168 169-185 173-177 178-185 Solvuntur argumenta.................................................................. 186-202 ARTICULUS II DE SUBJECTO HABITUUM PRÆNOTAMINA....................................................................................... Conditio Quæ 203-222 ut subjectum sit capax habitus......................... 203-205 in genere non sunt capacia habitus........................... 206-222 IN IPSO CORPORE ET IN MEMBRIS EXTERNIS NON DATUR HABITUS OPERATI VUS....................................................... 223-228 Objicitur............................................................................................. Respondetur................................................................................... 225 226-228 UTRUM POSSIT ESSE HABITUS IN POTENTI IS SENSITIVIS. 229-274 In apprehensivis potentiis......................................................... distinguuntur habitus qui sunt virtutes et qui non sunt vir­ tutes......................................................................................... utrum in brutis possint veri habitus reperiri........................... In reliquis potentiis sensitivis............................................... in potentiis appetitivis............................ <,.................................. in sensibus exterioribus................................................................ 233-260 233-238 239-260 261-274 262-267 268-274 VII INDEXSCHEMATICUS NON SOLUM POTENTIÆ OPERATIVAE, SED ETIAM SUB­ STANTIA EST CAPAX HABITUS.............................................. 275-281 EST DOCTRINA ARISTOTELIS........................... 277-278 RATIO ID PERSUADET......................................................................................... 279-281 POTENTIÆ RATIONALES, INTELLECTUS ET VOLUNTAS, SUNT CAPACES HABITUS........................................................... 282-290 QUOAD HABITUS ACQUISITOS....................................................................... 284-286 QUOAD HABITUS INFUSOS................................................................................ 287-290 QUOMODO IN ANGELIS SINT PONENDI VEL NEGANDI HABITUS.............................................................................................. 291-351 In quo conveniunt et dissident auctores.......................... 293-301 Sententia D. Thomæ stabilitur............................................... declaratur ejus fundamentum..................................................... 302-319 306-319 Solvuntur difficultates............................................................. 320-351 320-323 324-326 circa cognitionem conjecturalem et opinativam in angelis... circa fidem ordinis naturalis........................................................ non obstat quominus in nobis detur habitus respectu primo­ rum principiorum....................................... .......................... circa habitus virtutum moralium in angelis............................. 327-331 332-351 ARTICULUS III ESSE DIFFICILE MOBILE EST DIFFERENTIA ESSENTIALIS HABITUS RESPECTU DISPOSITIONIS PRÆNOTAMINA........................................................................................ 352-357 VARIÆ SENTENTIÆ......................... 353-355 Sententia D. Thomæ declaratur........................................... 356-357 COROLLARIA......................................................................................... 358-378 Primum corollarium: D. Thomas loquitur de habitu et dis­ positione prout important qualitatem per modum actus primi...................... Secundum 358 corollarium: difficile mobile dupliciter sumi potest.................................................. Exempla adducuntur.................................................................... 359-368 363-368 INDEX SCHEMATICUS VIII Tertium corollarium: difficile mobile non distinguit habi­ tum a reliquis speciebus qualitatis, sed a dispositione. 369-373 Quartum corollarium: quid sit difficile esse mobilem quali­ tatem ex natura sua. 374-378 SOLVUNTUR DIFFICULTATES.......................................................... 379-401 Prima difficultas: ex visione beata desumpta................... 379 382-385 Respondetur................................................................................... Secunda difficultas: quædam sunt difficile mobilia, et non sunt habitus............................................. Respondetur................................................................................... Tertia 380 386-387 difficultas·, utrum firmitas ex objecto requiratur in omnibus habitibus qui vere et simpliciter habitus sunt..... 381 Respondetur.................................................................... 388-401 ARTICULUS IV UTRUM HABITUS OPERATIVI INFLUANT IN SUBSTANTIAM ACTUS, AN SOLUM IN MODUM PRÆNOTAMINA....................................................................................... Non agitur nisi de habitu operativo.................................. In 402-407 402 quibus sit difficultas............................................................. 403-407 An habitus operativi influant effective..................................... 404 Circa modum influendi, an in ipsam substantiam actus, an solum in modum........................................................... 405-407 HABITUS ACQUISITI INFLUUNT EFFECTIVE CUM POTEN­ TIA IN OPERATIONEM......................................................... 408-440 Tres dantur sententiæ................................................................ 408-419 Sententia D. Thomæ stabilitur............................................... 420-440 422-426 427-429 430-440 Auctoritates afferuntur................................................................. Fundamentum declaratur............................................................ Confirmatur totum hoc................................................................ INDEX SCHEMATICUS IX HABITUS INFLUUNT IN TOTAM ENTITATEM ACTUS SUB MODO ADJUVANDI ET DETERMINANDI POTENTIAM..441-548 Præsupposita..................................................................................... Statuitur quæstio.......................................................................... Non de habitibus infusis...................................................... Sed de habitibus acquisitis.................................................. Variæ sententiæ............................................................................. Stabilitur veritas........................................................................... Ex variis locis D. Thomæ............................................................ Fundamentum declaratur........................................................... Ratione quasi a priori.......................................................... Confirmatur........................................................................... Exemplis manifestatur....................................... 441-457 441-447. 442-443 444-447 448-457 458-489 459-472 473-489 474-476 477-479 480-489 Solvuntur argumenta................................................................. 490-548 Primo arguitur: Potentia nuda, scilicet sine habitu, sufficit ad substantiam actus....... 490-493 Respondetur........................................................................... 494-506 Secundo arguitur: Ex sufficientia potentiæ ad influendum ac­ tive, non solum inchoative, in operatio­ nem............................... 507-517 Respondetur........................................................................... 518-528 Tertio arguitur: Habitus non influeret in rationem perfec­ tiorem, sed in id tantum quod æquatur potentiæ.............................. 529-536 Respondetur intensionem actus producendi non nasci ex sola potentia..................................................... 537-548 ARTICULUS V DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM PRÆNOTAMINA....................................................................................... 549-553 Quid sit extensio et intensio................................................................ 549-551 Quid sit tractandum de his modis augmenti extensionis et inten­ sionis ............................................ 552—553 DATUR AUGMENTUM IN HABITIBUS......................................... Datur augmentum.......................................................................... In habitibus infusis....................................................................... In habitibus acquisitis................................................................. Datur augmentum extensivum et intensivum................ 554-565 555-560 557-558 559-560 561-565 INDEX SCHEMATICUS X AUGMENTUM EXTENSIVUM EST INTRINSECUM, NON ADDITIONE QUALITATIS, SEDMODI............................ 566-631 Varietas opinionum........................................................................ Utrum augmentum extensivum sit intrinsecum..................... Circa modum quo habitus dicatur extensive augeri.......... 567-578 568-570 571-578 Stabilitur veritas......................................................................... 570-631 Deducitur ex D. Thoma............................................................... 581-589 Quomodo requiratur ut qualitas extensive augenda in se intrinsece recipiat aliquam immutationem seu perfec­ tionem............................................................................. 590-593 Tale augmentum non fit per diversas qualitates advenientes, sed per diversos modos ejusdem qualitatis. ;.......... 594-631 Probatur a priori................................................................... 595-606 Probatur a posteriori............................................................ 607-631 HABITUS SUPERNATURALES ET VIRTUTES MORALES NON AUGENTUR EXTENSIVE EXTENSIONE INTRINSECA... 632-729 QUÆSTIO NON EST DE HABITIBUS INTELLECTIVIS PROBATIVISs augentur extensive et intensive.......................................... 633-645 est de habitibus moralibus et supernatuRALIBUS ET DE HABITU PRINCIPIORUM........... 646-729 Difficultas Varietas opinionum....................................................................... 647-648 Sententia D. Thomæ.................................................................... 649-675 Declaratur.............................................................................. 650-654 Stabilitur................................................................................ 655-675 Solvuntur difficultates.................................................................. 676-729 Virtutes morales et infusæ indigerent nova extensione intrinseca erga diversa objecta........................... 676-681 Respondetur................................................................... 686-717 Arguitur ex paritate scientiarum cum virtutibus acqui­ sitis.......................................................................... 682-685 Respondetur................................................................... 718-719 Corollarium: Utrum prudentia augeatur exten­ sive ........................... 720-729 ARTICULUS VI DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM PRÆNOTAMINA....................................................................................... Quid sit augmentum intensivum et extensivum.............. Punctus difficultatis> quomodo fit augmentum intensivum.. 730-732 730 731-732 XI INDEX SCHEMATICUS SENTENTIÆ ET EXPLICATIONES DIVERSÆ............................. 733-848 Tres sunt præcipuæ sententiæ circa intensionem for­ marum................................................................... 733-738 Prima sententia, quæ est Durandi, definitur........................... Secunda sententia, quæ est Scoti, definitur.............................. Tertia sententia, quæ est D. Thomæ, definitur....................... 735 736 737-738 Prima sententia rejicitur.......................................................... 739-745 Secunda sententia patitur difficultates.......................... 746-770 Hæc sententia patitur easdem difficultates in augmento intensive et extensivo................................................. 746-752 Quomodo in particulari sententia hæc admitti nequit ad explicandum augmentum intensivum........................ 753-770 Explicatur et stabilitur tertia sententia quæ Thomæ.................................................................. est D. 771-848 Tres sunt explicationes, quæ omnes claudicant....................... Non admittitur prima explicatio................................................ Non admittitur secunda explicatio............................................ Non admittitur tertia explicatio................................................. Statuitur legitimus modus explicandi mentem D. Thomæ.. 772-777 778-782 783-786 787-799 800-848 ARTICULUS VII DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM PRIMA DIFFICULTAS ; Utrumque augmentum exigeret novam qualitatem, et non solum novum modum. Confirmatur difficultas: circa augmentum intensivum.......... Respondetur ad principale argumentum...................... Respondetur ad confirmationem................................................ SECUNDA DIFFICULTAS: Utrumque augmentum non fieret per novum modum formæ, sed per addi­ tionem entitativam formæ.................... Confirmatur difficultas: novum modum formæ non esset suf­ ficiens ad expellendum entitatem contrariæ qualitatis........................... Respondetur ad principale argumentum............................ Respondetur ad confirmationem................................................ 850-853 854-858 859-871 872-879 880-885 886-888 889-906 907 XII INDEX SCHEMATICUS TERTIA DIFFICULTAS: Plures conditiones repertae in intensione videntur postulare non solum diversum modum, sed etiam diversam entitatem in qualitate intensa.................... è............ 908-911 Confirmatur difficultas: Qualitas non posset intendi median­ te novo modo unionis. 912-914 Respondetur ad principale argumentum............................ Respondetur ad confirmationem................................................ 915-928 929-931 ULTIMA DIFFICULTAS: Quia forma est entitative indivisibilis, si semel producatur, non videt,ur posse amplius intendi nisi per additionem novæ formæ. 932-937 Confirmatur primo: Ex opposita sententia sequeretur nun­ quam produci per alterationem realitatem qualitatis, séd solum modos unio­ nis........................... 938-939 Confirmatur secundo: Secundum mentem D. Thomæ, forma non posset augeri nisi superaddendo aliquam entitatem vel prædicatum essentiale........ 940-941 Respondetur ad principale argumentum............................. Respondetur ad primam confirmationem................................. Respondetur ad secundam confirmationem.............................. 942-954 955-958 959-970 ARTICULUS VIII DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE HABITUUM UTRUM OMNES HABITUS GENERENTUR PER PLURES AC­ TUS, AN POSSIT UNICO ACTU GENERARI HABITUS.. 972-1047 Prænotamina: circa distinctionem inter habitum quoad subs­ tantiam et quoad modum..... 972-976 Non acquiritur regulariter habitus quantum ad mo­ dum nisi pluribus actibus.......................... 977-982 Ratio declaratur............................................................................ 979-982 XIII INDEX SCHEMATICUS Quæstio est de generatione habitus quantum ad subs­ tantiam.................................................................... 983-1010 Varietas sententiarum.................................................................. 984-987 Stabilitur sententia D. Thomæ..................................................... 988-1010 Solvuntur argumenta contra legitimam intelligentiam D. Thomæ................................................. 1011-1047 Primo arguitur: Sententia hæc D. Thomæ esset contra seipsum et contra Aristotelem. 1012-1014 Respondetur........................................................................... Secundo arguitur: Sive loquatur de habitu quoad substan­ tiam, sive quoad modum, differentia assignats a D. Thoma defendi nequeunt. Respondetur........................................................................... Tertio arguitur: Habitus virtutis et habitus opinionis quoad substantiam etiam unico actu generari possent................................. 1018-1022 Respondetur........................................................................... 1023-1029 1015-1017 1030-1033 1034-1047 QUANDO MULTIPLICATIS ACTIBUS GENERATUR HABI­ TUS, QUID PRODUCANT SINGULI ACTUS. 1048-1113 ' Punctus difficultatis declaratur.................. ................... 1048-1051 r? Varietas ( sententiarum................................................................. Utrum revera quolibet actu producatur aliquid habitus....... Vasquez et Suarez affirmant............................................... Sententia D. Thomæ............................................................ Quid sit illa dispositio quam priores actus ponunt................. 1052-1063 1053-1060 1053-1056 1057-1060 1061-1063 Stabilitur et declaratur sententia D. Thomæ............... 1064-1086 Solvuntur argumenta. .......................................................... 1087-1113 Primo arguitur: in favorem sententiæ Medinæ (η. 1062).... 1088 Respondetur................................................................... 1098-1101 Secundo arguitur: in favorem sententiæ Suarez et Vasquez.. 1089-1092 Respondetur........................................................................... 1102-1109 Tertio arguitur: non videtur dari distinctio specifica inter virtutem et dispositionem ad virtutem.... 1093-1097 Respondetur.................................................................. 1110-1113 UTRUM IN NOBIS DETUR ALIQUIS HABITUS CONGENITUS A NATURA.................................................................................. 1114-1116 INDEX SCHEMATICUS XIV UTRUM SINT ALIQUI HABITUS INFUSI A DEO IN NOBIS... 1117-1119 DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM.............. 1120-1194 Summa responsionis........................................................................ 1120-1122 Quomodo per se corrumpitur habitus, i.e. per suUm con­ trarium, quod est habitus.......................... 1123-1140 Praenotanda.................................................................................. 1123 Quomodo unus actus non tollit habitum acquisitum, et tollat habitum infusum................................................. 1124-1133 Solvitur difficultas: si actus compatitur cum habitu opposito, pari ratione videtur unum habitum esse posse cum habitu opposito.......... 1134-1140 Quomodo per accidens corrumpitur habitus................. 1141-1192 Ex defectu subjecti...................... 1145-1161 Ex defectu causae conservantis.................................................... 1162-1163 Ex defectu exercitii........................................................................ 1164-1192 Solvitur difficultas: videtur habitum per se destrui per cessationem actus.1168-1192 Corollarium: circa diminutionem habituum........... 1193-1194 XV INDEX SIGLORUM DTC Dictionnaire de théologie catholique. Msi Mansi, Joan. Dominici, Sacrorum Conciliorum nota et amplis­ sima collectio. PL Migne, J. P., Patrologiæ cursus completus, series latina. RF Corpus Juris Canonici. Editio Ae. Richter et Ae. Friedberg, 2 vol., Lipsiæ, 1881. JOANNES A SANCTO THOMA CURSUS THEOLOGICUS In Iam - Ilæ DE HABITIBUS PROOEMIA i DE PRINCIPIIS ACTUUM HUMANORUM 1 Ab hac quæstione incipit D.Thomas tractatum de principiis humanorum actuum. 2 Post considerationem enim humanorum actuum, tam ex parte voluntatis quam ex parte passionum, quæ aliquid libertatis participant, restat agere de principiis a quibus procedunt, quæ sunt partim intrinseca, partim extrinseca. Θ 3 Dicuntur intrinseca principia, non quia essen­ tialia aut solum quia in nobis inhærentia, sed quia in suis operationibus et motibus deserviunt et subordinantur principio extrinseco moventi, vel solum intrinseco operanti; verbi gratia, anima est intrinsecum movens in homine, cui dantur potentiæ tanquam facultates seu instrumenta quibus operetur, et ulterius habitus tam­ quam complementa et modificationes seu determina­ tiones harum facultatum. 4 4 DE HABITIBUS Et ideo sive per acquisitionem generentur per pro­ prios actus, sive a Deo infundantur, semper ad hunc finem dantur ut deserviant ipsi potentiæ tamquam complementum ejus et ei subordinati, et in linea moventis intrinseci ponuntur, quia potentia cum habitu sive acquisito sive infuso unum movens est, et unum operativum completum et perfectum. © 5 At vero extrinsecum movens dicitur quod sine dependentia et subordinatione ad animam movet ipsam sive moraliter, ut suadendo et dirigendo, sive physice, adjuvando et influendo. 6 Et licet per illam motionem aliquid imprimat in anima quod sit illi intrinsecum, id est, illi inhaerens, tamen in movendo et operando semper agit ex ordine et habitudine ad extrinsecum a quo impressum est, et non totaliter ex ordine et subordinatione ad principium intrinsecum, quod ipsa anima est: sicut potentiæ, et habitus etiam infusi quia sic infunduntur ut in operando ei subordinentur in quantum habitus ejus sunt, licet in quantum gratia seu gratuito dati et impressi etiam ad extrinsecum principium a quo derivantur pertineant. 7 Et sic non est inconveniens quod sub diversis formalitatibus et considerationibus idem ad diversa principia intrinseca et extrinseca pertineat, sicut gratia habitualis, et virtutes infusæ quæ illam sequuntur, in quantum gratuito data et impressa a Deo sequuntur motionem principii extrinseci, in quantum habitus completivi potentiæ subordinantur principio intrinseco, sicut virtutes. SUMMA LITTERÆ 5 * * * 8 Quapropter de principiis actuum humanorum actu­ rus, D. Thomas prius tractat de principiis intrinsecis, deinde de extrinsecis. ★ ★ 9 De extrinsecis, quæ sunt lex et gratia, tractabitur a quæstione 90 usque ad finem. ★ ★ 10 De intrinsecis, distinguit, quia vel sunt potentiæ, vel habitus. © 11 Potentia sunt intellectus et voluntas, et quæ ab his moventur, ut vires sensitivæ, de quibus omnibus actum est in Prima Parte », agendo de anima et ejus potentiis. © 12 Et ita solum restat in præsenti agere de habitibus, a quibus omnes actus humani dependent. 13 Ad hoc autem necesse est prius agere de habitibus in communi: tum quoad eorum substantiam et speciem; tum quoad eorum subjectum; tum quoad generationem, corruptionem et augmentum; tum quoad distinctionem. i Cf. lam, q. 77-83. 6 DE HABITIBUS II SUMMA LITTERÆ DIVI THOMÆ IN QUÆSTIONIBUS DE HABITIBUS QUÆSTIO XLIX DE HABITIBUS IN GENERALI QUOAD EORUM SUBSTANTIAM 14 In hac quæstione 49, agit de ipsa substantia seu quidditate habitus. 15 Et in articulo primo, incipit a prædicato gene­ ric©, et ostendit quod habitus est qualitas, quia habitus dicitur ab habendo. Habere autem dicitur dupliciter, aut secundum quod est idem quod possidere et tenere, aut secundum quod est idem quod aliquis modus se disponendi ad aliquid, sicut dicimus bene se habere sanum, et male se habere ægrotum, et quod ad tale vel tale munus vel actionem sic vel sic nos habemus, ita quod ipsum habere sit sicut habilitas quædam. 16 Primus modus habendi non est qualitas, sed aut praedicamentum habitus, aut postpraedicamentum habe­ re, nec de illo loquimur in praesenti. 17 Secundo modo, est qualitas, quia est disponens, vel habilitans ad aliquid. Et sic loquimur in praesenti de habitu, qui definitur quod est qualitas difficile SUMMA LITTERÆ mobilis, vel quod est dispositio secundum quam bene vel male disponitur ». ★ ★ 18 (de quo in præsenti loquimur) esse speciem determinatam prædicamenti qualitatis, quia in habitu attenditur specia­ lior modus qualificandi subjectum quam in aliis spe­ ciebus qualitatis. Etenim qualificatio fit in subjec­ to secundum determinationem alicujus mensuræ. Sic enim ea quæ prædicantur in quale determinant et actuant potentialitatem aliquam, differentia quidem essentialis ipsam potentialitatem generis, differen­ tiae vero accidentales potentialitatem subjecti. 19 Modus ergo seu determinatio ista tripliciter accipi potest, scilicet vel in ordine ad ipsam naturam, vel in ordine ad actionem et passionem, quæ consequuntur principia naturæ, vel in ordine ad quantitatem. 20 Si in ordine ad quantitatem, est figura aut forma. 21 Si in ordine ad actionem vel passionem, aut est per modum principii per se illius, et sic est potentia vel impotentia, aut per modum termini alterationis et motus, et sic est tertia species. 22 Si in ordine ad naturam, attenditur convenientia vel disconvenientia illius quod est bene vel male se habere ad illam, et sic est habitus vel dispositio. 23 Est ergo determinata et distincta species qualita­ tis habitus, quia diverso modo ab aliis qualificat. In articulo secundo, ostendit habitum 1 Cf. Aristot., Metaph., V, 20 (1022 blO). 8 DE HABITIBUS ★ ★ 24 In articulo tertio, ostendit habitum dicere ordi­ nem ad actum qui est forma, sive ad actum qui est operatio. Nam habitus est qualitas importans habi­ tudinem ad naturam rei secundum quod ei convenit, vel disconvenit. Natura vero licet in se sit finis gene­ rationis, ordinatur tamen ad ulteriorem finem, qui est operatio per potentias suas. 25 Sic ergo illa dispositio, vel habitus, qui conve­ nienter disponit ipsam naturam in se, primo importat ordinem ad naturam seu ad formam, et consequenter ad operationem ad quam ordinatur natura. 26 Habitus vero qui disponit et existit in ipsa po­ tentia principaliter importat ordinem ad operationem, quia subjectum ejus, id est, potentia, principaliter ex sua natura ad operationem ordinatur. ★ ★ 27 In articulo quarto, ostendit quibus vel ad quæ fit necessarius habitus. Et docet quod cum habitus sint dispositiones in ordine ad naturam rei secundum quod bene vel male disponitur, oportet quod tales habitus sint necessarii illis entibus quæ indigent bene disponi et commensurari ad finem aliquem, et possunt diversis modis commensurari ut ita per habitus deter­ minentur. 28 Et ita requiritur in primis quod subjectum non sit purus actus, sed sit in potentia ad id quod disponitur, quia si non est in potentia sed jam habet dispositionem, non indiget disponi ad ipsum. SUMMA LITTERÆ 9 29 Secundo, quod non sit omnino determinatum ad illud (sic enim jam esset recte erga illud dispositum), sed quod possit pluribus modis determinari bene vel male. 30 Tertio, quod non simplici modo determinatur ad aliquod, sicut qualitates elementorum, sed sub diversa commensuratione et habitudine, sicut sanitas, pul­ chritudo, habitus scientiarum aut virtutum, quæ plura commensurant. QUÆSTIO L DE SUBJECTO HABITUUM 31 Subjectum habituum potest esse corpus, anima, potentiæ, ut intellectus et voluntas; et personæ reci­ pientes habitum possunt esse homines, vel angeli. Et sic circa omnia ista discurrit, ostendendo quodnam sit subjectum habitus. ★ ★ 32 In articulo primo, ostendit corpus esse capax habituum seu dispositionum, sicut sanitas vel infirmitas, aut pulchritudo in corpore sunt, illudque disponunt. 33 Et ratio est, quia in corpore inveniuntur tria.— Primum, est conveniens dispositio ad tenendam et conservandam formam seu vitam.— Secundum, est conveniens dispositio ad deserviendum operationibus animæ, quæ per corpus exercentur cum aliqua indeterminatione ad bene vel male.—Tertium, est habitudo ad operationes naturales, quæ naturaliter exercentur per corpus, et non ab anima movente et dirigente. 10 34 DE HABITIBUS Quantum ad hoc tertium, non ponuntur habitus in corpore, quia est totaliter determinatum ad illas operationes;—quantum ad secundum, ponuntur habitus operativi in appetitu sensitivo, ut virtutes moderantes passiones ad obediendum rationi;—quantum ad pri­ mum, ponuntur dispositiones habituales in corpore ut sit debite vel indebite commensuratum, ut sanitas et ægritudo, etc. ★ ★ 35 ostendit quomodo in ipsa anima nostra possit esse habitus. Et dicit quod anima potest considerari dupliciter, et secundum quod est forma et principium constituendi naturam, et secundum quod est principium operationum. 36 Primo modo, non est capax habitus per ordinem ad ea quæ naturæ sunt, scilicet ad informandum corpus et constituendum naturam, quia forma substantialis non determinatur accidente ad informandum corpus, sed suapte natura substantiali est forma completiva corporis. Est tamen capax habitus elevantis essentiam animæ ad supernaturalem ordinem, scilicet gratiae, quia fit divinae consors naturæ1. 37 Secundo modo, anima est capax habituum quibus disponitur ad operandum, non immediate per se, sed per suas potentias per quas operativa est. In articulo secundo, ★ ★ 38 In articulo tertio, ostendit potentias sensitivas esse capaces habituum, non secundum quod operantur 1 Cf. Il Pü. 1, 4. SUMMA LITTERÆ 11 ex instinctu naturæ, sed prout operantur ex imperio rationis ejusque ductum sequuntur: sic enim indigent disponi et determinari ad obediendum rationi vel disconvenienter ad ipsam se habendi. 39 Et sic in appetitu sensitivo sunt virtutes moderan­ tes passiones, aut contraria vitia. ★ ★ 40 In articulo quarto, ostendit in intellectu esse habitus, sicut scientia, et ars, et prudentia. 41 Et hoc ideo quia intellectus possibilis; qui est in­ tellectivus, est potentia indifferenter se habens ad multa; ergo est capax principiorum disponentium et determinantium ad unum, isti autem sunt habitus. Intellectus ergo est capax eorum. ★ ★ 42 In articulo quinto, ostendit voluntatem esse subjectum habituum ex eodem principio, quia est po­ tentia indifferens et ad multa se habens, unde est capax ut diversimode disponatur et ordinetur ad determinate agendum, et cum convenientia vel disconvenientia ad finem (qui est proprius voluntati), et consequenter se­ cundum rationem bene vel male se habendi, quod maxime pertinet ad habitum, et praecipue cum habitus sit quo quis utitur cum voluerit, et ex hoc dicit ordinem ad voluntatem. * * 43 In articulo sexto, ostendit etiam in angelis reperiri habitus, quia invenitur in eis eorumque intellectu ? ,·' $ ί 12 DE HABITIBUS potentia ad multa et indigentia determinationis: quod utique fit per aliquam dispositionem, quam vocamus habitum. 44 Est tamen differentia inter habitus illorum et nostros (in ordine naturali), sicut non est potentia unius rationis in eis et in nobis. 45 Habitus enim in angelis sunt similes speciebus simplicibus et immaterialibus, quia ipsi discursu non utuntur, sed simplici intuitione rerum. Et adhuc istis speciebus superadditis non indigent ad omnia intelligibilia, quia ad cognoscendum seipsos et alia secundum modum suum non indigent specie neque habitu super­ addito, bene tamen ad cognoscendum alia. 46 In nobis autem propter majorem potentialitatem (quia utimur discursu) major necessitas est ponendi habitus, non solum ex parte specierum, sed ex parte luminis et virtutis intelligendi, quæ debilior et minus determinata et roborata est. 47 Quomodo vero in angelis sint habitus, et an sint solæ species intelligibiles, in disputatione disquiretur. SUMMA LITTERÆ 13 QUÆSTIO LI DE CAUSA HABITUM QUANTUUM AD SUI GENERATIONEM 48 ; Habitus possunt intelligi causari, vel a natura si sint insiti, vel ex consuetudine si sint acquisiti, vel a Deo si sint infusi. De singulis inquirit. * ★ ïfc . 49 In articulo primo, ostendit quomodo habitus aliqui possint esse a natura, distinguens de naturali dupliciter, vel quod totaliter et consummative est a natura, vel quod inchoative est a natura, consummative autem ab exteriori principio. 50 Dicit ergo quod habitus qui se habent ut dispo­ sitio subjecti ad formam possunt totaliter esse a natura, sicut qui a natura habent sanitatem vel pulchritudinem, vel possunt etiam per artem acquiri. 51 Loquendo autem de habitibus disponentibus ad operationem, sicut sunt habitus intellectus aut volun­ tatis, non possunt in hominibus habitus esse completive et totaliter a natura, sed solum quantum ad aliquam inchoationem seu principium. 52 Nam in intellectu est vis naturaliter cognoscitiva primorum principiorum, ut quod totum sit majus parte, sed cognoscere totum et partem non potest sine speciebus ab extra venientibus et actu aliquo elicito, et exinde generatur habitus principiorum. »■./ £ r 14 53 DE HABITIBUS Similiter potentia voluntatis naturaliter habet inclinationem ad bonum in communi, sicut quaelibet potentia ad objectum suum, sed non habitum deter­ minate ad hoc bonum vel illud inclinantem, quousque per actum aliquem acquiratur et determinetur. ★ ★ 54 ostendit aliquos habitus generari et acquiri in nobis per actus. 55 Quia licet in agentibus habentibus principium tantum activum non possit dari assuetudo vel dissue­ tudo, ut in igne ad calefaciendum, aut etiam ubi est principium pure passivum, ut in materia prima ad recipiendum, tamen ubi est principium activum et passivum actus, quia se movet, potest in tali principio in quantum patitur et movetur fieri aliqua dispositio a suomet actu in quantum movet: et sic non est incon­ veniens quod per proprios actus ab aliqua potentia procedentes generetur in ipsa aliqua dispositio seu habitus. In articulo secundo, ★ ★ 56 In articulo tertio, ostendit quomodo possit ha­ bitus generari uno vel pluribus actibus. 57 Nam cum habitus sit dispositio acquisita in aliqua potentia, ut passiva ab aliquo activo, contingit ali­ quando activum perfecte vincere uno actu totam resis­ tentiam passivi, aliquando non nisi pluribus, verbi gratia, appetitiva non vincitur unico actu rationis propter indifferentiam suam ad bonum et malum, aut etiam resistentiam ad bonum. SUMMA LITTERÆ 58 15 Vis autem apprehensiva in aliquibus vincitur unico actu et potest generare habitum, ut in actibus evidentibus, quia per illos convincitur intellectus et sic plene determinatur. In actibus vero inevidentibus non plene determinatur intellectus, et sic unico actu non generatur habitus. Et præsertim in parte sen­ sitiva, ut in memoria, non unico actu generatur habitus et plena adhæsio seu determinatio. ★ ★ 59 In articulo quarto, ostendit aliquos habitus in­ fundi a Deo: tum quia dantur aliqui habitus ad aliquem finem seu ordinem supernaturalem, et tales per se de­ bent esse infusi, quia a nulla causa naturali, sed a Deo possunt infundi; tum quia potest Deus se solo infundere et causare habitus qui alias per causas naturales ac­ quiri possent, scilicet studio nostro: sicut Adamo, Salomoni et Apostolis plura infudit, quæ studio pos­ sent acquiri. QUÆSTIO LII DE AUGMENTO HABITUUM 60 In articulo primo, ostendit habitus esse de genere eorum quæ possunt augeri tam extensive quam inten­ sive. 61 Extensive quidem, non sicut quantitas materialis, quæ extenditur per suas partes ex quibus componitur et tunc augetur quando perfecta redditur, sed sicut quantitas virtualis, quatenus ad plura se potest virtus extendere: ea enim quæ per ordinem ad aliquid in quo 2 16 DE HABITIBUS plura continentur sortiuntur speciem possunt extensi­ ve augeri vel minui, prout plura vel pauciora attin­ gunt. Et sic habitus augeri possunt; sicut scientia attingit plures vel pauciores conclusiones. 62 Intensive autem potest habitus augeri, quia potest diversimode participari in subjecto, et non est de ratione ejus indivisibiliter se habere, et sic potest magis et minus participari, quod est intendi in ipso, sicut una scientia est clarior, aut virtus est ferventior alia. ★ ★ 63 In articulo secundo, ostendit quomodo habitus possint augeri per additionem, et quomodo non. 64 Nam additio potest intelligi in formis, aut secun­ dum ipsam formalem et specificam rationem formæ. Et talis additio solveret speciem, non conservaret. 65 Vel secundum materialem receptionem in sub­ jecto, sicut si forma quæ est in una parte communi­ caretur alteri, aut novum subjectum adveniret. Et talis additio est materialis et per accidens, nec facit melius sed majus. 66 Vel additio esset secundum extensionem virtualem, id est, secundum attingentiara ad plura objecta. Et sic potest fieri augmentum per additionem in his habiti­ bus quæ ad plura objecta se habent. 67 Vel tandem potest intelligi additio per intensionem et participationem in subjecto, et sic augmentum non SUMMA LITTERÆ 17 fit per additionem, sed per majorem participationem aut radicationem in subjecto. ★ ★ 68 ostendit non quolibet actu augeri habitum, sed tantum actu correspondente per­ fectioni vel intensioni habitus, aut disponente ad ipsum, non deficiente in minus. In articulo tertio, QUÆSTIO LUI DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM 69 In articulo primo, ostendit posse habitum cor­ rumpi tum per se tum per accidens. Per se quidem, quando corrumpitur a suo contrario, per accidens, ex defectu sui subjecti in quo est. Θ 70 Sed hoc non eodem modo contingit in omnibus habitibus. 71 Nam in habitibus corporalibus, ut sanitas, pul­ chritudo, etc., utroque modo invenitur corruptio, scilicet et per contrarium, ut sanitas per ægritudinem, et per defectum subjecti, quia subjectum corruptibile est. 72 In habitibus autem qui sunt in anima potest esse corruptio per contrarium, ut scientia per errorem, virtus per vitium, non autem per defectum subjecti, 18 DE HABITIBUS nisi quantum ad id quod ex tali habitu redundat et subjectatur in potentiis sensitivis. 73 Si vero aliquis habitus non habeat contrarium, ut habitus primorum principiorum, nullo modo potest corrumpi. ★ ★ · 74 In articulo secundo, ostendit quod habitus po­ test diminui, sicut et augeri, nempe non in sua essentiali specificatione in qua non suscipit magis et minus, sed in sua extensione ad plura vel pauciora objecta mate­ rialia, et in sua intensione secundum quod a subjecto magis vel minus participatur in intensione vel remis­ sione. ★ ★ 75 In articulo tertio, tractat quomodo habitus pos­ sit corrumpi, vel diminui per solam cessationem ab actu et ab ejus usu. 76 Et dicit quod cessatio et non usus directe et per se non corrumpunt vel diminuunt habitum, sed per acci­ dens, seu removendo prohibens, quatenus per exercitium et usum habitus removentur et succidunt extraneæ imaginationes et affectus quæ natæ sunt inducere con­ trarium corruptivum vel diminutivum habitus. Remo­ to autem actu et cessante usu habitus, crescunt ista contraria a quibus debilitatur habitus, vel etiam corrumpitur; præsertim cum ea quæ sunt in intellectu nostro et voluntate dependeant a sensu, in quo per cessa­ tionem unius transmutatio alterius contrarii crescit. SUMMA LITTERÆ 19 QUÆSTIO LIV DE DISTINCTIONE HABITUUM 77 Distinctivum habituum potest sumi, vel ex diver­ sitate subjecti in quo sunt, vel ex diversitate objectorum, aut ex diversitate partium seu qualitatum ex quibus componitur. ★ ★ 78 In articulo ergo primo, ostendit in una poten­ tia posse esse plures habitus, et consequenter non su­ mitur praecise diversitas habituum ex diversitate po­ tentiæ seu subjecti in quo sunt. Nam habitus, vel pertinent ad dispositionem naturæ, vel operationis. 79 Si loquamur de habitibus seu dispositionibus natu­ ræ, possunt plures esse in uno subjecto, eo quod subjec­ tum componitur ex partibus quarum quælibet suam potest habere dispositionem. 80 Si loquamur de habitibus disponentibus ad opera­ tionem, etiam potest una potentia habere plures habi­ tus, quia potest habere plures actus diversæ speciei, cum sit indifferens et indeterminata ad illos, ut patet in intellectu et voluntate; ergo et plures habitus incli­ nantes ad illos. * * 81 In articulo secundo, ostendit quod habitus dis­ tinguuntur specie penes objecta, sicut et actus, eo quod essentialiter ordinantur et versantur circa objecta, actus quidem in actu secundo et ultimo, habitus vero 20 DE HABITIBUS in actu primo et tamquam inclinatio quædam in actum; ergo per illa distinguuntur, quia ad illa essentialiter et specifice ordinantur, non quidem penes objecta mate­ rialia, sed penes formalia, quia in formali ratione movendi et specificandi conveniunt plura objecta, sicut plura visibilia in colore. ★ ★ 82 In articulo tertio, ostendit specialiter convenire habitibus distingui secundum bonum et malum, eo quod habitus disponit subjectum secundum convenientiam vel disconvenientiam naturæ, vel quantum ad ipsum esse seu conservationem naturæ, vel quantum ad ipsum operari. Ratio autem convenientiæ importat rationem boni, et ratio disconvenientia malum, quod præsertim apparet in moralibus, ubi datur convenientia vel disconvenientia naturæ rationali prout secundum regulas rationis dirigitur. ★ ★ 83 In articulo quarto, ostendit habitum esse sim­ plicem qualitatem, nec componi ex pluribus habitibus et qualitatibus. Quia etsi ad multa materialia objecta se extendat, omnia tamen respicit sub una ratione formali, et ideo sufficit ad id una qualitas, sicut sufficit una simplex potentia ad omnia objecta sua. Et licet magis aut minus ihtendatur in subjecto, hoc non addit quali­ tatem superadditam, sed modum participationis et radicationis in eodem subjecto et ejusdem qualitatis. DISPUTATIO XIII DE HABITIBUS IN COMMUNI ARTICULUS PRIMUS EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 84 I.—Multiplicem esse acceptionem habitus diximus in Logica». 85 Derivatur enim habitus generaliter loquendo ab habere. Inde autem triplex modus habendi derivatur. 86 Aut enim habere dicitur per modum dispositionis * seu habilitatis ad aliquid, sicut cum dicimus bene vel male nos habere ad aliquid, id est, disponi. 87 Aut dicitur habere per modum actionis aut passio- *p' * nis inter habentem et habitum, sicut ornatus aut vestis dicitur habitus, quia significatur ut ornans aut conte­ gens, et hoc ad modum actionis dicitur et ornatum, vel tectum ad modum passionis. 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Phil., Log., II P., q. 18, a. 3, I (Reiser), p. 614-617. 22 88 1 DE HABITIBUS “ Aut tandem habere dicitur per modum possessionis *n. 91 * seu denominationis extrinsecæ, prout est idem quod possidere aliquid, quod sine reali inhæsione fieri potest, ut cum possidetur fundus aut uxor, quod consistit in aliquo jure, aut contractu, aut tentione, vel etiam in aliquo modo quod ad denominationem pertinet. © 89 Et * primo modo, habitus est qualitas, quia disponit *nj^’s1g9sC|" et habilitât subjectum. 90 *Secundo modo, est ultimum prædicamentum quod *n·87 est habitus, qui explicatur per modum alicujus actionis, vel passionis intermediæ, scilicet ut ornantis aut vestientis subjectum. 91 92 *Tertio modo, est postprædicamentum, eo quod *n. 88 consequitur ad plura genera, quæ habere vel haberi possunt. De *primo solum loquimur in præsenti, aliis omissis. *«· 86> 89>17 ★ ★ 93 II.—Igitur circa ipsam substantiam seu quidditatem habituum, qui ad prædicamentum qualitatis spectant, tria occurrunt ventilanda et quasi dubiola. Θ 94 , Primum * an ratio habitus qualificative consistat *»· 97 sqq· in convenientia vel disconvenientia ad subjectum, an in ordine ad actum aliquem vel objectum. Ex quo cons- * EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 23 tabit id quod spectat ad quæstionem an est, scilicet ad quid sunt necessarii habitus isti. 95 96 , Secundo * quod sit subjectum habitus. quomodo ratio difficile mobilis pertineat ad essentialem differentiam habitus respectu disposi­ tionis et aliarum specierum qualitatis. , Tertio * *n·203 sqq*n. 352 sqq. RATIO HABITUS EST PENES CONVENIENTIAM VEL DISCONVENIENTIAM AD SUBJECTUM PRIMO ET PER SE 97 oportet præsupponere definitionem habitus de genere * qualitatis, quæ non eodem modo traditur ab auctoribus, quia non omnes conveniunt in assignanda differentia propria * habitus, licet in ratione generica * conveniant. III.—Circa * primum dubium, * 94 η· *n· 89 *n·96 *n-99 *102 sq· Θ 98 Quod enim habitus sit qualitas quædam permanens et diuturna in subjecto in quo est, seu, ut alii dicunt, difficile mobilis, omnes fatentur, licet in *explicando *n·115 quomodo sit difficile mobilis * varietas opinionum sit. *n·353 s(i· 99 Sed tamen quod sit qualitas* a nemine negatur: tum *n·89 in habitibus corporalibus, ut sanitate, robore, pulchri­ tudine, quas constat alteratione acquiri, vel perdi, alteratio autem ad qualitatem est; tum in habitibus spiritualibus, ut scientia et opinione, virtute et vitio. Siquidem per tales habitus denominamur quales, non II 24 DE HABITIBUS quanti, vel relati, etc., quia ex scientia vel ignorantia, virtute aut vitio æstimatur qualitas personæ; sunt etiam hujusmodi habitus principia * actuum, quia ex ^ossa’. scientia dimanant actus demonstrativi, ex virtute actus boni, et per eosdem acquiruntur; principia autem agendi qualitates sunt, nec enim virtus activa est subs­ tantia, vel quantitas aut relatio. 100 IV.—Esse autem habitus qualitates permanentes, diuturnae, difficile mobiles, constat experientia ipsa et ex effectibus, eo quod habitus consuetudine generantur; consuetudo autem permanens est et difficile mobilis, gg9 quia *est velut altera natura; dicimus autem aliquid *n'398' habitualiter esse affectum aliqua forma vel dispositione, quando permanenter est in illa et quasi in statu. Cons­ tat etiam habitus non transire sicut operationes, siqui­ dem eodem habitu quo facimus modo hanc operationem facimus postea aliam, nec pro qualibet operatione datur novus seu distinctus habitus; ergo habitus qualitas est permanens, non * cum operatione transiens. *n. 200101 * 102 101 De his ergo duabus conditionibus habituum, cons­ tat manifeste apud omnes quod et qualitas sit, et per­ manens seu diuturna. * * * 102 V.—DIFFICULTAS est in assignanda differential! ratione habitus, tam ut distinguitur* ab aliis speciebus qualitatis, puta a potentia et impotentia, passione et passibili qualitate, quomodo videlicet sit qualitas dispo­ nens seu per modum dispositionis, et in quo consistat EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 25 munus et ratio dispositionis generice sumptæ, ut est communis habitui et dispositioni: an * ista ratio disposi­ tionis sumatur penes convenientiam seu disconvenien­ tiam ad subjectum * quod disponitur, an penes ordinem ad actum * vel effectum qui per ipsam fiat. 103 Deinde vero * inquiretur quomodo habitus distin­ guatur a dispositione specifice sumpta, quæ dividitur contra habitum in prima specie qualitatis, quando dici­ tur quod * prima species est habitus et dispositio: ibi ly dispositio sumitur specifice; quod autem est *commune habitui et dispositioni etiam vocatur dispositio, sed . *generice *n. t.15 *n. HO sQ· *n. 109 *n. 352 sq. *n. 174 sq. *n. 357 *n. 370 ★ ★ 104 105 VI. — Explicatio ergo dispositionis generice sump­ tæ et propriæ rationis habitus, ut ab aliis speciebus se­ , cernitur * oritur ex diversis definitionibus Aristotelis, quæ de ipso habitu inveniuntur. Et solent referri tres definitiones ex ipso. 106 Prima, ex septimo Physicorum dispositio perfecti ad optimum. 107 Secunda, ex secundo Ethicorum"1, quod habitus est quo bene vel male circa affectus nos habemus. 108 Tertia, ex quinto Metaph.3, quod habitus est dispo­ sitio qua dispositum bene vel male disponitur secundum se, aut in ordine ad alios. » Phys., VII, 3 (246 b 23). 1 Eth., II, 4 (1105 b 25). » Metaph., V, 20 (1022 b 10). quod habitus est *n. 102 26 DE HABITIBUS 109 . At vero Gabriel (In III Sent., dist. 23, q. 1), relictis hisce Aristotelis definitionibus, dixit habitum acqui­ situm (de hoc videtur loqui) esse qualitatem ex frequen­ tatione actuum genitam, inclinantem in similes actus et difficile mobilem. Quam definitionem sequi videtur Suarez (Metaph., disp. 44, sect. 1, n. 7-8) >, ubi descrip­ tionem habitus ad hunc modum reducit quod “est qualitas quædam permanens, et stabilis de se in sub167 jecto, per se primo ordinata ad * , operationem non tri- *”i70 buens * primam facultatem operandi, sed adjuvans et *o· 170 facili tans illam.” 110 VII. — Cæterum D.Thomas videtur omnia hæc „ componere, et perspicacius mentem * Philosophi con­ templatus, naturam et definitionem habitus explicavit per rationem convenientis vel disconvenienti® ad 102 18fl * naturam primo et per se; secundario per ordinem ad *n' operationem seu actum, in quantum operatio et actus est finis * naturæ (unumquodque enim est propter suam operationem), et in ordine ad illam debet disponi per habitum ipsa natura. 111 Verba D. Thomæ (la-IIæ, q. 49, a. 3) sunt: “Unde habitus non solum importat ordinem ad ipsam naturam rei, sed etiam consequenter ad operationem in quantum est finis naturæ”. Et quia habitus qui sunt in poten­ tiis disponunt illas juxta suam naturam, et natura talium potentiarum est esse operativas et primo et per se ordinari ad actum, inde est quod tales habitus istarum 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 665. K ί EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 27 potentiarum, non recedendo * a linea et limite conve- ^^gsq. nientiæ aut disconvenientiæ ad naturam, perficiunt ad 1Λ7 179 agendum et ordinantur * per se ad operationem et actum, *°· quia talis est natura potentiæ quam disponunt. 112 Et ita (la-IIæ, q. 49, a. 2) prius determinavit juxta sententiam Philosophi quod habitus et dispositio dicun­ tur primo et per se penes convenientiam aut discon­ venientiam ad naturam, deinde vero (la-IIæ, q. 49, a. 3) ostendit quod dicunt ordinem ad operationem seu actum : tum quia ipsa natura quam disponunt ad opera­ tionem ordinatur ut ad finem, tum quia ipsum sub­ jectum habitus aliquando habet naturam specificatam et ordinatam ad actum, scilicet quando habitus sub­ jectatur in potentiis operativis easque perficit. 113 Et hæc etiam est sententia Philosophi, ut patet ex 106 sq< definitionibus * , allatis ubi perpetuo explicat rationem *11' dispositionis et habitus penes convenientiam vel dis­ convenientiam naturæ: virtutem enim quæ est habitus 106 *dicit esse dispositionem perfecti ad optimum, et illud *”* est perfectum quod est dispositum secundum naturam, ut patet in septimo Physicorum — In aliis autem locis, ex quinto Metaphysicorum2 et secundo Ethicorum3, aperte explicat rationem habitus et dispositionis penes convenientiam vel disconvenientiam naturæ, scilicet penes bene vel male se habere. 114 Quæ omnia loca citat D. Thomas (la-IIæ, q. 49, a. 2). 1 Phys., VII, 3 (246 b 23, 246 a 13). 1 Metaph., V, 20 (1022 b 10). ’ Eth., II, 4 (1105 b 25). 28 DE HABITIBUS * * * 115 116 117 118 VIII. — Quia ergo tota differentia auctorum est in explicanda * ista formalitate et habitudine disposi­ tionis et habitus, quid videlicet primum et per se in illa sit: an * ordo ad naturam, quæ se habet ut principium operationis, quatenus convenienter vel disconvenienter se habet ad illam, an vero primo et per se respiciat habitus id quod se habet ut terminus, scilicet ipsa operatio et actus, duo oportet facere. probare sententiam Philosophi et D. Thomæ veriorem esse, quod formalitas et ordo habitus primo et per se sumatur per convenientiam ad naturam, seu ad principium quod est natura, quam sententia * eorum quæ primo et per se considerat formalitatem habitus per ordinem ad actum, quatenus dat activita­ tem aliquam potentiæ. , * Primum est explicare quid sit in dispositione et habitu convenientiam aut disconvenientiam im­ portare ad naturam, perfecte seu imperfecte, bene vel male se habere, cum hoc videatur * esse commune omni qualitati, imo et omni formæ accidentali, quia omnis forma accidentalis perficit naturam, et convenienter vel disconvenienter se habet ad illam, cum sit actualitas ei superveniens. , * Secundum IX. — Quoad primum , * probatur sententia Aris­ totelis et D. Thomæ, tum a posteriori, tum a priori. *η· 98 *0. 102 *0-118 *0-109 *0- 141 150 sq. .. 11θ ||p' I EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 29 119 A posteriori quidem, quia non omnes disposi­ tiones vel habitus sunt operativi vel operantur; ergo non potest primo et per se formalitas eorum consistere in ordine ad operationem. 120 Consequentia patet, quia quod primo et per se ordinatur ad operationem operativum est, seu talis operationis causativum. Quod ergo operativum non est, non ordinatur primo et per se ad operationem. 121 Antecedens vero probatur, tum in dispositioni­ bus corporis, tum animæ. 122 In corpore, sanitas et pulchritudo ponuntur a ■ Philosopho1 inter dispositiones *seu habitus, neutra *»· tamen consistit in activitate seu vi operativa, sed in commensuratione temperamenti. 123 Similiter gratia, in opinione * quæ illam ponit in * essentia animæ distinctam a charitate, est habitus, et tamen operativa non * est, sed solum sanctificativa et participativa divinæ naturæ. 124 Species etiam intentionales in hac prima * specie »n. 159,217 dispositionis vel habitus ponuntur, nec * enim habent *n. 215 aliam ad quam reducantur, et tamen species non sunt per se primo virtutes activæ, sed repræsentativæ * et sq. vicariæ objectorum. Et dato quod species impressæ, quia actuant potentiam ex parte principii et fœcundant ad eliciendam cognitionem, efficientiam habeant in ipsum actum, tamen species expressæ, quæ solum repræsentant terminative, efficientiam non habent in ipso intellectu. 1 Phys., VIII, 3 (246 a 10). »11. 281 *ji. 275 ♦H. 402 30 125 . 126 DE HABITIBUS Ergo ex genere * suo dispositio et habitus non *n'1 dicunt vim activam et efficientem, et consequenter neque ordinem ad actum seu operationem. Quod vero ex genere suo omnis dispositio dicat convenientiam vel disconvenientiam, bene vel male se # 127 sq. habere ad naturam, ex sequenti * ratione declarabitur. Θ 118 127 X. — A * priori autem sumitur probatio hujus ex 2S0 ipso *munere dispositionis, quod est determinare seu °'* ordinare aliquid ad aliquam formam, vel finem obti­ nendum, vel non amittendum. Unde in quinto Metaphysicorum1 dicit Aristoteles quod “dispositio est ordo habentis partes”. Quod non intelligitur solum de partibus quantitativis et materialibus, sed etiam de 145 . virtualibus * Ubi enim aliqua multiplicitas est ordinan- *n' da vel reducenda ad aliquid, dispositione opus est. 128 Et videmus hoc munus dispositionis, quando aliqua materia disponitur ad formam, abjiciendo unam et introducendo aliam. Oportet enim disponi materiam, quia oportet ordinari de una forma ad aliam, et determi­ nari indifferentiam materiæ, quæ est ad plura, ad hanc formam suscipiendam potius quam ad illam. 129 Si ergo proprium munus dispositionis est ordinare et determinare ad aliquid, ergo proprium munus ejus est convenienter vel disconvenienter, bene vel male se habere in subjecto vel natura quæ ad aliquid ordinatur: siquidem ordo ad aliquam formam vel ad aliquem finem convenientiam vel disconvenientiam importare debet. » Melaph., V, 19 (1022 b 1). £ EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS \ 31 130 Nam ordo inpræsenti non dicit solam habitudinem seu respectum, sed ordinationem. Ideo enim dicitur a Philosopho1 quod dispositio est ordo inter partes, quia inter partes non solum datur relatio et habitudo, sed etiam coaptatio et ordinatio qua unumquodque in ordine sibi debito collocatur et ponitur, et hoc dicitur dispositio quasi debita positio, qua unum ponitur ubi debet, vel opposito modo et indebite. Et ita dispositio dicitur ordo inter partes, id est, ordinatio et coaptatio, aut positio debita inter plura. 131 Qua ratione etiam in ipsis * potentiis animæ et in rebus quibuscumque, ubi aliqua multitudo est collo­ canda et ponenda seu determinanda, dispositio habet locum, quia si potentia est indifferens * ad plura, ut ad plures actus vel formas, oportet quod erga illa plura detur aliqua determinatio et coaptatio * ; nec solum sit ordo et respectus ad illa quasi in confuso * et in *, communi sed determinetur in particulari erga hoc et illud: sic determinari et ordinari dispositio est, id est, debita positio et coaptatio. Ubi autem est debita vel indebita commensuratio et coaptatio, est ratio conve­ nientis aut disconvenientis, boni vel mali. *n. 282 sq. *n4227M’ 286, *n·130 *»· 180 *n. 53 132 XI. — Quare ex hoc discernitur quod * munus dis- *n-134,143 positionis seu habitus non sit primo et per se ordo seu respectus activitatis ad operationem, sed convenientia vel disconvenientia commensurationis et coaptationis in ipsa natura, seu subjecto disposito in ordine ad aliquam formam vel finem.133 * 133 Imo quando habitus vel dispositio ponitur in potentia activa, perficiendo et quasi acuendo* ipsam, 1 Metaph., V, 19 (1022 b 1). 429 32 DE HABITIBUS adhuc principaliter non constituit ordinem ad actum, sed coaptationem et debitam commensurationem erga talem actum seu operationem. Supponit enim habitus potentiam habentem ordinem indifferentem de se, et quasi potentiam ad plures actus seu operationes: hæc enim sola * capax est habituum. 134 Unde habitus non habet necesse addere ordinem seu respectum ad talem actum, sed solum id quod erat in *confuso et indifferens explicare, et actu determinare ipsa * consuetudine et multiplici labore aut determi­ natione aliqua ad talem actum determinate et in particulari, ex quo tamen * consequenter ipsa activitas perficitur et acuitur potius determinatione et ordina­ tione activitatis, quæ erat indifferens ad plura, quam superadditione activitatis ad activitatem potentiae, sed ordinatione et * determinatione indifferentia. 204, 286, 427 *n. 132 ♦p. 999 HO ♦ii, 427 sQ.t 518 sq. 135 In aliis vero subjectis, quæ non sunt potentiæ activæ, *magis constat quod dispositio superaddita non addit ordinem ad operandum, quia non hoc *exigit *°· 111 natura illius subjecti.136 136 Unde fit quod habitus infusi, quia non solum coaptant et commensurant potentiam ad actus ad quos ex sua natura dicebat ordinem, sed etiam elevant* ut de novo ordinem importet positive et actualiter ad quod antea solum dicebat obedientialiter, magis accedunt ad rationem potentiæ, et habent modum quemdam potentiæ, quatenus in ipsa potentia naturali non supponunt respectum et ordinem positive et actualiter ad operationes supernaturales, sed solum obedientiali­ ter; et ideo habitus superveniens elevat et præbet primo et immediate hunc positivum ordinem, non vero solum coaptat et determinat præhabitum. 4θθ r * EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 33 137 Dicitur tamen simpliciter * , habitus licet habeat °· * 14°’191 hunc modum potentiæ, quia etsi non præsupponat proportionatum et positivum ordinem ad illam opera­ tionem supernaturalem, * præsupponit tamen obedien- * °' 139 tialem et radicalem, illamque determinat et coaptat elevando ad superiorem ordinem quem antea nondum actualiter respiciebat. 138 XII. — Et inde est quod habitus supernaturalis, ei dicitur dare totam virtutem ad agendum, et tamen potentia radicaliter operatur et vitaliter, quia habitus supernaturalis datur potentiæ elevando illam ad ordi­ nem superiorem, et proportionando illam ad id quod ex sua naturali virtute non potest, sed solum habet ad id obedientialem capacitatem et potentiam, non positivum et actualem respectum: illa tamen capacitas obedientialis solum habetur in potentiis talibus, scilicet quæ spirituales sunt et possunt vitaliter operari. 139 Unde fit quod ratione habitus infusi supervenientis, accipiant illæ potentiæ primum et essentialem seu specificum ordinem et proportionem ad talem operationem supernaturalem, et hoc est habere ab illo habitu totam virtutem ad illum actum ut proportionatam et positive respicientem illum, et tamen suppo­ * natur ex parte potentiæ capacitas et potentia obedien- *n·137 tialis, ut posita tali elevatione influat in actum.140 140 Et sic præsupponitur aliquid ex parte potentiæ obedientialiter se habens ad illum actum, non aliquid proportionate se habens et positive respiciens, et ratione ejus quod præsupponitur, ille habitus infusus præstat convenientem dispositionem* ad operandum, *n·137 et non primam radicem vitalis operationis; ratione 1 34 DE HABITIBUS autem elevationis ad superiorem ordinem præstat totam proportionem et positivum ordinem ad talem actum, licet non radicalem. ★ ★ 141 XIII. — Ex hoc autem explicatur secundum, quod * supra proposuimus, scilicet, quid sit specialiter in *n· H7 habitu vel dispositione convenientiam vel disconve- *n. i8sq. * nientiam habere ad naturam vel subjectum, cum hoc videatur commune omni accidenti: omne enim acci- *n·187 * dens adveniens subjecto, vel est illi consonum et conveniens, vel contrarium et disconveniens, aut dis­ parate se habet et indifferenter, quamvis fere nullum sit unde aliquid convenientis vel disconvenientis habere non possit, saltem quoad ornatum vel modum se habendi. Θ 142 XIV. — Respondetur ex doctrina S. Thomæ (laIlæ, q. 49, a. 2 ad 1 et 2), ubi hanc difficultatem posuit, quod aliis accidentibus , * quæ non sunt habitus et dis- *n· 141>147 positio, potest convenire bene vel male, convenienter aut disconvenienter subjectum afficere, non per se primo et propria specificatione, sed prout ingrediuntur aut reducuntur * ad componendum id quod est habitus *ni8749’151 vel dispositio, sicut figura et color non secundum se, sed prout componunt pulchritudinem, et calor et frigus ut componunt sanitatem ad dispositionem reducuntur . * *n·149143 * 143 At vero dispositioni et habitui hoc convenit per se primo, et ex ipsa specificatione habent hoc munus* *»·132 convenienter ordinandi aliquid in subjecto. EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 35 144 XV. — Hoc autem ita explicatur ex doctrina D. Thomæ (la-IIæ, q. 49, a. 2 ad 1 et 2), adjuncto eo quod dicit (la-IIæ, q. 49, a. 1 ad 3), quia dispositio i27g (ut ex Philosopho1 dictum * est) dicit ordinem alicujus '*** habentis partes. 145 Quæ partes non solum accipiuntur secundum partes quantitativas, seu pertinentes ad locum, sed secundum partes * , virtuales quas ibi2 vocat Aristoteles partes *n·127 secundum potentiam et secundum speciem, quales inveniuntur in scientia et virtute, quæ paulatim cres­ cunt et perfectum statum accipiunt. 146 Pertinet ergo ad qualitatem, quæ est dispositio, po­ nere *ordinem in his quæ disponit, quatenus aliqua *n’130 multa actualiter vel * virtualiter reperta in aliquo debite *n·145 ponuntur aut ordinantur aut collocantur aut ad unum rediguntur, ut convenienter vel disconvenienter se habeat natura seu subjectum ex tali ordinatione et de­ terminatione inter illa plura, ad quæ indifferentiam et potentialitatem et quasi confusionem * habet. n..i34 147 * 148 147 Hoc autem nec aliis accidentibus*, neque aliis *n·142 speciebus* qualitatis convenit, licet omnibus conve- ^igg^q.104’ niat* hoc quod est afficere substantiam et ei aliquam *n. 141 perfectionem aut deteriorationem afferre, sive quoad essendum, sive quoad operandum. 148 Specialiter* vero inter aliqua multa ad quæ datur *n. i8sq. indifferentia* ordinem componere, et consequenter *n. 133,204 debite vel indebite in ordine ad ipsam naturam collo­ care, non convenit nisi dispositioni seu habitui. Nam, ' ;V· jX y ÿÇ, 1 Meiaph., N, 19 (1022 b 1). « Metaph., V, 19 (1022 b!l). 36 DE HABITIBUS 142 verbi gratia, calor * vel frigus, ut præcise qualitates activæ sunt, non respiciunt ordinare multa aut debite collocare vel disponere, sed solum virtutem activam 169 dare, et idem est de potentia , * quæ solum dat vim ad *p' agendum vel resistendum, et similiter figura * ponit *** · 20 terminationem partium aut ex illa resultat, non ipsum ordinem et debitam collocationem aut proportionem earum facit in ordine ad bonum naturæ vel subjecti. 149 141 Et similiter discurri potest circa illa * accidentia *IJ' quæ primo et per talem ordinem et collocationem aut positionem debitam non habent facere: si quid vero istorum important, est quatenus aliquem modum 142 habitus vel dispositionis * , induunt licet, quia id non *n’ 149 habent *facere primo et per se, non sunt primo et per se dispositio. Θ *n. 152 150 XVI. — Solum posset aliquis * objicere de ali­ quibus accidentibus, quæ pro formali ratione et prima127 rio munere habent * ordinare partes, ut quantitas ex qua *n' resultat figura, et situs qui etiam ordinat partes in loco. Et prædicamentum quando ordinat partes tem­ poris primo et per se distribuens mensuras dierum, mensium et annorum, et generaliter quæcumque im­ portant aliquam rationem mensuræ ordinationem po­ nunt inter multa, nec tamen sunt habitus. 151 E* contra vero multi sunt habitus, qui non apparet '** quas partes ordinent vel disponant, ut * gratia in anima, *species intelligibilis in intellectu et scientia, et similiter θ2 virtutes in voluntate. Ergo inconvenienter explicatur *n' 127 sq * ratio dispositionis et habitus *penes ordinem debitum 163 1 CA I EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 37 110 gqo inter multa, neque inde infertur * quod consistant in *°i66 sq. convenientia aut disconvenientia ad naturam seu subjectum. > *■ W '■ .7 152 XVII. — * Respondetur ex dictis quod ordinare 15°’ ■» multa aut adunare et reducere ad aliquid unum potest 154 dupliciter considerari. Uno modo absolute * et secun- *P’ 1K[dum se, alio modo respective * ad naturam seu subjectum, ut ex tali ordinatione aut positione ad suum esse aut operationem debite vel indebite commensuretur, et commodum vel incommodum reportet. Hæc enim ordinatio redditur qualificativa , * hoc ipso *°· 153 x quod secundum aliquam commensurationem ponit mo132 sq dum in subjecto, quod est proprium * munus qualitatis, *n’ ut D. Thomas affirmat (la-IIæ, q. 49, a. 2). 4* > 153 Non autem quæcumque ordinatio multorum per­ tinet ad dispositionem et habitum, sed solum qualifi­ cativa et commensurativa subjecti, id est, reductiva *0,152 * indifferentiæ et indeterminationis ejus erga multa ad debitam determinationem et statum. 154 Dicimus ergo quod ordinatio partium seu multitu­ dinis * absolute et secundum se potest inveniri extra *n‘152 qualitatem, ut in quantitate, in situ, in quando. Unde etiam in mathematicis potest inveniri ordinatio par­ tium, et figura, et situs, abstrahendo ab omni ordine ad bonum vel malum subjecti, eo quod mathematica abstrahit a bono et fine, et ab omni motu. Et sic or­ dinatio partium quantitatis, sive quoad se, sive quoad locum, et similiter in successivis, ut in tempore et motu, adunatio aut connexio partium nihil importat de dispositione qualificativa , * quia non respicitur in ‘n-152 hoc ordo aliquis ad naturam ut convenienter vel dis- 38 g DE HABITIBUS ' r 158 convenienter aptetur in sua indifferentia et indeterminatione, sed tantum extensio partium tollendo confusionem illarum per quantitatem seu extensionem. 155 XVIII. — At vero ordinatio multorum non exten­ siva, sed respectiva ad bonum subjecti, ad conveniens vel disconveniens ipsius, qualificativa est et ad disposi­ tionem pertinet, quia tali ordinatione dici possumus quales seu qualificati, sive in bonum, sive in malum. Unde etiam *locus , non quatenus præcise ponit locationem rei in aliqua distantia, sed [quatenus] ulterius addit conservationem rei in loco, qualitatem importat, non ubi *, quia importat aliquam temperiem, quæ ad dispositionem potest reduci *, sicut sanitas. Et sic patet quomodo ordinare et disponere multa aliter pertineat ad quantitatem, aliter ad qualitatem seu dispositionem, quæ ordinat non absolute , * sed respective ad subjectum vel naturam, juxta ejus debitam * vel indebitam commensurationem et exigentiam seu finem. i ίΛ *898 *n'958 *n’ XIX. — Ad * secundam vero partem argumenti, *n’151 quomodo hæc ordinatio inter multa inveniatur in ali­ quibus habitibus seu dispositionibus, verbi gratia, in gratia, in scientia, in virtutibus, in lumine gloriæ, etc. 157 Respondetur semper in his supponi aliqua multa, vel in potentia, vel in actu, quæ ordinentur aut circa quæ versetur ille habitus, siquidem in omnibus istis debet salvari definitio et ratio dispositionis, quod , 127 sq est ordo habentis partes, ut supra * ex Philosopho1 *n' diximus. 39 * Gratia igitur ponit ordinem inter multa radica- *n·151 liter, quia est radix ordinandi et dirigendi omnia quæ sunt in homine ad finem, et hoc ordinat convenien­ ter ad naturam, quia elevando * illam ad superiorem *n-136 sq ordinem, et rectissime ac convenientissime perficiendo. 159 *Species intelligibilis ordinat et disponit multa, *n-151 quia potentiam indifferentem * determinat in unam *n. 124 objecti repræsentationem et formalem rationem sub qua plura etiam contineri possunt, sicut in una specie visibili ordinantur sub una ratione formali coloris omnia quæ ex parte subjecti se tenent, quantitas, figura, motus, quies et sexcenta alia. 160 Lumen gloriæ ordinat inter multa: tum quia in- n· * * 151 tellectum ad multa indifferentem determinat ad visi­ onem Dei, tum quia * elevat intellectum ut attingat *n. 136 sq·’ visione sua ultimum finem, et in eo videat omnia quæ pertinent ad ipsum hominem et ad directionem ejus. Succedit enim fidei et ad omnia quæ fides attingit, disponit hominem, licet altiori et simpliciori modo. Non enim ista multa quæ ordinantur per dispositionem solum ex parte modi attingendi consideranda sunt (inde enim potius simplicitas et unitas habetur), sed ex parte rerum attactarum quæ ab ipsa dispositione et ratione illius ordinantur. Nihil autem est in beato quod non a lumine gloriæ regulari et ordinari possit. 161 *Scientia etiam disponit et ordinat circa multa, n.* 151 quia plura objecta sub ima ratione attingit et plures species intelligibiles ordinate disponit, quia ad omnia illa indifferentiam potentiæ determinat et debite * *n· 130>1185 ponit aut collocat, seu ordinat circa objecta illa attin­ genda. h *n’ 156 1 Cf. Metaph., V, 19 (1022 b 1). EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 40 DE HABITIBUS 162 XX. — * Virtutes in voluntate ordinant et dis- *fl'151 ponunt circa multa, verbi gratia, circa diversas pas­ siones, circa diversos actus vel objecta, circa quæ con­ venienter ipsam potentiam ordinant et ejus indif464 ferentiam ad actum reducunt, et diversas istas mate* ’ rias aut objecta tamquam * partes respiciunt istæ dis127,143 positiones et habitus, quia circa illas disponendas et ordinandas versantur. 163 Et ut * verificetur quod habitus ordinant et dis- '*** * ponunt inter multa, sufficit quod ipsam indifferentiam *p’ potentiæ, sive voluntatis, sive intellectus, sive appeti­ tus, determinant et actuant, quia cum illa indifferentia sit ad multa, hoc ipso quod potentialitatem illam ad unum modum operandi determinant, utique inter multa ordinant et disponunt. 164 XXL — Et in hjs omnibus non meminimus inten­ sionis et remissionis, secundum quas etiam multitudo aliqua attendi potest in quantum crescit habitus vel decrescit, tum quia intensio et remissio etiam aliis qualitatibus præter habitum est communis, tum quia ordinatio illarum partium seu graduum non indiget dispositione superaddita ordinante, sed per seipsos tales gradus ordinantur ipsamet intensione aut re­ missione. 165 Quomodo autem passibilem qualitatem, disposi­ tionem et habitum Porphyrius penes intensionem et remissionem distinxerit, affert ex Simplicio1 D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1 ad 3), et nos dubio * sequenti attin- *°· 391 sq gemus. 1 Cf. In Cat., VIII. 151 EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS ύ.· 166 Æ'>' -i 41 * * * XXII. — Ex his concluditur primariam et formalem rationem habitus seu dispositionis considerari per ordinem ad naturam seu subjectum cui convenientiam vel disconvenientiam tribuit ordinando et disponendo ea quæ ordinatione indigent, quæ dicuntur partes * hujus *n’ ordinationis. 145 Quia tamen natura hæc et subjectum ordinatione ista indiget, vel ad suum esse, vel ad suum operari, si’ quidem natura est principium radicale operationis et motus, inde est quod habitui etiam convenit ordo ad 109 actum seu ad operationem , * et habitus influit in actum, et ad id virtutem et activitatem * habere debet, qua- *n' tenus iste ordo ad actum et iste influxus ad operationem ; ■ - convenienter se habet ad ipsam naturam, quam habil tus disponit ad illum finem, eo quod proprium munus dispositionis est ordinare ea quæ naturæ sunt ad aliquid ut ad finem, et ille finis est * operatio, quia na- *°' turale est esse principium operationis, et unumquodque est propter suam operationem, ideo intra limites proprios hujus convenientiæ ad naturam intrat hoc quod est dicere ordinem ad actum, præsertim * si subjectum v quod disponitur per habitum est potentia operativa, t. cujus propria natura est ordinem habere ad actum. 167 ^^168 Quod est doctrina S. Thomæ (la-IIæ, q. 49, a. 3). I 169 XXIII. — Et ex hoc discernitur propria differen104 « * tia inter potentiam et habitum, et elicitur definitio *°i47sq. » propria habitus. 42 DE HABITIBUS Θ 170 Nam Suarez {Metaph., disp. 44, sect. 1, η. 7-8) *’ cum existimet * habitus per se primo ordinari ad actus seu ad operationes , * quia non agnoscit alios habitus qui ad operationem non * ordinentur, et hoc quod est ordinari ad actum commune est etiam potentiis quæ facultatem tribuunt operandi, ponit ipse differentiam inter habitum et potentiam in hoc quod potentia tribuit primam * facultatem operandi, habitus vero non, sed solum facilitatem, et sic supponit potentiam, quia adjuvat et facilitât eam. Nomine autem primæ * facui tatis intelligit non radicalem vim operandi, quæ est principium substantiale, sed proximam, scilicet ipsam virtutem seu qualitatem quam substantia operatur, cui supervenit habitus præbens facilitatem et modum operandi. *n·109,181 *n. 173,185 n. 275 * *π· 188·285 *η·173 171 Cæterum S. Thomas, altius contemplatus hanc ,* differentiam brevissime nobis insinuavit distinctionem *n·169 habitus a potentia, dicens (la-IIæ, q. 49, a. 3 ad 2) quod “non est de ratione habitus quod respiciat po­ tentiam sed quod * respiciat naturam. Et quia natura *n·174 præcedit actionem, quam respicit potentia, ideo prior species qualitatis ponitur habitus quam potentia”. 172 Ubi vides * rationem contra sententiam Suarez, et n. * 173 sa legitimam * differentiam inter potentiam et habitum. *n. I78sq Θ 173 XXIV. — * Rationem quidem, quia si quidditas et *n. ratio habitus solum consistit in hoc quod dicat habi-1 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 665. 172 EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 43 17Π tudinem ad actum seu operationem per modum facili- *a* tantis et adjuvantis, quæ ratio supponit ipsam poten­ tiam constitutam et supervenit illi, potentia autem dicit ordinem ad actum per modum primæ * facultatis *n· 170 operativæ, sequitur quod inverso ordine ponit Philo­ sophus 1 et communiter omnes pro prima specie quali­ tatis habitum et dispositionem, et pro secunda po­ tentiam. Si enim tam potentia quam habitus qualita­ tes sunt (ut vere sunt), utraque directe et per se res­ picit operationem seu actum. Prior * ergo qualitatis *n·175 species comparatione ad substantiam est potentia quam habitus. Cur ergo et sub qua consideratione aut formalitate ponitur ab Aristotele primo * loco habitus, secundo po- n*. 103, i04 tentia? Certe non alia potest reddi ratio nisi quam * hic significat S. Thomas2, quia de ratione habitus est *n. 171 quod respiciat naturam; et natura præcedit actionem, quam respicit potentia. Verissimum ergo est quod in inhærendo seu con­ veniendo substantiæ, prior * est potentia quam habitus n*. 173 operativus: hic enim acquiritur * potentiæ per ejus *n. 527 actus, aut infunditur jam existenti, et indifferentiam atque amplitudinem ejus determinat eique inhæret, si habitus seu dispositio operativa * sit. *n·177 XXV. — Cæterum, quia altior et superior est ra­ tio habitus seu dispositionis quam ratio operativi, oportet quod ante ipsam rationem operativi, seu ante ordinem ad actionem, quam primo respicit potentia, deinde adjuvat seu ordinat dispositio et habitus, re1 Cf. Cat., VI, 3 (8 b 26). * Cf. latn-IIæ, q. 49, a. 3 ad 2. 44 DE HABITIBUS periatur in habitu communis * ratio quæ respicit na­ turam, quatenus convenienter aut disconvenienter ordinat eam aut disponit ad finem suum, sive quoad esse, sive quoad operari. 177 Unde sub hac ratione, etiam quando afficit poten­ tiam eam que perficit in quantum natura quædam est, talis potentia afficitur ab habitu convenienterque disponitur juxta id quod talis exigit natura, scilicet ad operandum, ita quod habitus * etiam operativus, etiam adjuvans potentiam, magis in ea attendit naturam quæ est quam id ad quod est, quamvis et hoc necessario debeat attendere, quia ad hoc * est illa natura potentiae. ♦j». 182 *ti. 175 ♦U. 111, 1& Θ 178 XXVI. — Constat quoque ex hoc legitima diffe­ rentia inter potentiam et habitum. * 179 Etenim potentia directe et per se primo * respicit actionem seu operationem tamquam principium elicitivum illius; habitus vero de se solum respicit de­ bitam convenientiam vel disconvenientiam ipsius na* turæ sèu principii elicitivi, et quando est habitus seu dispositio ipsius potentiæ operativæ, habitus dicit or­ dinem ad actum, * quia dicit ordinationem et conve­ nientiam talis potentiæ in ordine ad suum finem, qui est operatio. 180 Et ita uterque tam habitus quam potentia specificantur per ordinem ad actum et objectum actus, sed * diversimode: potentia directe respiciens ipsum actum, ut principium elicitivum ejus; habitus * directe res­ piciendo convenientiam et debitam ordinationem seu 172 ♦n. 176 *0. 130 sq. *0.111 ♦n. 183 se *n· HO EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 45 commensurationem potentiæ ad eumdem actum elicien­ dum, quatenus tollit confusionem * aut potentialitatem, aut determinat * seu actuat indifferentiam et poten­ tialitatem ejus ad talem operationem, et sic virtutem ejus perficit debite commensurando. Non autem primo et per se respicit actum, ut * principium elicitivum, in ea linea et ordine quo poten­ tia etiam per modum facultatis superadditæ, sed tam­ quam proportionans aut debite commensurans poten­ tiam ad operandrun, quod totum ad convenientiam vel disconvenientiam pertinet talis naturæ, scilicet poten­ tiæ, cujus natura est * ordinari ad operandum. XXVII. — Habitus autem seu dispositiones ipsius corporis non ordinatæ ad operandum, ut sanitas et pulchritudo, manifestum * est non ordinari directe ad operationem, et tamen in eadem formali ratione gene­ * tica habitus conveniunt cum operativis. Semper ergo assignanda est ratio communis ha­ bitui et dispositioni, quæ non * sit ordo ad actionem primo et per se, sed ordo convenientiæ * ad naturam, in qua etiam potest intrare ordo ad operationem, quatenus natura etiam ordinatur ad operationem ut ad finem, et ipsa natura potentiæ etiam ordinatur ad operationem, non solum ut ad finem, sedetiamutadspecificativum . * 184 Et ita illa qualitas, quæ convenienter ordinat et disponit talem naturam potentiæ, etiam dicit or­ dinem ad actum et specificatur ab illo, non sub ratione directæ elicientiæ, sed sub ratione convenientis dispo­ sitionis et ordinationis ad actum. *n· 131 999 170 *n. 177 *n. 135 *n. 176 ♦n. 181 »n. 179 *n. 180 46 185 DE HABITIBUS > Et sic non dubitamus quod habitus potentiarum per se * ordinetur ad actum et objectum a quibus spe- *n' cificatur, sed non ut * activitas per se primo, sed ut or- *ru 188 dinans et determinans seu proportionans activitatem potentiæ, seu naturæ in qua est. * * * 186 Sed * : objicies Nam omnis habitus, si est aequi- *n·189* situs, generatur per se ex actibus ad quos inclinat, et si est infusus, ordinatur ad operationes supernaturales; ergo omnis habitus primo et per se dicit ordinem ad actus. 187 , Item * convenientia vel disconvenientia ad subjec- *n·192 sq· tum * etiam fit per qualitates tertiæ speciei, sicut per *n·141 calorem et frigus, per colorem et sonum, etc., non solum quatenus istæ qualitates * reducuntur et ingrediuntur *n·142,15i compositionem alterius, quæ est dispositio, verbi gra­ tia, sanitatis aut pulchritudinis, ut D. Thomas dicit (la-IIæ, q. 49, a. 2 ad 1), sed etiam secundum se, sicut simplex calor est conveniens dispositio ignis, et tamen calor est passibilis qualitas quæ acquiritur per pas­ sionem et motum. Et idem argumentum fit de figura, et de potentia, etc. 188 Denique*, habitus dat virtutem ad influendum in *n. 196 sq ipsum actum, non solum quoad facilitatem et modum, sed etiam quoad substantiam actus (ut infra* dicemus) ; *n. 402-5" et patet in habitu luminis gloriæ ad eliciendam visionem Dei, ad quam dat virtutem intellectui elevando illum; et scientia dat vim ad eliciendum actus scientificos; et virtus moralis ad actus bonos, etc. Ergo habitus seu dispositio directe importat activitatem* virtutis, *n. 185 | ( 1 EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 47 ergo et ordinem ad actum, licet non primam * et radicalem facultatem, sicut potentia. 170 Θ XXVIII. — Respondetur * consequentiam. ad primum, negando *n'186 Habitus enim generatur ex actibus et inclinat ad illos, non ut pure et præcise fiat actus in sua essentia et valore, sed ut fiat taliter , * scilicet cum debita con- *°488^q. venientia aut proportione aliqua vel commoditate subjecti. Et ipsi supernaturales habitus, qui dantur etiam * *°- 136 sq' ad substantiam actus et valorem ejus, ad quod non potest virtus naturalis, adhuc habent dare proportio­ nem et facilitatem et ordinationem rectam subjecti ut bene fiat, et non ut præcise determinando indifferen­ tiam et potentialitatem ejus, et de se semper inclinant habitus, non solum ut fiat actus, sed ut bene fiat, nisi per accidens impediantur propter imperfectionem sta­ tus sui, aut resistentiam subjecti, vel ob aliud impe­ dimentum. XXIX. — Ad secundum *, ex supradictisf responsum manet, et explicari potest sic, quia aliud est ali­ quam formam convenire vel disconvenire seu repugnare subjecto, aliud est formam aliquam habere pro munere et officio convenientias vel disconvenientias subjecti * ordinare et perficere, quod est proprie disponere, quia ea quæ recte collocantur in suo ordine, dicimus bene disponi. îæ sq. 130 sq’ 48 DE HABITIBUS ♦ 192 193 * Primo modo, omnia accidentia dicunt aliquam n’ convenientiam aut disconvenientiam vel repugnan­ tiam ad subjectum, et sunt debita vel indebita illi, sicque invenitur convenientia in qualitatibus tertiæ speciei, et in figura, et potentia, etc. 194 *Secundo modo, dantur peculiares forma habentes illud munus, quæ supponunt posse in subjecto dari deordinationem aliquam ex indeterminatione, potentialitate, aut confusione provenientem, ideoque indiget aliquo ordinante et determinante. 195 Et sic est habitus vel dispositio, quia dispositio 127 * est ordo inter partes, seu inter multa (sive sint multa *p' s potentialiter, sive actualiter), ut * supra ostensum est. sq' *Non omnia autem accidentia dantur ad hoc munus *fl·152 sq' ordinandi vel deordinandi ipsas convenientias aut disconvenientias subjecti, et potential!tates aut indeterminationes et confusiones ejus, et sic non omnia disponunt, licet omnia conveniant vel repugnent, quia non omnia ordinant partes seu multa, et dispositio ordo partium est, sicut potentia dimanans a subjecto con­ veniens est illi, et impotentia repugnans, sed non datur potentia ad ordinandum et componendum et proportionandum indifferentiam inter multa, sicut habitus vel dispositio superveniens. 196 XXX. — Ad *tertium , respondetur habitum quando *n' advenit potentiæ activæ præbere virtutem ad influen­ dum etiam in substantiam actus, id est, in ipsum exire et produci et existere talis actus, sed non præcise ad injg0 fluendum et absolute, sed * tali modo, scilicet dando aliquam determinationem aut ordinationem vel com- 192 188 EXPLICATUR RATIO ET NATURA HABITUS 49 moditatem operanti ut influat et operetur. Et sic dicuntur præbere virtutem, quia illam perficiunt et quasi poliunt et acuunt * in actu primo, ut secundum talem determinationem influat. I i I Γ *n. 429 fri 197 Instabis : Determinare potentiam pertinet ad concursum causæ superioris, præsertim. primæ, quæ causas inferiores determinat et actuat ut operentur; ergo hoc non pertinet per se ad habitum vel dispositionem, sed ad concursum. f' 198 XXXI. — Respondetur concursum Dei, si sit effi*, non decax deturque ad operandum in actu secundo terminare neque disponere in actu primo, neque dari ut inter multa ordinet , * neque ad plures actus, sed ad *, singulos quia est ultimum complementum et efficax applicatio ad hunc numero actum hic et nunc eliciendunl, non virtus aliqua in actu primo collata ad plures actus: id enim pertinet ad sufficiens * auxilium, non ad efficax ut tale. 5·· I ! I L I r ! i I fc |, I’ K B i B 199 Et inter hunc concursum et habitum est plana et manifesta differentia, quod habitus seu dispositio determinat et ordinat indifferentiam aut confusionem potentiæ in actu primo et quasi ad aliquam speciem * actus, remanente indifferentia et indeterminatione ad diversos actus in individuo, quos constat habitibus elici, et ad plures unum habitum sufficere *. E 200 * Concursus autem efficax etiam hanc determinaH tionem superat, et ad unum * tantum actum sigillatim K datur, quo peracto, cessat et transit * concursus, sicut E; et actio. *n. 545 *n. 163 *n. 200 *n. 202 *n. 350. 545 *n. 198, 350 *n. 479 *n. 198 *n. 100 50 DE HABITIBUS 201 De quo concursu seu auxilio locuti sunt patres Concilii Palæstini1, quando coegerunt Pelagium ut fateretur gratiam Dei ad singulos actus dari. 202 Si vero loquamur de concursu non efficaci nec ad actum secundum * dato, sed dante seu praebente actum primum, quo aliquis constituatur in actu primo et in virtute ad operandum, talis concursus seu auxilium reducitur ad dispositionem seu habitum, quia idem munus et effectus dispositionis facit, licet statum habitus non habeat, si detur per modum transeuntis et non multum duret. 1 Cf. Msi IV, 311-320. *n. 198 ARTICULUS II DE SUBJECTO HABITUUM 203 I. — Numerat D. Thomas (la-IIæ, q. 50) pro sub­ jecto habitus seu dispositionis corpus, animae essen- *n. 95 * tiam, animae potentias. 204 In omnibus istis subjectis, illa est unica conditio requisita ut sit * capax habitus, videlicet, quod habeat *n· 133> 286 indifferentiam * consuetudine aliqua vel actione supera- *n·220 bilem, et non puram determinationem naturalem ad unum. 205 Non enim dispositione indiget quod de se et natura determinatum est, sicut oculus non habituatur con­ suetudine ad videndum, nec stomachus ad digerendum, nec ordinatio inter partes poni debet ubi partes non sunt. Ubi autem pluralitas datur, quæ ordinabilis sit, aliqua etiam indifferentia aut indeterminatio inter illa potest intelligi. ★ ★ 206 207 1 j ri II. — Ex hac conditione plura excluduntur a subjecto capaci habitus.207 * Nam in primis, omnes facultates mere naturales, ut vegetativæ et sensus externi*, sunt incapaces habitus, ’"θ388 sq·’ quia neque possunt assuescere, sed totam determina­ tionem a natura habent, non ab habitu. Et licet sensus 52 DE HABITIBUS specie* intentionali indigeant, quæ determinat indif- *η·124 ferentiam eorum ad cognoscendum hoc vel illud, tamen deficiunt a ratione habitus, quia [species] ex parte * objecti determinant repræsentando illud, non ex parte *n·124·212 subjecti convenienter vel disconvenienter ad ipsum. | ‘ J 208 Indifferentia enim subjecti seu virtutis dupliciter indiget tolli in potentiis cognoscitivis. . 209 Uno modo, ex parte objecti, quia, cum notitia pariatur ab objecto et potentia1, IIoportet ad determinatam notitiam poni determinatum objectum, et cum hoc uniatur pôtentiæ intentionaliter et mediante quadam similitudine, illa est determinatio pôtentiæ prout ex parte objecti determinari indiget. jt 210 211 ■ V· j | j | Alio modo, tollitur indifferentia pôtentiæ ex parte ipsius virtutis et rationis agendi, quia scilicet ipsa virtus intelligendi, etiam posita specie, potest alio et alio modo intelligere et actus intelligendi specie diversos elicere, et sic indiget alia qualitate determinante et disponente indifferentiam istam, et proportionante aut facilitante ad speciem talis vel talis actus, et ista qualitas sic determinans et disponens indifferentiam subjecti* dicitur proprie habitus. *n. 256 | 1 | 1 | j 1 Qualitas vero representative determinans et ex parte objecti seu vice ipsius proprie non disponit potentiam, sed conjungit illi objectum ut ex utroque nascatur notitia, eo quod duplici causa dependet, objecto scilicet et potentia. j 1 1 1 II 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam, q. 12, disp. 13, a. 1, n. 9, fl II (Solesm.), p. 149. i 1 DE SUBJECTO HABITUUM 53 '■ 212 III. — Et sicut objectum si per seipsum actuaret ' potentiam (ut in visione beata actuat essentia divina) < non tamen diceretur dispositio illius, ita species quæ " loco objecti * subrogatur non dicitur proprie disponere *n·207 ) subjectum in quantum repræsentativa est. 213 I 1; f, 214 I F I g jt F’ I g I E> Et ideo aliqui eam reducunt ad speciem pôtentiæ, quia habet se ut complementum illius in ordine ad operandum simpliciter, et non solum ad operandum bene vel male, convenienter vel disconvenienter, demonstrative vel opinative, sed præcise ad intelligendum. Sed tamen sicut objectum ipsum in ratione objecti non reducitur ad genus pôtentiæ, ita nec species quæ vices * illius habet. Nec enim species plus activi- *n·212 tatis aut virtutis habet quam ipsum objectum cujus vices gerit et quod repræsentat; objectum autem quando influit per se immediate in notitiam, ut in * visione beata essentia divina, et in cognitione sui subs- *η·212 tantia angeli *, non dicitur influere tamquam potentia, *n·45 nec reducitur virtus illa ad genus pôtentiæ, quin potius condistinguitur concursus objecti a concursu potentiæ; unde non repugnat quod substantia per seipsam immediate influat objective seu representative in notitiam, non autem influxus pôtentiæ potest esse immediate a substantia. I 215 IV. — Quare species intentionalis, neque est directe I et per se dispositio, neque potentia, sed tamen reducI? tive ad utrumque * potest pertinere secundum diversas *n·124 I considerationes, licet simpliciter magis videatur reduci f ad speciem dispositionis quam pôtentiæ. 54 DE HABITIBUS 216 Nec est inconveniens quod id quod non habet spe­ cificam naturam, nec ponitur in aliqua speciè directe sed reductive tantum, reducatur secundum diversas consi­ derationes ad diversas species, quia propter imperfectio­ nem suam non unam constituit speciem, sed de multis participat, et species intentionalis de se est aliquid imperfectum, quia est quid vicarium et substitutum. 217 Reducitur ergo quando ista species est qualitas ad * dispositionem seu habitum duplici ratione: tum quia munus ejus est indifferentiam potentiæ ad multa et di­ versa objecta determinare, licet vice objecti id faciat, tamen revera exercet hoc in subjecto, vere enim talem potentiam determinat. Et ubicumque est determinatio alicujus indifferenti» ad multa, ibi est quasi ordinatio partium, id est, ordinatio inter multa, et hæc proprie est dispositio (ut diximus *) ; tum quia generatio et acquisitio habituum intellectualium inchoatur * per ipsas species: ex earum enim lumine et collatione acquirit intellectus lumen habituale coordinativum * specierum secundum demonstrationem vel opinionem, etc. 218 “^q27 sq“ *n· 308· 631 *n. 259 Reduci autem potest ad genus potentiæ sub *alia *n. 215 consideratione, quatenus reddit ipsam complete po­ tentem cognoscere, non sub hoc vel illo modo con­ venientis vel disconvenientis ad subjectum, sed abso­ lute et simpliciter erga tale objectum. Θ 219 *n. 124 V. — Quare habitus non potest habere pro sub­ jecto id quod ex natura sua indifferens non est sed determinatum, quia sic non habet difficultatem ad actum. S DE SUBJECTO HABITUUM ί I 220 r ■; 221 i L f I I Γ 222 I * j 55 Cæterum addidimus * quod debet esse indifferentia n*· 204 consuetudine aliqua superabilis, vel actione, id est, non ex ipsa naturae * vi determinanda, vel ex omnimoda *n· 225, 250 et despotica subjectione potentiæ inferioris ad superiorem, sed ex aliquo * superveniente et acquisito, vel *n·237 infuso. Si enim aliqua potentia sit potens ad plura, sed habet principium naturale unde determinetur, non indiget habitu, sed ipsa natura vel Auctor naturæ sufficit ad illam determinationem, sicut quod arbor producat tot folia vel fructus, in lapidicina vel minerali talis qualitatis metallum, vel talis nitoris gemma in conchylio. Et similiter si ita *despotice est subjecta *n·224 alterius imperio quod non habet indifferentiam ad resistendum, sed posito imperio naturaliter obedit, non indiget habitu ad obediendum, sed positione imperii qua naturaliter est determinata ad illud, nisi forte impedita sit illa facultas obeditiva, nam tunc indigebit ablatione impedimenti , * non habitu ex assuefactione 272> generato, siquidem ex natura sufficienter determinatur. Et ita in summa, quidquid indifferens est sed a natura ipsa determinari potest, id est, sine assuefactione vel acquisitione aut actione superaddita, habitu non eget, quia habitus ad consuetudinem * pertinet vel ad infusionem. * * * Î 223 VI. — EX QUO FIT in potentiis corporalibus ■ transeunter operantibus, et generaliter loquendo in Ji ipso corpore seu membris externis, non dari habitum j , * operativum ut docet D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1). *n-227 22°’ 56 224 DE HABITIBUS Etenim istæ corporales vires, quæ in membris sunt, nullam habent indifferentiam quæ consuetudine * aut *n-204· 22θ habitu superabilis sit, neque in agendo, quia sunt virtutes determinate ad unum, neque in obediendo, sicut virtus motiva, quia despotice * et sine ulla resis- *»· 221 tentia obedit appetitui vel voluntati; ergo cum omni­ moda determinatione. ★ ★ 225 VII. — Quod si aliquando videntur membra habilitari ad aliquid prompte faciendum, sicut in citha­ roedo ad pulsandum citharam, et in saltante ad cho­ ream, quia ipsa consuetudine membra habilitantur ad facilius et velocius pulsandum et saltandum, non solum naturaliter, sed artificiose, ita ut pene non attendant, sed tota facilitate * artificiose pulsent, quod non faciunt *n·228 illi qui exercitati non sunt; ergo aliquo habitu affi­ ciuntur ista membra, tum propter facilitatem quam acquirunt, tum propter artificium quo id faciunt: nec enim a natura * determinari possunt ad artificiosam *n·220 pulsationem vel saltationem, sed ab arte. © 226 VIII. — Respondetur istam membrorum agilita­ tem aut promptitudinem non esse ab aliquo habitu eliciente illam in membris, sed esse ex qualitatibus naturalibus diverso modo immutatis aut dispositis. Sicut etiam in corporibus inanimatis ferrum vel æs ipso attritu politur et melius aliquid operatur, et porta in cardine vel clavis in porta ipso usu perficiuntur magis in suo ministerio, non acquirendo habitum, sed natu­ ralem ipsam qualitatem immutando per aliquam inten- DE SUBJECTO HABITUUM sionem vel contemperationem, aut ejus impedimenta * *n·221 tollendo. In hoc enim æquiparantur membra nostri corporis inanimatis corporibus, quod possunt qualitates ipsæ simplices ipso usu et actione sic disponi et immutari ut melius contemperentur vel proportionentur alicui ministerio, sicut possunt intendi aut remitti, indurari vel mollescere, quod totum fit sine habitu superaddito in ipsis corporibus vel in membris nostris. K K B B I |, I ( I I, ί L & I p I P I I |. fe i 57 227 IX. — Et cum D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1) dicit has dispositiones posse esse secundario ab habitu animæ, inquantum corpus disponitur et habilitatur ad serviendum animæ, quia videlicet ipsa assuefactione et exercitio non solum habitus generatur in potentiis animæ, sed etiam actiones corporis exercentur per illos habitus, sicut per artem saltandi vel citharizandi, ideo hoc est quia possunt ipsa membra per tales actiones fieri magis flexibilia aut agilia, aut indurari vel mollescere, curvari vel rectificari, et ex hoc melius exercere operationes corporales, non habitu acquisito, sed statu , * immutato vel impedimento aliquo sublato. Et ni- *n·226 hilominus etiam ex talibus actionibus potest in nostris corporibus aliquis habitus acquiri non * operativus, sicut *n· 223> 242 aliqua sanitas, ut quando ipsa exercitatione membrum aliquod sanatur, aut melius temperatur. I 228 Quod vero dicitur * facilitari membra non solum *n·225 & ad naturalem motum sed etiam ad artificialem, ut fc citharoedus habet digitos magis habilitates ad pulsanfe dum citharam, respondetur habere habilitationem illa I membra ad motum illum quatenus in sua entitate naH turalis et entitativus est, sed quia facta ista habilitatione I obedit facilius arti imperanti illum motum, dicitur ille E motus artificialis, quod tamen non habet ut procedit 58 DE HABITIBUS præcise ab illis membris executive, sed ut imperatur et dirigitur ab arte, quæ semper ibi influit quantumcumque velociter illi digiti moveantur, licet cUm minori attentione et reflexione id faciat, quando jam exerci­ tatus est. * * * 229 X. — SECUNDO DEDUCITUR ex eisdem princi­ piis quomodo possit esse habitus in potentiis sensitivis. 230 Quando enim D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1) dicit non esse habitus operativos in corpore, sumit corpus pro ipsis membris seu organis corporalibus; postea vero (la-IIæ, q. 50, a. 3) inquirit de potentiis sensitivis. Et in his distinguuntur vires apprehensivæ * et appeti- *n·233 tivæ (omittimus vires animæ vegetativas, quia istæ non obediunt rationi nec aliquam indifferentiam * habent, *n^4, 220, sicut habent sensitivæ). 231 Possunt autem habere indifferentiam ad multa, vel secundum quod moventur a ratione in nobis, vel secundum quod moventur ex instinctu naturæ in nobis et in brutis . * *n·239 232 Secundum quod moventur a * , ratione capaces sunt habitus, quia habent indifferentiam ad multa, quæ consuetudine * vinci et determinari atque ordinari potest. Et sic ostendemus infra1 * dari in appetitu sensitivo *virtutes quæ ordinant passiones, ut temperantia et fortitudo. 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 56, disp. 15, a. 2, VI (Vivès), p. 416-431. *n. 231 *n·220 *n. 262 *n. 266 DE SUBJECTO HABITUUM 59 * * Γ: 233 An vero etiam in apprehensivis * potentiis interiori- *n. 230,418 bus possint dari habitus qui sint virtutes, ibi1 disqui- *n. 274 * retur. 234 XI. — Utrum vero capaces sint * alterius habitus qui *n. 235 virtus non sit, D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 3 ad 3) affirmare videtur . * *n·236 237 235 Nam quoad habitus ex ratione derivatos et qui solum virtutes sunt, ponit differentiam * inter appetitivas n. * 230 vires et apprehensivas, quod illæ sunt magis capaces habitus quam istæ. * Alterius vero habitus, qui a ra- *n·234 tione non sit, videtur non denegare quod capaces illius sint. 236 ' ' Verba D. Thomæ sunt: “Dicendum quod appetitus sensitivus natus est moveri ab appetitu rationali, ut dicitur (De Anima, III)2 ; sed vires rationales apprehen­ sivæ natæ sunt accipere a viribus sensitivis. Et ideo magis convenit quod habitus sint in viribus sensitivis apprehensivis, cum in viribus sensitivis appetitivis non sint habitus nisi secundum quod operantur ex imperio rationis (loquitur de virtutibus).—Quamvis etiam in ipsis interioribus viribus sensitivis apprehensivis possint poni aliqui habitus, secundum quos homo fit bene memorativus vel cogitativus vel imaginativus; unde etiam Philosophus dicit3 quod consuetudo* multum *n·220 operatur ad bene memorandum, quia etiam istæ vires moventur ad operandum ex imperio* rationis”. — Ita *nD. Thomas. L · 1 f 1 Cf. lam-IIæ, q. 56, a. 5. 1 Arist., De Anima, III, 2 (434 a 12). · De Mem. ei Rem., II (452 a 28). & f i > Γ ï 60 DE HABITIBUS 237 Ubi * apparet ipsum non negare viribus apprehen- *n·234 sivis omne genus habitus, quatenus possunt habere 2o4 220 indifferentiam ad multa, * consuetudine ipsa superabi- *n' lem, et non instinctu et determinatione naturæ: totum enim quod determinationis naturæ est recedit a deter­ minatione ex habitu, quia habitus supervenit naturæ per consuetudinem, et eam adjuvat ubi natura non potest. 238 Et ideo hoc tandem reducit D. Thomas ad impe­ * rium rationis, quia etiam vires apprehensivæ interiores *n·236 proxime deserviunt rationi et ab ea moventur, et sic habent indifferentiam superabilem non ab instinctu naturæ, sed a ratione et consuetudine. © I I i 239 XII. — Quod si inquiras an in * brutis possint *n·231 veri habitus reperiri, siquidem etiam in ipsis consue204 220 tudo est, respondetur quod bruta possunt dupliciter * considerari. 240 se et absolute, et ex vi *n'242 sq’ suæ naturæ et modi proprii operandi. 241 prout subjacent directioni et dominio hominis, cui a Deo subjecta sunt animantia, sicut scriptum est (Ps. 8, 8): Omnia subjecisti sub pedibus ejus, oves et boves universas, insuper et pecora campi. 242 Si primo modo considerentur bruta, non sunt capacia habitus operativi seu ordinati et requisiti ad actiones (esto sint * capacia dispositionis seu habitus *°· 227 non operativi, ut sanitatis aut pulchritudinis), quia Uno * modo, secundum , Secundo * 248 sq' DE SUBJECTO HABITUUM I I I a®* 61 licet habeant facultates et potentias cum indifferentia * n*. 204,246 seu potestate ad multa, tamen non accipiunt determinationem totaliter ab aliquo acquisito superveniente * *n. 237,247 ipsi naturæ et vincente difficultatem atque indifferen­ tiam, sed ex instinctu naturæ et ab Auctore naturæ dato : * determinantur sicut avis naturaliter determinatur ad *n.246 colligendam paleam pro nido, et ovis ad nutriendum et quærendum agnum quem peperit, et gallina ad congregandum pullos suos. I ti t I f I te· s 243 Et ex eodem instinctu moventur bruta, et deterp. minantur ad aliquid fugiendum vel prosequendum vel lU· faciendum ex aliqua immutatione æris vel temporis, I·quod est quasi signum tempestatis vel serenitatis, et hoc totum faciunt bruta ex instinctu naturæ seu ex naturali æstimatione. m.. F'·' F 244 I |p I ! XIII. — Qui naturalis instinctus seu æstimatio non est aliud quam determinatio judicii facta non per * collationem et discursum, ita quod ignorent rationem sui judicii, nec eam reddere possunt, ut docet S. Thomas {De Ver., q. 24, a. 2, et Ia, q. 83, a. 1). I 245 L I |h B Unde formatur in brutis instinctus et æstimatio naturalis ex occursu alicujus objecti mediante specie * repræsentativa cum convenientia vel disconvenientia ipsius naturæ animalis, quia ordinatur ad conservationem sui, vel prolis, in qua species seu natura conser­ vatur. it *n. 246 *n. 207 H 246 Et sic determinatur ejus judicium, quia licet |B'; *indifferens sit ad plures actiones sicut et ad plures *n·242 i' * species repræsentativas, tamen judicium in ipso modo *n. 251 K judicandi et procedendi determinationem habet a natu- 62 DE HABITIBUS ra, quatenus in vi talis naturæ est constrictum et obligatum illud judicium ad judicandum solum de eo quod in specie sic repræsentativa occurrit ut conveniens vel disconveniens cum ipsa natura: non potest autem per collationem * aut investigationem rei repræsentatæ in speciebus eruere aliquam rationem et motivum se determinandi, sicut homo potest. 247 248 249 Et sic D. Thomas (De Ver., q. 24, a. 2 ad 7) [docet] quod “In brutis judicium naturale est determinatum ad hoc quod id quod uno modo proponitur vel occurrit, eodem modo accipiatur vel fugiatur”. Unde illa indifferentia magis vincitur et superatur ab ipsa natura * et propensione ejus quam ex aliquo superveniente naturæ et acquisito per * , consuetudinem et consequen­ ter non sunt capaces habitus, quia determinatio ex habitu * contraponitur determinationi ex instinctu et processu naturæ. XIV. — At vero si bruta considerentur * secundo modo, quatenus ex gubernatione et dominio hominis possunt dirigi et gubernari, sic sunt capacia alicujus habitus, licet non perfecti, sed imperfecti, ut docet D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 3 ad 2), quia disponuntur a ratione et gubernatione hominum ad aliquid operan­ dum sic vel aliter, et superatur ac vincitur ipsa naturalis indifferentia aliqua *assuefactione , ita ut etiam immanissimæ bestiæ mitescant et cicurentur. Sed tamen deficit hoc a ratione habitus perfecta, quia talis habitus non subest dominio brutorum, nec utuntur tali assuefactione cum volunt1, sed in hoc * dependent ab ipso naturæ instinctu et determinatione, 1 Cf. lam-IIæ, q. 49, a. 3 Sed Contra. »0.244 «0.242 »jj. 220 *0. 237, 250 *0.241 *0.251 ♦0. 253 DE SUBJECTO HABITUUM H quæ uno * modo operatur quoties aliquid uno modo *n·247 occurrit, nec assuefactio ipsa seu dispositio ex assuefactione relicta formalem modum operandi præbet, quæ natura non habet ex se, sed solum conditionem aliquam ponit ut natura sua determinato modo operetur, ut * statim explicabitur. *n. 25isq. E H I E i I ï & I I' ! I I I g I g ii I Ii 250 Sed tamen quantum ista assuefactio involvit et concernit de instinctu naturæ ab eoque dependet, tantum recedit a ratione perfecta habitus, quia semper modus operandi ex habitu contraponitur * modo operandi & * · 237> 247 ex instinctu naturæ: quod enim a natura determinatur, non ab acquisita facilitate et determinatione provenit. Hæc tamen, qualiscumque consuetudo et assuefactio sit, magis invenitur in brutis quando assuefiunt ex hominum directione et gubernatione * quam si inter se *n· 241,248 solum bruta conveniant et operentur, quia ibi fere totum videtur pertinere ad instinctum, et parum est de consuetudine * determinante, eo quod consuetudo *n·220 magis, determinat dirigendo quam solum iterando actionem: minus autem dirigit consuetudo brutorum quam hominum. 251 XV. — Si autem quaeras quid ponit ista assue* factio in brutis et quam dispositionem relinquit, ali- *n·248 quidne præter species * repræsentativas ut judicium *n· 246 ordinetur, an solas ipsas species sine aliquo addito; an etiam in ipso appetitu ponit aliquid quod feratur in res propositas per judicium, an non, respondetur quod aliqui diversimode sentiunt de ista qualitate. 252 Sunt enim qui putant qualitatem * istam esse n*.25i aliquid superveniens * ipsis speciebus, disponens atque *n. 237 ordinans eas: sicque nihil illi deest ad rationem habitus. e I K 63 K i 1 E K SS' H H H 64 DE HABITIBUS Et secundum hoc, positis speciebus in apprehensiva bruti, non solum a naturali instinctu et determinatione naturæ movetur animal, sed a directione illius; habitus et ex vi consuetudinis. Unde aliqui tantum ponderis huic qualitati attribuunt, quod etiam æqualiter reprae­ sentatis bruto duobus objectis potest in vi hujus qualitatis ex assuefactione relictæ propendere in illam partem ad quam qualitas illa inclinat. 253 254 255 Alii existimant non esse qualitatem istam distinc­ tam ab ipsis speciebus in apprehensione bruti, nec superaddi dispositionem dirigentem et * ordinantem illas, sed esse ipsas species consuetudine ipsa magis firmatas et vivacius occurrentes et repræsentantes objec­ ta apprehensioni, qua posita, ex ipso naturæ pondere et instinctu brutum * , determinatur non in vi disposi­ tionis et habitus quo potentia * utatur ad directionem et usum talium specierum. XVI. — *Hæc sententia probabilior videtur, et conformior modo loquendi D. Thomæ, qui in locis supra citatis (De Ver., q. 24, a. 2 ad 7) docet bruta * habere determinatum judicium “ad hoc quod id quod uno modo proponitur vel occurrit, eodem modo semper accipiatur vel fugiatur.” — Et (la-IIæ, q. 50, a. 3 ad2) dicit dispositionem quæ ex consuetudine ponitur in brutis deficere a ratione habitus “quantum ad usum voluntatis, quia * non habent dominium utendi vel non utendi: quod videtur ad rationem habitus pertinere. Et ideo, proprie loquendo, in eis habitus esse non possunt”.255 * ♦n. 127 *n. 247 •n. 249 *n. 253 *n. 244 *n. 249 Negat ergo D. Thomas illi dispositioni*, quam *n. 251 bruta acquirunt ex consuetudine, propriam* rationem *n·257 DE SUBJECTO HABITUUM 65 et quidditatem habitus. Et hoc ideo, quia nunquam * receditur perfecte ab instinctu naturæ in movendo et *n·250 determinando operationes bruti, eo quod in operationi­ bus istis agit semper uno modo. 256 Et licet agat cum aliqua ordinatione, ut advertit S. Thomas (De Ver., q. 24, a. 2), quia habet judicium ordinatum de aliquibus, tamen hæc ordinatio est quia sic proponuntur ei species vel insurgunt passiones ordine illo, et sicut proponuntur, sic judicium format, et si aliter proponentur, aliter judicaret, quod est materialiter et per accidens ordinari judicium, non ex proprio motu, sed ex instinctu naturæ, quia determinato modo semper operatur, nec indiget determinatione ex parte * , subjecti ut sic dicam, sed ex parte objecti: *n·210 subjectum enim semper determinatum est ad sic agendum si sic proponatur, et ad agendum et judican­ dum aliter si aliter proponatur. 257 , Cum ergo habitus deserviat ad determinandum operationem, determinatione se tenente ex parte sub­ , jecti * si subjectum determinatum est ex instinctu *n·210 naturæ ad operandum uno modo posita objecti propo­ sitione, non est in tali subjecto habitus, qui * proprie et *π·255 quidditative habitus sit.258 258 XVII. — Quid* ergo est quod facit assuetudo in *n. 251 brutis et quam dispositionem relinquit, respondetur totum quod facit tenere se ex parte objecti* seu specie- *n·256 rum, quatenus quasdam species præ aliis tenacius ipsum objectum sæpe occurrens infigit memoriæ, et cum tali propositione quod repræsentent terrorem aliquem aut voluptatem, et sic quoties talis species occurrit, cum jam ex consuetudine ipsa firmiter repræsentetur 66 DE HABITIBUS tale objectum cum tali modo terroris vel voluptatis, necessario et determinate insurgit passio fugiendi vel prosequendi aut operandi, et sic videntur ex consuetu­ * dine operari, cum tamen solum operentur ex instinctu *n·220 et determinatione et firmitate atque ordinatione pas­ siva tantum ex parte specierum *. *η·256 259 260 In nostris autem habitibus, verbi gratia, in scien­ tia, etiam species ordinantur , * sed non passive tantum. *n. 217, Datur enim per habitum etiam ipsi subjecto facultas active ordinandi, non circa passive ordinata ipso impetu naturæ se effundendi. Unde cum ■ canis ordinate * , saltat aut psittacus *n. 703 loquitur humana verba ordinate, non provenit hæc ordinatio ab habitu active ordinante, sed ex instinctu naturæ se determinante circa species ordinate intro­ ductas aut firmatas, sicut etiam ignis et aqua artifi­ cioso modo et ordinate possunt disponi, non aliqua qualitate acquisita in igne qua ordinet se, sed solum propter materiam sic dispositam tali ordine quod ignis serpit per illam et comburit ordine quodam, et similiter quia distribuitur ordine quodam; sed ista ordinatio, tam in ipsis quam in brutis, est ordinatio passiva et ex parte materiæ se tenens, non qualitas ordinans et disponens active, quod pertinet ad vim et rationem habitus. ★ ★ 261 XVIII. — De reliquis potentiis sensitivis, constat quomodo sint ponendi in illis vel denegandi habitus. © 305, I f ! I F 1 .r ( ; ( i DE SUBJECTO HABITUUM 262 263 ■ ' j ; ' * i ■ ( I I | I E 264 67 Nam in appetitivis, bruta non sunt capacia habitus (homines vero sunt ), * quia in brutis appetitus soli subjacet imaginationi seu æstimativæ, nec habet aliud movens, unde si judicium determinatur ex instinctu naturæ, etiam appetitus regulatus a tali judicio determinate procedet, et licet habeat indifferentiam et varietatem seu multitudinem actuum ex parte materiæ et rerum quas potest sequi et appetere, tamen ex parte activæ determinationis, non ex habitu se determinat, sed ex instinctu naturæ, posito hoc objecto fugit, et posito illo amat. At vero in nobis *, appetitus habet æstimativam pro immediato movente, sed rationem pro superiori cui subjafcet, nec sine illius permissu potest ultimate exequi, quia sub dominio ejus est, et ideo Scriptura dicit (Gen. 4, 7) : Sub te erit appetitus ejus, et tu dominaberis illius. Unde ex ipso ordine rationis derivato ad aestimativam habet appetitus sensitivus moveri et determinari secundum modum rationis, et ex hac parte est capax habitus proprie dicti, quia non agitur nec determinatur solo instinctu naturæ, sed determinatione acquisita, quatenus movet se et determinat * active ex acquisitis, non ex naturalibus. XIX. — Nec obstat quod appetitus sensitivus movetur ex naturali connexione et qualitatibus alterantibus, modo ad iram, modo ad concupiscentiam, etc. Hoc enim non est per totalem determinationem ex solis istis qualitatibus, sed ita movetur et excitatur seu incitatur ab illis quod potest resistere ex influentia rationis, sicut etiam potest resistere rationi ex impressione corporali istarum qualitatum quibus appetitus incitatur. *n. 232 *n. 262 *n. 265 68 DE HABITIBUS 265 Et sic cum sit potentia quæ ab istis diversis moventibus potest moveri et cuilibet resistere, a neutro plene determinatur, et sic indiget habitu * active deter- *η·263 minante ex acquisitis, quod non potest facere ex sola natura. 266 Nec tamen modo determinamus an isti habitus qui dantur in appetitu sint virtutes . * De hoc enim *n·232 specialis difficultas est contra Scotum in sequenti disputatione tractanda1. 267 Ubi autem maneant isti habitus mortuo homine, dicitur non * manere formaliter, quia subjectantur in *n-1149 sq· corporea potentia quæ perit, sed manent virtualiter, scilicet in ipsa anima separata, quatenus habet in se syndæresim et principia practicæ rationis, quæ sunt semina virtutum, et similiter in memoria manet recor­ datio eorum quæ facta sunt per opera virtutum, et in voluntate determinatio ad recte eligendum in talibus materiis, vel e contrario si fuerunt habitus vitiosi, et ex talibus principiis, resurgente corpore, facile reintegrantur habitus in appetitu sensitivo. © 268 XX. — De sensibus exterioribus, jam * supra diximus *nj247scl" esse incapaces habitus in ordine ad suas cognitiones, et eadem ratio est de sensu communi. Istæ enim potentiæ sunt omnino determinate, quia solum intuitivam notitiam et experimentalem habere possunt. Notitia autem intuitiva de sui natura est ita convincens 23g et determinata quod non requirit aliquo superveniente * *° 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 56, disp. 15, a. 2, VI (Vivès), p. 416-431. DE SUBJECTO HABITUUM determinari. Et sic potentiæ quæ indifferentiam non habent ad aliquid ab stractivum non indigent determinatione superaddita per habitum, quia ex ipsa natura rei determinantur. ίξ i l 269 Quod præsertim verum est de notitia intuitiva simplici, nam quæ indiget * discursu aut compositione *η·271 aliqua vel collatione potest per habitum supervenien­ tem determinari, quia aliqua difficultas est vincenda, quæ totaliter non vincitur per naturam, sed per aliquid acquisitum et superadditum media collatione discursiva vel compositione propositionis. 270 Et sic videmus per scientiæ habitum determinari intellectum ad evidentem notitiam conclusionis, et per habitum * principiorum ad evidentem notitiam *n. 297,327 veritatis eorum, sed scientia attingit conclusionem non intuitive immediate, sed per evidentem consequentiam ex principiis, et habitus principiorum mediante compositione terminorum propositiones format et evidenter cognoscit. v ' ;; L t 69 L 271 XXI. — Potentiæ autem quæ sine discursu * et *n·269 I compositione cognoscunt, sive intuitive tantum et in t præsentia objectorum, ut sensus exteriores et sensus I communis, sive comprehensive et quidditative, ut I' * angeli etiam in absentia objectorum, tales potentiæ *n·273 r habitu acquisito superaddito non indigent, quia deterI minatæ et convictæ sunt ad talem evidentiam et notiIrtf tiam. h I 272 Unde potentiæ exteriores *, si in se et in ratione i potentiæ et in ipso organo non sint impeditæ, statim I sine aliquo superaddito acquisito perfecte cognoscunt 268 70 DE HABITIBUS in sua linea. Quod si impediatur organum, non * habitu tollitur impedimentum, sed curatione. *n. 221 273 Et intellectus *angeli statim a principio sine aliquo n. * 271, acquisito superaddito perfecte comprehendunt et intel- 302 sq’ ligunt quidquid ad suam pertinet sphæram. 274 XXII. — At vero si in sensibus externis considere­ mus executionem qua moventur ex imperio voluntatis, sic non * magis sunt capaces habitus quam alia membra corporis, quia despotice * serviunt et obediunt voluntati. sq” *n. 224 * * * 275 XXIII. — TERTIO COLLIGITUR quomodo in ipso corpore, ut distinguitur a potentiis, et in ipsa es­ sentia et substantia animæ, ut a potentiis distinguitur, n. * * 123 possit esse habitus seu dispositio. — Quod aliqui negant existimantes habitum *solum esse operativum atque *n. 170 adeo in potentiis operativis residere, dummodo habeant prædictam conditionem, quod potentiæ habeant ali- *n·204> 220 * quam indifferentiam et difficultatem vincendam per consuetudinem aut ordinationem. 276 Et refert D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1) ita sensisse Alexandrum relatum a Simplicio in Commento Prædicamentorum >. ★★ 277 Sed hoc expresse est contra Aristotelem. In capite De Qualitate2 ponit sanitatem in prima specie ‘ In Cat., VIII. * Cat.. VI, 4 (8 b 36). ι i I’ DE SUBJECTO HABITUUM I I I I ί qualitatis, non tantum ad explicandam hoc exemplo rationem facile vel difficile mobilis in habitibus (id enim etiam exemplificat in scientia et virtute, quæ sunt habitus operativi), sed etiam quia inter species dispositionis eam numerat. 71 ( Et expressius (Phys., VII)1 ponit sanitatem et pulchritudinem inter species habitus. I ° 278 279 I ? XXIV. — Et ratio id persuadet, quia per sanitatem recte disponi dicimur, sicut male per ægritudinem, et pulchritudo recte ordinat subjectum ad placendum, sicut foeditas ad displicendum. I 280 Et hoc ideo, quia pertinet ad istas qualitates f ordinationem facere inter plura, quod est proprium I munus qualitatis disponentis (ut supra * diximus) ; *n. 127 sq. I constat autem quod sanitas ordinat et ad temperamen! tum reducit inæqualitates plurium humorum, pulchriI tudo proportionem partium cum suavitate coloris I facit; ergo qualitas sic ordinans et commensurans plura K dispositiva est juxta definitionem dispositionis, quod I * ordo habentis partes. est *n. 127,129 I 281 Denique, essentia anîlnæ, ut distinguitur a poten! tiis, est capax habitus, nempe gratiæ , * in opinione2 *n. 123 g quæ distinguit illam a charitate, quæ communior est I inter theologos3, et dicitur gratia disponere et ordinare I 1 Phys., VII, 3 (246 b 4). K; I R ’ Cf. Ilam-IIæ, q. 23, a. 2. — Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lamIlæ, q. 110, disp. 22, a. 2. ’ Cf. In I Sent., dist. 17; In Ilam-IIæ, q. 23, a. 2. 72 DE HABITIBUS radicaliter, quatenus afficit * et elevat animam tamquam *n-286 287 principium et radix ordinandi omnes affectiones animæ in esse supernatural!. Ergo non solæ potentiæ opera­ tive sed etiam ipsa substantia est capax habitus. * * * 282 XXV. — QUARTO COLLIGITUR omnes poten­ tias rationales elicitivas actuum immanentium esse *n·131 * capaces habituum, ut intellectus et voluntas, quia habitus erunt operativi, quia disponunt et ordinant potentiam ad operandum. 283 Etenim in his maxime potentiis reperitur indifferen­ tia ad plures et diversos actus, et difficultas vincenda *n. 204,220 * aliqua consuetudine vel principio extrinseco elevante, et consuetudo facit habitum acquisitum, elevatio * super- *n. 289 naturalis infusum. ★★ 284 Quod istæ potentiæ sint capaces habitus, constat experientia, et ratione in acquisitis, theologica autem ratione in infusis. Θ 285 addiscere scientias et proficere in virtutibus per consuetudinem et repetitos actus, vel e contrario proficere in pejus per vitia vel per errores; virtutes autem et scientiæ per­ tinent ad partem animæ rationalem; ergo potentiæ illæ rationales maxime sunt capaces habitus. 286 Ratio* vero est, quiaistæpotentiæ habent indififerentiam, indeterminationem atque difficultatem vincen- Experientia est, quia videmus homines *n. 284 DE SUBJECTO HABITUUM 73 dam per consuetudinem * et usum, indigentque ordinari n*. 220 circa ista multa ad quæ indifferentiam habent et in unitatem reduci ut facilius et melius operentur; ergo sunt capaces habitus. Tota enim ratio * et necessitas * ponendi habitus ista est, ut vincatur difficultas et 473 sq·’ tollatur indeterminatio, quam indeterminationem dari satis constat ex indifferentia in judicando quoad intel­ lectum, et indifferentia libertatis * in voluntate, quæ *n. 300, 7 ~ 1073 SQ« indifferentia non per naturæ instinctum et determina­ tionem tollitur, sed per usum et activitatem et indus­ triam. o 287 XXVI. — Ratio vero theologica * vera est, quia n*. 284 homo est particeps actuum supernaturalium, et ad illum ordinem elevabilis est; ergo necesse est aliquo principio elevante et proportionante potentiam ad actus illius superioris ordinis affici * et perfici ut illos eliciat.- Quo- *n·281 modo enim potest naturalis potentiæ solis suis viribus sufficere ad ea quæ sunt supra se ? 288 Ergo indiget sibi superaddi principium aliquod quo sic proportionetur ad agendum, et hoc non potest esse ipsemet actus supernaturalis, sed aliquid anterius quod sit principium illius, quia datur illa elevatio ad talem actum eliciendum, et sic supponit aliquid quo * proportionetur potentia ad illum. *n· 406>524289 289 Ergo illud se habet per modum actus primi, utpote ordinans potentiam ad secundum; et non* est *n. 170 actus primus tamquam potentia animæ: tum quia potentia est naturalis, utpote proprietas animæ; tum quia potentia est indifferens ad naturales et supernaturales actus, ad bonos vel malos, ille vero actus primus 74 DE HABITIBUS determinat indifferentiam * illam et disponit ad super- *n·204> 286 naturales et bonos actus, et vincit difficultatem ad illos elevando * potentiam; ergo est habitus. n.283 * 290 Qua ratione in Clementina Ad nostrum1 probatur indigere animas lumine elevante ad videndum Deum, quæ utique elevatio ad visionem lumen est, et actus primus tamquam dispositio et habitus ad actum se­ cundum qui est visio. * * * 291 XXVII. — ULTIMO COLLIGITUR quomodo in angelis sint ponendi vel negandi habitus. 292 Negat illos D. Thomas in ordine ad actus naturales et proportionates, loquendo proprie de habitibus, con­ cedit vero in ordine ad actus supernaturales, ut dedu­ citur ex hac quæstione (la-IIæ, q. 50, a. 6). ★ ★ 293 Et in hac parte diversi auctores non eodem modo sentiunt. 294 Nam in ponendis habitibus supernaturalibus elevativis omnes conveniunt, cum constet angelum esse capacem gratiæ, quæ ejusdem rationis est cum nostra, et similiter gloriæ: in gloria enim et in supernatural! participatione Dei promittitur æqualitas hominibus cum angelis (Mat. 22, 30 et Mare. 12, 25), et mensura hominis qua mensuratur cælestis Jerusalem est etiam 1 C. 3, de hæreticis, V, 3, in Clem., RF II, 1183. DE SUBJECTO HABITUUM 75 mensura angeli, ut dicitur (Apoc. 21,17). In nobis autem principia elevativa * ad operationes supernaturales sunt habitus, ut gratia, et virtutes, et lumen gloriæ; ergo et in angelis. n. 283 * Est enim eadem ratio, quia angelus non * habet *n·315 proportionatam et determinatam virtutem et poten­ tiam ad actiones supernaturales, sed solum obedientialem; quæ omnino indifferens et improportionata est ad tales actus, siquidem ex gratia Dei et non ex natura habent merita et gloriam, et ideo indigent non solum facilitari, sed elevari ad illos sicut et nos; ergo oportet ponere in eis habitus sicut in nobis, quia facilitas illa quam habent angeli est elevativa, et ejusdem rationis sicut nostra ad supernaturalia. — In hoc omnes con­ veniunt. 296 XXVIII. — Dissident autem in his quæ pertinent ad naturalem ordinem, an pro illis habitus habeant superadditos speciebus, et facilitantes ac determinantes ex parte subjecti * ad eliciendum actus, non præcise *η· 208 sq. repræsentantes sicut species. Et aliqui dicunt angelum etiam esse capacem habitus quoad naturalem et certam atque evidentem cognitionem, sicut nos * sumus capaces habitus quoad prima principia, etiamsi evidenter et sine discursu cognoscantur; ergo eodem modo angelus erit capax habitus quoad cognitionem naturalem evidentem. — Quæ sententia attribuitur Molinæ1 et Zumel2. 1 In lam, q. 58, a. 1, conci. 6. • In lam, q. 58, a. 1. *n. 270, 327 76 DE HABITIBUS 298 Alii sentiunt non indigere habitu angelum quoad veritates evidentes et conclusiones ex illis proxime deducibiles, bene tamen quoad eas quæ sunt multum remotæ, et ideo [quoad] difficultatem ad quam patiun­ tur in deductione ex illis. 299 Alii respectu omnis cognitionis evidentis naturalis negant angelis habitus, bene tamen respectu cognitionis conjecturalis opinativæ, assensust credendi, quia ad fn. 324 sq. * hæc omnia suam difficultatem sentire potest intellectus et indifferentiam * habet et indeterminationem, potest- *n. 204,286 que consuetudine * vinci. — Ita sentit Gregorius Mar- *η· 220 tinez1, et citat Bagnez2*et Suarez®. 300 De habitibus virtutum moralium, quæ pertinent ad voluntatem , * facilius intelligitur eos poni in angelis *η·332 sqpropter indifferentiam et contingentiam libertatis * in *nj0^ operando. Et ideo magis * indiget determinari per *n. 333 habitum. 301 Alii denique generaliter negant angelis habitus intellectuales, ut Cajetanus4, quamvis quoad volun­ tatem habitus concedat. ★ ★ 302 XXIX. — Et hæc ultima sententia sine dubio videtur D. Thomæ, qui respectu naturalis cognitionis docet angelum non esse in potentia, sicut intellectus 1 In lam-IIæ, q. 50, a. 6. ’ In lam, q. 58, a. 1. • Metaph., disp. 35, sect. 4, n. 23-24, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 465. * In lam-IIæ, q. 50, a. 6. DE SUBJECTO HABITUUM 77 noster est in potentia ad scientiam antequam addiscat, id est, ad ipsam scientiam in actu primo, sed solum est in potentia ad considerationem actualem. Intellectus autem qui non est in potentia ad aliquid, sed actuatus et determinatus * ad illud, non est capax habitus. *n·204 i I I I t ί 303 Id autem docet S. Thomas (Ia, q. 58, a. 1 et De ί Malo, q. 16, a. 5). I I 304 Et in hac quæstione (la-IIæ, q. 50, a. 6) docens h quod in quantum invenitur in angelis de potentia in l tantum potest in eis habitus iriveniri, subdit quod I; “habitus intellectualis substantiæ non sunt similes his I qui sunt hic habitibus, sed magis sunt similes immaterial ! libus et simplicibus speciebus quas continet in seipsa”. K Quos habitus postea explicans solum concedit in intellecr tu et voluntate angeli habitus ad attingendum Deum, ! qui utique sunt habitus supernaturales, quibus scilicet I Deo conformatur, ut ibi dicit S. Thomas, nam ad I attingendum Deum naturaliter, cum attingat illum I secundum modum suæ substantiæ, jam ad hoc negaI verat1 D. Thomas habitum * in angelis. *n. 45 B·· i 305 Itaque qui sentiunt angelum discurrere et compoE nere saltem circa aliqua objecta, ponent * etiam habi- *n. 298 E tum ordinativum * specierum et conceptuum quoad illas *n. 259 i veritates; qui vero omnem discursum et compositionem i negant angelo, omnem habitum ordinativum specierum |; * negant illi, et solum elevativum et supernaturalem *n·307 I intellectum ponunt, quia ad alia munera non est K difficultas in intellectu angeli vincenda per habitum. p 1 Cf. lam, q. 58, a. 1. 78 DE HABITIBUS Θ 306 XXX. — Ratio autem est, quia circa objecta naturalis ordinis et sibi proportionata, angelus habet naturale lumen suæ potentiæ, et ipsas species ita per­ fectas et in actu quod *comprehensive procedit a quo- *n. 273 cumque objecto suæ sphæræ et sibi proportionate; ergo non indiget aliqua qualitate ordinante et dispo- *n. 127 sq· nente species ut debite et ordinate cognoscat, quæ est habitus, nec aliquo acquisito quo lumen ejus aCtuetur et acuatur * per rectam dispositionem et ordinationem n*. 429 ad facilius cognoscendum. Hoc est munus et officium habitus; ergo non indiget, imo non est capax habitus ejusdem rationis et modi qui in nobis invenitur. 307 Antecedens est certum, quia lumen angelicum est * excedens lumen humanum in hoc quod intellectus humanus discursivus est et compositivus, angelicus vero non, sed est lumen comprehensivum; ergo ex se et ante omnem habitum exigit species sic vivaciter et perfecte repræsentantes quod potentia illis actuata possit simplici intuitu penetrare comprehensive omnes veritates, ouæ ex talibus principiis sunt deducibiles et in eis continentur; sed hoc ipso quod repræsentantur omnes veritates deducibiles ex aliquo principio per simplex lumen comprehensivum, non * indiget habitu aliquo componente et ordinante illas species ad cognos­ cendum tales veritates; ergo non indiget tali habitu scientiæ vel principiorum, aut aliquo alio tali quali apud nos datur seu ejusdem speciei cum nostro. 308 n. 329 * *n. 305 Patet consequentia, quia habitus intellectuales, qui apud nos sunt, ad hoc deserviunt ut * ordinent et dispo- *n. nant *species taliter quod ex illa ordinatione resultat n. * 259 217,634 DE SUBJECTO HABITUUM 79 lumen rectæ dispositionis circa intelligentiam illarum veritatum. Quia enim intellectus sentit magnam dif­ ficultatem in ordinandis * debite et recte speciebus et consequenter multam indeterminationem et indifferen­ * tiam ad cognoscendam veritatem, indiget habitu seu dispositione ordinante et determinante ut veritas deter­ minata cognoscatur, et sic vincatur illa difficultas et indeterminatio quam habet intellectus de se. Ergo ille intellectus, qui caret tali difficultate et indeterminatione, sed de se habet vim comprehensivam veritatum ad suam sphæram * pertinentium et species conformes huic virtuti in repræsentando, et sic ante omnem ordina­ tionem et dispositionem factam per habitum; compre­ hensive per illas cognoscet; ergo non * indiget habitu, sicut nos ad ordinandum * species. Θ 309 XXXI. — Dices: Non indiget angelus habitu ad hoc munus, indigebit tamen ad aliud, scilicet ad deter­ minandum intellectum ut intelligat sic determinate circa tale objectum, alias probaret argumentum, quod angelus non habet habitus supernaturales et dona Spiritus Sancti pertinentia ad intellectum, ut sapien­ tiam et scientiam, quia etiam illi habitus non ordinant species in angelo, sicut in nobis. XXXII. — Respondetur habitum in intellectu non habere aliud munus quam vel ordinare et disponere inde­ terminationem, vel indifferentiam et difficultatem vin­ cere, aut elevare ad id quod excedit proportionem propriæ et naturalis virtutis, quia ad hoc indeterminatio­ nem et indifferentiam habet potentia. 319, 634 ♦p, 204, 286 *n. 273 •n. 311 *n. 259 80 311 DE HABITIBUS In ordine autem ad veritates ordinis naturalis * non *η·308 indiget angelus habitu ordinante species, quia illæ omnem ordinationem et connexionem veritatum mani­ festant simplici intuitu, et si quid non manifestant, quia non est debitum ei, id intelligere possunt ex altero angelo loquente vel ex illuminatione superiorum, quate­ nus per species suas cognoscunt conceptum superioris angeli sibi revelantis, in quo relucent objecta illa per­ fectius et lucidius repræsentata, quæ ex vi proprii luminis et specierum solum in confuso et minus parti­ culariter repræsentabantur. · 312 Qua ratione species infusæ Christo Domino, licet sint magis particulares et multiplicatæ, tamen exce­ dunt 1 species angelorum, quia lucidiores sunt quantum ad hoc quod magis distincte, particulariter et minutatim omnia etiam supernaturalia repræsentant et omnes rationes rerum latentiores. 313 XXXIII. — Et sic angeli non indigent habitu disponente et ordinante * aut determinante species, quia ad id quod sibi debetur ex vi proprii luminis omni­ no determinate et comprehensive se habent. At id vero quod est supra se vel sibi non debetur, ex lumine infuso supernatural! (quod admittimus), vel ex illuminatione simplici superiorum, quæ fit per repræsentationem con­ ceptus superioris *, perficiuntur. 314 n.259 * 1 / I «n. 311,323 Similiter potentia ipsa angeli positis istis speciebus i, non requirit determinari per lumen habituale, quia s habet vim omnino proportionatam et perfectam, et l| non indifferentem* vel indeterminatam ad eliciendum *n. 204,286 J 1 Cf. Illam, q. 11, a. 6 ad 1. || I DE SUBJECTO HABITUUM 81 actum comprehensivum eorum quæ per species repræ2Q7 gq sentantur, sicut externi * sensus posita specie habent *°268sq. vim ad intuitive cognoscendum sine alia vi habituali superaddita, quod non habet intellectus noster propter confusionem et indeterminationem suam. ,n 295 315 * Secus est in ordine ad supernaturalia, quia ad hæc est potentia angeli improportionata et indifferens et difficilis, et consequenter indiget principio habituali 283 294 elevante et proportionante et vincente difficultatem, °* ’ * et si ille habitus supernaturalis utatur speciebus ordinis naturalis, indiget illas ordinare et lumine supernatural! 30g disponere, et ad totum hoc * indiget habitu, sicut etiam, *a’ quando a superioribus illuminantur inferiores de veri­ tatibus supernaturalibus, indigent species inferiorum sic disponi lumine illo infuso existente in intellectu angeli inferioris, ut possit attendere ad conceptum angeli superioris loquentis et illuminantis, ut juxta illum conceptum conformetur repræsentatio istarum specierum in ordine supernatural!. 316 XXXIV. — An vero idem dicendum sit de ha­ bitu theologiae, an ponendus sit in angelis ad intelligendum veritates ex fide et naturali ratione deducibiles. 317 XXXV. — Respondetur non poni, quia manifes­ tatis veritatibus fidei, hoc ipso ex lumine comprehen­ *sivo potentiae penetrat omnem connexionem quam *n·314 habet res naturalis cum illa veritate. 318 Et hoc ideo, quia habitus fidei in angelo non operatur nisi cum potentia naturali sic comprehendente et speciebus naturalibus sic repraesentantibus rem naturalem comprehensive. Unde mysterium fidei tali- 82 DE HABITIBUS bus speciebus repræsentatum et tali potentiæ, ipsa vi specierum et luminis potentiæ penetrat omnem con­ nexionem cum tali veritate sine nova collatione vel discursu; ergo non indiget habitu ponente et acquirente novum lumen ad cognoscendas tales connexiones. 319 Secus est in nobis, qui elicimus novum lumen ordinativum et dispositivum specierum, ubi est nova * collatio et illatio veritatum. ' „ ★ ★ 320 XXXVI. — Quod attinet ad cognitionem conjec­ * turalem et opina tivam in angelo, dicimus non indigere habitu si sit circa pure naturalia, etiam circa cogita­ tiones cordis; secus est in fide supernatural!, quæ dat elevationem ad actum supernaturalem. * *0.299 *n. 326 321 Declaratur sic, quia angelus in virtute luminis * comprehensivi et specierum illi conformium habet n· * 314 simplici * intuitu penetrare omnes connexiones neces- *n- 269-271 sarias veritatum contentarum in illis principiis sine aliqua difficultate; ergo etiam sine eadem penetrabit omnes connexiones probabiles et contingentes sub eadem linea et habitudine probabilitatis absque aliqua difficultate.322 322 Consequentia patet, quia quidquid nos discursu possumus ex rebus naturalibus et principiis elicere, angelus per comprehensionem et sine discursu attingit; sed nos ex principiis naturalibus attingimus per dis­ cursum connexiones probabiles et contingentes; ergo angelus comprehensive et sine discursu. DE SUBJECTO HABITUUM 83 I 323 Item, quia res illæ et principia quæ penetrat a angelus vere in se habent illam connexionem contin’ gentem et probabilem cum illis conclusionibus, et non ξ majorem. Ergo angelus comprehendens talem rem l et tale principium simplici intuitu attingit quod habet I connexionem probabilem et contingentem cum tali re I seu conclusione. Ergo non magis indiget habitu ad I penetrandas istas connexiones probabiles opinative i quam ad necessarias evidenter: ad utramque enim » sufficit lumen comprehensivum, quod in ipsa veritate I cognita, eadem vi et simplici intuitu penetrat omnia i quæ in illa sunt, unumquodque juxta modum suum, I sive quoad connexiones intrinsecas et necessarias, sive quoad extrinsecas et contingentes vel probabiles, resi pectu quorum manet angelus sine evidentia quoadusque I per illuminationem superioris * resolvatur. *n-311131 r ° I 324 XXXVII. — Quod vero attinet ad fidem * ordinis n*. 299 F naturalis (nam de supernatural! certum * est in angelo *n. 294 sq. r esse habitum infusum), dicimus posse considerari I fidem, aut ex parte piæ affectionis in voluntate, I quatenus inclinatur1 ad personam dicentem vel ad E ejus dicta, aut ex parte assensus intellectus, quatenus e in vi auctoritatis dicentis movetur intellectus ad assenI'' tiendum huic parti. I 325 E E w potest habitus in voluntate angeli, sicut ponuntur aliæ virtutes (ut statim * *n. 332 dicemus). Sicut enim datur inter virtutes amicitia Quoad primum, poni 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In Ilam-IIæ, De Fide, disp. 3, a. 3, n. 8.—D. Thomam, Ila-IIæ, q. 11, a. 1. 84 DE HABITIBUS qua quis afficitur erga alterum, et observantia qua reveretur auctoritatem alterius, ita et pia affectio potest nasci ex istis habitibus, quatenus aliquis afficitur ad personam per amicitiam, aut æstimat et veneratur auctoritatem ejus per observantiam. Et pia affectio non amplius importat quam aliquid istorum, scilicet vel amicabilem affectum, vel venerationem ad personam et amorem ad id quod dicit vel promittit. 326 XXXVIII.—-Quoad * secundum vero, non ap- ‘n.324 paret quod ad eliciendum assensum fidei naturalis sit necessarius habitus superadditus in angelo, quia, sicut potentia cum speciebus superadditis ita penetrat veri­ tates necessarias quod * etiam attingit probabiles, sic «· * 321 sq. etiam sine habitu superaddito potest per easdem species attingere auctoritatem dicentis quanta sit et quam veridica in aliis dictis, et rem ipsam an sit credibilis, vel creditu indigna. Non requiritur autem amplius ex parte intellectus ad eliciendum assensum fidei, nisi assensus ipse supernaturalis sit et excedat proportionem luminis naturalis: sic enim requirit * habitum elevati- *n·320 vum; ergo ex parte intellectus non * indiget angelus *n. 315 habitu ad credere, sicut nec ad opinari intra limites naturalis ordinis. o 327 Ad id quod * superius positum est de nostro intel- *n. 297 lectu, qui indiget habitu superaddito etiam ad prima principia quæ sine discursu evidenter cognoscuntur, respondetur * aliquos sentire non esse necessarium n. * 1115 habitum superadditum potentiæ ad assentiendum pri­ mis principiis, sed posita repræsentatione terminorum per se ipsam determinari potentiam ad eliciendum assensum circa illa. DE SUBJECTO HABITUUM 85 328 Oppositum tamen verius est (ut sequenti disputa­ tione dicemus1). 329 Et ideo ponimus * differentiam inter nostrum intellectum et angelicum, quod noster intellectus etiam ad prima principia indiget speciebus acquisitis et collatis inter se non per discursum, quia principia quantum talia non cognoscuntur ut veritates deducibiles per discursum, sed ex terminis, ut tamen coaptatis per compositionem aut divisionem, quæ est secunda ope­ ratio, et inde resultat determinatio intellectus ad assentiendum sine discursu illis veritatibus ex sola connexione extremorum. 330 Quia ergo intellectus noster non habet vim com­ prehensivam simplicem, ita quod in unico intuitu simplicis objecti et repræsentationis ejus totum com­ prehendat quod ad illam rem pertineat, sed ex se est in pura potentia et indifferentia intellectualitatis, solum vero per collationem et comparationem termi­ norum excitatur et determinatur illud lumen, ideo indiget aliquo habitu seu dispositione ordinante et determinante illam * indifferentiam et vincente illam *n-204>286 difficultatem puræ indeterminationis seu puræ potentialitatis ut in aliquem actum determinare possit, quod tamen parvæ difficultatis est respectu primorum prin­ cipiorum, licet aliqualis difficultas sit. 331 Nulla autem difficultas est in angelis, qui talem potentialitatem et indeterminationem in intellectu non habent, et ideo non indigent habitu, sicut noster intel­ lectus. 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 57, disp. 16, a. 1, n. 11-20. VI (Vivès), p. 439-443. n. 307 * 86 DE HABITIBUS Θ 332 333 334 XXXIX. — Quod vero attinet ad * voluntatem angeli, an habitus * virtutum habeat respectu naturalium objectorum (de supernaturalibus enim * jam diximus), D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 6) *æque loqui videtur de intellectu et voluntate, ponitque indigere habitibus utramque potentiam ad attingendum Deum, pro reliquis autem objectis naturalibus non ponit. ' 300 ** *fl' *n- 291 sq> *n·349 Certe in voluntate propter omnimodam ejus con­ tingendam et * indifferentiam libertatis, etiam quoad *n. 1074 sq· specificationem, tam circa bonum quam circa malum, quæ utique determinanda et vincenda est per actum electionis angeli, pronum videtur * in eis ponere habitus *n-300 virtutum moralium, quod non facimus in intellectu, quia habet lumen plenum et determinatum, non indif­ ferens et confusum, quod per habitus determinetur. Sed tamen istas virtutes ponimus in angelis cum duplici conditione. 335 Prima, quod si acquiruntur, *unico perfecto actu n. * 999 sq· acqu * runtur quo angelus perfectam electionem facit, *n·341 sq' quia tunc vincit totam indifferentiam potentiæ, ita quod non potest retrocedere, sed inflexibilis manet, secundum sententiam D. Thomæ quam explicavimus1. Ergo si manet inflexibilis illo actu, manet perfecte habituatus. 336 XL. — Secunda est, quod isti habitus non ponantur in angelis erga præceptapure naturalia, sed erga præcepta positiva, quæ in materia obedientiæ vel circa objecta 1 Curs. Theol., In lam, q. 64, disp. 24, a. 2, n. 8-37, IV (Vivès), p. 988-1010. DE SUBJECTO HABITUUM 87 spiritualia possunt occurrere aut sibi imponi a Deo. Et ideo si virtutes moralès habent, illæ perpaucæ sunt, et multis carent quas nos habemus, sicut omnibus quæ versantur circa passiones et circa objecta corporalia. 337 Circa objecta vero spiritualia angelus peccare non potest in his quæ pure sunt juris naturalis primo et per se, sed peccatum semper debet incipere contra aliquod objectum supernaturale, vel contra positum aliquod praeceptum superadditum, quod utique potest Deus superaddere in statu puræ naturæ non elevato ad gratiam. 338 Potest tamen ex peccato contra supernaturalia, vel contra jus positivum , * etiam contra naturalia ex *n·349 consequenti peccare, quia naturalia debent supernaturalibus subjici. 339 Quod autem directe et per se primo peccare non possit angelus contra id quod est juris naturalis, osten­ dimus 1 ex D. Thoma, eo quod angelus in naturalibus non potest pati deceptionem. 340 XLI. — Cæterum cum angelus connaturaliter pe­ tat creari in beatitudine naturali, sicut de facto creatus est in gratia*, et illa naturalis beatitudo nec est sine *n·346 340 * * * * * plenitudine scientiæ in intellectu, nec sine plena rectificatione in voluntate, si teneamus dari in angelis habitus morales ordinis naturalis, vel debent infundi a Deo in ipsa creatione, sicut infusa est gratia, ut eliceret in primo instanti actus meritorios, vel si illæ virtutes sunt acquisitæ, taliter ponendæ sunt quod in primo* instanti habuit angelus (etiam in puris naturali- *n. 347 1 Cuts. Theol., Inlam,q.63, disp.23,a. l,n. 15-21, IV (Vivès), p.880-886. 88 DE HABITIBUS bus) actum efficacem dilectionis Dei auctoris naturæ et electionis circa quodcumque bonum et adimpletionis cujuscumque præcepti positivi, si sibi ponatur, et naturalis. 341 Et tali * actu dispositio seu habitus ille moralis genitus est, sed non omnino * perfecte et firmiter usque ad secundum instans in quo perfecte elegit et movit se deliberatione plena, per quam firmatus est in bono vel in malo, ut diximus tractando1 de obstinatione daemo­ num. n. 335 * *n. 346 342 Et tunc si *male eligit et peccat, dissolvit virtutem *n. quæ primo actu in primo instanti erat acquisita, licet nondum perfecta, et introducit habitualem obstina­ tionem in malitia, quæ utique cum ita firma fit est habitus vitiosus. 343 Et ex hoc fit argumentum validum ad probandum voluntatem angeli esse * capacem habituum, quia est capax vitii, est enim capax firmæ obstinationis in malo, ut patet in dæmonibus; quod cum non sit in eis natu­ rale, utique erit acquisitum, et sic est aliqua dispositio habitualis. 344 346 n. 300,333 * Et eadem ratione intellectus practicus est capax habitus vitiosi, id est, imprudentiæ, sed hoc non con­ venit intellectui absolute, ut speculativus est, sed ut motus a voluntate morali. * Prudentia enim et impru- n. * 351 dentia non sunt in intellectu nisi ut moto a voluntate intendente moraliter, a qua * habent efficaciam imperan- *n. 724 di, ut infra2 dicetur. Nos autem solum *negavimus *n. 302sq. 1 Curs. Theol., In lam, q. 64, disp. 24, a. 2, n. 8-37, IV (Vivès), p. 988-1010. 1 Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 65, disp. 17, a. 2, n. 9-33, VI (Vivès), p. 533-542. DE SUBJECTO HABITUUM 89 habitum in intellectu ut præcise cognoscitivus est, non ut motus a voluntate. I ; 345 Nec obstat quod etiam fides est in intellectu ut moto a voluntate per piam affectionem, et tamen *non «-326 * ponimus in angelo habitum fidei, — respondetur enim quod fides est in intellectu speculativo directe et per se, cum versetur circa veritatem credibilium, non circa bonitatem moralem regulandam, ut prudentia. Et sic motio piæ affectionis * disponit intellectum ut assen- *n. 325 tiat sine evidentia, non tamen ut moralem regulationem formet, sicut prudentia. μ 346 XLII. — Si vero angelus in illo instanti plenæ deliberationis recte * eligit, firmatur in bono, et conse- *n. 342 quenter in beatitudine naturali quam in primo instanti habebat solum in statu imperfecto *, sicut modo firmatus *n. 34i est in bono supernatural! ex gratia quam habuit, quia non est creatus in puris naturalibus, sed in gratia . * *n·340 ; » Î ■ p '■ I L i 347 Et per hunc modum potest defendi quod angelus I habet virtutes morales acquisitas in primo * instanti *a 340 L inchoatas, deinde plena deliberatione firmatas si perseverant, vel ablatas si peccant; et quod habent beatitudinem naturalem ab initio, in primo instanti nondum P perfectam, postea firmatam; et quod non manent virtutes morales in daemonibus. s 348 I g I. ! I Sed tunc etiam dicendum est quod non habuit beatitudinem naturalem perfecte in primo instanti, sed deinceps cum firmatus est in bono, quia beatitudo naturalis perfecta sine perfectis virtutibus non * est. *n. 340 Solum ergo habuit illam inchoate in primo instanti creationis, et in continuatione ejusdem (si non peccavit, et divisit instans) firmiter et perfecte habuit eam. 90 DE HABITIBUS 349 XLIII. —· Quando autem D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 6) aequaliter * loquitur de intellectu et voluntate *η· 332 angeli quoad indigentiam habituum, nempe quod habent illos solum in ordine ad attingendum Deum, cum non loquatur expresse et determinate de sola attingentia Dei in ordine et linea supernatural!, sed absolute in ordine ad Deum, recte potest intelligi de attingendo Deum, etiam in ordine naturali, secundum speciale aliquod præceptum positivum , * et non solum *«· 337 sq. secundum praecepta mere naturalia seu juris naturalis. 350 Itaque habitibus * indiget voluntas angeli ut versetur circa materiam moralem, ubicumque inveniatur in illa specialis ordo ad Deum, sive ut praecipientem spe­ ciali praecepto positivo, sive elevantem ad ordinem et finem supernaturalem talem materiam. Ad attingen­ dum vero ipsam moralem materiam secundum gene­ ralia praecepta juris naturalis, sicut primo et directe * non potest angelus deficere directe et per se primo, sed est voluntas sufficienter determinata ad illa, ita non indiget habitu ad talem specificam determina­ tionem: licet enim in exercitio quoad hunc vel illum actum sit libera voluntas, habitus tamen non * datur ad determinationem in exercitio, sed in specie *, quia ad plures actus datur. 351 *n·333-343 *n. 339 *η· 199 s£i *n. 545 Et eodem modo erit capax intellectus habitus practici, id est, prudentiæ: hæc enim virtus moralis est, licet subjectetur in intellectu, quia est in illo non absolute, sed prout * moto et dependente a voluntate *n·344 morali recte intendente. ARTICULUS III ESSE DIFFICILE MOBILE EST DIFFERENTIA - ESSENTIALIS HABITUS RESPECTU DISPOSITIONIS 352 I. — De *hoc puncto egimus in Logica ubi ostendimus ex sententia D. Thomæ quod difficile mobile est essentialis differentia in habitibus respectu disposi­ tionis, et consequenter illas duas primas species qualitatis essentialiter *differre , scilicet dispositionem et *IJ' habitum. OA ★ ★ 353 Quæ doctrina difficilis visa est multis recentioribus, ut Vazquez2, et aliis qui eum sequuntur. 354 Suarez3 vero distinguit de habitu et dispositione, quod si nomine dispositions intelligamus actum secun­ dum et nomine habitus actum primum, distinguuntur specie actus et habitus, ut patet ex diverso munere quod uterque præstat, scilicet esse principium agendi, vel aptionem ipsam seu ipsum operari. Si vero tam nomine dispositionis quam habitus intelligatur aliquid pertinens ad actum primum *, id est, ad ipsum principium 358 operationis, non * differunt essentialiter dispositio et *n. 984, W53 habitus, sed sunt eadem entitas secundum imperfectum vel perfectum statum. 1 Curs. Phil., Log., Il P., q. 18, a. 3, I (Reiser), p. 614-617. ’ In lam-IIæ, q. 49, disp. 78, cap. 3. • Melaph., disp. 42, sect. 6, n. 15-18, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 630-632. 92 355 DE HABITIBUS Qua ratione S. Thomas (De Malo, q. 7, a. 2 ad 4) docuit expresse quod “difficile mobile *non est diffe- *nrentia constitutiva habitus: nec enim dispositio et ha­ bitus sunt diversæ species, alioquin non posset una et eadem qualitas quæ prius fuit dispositio, postea fieri habitus. Sed facile mobile et difficile mobile se habent sicut perfectum et imperfectum * circa eamdem *n·357 rem”. Quid clarius? ★ ★ 356 II. — NIHILOMINUS sententiam suam plenius resolvit S. Thomas (la-IIæ, q. 49, a. 2 ad 3) explicuitque amplius quo sensu locutus fuerit (De Malo, q. 7, a. 2 ad 4), ibi enim secundum utramque opinionem locutus est, quia post verba superius * relata subdit: “Dato *n·355 autem quod difficile mobile esset differentia constitu­ tiva, adhuc ratio non sequeretur, etc.” Unde patet quod D. Thomas noluit ibi tractare difficultatem istam ex professo, sed solum in omni opinione respondere argumento. · 357 Tractavit autem illam in præsenti quæstione (la-IIæ, q. 49, a. 2 ad 3), et ostendit quo sensu possit difficile mobile esse differentia per se constitutiva habi­ tus, et quo sensu non*, dum inquit quod “dispositio *n. 355 proprie dicta potest intelligi condividi contra habitum dupliciter. Uno modo sicut perfectum et imperfectum* *n. 355 in eadem specie, ut scilicet dispositio dicatur, retinens nomen commune*, quando imperfecte inest, ita quod *n· 103 de facili amittitur; habitus autem quando perfecte inest, ut non de facili amittatur. Et sic dispositio fit habitus, sicut puer fit vir. — Alio modo possunt dis­ tingui sicut diversæ species unius generis subalterni, DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM j ; ; £ [ 358 ij I ? I i· t I I I 359 f 93 ut dicantur dispositiones illæ qualitates primæ speciei, quibus secundum propriam rationem convenit ut de facil iamittantur, quia habent causas transmutabiles , * *n. ut ægritudo * et sanitas ; habitus vero dicuntur illæ quali- n*. tates quæ secundum suam rationem habent quod non de facili transmutentur, quia habent causas immobiles, sicut scientiæ et virtutes. Et secundum hoc dispositio * non fit habitus. Et hoc videtur magis consonum inten- *n. tioni Aristotelis”. Ita D. Thomas. IV. — COLLIGO SECUNDO quod facile et diffi- I I 1 Metaph., disp. 42, sect. 6, n. 15-18, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 630632. L 370 III. —· Ex quibus verbis COLLIGO ipsum loqui de habitu et dispositione etiam * prout important quali- *n. 354 tatem per modum actus primi * et principii actus, si sit *n. 169 sq., qualitas operativa, non vero sumendo dispositionem 384·545 pro actu secundo et habitum pro actu primo, ut volebat * *n. 354 Suarez1. Manifeste enim ponit * exemplum in ægritu- *n. 357 dine et sanitate, quæ non sunt actus secundi. Ergo etiam loquendo de dispositione quæ non est actus secundus, debet in doctrina S. Thomæ assignari differentia essentialis et specifica inter habitum et dispositionem. I I· 358 * * * cile mobile aliquando solum important statum modumque perseverandi * et existendi in subjecto, pertinentque ad durationem * et existentiam rei vel ad ipsum modum existendi, scilicet quod facilius vel difficilius ab eo removeatur et desinat esse. Et hoc utique accidentale omnino est, quia ad modum existentiæ et durationis b 361 *n. 361 n. * 1045 1 94 DE HABITIBUS pertinet, scilicet quod aliquid facilius vel difficilius amittat esse, quod perfectum vel imperfectum statum habeat in existendo. 360 361 362 Aliquando vero ly facile vel difficile mobile impor­ tant essentialem rationem seu differentiam ipsius dispositionis et qualitatis, quando videlicet causa ipsa seu ratio specificativa talis dispositionis, sicut dat illi speciem, ita ex vi speciei dat illi firmitatem, id est, facit esse firmativum quantum est ex se in subjecto, et sic petit illam ex meritis et ratione suæ speciei, et non solum id habet ex aliquo accidenti. Quod Cajetanus unico verbo dixit (De Prædicament., cap. de Qualitate, ad 1), quod aliquando habitus ex specie sua requirit causas difficilis transmutationis , * »*· 357 aliquando vero habet difficilem transmutationem ex aliqua conditione individual!, quia in hoc subjecto habetur dispositio aliqua seu Causa perseverandi . * *n·359 i | : Atque ita quando firmitas dispositionis seu habitus provenit ex *causa specificativa, facit quoque differen- n. * 360 tiam essentialem seu firmitatem pertinentem ad ipsam speciem et naturam habitus, nec talis firmitas tollitur aut advehit manente eadem entitate; quando vero firmi­ tas solum provenit ex aliqua conditione individual! * *η· 359- 361 seu ex aliquo statu ipsius subjecti , * solum accidentaliter *n. 975 sq. convenit. © 363 V. — Quod autem aliquando firmitas et immo­ bilitas qualitatis proveniat ex principiis *specificis , *n-360sq· constat in exemplis quæ adducit S. Thomas1 in scien­ tiis et virtutibus. 1 Cf. lam-IIæ, q. 49, a. 2 ad 3. ( DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM κ 364 Scientia enim ex objecto suo præcise, et nullo attento statu vel conditione ex parte subjecti , * habet *n·359 procedere ex principiis evidentibus et certis, atque adeo habet convincere et firmare intellectum, quod est esse difficile mobile, quia potius ex sua propria ratione habet immobilitare intellectum. 365 Similiter virtus ex ipso proprio objecto postulat inducere firmitatem in voluntate et illam in bono firmare, quia procedit ex principiis rationis et syndæresis quæ omnino firma sunt, et sic reddit hominem constantem in bono. 366 Idem etiam constat in habitu primorum principiorum, et in habitu syndæresis, et in habitu artis, quæ procedit per certas et determinatas regulas. f ( * g I I? I» ! g 95 I 367 Et· in universum, omnes habitus qui ex natura sua K. tendunt et postulant firmare subjectum habent pro ï ' differentia essentiali firmitatem, seu esse difficile mobile. s 368 Habitus vero, qui non tam ipsi firmant et immok bilitant subjectum ex natura sua quam indigent firmari [ et immobilitari in suo esse ex conditionibus subjecti , * *n’1031 1043 K. * non habent pro essentiali differentia firmitatem, sed I’ accidentaliter illis convenit, ut opinion, vitium, etc. *D· I. I 369 I I I i ** VI. — COLLIGITUR TERTIO quod facile vel difficile mobile non distinguunt habitum a reliquis speciebus qualitatis, verbi gratia, a potentia, a passibili qualitate, etc., sed a dispositione quæ condividitur ipsi habitui. 96 DE HABITIBUS 370 Etenim a reliquis speciebus differt habitus per altiorem rationem, nempe per ipsam rationem disposi­ tionis communiter et gener *ice acceptam, quæ est *n·103 convenienter aut disconvenienter ordinare naturam subjecti. Inter ipsas vero dispositiones, differt habitus a dispositione specifice * sumpta per hoc quod sit difficile *n. 103 mobilis seu firmitatem habeat ex propriis principiis, dispositio autem non: et tunc differunt essentialiter, * nec dispositio fit habitus. *n·357 371 VII. — Cæterum potest dispositio reddi difficile mobilis non ex natura sua et propriis principiis, sed ex aliquo accidentali * statu, et tunc non redditur essen- *n. 359,461 tialiter habitus, sed accipit modum et statum habitus quantum ad aliquid, videlicet quantum ad hoc quod est multum durare et perseverare in subjecto, non ex se et ex propriis, sed ex aliqua conditione subjecti quæ conservat diuturne * illam qualitatem. n*.377 372 Sicut e converso potest habitus, qui ex * sua natura *n. 360 et principiis propriis postulat fifmitatem in subjecto, non habere illam de facto ob aliquem accidentalem n. * * 976 statum, videlicet ob imperfectionem suam, quia non plene et perfecte explicatur vel applicatur subjecto, vel quia subjectum facile obliviscitur et dat locum con­ trario, sicut scientia * quando primo generatur, licet vi *n. 993, · 10Û7 sg sua et evidentia convincat intellectum, tamen, quia sub aliqua confusione vel imperfectione proponitur aut subjectum non multum attendit aut facile obliviscitur, potest amitti et non durare in subjecto. Sed hoc est per accidens, et non ex ipsa natura habitus. 373 Unde differentia propria et essentialis habitus non est difficile i emoveri a subjecto de facto et in DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM 97 exercitio, sed difficile esse mobilem et postulare * illam *”·397 immobilitatem, sicut differentia essentialis hominis non est ratiocinari, sed rationabilem esse, nec proprietas est ridere, sed risibilem esse. ★★ h 374 VIII. — COLLIGITUR QUARTO quid sit difI ficile esse mobilem qualitatem ex natura * sua. *a360 IK I 375 I I I I Dicimus enim quod non est aliud quam quod ex ipsis principiis specificativis exigat * habitus firmitatem, *n'974 sicut si ex objecto specificante firmitas inducatur, et ipse habitus de se et ex sua specie et natura sit firmativus subjecti, ut in scientiis et virtutibus et habitibus 363 sq principiorum ostensum * est. I 376 Si vero ex conditione * subjecti seu ex aliquo prin- *n36iSq’.,975 I cipio non pertinente ad specificationem, sed ad efficien! tiam vel ad durationem et conservationem rei in esse E proveniat immobilitas, illa non est differentia essentialis, I sed accidentalis status. 1377 I I I I Unde nunquam dispositio transit in habitum qui ex natura sua habitus sit, licet possit * habere modum *n- 371 et statum * habitus quantum ad id quod accidentale est, *η· 1031>1043 scilicet quod multum duret * et difficile removeatur »»·371 propter aliquam conditionem subjecti. 1378 |f: I I K Quod vero non recte sumatur ista differentia inter habitum et dispositionem, ex eo quod ista dependeat in fieri et conservari a subjecto, non ille, nec ex eo quod habitus careat contrario, dispositio vero habeat 352 illud, ostendimus citato * loco Logics1. *p’ 1 Curs. Phil., Log., II P., q. 18, a. 3.1 (Reiser), p. 614-617. 98 DE HABITIBUS * * * 379 IX. —SED TAMEN POTEST * INSTARI hæc ‘°·382 doctrina in actu visionis beatificæ, qui non est habitus sed actus secundus, et tamen ex natura sua et ex prin­ cipio specificativo est difficile mobilis cum sit vita aeter­ na et beatitudo formalis quæ permanens est. Ergo non bene explicamus * habitum per hoc quod sit qualitas *»· 374 sq ex sua natura et principiis specificis firma et difficile mobilis. 380 potest fieri de actu demons- *η·386 trativo et actu primorum principiorum, qui ex suo specifico principio habent firmare intellectum et con­ vincere, nec tamen sunt habitus. 381 multi dantur habitus qui firmitatem *°· 388 habent non ex objecto et principio specificativo formali, sed ex efficiente, videlicet ex consuetudine et multi­ plicatione actuum, sicut habitus vitii, et opinionis, et erroris, et habitus artis, prudentiæ, qui multiplicatione et frequentatione actuum acquiruntur, et tamen veri habitus sunt, ut condistincti contra dispositionem, quæ est altera species; ergo datur habitus qui essentialiter sit habitus, et tamen non habet firmitatem ex objecto sed ex causa efficiente, nempe ex frequentatione et multitudine actuum a quibus generatur habitus. Idem * argumentum Denique * ★ ★ 382 X. — Respondetur ad * , primum quod visio bea- *°· 379 ta est difficile mobilis, distinguo: tamquam primo et per se hoc habens, nego; ut derivata ab alio priore, scilicet a lumine gloriæ * sic elevante intellectum ut non *0, possit cessare ab illa influentia visionis, concedo. DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM 99 383 Non est autem differentia constitutiva habitus difficile mobile quomodocumque, sed difficile mobile primo et per se, et non ex sola influentia perpetua alicujus prioris causae influentis, eo quod firmitas habitus, quando essentialis est, debet esse firmitas quam ipse habitus praebeat subjecto, non firmitas recepta et derivata ab alio, quia scilicet constituit et reddit firmum et difficile mobile ipsum subjectum. Si vero qualitas ipsa in se recipiat firmitatem ab alio a quo derivatur, talis non constituit habitum per se. 384 Et ita habitus semper significat qualitatem per modum actus * primi a quo derivatur influentia, non n. * 169 sqq., per modum actus secundi qui recipit illam a *priori *n. 382 causa seu principio; nec habet illam permanentiam difficile mobilem nisi ratione illius perpetuæ influentiæ, sicut splendor seu claritas dimanans a sole in aerem non est habitus, licet possit habere permanentiam perpe­ tuam si sol stet fixus permanenter, quia illa perma­ nentia et firmitas lucis in aere non primo et per se illi convenit, sed ex aliqua priori causa permanentiam habente et perenniter influente, et ita non ratione sui aut ratione modi essendi in subjecto, sed ratione illius influentiæ durantis, durat illa lux immobiliter. 385 Ita se habet visio * beata respectu luminis gloriæ a *n. 382 quo dimanat, sicut splendor a luce, et actus secundus a primo. Θ386 386 XI. — Minus difficultatis est in actu demons­ trationis*, qui licet convincat intellectum et immo- *n·380 bilem [reddit] illum ad assensum, non tamen formaliter 100 DE HABITIBUS in se immobilis est aut difficile mobilis in essendo, quia est actus secundus consistens in ipso egredi et in ipso procedere ab actu primo. Unde non habet aliam firmi­ tatem quam derivatam * et dependentem ab influentia suæ causæ, non per se primo illi convenientem, sicut requiritur ad firmitatem habitus qui causât vel causatur per talem actum. 387 n. 382 * Et sic actus demonstrationis immobilitat et firmat quasi active per modum actionis et efficientiæ convin­ cendo et assensum producendo, non quasi jormaliter, reddendo subjectum formaliter immobilitatum et dif­ ficile mobile àb aliqua dispositione. © 388 XII. — Ad tertium , * aliqui existimant quod habi- n*. 381 tus habentes firmitatem, et qui sunt difficile mobiles solum ex frequentatione * actuum, sunt ex specie sua et *n. 359 * essentiali ratione habitus, eo quod illam frequentatio- *n. 394 nem actuum essentialiter postulant, et sic licet a principio, id est, ante frequentationem actuum sint facile mobiles, tamen posita * frequentatione actuum *n. 397 transeunt in naturam habitus. 389 Cæterum frequentatio seu multiplicatio actuum per se sola non videtur posse mutare speciem habitus vel dispositionis, quia omnes illi actus frequentati et multiplicati ejusdem speciei sunt, et ita pauci vel multi actus non faciunt diversam speciem, nec comparantur ad habitum genitum in genere causæ formalis aut principii specificantis, sed in genere causæ efficientis, siquidem actus quantumcumque multiplicati solum * effective producunt habitum. DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM ft 390 [ J Γ H i ? È 101 Unde firmitas, quam sortitur habitus ex præcisa ratione multiplicationis et frequentationis actuum solum, videtur pertinere ad aliquam majorem perfectionem accidentalem intra eamdem speciem, non * ad *n·400 diversam speciem constituendam, quia non mutant principia formalia et specificativa, sed solum multi­ plicant actus ejusdem speciei. Pluralitas autem intra eamdem speciem, hoc praecise quod multiplicatur, non variat speciem, sed intra eamdem manet, et solum potest diversum statum accidentalem dare et majorem firmitatem in eadem specie, ad modum quo intensio firmitatem dat qualitati, non mutando speciem et entitatem. > 391 XIII. — Et in hoc videntur fundari illi * qui diceI bant quod dispositio et habitus differunt secundum ; intensionem et remissionem, ita quod eadem qualitas ft; dispositiva intensior facta, taliter quod sit difficile mobilis, redditur habitus. *n. 165 392 Quos refert et impugnat Simplicius in Commento Praedicamentorum \ et ex eo D. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 1 ad 3), quia penes intensionem et remissionem non diversificantur species. 393 Potest etiam dari intensa qualitas et non esse difficile mobilis, ut patet in calore intenso posito in aqua, vel intensa febri, vel actu visionis intenso, quæ tamen facile a subjecto expelluntur per aliud contra­ rium, vel per cessationem. 394 XIV. — Quapropter dicendum est quod habi­ tus qui ex sola frequentatione * et multiplicatione actuum ,η· θ81»388 1 In Cat., VIII. f I I 5 '■ J 102 DE HABITIBUS accipiunt firmitatem * et sunt difficile mobiles, et alias n*. 1031 * non habent ex sua specifica et essentiali ratione petere *n. 1043 ipsam firmitatem, tales habitus non ponuntur in specie habitus essentialiter * distincta a specie dispositionis, *n. 388 sed solum intra speciem dispositionis habent majorem perfectionem et firmitatem accidentaliter, et quantum ad statum seu modum. 395 Et sic vocari * possunt habitus opinio et vitium, n. * 368, 4po, quando firmantur in subjecto, ita quod ab ipso difficile 1043 sq' sint mobilia, et sic vocantur a D. Thoma (la-IIæ, q. 51, a. 3) dicente: “Habitum opinativum causari ex multis actibus rationis”. Et similiter vocat illum habitum (la-IIae, q. 53, a. 1). 396 Sed tamen * nusquam D. Thomas vocat eum habi- n. * 1034 tum ex specie sua et essentialiter, sed solum dicit esse habitum [eo] quod est *commune ad habitum, qui est *n·103 talis ex natura et specie sua et ratione formali, vel qui ex statu et modo accidentali habitus est. 397 Qui enim ex specie sua est habitus statim ac ponitur in rerum natura, etiam *non frequentatis nec *n· 388·993 multiplicatis actibus, habitus est, quia ex ipsa formali ratione et specie sua *exigit illam firmitatem, et sic *n. 373 semper retinet firmitatem specificam seu radicalem et quasi naturalem, quia ex principiis specificis illam exigit, et quantum est ex se ponit nisi per accidens impediatur ex aliquo impedimento * subjecti. *n. 1009 sq.39 398 XV. — Qualitas vero seu dispositio quæ ex specie sua seu ex principiis formalibus non* habet firmitatem potest *n·371 ex aliquo accidentali illam sortiri, quia ex ipsa itera­ tione aut intensione aut consuetudine quasi vertitur DE DIFFERENTIA INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM 103 in naturam. Unde dicimus consuetudinem * esse quasi n*. 999 alteram naturam, non tamen est natura. Unde habi­ tus, qui ex natura sua seu specifica ratione est firmus, differt ab eo qui solum est firmus ex consuetudine . * *n. 381 399 Et in hoc hallucinati sunt *qui existimarunt omnes *n. 388 habitus solum ex consuetudine esse firmos. Et sic opinio et vitium fiunt * habitus, id est, habitualiter permanentia, non ex specifica ratione et prin­ cipiis formalibus firmata. Specifica enim principia potius sunt contingentia et infirma et non convincentia rationem in opinione, neque secundum ejus regulatio­ nem in vitio . * Firmitas autem et immobilitas deducta ex consuetudine et multiplicatione actuum non est ex principiis specificis, quia, licet ille habitus non possit generari nisi ex illa assuetudine, tamen illa firmitas non est sibi essentialis nec illa assuetudo, quia non est ex ipsis principiis formalibus et specificis talis habitus. Frequentatio enim actuum, cum omnes sint ejusdem speciei, non * variat speciem, sed accidentale quid est, et accidentalem addit firmitatem, licet talis accidentalis firmitas essentialiter postulet consuetudinem et multiplicationem actuum; sed hoc quod est essen­ tiale tali firmitati non est essentiale habitui, neque ex principiis ejus specificati vis et essentialibus promanat: sicut albo est essentiale disgregare visum, non tamen homini qui est albus. Quando autem ex principiis specificativis habitus oritur firmitas, tunc illa essen­ tialem differentiam inducit. 0 il Reliqua quæ ad hanc difficultatem pertinere pos­ sunt ex citato * loco Logicæ1 mutuari debent. 1 Curs. Phil., Log., II P., q. 18, a. 3,1 (Reiser), p. 614-617. *n. 368, 395 *n. 1043 *n. 390 ARTICULUS IV UTRUM HABITUS OPERATIVI INFLUANT IN SUBSTANTIAM ACTUS, AN SOLUM IN MODUM? 402 I — Loquimur in hoc articulo de habitu, non in tota sua latitudine prout comprehendit operativum habitum et non operativum, sed de operative tantum, qui est in ipsis potentiis. Nam sanitas, ægritudo, pulchritudo, gratia et similes habitus qui operativi non sunt, non pertinent ad istam difficul­ tatem, quamquam gratia, quia radix est virtutum supernaturalium, quæ operativæ sunt et in potentiis operativis, radicaliter etiam operativa sit et influxiva in actus, sicut substantia radicaliter operativa est, quia est radix et principium potentiarum influentium in operationes. * * * 403 II — De ipsis ergo habitibus operativis, seu qui ad potentias operativas pertinent, est difficultas, an influant in operationes, et quomodo. Θ 404 est difficultas tam pro habi- n. * tibus acquisitis quam infusis· ,* an influant in genere *n. causæ effectivæ ipsos actus, vel concurrant in alio ge­ nere causæ. Circa * , influentiam 408sqq 433 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS ° ί 405 ,f 406 ‘ : i 105 Circa modum * influendi, est peculiaris difficul­ tas in habitibus acquisitis, an influant in ipsam substan­ * tiam actus, id est, in ipsam quidditatem et speciem; an solum in modum. — Quod si in modum, quis sit iste modus qui in actibus resplendet et correspondet spe­ cialiter habitui. III — Est autem specialis difficultas * ista pro habitibus acquisitis potius quam pro infusis, eo quod habitus infusus, cum supernaturalis sit et altioris ordinis, elevat potentiam proportionando * ejus virtu­ tem et dando illi ut possit elicere operationes superioris ordinis, ad quas ex se et sine tali elevatione non potest. Unde si illæ operationes ex sua specie et substantia supernaturales sunt, oportet quod habitus ille elevativus influat * in talem substantiam seu speciem, siqui­ dem ad illam dat virtutem et proportionem. < 407 At vero habitus acquisitus est inferior ipsa poL tentia, non elevativus ejus, siquidem acquiritur per eam, et ex ejus visceribus et per ejus actus nascitur et acquiritur. Unde totam virtutem quam habet f emendicat a potentia, non illi superaddit seu elevat i quantum ad hoc quod est producere ipsam substantiam et speciem actus: ipsa enim potentia per se sola t et ante habitum potens * est producere speciem illam actus, et utique producit, quia per ipsos actus * generat habitum. Ergo habitus genitus supponit in potentia virtutem proportionatam et sufficientem ad producen­ dam talem speciem actus, non illi eam præbet. Ergo adveniente habitu non advenit potentiæ virtus ad 'f influendum in ipsam substantiam actus, sed ad aliquid superadditum substantiæ illi, et hoc solum potest esse *n. 441 sqq. *n. 188, 196 *n. 405 *n. 288 *n. 441 »n.l78sq.,491 *n. 527 ■ 106 DE HABITIBUS aliquis modus *, scilicet ut melius aut promptius, vel facilius fiat; ergo ad id solum valebit habitus, et id solum influet in actum. • 188,458 · · HABITUS ACQUISITI INFLUUNT EFFECTIVE CUM POTENTIA IN OPERATIONEM. 408 IV — Igitur circa PRIMUM * PUNCTUM diffi- *n· 404 cultatis, in quo petitur an habitus concurrant cum po­ tentia in genere causæ effectivæ ad operationem, est triplex sententia. 409 * Prima absolute negat habitum effective concur- *η·412 rere cum potentia, sed solum dispositive * erga ipsam se *n. 515,525 habere, quatenus reddit ejus virtutem et inclinationem sic aptatam et dispositam ut facile possit operari et actum elicere, sine hoc quod talis dispositio effective influat in operationem. 410 tribuit *n·413 habitui in operationem, non directe, sed indirecte, quatenus removet impedimenta ut potentia possit directe influere in ipsam operationem. 411 * Tertia sententia generaliter affirmat habitum n*. 414 influere effective et directe in ipsam operationem, sive id quod influit sit ipsa substantia actus, sive aliquis modus superadditus, de quo postea . * *n·441 sq' * Secunda sententia aliquam efficientiam ★ ★ 412 Primam* sententiam docuerunt aliqui apud Sco- *n. 409 tum (In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 1) (et ipse eam proba- HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 107 bilem reputat), docentes solum dispositive * se habere *a^5, 515’ habitum in potentia, effective autem solam * potentiam *n. 431 operari, sicut aliqui de gravitate putant quod solum disponit lapidem ad descensum, effective autem a sola forma talis motus emanat. Θ 413 III *n·410 Sent., dist. 23, q. 2, 3 et 4), qui docet operationem non emanare directe nisi a potentia, tam quoad subs­ tantiam, quam quoad intensionem aut modum; habi­ tum vero solum deservire ut * objectum melius pro- *n. 418 sq. ponatur potentiæ, et auferantur impedimenta quæ possunt offerri ut potentia operetur circa illud. Secundam * sententiam docuit Durandus (In © 414 V—* Tertiam sententiam docet S. Thomas (Ia- * n.41i Ilæ, q. 49, a. 3), ubi aperte docet quod habitus qui subjectatur in potentiis operativis principaliter dicit ordinem ad actum seu operationem. Et (la-IIæ, q. 49, a. 3 ad 1) docet quod habitus est principium * *n. io, operationis. 415 Nec obstat quod dicit (la-IIæ, q. 49, a. 4 ad 1) quod si aliqua forma sit talis quæ possit diversimode operari, sicut est anima, oportet quod * disponatur ad *n. 412 suas operationes per aliquos habitus. —■ Non, inquam, obstat, quia habitus disponit ad operationes tamquam principium earum determinans potentiam ad efficien­ dum, et sic disponit et agit.416 416 Nec enim dispositio excludit* hoc quod est agere, ut patet in calore, qui disponit lignum vel ferrum, et *n. 525 12 108 DE HABITIBUS tamen agit, quia calefacit. Unde dicit D. Thomas {De Virt. in Communi, a. 1 ad 9) quod dispositio etiam dicitur “per quam aliquod agens disponitur ad agen­ dum, sicut velocitas est dispositio ad cursum, et hoc secundo modo virtus est dispositio”. 417 Et D. Thomas ponit in habitibus dispositionem secundum ordinem quem dicunt ad naturam, et or­ dinem ad operationem secundum quod habent pro sub­ jecto * . potentiam Dicit enim (la-IIæ, q. 50, a. 2 ad 3) quod “habitus * præmittitur potentiæ, secundum quod importat dispositionem ad naturam; potentia autem semper importat ordinem ad operationem, quæ est posterior, cum natura sit operationis princi­ pium. Sed habitus cujus potentia est subjectum, non importat ordinem ad naturam, sed ad operationem. Unde est posterior potentia”. *n. 179 n. 176 sq * 418 Nec solum * objective se habet habitus quia præ- »n. 413 parat objectum et tollit * , impedimenta sed quia directe n. * 221 efficit. Dicit enim S. Thomas (la-IIæ, q. 50, a. 4 ad 3) quod “quia vires apprehensivæ interius præparant intellectui possibili proprium objectum, ideo ex bona dispositione harum virium, ad quam cooperatur bona dispositio corporis, redditur homo habilis ad intelligendum. Et ideo habitus intellectivus secundario po­ test esse in istis * . viribus Principaliter autem est in *n. 233,989 intellectu possibili”. 419 Ecce quomodo munus præparandi objectum solum secundario et accessorie tribuit D. Thomas habitui; *n. 436 * munus autem concurrendi cum intellectu, qui utique directe influit in operationem,'primario tribuit habitui. HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 109 * * * 420 SIT ERGO NOSTRA CONCLUSIO: Haec * tertia sententia D. Thomæ omnino vera est. *n. 411,414 ★ ★ 421 Eam communiter tenent discipuli D. Thomæ et multi alii, etiam extra ejus scholam; estque communissima inter auctores, abstrahendo nunc a modo* quo *n. 405, 411, influit et concurrit habitus, an in ipsam substantiam sq’ actus, an in modum aliquem* illius. *n·188 i ; ; ί 422 Qui auctores videri possunt apud Gregorium Martinez (In lam-IIæ, q. 49, a. 3, dub. 1) ; Montesinos (In lam-IIæ, q. 49, disp. 30, q. 2); Suarez (Metaph., disp. 44, sect. 5, n. 6 sq.)J, et alios. ! t 423 Est etiam sententia Aristotelis12, ubi docet habitus alios esse factivos ut artes, alios operativos ut virtutes. Et (Metaph., IX, 2)3: “Statuarius dicitur causa per se statuæ; Polycletus autem seu subjectum artis dicitur causa per accidens”. Et (Metaph., IX, 2)45ars ponitur inter causas activas. \ ; 424 425 Augustinus etiam (De Bono Coniug., cap. 21)8 inquit quod “habitus est quo aliquid agitur cum opus est”. Et Commentator (In III De Anima, comm. 18) dicit quod “habitus est quo quis agit cum voluerit”. 1 2 » ‘ 5 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 674. Eth., VI, 4 (1140 a 5 sq.). Metaph., N, 2 (1014 a 1). . Metaph., IX, 2 (1046 b 3). PL 40, 390. i έ î j 110 426 DE HABITIBUS Et communiter id dicitur de habitibus quod illis utimur cum volumus nostræque subjacent potestati. Quapropter oportet quod respectu potentiæ se habeant tamquam instrumenta, quibus utitur ad * . libitum *n. 453,513 Instrumenta autem *effective influunt cum principali *n·411 agente in operationem, non * dispositive tantum, aut *n·412 tollendo * , impedimenta sicut apparet in serra aut securi, *n·413 qua operatur manus et ars, quæ non disponunt manum, sed cum ea operantur et efficiunt. ★ ★ 427 428 VI — Et fundamentum sumitur ex hoc quia habitus subjectari in potentiis ad hoc * ponuntur ut activitas ipsa seu vis potentiæ, quæ de se indifferens et indeterminata est propter suam potentialitatem et confusionem, determinetur et actuetur ad aliquid de­ terminate operandum, unde videmus quod potentiæ, quæ totaliter sunt determinatæ ad aliquam operationem et sufficienter actuatæ, non * indigent habitu. Determinatio autem alicujus virtutis seu activitatis indiffe­ rentis ad operandum non minus concurrit active * ad talem operationem quam ipsamet potentia et virtus indifferens, quæ per talem determinationem disponitur ad agendum; ergo habitus sic determinantes potentiam active concurrunt.428 Minor probatur, nam virtus quanto indifferentior est et confusior seu potentialior ad operandum, minus apta est ad influendum active et operandum suos effectus, quia est magis in potentia et minus in actu; influentia autem et causalitas activa causæ efficientis fundatur in actualitate et per ipsam perficitur, per potentialitatem autem retunditur et imperficitur. Ergo *n. 204, 286, 4 sq’ *n. 219 *n·411 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 111 quanto magis determinatur illa indifferentia potentialis et reducitur in actum, magis habilitatur et actuatur in ordine ad effective operandum; talis ergo determinatio per habitum aptior est magisque in actu ad influendum effective * quam virtus indifferens poten- *n·411 tiæ, quæ est magis involuta potentialitate et indiffe­ rentia. 429 Non ergo est illi deneganda activitas et efficientia, siquidem se habet ut actus magis fundans activitatem et rationem efficientiæ quam indifferentia et indeterminatio potentiæ, quia plus habet de actualitate in ratione determinandi vim activam indifferentem potentiæ; ergo etiam habet de activitate in eadem linea efficien­ tiæ, siquidem ad efficiendum agendumque determinat et actuat, determinatio enim illa activitatis est cum reducat in actum potentialitatem efficientis et agen­ tis. Unde habitus hoc ipso quod disponit potentiam, hoc est, convenienter ad naturam * ejus eam ordinat n*. 111 sq. et perficit, activitatem dat illi, quia natura potentiæ quam ordinat activitas est et virtus agendi, licet ad agendum indifferens et indeterminata et potentialis; unde habitu acuitur et perficitur ut agat, et sic habitus est quasi acuitas * potentiæ et dispositio activa. *n· 306, 485 ★ ★ 430 s VII — Confirmatur totum hoc, quia præter rationem efficientiæ et activitatis determinantis, non apparet per quam dispositionem, vel quomodo in genere causæ dispositivæ * se habeat talis habitus in potentia. *n·412,416 Omnis enim dispositio, quæ in genere causæ disposi­ tivæ et non effectivæ se habet, aut * est per se primo *n·433 ad recipiendum aliquam formam, aut * tollenda impe- *"· 434 112 DE HABITIBUS A QQ dimenta contraria, aut * determinandum inclinationem $ subjecti et potentiæ operativæ ad operandum. Nullum * *n' sq’ horum facit habitus primo et per se, neque ad id ponitur 419 in potentia, licet secundario * et accessorie etiam ad *p’ hæc deservire possit; ergo, etc. Θ 431 Major constat, quia non potest excogitari ad quid aliud serviat dispositio extra genus et lineam efficientiæ, et in ratione causæ pure dispositivæ, ita quod tota efficientia tribuatur potentiæ, et nulla * habitui. *n'412 Θ 432 433 Minor * probatur. * Non datur primo et per se ad recipiendum aliquam formam, maxime enim esset ad recipiendum actum; hunc autem recipit ipsa potentia in se immediate, ut patet cum producit illum ante * acquisitum habitum, Non ergo requiritur per se habitus ad suscipiendum actum, quem potentia potest elicere. Quod si in supernaturalibus actus visionis recipitur in potentia mediante habitu luminis gloriæ, non ad hoc per se primo datur ille habitus, sed aliud munus prius habet in genere causæ efficientis, scilicet, influere * effective in ipsam visionem, et consequentér magis * habet genus causæ efficientis quam habitus acquisitus. °· 430 * *n’ Λ *2 Λ ^γ78 sq" *”· *n·404 434 VIII — * Non datur ad tollenda impedimenta *°5i5 13’ 43°’ primo et per se.435 435 Tum quia potentiæ capaces* habitus, etiamsi nulla *11·204,286 præcesserint impedimenta aut contrarietates tollendæ, HABITUS OPERATI VI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 113 adhuc indigent habitu, ut intellectus habitu scientiæ, licet non praecesserit error vel opinio contraria. 436 Tum e contrario, quia etiam potentiæ omnino determinatæ et *incapaces habitus indigent sibi impe­ dimenta auferri, et tamen non ad hoc ponuntur in eis habitus, ut in visu manifeste constat, ubi non dantur habitus, et tamen impedimenta dari possunt, quæ indigent tolli tam in ipso organo potentiæ et tempera­ mento ejus quam in medio per quod defertur species objecti, quod est signum *non dari habitum ad tollenda quæcumque impedimenta, sed ad perficiendam ipsam potentiam tollendumque ejus indeterminationem et indifferentiam; licet *secundario et per aliquam resultantiam possit etiam ab habitu tolli * impedimentum quod in inferioribus viribus est, sicut ex habitu intellec­ tus possunt * resultare bonæ dispositiones in phantasia, quæ illi deservit. 437 Deinde constat aliquos habitus dari non ad tol­ lenda, sed magis ad inducenda impedimenta, ut patet in habitibus vitiosis in voluntate, qui magis inducunt ea quæ impedimentum sunt ad bonum et ad peccatum inclinant., Et idem est de habitu erroris in intellectu. 438 Non ergo omnis habitus habet tollere impedimenta potentiæ ad operandum, sed solum indifferentiam et indeterminationem ejus ad bene vel male; et quando ad male determinat, sine dubio impedimentum ponit ad bonum, quæ est naturalis inclinatio potentiæ. 439 X—* , Denique neque habitus determinat incli­ nationem potentiæ nisi determinando activitatem seu virtutem ejus activam et influxivam, siquidem incli- *n. 427 *n. 413 *n. 419 *n. 979 *n. 418 *n. 430 114 DE HABITIBUS natio talis potentiæ est ad operandum , * cum ipsa *η·427 sq. operativa sit; ergo si determinatur inclinatio ejus, determinari debet potestas influxiva seu activa ejus, et sic ipsa ratio determinans debet esse ratio deter­ minate influxiva, et in genere efficientis * se habens *n. 411 respectu operationis. 440 Respectu enim potentiæ cui inhæret et quam afficit, certum est quod in genere causæ formalis se habet; sicut etiam ipsa potentia solum effective com­ paratur ad operationem et effectum, non ad subjectum cui inhæret, quia respectu subjecti solum formaliter se habet, præbendo illi per modum formæ inhærentis ipsam virtutem ad effective agendum. HABITUS INFLUUNT IN TOTAM ENTITATEM ACTUS SUB MODO ADJUVANDI ET DETERMINANDI POTENTIAM. 441 XI — Major difficultas apparet in assignando quid sit hoc quod habitus influit in operationem, siquidem oportet quod quando duæ * causæ concurrunt *η·490 ad aliquem effectum, aliquid resplendeat * in effectu *n. 443,5oo quod illi causæ correspondeat, sive in entitate aliqua partiali, sive totali, sive in aliqua formalitate, accidenti vel modo. Θ442 442 Et quidem in habitibus infusis non est dubium quod influant in entitatem seu substantiam* aut spe- *n-406 ciem operationis. In actibus enim supernaturalibus HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 115 manifeste invenitur specificatio supernaturalis, et supernaturalis entitas elevations ordinis, et ista non * *n· 136 sq. potest provenire a virtute nativa ipsius potentiæ; debet ergo provenire a principio elevante , * quod est habitus *n. 288,406 infusus et supernaturalis. Talis ergo habitus non est dubium quod influat in substantiam et entitatem actus, supposito quod actus ille entitative et specificative supernaturalis est, eo quod habitus ille principium elevans est et proportionans ipsam potentiam in sua virtute influxiva ad talem actum, qui entitative super­ naturalis est. 443 Et sic cum in talibus actibus inquiritur quid in illis * resplendeat correspondens habitui, in promptu est *n·441 responsio quod correspondet illis supernaturalitas ac­ tuum, et hæc est tota species seu natura et substantia eorum, quia intrinsece et non per extrinsecam denomi­ nationem supernaturales sunt. Θ 444 XII — In habitibus autem acquisitis hæc doc­ trina locum non habet, quia *non sunt principia eleva- *n·407 tiva potentiæ ad eliciendam speciem actus quam alias potentia sua nativa virtute non possit elicere, cum constet hos actus præcedere habitum, siquidem illum acquirunt, et sic a sola potentia sine * habitu prius *n·178 sti > eliciuntur. Ipsa ergo entitas et substantia actus non pendet per se ab influxu habitus neque habitui corres­ pondet, sed debet esse aliquid præter * substantiam *n· 490>510 et entitatem actus,—et hoc inquirimus quid sit.445 * 445 Oportet enim esse aliquem modum, et non est assignabilis quis proprie correspondeat* habitui. *n·441 116 446 447 DE HABITIBUS Non existentia actus, non duratio aut continuatio ejus, non intensio aut remissio, quia hæc omnia ante habitum potentia ipsa facit, cum possit actum pro­ ducere existentem, durantem, continuatum saltem aliquo tempore, et intensum aut etiam remissum, quia sub aliquo * gradu illum producit. Non denique hoc quod est * , prompte delectabiliter, firmiter operari est proprius effectus correspondens habitui, quia isti modi non sunt ipsius operationis aut effectus, sed conditiones ipsius operantis: ad ipsum enim qui operatur pertinet agere prompte, firmiter, etc., sicut ad ipsum qui movetur pertinet velociter aut tarde moveri. Si ergo istas tantum conditiones facit habitus, non *effective ipsas facit in actu, sed formaliter ponit aut exercet ex parte * . operantis *n. 956 sq. *n. 449, 455 *n. 420 sq. *n. 440, 451 ★ ★ 448 XIII — Propter hæc auctores in *hoc divisi sunt. 449 habitum acquisitum non con­ currere active ad substantiam et entitatem actus, sed ad modum; non qui sit determinatio vel intensio actus, sed * facilitas aut promptitudo, quam dicunt esse aliquid ex parte ipsius * . actus 450 puncto *n. 444 sq. Quidam sentiunt Ita * Vazquez 1 partim sequens Durandum2, partim Scotum3, in eo quod non influat habitus in substantiam actus et quod producat solum modum, quem Durandus 1 In lam-IIæ, q. 49, disp. 83, cap. 2. 2 In III Sent-, dist. 23, q. 2, 3 et 4. ’ In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 1. *n. 447 *n. 447 *n. 490 I HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 117 ! I putat teneri ex parte potentiæ , * Vazquez ex parte actus, scilicet facilitas et promptitudo operandi. I I ? ! I ? I I I I K I 451 E contra vero Suarez {Metaph., disp. 44, sect. 6, n. 8-13)1 tenet quod habitus concurrit ad substantiam actus, ad intensionem * et determinationem seu modum qui intrinsecus sit actui; facilitas vero vel promptitudo dicit quod non est modus operationis sed agentis *, nec aliquid intrinsecum ponit in actu. Et sic semper concurrit habitus ad perfectionem æqualem * ipsi habitui, et consequenter ad eamdem ad quam potest potentia, sive sit entitas actus, sive intensio aut perfectio; ad superexcedentem autem non * concurrit habitus, sed sola potentia, quia habitus non potest supra se, potentia autem potest ad totum, quod quicumque habitus. *n. 488 *n. 446, 503 *n. 447 *n. 529 *n. 529 ° I I I I I 452 XIV — Alii , * ut Montesinos (In lam-IIæ, q. 49, disp. 30, q. 3), existimant concurrere habitum ad substantiam actus, non nudam, sed modificatam aliquo modo. I I g I I, ! |: I 453 Quem modum in particulari explicans, dicit non esse intensionem * majorem actus: tum quia potentia utens habitu prout vult , * utitur illo aliquando pro magis intenso actu, aliquando pro minus intenso; tum quia si habitus est intensus, ideo est quia ex intensioribus actibus acquiritur. Ergo ante habitum supponuntur actus intensi, aut in tali et æquali intensione quam habitus genitus. I I 454 Nec est ille modus ipsa singularitas* actus, nam potentia sine habitu etiam producit actum in singulari. 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 678-679. *n. 448 *n. 503 *n. 426 *n. 503 118 DE HABITIBUS 455 Nec est veritas aut bonitas actus ob eamdem rationem, quia potentia et bonos et veros actus pro­ ducit ante habitum, cum per actus bonos, veros et singulares ipsos habitus acquirat inclinantes ad similes actus. 456 Quare ille modus, * inquit quod est facilitas et *n. 452 * promptitudo quam existimat intrinsece convenire actui, n. * 447, quatenus actus diverso modo dependet a potentia habi- 503 tuata quam a nuda; unde et talis actus sic procedens natus est delectabilitatem * causare ob sui connatural!- *n. 471 tatem et perfectionem, quod non habet actus non procedens ab habitu. 458, Θ 457 Alii tandem existimant habitum influere in subs- *n. 448 * tantiam actus, et in omnia quæ in actu intrinsece reperiuntur.—Ita Martinez (In lam-IIæ, q. 49, a. 3, dub. 1). * * * 458 XV —DICENDUM NIHILOMINUS EST ha­ bitum ad ipsam entitatem * et speciem actus *n·405 influere, sub * modo tamen diverso a potentia, *n·489 scilicet sub modo magis determinato * et perfecto *nëoi68’ 1· i* ·ν * SQ. et actuali, quatenus prompte et facile operari solumquoad * facit,non modumetstatum promp407’ titudinis et firmitatis, sed etiam quoad speciem * actus. *n. 461 ★ ★ 459 Hæc conclusio deducitur colligendo *loca D. Tho- *n-463 mæ, quibus tradit quid sit proprium habitus in operando HABITUS OPERATI VI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 119 cum potentia, ut (De Virt. in Communi, a. 1 ; De Cari­ tate, a. 2 ad 12; la-IIæ, q. 100, a. 9; la-IIæ, q. 49, a. 3; la-IIæ, q. 51, a. 2 ad 3; De Ver., q. 20, a. 2). 460 Quæ ut intelligamus, et veram ejus mentem et doctrinam hauriamus, oportet præ oculis * habere illam *n·465 *sæpe traditam doctrinam, quod in habitu, et est aliquid *n· 359 sq' pertinens ad modum seu statum, quod ad firmitatem spectat, et aliquid pertinens ad speciem seu substan­ tiam. 461 Quod enim firmiter et permanenter aliqua quali­ tas existât actu in subjecto, vel inclinet ad firmiter operandum, etiam pertinere potest ad qualitatem, quæ ex sua specifica et essentiali ratione non est habi­ tus, sed ex statu accidentali, ut * supra satis dictum est. n. * 371 sq. Quare si ad habitum solum pertineret dare firmitatem istam accidentalem, ita quod in actu seu operatione non corresponderet habitui nisi modus ille firmitatis, qui accidentaliter * illi convenit et extra ejus speciem *n. 466 seu substantiam est, solum operaretur habitus et influeret in actum juxta firmitatem et promptitudinem * *n. 449 sq. accidentalem, quæ ad statum pertinet. Si autem per­ tinet ad habitum influere in actum secundum firmita­ tem specificam *, et quæ ad ipsa principia specifica per- *n. 374 sqtinet, utique in substantiam et speciem actus debet 458 influere, quia firmitas hæc ad specificam entitatem actus pertinet. Θ 462 XVI — Igitur D. Thomas * aliquando docet pro- *n. 464 sq. prium esse habitus promptitudinem et facilitatem dare, quæ solum pertinet ad modum, non ad subs­ tantiam actus, aliquando * docet absolute esse prin- *n·467 S<1· 120 DE HABITIBUS cipium operationis quasi determinans potentiam ad speciem actus, ac denique habitum ipsum, ut distin­ guitur a dispositione, ex sua specie firmitatem habere docet, atque adeo talem firmitatem influendo, in speciem et substantiam actus influit. 463 Patet hoc discurrendo per *loca S. Thomæ in quibus hoc asserit. *n. 459 Θ 464 * Etenim (la-IIæ, q. 50, a. 5 ad 3) inquit quod “licet voluntas inclinetur in * bonum rationis, tamen quia hoc bonum multipliciter diversificatur, necessarium est ut ad aliquod determinatum bonum rationis voluntas per aliquem * habitum inclinetur, ad hoc quod sequatur promptior operatio”. 465 Ubi * utrumque conjunxit D. Thomas in habitu, scilicet quod voluntatem determinet ad aliquod deter­ minatum bonum, quod utique ad speciem et entitatem actus pertinet, ut, verbi gratia, quod justitia determinet ad justum reddendum, et religio ad cultum, et tempe­ rantia ad moderationem sensibilium; et deinde quod inclinet ad hoc ut sequatur promptior operatio, quod utique pertinet ad promptitudinem et facilitatem et mo­ dum operandi delectabiliter. 466 XVII — Similiter (la-IIæ, q. 100, a. 9) dicit D. Thomas (explicans triplicem modum virtutis seu operis virtuosi, scilicet quod aliquis operetur sciens, deinde quod operetur ut eligens seu ex electione, et tandem quod operetur firmiter) quod “ista firmitas proprie pertinet ad habitum, ut scilicet aliquis ex habitu radicato operetur.” Et loqui videtur D. Thomas de *n. 462 *n. 53, 438 *n. 162 *n. 460 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 121 firmitate accidentali , * seu quoad statum, quia inquit n*. 46i non cadere hunc modum sub præcepto, eo quod non punit Deus eum qui honorem debitum parentibus impendit, etiamsi habitum pietatis non habeat. Ergo supponit posse fieri actum pietatis quoad substantiam, etiamsi ab habitu non procedat, quoad firmitatem autem esse ab habitu, et hanc dicit proprie ad habitum pertinere, status enim firmitatis ad habitum pertinet . * *n· 461 467 XVIII — Quod vero D. Thomas * doceat absolute «■ * 462 habitum esse principium operationum (quod utique significat non solum esse principium earum quoad aliquem modum superadditum, sed etiam quoad entitatem), patet ex his quæ docet (la-IIæ, q. 49, a. 3), quod habitus, qui est in * potentia ut in subjecto, dicit ordinem *n·402 ad operationem, quia disponit subjectum juxta ejus naturam, et natura subjecti, cum sit * potentia operans, *n·181 sumitur per ordinem ad actum. 468 Unde cum perficitur per habitum et adjuvatur potentia juxta suam naturam, utique ad elicientiam actus, in substantia sua adjuvatur, quia hoc est quod petit et ad quod ordinatur natura illius potentiæ, scilicet, ad illam substantiam et speciem actus, licet non nudam, neque confuse et imperfecte, sed cum majori * determinatione aut etiam perfectione faciendum. *n- 458469 469 Et hoc magis explicat ipse D. Thomas (la-IIæ, q. 49, a. 4 ad 1) ubi inquit quod “si forma habeat determinate unam tantum operationem determinatam, nulla alia dispositio requiritur ad operationem præter ipsam formam. Si autem sit talis forma quæ possit diversimode operari, sicut est anima, oportet quod disponatur ad suas operationes per aliquos habitus”. 122 DE HABITIBUS 470 Constat autem quod potentiæ animæ non solum sunt indifferentes et indeterminatæ ad diversos modos operationum, seu ad diversas operationes secundum modum, sed * etiam secundum substantiam et speciem; *n. 473,522 ergo habitus, quibus indiget disponi, non solum sunt ad diversos modos, verbi gratia, ad facilius et delectabilius, sed etiam ad ipsam speciem et substantiam, licet * cum *n. 458 tali modo, vel sub tali modo, quia etiam ad substan­ tiam actus determinari indiget potentia. 471 Unde ipse D. Thomas videtur aperte distinguere hunc modum * delectabilitatis in operando ab ipsa opera- *n. 456 tionis substantia, et ad hanc ponit virtutem seu habi­ tum esse principium, ut patet (De Caritate, a. 2 ad 12), ubi inquit quod “delectatio non importat operationem, sed aliquid consequens ad operationem (ecce modum operationis distinctum ab operatione tamquam quid consecutum); unde cum virtus sit operationis princi­ pium, delectatio non ponitur inter virtutes, sed inter fructus”. 472 Quæ illatio D. Thomæ non potest esse efficax si virtus non est operationis principium quantum ad substantiam operis, sed quoad modum delectationis aut promptitudinis * tantum, cum unum condistinguat ab alio et ponat delectationem non esse ipsam opera­ tionem, sed consecutum ad illam, virtutem autem quæ est habitus esse operationis principium. ★ ★ 473 XIX — Fundamentum hujus sumitur ex ipsa ha­ bitus natura, quia habitus generatur per actus determinatæ speciei, et ponit inclinationem in potentia, non so- n. 449 sq· * HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 123 lum ad talem modum faciendi, sed ad talem speciem ac­ tus faciendum; nec enim per habitum justitiæ inclinatur voluntas ad prompte solum, sed etiam ad speciem talis 482 actus faciendum, nempe justitiæ; et per scientiam * ad *n’ actus scientificos, et non alterius speciei, non vero solum ad prompte faciendum tales actus. Ergo oportet 44g quod iste habitus respiciat non solum promptitudinem * 485 sq’ seu modum, sed etiam speciem * actus, siquidem indiffe47θ 522 rentiam illam potentiæ, quæ est * ad plures species et enti- *Ii' tates actuum, determinat habitus ut ad talem speciem determinate sit, et in tali materia potius quam in alia. Θ 474 XX — Et hujus ratio est, quia influxus ipsius ig7gq habitus perficit et determinat ipsum concursum * po- *IJ' tentiæ etiam ad id quod proprium est potentiæ, ut scilicet ipsam substantiam et entitatem actus producat potentia cum minori difficultate. Concursus autem et influxus potentiæ non est seorsum ab influxu habitus, 4gg sed cum ipso identificatus et per modum unius * influit *fl' in operationem, sicut influxus hominis cum instrumento, ut artifex cum serra, duritia ferri in securi cum acutie ejus ad scindendum, hæc enim sic conjuncta unicum influxum perficiunt et constituunt in totam operationem, nec seorsum una ab alia operatur aut confluit in effec178 gq tum, sed influit. Ergo impossibile * est quod, quando *J1' egreditur operatio ab habitu, non egrediatur quoad suam substantiam et entitatem ab illo sicut a poten­ tia, siquidem non egreditur ab habitu nisi ut moto a potentia et subordinate concursui illius, et ita si con­ cursus potentiæ est ad substantiam actus, et ipse actus secundum totam entitatem egreditur ab habitu, impos­ sibile est quod talis habitus non sit influxivus in ipsam 124 DE HABITIBUS substantiam actus, sed solum in aliquem modum aut accidens illius. 475 476 Consequentia patet, quia impossibile est quod causa aliqua, quæ solum est productiva accidentis aut modi in aliquo subjecto, deserviat ad hoc ut egrediatur ab ea effectus seu operatio ipsa quoad entitatem et substan­ tiam. Sicut si aliqua causa solum est calefactiva hominis, non potest ab illa procedere homo quoad suam substantiam, etiamsi talis causa adjungatur et simul influat in hominem cum ipsa causa generativa hominis, sed tunc quælibet operatur seorsum id quod suum est. Similiter ergo si habitus solum influit ali­ quid * accidentale vel modale in actum, impossibile erit quod a tali habitu egrediatur operatio etiam quoad substantiam et entitatem suam; si vero e converso entitas actus egreditur ab habitu, cum per illum pro­ ducitur a potentia, habitus ille influxivus est in subs­ tantiam operationis.476 * XXI — Antecedens* autem probatur, quia magis intime determinat potentiam et concurrit cum illa habitus quam instrumentum cum manu movente, et non minus quam species cum potentia visiva ad actum visionis, eo quod determinat indifferentiam* potentiæ et inclinat ad talem speciem* actus potius quam ad aliam; ergo potentia non* minus utitur habitu ad producendam speciem et entitatem illius actus quam specie repraesentativa, vel manus instrumento; ergo necesse est quod tota entitas et Substantia actus procedat ab habitu determinante et inclinante, sicut et a potentia indifferenti, siquidem si solum produceret aliquod accidens* vel modum ipsius operationis, non posset a potentia procedere substantia et entitas actus medio 461 *n. 474 *η· 470 *n·473 *n·208 sq· *n· 461,475 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 125 habitu ita quod egrederetur ab illo, quia ab agente producente solum accidens vel modum, non * egreditur *n-475 ■ ipsa substantia rei. Cum ergo habitus conjungatur potentiæ ut actualitas * quædam seu vis perficiens ipsam 485 et determinans ad actum talem, verbi gratia , * justitiae 465’473 vel religionis, scientiae vel opinionis, etc., manifestum est quando paritur et egreditur iste actus a potentia, egreditur ab illa tamquam ab actuata et determinata, et consequenter medio habitu procedit entitas opera­ tionis. Θ 477 XXII — Quod confirmatur amplius, quia enti­ tas seu substantia operationis et species illius egrediun­ tur a potentia, non in quantum indifferens est et in potentia, sed in quantum actuata et determinata; ergo id quod advenit potentiæ ex parte actualitatis et deter­ minationis ejus ad operandum talem speciem actus debet influere in entitatem actus.478 478 Palet consequentia, auia potentia ipsa est indeter­ minata* et indifferens, et in potentialitate ad eliciendum • ...... · . ipsas operationes etiam m substantia et entitate sua, si­ quidem elicere potest diversas operationes in substantia, et etiam istas elicit cum quadam imperfectione et retar­ datione et difficultate*. Si ergo potentialitas et imperfectio ejus et indeterminatio* est etiam ad entitatem actus, remotio ergo hujus potentialitatis et indeterminationis, et actuatio, quæ fit per habitum in ipsa* vi potentiæ, influxiva est in substantiam operationis. Ergo talis actualitas non minus influit in actum quoad substantiam quam potentia ipsa quam actuat, siquidem causa influens in entitatem alicujus operationis non *n·470- 479, 5oo *η·499 *n-521 *n·473 126 DE HABITIBUS minus influit per id auod actualitas est et in quantum actuata et determinata quam per id quod potentialitatis est et in quantum indifferens. 479 XXIII — Quod manifeste patet in auxilio seu * concursu divino actuante et determinante ultimate causam inferiorem ad operandum, quia non minus influit in substantiam operationis quam virtus causae, quia determinatio et actualitas ejus est tollens indif­ ferentiam ad eliciendam entitatem operationis; ergo eodem modo habitus influet in substantiam operationis, quia determinat indifferentiam potentiæ ad ipsam operationem in substantia eliciendam. Si ergo po­ tentia influit in substantiam actus, cum * indeterminata sit ex se, multo minus1 in quantum actuata et mediante actualitate ipsa, quæ utique habitus est. *n. 199 sq. 496 *n. 478 Θ 480 XXIV — Denique hoc ipsum exemplis mani­ festatur. 481 Etenim ars, quæ est habitus factivus, concurrit ad ipsam * substantiam seu speciem artefacti, ut artefactum est, quia remota ratione artificiosi, reliquum quod manet solum est entitativum et physicum, quod autem superadditur, artificiosum est. Et licet sine arte possint aliquando fieri opera artis, ut patet antequam addiscatur ars, tamen postquam ipse habitus artis acquisitus est, et cum potentia influit in artificiosum opus, totum quod artificiosum est ab arte est, seu tota species et quidditas artefacti; quia ad totum illud quod in quidditate artefacti est, sive perfectum, sive imper1 Forsan legendum: magis. *n. 536, 548 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 127 fectum, se extendit directio artis, et de omni illo judicat et dirigit et praecepta tradit; ergo omnem illam subs­ tantiam artificialem attingit. 482 Sicut etiam habitus scientiae omnem speciem actus scientific! tangit, nec solum dirigit aut illuminat modum aliquem actus aut perfectionem illius, sed totam spe­ *ciem actus et quod imperfectum in illo est, licet enim ad illud simpliciter non sit necessarium, tamen si ponatur, etiam ad illam entitatem concurret. 483 Et similiter si unus potest de solo * portare lapidem» tamen si alter adjuvet, etiam concurret ad substantiam portationis et motus quasi unum concursum cum alio constituens. 484 Et gladius obtusus scindere potest; si autem acuatur, illa major acuties et actuatio concurrit ad totam scissionem et substantiam actus dividendi. 485 Ergo cum habitus sit quasi * acuties seu acies poten­ tiæ, qua *magis actuatur et perficitur, quando procedit in operationem, tota illa entitas actus a potentia et habitu * , emanat a potentia ut a vi radicali et prima, ab habitu ut ab actuante et acuente potentiam et deter­ minante ad talem *speciem actus ut perfecte fiat. 486 487 XXV — Nihilominus, licet actus seu operatio etiam quoad substantiam egrediatur ab habitu deter­ minante, sicut et a potentia universalius influente, tamen sub diversa ratione *formali procedit ab habitu quam a potentia. Nam a potentia procedit actus secundum univer­ *salem rationem, quatenus actus talis generis est, verbi *n. 473 *n. 492 *n. 429, 498, 524 *n. 458 *n. 178 sq. *n. 473 *n. 494,521 *n. 544 128 DE HABITIBUS gratia, a voluntate quatenus voluntarius potius quam cognoscitivus, vel e converso, et similiter quantum ad entitatem et substantiam actus primo et per se produ­ cendam seu eliciendam quomodocumque, sive imper­ fecte, sive perfecte, et sic respicit substantiam actus absolute et sine aliquo additamento vel peculiari aliqua ratione formali. 488 489 At vero habitus, cum determinet potentiam erga specialem aliquam operationem, respicit substantiam actus, non secundum universalem et genericam ratio­ nem, sed sub determinata et speciali; et rursus hanc specialem respicit *non quomodocumque faciendam, sed perfecte ex parte actus, et prompte ac faciliter ex parte potentiæ * in modo agendi, ita tamen quod ly perfecte ex parte actus non excludat substantiam actus quæ etiam ab habitu egreditur, nec dicat aliquem * accidentalem modum tantum, sed quidquid ad perfectionem operationis vel effectus potest pertinere, ut scilicet fiat determinate ista * species actus potius quam alia, fiat prompte, faciliter, majori cum inclinatione, intensione aut proportione, brevitate, perfectione, etc. *n· 541 *n. 447,450 *n·461 *n-473 Ad totum hoc concurrit habitus sub *modo deter- «· * 458 minandi et convenienter disponendi potentiam ut totum illud faciat perfecte, quia si potentiam disponit convenienter et determinat atque adjuvat ut operetur, consequenter ad faciendum operationem perfecte habi­ tus inclinat et sub hoc modo et formalitate respicit. Nec est necesse * illi assignare specialem modum corres445 pondentem ex parte rei factæ et in ipsa relucentem, sed ex modo faciendi et operandi, quia hoc facit habitus convenienter disponendo potentiam, et consequenter tenendo se ex parte modi operandi, ut jam dicemus. HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 129 * * * SOLVUNTUR ARGUMENTA 490 XXVI — Primo arguitur fundamento Vazquez *, «*· 450 quia impossibile est quod concurrant duo * agentia seu 441 virtutes per se subordinate ad aliquem effectum nisi in ipso effectu resplendeat * aliquid correspondens uni *°· 495, 500 et aliquid correspondens alteri; sed substantia actus etiam sumpta specificative et quantum ad ultimam differentiam correspondet potentiæ, et ab illa procedit et elicitur; ergo non potest talis actus quoad substan­ tiam correspondere habitui, sed aliquid præter * subs- *η· 444> 510 tantiam debet ei correspondere. 491 Minor probatur, quia in ipsa substantia actus, etiam specifice considerata, nihil est quod ab intellectu solo non possit fieri sine habitu, nam manifeste patet quod habitus generatur in intellectu per actus similes; ergo prius dantur actus talis speciei procedentes ab intellectu quam detur habitus, siquidem generatur per illos; ergo intellectus etiam sine habitu et ante habitum ipsum acquisitum * potens est influere in totam *n. 178 sq-> substantiam actus ; ergo habitus superveniens et influens 433 cum potentia nihil habet quod specialiter sibi in ipso actu correspondeat, quia concurrit (ut *diximus ) ad n. * 458sq. substantiam, et hæc tota * correspondet potentiæ, si- *n·504 quidem potest fieri a potentia sine habitu.492 * 492 Major* autem probatur, quia in causis per se *n. 490 subordinatis, oportet quod quælibet causa per sé influat et per se requiratur ad talem effectum; ergo aliquid in effectu correspondet et est reducibile in unam quod non in aliam: si enim unum et idem redu- 130 DE HABITIBUS citur in duplicem causam, altera earum superfluit, si­ quidem etiam sine illa fieret; ergo non perse requiritur, nec sunt causæ per se subordinate, sed per accidens * n*. 505 concurrentes, sicut * duo portantes lapidem, quorum *n. 483,506 quilibet sufficiens est ad portandum, tunc enim non subordinatur unus alteri per se, sed per accidens in­ fluunt. 493 Et multo minus quando causa est totaliter per accidens, ut quod homo *musicus generet hominem, ly *n· 506 musicus non influit in generationem. Potentia autem et habitus operantur per se et cum subordinatione per se in operationem, quia habitus non potest operari sine potentia, et solum ut subordinatus illi; ergo si aliquid influit, per se influit; ergo non reducitur actus in ipsum quoad substantiam, siquidem in hoc sufficienter correspondet potentiæ et in illam reducitur. © 494 XXVII — * Respondetur majorem esse veram, quando concurrunt plures causæ ut distincte, non quan­ do ex pluribus distinctis fit * una causa et integra virtus atque perfecta. Tunc enim pro indiviso eadem res et idem prædicatum et modus ex parte rei facte correspondet utrique principio, et solum * est diversitas ex parte modi operandi seu ex parte rationis formalis * sub qua tendendi, quia ad illudmet prædicatum et rationem tendit hoc et tendit illud, sed diversis viis et tendentiis, nec oportet diversum prædicatum aut rem ex parte rei facte correspondere uni et alteri, sed totum quod uni etiam et alteri, sub diversa tamen tendentia et via, et solum dicetur diversus terminus diversitate formali terminandi, non diversa ratione essendi, quia videlicet *n. 490 *n, 495,506 i *n. 498 *n. 486 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 131 diverso modo terminat, ut stat sub tali tendentia et via ad ipsum, sicut quando per diversas causas adæquatas divisim aliquid producitur, sicut, verbi gratia, idem ubi acquiri potest per ascensum et per descensum, qui sunt diversi motus, nec tamen res diversa àut prædicata diversa producunt, sed idem * sub diversis respectibus. *n. 521 495 XXVIII — Quando ergo plura principia ad eumdem effectum vel operationem concurrunt taliter quod illa non constituunt diversas causas, sed * unam et *n-494 eamdem perfectius actuatam et determinatam, *non *η·4θθ est necesse quod diversa prædicata resplendeant in effectu, quæ reducantur ad illa principia, et unum­ quodque ad suum principium reducibile sit, sed quid­ quid reducitur ad unum pro indiviso reducitur ad aliud, sub diverso tamen modo, quatenus hoc perficit et adjuvat illud ut perfectiori modo tendat in eumdem effectum. 496 Sicut *concursus et auxilium divinum primæ causæ *n. 479 actuans causam inferiorem ad agendum totum quod attingit causa inferior attingit, et omnia prædicata quæ correspondent uni correspondent alteri, licet sub modo altiori causæ primæ, eo quod ad eadem prædicata effectus ad quæ respicit causa inferior cum potentialitate et indeterminatione respicit auxilium cum deter­ minatione et actualitate. 497 Et similiter anima, quæ est * radix potentiæ, et *η· 402 ipsa potentia ad eadem prædicata actionis influunt. 498 Et in universum omnes causæ seu virtutes, qua­ rum una se habet ad aliam ut determinatio et actuatio alterius (sicut * acuties ad vim ferri scissivam), *n·485 132 DE HABITIBUS totum quod correspondet uni correspondet alteri ex parte rei factæ, licet non * ex parte modi efficiendi. *n·494 499 500 XXIX — Idem proportionaliter dicimus de habitu acquisito, qui *non elevando ad superiorem ordinem, sed perficiendo intra eumdem determinat et juvat po­ tentiam ad producendum actum, et sic influit in totum illud quod ipsa potentia potest facere *difficile , et per habitum expedite. Cum autem potentia sola facit et cum difficultate facit, utique substantiam ipsam actus, et quidquid est in actu annexum * difficile facit. Ergo si hoc ipsum mediante habitu expedite facit, ipse habi­ tus in totum illud actus influit, licet sub ratione * magis * determinata et perfecta et actuata. . *n. 407 *n. 478 *n·482 *n·488 *n,-458’ XXX — Addo quod cum habitus influat in opera­ tionem simul cum potentia, licet sub ratione magis determinata et prompta, seu adjuvando potentiam, etiam possumus ex parte operationis seu effectus aliquid *assignare quod correspondeat habitui et in illum redu- *n- 441>490 catur, et aliquid quod potentiæ, non quidem mate­ rialiter, sed * , formaliter scilicet eadem res vel prædi- *n. 486 catum sub diverso respectu, scilicet in quantum per­ fectum aut perfecte factibile a potentia. Cum enim operatio aliqua vel effectus possit fieri et perfecte et imperfecte, idem effectus secundum se consideratus correspondet potentiæ et habitui, sed ut * perfecte fac- *n· soi tus habitui, ut imperfecte potentiæ nudæ seu privatæ habitu. Θ501 501 Et cum instatur quid sit ly perfecte*, an ipsa *n·500 substantia actus vel effectus, an modus superadditus et quid sit. HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 133 502 XXXI — Respondetur quod in ly perfecte clau­ duntur omnia quæ debita sunt rei in substantia et accidentibus, et in quantum hæc faciunt statum per­ fectum in ipso effectu seu operatione, sub hac formalitate respiciuntur ab habitu, quia ad hoc tendit ut res vel operatio fiat sub tali statu et sub tali convenientia 5θθ per se loquendo, eo quod potentia sola sine habitu non * *°· potest per se loquendo ad perfectum adducere, licet aliquando faciat, quasi per accidens et irregulariter. 503 Unde nec est sola * intensio actus vel ejus singula, ritas * aut promptitudo sola vel facilitas in operando, quatenus se tenet ex parte potentiæ, sed quidquid in operatione vel effectu est ut in debito et perfecto statu sit sub hac ratione perfecti attingitur ab habitu, etiam ipsa substantia actus, et sub hac formalitate * reducitur ad habitum, licet substantia actus secundum se aut sine tali perfectione et statu possit fieri a potentia . * * 4^sq" °' *°· ^qq6, 488, *n·487 504 Et hoc modo recte *dici potest quod substantia n.49i * actus correspondet potentiæ, sumendo substantiam se­ cundum se et sub statu informi, sub statu autem per­ fecto correspondet habitui, ita tamen quod habitus etiam in entitatem operationis influit, non informem, sed formatam et perfectam. Sed quia in hac ratione perfecti est magna latitudo, et aliquando potest magis vel minus perfecte fieri, etiam habitus potest magis vel minus perfecte facere; semper tamen sub aliqua perfectiori ratione facit, et perfectior aliquis status in operatione vel effectu correspondet * habitui. *n·500 505 XXXII — Unde non concurrit ut causa per acci­ *dens ad substantiam actus, sed per se, non absolute, n. * 492 * sed prout conducit ad perfectum statum ejus etiam *n·522 ipsa substantia actus. i: 134 506 DE HABITIBUS Et hæc perfectio *non potest fieri a sola potentia. Unde *non se habent habitus et potentia sicut duo portantes lapidem, quorum quilibet æque potest totum portare, sed *sicut duo portantes lapidem, quorum neuter potest perfecte, sed unus adjuvat alium ut per­ fecte possit fiatque * una causa integra ex illis. Quamvis sit differentia quod duo portantes lapidem in diversis partibus applicant suos effectus, et non indivisibiliter eumdem impulsum emittunt. Habitus autem ita invis­ ceratur intime in potentia ut ad eumdem indivisibilem actum et effectum, et pro indiviso cum potentia concurrat, licet sub alia formalitate . * Homo autem musi* eus ita se habet quod musica respectu generationis nihil conducit, neque quoad substantiam, neque quoad perfectionem. * 502 η· *n·483·492 *n·483·512 *n·494 SQ· # Λ QC 503 sq. *n·493 ★ ★ 507 XXXIII — Secundo arguitur: Habitus super­ veniens pôtentiæ supponit in ipsa virtutem ad influen- *n·491 * dum active in operationem, non solum inchoative, sed etiam sufficienter: siquidem de facto ante generatum habitum potentia *sola actus producit, ex quibus habitus *n. 178 sq„ generatur; ergo habet sufficientem virtutem ad produ- 433 cendum illos. 508 Adveniente ergo habitu, vel crescit illa virtus pôtentiæ in eadem linea et ordine pôtentiæ, et quasi activitas et virtus * ejusdem speciei et rationis cum *n·520 potentia, vel alterius speciei.509 * 509 Non ejusdem, quia habitus specie differt a poten­ tia, nec* potest virtus pôtentiæ magis vel minus crescere. *n. 580,641 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 135 510 Non alterius, quia tunc non influet in effectum *“· 521 * ejusdem speciei, scilicet in eamdem substantiam et entitatem actus, sed in aliquem modum vel aliquid * superadditum actui. *n. 444,490 511 Nec assignari potest quomodo influat activitas diversæ speciei in eumdem numero effectum, nisi vel sit causa instrumentalis alterius, vel * una particularis *n- 514 et alia universalis. 512 Si enim partiales causæ sunt, debebunt esse ejus­ dem speciei, ut *duo homines portantes, et tunc per *n· 494 sq., accidens concurret utraque causa, et aliquid correspondebit uni quod non alteri, totales vero et adæquatæ causæ esse non possunt. 513 XXXIV — Si vero dicatur esse causa instrumen­ * talis ipse habitus respectu pôtentiæ, oportet quod *n. 511,426 aliquid operetur secundum se et aliquid ultra se ex participatione causæ principalis, quod certe assignabile non est; et similiter ipsa causa principalis se sola operari non poterit actum: sicut artifex sine instrumento non operatur, cum tamen potentia sola faciat actum. ! v r.514 515 Similiter non se habent ut * causa universalis et n*. 511, 522 particularis, siquidem potentia sine habitu producit actum, causa autem universalis * ut sol1 non producit *n·523 hominem sine causa particulari. Quod si dicatur habitum solum dispositive * in- *n. 409, 525 fluere ut prompte et facilius potentia operetur, contra eet, quia ad hoc sufficit quod ipsam potentiam dis­ 1 Cf. In II Phys., lect. 4, n. 10. 136 DE HABITIBUS ponat et tollat impedimenta * ut possit ipsa vis potentiæ *n‘434 sola influere, sicut qui removet lapidi impedimenta ut descendat non est necesse quod addat vim et activita­ tem gravitati. 516 Et * præsertim hoc patet, quando habitus in una *”·526 potentia existens disponit ut alia operetur, sicut religio existens in voluntate facit ut intellectus actum orationis eliciat, qui religiosus est, tunc enim non elicit cum in­ tellectu * , active sed pure disponit extrinsece ex parte *n·525 voluntatis ut applicetur intellectus. 517 quia habitus est causa æquivoca actus: differunt enim specie actus et habitus; ergo si habitus procedit ex actu, non poterit ex habitu generari actus, quia in causis æquivocis1 non datur reciprocatio: sol enim generat hominem, sed non homo solem. , Confirmatur * *n. 527 © 518 XXXV — * Respondetur habitum supponere in *n. 507 potentia sufficientem virtutem ad producendum actum, sufficientia indifferenti et indeterminata * et imperfecta, 488,499, concedo·, sufficientia convenienter disposita et perfecte * determinata et actuata, nego. *n·502 519 Et licet potentia sine habitu producat actum, siquidem per illum generat habitum, non tamen eodem modo, nec ita perfecte, * etiam quoad substantiam. *n. 505 Sicut puer potest portare aliquid aut motum efficere et currere, et adolescens potest generare, sed non ita perfecte sicut vir. 1 Cf. lam, q. 13, a. 5 ad 1. HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 137 XXXVI — Ad replicam *, quod adveniente habi- n*. 509 tu non crescit virtus potentiæ in specie et linea potentiæ, verum * est, crescit tamen in actualitate et determi- *n. 580,641 natione et convenienti dispositione potentiæ. Sicut etiam concursus * Dei datus potentiæ et causæ creatæ *«· 479 non addit novam partem vel speciem potentiæ, quia virtus potentiæ indifferens et indeterminata est, et si illa virtus quæ adderetur potentiæ per habitum esset ejusdem speciei cum potentia, esset etiam indifferens et indeterminata, ac per hoc non determinaret nec magis actuaret potentiam. Est ergo activitas quam superaddit habitus dis* tinctæ speciei a potentia, sed non est species distincta disparate se habens, sed determinativa indifferentiæ et virtutis ejus ad illos ipsos effectus ad quos potentia se extendit, et ideo licet sit habitus specie diversus a potentia, potest tamen adjuvare illam et influere cum illa in eamdem speciem et substantiam actus, quia ut sit activitas specie diversa, sufficit quod diverso modo et sub diversa ratione formali * tendat in operationem vel effectum, licet effectus idem * sit, quia videlicet tendit ut causa magis determinata et restricta et magis parti­ cularis ordinata ad determinandum et particularizandum indifferentiam potentiæ, et sic non concurrit eo modo quo illa, scilicet ita universaliter * et indiffe, * renter sed magis particulariter et determinate ad eumdem tamen effectum. *n·510 *n·486 *n- 494 n*· 487 *n. 478 Unde assimilantur * isti influxus habitus et poten- »*· 514 tiæ causæ universali et particulari, quantum ad hoc quod potentia est vis magis universalis et indifferens et ad plures * species actuum se extendens, habitus autem *n·470,473 ad aliquam determinatam speciem coarctatur ad quam 138 DE HABITIBUS perficit et acuit potentiam, ejus indifferentiam determi­ nando et actuando, non absolute * et adæquando ipsam virtutem potentiæ (indifferens est), sed secundum vim determinantem et actuantem ad talem speciem actus particularem, et ita ad eamdem speciem et substantiam actus ad quam concurrit potentia ut vis indifferens et universalior, concurrit habitus ut determinata et actualior. 523 524 XXXVII — Et cum * dicitur quod in causis uni­ versalibus, causa ipsa universalis se sola non producit totum effectum sed conjuncta causæ particulari, respondetur quod aliquando potest causa universalis sine causa particulari producere totum effectum causæ particularis, aliquando non, sicut sol potest generare herbam et murem et alià animalia imperfecta se solo, etiam sine concursu et influxu talium animalium, aliquando vero non potest, sicut *non potest se solo generare equum vel hominem, non intervenientibus istis particularibus agentibus. Sic potentia * universalis et indifferens potest, se sola sine habitu producere actus sui ordinis naturalis, quia respectu istorum habet virtutem sufficientem, licet imperfectam et non convenienter dispositam et deter­ * minatam. Sicut ensis obtusus * potest scindere, sed imperfecte et difficulter, si autem acuatur, scindet perfecte, et potentia si * acuatur per habitum operatur convenienter. Aliquando autem non potest aliquid operari potentia nisi * interveniente habitu, ut in actibus supernaturalibus, licet in his potentia per habitum , elevetur * sol autem quando cum homine operatur non elevatur. *n. 505 *n. 514 *n. 514 *n. 522 *n. 518 *n. 484 *n. 429, 485, 541 *n. 288, 442 *n. 406 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 139 525 XXXVIII — Ad aliam vero replicam , * quod ad *n> 515 hoc sufficit habitum dispositive * se habere, non active, *“· 409>412 respondetur non posse disponere activam potentiam ad agendum nisi activitate aliqua, quia determinatur et actuatur indifferentia potentiæ ut agat , * et talis deter- *n. 167, minatio cum sit in genere et linea activitatis, activitas sq’ esse debet . * Nam dispositiones etiam activæ esse *n-415>416 possunt, quando videlicet disponunt ad agendum. 526 Et quando virtus existens in una potentia extendit * *n· 516 se ad operandum et eliciendum in alia, oportet id fieri per aliquam diffusionem virtutis suæ, seu redundantiam in illam per quam illa alia potentia perficitur et con­ fortatur, ut docet D. Thomas (la-IIæ, q. 56, a. 2), et nos ibi explicabimus. 527 XXXIX — Ad confirmationem , * respondetur *n·517 quod actus et habitus proprie non comparantur ut causa et effectus æquivocus, quia actus proprie non est causa habitus, sed potentia per actus * tamquam *n· 175>407 per causalitatem. Unde servatur illa proportio de causa æquivoca et effectu inter potentiam et habitum, quia potentia generat habitum, non habitus producit potentiam. I 528 Respectu vero actuum non est quod servetur , * *n. 527 I quia actus causa non est, sed causalitas. Verificatur tamen quantum ad hoc quod habitus non producit eos i actus a quibus generatur, nec eo modo, sed alios eosque I perfectos. Sicut etiam sol producit radios directos, et ex J illis reflexi producuntur, non ad producendos eosdem i directos, sed ad reflexos, et per eos vehementiorem I lucem et calorem augendum. 140 DE HABITIBUS ★ ★ 529 Tertio arguitur ad probandum quod habitus concurrit ad solam substantiam actus cum potentia, non ad modum *magis perfectum, verbi gratia, quod habitus ut quatuor concurrat cum potentia solum ad operationem ut quatuor, si vero aliquid ultra illa quatuor producatur, id non * esse ab habitu, sed a po, * tentia et sic habitus nunquam influit in rationem perfectiorem, sed in id quod æquatur * potentiæ. 530 Et ratio est, quia nulla causa potest agere ultra activitatem suam; sed habitus ut quatuor est inferioris activitatis quam actus perfectior ut sex; ergo non potest illum producere, sed ille major excessus a quatuor ad sex erit a potentia, non ab habitu. 531 Patet consequentia, quia non est aliud principium a quo possit provenire. Et a simili constat, quia ante­ quam esset generatus habitus ut quatuor, actus illi ut quatuor quibus fiebat procedebant a sola potentia; ergo ut postea generetur habitus ut sex, etiam ille major excessus ut sex erit a potentia, siquidem ita se habent actus ut sex ad generandum habitum ut sex, sicut actus ut quatuor ad generandum habitum ut quatuor; ergo a quo principio procedunt actus ut quatuor et habitus ut quatuor, procedent etiam actus ut sex et habitus ut sex. 532 Et a simili, idem patet in habitibus supernatüralibus. Nam si est charitas ut quatuor in voluntate, non poterit producere actum ut sex nisi roboretur et superaddatur ei aliqua virtus ab auxilio divino ut possit in actum perfectiorem prorumpere; ergo ad perfectiorem modum operandi semper indiget habitus 543 *n· 458, *n·451 *»· 532 533 *η· 451 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 141 aliquo perfectiori principio roborari: in naturalibus quidem a potentia * quæ est causa generativa habitus, *“·529 in supernaturalibus * autem ab auxilio divino, quia *n·547 Deus est causa infundens habitus supernaturales. XL — Ex hac autem doctrina, quæ certa videtur, deducitur ulterius argumentum ad probandum non * *n·543 dari habitum acquisitum ad producendam opera­ tionem perfectam magis quam producat potentia, sed ad producendum idem quod potentia, atque adeo ad * substantiam actus dari. Quidquid vero perfectioris *n·541 modi est, a potentia * est. *n’529 Et ratio est quia, si datur habitus ut duo vel ut quatuor, tota illa perfectio a potentia processit, si­ quidem acquisitus et generatus est habitus ille a po­ tentia per actus similis perfectionis. Ergo si habitus solum potest in actum perfectum ut quatuor vel ut duo, * non respicit aliquam diversam perfectionem in actu *n·542 quam ipsa potentia, atque adeo idem facit quod po­ tentia, non aliquid perfectius, siquidem jam ipsa potentia produxerat * actus illos in eadem perfectione *n·531 in qua est generatus habitus, scilicet ut duo vel ut quatuor. Si autem habitus respicit aliquam majorem per­ fectionem in actu producendo, verbi gratia, si est habi­ tus ut quatuor quod producat actum ut sex, ille major excessus et perfectio non potest esse ab habitu illo ut quatuor, sed debet a potentia roborari ut procedat in actum ut sex; ergo nunquam verificatur quod habitus respiciat majorem perfectionem * in actu pro ratione *n· 529, 458 formali quam ipsa potentia, sed idem prorsus facit quod potentia. 142 536 DE HABITIBUS in artibus quæ inclinant ad facien- *η· 548 dum effectus artificiosos. Nam tota substantia artefacti, ut talis, distinguitur ab eo quod naturale est; ergo non reducitur in principium naturale quod est potentia, sed in artem quæ est habitus. Tota ergo * substantia effectus artificiosi est ab habitu. *n·481 Confirmatur * Θ 537 XLI — * Respondetur verum esse quod in inten- *n- 529 sione actus producendi non potest habitus se solo virtutem dare ad excessum superexcedentem, verbi gratia, habitus ut quatuor ad actum ut sex; sed nas­ citur ille major excessus ex majori conatu potentiæ ad utendum illo habitu et applicandum se ad operationem. 538 Quod vero conatus et applicatio sit major, non nascitur ex sola potentia, quia potentia est virtus indifferens et * indeterminata ad majorem vel minorem *n·478 conatum operandum, et ideo semper indiget applicante et determinante et excitante ut de facto majorem conatum et applicationem habeat. • 539 540 Causa autem applicans et excitans est vel objec­ * tum fortius movens, vel passio vehementior, vel Deus majori vi concurrens, vel causa extrinsece proponens et persuadens, aut aliquid simile, unde videmus quotidie oriri in nobis vehementiam et conatum ad agendum. n. 209 * Et ad hoc etiam multum * disponit ipse habitus, *n. 547 qui etiam si sit *minoris intensionis, verbi gratia, ut *n. 529 quatuor, tamen quia jam potentia ipsam determinavit, actuavit et faciliorem reddidit ad operandum, etiam magis disposuit ut ampliorem conatum et concursum HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 143 recipiat a causis applicantibus, et a Deo, quam si ma­ neret potentia sine habitu in sua cruda et totali indif­ ferentia. Et sic semper habitus disponit et perficit, et veluti * acuit potentiam ad perfectius operandum, et non solum ad substantiam actus quomodocumque * faciendam, quia * non solum inclinat potentiam ad faciendum actum cum intensione æquali *, sed etiam disponit ad superexce, * dentem quam magis habilitât ad concursum et appli­ cationem majorem et ad majorem conatum, quia connaturalius est quod talis conatus et concursus major detur potentiæ jam actuatæ et determinate per habi­ tum, etiam minus intensum, quam potentiæ pure indifferenti et indeterminate , * quæ de se non inclinat determinate ad perfectum, sed indifferenter ad perfec­ tum vel imperfectum, et hoc cum difficultate, habitus vero determinate semper ad perfectius, vel in intensione, vel in facilitate et promptitudine, unde communiter oritur major intensio. »n. 429, 485 *n. 488, 533 *n. 529 *n. 451 *n. 529 *n. 478, 538 542 XLII — Quando ergo dicitur * quod habitus so- *η· lum inclinat ad actum æque intensum, ad quem etiam potentia sola sufficit, siquidem talem habitum per similes actus produxit, respondemus inclinare habi­ tum ad similes et æque intensos actus, distinguo: ad æque intensos tantum et eo modo quo potentia, nego antecedens·, ad æque intensos meliori * modo quo po- *n·458 tentia et cum dispositione majori * ad intensiores pro- *n·541 ducendos, concedo. 543 Ex hoc autem *non sequitur quod habitus solum in- *“·533 fluat in entitatem actus vel in illam intensionem quam etiam efficit potentia, *non autem influat in perfectionem *n·529 6 144 DE HABITIBUS actus sub ratione perfectioris modi influendi. Itaque potentia efficit actus in substantia et in ea intensione et gradu quo producuntur habitus, verbi gratia, ut quatuor vel ut sex, sed in hoc ipso influxu procedit et influit * habitus diverso modo quam potentia. 544 545 546 Nam potentia procedit et influit ut magis indiffe­ rens, minusque determinata et actuata et secundum generalitatem potentialem et imperfectam. Unde ori­ * tur quod minus facile et prompte operetur de se eosdem actus tam in entitate quam in illa intensione in qua generatur habitus. Ipse autem habitus actuat et determinat poten­ tiam, tollitque ejus indifferentiam ad talem speciem seu entitatem (habitus quippe ad *speciem actus datur et ad illam per modum actus * primi determinat et incli­ nat potentiam; ad individuum autem et ad exercitium actus non tollitur indifferentia per habitum, sed per ) concursum * ; et inde oritur quod promptius et facilius agat, quia actualius et cum majori determinatione. XLIII — Et ulterius etiam disponit ut intensiores actus producantur, quia licet ejus activitas solum sit ut quatuor et ad actus ut quatuor, tamen habilitât po­ tentiam et * disponit ut melius applicetur ad majorem et fortiorem conatum, ex quo sequitur actus intensus ut sex vel ut octo, eo quod cum per habitum sit magis actuata potentia minusque * indeterminata ad illam speciem actus, consequenter habilior redditur ut in fortiorem conatum prorumpat quam si sic actuata et determinata non esset; *semper ergo habitus respicit perfectiori modo, id est, actualiori et magis determi- ♦n. 541 *n. 487 *n. 350, 473 *n. 169 sq., 358, 999 *n. 198 sq. *n. 541 *n. 478 *n. 488 HABITUS OPERATIVI INFLUUNT IN SUBSTANTIAM ACTUS 145 nato magisque habilitato ad intensiores actus procedere quam sola potentia. Et ita fatemur quod tam in actibus supernaturalibus quam acquisitis major excessus et intensio super intensionem habitus non * procedit a sola activitate habitus, quæ inferior est, sed a majori conatu prove­ niente in supernaturalibus * a majori auxilio, in naturalibus a potentia, non utcumque, sed ut applicata * et excitata vehementioribus objectis, eorumve persuasio­ nibus et ostensione, vel majori Dei concursu, aut favo­ rabilioribus circumstantiis. Ad quæ omnia valde con­ * ducit et habilitât etiam ipse habitus, siquidem tam potentia quam habitus prorumpunt in illum majorem conatum, et applicantur ad actum intensiorem tanto melius quanto potentia ipso habitu magis expedita et actuata manet quam habitu destituta: melius enim est disposita etiam ad vehementiorem conatum. *n·537 *n-532 *n·538 S<1· *n. 540 sq. XLIV — Ad confirmationem , * respondetur non n*. 536 solum ab habitu artis provenire actum vel effectum artis, sed etiam * a potentia, licet imperfecte et minus *n·481 disposite, siquidem potentia acquirit habitum artis per similes actus; ergo ante potentiam illos elicit sicut in quolibet alio habitu. Postquam autem productus est habitus artis, ille concurrit ad ipsam substantiam et speciem actus artificiosi sub promptiori et faciliori * *n· 541 modo, sicut in aliis habitibus in ordine ad suos actus dictum est. ARTICULUS V DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 549 I. — Ex duplici habitudine quam dicit habitus, scilicet ad subjectum in quo est, et ad objectum circa quod est, nascitur duplex modus augmenti, alter ex­ tensionis circa objecta materialia ad quæ se extendit sub eadem * semper ratione formali a qua sumitur *g28 7sq., 638 unitas specifica, et ideo ista non crescit nec variatur, alter intensionis circa subjectum, in quo firmior et intensior redditur habitus. 550 Fit extensio penes diversa objecta materialia pro­ cedendo de uno ad aliud, et ideo dicitur fieri per addi­ , tionem * non partium seu entitatum quibus componatur *n·581 intrinsece, sed per additionem extrinsecam objectorum ad quæ tamen respectum habet ipse habitus. 551 Fit intensio non penes diversa subjecta vel * partes *n·730 subjecti, qui eas non requirit, sed etiam in una eademque parte, et in eodem indivisibili subjecto et puncto potest eadem qualitas intendi et remitti, id est, firmior et radicatior reddi in subjecto. ★ ★ 552 II. — De his modis augmenti late egimus1 in libris De Generatione, quantum ad intensionem præsertim, et aliquid etiam de extensione tetigimus; et in 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 1-3, II (Reiser), p. 635-659. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 147 Logica1 egimus de unitate scientiæ in esse qualitatis et entitatis, quomodo videlicet maneat una entitative, licet extendatur ad plures conclusiones quæ per diversa * media sciri debent, et diversis speciebus intervenien­ tibus quibus scientia utitur et quas ordinat ad intelligentiam conclusionum. n. 643 sq. * Θ 553 In præsenti solum aliquibus interrogationibus et dubiis discurremus circa explicationem augmenti extensivi; in * sequenti articulo, intensivi. *”·7308 DATUR AUGMENTUM IN HABITIBUS 554 an sit certum habitus augeri tam augmento extensivo quam intensive. ** * 555 certum esse loquendo in genere quod habitus augeantur, licet ex diversis principiis. III. — PRIMO ERGO QUAERITUR, Respondetur ★ * 556 Nam in habitibus infusis constat ex Scriptura, in acquisitis, experientia . * *n·559 © 557 Constat primum ex ipsa * , Scriptura nam de chari- *n. 556 tate dicitur {Philip. 1, 9): Oro, ut charitas vestra magis 1 Curs. Phil., Log., II P., q. 27, a. 2,1 (Reiser), p. 836-838. 148 DE HABITIBUS oc magis abundet; et (Eph. 4, 15): In charitate, cres­ camus. — De fide habetur (Luc. 17, 5), ubi dixerunt Apostoli ad Dominum: Adauge nobis fidem. — De gratia seu justificatione habetur (Apoc. 22, 11): Qui justus est, justificetur adhuc. 558 Et de fide, spe et charitate simul orat1 Ecclesia ad Deum: “Da nobis, Domine, fidei, spei et charitatis augmentum”. Θ 559 IV. — Secundum constat ex ipsa * , experientia quia *n-556 videmus effectus procedentes a magis exercitatis et assuetis esse perfectiores et auctiores; ergo et habitus ipsos: ex perfectione enim effectuum perpendimus cau­ sarum perfectionem. 560 Nec est ratio cur habitus infusi *augeri possint et *n·557 si­ non habitus acquisiti,'qui magis ex actibus dependent et ab eis acquiruntur. Ergo si dantur actus perfec­ tiores et auctiores in promptitudine, facilitate, exten­ sione et intensione, etiam et habitus ipsi magis auge­ buntur, siquidem ex actibus generantur aut meliorantur habitus, et ex habitibus rursus alii actus procedunt. * * * 561 V. —■ Quod autem in hoc augmento habituum in­ veniatur extensio et intensio, etiam ipsa experientia et discursus manifestant. 1 Oratio Dom. 13 post Pent. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 149 Θ 562 Videmus enim in scientiis proficere hominem dupli­ citer. 563 Tum capiendo notitiam plurium objectorum seu conclusionum quas antea ignorabat, et hæc *extensio *n. 550, 633 quædam est, quia plures notitiæ habentur, et posse in plura extensio potestatis est. 564 Tum etiam eamdem veritatem profundius et vehe­ mentius penetrando, magisque ac magis illi adhærendo, quod augmentum non est extensionis, sed meliora­ tionis, quia non erga plura dilatatur, sed in eodem firmatur et radicatur. Et hoc * vocamus augmentum n. * 551 intensionis, quia intensio est * melioratio circa idem. *n. 869 565 Similiter in habitibus infusis, aliquando actus ferventiores procedunt, et promptius ac delectabilius vel fortius, aliquando etiam fides firmiorem se sentit et abundantius erga credibilia fertur, quod est augmen­ tum intensionis et meliorationis circa idem. AUGMENTUM EXTENSIVUM EST INTRINSECUM, NON ADDITIONE QUALITATIS, SED MODI 566 VI. — SECUNDO INQUIRES, an ista extensio in habitibus, quam per experientiam* in effectibus eorum *n·559 agnoscimus, sit formalis et vera additio seu extensio in ipsis habitibus per aliquid intrinsecum; an vero solum sit virtualis aliqua extensio penes aliquid extrinsecum ad quod habitus induat novum respectum; vel quid tandem sit. i | J .1 fl | f 150 DE HABITIBUS *** 567 Respondetur in hoc esse varietatem opinionum, de quibus latissime agit Suarez {Metaph., disp. 44, sect. 11) ». ★★ 568 Censent enim aliqui absolute omnem habitum tam intellectus quam voluntatis esse entitative *simplicem , *n·83> 575 solum vero extensive augeri penes diversos status imper­ fecti vel perfecti, secundum quos potest in aliqua objecta modo, in quæ non poterat ante. — Quæ est communior sententia Thomistarum, quam tractavimus in Logica2, agentes de unitate entitativa scientiarum. 569 Alii distinguunt de habitibus intellectus et volun­ tatis, et in habitibus intellectus inveniunt augmentum extensivum propter coordinationem multarum specie­ rum, ex quibus sumuntur notitiæ et repræsentationes diversorum objectorum circa quæ versatur scientia, non in habitibus voluntatis, quæ his speciebus non utitur. — Quæ opinio attribuitur Soncinati (Metaph., VI, q. 9).570 * 570 Alii vero tam in intellectu quam in voluntate ponunt admittere habitus extensivum augmentum, sicut virtus temperantiæ* potest esse prompta in absti- *n. 677, nendo a cibo et non a potu, crescere vero et extendi 691 sq’ ad hoc ut etiam a potu temperet. — Quod sentit Vazquez (In lam-IIæ, q. 52, disp. 80, cap. 2) et sequitur Montesinos (In lam-IIæ, q. 52, disp. 33, q. 2); refra­ gatur vero Lorca (In lam-IIæ, q. 52, a. 1) et Martinez (In lam-IIæ, q. 52, a. 2, dub. 1). 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 694-716. ’ Curs. Phil., Log., II P., q. 27, a. 2, I (Reiser), p. 830-839. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 151 ★ ★ 571 VII. — Circa modum etiam quo habitus dicatur extensive augeri, et quid per talem additionem fiat vel accrescat habitui, valde dissident auctores. © 572 Quidam enim existimant fieri hoc augmentum per * additionem qualitatis ad qualitatem, ita proprie ad ve- *n·746 nientem et componentem cum alia quod se habeant ut partes unitæ et componentes unum integrum totum, sicut pars caloris in una parte quantitatis componit extensive cum alia existente in alia parte. — Quod non­ nullis recentioribus attribuit Suarez ». © 573 VIII. — Alii vero existimant dari quidem plures et diversas qualitates in augmento extensivo, non tamen unione aliqua conjunctas, sed per modum collectionis et coacervationis plurium qualitatum, quod ibi1 * 2 Suarez *π·607 attribuit Scoto3, Gregorio4, Gabrieli®, Ocham®, etc. © 574 Ipse autem Suarez existimat non fieri quidem aug­ mentum extensivum in habitibus per veram et realem compositionem unius qualitatis ad aliam, nec negandum 1 * ’ 4 4 * Metaph., disp. 44, sect. 11, n. 12, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 697. Metaph., disp. 44, sect. 11, n. 18, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 699. Cf. In Prolog. Sent., q. 3, dub. 2. Cf. In Prolog. Sent., q. 3, a. 1. Cf. In Prolog. Sent., q. 9, et In III Sent., dist. 2, q. 2. Cf. In Prolog. Sent., q. 1 et 9. 152 DE HABITIBUS esse dari aliquos habitus simplices, qui possint per suam simplicem entitatem in varia objecta partialia virtualiter extendi et plures actus efficere circa diversa ob­ jecta materialia, dari tamen in aliquibus habitibus unitatem compositam per collectionem et subordinationem plurium qualitatum, quæ respectu illius integri habitus censentur habitus partiales . * *n. 576, 588, 611, 748 575 Ita habet (Metaph., disp. 44, sect. 11, n. 55) et sic de illis habitibus loquendo sequitur sententiam Scoti , relatam * et deserit sententiam S. Thomæ, qui censet *n·573 istum habitum sic extensum et augmentatum manere *simplicem qualitatem, ut ibidem fatetur2. 576 Tandem vero docet3 unitatem scientiæ non esse exactam, sed quasi artificialem, ideoque constare ex pluribus, idemque probabiliter posse admitti in pru­ dentia et arte et in habitibus appetitivis (sic convenit in hac parte cum * ), Vazquez et in his habitibus qui *n·570 habent solum unitatem ex * coordinatione plurium *n. 573 qualitatum dari augmentum extensivum, sed per addi­ tionem novæ qualitatis, quæ in se quidem * integra est *n·577 et aliquando specie diversa a priori, licet respectu totius compositi dicatur * . partialis *n·574 © 577 IX. — Hæc est explicatio sententiæ Suarez, quam aliqui brevius referunt, dicentes ipsum negare verum et proprium augmentum extensivum in habitibus, quia pro quolibet augmento ponit novam et distinctam 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 711. 1 Metaph., disp. 44, sect. 11, n. 56, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 711. • Metaph., disp. 44, sect 11, n. 68-69, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 715. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 153 qualitatem, quæ in se integra * est et simplex. Dicitur *n. 576 tamen augere et extendere priorem quasi collective et artificiose, sicut collectio acervi vel populi augetur per aggregationem ex accessione aliorum, et numerus ex numero superaddito. 578 Quomodo vero in istis omnibus servetur * una formalis ratio sub qua ille habitus seu illa scientia se extendit ad omnia sua objecta, semper est difficile expli­ catu, cum videamus unam potentiam et unam fidem ad plura se extendere quam illam collectionem habi­ tuum; et cum quælibet ex illis qualitatibus suam afferat formalem rationem, potius videtur ex omnibus assuta et collecta quam una. *n. 549, 575, 614 * * * 579 580 X. — DICENDUM NIHILOMINUS EST de mente D. Thomæ augmentum extensivum habi­ tuum non fieri per solam * collectionem plurium qualitatum, nec per * compositionem et unionem realem et intrinsecam diversarum qualitatum inter se, sed penes novum modum * applicantem habitum et rationem formalem ejus ad attingen­ dum aliquod objectum, ubi specialis est difficul­ * tas in tali applicatione facienda. Quod non* contingit in potentiis, quia potentiæ solum operantur ut causæ universales* et indifferentes, quam universalitatem et indifferentiam statim a prin­ cipio habent. Habitus autem dantur ad determinan­ dum in speciali et facilitandum seu tollendum difficul­ tates. Unde aliquando potest esse difficultas in ipsamet applicatione ad hoc objectum materiale præ alio, *n. 573 *n. 572 *n. 583, 675 *n. 591580 * *n^520, 592, *n. 487 154 DE HABITIBUS et habere illam sicque applicari ad tale objectum novum extensio est. * * 581 XL — Deducitur hæc resolutio ex D. Thoma, in primis (la-IIæ, q. 52, a. 2), ubi distinguit utrumque augmentum in habitibus extensivum et intensivum. Et extensivum aùgmentum in habitibus docet esse per , additionem * sicut cum aliquis plures conclusiones geometriæ addiscit, augetur in eo habitus ejusdem scientiæ secundum *speciem . 582 Explicans (la-IIæ, q. 52, a. 2 ad 2) autem quomodo fiat augmentum in illis formis seu habitibus, inquit quod “causa augens habitum facit quidem semper aliquid in subjecto, non autem novam formam. Sed facit quod subjectum participet perfectius formam præexistentem, aut quod amplius se extendat”. 583 XII. — Ubi vides pariformiter loqui D. Thomam de eo quod noviter advenit formæ in intensione et ex­ tensione, quod scilicet in *ne.utra acquiratur nova forma, sed solum quod subjectum magis participet formam præexistentem, aut quod amplius se extendat, quod utique pertinet ad novum * , modum si nova forma non est. Et ita si in intensione non acquiritur nisi novus modus, utique nec in *extensione , cum eodem tenore de utroque loquatur. 584 Et nihilominus vocat D. Thomas extensivum augmentum augmentum per * additionem et secundum ipsam formam, quia etsi *non fiat additio intrinseca novæ formæ et qualitatis ad formam præexistentem, ♦η. 550 *η. 585 *η. 582 *η. 579, 630, 771 sq., 968 *η. 672 *η. 581 *η. 583 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 155 fit tamen additio extrinseca , * quia ad novum objectum se extendit; ad differentiam * intensionis, quæ non fit ad novum subjectum, sed in eodem qualitas radicatur, et ita non admittit additionem etiam extrinsecam et ex parte subjecti. j ? ί 585 i i? ï !i· I I Dicitur autem per hanc additionem augeri scien5gl 66 tiam secundum se ipsam *, quia augetur secundum res- *”* pectum ad suum specificativum, quod est objectum, quatenus ipsa formalis ratio ad novum materiale objectum applicatur et extenditur, et hæc applicatio seu extensio, cum conveniat ipsi scientiæ et rationi formali ejus per ordinem ad objectum, dicitur convenire ei et augeri secundum se ipsam, non * tamen superaddita *»· 583 nova esseritia vel forma, sed nova applicatione, seu modo talis formæ, quia hoc ipsum habet ex sua specifica ratione, ut recte docet Cajetanus (In lam-IIæ, q. 49, a. 4, n. 8). © 586 XIII. — Eodem modo loquitur S. Thomas (laIlæ, q. 54, a. 4), ubi aperte dicit in corpore articuli quod habitus in hoc proportionatur potentiæ * quod sicut potentia una existens se extendit ad plura, ita habitus unus existens ad plura se extendit, et licet ex parte eorum ad quæ se extendit habeat multiplicitatem, tamen quia illa multiplicitas est ordinata ad aliquod unum ad quod principaliter habitus respicit, inde est quod habitus est simplex * qualitas, non constituta ex *’539’ 5751 pluribus habitibus, etiamsi ad multa se extendat. 587 Et (la-IIæ, q. 54, a. 4 ad 3) inquit quod “qui in aliqua scientia acquirit per demonstrationem scientiam conclusionis unius, habet quidem habitum, sed imper- i1 i i j, j J J #J1.588 <0.1079 sq. 156 DE HABITIBUS fecte. Cum vero acquirit per aliquam demonstratio­ nem scientiam conclusionis alterius, non aggeneratur in eo alius habitus; sed habitus qui prius inerat fit per­ fectior, utpote ad plura se extendens, eo quod conclu­ siones et demonstrationes unius scientiæ ordinatæ * sunt, et una derivatur ex alia”. 588 589 XIV. — Ubi D. Thomas additionem ponit in ali­ quo * extrinsece adveniente seu perficiente habitum ipsum, *non tamen ita quod sit novus habitus etiam partialiter adveniens et conjunctus alteri. Hoc enim * excludit illud verbum ‘aggeneratur’. Constat enim quod aggeneratio non est productio totius, sed novæ partis additio, ut cum igni jam existent! nova pars ignis advenit, aut animal per nutritionem et augmentationem novis partibus crescit. Has igitur partes in exten­ sione formarum sustulit D. Thomas dicens non aggenerari novum habitum, sed præexistentem perfici, quia ad plura applicatur seu extenditur. Et multo magis exclusit additionem supervenien­ tium habituum totalium, dum dicit1 esse habitum sic extensum *simplicem qualitatem, non ex pluribus ha­ bitibus constitui. *n. 659 *n. 584 *n. 583 *n. 574 *n. 83, 575, 586 ★ * 590 XV. — Ratio et fundamentum * hujus tradi non potest nisi supponendo quod augmentum hoc in ali­ quibus habitibus debet intrinsece fieri in ipso habitu, * et non solum per * extrinsecam appositionem et addi­ tionem novæ materiæ, quia habitus operativi (de quibus nunc loquimur præcipue) sunt quædam dispositiones 1 Cf. lam-IIæ, q. 54,Ja. 4. *n. 579 sq. *n. 642 sq. *n. 592, 635, 644, 646 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 157 pôtentiæ determinate ad aliquam speciem * operationis, *n. 473 quæ versari solet circa plura et diversa objecta mate­ rialiter et partialiter se habentia intra illam speciem, ut facile videre est in scientiis aliisque virtutibus quæ diversa objecta tangunt sub eadem ratione formali. Imo et in potentiis id apparet, quæ unica formali ratione tangunt valde diversa objecta, ut visus tot colores, audi­ tus tot sonos, intellectus tot veritates. 591 t. Invenimus etiam peculiares * difficultates inveniri *n. 579 in applicatione habituum aliquorum erga sua objecta attingenda, sicut quædam conclusiones difficilius edu­ cuntur de suis principiis quam aliæ. Nec ista difficultas oritur solum ex defectu extrinseco, videlicet quia debita materia non applicatur aut non debito modo, sed ex defectu intrinseco, quia non est sufficiens vis in habitu ad tales effectus nisi in se immutetur. Sicut agens non potest aliquando educere aliquam formam e sub­ jecto, non solum quia non applicatur ei materia, sed etiam quia activitate sua non valet eam attingere, sed debet fortificari: ut modicus ignis non valet lignum comburere, etiam sibi applicatum. Sic modicum lumen habitus in intellectu non valet penetrare principia et conclusiones difficiliores educere, etiam si objecta sint applicata per species *, sed indiget in se perfici et crescere *n. 208 sq. ut ad illa extendatur. Θ ' 592 XVI. — Et secundo, quia alias si extensio habitus " solum explicaretur per extrinsecam * appositionem ma- *n. teriæ cui applicaretur, sicut ignis applicata sibi ex; trinsecus materia fit extensior et major, non esset ratio • cur pôtentiæ ipsæ non admitterent * talem extensionem, 590, 635 641 158 DE HABITIBUS aut etiam habitus quidam, qui sunt in voluntate , * ut *ηθ5ΐ charitas et spes, siquidem de se non possunt operari nisi apposita materia et objecto; non semper autem apponitur objectum circa quod potentia eliciat actum, et sic indiget extensione extrinseca ut ea attingat. Sicut oculus qui modo videt unum colorem aut objec­ tum visibile, postea videt aliud et extenditur erga illud. Et similiter intellectus modo discurrit circa unum objectum, postea circa aliud, et charitas modo amat Deum, modo proximum, et inter ipsos proximos, exten­ ditur modo ad istos, modo ad illos, et tamen potentiæ istæ non accipiunt argumentum extensivum. 593 Signum ergo est tale augmentum non convenire solum ex appositione extrinseca materiæ seu objecti. Requiritur ergo quod qualitas sic augenda seu extendenda in se * intrinsece recipiat aliquam immutationem seu perfectionem ut augeri dicatur. 5θθ 636 675 ★★ 594 Quod vero tale augmentum * non 630 fiat per diver- *il' * sas qualitates advenientes, sive totales, sive partiales, *p'572 sq' sed per diversos modos ejusdem qualitatis, probatur 607sq tum a priori, tum a posteriori *. *J1' Θ 595 XVII. — A * priori quidem, ex differentia qua &■ * 594 crescit materia, et qua crescit forma etiam accidentalis. Magnitudo enim materiæ ex se ipsa et ex propria ra­ tione fit per partes vel per numerum. Forma autem θθ3 de se *non habet partes nisi ex accommodatione ad *0' materiam. Et hoc ideo, quia materia ordinatur ad DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 159 recipiendum secundum divisionem et quantitatem, * forma autem ad dandum esse et speciem et operari. *n. 618 596 Quod autem est pure potentiale et receptivum, de se habet indeterminationem quamdam et quamdam quasi infinitatem potentialem, unde sicut indiget deter­ minari, ita et *dividi , ne maneat in confuso. Et sic ad- *n. 599 ditio vel diminutio ejus fit per quamdam dïvisibilitatem, et consequenter penes partes quæ faciunt plus vel minus. 597 At vero forma de se est determinativa, quia actus est qui determinat et distinguit , * utpote opposita inde- n*. 842 terminationi et potentialitati materiæ. Non * ergo ad- *n. 746 sq. ditio in formis per se loquendo debet intelligi penes , * partes quia partes, vel sunt açtus et potentia, quæ *n. 595 immediate sunt unibiles, vel sunt partes intégrales ejusdem rationis, divisibiles tamen inter se, quia de ratione partis est esse divisibilis. 598 Non possunt * primo modo esse partes in formis, n. * 597 quia * forma ut forma est actus, non potentia; ergo si *n. 758,803 altera pars est potentia, illa prout sic non potest esse forma, et sic ex illa et ista non componetur forma una, sed illud quod resultabit erit compositum ex actu et potentia, ex materia et forma, non vero erit tantum forma.599 599 Nec secundo* modo possunt intelligi partes in ipsis formis, quia de ratione talium partium est quod sint divisibiles. Quod autem est divisibile, est in potentia ut dividatur, et per ipsam divisionem* potest in actu perfici et reduci. Forma autem in quantum forma non perficitur nec in actum reducitur divisione, sed potius minoratur; potius autem accessione* aliqua perficitur, vel circa objectum, vel circa subjectum*. *n·597 *n-596 *“·6061 623 *n·636 160 DE HABITIBUS 600 XVIII. — Ex hinc roboratur ista probatio, quia forma de se est aliquid simplex, non compositum; *sed *η?θθgC omne constans ex partibus unitis est compositum, vel ' per se unum, vel per accidens; ergo forma non potest intrinsece constare ex partibus, et divisibilis esse in illas, aut ex unione earum constitui. 601 Minor est certa, quia ubi sunt partes unitæ et *n. 6oo * facientes totum, tale totum est resolubile in illas partes, ergo etiam componibile ex illis; ergo omne quod constat ex partibüs est compositum. 602 Major probatur, quia forma est id quo aliquid n. * * 600 constituitur tamquam extremo et parte * formante ipsum *n. 747 totum; ergo non debet esse in se formatum: omne autem compositum est formatum, et non forma solum. 603 Contra rationem ergo formæ est habere * , partes *n. 595 quia quod habet partes in se intrinsece formatum est, et quod est formatum non est forma, quæ solum infor­ mat et constituit ut quo; non autem est formatum, quia hoc est constitutum ut quod. 604 XIX. — Et licet dicatur quod istæ partes sunt æqualis activitatis vel actualitatis, nec una redditur formata per aliam, sed omnes sunt forma, nulla vero est formata, contra est, quia saltem illud totum aggre­ gatum ex illis partibus et ex illis resultans erit formatum ex illis, utpote perfectius quam singulæ partes, quia totum est majus suis partibus et ex illis componitur et resultat. Ergo est formatum ex illis sicut et compo­ situm. Et sic non est forma, quia non est simplex quiddam, sed formatum et compositum: repugnat autem aliquid simul esse formam et formatum, seu tale ut quo et ut quod. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 605 606 161 Quare si per additionem* partium augetur habitus, *”· 572’594 jam totum illud resultans et augmentatum non est forma, sed aliquid formatum et compositum. Solum ergo forma in quantum forma præcise potest crescere* per hoc quod ejus actualitas se explicet circa plura illi. Et modi se explicandi, sive intensive circa subjectum, sive extensive erga plura objecta, sunt additiones formæ intra rationem formæ, quæ est entitas simplex; et ita debet augeri in sua entitate et ratione formæ quod non debet componi et reddi formata ex pluribus: sic enim augere formam non esset relinquere formam, sed facere formatam. XX. — * Denique excluditur ista ratio et modus augmenti per additionem partium et entitatum diver­ sarum in formis, quia vel istæ diversæ entitates super* additæ et accumulate ad augendum formam uniuntur inter se faciuntque unam integram formam ex pluribus partialibus, sicut ex partibus quantitativis fit augmen­ tum et additio quantitatis, vel sicut ex materia et for­ ma, actu et potentia fit una res, vel solum sunt ibi plures entitates sine unione inter se, ita quod non constituant unum integrum et per se, sed solum aggre­ * gatione sit unum et numeratione plura, sicut plures lapides in uno acervo, sic plures qualitates in una poten­ tia circa plura objecta partialia; et tunc adhuc est , * difficultas an sint illi habitus et entitates diversæ speciei aut similitudinis, vel ejusdem * prorsus rationis, sive partiales sint, sive totales, quilibet circa suum objectum, ibi autem sola aggregatione unum sunt. f } ij s f i' { ! > j o 607 l *n. 594 n. 572 sq. * *n. 573 *n. 617 *n. 618 162 DE HABITIBUS 608 XXI. — Quidquid ex *his multiplicat difficultates. 609 Nam si sunt partes, oportet assignare quomodo uniantur seu uniri possint ad faciendum unum inte­ grum ex illis partialibus formis. Nihil enim proprie unitur alteri ad faciendum per se unum, nisi se habeant sicut actus et potentia, perfectum et minus perfectum, quia illæ partes faciunt unum per se, quæ per se sunt coordinate et subordinari possunt in uno esse. Si enim per se non coordinantur, nec per se uniuntur, quia unio ex ordinatione extremorum fit; si autem non uniuntur per se, sed per accidens, nec faciunt unum per se, sed per accidens, quia unum ex unione fit. 610 Non possunt autem per se coordinari, si utraque se habet ut actus et forma, quia actualitas est perfectio sicut potentialitas imperfectio. Una autem perfectio non ordinatur per se ad aliam, nisi in quantum perfici­ tur ab illa, in tantum vero perficitur in quantum est perfectibile, et in tantum perfectibile in quantum est in potentia , * non in quantum est in actu; ergo forma in *“·596 sq' quantum forma et in quantum actus non coordinatur ut pars ad alteram partem formæ, quæ in quantum forma et actus non perficitur, sed perficit et actuat; ergo in quantum forma non * est pars per se coordinata 597 alteri parti, quæ non est materia et perfectibilis per ipsam.611 611 eligatur non solvit sed *n·607 XXII. — Si vero dicatur partiales* habitus non *n·574, 748 coordinari per se ad invicem, neque hoc modo in formis inveniri partes, eo quod ratio formæ petit per se sim­ plicitatem, cum sit actus ut quo et perfectio' actuans et formans, non perfectibile: repugnat enim simul i 1 ' DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 163 aliquid esse formam, et in eo quod forma esse forma­ bilem, et quia hoc est munus recipientis, non formantis, licet una forma possit recipere aliam, ut anima intel­ lectum, intellectus autem et species; sed hoc non est in quantum forma, nec ad munus informandi, sed in quan­ tum subjectum; augmentum * autem formæ est in ratione et munere formæ, ut perfectior forma sit. Ubi autem sunt partes, semper aliquid formabile est et perfectibile ex consortio alteriüs partis. Cæterum in formis dicentur dari partes, quia revera sunt diversæ formæ et diversi habitus quasi totales et specie distincti, adunantur tamen in ordine ad unum finem quem principaliter intendunt vel manifestant, et ea ratione congregantur in ratione unius scientiæ, vel virtutis moralis. ! 612 XXIII. — Contra hoc est, quia si habitus solum hoc modo habent partes et extensionem, simpliciter non poterit dici quod habitus extenditur vel augetur, sed quod plurificatur, et quilibet eorum versatur circa suum objectum distincto modo ab alio. 613 Unde sequitur non posse dari habitum qui circa duo objecta versari possit, etiamsi in aliqua ratione formali conveniant, sed quodlibet * suum habitum seorsum postulat, licet propter similitudinem utriusque in hoc quod tendunt ad eumdem finem vel participant de aliqua ratione formali dicantur per similitudinem unus habitus aut una scientia. 614 Hoc autem dici non potest, quia in aliqua scientia contingit esse plura objecta inadæquata et partialia, quæ inter se connexionem habent possuntque sub eadem * ratione formali attingi, sicut et ab eadem potentia * multa *n. 866 sq., 961 *n. 614, 616 *n. 549, 578, 616, 628 *n. 586 164 - DE HABITIBUS objecta attinguntur sub eadem ratione formali, ut plures colores visu, et ab eodem habitu infuso plura objecta materialiter et inadæquate se habentia attin­ guntur, ut plura credibilia a fide, plura diligibilia a charitate; ergo etiam in habitibus acquisitis non repugnabit plura objecta materialiter et inadæquate se habentia sub eadem autem formali ratione convenientia ab eodem habitu attingi. Non * autem quodlibet ob- *n·613 jectum suo habitu, præsertim quia cum sint connexa, et id quod est conclusio illata ex istis præmissis possit esse principium pro aliis conclusionibus, non repugnat eumdem habitum qui conclusionem intulit, eadem uti conclusione tamquam principio ad aliam inferendam, quia cum non sit principium per se notum, sed illatum (qui est habitus scientificus), non repugnabit cognosci ut inferens aliam conclusionem, quia ita infertur et attingitur ut illatum quod in eo cognoscitur connexio et vis quam habet ad aliam conclusionem inferendam. 615 Ergo etiam eodem habitu quo deducitur ista con­ clusio potest et alia deduci quæ connexionem habet cum ipso: si enim cognoscit principium ut inferens, etiam id quod ex illo infertur cognoscere potest, quia eodem actu attinguntur præmissæ ut præmissæ et conclusio; ergo et eodem habitu. 616 Non ergo tot habitus concedi debent quot objecta, * si omnia in eadem * ratione formali conveniunt, quia ex ratione formali sumitur unitas habitus seu potentiæ, non obstante multiplicitate materiali et inadæquata.617 617 XXIV. — Quod vero eadem difficultas* maneat in explicando quomodo partes istæ habitus se habeant; an sint partes ejusdem rationis; an diversæ, id est, an *n. 613 *n- 549,578 *n. 607 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 165 sit totum homogeneum habitus inde resultans, an totum heterogeneum, deducitur ex dictis. 618 Nam si sunt * ejusdem rationis, ergo idem poterit *n- 607>617 facere una pars atque altera, quia quæ sunt ejusdem rationis semper habent eumdem effectum. Unde pro­ prie non inveniuntur partes ejusdem rationis nisi ubi aliquid corporaliter extenditur, et oportet diversas partes homogeneas habere ut diversas partes spatii occupet. At vero in formis seu virtutibus quæ sunt rationes operandi aut dandi esse *, si omnes partes sunt *n·595 ejusdem rationis, idem prorsus operabuntur, et sic quælibet sufficit facere quod altera, impertinenterque et superflue una accumulabitur alteri, cum non existant in diversa parte subjecti, sed in eadem indivisibili. 619 Et in sententia D. * Thomæ sequitur etiam illud *n·579 inconveniens quod plura accidentia, solo numero dis­ tincta et ejusdem rationis, erunt in eodem subjecto indivisibili. 620 De quo egimus in libris De GenerationeU Θ 621 XXV. — Et major difficultas est, quomodo istæ partes uniantur inter se et faciant unum habitum seu unam formam, quæ sit vere forma et simpliciter ac per se una, quia partes homogeneæ et ejusdem rationis, quando omnino sunt æquales vel *similes , ut in aqua *»· 623 vel lapide, licet una non sit potentialior aut minus actualis quam alia, tamen omnes potentiales sunt respectu unius formæ totalis a qua informantur et in unitatem per se rediguntur. 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 9, a. 5, II (Reiser), p. 792-794. f i 166 622 623 624 DE HABITIBUS Si autem possent fieri per se unum, neque uniren­ tur illæ partes ad faciendum unum per se, sed solum essent ibi conjunctæ per modum * aggregationis et unitæ per accidens, sicut plures res sunt in uno loco, vel plura accidentia simul in eodem subjecto. At plures partes ejusdem habitus vel formæ non se habent potentialiter ad unam formam totalem, qua omnes informentur et reducantur in unam unitatem per se: sic enim non essent formæ informantes, sed aliquid formabile et formam recipiens, ergo tales partes non uniuntur nec faciunt unum per se in ratione unius formæ. Solum enim partes intégrales homogeneæ possunt fieri unum in ratione formabilis et actuabilis, in quantum ex eis fit unum totum, quod est formalius et actualius parti­ bus. XXVI. — At vero, si istæ partes sint *dissimiles et heterogeneæ, et tamen uniantur in ratione unius habitus, currit fortius ratio * , facta quia tunc non solum omnes partes sunt in potentia respectu totius quod actualius et formalius est, sed etiam una pars est im­ perfectior altera et ex consortio alterius perficitur, eo quod una pars est perfectior altera et sic actuatur ab alia. Unde talis pars non est solum forma et actus, sed formata et actuata, atque adeo stando in vi et ratione formæ non potest una forma augeri per partes * et per additionem, nisi reddatur formata, et sic extra­ hitur a linea et ratione formæ intra quam non potest augeri et addi nisi per diversos modos et * explicationem sui, sive erga objectum, sive erga * . subjectum Præter hoc autem, si ipsæ partes quibus fit additio formæ dissimilares sunt et heterogeneæ, una est per­ fectior altera et operatur seu actuat plusquam altera. *n. 573 *n. 621 »n. 595 sq., 607 sq. *n. 597 *n. 599, 606, 627, 630 *n. 636 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 625 167 Inquiro ergo an prima pars quæ acquiritur in scientia circa primam conclusionem sit perfectio; an , secunda * quæ circa secundam conclusionem. *n. 627 626 Nam prima videtur esse perfectior, quia ex prima conclusione infertur secunda; ergo continet illam et est causa illius, et non causa univoca, cum non sit ejusdem rationis, ergo æquivoca; ergo perfectior, sicut principia se habent erga conclusiones. 627 Et alia parte, * secunda pars habitus seu quæ versa­ *n. β25 tur circa secundam conclusionem debet esse perfectior, quia reddit intellectum magis perfectum seu magis scientem, utpote majoris et extensioris scientiæ quam sola prima pars habitus quæ tangit solum primam con­ clusionem; ergo est perfectior. Unde et magis * explicat *n. 623 illam atque in actum reducit, et sic perfectior esse debet.628 * 628 XXVII.—Quod si dicatur esse perfectiorem quia continet seu attingit secundam conclusionem ut deduc­ tam ex prima, et sic attingit etiam primam, ideoque perfectior est quam illa sola pars habitus quæ attingit solam primam conclusionem, non tamen erit perfectior si cum præcisione sumatur ut attingit solum secundam conclusionem, contra est, quia illa secunda pars habitus per se et non per accidens habet attingere secundam con­ clusionem ut illatam ex prima, quia scientifice illam attingit; ergo ex causa; ergo per se et non per accidens habet attingere primam ut inferentem secundam; ergo per se habet cognoscere vim quam habet ad inferendam secundam scientifice et perfecte et secundum resolu­ tionem ad sua principia; ergo per se habebit attingere primam conclusionem ut deductam ex suis principiis. 168 DE HABITIBUS et sic sufficit secunda pars illius habitus ad cognoscen­ dam scientifice primam et secundam conclusionem; ergo idem simplex, qualitas sufficiet ad attingendum duo objecta materialia si conveniunt in eadem * ratione *η·578· 614 formali, quia connexionem habent inter se. 629 . Si unus autem simplex habitus sufficit attingere duo objecta partialia, materialia et inadæquata, pari ratione sufficit attingere decem, viginti, et omnia quæ sub eadem formali ratione connexa sunt, præsertim omnia a quibus dependet illatio conclusionis, et sic extendi de una conclusione ad aliam non tollet * simplicitatem *n. 575 habitus. 630 Quod si non tollit, ergo *non per additionem novæ n. * 594 partis aut qualitatis fit ista extensio, quia ubi fit additio novæ entitatis et qualitatis, non manet simplex ille habitus. Solum ergo fiet extensior nova * explicatione *n. 623 seu *modo , non additione novæ formæ seu qualitatis. *n- 583631 631 XXVIII. — Quomodo autem ista extensio habi­ tuum erga diversa objecta fiat per aliquam actionem per quam acquiritur, et illa actio novam qualitatem et formam non producat,sed novum modum* ; et quomodo *n. 583 inter istos modos, qui indivisibiles sunt et carent parti­ bus sicut ipsæ formæ, detur motus et successio, et utrum unus destruat alium quando advenit, vel non destruat, disquiretur infra* agendo de augmento inten- *n. 730 sqq., sivo, quia hæc argumenta et difficultates communes 849 sqq' sunt utrique augmento, et intensivo, et extensivo, intenduntque ostendere easdem esse difficultates in aug­ mento facto per modos et per formas seu qualitates partiales. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 169 HABITUS SUPERNATURALES ET VIRTUTES MORALES NON AUGENTUR EXTENSIVE 632 XXIX. — TERTIO INQUIRES quibus habitibus conveniat augmentum per * , additionem an solum intel- *η· 550> 581 lectivis; an etiam appetitivis et moralibus; et an solum acquisitis, an etiam infusis. * * * 633 Respondetur de intellectivis * non esse difficul- *n·646 tatem. Constat enim quotidiana * experientia scientias *n·563 crescere extensive, quia per primam demonstrationem acquirit quidem intellectus habitum et facilitatem circa illam, quia convincitur et totaliter subjicitur illi veri­ tati, sed circa alias veritates et conclusiones *nihil om- *n·635 nino facilitatur, nec potest ex vi primæ, sed indiget .. .. ’ . . *n. 623, 636 nova explicatione * et extensione. 634 Et hoc ideo quia scientia * dependet in universali- *n·217 tate et extensione et assensu ad diversas veritates seu objecta a speciebus repræsentantibus illa, et a coordi­ natione illarum et dispositione inter se: sine speciebus *agff7’ 643, * enim caret manifestatione objectorum, et sine coordina­ *tione caret medio et dispositione illativa, sine quibus *n·1185 non potest lumen scientificum assentiri, quia est lumen collativum et illativum. 635 XXX. — Quare licet idem sit lumen et idem habi­ tus quo quis assentitur primæ et secundæ conclusioni, tamen ut applicetur* secundæ et tertiæ conclusioni *n·591 requiritur diversa ordinatio specierum, et sic indiget 59osq habitus nova extensione, non* quidem per puram appli- *D' 170 DE HABITIBUS cationem extrinsecam, sicut ignis indiget applicatione ad comburendum, quæ applicatio neque addit novam entitatem virtutis, neque novam immutationem * ipsius in ratione virtutis etiam modalem, sed solum in ratione loci seu ubi, quæ non est immutatio ipsius virtutis ut virtus est, sed corporis ut corpus, quia hoc est quod proprie locatur in loco, et requiritur ista loci conjunctio et applicatio ut virtus quæ est in corpore locato opere­ tur in passo. 636 At vero ut habitus, qui est scientia, operetur circa tale vel tale objectum, circa quod ante non operabatur, * non requiritur novum lumen vel virtus, aut ratio for­ malis de novo superaddita, quia sub eadem ratione for­ mali qua attingitur una conclusio attingitur et alia, sed additur nova extensio * seu applicatio, non extrinseca sicut motus localis, sed modus intrinsecus * habitui, quia habitus per extensionem et intensionem intrinsece perficitur in aliquo modo * perficiente ipsam virtutem in ratione virtutis, quia in intensione * hoc quod est actualitatis in forma explicatur * perfectius in potentialitate subjecti, tollens * confusionem seu indeterminationem ejus et potentialitatem, et reducens * in actualitatem formæ eique perfecte subjiciens * potentialitatem et con­ fusionem subjecti. — Hoc autem spectat ad perfectio­ nem intrinsecam habitus seu formæ, ut postea * dicetur. 637 XXXI. — Similiter extensione perficitur lumen seu ratio formalis habitus circa diversa objecta. 638 Et hoc ideo est quia in habitibus, licet eadem * ratione formali contingat habitum tendere ad omnia objecta et ad actus, tamen ista ratio formalis non eodem modo se habet in omnibus habitibus. *n. 593 *n. 583 *n. 623, 633 *n. 593 *n. n. 583 *n. 663, 730 *n. 599, 623, 930 *n. 949 *n. 737, 812 *n. 823, 879 *n. 875 sq. *n. 549, 614, 645, 659, 670 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 171 639 Quidam enim ad attingendum materialia objecta * 642 sq' non indigent alio quam ratione ipsa formali et applica­ tione * extrinseca ad materiam circa quam operari de- *n·665 bent; et licet aliqua materia difficilius vincatur quam alia, tamen ista difficultas tota se tenet ex parte mate­ *, riae nec nova vi aut modificatione tenente se ex parte *n·656 rationis formalis intrinsece superari indiget, sed suf­ ficit nova dispositio aut modificatio ex parte materiæ attingendae, invariata intrinsece * ratione formali. *n·593 640 Ut patet in igne, qui * eadem ratione formali caloris *n. 708 ut octo inflammat stuppam et lignum, tam aridum quam siccum, licet cum majori difficultate unum quam aliud; sed tamen ad vincendam istam difficultatem non requiritur major perfectio intrinseca in calore ut octo, sive intensiva sive extensiva, sed solum extrinseca applicatio materiæ et dispositio in illa, ut quod lignum sit magis siccum, quæ dispositio non variatione aut additione caloris vincitur, sed temperamento materiæ. 641 Similiter potentia visiva aut intellectiva *non est *n. 592,689 necesse quod crescat et * intrinsece perficiatur per addi- n. * 590 tionem ad hoc ut plura objecta videat et ad illa se extendat, sed eadem potentia * invariata manente solum *n. 520,580 per hoc quod species ei adveniant et objecta propor- *n.208sq. tionata sint se extendit ad illa. 642 XXXII. — At vero* aliqua principia seu habitus *n. 639 sunt qui habent rationem formalem non uniformiter nec eadem perfectione intrinseca* et eodem modo applica- *n. 593 bilem ad objecta materialia, ideoque indigent diversi­ mode perfici ut ad illa se extendant, tamquam magis vel minus explicatum circa suam sphæram. 172 643 644 645 DE HABITIBUS Quod contingit in illis * habitibus qui habent ratio­ nem formalem specifice unam et formaliter, sed virtualiter multiplicem, eo quod *diversis mediis attingunt objecta sua, ut patet in habitibus discursivis, quia cum debeant illuminare conclusiones, non directe et com­ prehensive, sed quasi quodam * circuitu et de quodam in quiddam, scilicet ex praemissis in conclusionem. Non est illud lumen uniforme et *eodem modo se habens in at­ tingendis conclusionibus et objectis suis materialibus, sed est dependens a mediis seu praemissis, et ab earum dispositione et * ordinatione ut possit tale lumen ma­ nifestare conclusiones et inferre illas. Unde hoc ipso quod lumen illud est illativum et per media diversa procedens, est dependens in illumi­ nando a talibus mediis. Unde *non solum indiget extrinseca appositione materiae, sed * intrinseca apposi­ tione mediorum ut lumen illud habilitetur erga tales vel tales conclusiones determinate, siquidem lumen istud non est immediate et directe illuminans objecta, sed per consequentiam et discursum, ac de uno ad aliud derivando manifestationem: nec enim proposi­ tiones illae quas illuminat sunt immediatae et carentes medio, sed medio et probatione indigentes. Lumen ergo probativum seu media probatione manifestans oportet non solum extrinsece et per appo­ sitionem conclusionum, quæ est materia illuminabilis, extendi et augeri, sed si ei additur nova probatio pro nova conclusione, licet sub * eadem ratione formali et virtute manifestiva, nova * etiam perfectione in se actuari et augeri debet, ut illuminare possit probative, ea scilicet probatione et medio quo ante non poterat. *n. 590 sq. •n. 871 *n. 657 ♦n. 638 *n.634 *n. 590, 635 sq. *n. 657 *n. 638 *n. 871 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 173· * * * 646 XXXIII. — Difficultas ergo * reducitur ad habitus *n. 633 morales, et supernaturales, et habitum principiorum, et alios quoslibet non probativos: an illi etiam exten­ sive possint augeri augmento proprie dicto, quod est * n*. 590 augmentum intrinsecum intrinsece * immutans ipsum *n. 593,661 habitum et non pure extrinsecum, scilicet per solam appositionem et augmentum, seu extensionem materiæ circa quam operetur. ★ ★ 647 Et multi sentiunt etiam hos habitus, præsertim morales, esse capaces hujusmodi augmenti, eo quod est nova et distincta difficultas in operando circa unam materiam potius quam circa aliam. — Et ita sentit Vazquez (In lam-IIæ, q. 52, disp. 80, cap. 2), et sequitur Montesinos (In lam-IIæ, q. 52, disp. 33, q. 2), et alii. *n-696 * 648 Quidam vero sentiunt virtutes morales acquisitas et infusas et habitum principiorum non recipere aug­ mentum extensivum, bene tamen habitus intellectuales qui de uno procedunt ad aliud, ut scientia et ars. — Quæ sententia est communis inter Thomistas, et tradi­ tur a Martinez (In lam-IIæ, q. 52, a. 1, dub. 1), et citat Loream. ★ ★649 * 650 649 XXXIV. — Est autem ista secunda* sententia expressa D. Thomæ. *n. 648 Θ 650 Nam cum (la-IIæ, q. 52, a. 2) ostenderit scien­ tiam augeri in nobis per extensionem seu* additionem *n·550 174 DE HABITIBUS erga objecta, de virtutibus autem remittit se ad ea quæ inferius sunt dicenda1, tandem (la-IIæ, q. 66, a. 1) dicit quod “si virtus consideretur secundum seipsam, attenditur magnitudo vel parvitas ejus secun­ dum ea ad quæ se extendit. Quicumque autem habet aliquam virtutem, puta temperantiam , * habet ipsam n*. 677 quantum ad omnia ad quæ temperantia se extendit. *n·570 Quod de scientia et arte non contingit; non enim qui­ cumque est grammaticus, scit omnia quæ ad gramma­ ticam pertinent. Et secundum hoc bene dixerunt Stoici, ut Simplicius dicit in Commento Praedicamen­ torum2, quod virtus non recipit magis, neque minus, sicut scientia vel ars; eo quod ratio virtutis consistit in · maximo.” 651 Similiter de charitate negat D. Thomas recipere augmentum extensivum (Ila-IIæ, q. 24, a. 5), quia minima charitas se extendit ad omnia illa quæ sunt ex charitate diligenda; non ergo * talis additio in augmento *n·646 charitatis potest intelligi. 652 Quare de * mente S. Thomæ dubitari non potest quod neque in charitate neque in virtutibus moralibus augmentum extensivum admittit, sed solum in scientia et arte. 653 Eadem autem ratio currit de fide et spe, sicut de charitate, quia minima *spes se extendit ad omnia *n. 664 speranda, etsi non poterunt recipere augmentum per additionem. 654 Et similiter in * habitu primorum principiorum currit eadem ratio ac de istis virtutibus, quia cum 1 Cf. lam-IIæ, q. 66, a. 1. ’ In Cat., VIII. *η^θθο> 665, *n. 646,660 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 175 habitus iste assentiatur principiis ex evidentia termi­ norum notis, et non per aliquam probationem mediorum, neque per illationem unius ex alio, minimum * lumen istius habitus sufficit ad omnia principia attin­ genda quæ ex terminis sunt nota, eo quod diversa principia, si vere principia sunt, non * attinguntur diver­ sis mediis, quia carent medio et probatione, nec diver­ sis difficultatibus, quia omnia ex se et ex terminis evidentia sunt, carent ergo difficultate. θθ3 n Θ 655 656 7 XXXV. — Igitur * sententia D. Thomæ, quod vir- *n'652 tutes istæ non recipiant augmentum extensivum, pro5θ batur, et simul redditur * disparitas inter has virtutes *n' et scientias. Et fundamentum est, quia formalis ratio virtutis moralis * includit bonitatem moralem in illa materia in qua exercetur; bonitas autem moralis circa aliquod objectum est plenitudo * talis actus in regulatione rationis, ita quod nec in objecto nec in circumstantiis habeat aliquem defectum, quia si haberet, virtus non * esset. Perfecta ergo subjectio * ad legem et regulatio per ipsam in tali materia, quantumcumque varietur ipsa materia cui applicatur, non perficitur aut augetur intrinsece *, quia perfecta * subjectio et regulatio est, et sic de se nullum compatitur defectum et difformitatem ad ratio­ nem, et si quæ difficultates se offerunt in vincenda ali­ qua materia, non erit ex imperfectione seu defectu rectificationis ipsius regulationis, quæ est ratio formalis, quasi indigeat perfici et meliorari seu universalizari et extendi ut vincat difficultatem illam, sed erit ex indispositione materiæ , * vel ipsius operantis non perfecte applicantis aut utentis tali ratione formali. *n' θθ *n' *n·668 *n' * 5g3 *n' *n· 719 *n·639 176 657 DE HABITIBUS At vero scientiæ habent se per modum luminis in intellectu, non quomodocumque illuminantis, sed illu­ minatione probativa * et illativa. Quod lumen et modus illuminandi est limitatus ad illud medium et praemissas ex quibus infertur conclusio, quia solum tali medio qua­ si ratio illuminatur et deducitur seu manifestatur con­ clusio. Unde nisi in se intrinsece * perficiatur in novo medio et praemissis, quantumcumque applicetur alicui objecto, nihil probare potest nec illuminare, siquidem non illuminat immediate, sed mediate, tamquam lumen illativum et per circuitum * manifestans, non directe. 658 Tale autem lumen, si ad plura extenditur, non solum ratione novæ materiae quæ illuminanda appo­ nitur, sed ratione novi medii quo lux ipsa redditur potens illuminare et manifestare, ad conclusionem no­ vam extenditur: sine tali autem perfectione non est potens illuminare. 659 *Nec tamen propter hoc nova entitas vel habitus debet addi ad tale augmentum, quia omnes illae exten­ siones connexae sunt et in eadem * formali ratione con­ veniunt, siquidem intra eamdem scientiam sunt, intra quam non formatur unum tantum argumentum, sed plura, nec una tantum conclusio scitur, sed plures, quæ inter se concatenatæ * sunt et una deducitur ex alia, sicque cum omnes conveniant in eadem ratione formali, possunt ad unicum habitum pertinere ratione illius unitatis quæ præcipue specificat et unitatem dat habi­ tui, sicuti ex illa desumit * hanc unitatem entitativam habitus D. Thomas (la-IIæ, q. 54, a. 4). 660 XXXVI.—Ex quibus deducitur veritas sententiæ * D. Thomæ, quæ augmentum extensivum concedit *n. 642 sq. *n. 644 *n. 643 *n. 583 *n. 638 *n. 587 *n. 575, 586 *n. 652 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 177 artibus et scientiis; negat vero virtutibus moralibus et infusis, et eadem ratione debet negari * habitui pri- *n·654 morum principiorum. 661 Nam licet in omnibus istis detur extensio, *non tamen eodem modo fit in omnibus augmentum exten­ sivum, de quo loquimur in præsenti, scilicet augmentum extensivum intrinsecum * et in ipsa ratione formali. n.638sq. * 64 662 Sed in * aliquibus fit extensio ista et augmentum *n. 639 solum penes aliquid * , extrinsecum quatenus eadem for- *ηθθ^3, malis ratio applicatur diversis materiis, ut eadem lux sq' diversis partibus diaphani vel diversis coloribus, et eadem virtus diversis objectis sub se contentis. 663 In aliis autem fit extensio et augmentum etiam penes aliquid intrinsecum * in ipsa forma, quatenus *n.642 sq. indiget aliquo modo immutari , * vel ad informandum n*. 593 meliori modo subjectum et vincendum ejus potentia­ litatem, sicut fit * in intensione, vel ad attingendum et *n. 636,730 tendendum universaliori modo in objectum et manifes­ tandum ipsum pôtentiæ, quod fit in lumine illativo * *n. 657 et probativo, sive in scientiis speculativis , * sive in arti- *n. 725 bus practicis, non * autem in virtutibus moralibus aut *n. 652 infusis aut habitibus principiorum, quia in istis etiam minima virtus se potest extendere ad omnia, dummodo sint ei applicata, sicut minima fides ad omnia credenda, minima temperantia ad omnia temperanda, et minima * *n. 654 lux principiorum ad omnia ex terminis videnda.664 664 XXXVII. — Et hoc ideo, quia si ratio formalis in istis* non omnia complectitur de se, decidit a vera ratio- *n. 662 ne formali talis virtutis. Etenim in virtutibus infusis 178 DE HABITIBUS tota ratio operandi est aliquid divinum * vel ex ratione *n·710 divina procedens, sicut in fide auctoritas Dei dicentis, in spe omnipotentia et auxilium promittentis, in charitate bonitas infinita Dei quæ est ratio omnium dili­ gendorum propter ipsum, in donis Spiritus Sancti ipsa virtus et Spiritus Dei regulans operationes non juxta modum humanum sed secundum rationes divinas. 665 666 In his omnibus rationes illæ formales, quantumcumque minimæ considerentur, ad omnia se extendunt, quia divinæ sunt et universalissimæ *. Qui enim credit auctoritati divinæ, credit ut auctoritati infallibili et in nullo defectibili; ergo habet universalem extensionem ad omnem veritatem dictam ab illo, quia in nullo defectibilis est, et solum deerit * ad credendum de facto applicatio extrinseca talis vel talis objecti. Et cum eadem universalitas servetur in spe respectu auxilii et omnipotentiæ, et in charitate respectu bonitatis, * non possunt tales virtutes recipere augmentum extensivum intrinsecum , * quia nec possunt universaliorem rationem habere, aut in universalitate rationis formalis crescere.666 *n. 672, 704 *n·63S- 662 *n·652 *n·661 Idem inveniemus in virtutibus moralibus, quia ratio formalis earum habet de se universalitatem* ex72g tensivam* imbibitam in ipsa indivisibili ratione for- *n. 66is’q. mali, siquidem non potest electio esse recta et bona, nisi sit plena* et perfecta ex objecto, fine et omnibus *n-656·719 circumstantiis; ergo etiam includit universalitatem ad omnia quæ in hac materia moraliter attingenda sunt, nec indiget magis extendi in ipsa ratione formali boni­ tatis formalis, quia hæc est perfecta et plena subjectio ad legem et ad regulas rationis sine ullo defectu, quia bonum est ex integra* causa. *n·719 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 179 667 XXXVIII. — Si ergo habet quis affectum non deficiendi in aliquo, nec eligendi defectuose in aliqua materia, hoc ipso habet universalitatem et totalitatem ad omnia ex quibus defici potest in tali materia ut illa excludat et perfecte ac plene bona sit, quantum ad hoc quod est non deficere in aliqua circumstantia et regulatione, quia si non est firmatus animus ad non deficiendum in aliquo, nondum est affectus ille moraliter bonus et virtuosus. 668 Unde ex hac ratione omnes virtutes sunt connexæ inter se (ut infra1 dicetur), etiam quantumcumque minimæ perfectionis sint, quia ratio formalis circa unam materiam ita debet esse bona et sine defectu regula­ tionis, ut ex defectu circa alterius materiam non vitie­ tur. Si ergo debet extendi quaelibet virtus ad aggre­ gandum et connectendum sibi aliarum virtutum mate­ rias ne deficiat in sua, multo magis extensionem dicet ad omnes suas materias ne in aliqua deficiat, et defi­ ciendo virtus non * sit. 669 *n. 656 Et *idem prorsus currit in habitu primorum prin- «· * 654 cipiorum, qui tendit in veritates ut notas ex terminis. Notificatio autem ex terminis eodem modo se habet in omnibus veritatibus talis rationis, nec est major difficul­ tas in una illuminatione quam in alia. Non ergo indi­ get ad suam extensionem et augmentum nova et intrinseca perfectione ex parte ipsius formæ seu rationis *n. 593 * formalis, sed nova et * extrinseca appositione materiæ, *η· θθ2 quæ est extensio extrinseca et quoad exercitium attin­ gendi ipsam materiam, non extensio intrinseca ipsius formæ * quoad vim et universalitatem ut possit attingere. *n·581’ 585 Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 65, disp. 17, a. 2, VI (Vivès), p. 531-554. 180 670 DE HABITIBUS XXXIX. — E * contra autem videmus in scientiis et artibus, quod lumen aut vis attractiva unius conclusionis non habet de se et ab intrinseco universalita­ tem super omnes conclusiones, quia vis illa manifestativa est probativa et illativa et deducens unum ex alio, et sic est ratio formalis una * secundum connexionem praemissarum seu mediorum et per dependentiam a probationibus, non * per comprehensionem et simplicem intuitum manifestans. *n. 590 sq.. 705,712 *n-638 *n·643 sq· 671 Unde *non sufficit ei applicare materiam et objecta *n· 590 sq. manifestabilia ut lux illa ea illustret et attingat, sed oportet ipsam lucem seu vim illuminativam, quæ est probativa unius, reddi probativam et illativam alterius; non potest autem reddi probativa alterius conclusionis nisi ex novis præmissis, quæ non * se habent solum ut *n·672* conditio requisita, sed ut ratio inferendi et illuminandi conclusiones, et sic ratio illa formalis scientifica, quæ in eadem scientia diversas conclusiones attingit, debet in ratione illuminandi * perfici et determinari ut proba- *n·705 tiva et illativa sit istarum conclusionum determinate, potius quam illarum, et non sufficit ipsas conclusiones applicari illi rationi formali ut illuminentur ab ea, quia non illuminat modo simplici, sed probative et illative et dependenter a præmissis a quibus redditur auctior et perfectior illa lux, ut illuminet sic illas conclusiones, id est, probative et illative ex vi præmissarum. 672 Et sic non est illa lux universalis* pro omnibus conclusionibus simplici modo et absolute, sed depen­ denter a præmissis* et multiplici modo, licet omnes inter *n. 671 se connexæ sint, et ideo indiget novis modis* extendi et *n·583 augeri ut ad omnes feratur. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 673 181 In * arte etiam proceditur cum ratione et discursu, et non æque patent omnes rationes dirigendi et faciendi aliqua statim ex * appositione materiæ, et ideo talis ratio directiva faciendorum potest crescere, sicut et discursus. *n. 663 *n. 638sq- Et idem est de prudentia, ut in calce articuli dice­ 674 . mus * . *n. 720sq. 675 At vero in lumine simplici et comprehensivo, sicut est in angelis, aut intuitivo et evidenti ex terminis, sicut est in habitu principiorum, non * datur augmen- *n·654-669 tum extensivum intrinsecum in ipsa formali ratione illuminativa, sed si quæ extensio datur, solum est per * extrinsecam applicationem materiæ illuminandæ, non *n. 66i sq. per intrinsecam perfectionem et modificationem * ipsius *n;057920~93· luminis. * * * 676 XL. — Unde solvi possunt omnes instantiæ quæ adducuntur pro parte virtutum moralium et infusarum ad probandum indigere * nova extensione erga diversa *»· 639 objecta. Θ 677 Etenim invenitur * diversa difficultas in diversis *n·690 materiis inadæquatis unius virtutis, verbi gratia, in temperantia potest quis recte esse dispositus circa ma- *ηθ9517θ’65°’ * teriam cibi, et non circa materiam potus, vel e contra, sq’ aut circa materiam venereorum, et non circa cibos.678 678 Et in materia justitiæ* potest quis esse recte dis- *n·691 sq’ positus circa famam alterius non lædendam, et sentire 182 DE HABITIBUS difficultatem pro non furanda pecunia, aut restituendo ablatam. 679 Et in * charitate potest habere quis difficultatem *n- 691 sq.. pro diligendo inimico, et non pro diligendo amico. 680 Et in *fide potest non sentire difficultatem pro credendo mysterio Incarnationis, et * sentire illam pro credendo mysterio Eucharistiae, vel pro alio credibili. Istae autem difficultates vincuntur * per aliquam perfectionem ipsius habitus, perfectior enim virtus est quæ omnia ista facit et difficultates superat quam quæ non facit aut difficulter facit. Et sine dubio crescit * fides, quæ plura credit nunc quam ante. Sic enim per­ fectior fuit fides tempore Evangelii quam tempore Legis Antiquæ, et crevit fides successu temporis, ut docet S. Thomas (Ila-IIæ, q. 1, a. 7). « *n?891 sq” * 702 n. *n·695·709 *n-717 681 Ergo istæ virtutes in extensione sua erga objecta aliquam admittunt perfectionem et augmentum, *sive *n·579 sqq· id fiat per novam qualitatem superadditam, sive per . *modum *n·583 682 XLI. — Et * confirmatur ex paritate scientiarum *n· 718 (quæ semper difficilis est in hac parte) cum virtutibus acquisitis.683 * 683 Nam habitus scientificus est simplex* qualitas *η^’568, propter eamdem rationem formalem pro omnibus con­ clusionibus, et tamen quia per diversas demonstrationes et diversa* media probativa acquiritur scientia circa *n· 643 sq. diversas conclusiones, talis habitus dicitur augeri non entitative, sed modificative*, juxta diversum modum *ηθ^3’ 6751 se applicandi erga diversa objecta. 1 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 183 684 Similiter etiam una virtus moralis, verbi gratia, temperantia aut religio, per diversas assuefactiones circa diversas materias et per diversa motiva et media debet vincere difficultates quas circa illas sentit, et acquirere inclinationem erga talem materiam, verbi gratia, in religione non per idem motivum et medium assuefit aliquis ad prompte orandum, vel ad prompte decimas aut primitias offerendum. 685 Cum enim istæ difficultates sentiuntur, per aliqua particularia motiva et media vincuntur, quatenus novæ rationes occurrunt, quibus persuadetur aliquis et afficitur ad talem materiam et ad talem actum in illa virtute, cum tamen antea non afficeretur; ergo non minus indiget virtus novo medio et novo motivo ad operandum circa novam materiam, quam * scientia ad *n· 643 sq· demonstrandam novam conclusionem. Sicut ergo in scientia fit augmentum extensivum, ita et in virtutibus. ★ ★ 686 XLII. — * Respondetur ex his quæ diximus1 quod difficultas major vel minor in operando est duplex, alia essentialis, alia accidentalis. Essentialis tenet se ex parte ipsius virtutis aut rationis ejus formalis; accidentalis ex parte ipsius operantis, aut alicujus circumstantiæ extrinsecæ vel applicationis. 687 Tunc autem virtus ipsa aut ratio ejus formalis difficultatem habet et perfici potest atque extendi in se intrinsece , * quando in sua intrinseca vi non est sufficiens aliquid facere vel attingere simplici modo et 1 Curs. Phil., Log., II P., q. 27, a. 2, I (Reiser), p. 835-836; Phil. Nat., III P., q. 4, a. 1, II (Reiser), p. 640 a 39 sq. *n. 676 sq. n. 593 * 184 DE HABITIBUS directo, quia formalis ipsa ratio non * est simplex, sed dependens ab aliquo priori et ex connexione cum ipso. Unde si illud a quo dependet non * est universale et com­ plectens omnia quæ ad talem materiam et ad objectum illius virtutis pertinent, sed medium quoddam aut motivum particulare, indigebit ratio illa formalis in se ipsa intrinsece augeri et perfici in ipsa * ratione formæ juxta diversa motiva, a quibus dependet in operando vel attingendo objecta. 688 689 690 Tunc autem difficultas tota est ex parte ipsius * operantis vel applicationis aut alterius circumstantiæ, quando ipsa ratio formalis simplici modo operatur aut modo * , universali solumque indiget applicatione extrinseca objecti et operantis ut ad novam materiam se extendat. Et non repugnat esse aliquando plures difficultates superandas pro tali applicatione facienda, vel propter indispositionem operantis, vel propter resistentiam materiæ, aut indebitas circumstantias, *nec tamen propter illas vincendas poni debet augmentum * intrinsecum in habitu illo seu virtute: sicut etiam in *visu et in sensi­ bus et potentiis vegetativis, imo in *igne et aliis natura­ libus facultatibus, et in virtutibus infusis potest esse difficultas * extrinseca vincenda in applicatione operantis vel ipsius materiæ, nec tamen propter hoc ponitur aug­ mentum extensivum in potentia visiva, in * potentiis sensitivis aut vegetativis, in virtute ignis, aut in virtu­ tibus infusis. Non ergo recte arguitur a * diversitate difficultatum quæ vinci debent ad augmentum extensivum de quo loquimur in præsenti, quod fit per hoc quod virtus * intrinsece * immutetur et perficiatur ut ad nova objecta *n. 642 sq. *n. 672 *n. 593, 675 *n. 686 *n. 665 sq. *n. 639 sq*n. 661 *n. 641 *n. 640 *n. 686 *n. 592 *n. 677 *n. 661 *n. 593 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 185 se extendat, nam in pluribus sufficit extrinsece immu­ tari, aut applicari. 691 XLIII. — Si autem in * particulari inquiratur *n. 677 sq. quæ sit ista difficultas * accidentalis in temperantia, charitate et aliis * , virtutibus quæ solum extrinseca extensione aut applicatione vincitur, non * intrinseco augmento, respondetur varias assignari ab auctoribus, verbi gratia, ex parte intellectus, ex parte complexionis naturalis, ex parte ipsius actus, qui in se difficilior est ratione suæ materiæ aut circumstantiarum quas habet. 692 Non enim negari potest quod intellectus aliquando difficilius aliqua intelligit, et * consequenter difficilius proponit et vincit resistentiam voluntatis circa aliquod objectum. *n. 686 *n. 678 *n. 643 sq. *n. 697 693 Similiter *complexio naturalis in aliquibus minus temperata est, minusque disposita, verbi gratia, in materia iræ vel luxuriæ ad obediendum rationi et acti­ bus virtutum, et sic minus facile sequitur actus. *n. 691, 698 694 Et denique ipsi actus in se habent diversam diffi­ cultatem propter diversam materiam et circumstantias occurrentes, ut in tali tempore, in tali loco, in tali duratione aut continuatione operari aliquando difficilius est. *n. 709 sq. 695 Et ista vincuntur *non per intrinsecam mutationem habitus in se, sed per extrinsecam ejus applicationem * ad talem materiam. Θ *n. 639 sq., 702 *n. 680 696 XLIV. — Contra * quod instat Montesinos, ubi , supra * quia istæ difficultates vincuntur per consuetu­ dinem et assuefactionem; *ergo per habitum; ergo per *n. 686 sq. *n. 647 *n. 706 186 DE HABITIBUS novam aliquam et intrinsecam * perfectionem ipsius *°· 583, 593 rationis formalis, vel modalem *, vel entitativam, quia *nquod per se requirit novum habitum seu generativum est illius, per se etiam mutat aut perficit ipsam rationem formalem habitus. 697 Quare nova vel melior propositio objecti ex parte intellectus per se solam *non sufficit, nisi etiam ex parte voluntatis nova detur extensio et * subjectio ad ratio­ nem, alias non esset necessarium ponere habitum ex parte voluntatis, si sola propositio ex parte intellectus facilitaret si melius proponeretur. 656 Similiter si duo sint ejusdem et æqualis tempe­ ramenti, tamen unus se exerceat in una materia tempe­ rantiae, verbi gratia, circa cibos, non statim habet habitum temperatum circa potum, sed frequentatione actuum illum acquirit; ergo sola facilitas temperamenti *non sufficit ad vincendam difficultatem, sicut neque *fl‘ ille qui non habet complexionem ita inclinantem ad • temperate comedendum, nihilominus frequentatione actuum id acquirit; ergo sola facilitas temperamenti non sufficit ad vincendam difficultatem, sicut neque ille qui non habet complexionem ita inclinantem ad temperate bibendum, sicut ad temperate comedendum, nihilominus frequentatione actuum id acquirit; ergo extenditur ille habitus, non autem idem perseverat. 698 699 Denique, licet una materia unius virtutis sit diffi­ cilior alia, tamen hæc difficultas vincitur per assuefactionem et habitum, et per diversum motivum et me­ dium, sicut in scientiis vincitur difficultas ad diversas conclusiones per * diversa media; ergo sicut hic invenitur *ηθθ33 sq ’ diversum augmentum extensivum, ita in virtutibus. DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 187 nihil *n’696 SQ 700 XLV. — Cæterum impugnationes * istæ evincunt. 701 Non enim negamus difficultates istas * extrinsecas vinci aliqua actuum frequentatione sic disponente materiam aut conditiones seu dispositiones requisitas 704 ut ad illam applicetur forma seu virtus; *non tamen *°' probat debere formam ipsam seu virtutem suo formali perfici intrinsece ut tali modo extendatur. 702 Nam etiam virtutes infusæ, ut charitas, fides, etc. difficultates quas sentiunt in aliqua materia potius quam in alia frequentatione aut exercitio actuum vincunt, ut cum aliquis * sentit majorem difficultatem circa unum mysterium credendum quam circa aliud, * vel circa diligendum inimicum magis quam circa diligendum amicum, et tamen istæ difficultates non * vincuntur per augmentum intrinsecum * charitatis aut fidei de novo infusum, quia quæcumque charitas etiam mini­ ma se extendit ad omnia * præcepta servanda, et quæcumque fides etiam minima ad quæcumque credibilia. 703 704 686 Nec illa major exercitatio formaliter * generat extensiorem habitum fidei aut charitatis, quia habitus infusus non acquirit augmentum nostris actibus, sed solum tollit extrinseca * impedimenta ut habitus illi seu virtutes applicentur * isti materiæ, sicut etiam supra * diximus in corpore non dari habitus proprie loquendo, licet membra ipsa frequentatione et exercitio habilitari possint ad aliquid artificiose faciendum, verbi gratia, , * saltandum canendum, etc. *n’ *n·679 *n- 695 *n- 661 *η·653 *n·696 *n·707 *n’ 7θ? *°223 sqq. *n’260704 XLVI.—Cur autem difficultates illæ accidentales* *n·686 et extrinsecæ*, quæ assuefactione vincuntur, non gene- *n'701 188 DE HABITIBUS rent novum habitum neque extensione augeant et perficiant intrinsece, jam dictum * est causam esse quia illa ratio formalis talis virtutis non potest essentialiter salvari nisi cum perfecta et totali universalitate suffi­ ciente ad omnes material talis virtutis, quantum est ex vi formæ *, ita quod ipsamet universalitas aut totalitas imbibitur in ratione ipsa formali et essentiali talis habi­ tus, et ita solum requiritur disponi * debite materiam ut illi subjiciatur et obediat, non autem requiritur novo modo perfici et augeri ipsam formam ut sic informet. 705 706 707 Quod contra * accidit in ipsis artibus et scientiis, quæ non possunt habere lucem ad illuminandas omnes conclusiones et veritates, nisi dependenter * a mediis et præmissis quibus illa illuminatio probativa et arti­ ficialis fit, et ideo non * habet illa ratio formalis ex sua essentia tam universalem et plenam perfectionem quod possit omnes materias sine aliqua nova additione * attin­ gere, quam recipit ex novo motivo et mediis a quibus in ipsa ratione illuminandi * dependet, nec tamen essen­ tialiter petit omnia ista media et præmissas cognoscere a principio. XLVII. — Quare non * omnis assuefactio et con­ suetudo habitum producit aut rationem ejus formalem * intrinsece perficit et extendit, sed etiam aliquando so­ lum extrinseca * impedimenta tollit et difficultates ex* trinsecas vincit, ut in exemplis allatis patet, de virtu­ tibus infusis *, et de artibus quantum ad eas actiones quæ per membra corporis * exercentur. Unde autem discernimus quando assuefactio acquirit vel extendit intrinsece * habitum, aut quando solum extrinseca * impedimenta tollit? *n. 664 sq. *n. 686 *n. 701 *n. 670 sq. *n. 643 sq., 682,708,718 ♦n. 672 *n. 583 *n. 671 *ii. 696 *ii. 593 *ri. 703 ♦ji. 686, 701 *fl. 703 »ii. 703 *ρ. 643 sq. 703,706, 713 1 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM j. 1 708 Respondetur id discerni ex ipsamet natura et proprietate talis virtutis et habitus, videlicet quando ejus ratio formalis exigit talem universalitatem * vel *n. 665sq. plenitudinem in se ad hoc ut essentialiter ratio formalis sit, quod omnem rationem operandi circa unam mate­ riam exigit et requirit * pro alia, et non amplius: sicut *n·668 *idem calor ut octo, qui requiritur ad inflammandum *n’640 stuppam, requiritur ad inflammandum lignum, licet in ligno plura sint vincenda ex parte dispositionum et impedimentorum, non ex parte rationis formalis agendi. Si vero ratio formalis agendi non * sit ita universalis aut *n· ®7^ simplex, sed dependens * in operando a particularibus 682,705,718 motivis aut mediis, intrinsece * perficitur ut extendatur. *n·593 709 XLVIIL — Cum autem fit instantia * in ipsamet *njjgo6SQ ’ materia virtutum, quia aliquando unus actus * habet *n. 694 difficiliorem materiam quam alter, et vincenda est distincto motivo seu medio, respondetur non vinci distincto motivo formali et intrinseco, sed distincta applicatione ex parte agentis vel ipsius materiae. 710 Nam in virtutibus infusis motivum ipsum essentiale est quid divinum , * ut divina auctoritas, divina *n·664 omnipotentia, divina bonitas, cui universalitas * et in- *n' finitas essentialiter convenit, et sic ad omnia se extendit sine nova additione.711 711 In virtutibus autem moralibus motivum est rectitudo et bonitas* operis in tali genere seu materia, quæ *°·656 universaliter debet complecti tam objectum quam circumstantias, et omnes regulare et rectificare debet ita ut ex nulla* parte deficiat, et sic non indiget novo mo726 tivo rectificante circa collectionem totius illius materiæ ad quam inclinat. f I i I I i' ί’ ■ f j \ l [ y Î j » ! ■ 189 190 DE HABITIBUS 712 At *vero scientia indiget novo motivo illuminante circa diversas conclusiones et veritates intra collec­ tionem ejusdem scientiæ. 713 Si ergo nova motiva se offerunt in virtutibus pro vincendis diversis materiis et actibus eliciendis, non sunt nova motiva rectificativa talis inclinationis, quod pertinet ad formalem et intrinsecam rationem motivi virtutis, sed erunt motiva aut rationes intrinsecæ impulsivæ aut attractivæ ut in illa materia se exerceat, aut ablati* va impedimentorum quæ ex parte corporis vel passionum se offerunt, vel etiam convenientiam ip­ sam materiæ et proportionem coaptantia. 714 715 XLIX. — * Nec dici potest quod hac ratione suffi­ ceret una virtus moralis ad omnia opera virtuosa et ad omnes materias, quia homo justus habet universale motivum operandi omnia propter bonum rationis, et per conformitatem ac * subjectionem ad legem; solum ergo requiretur applicatio nova diversæ materiæ, non diversa ratio formalis rectificativa propter universali­ tatem motivi circa bonum morale, cum tamen dentur * diversæ virtutes cum diversa rectificatione et rationibus formalibus pro diversis materiis. L. — Sed *respondetur negando sequelam, quia il­ lud universale motivum operandi omnia propter bonum rationis est motivum intentionis, non electionis, quæ intentio versatur circa finem, quatenus aliquis vult et intendit studiose vivere, et ex tali intentione nascitur recta electio circa diversas materias, et ad istam rectam electionem ponitur virtus moralis, quæ est habitus electivus, quæ utique electio est circa determinatum medium et determinatam materiam, et distinctam *n. 643 sq., 670 sq. *n. 703, 706 sq. *n. 715 sq- *n. 656 *n. 666 *n. 714 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 191 difficultatem habet in regulatione sua cum regulis rationis una materia atque alia, ideoque distinctæ virtutes requiruntur, et non * sufficit una virtus moralis *n·717 *719 pro omnibus rectis electionibus, ut determinat S. Tho­ mas (la-IIæ, q. 60, a. 1), eo quod in diversis materiis invenitur diversa participatio et regulatio rationis, sicut aliter regulatur fortitudo quæ timorem moderatur aggrediendo vel sustinendo, quam temperantia quæ concupiscentiam minuit frænando et detinendo. 716 Cæterum in linea et ordine electionis, oportet quod ratio formalis recte eligendi unam materiam, cum in illa procedat secundum plenitudinem * bonitatis *n·636 actus non permittendo aliquem defectum, eadem ratio formalis se extendat ad omnia quæ in tali materia elec­ tiva comprehenduntur. Et ita virtus moralis intra suam lineam ét ordinem habet universalitatem , * scilicet *n·666 in eligendo illam determinatam materiam et omnia quæ inadæquate ad illam spectant, quia sub eadem moralitate et regulatione et mensura respiciuntur, et ex nulla parte ab illa deficere debent. 717 LI. — Et hinc deducitur solutio ad reliqua quæ in argumento principali proponebantur*, et ad ejus confirmationem*, dicimus enim charitatem et fidem posse crescere secundum extrinsecam applicationem et appo­ sitionem materiæ credibilis, non secundum intrinsecam immutationem* rationis formalis. Et in hoc sensu perfectior* habetur fides nunc quam in Lege Veteri, ratione plurium credibilium ad quæ se extendit. Et Apostoli dixerunt (Luc. 17, 5) : Adauge nobis fidem, quoad ex­ tensionem quidem, augmento extrinseco, quoad inten­ sionem*, intrinseco. Et idem est de spe et charitate et virtutibus moralibus. *n. 676 sq. *n. 679sq. *n·593 *n-680 *n·742 192 718 719 DE HABITIBUS LIL — Et ad * , confirmationem constat ex dictis de * disparitate inter scientiam et virtutes morales, quia in scientiis * dependet ratio formalis in illuminando a mediis et præmissis, quæ pro diversis conclusionibus diversa sunt, et ab illis perficitur in ratione illuminativa, quia perficitur in ratione * , probativa et illuminatio per probationem fit. In virtutibus autem non perficitur ratio formalis per media particularia rectificativa, sed quælibet mini­ ma virtus habet integram et * totalem rectificationem, atque adeo universalem pro sua materia seu objecto, *non autem sufficit una virtus pro omnibus materiis, quia ex diversis materiis sunt diversæ rectificationes et modi regulandi electionem, nec potest inclinatio voluntatis uno modo se extendere ad omnes. In qua­ libet autem materia quælibet rectificatio illius est plena et integra et universalis respectu talis materiæ, cum ex nulla parte debeat deficere: bonum enim (præsertim morale) ex * integra causa. Unde si dantur diversa motiva ut ad diversas inadæquatas materias se exten­ dat, illa non sunt motiva diversa aut meliori modo rectificantia, sed solum conducentia ad tollenda impe­ dimenta extrinseca et applicandum materiam. * *n. 682 sq. ‘n.652 *n. 705, 708 *n. 643 sq. *n. 656, 666 *n. 715 *n. 666 ♦n. 703, 707 sq. © 720 LIII. — Sed inquires afi id quod dicimus de vir­ tutibus moralibus, quod non habeant augmentum ex­ tensivum, intelligatur * etiam de prudentia, quæ in intel­ lectu est et dependet in sui illuminatione a diversis mediis et speciebus, sicut scientiæ et artes, et sic *proficit homo in prudentia sicut in scientia, in hac per studium, in illa per * experientiam et sensum collationemque diversorum eventuum. *n. 674 *n. 727 *n. 729 DE AUGMENTO EXTENSIVO HABITUUM 193 721 LIV.—Respondetur in prudentia duo considerari. 722 Alterum præsuppositum ex parte voluntatis, sci­ licet esse recte dispositam et inclinatam circa fines virtutum. Sine hac enim inclinatione recta non potest aliquis esse prudens, præsertim quoad principalem actum, qui est recte præcipere et ordinare, cum tota efficacia praecepti sit * ex voluntate derivata. *n· 344 723 Alterum est formale in prudentia ex parte intel­ lectus se tenens, scilicet directio et imperium seu ordi­ natio de agendis juxta regulas rationabiles. 724 Quoad * , primum non suscipit augmentum extensivum prudentia, sicut nec ipsæ virtutes morales. Supponit enim prudentia rectam aestimationem circa fines operabilium, et appetitum rectificatum circa illos, quod fit per habitus virtutum moralium, ut docet S. Thomas (la-IIæ, q. 58, a. 5, et Ila-IIae, q. 47, a. 13). 725 Et dicuntur istæ rectificationes habere se ut principia prudentiae, quia judicium prudentiale formatur ex connaturalitate quadam et inclinatione hominis ad ea quæ virtuosa sunt et honesta. Virtuosus enim prout talis non judicat, nec habet æstimationem de agendis secundum scientiam * speculativam quæ disputat de *n. 663 quidditate rerum, sed secundum scientiam practicam, quæ oritur ex aliqua connaturalitate et affectu ad res ipsas, sicut qui sunt experti et assuefacti ad aliquid melius judicant practice de tali re quam qui solum abs­ tracte et speculative formant judicium ex discursu. Connaturalizatur autem homo et assuevit ad ea quæ sunt virtutis * per habitus illarum; ergo ipsi ut rectifi- *n. 724 cantes appetitum circa fines honestos reddunt æstima- *n. 722 194 DE HABITIBUS tionem et judicium rectum connaturaliter ad res virtuosas, de quibus est prudentia. 726 Supponit ergo prudentia hanc rectificationem ex parte * , principiorum et ita ex hac parte non suscipit *n·725 extensivum augmentum talis habitus prudentiae, quia rectificatio illa, si vera est, ad *omnem defectum in illa *n·711 materia excludendum extenditur. 727 LV. — Cæterum, quoad *secundum quod prudentia n. * 723 efficit, scilicet ex parte intellectus dirigere et consiliari et praecipere, potest augeri extensive, et sic quidam sunt perfectioris et majoris consilii vel prudentiae quam alii, quia plures et magis extensas habent notitias, et proficit homo in prudentia sicut in scientia vel arte, eo *n. 720 * quod indiget ad hoc lumine practico dependente ex *diversis mediis et probationibus seu rationibus et *ng®43sq·’ diversis speciebus. 728 Ratio enim practica, quæ discurrit circa unam veritatem, non potest circa aliam nisi diversas præmissas et motiva inveniat quibus circa illam discurrat, et ideo lumen hoc practicum non est universale * et simplex, *n. sed probativum et ex diversis mediis dependens , * ideo- *n. que extensione indiget perfici, ut plura complectatur.729 729 666 705,718 Et ideo S. Thomas (Ila-IIæ, q. 49, a. 3 et 5) eodem modo loquitur de prudentia sicut de scientia, quia per docilitatem et ratiocinationem acquiritur, et de uno discurrit ad aliud, imo multo tempore et expe­ rimento* indiget ad sui acquisitionem, ideoque in juve- *n. 720 nibus non datur, neque secundum actum, neque secun­ dum habitum, ut ex Philosopho1 docet ipse D. Thomas (Ila-IIæ, q. 47, a. 14 ad 3). 1 Eth., II, 1 (1103 a 16). ARTICULUS VI DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 730 I.—Augmentum *intensivum est quo formæ aliquæ *η· 551 perficiuntur et meliorantur in subjecto, sicut extensivum * *n·549 sq· est quo meliorantur et quasi universalizaqtur * erga *ng®25sq” diversa objecta materialia. Intensiva autem perfectio non universalizat erga plures partes subjecti, sed in eadem indivisibili parte vel subjecto meliorat et vivi­ diorem atque actualiorem * reddit formam. *n. 636,663 731 Circa augmentum istud intensivum magna diffi­ quomodo fiat, an per additionem partium seu entitatum et qualitatum de novo, an per aliquem modum vel modos superadditos, an sine aliquo modo n. * * 583 vel entitate ipsi formæ superaddita, per solam ipsius subjecti perfectionem, non per aliquid * intrinsecum *n-717>824 ipsi accidenti vel formæ. cultas est 732 De qua difficultate late egimus in libris De Gene­ ratione l. 733 II. — Quantum vero attinet ad præsens, breviter dicimus tres * esse præcipuas sententias circa inten- *n·735 sqq· sionem formarum, et tres * esse præcipuas explicationes *n·771 sqq· circa sententiam D. Thomæ. 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 1-3, II (Reiser), p. 635-659. 196 DE HABITIBUS ★★ Sententiæ circa intensionem formarum sunt. 734 Θ 735 Prima affirmat intensionem et remissionem fieri * non per additionem vel modificationem formæ, sed per generationem novæ formæ perfectioris vel imperfec­ tioris. — Est Durandi (In I Sent., dist. 17, q. 7, n. 25), sequunturque aliqui ex antiquis. *n. 739 sq. Θ 736 Secunda * affirmat fieri per additionem novæ *n. 746 sq.. realitatis seu entitatis formæ ad præexistentem, et ita 914-929sq· parificat augmentum extensivum augmento intensive, et sicut videmus sensibiliter quantitatem fieri majorem per additionem unius partis ad aliam, ita existimat intendi qualitatem per hoc quod pars seu entitas * quali- *n. 573 tatis addatur ad aliam. — Ita Scotus (In I Sent., dist. 17, q. 3). Sequuntur ex recentioribus plures, Suarez {Metaph., disp. 46, sect. 1, n. 35-40) S Vazquez (In lam-IIæ, q. 52, disp. 82, cap. 3), Fonseca1 2, Rubio3, Granados4, Salas, et alii. © 737 Tertia sententia est quod fiat intensio non addi- *n. 77isq. * tione novæ formæ aut realitatis, sed nova modifica­ tione ejusdem in. ordine ad subjectum quod magis sibi n. * * 583 1 2 • * Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 764-765. In V Metaph., cap. 13, q. 1, sect. 14. In I De Gen. et Corrupt., tract, de Alterat., q. 5, n. 145. In lam-IIæ, controv. 4, disp. 38, n. 1. I DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM subjicit et potentialitatem ejus in actum * . reducit — n. * 636,812 Hæc sententia est S. * Thomæ (la-IIæ, q. 52, a. 2; Ha- *n·800 Ilæ, q. 24, a. 5; In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 2; De Virt. in Communi, a. 11). ■ ■ ■ E ■ ■ I I 738 K Sequuntur plures ex antiquis et recentioribus. Ex antiquis, Capreolus1, Aegidius2, Hervæus3, Soncinas4, Astudillo5* . Ex recentioribus, Cajetanus®, Soto7, Conradus8, Medina®, Martinez10, Bagnes11, Lorca12 et Montesinos13. * * * E K’ I 739 I I I I i III. — Prima * sententia ex eo rejicitur, quia *n. 735 contra lumen ipsum rationis vult formam destrui * n*. 934 quando perficitur. Forma enim intensa perfectior est remissa, nec alterius speciei, sed ejusdem, albedo intensa et remissa. Quomodo ergo potest destrui per hoc quod perficitur. r r I ° 740 Obstat etiam experientia in aliis rebus quæ creseunt et perficiuntur sine hoc quod destruantur, sicut I 1 In I Sent., dist. 17, q. 2. p Γ i 2 Quodl. 2, q. 14. 8 In I Sent., dist. 17, q. 5, et Quodl. 6, q. 11. 4 Metaph., VIII, q. 21. g I 6 In I De Gen. et Corrupt., q. 8. ‘ In lam-IIæ, q. 52, a. 2, n. 4. F I B R I ! I 197 ’ In I Sent., dist. 17. ’ In lam-IIæ, q. 52, a. 2. 9 In lam-IIæ, q. 52, a. 2. 1 « In lam-IIæ, q. 52, a. 2. 11 In lam-IIæ, q. 52, a. 2. 12 In Iqm-IIæ, q. 52, a. 2. 18 In lam-IIæ, q. 52, disp. 33, q. 3. 198 DE HABITIBUS homo et animal, cum augetur et roboratur, non des­ truitur; scientia, fides, charitas cum augentur , * non n*. 717 destruuntur. 741 Certe si augeri esset destrui, falso res diceretur meliorari et perfici per augmentum, nec possemus aug­ mentum desiderare alicui rei nisi ejus destructionem volendo, imo nunquam res aliqua posset per intensio­ nem meliorari et perfici, siquidem forma quæ de novo venit non perficitur et melioratur, quæ ante erat des­ truitur; nihil ergo melioratur et perficitur per istud augmentum, et sic proprie nihil augetur, quia si des­ truitur non crescit, sed aliquid aliud fit. 742 Unde frustra dicerent Apostoli ad Christum (Luc. 17, 5): Adauge * nobis fidem·, et Paulus (Philip. 1, 9): Oro, ut charitas vestra magis ac magis abundet; et Augus­ tinus (In Joan., tract. LXXIV, super 14, 16)“Cha­ ritas meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici”. Θ 743 IV. — Denique quando qualitas intenditur, verbi gratia, calor, nihil illi est contrarium, sed potius con­ sentaneum et conservativum, scilicet magis calidum pro minori calido; ergo non destruitur minor calor in ratione caloris. Destruitur autem illa minoreitas seu modus aut status remissionis et imperfectionis, sicut in quantitate destruitur quantitas ut minor quando redditur major, non quantitas absolute. Et iste est terminus a quo, qui relinquitur quando fit augmentum, scilicet non deperditio qualitatis aut quantitatis, sed ipse modus minoreitatis aut majoreitatis. 1 PL 35,1827. *n. 717 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 199 ★★ 744 Et sic non habet vim fundamentum Durandi, quod quia relinquitur qualitas minor et se habet ut terminus a quo, debet destrui. Non enim se habet ut terminus a quo qualitas ipsa in re, sed ut minor seu ut subest tali modo aut gradui quem amittit. 745 Similiter id quod advenit de novo per intensionem non est nova qualitas distincta ouæ praecedentem expellat, sed novus modus qui praecedentem expellat. Sicut cum aliquis transit de loco ad locum expellit modum ubicationis novo modo adveniente, non vero realitatem aliquam perdit. * * * 746 V.—* Secunda sententia Scoti et sequacium ejus, in eo quod ponit intensivum augmentum fieri per addi­ tionem novae realitatis et entitatis, easdem patitur diffi­ cultates, quas * supra ostendimus inveniri in augmento extensivo, quod aliqui * dicunt fieri per additionem novae entitatis, praesertim quia non est intelligibile formam aliquam esse compositam ex partibus nisi cor­ respondent diversis partibus subjecti, sicut quantitas: in eadem autem indivisibili parte non potest esse for­ ma cum diversis partibus et entitatibus formæ nisi vel * illæ partes sint ibi distinctæ et solum * per modum aggregationis conjunctæ, vel * fiant unum per aliquam unionem illarum et compositionem inter se. *n. 736 *n·597 sqq*n· 572 sq. *n. 747 *n· 573 sq. *n·747 747 Et primum* obstat unitati formæ intensæ, secun- *η·746 dum, actualitati et simplicitati, erit enim non forma, sed formatum* et constans ex actu et potentia. De *n. 600sq· 200 748 749 DE HABITIBUS ratione autem formæ est quod se habeat ut quo et ut * * informans et componens, non ut res composita et cons­ tans ex partibus, et consequenter ut totum et ut quod in quantum composita, ut late supra * ponderavimus. *n. 595 sq. *n. 602 Et illa forma sic ex multis partialibus * constans et composita esset quoddam mixtum et resultans ex illis entitatibus, et sic esset quoddam tertium , * non au­ tem eademmet forma quæ ante erat remissa. Et sic intensio fit per novæ formæ acquisitionem et alterius deperditionem, sicut mixtum ex miscibilibus. *n. 574,588, 611 VI. — Si autem forma intensa non est aliquid unum in se perfectum, sed aggregatio * multarum entitatum in unam partem subjecti, erit forma intensa ens per accidens, nec poterit una indivisibilis forma esse intensa, sicut lux solis aut calor ignis non erunt forma una, cum tamen illuminatio * solis et calefactio ignis sint unica indivisibilis actio, quæ intensa et efficax est magis quam calor animalis vel illuminatio lunæ; et a charitate elici potest unus actus indivisibilis intensior alio, et tamen ibi non sunt multi actus aggregati et conglobati, sed unus indivisibilis unica egressione emanans. Non ergo intensio formæ consistit in aggregatione * multarum entitatum et qualitatum vel actuum. *p. 595 sqq. *n. 765 sq. *n. 746 *n. 763 *n. 746 © 750 Et præterea restat eadem difficultas statim pon­ deranda, an omnes illæ entitates sint æquales et ejus­ dem rationis, an inæquales. 751 Si enim inæquales * sunt, sumo illam quæ major est, et illa per se solam sine alterius adjunctione erit per­ fectior; ergo intensior. *n. 750, 766 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 752 Si sunt omnino *æquales , non poterunt omnes junctæ in eadem parte et applicatæ facere majorem effec­ tum quam una tantum: si enim duo luminosa ejusdem prorsus et æqualis luminis essent penetrata et eidem lineæ seu loco applicata, non facerent majorem effec­ tum quam unum tantum, quia sunt æqualis et ejusdem efïicaciæ et virtutis. Plures autem formæ ejusdem æqualitatis et actualitatis et virtutis nec in suo subjecto ponunt nisi eumdem effectum formalem, quia non dant plusquam habent, et illum quidem multiplicatum, sed non perfectiorem nec meliorem inducunt effectum in * genere causæ efficientis, quia eamdem vim et efficaciam habent applicatam eidem parti aut puncto sui passi. Et sic * , multiplicabunt non meliorabunt effectus. ★★ 753 754 201 *n. 750 *n. 761 *n. 766 * VII. — Ex his autem ulterius progredimur ad explicandum in particulari quomodo in augmento in­ tensive non possit admitti * additio diversarum entitatum seu realitatum sive partium qualitatis. * Etenim in augmento intensivo non habentur diver­ * media sicut in extensivo, quibus proceditur ad diver­ sa sas conclusiones, nec habentur diversæ partes subjecti sicut in partibus * , quantitativis quibus extenditur sub­ jectum et accidens illi superveniens, sed præcise in eadem parte aut indivisibili puncto fit intensio formæ. »n. 736 ♦n. 583 *H. 643 sq. *0. 127, 607 © 755 Et sic si partes diversæ adveniunt ut forma illa per multiplicationem reddatur perfectior, necesse est quod * vel illæ partes uniantur inter se et faciant unum *n. 756 202 DE HABITIBUS compositum aut mixtum resultans, quod sit et dicatur qualitas intensa, vel * non uniantur illæ partes inter se, sed solum in subjecto, ibique multiplicatæ et conglobatæ dicantur qualitas intensa. *n. 762 756 a nobis rejectum est, quia si inten­ sio qualitatis fieret per illam unionem partium inter se, intensio qualitatis esset compositio et qualitas intensa quoddam compositum aut mixtum. *n. 600 sq. 757 Quod generaliter est * contra rationem formæ, quæ nunquam potest habere rationem formati si est forma, ergo neque compositi. Et sic si forma intensa manet vera et propria forma, non potest habere partes ex quibus formetur per se loquendo nisi loquamur de par­ tibus materiæ, quæ per accidens reddunt formam divi­ sam aut divisibilem, sed hoc pertinet ad extensionem, *non ad intensionem. *n. 600 sq., 759 758 759 Primum * sæpe Si autem una pars formæ alteri unitur, et cum ea componit et facit unum totum melius aut majus, * oportet quod una pars se habeat ut actus, alia ut potentia, quia duo actus non possunt inter se uniri, sed cum subjecto: oportet enim ad componendam unitatem id quod deest uni recipi in ipso et ab altero dari, quod sine potentia et actu stare non potest. Forma autem ut forma solum se * habet ut actus, non ut potentia, quia quod potentiæ est non informat, sed informatur. Et sic totaliter non est forma, quæ componit cum altera tam­ quam potentia. VIII. — Specialiter autem est * contra rationem formæ intensæ, quia intensio non est essentialis quali­ tati, sed accidentaliter et contingenter ipsi convenit, *n. 730 *n. 609 sq. *n. 598 *n. 757 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 203 ut patet, quia sine ipsa potest qualitas illa essentialiter conservari in gradu remisso *; ergo id quod additur per *n·760 intensionem, si est entitas seu qualitas, non est pars essentialis ejus, sed si est pars seu entitas addita, debet esse pars integralis et accidentaliter se habens ad alteram. 760 Si enim essentialiter se haberet, aut non suppone­ ret essentiam qualitatis in qualitate *remissa cui super- *n’759 additur, aut si supponeret essentiam constitutam in qualitate remissa, et tamen essentialiter superveniret, variaret speciem seu essentiam qualitatis, quia ut inquit S. Thomas (la-IIæ, q. 52, a. 2) : “Talis additio vel substractio speciem variaret; sicut variatur species coloris, quando de pallido fit album”. Loquitur enim sanctus Doctor de additione partium seu entitatum essentialiter se habentium.761 * 761 Si ergo partes istæ seu entitates intendentes for­ mam sunt partes intégrales et quasi accidentales ejus­ dem formæ, repugnat quod possint illam intendere, quia non potest intelligi quod plures partes intégrales ad invicem uniantur et unum perfectius et melius com­ ponant, nisi inter ipsas partes detur inæqualitas et una sit altera perfectior, quia si omnes sunt æquales, erit majus vel multiplicius, non* magis aut perfectius, sicut videmus in partibus quantitativis quando uniuntur; et ulterius requiritur quod contineantur omnes sub aliqua forma una conjungente illas, alias non poterit verificari quod fiant unum, sicut patet in partibus integralibus quantitativis, quæ nisi unica forma informen­ tur non componunt unum simpliciter, eo quod partes materiales sunt et informatione indigent. Unde si ipsamet forma etiam hujusmodi partes haberet inte­ grantes et materiales, indigeret alia forma informante 76^ »Π> 204 DE HABITIBUS eas et ad unitatem reducente, quod est absurdum et inducere processum in infinitum. 762 IX. — Si vero * dicatur quod illæ partes seu enti- *n·755 tates diversæ et superadditæ non uniuntur inter se ita quod una alteram informet vel illi misceatur, sed solum uniuntur in subjecto et ibi conglobate et * coacervate *n·763 dicuntur esse qualitas intensa, sequitur qualitatem in­ tensam esse unum per accidens, nec posse vere enun­ tiari de aliqua qualitate quod sit melior seu perfectior in se ipsa, quia melioratio solum consistit in eo quod sint plures conjuncte, non eadem meliorata. 763 Et tamen ab effectu constat oppositum, quia quali­ tas intensa operari potest unica operatione intensa, ut patet in actu intenso scientiæ; nec enim plures actus fiunt, sed unus, et * illuminatio solis una est, non minus *n·749 quam stellæ vel ignis, et est intensa, imo unita virtus fortius agit, quanto ergo fortior tanto magis una. Sicut ergo intensa actio est una indivisibiliter, ita et virtus intensa una est, non plures coacervate * in subjecto. *n·762 764 Item, quia si plures qualitates seu partes caloris vel lucis faciunt unam qualitatem intensam et eliciunt plures actiones partiales, qùælibet ex illis erit remissa et imperfecta. Quomodo ergo resultat illa major intensio et perfectio ex pluribus imperfectis et remissis ?765 765 Quando enim plura imperfecta non uniuntur nec miscentur inter se ad constituendum unum tertium* *n·748 perfectum, sed quodlibet eorum in sua remissione remanet, et sic afficit et informat subjectum vel produ­ cit actionem, non apparet quomodo unum perfectum et intensum fiat, sed quomodo multiplicentur* plura im- *n. 752 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 205 perfecta. Multiplicatio autem imperfectorum non po­ test facere perfectum nisi illis imperfectionibus sublatis et in unum tertium et distinctum resultantibus. Et sic si fit unum tertium ex illis, sequitur quod per in­ tensionem mutatur, seu destruitur qualitas praecedens et fit alia tertia, atque adeo intensio erit destructio qualitatis praecedentis, non melioratio, quod supra * *n. 748 rejectum est. 766 X. — Quare si plures entitates imperfectae et remissae conveniunt in subjecto, vel miscentur ad hoc ut resultet unum tertium et distinctum ex illis, et sic destruetur qualitas praecedens per resultantiam illius n. * * 748 distinctae; vel manebunt omnes illae qualitates imper­ fectae simul in eodem subjecto, et sic * multiplicabuntur *n. 752,761 imperfecti effectus, non unus perfectus fiet; aut illæ entitates erunt *inaequales , et una melior et perfectior *n. 751,767 altera, et illa melioratio erit intensio (nec enim alia esse potest), et sic illa pars et simplex entitas qualitatis erit intensior et perfectior altera entitate, quæ remissa et imperfecta est. 767 Et tunc restat videre per quid illa pars inæqualis * *η· 766 et melior excedit aliam remissam et imperfectam, non per superadditam qualitatem (sic enim erit processus in infinitum), sed per aliquem modum, siquidem non essentialiter, sed numerice * ab ea differt. Ergo inten- *n. 770 sio et perfectio qualitatis per aliquem modum * fit. *n· 583 768 XI. — Denique, si constat intensio ex partibus et entitatibus inæqualibus, ita quod gradus quartus sit perfectior quam secundus, et non est modus, sed realitas et forma distincta, non apparet implicatio quod pona­ tur illa entitas gradus quarti sine entitate gradus tertii, 206 DE HABITIBUS et sic dabitur intensio ut quatuor ubi non est intensio ut duo neque ut tria, quod est absurdum, et tunc sola illa entitas ut quatuor sufficiet pro intensione formæ, reliquæ vero superfluent. 769 Si autem omnes entitates sunt æquales, et solum ista dicitur quarta vel quinta quia quarto vel quinto loco posita est in subjecto, per accidens fit intensio per illam, quia casuale est quod tali loco aut ordine fiat. Et sequuntur alia inconvenientia allata . * *n·752 770 XII. — Et ad hoc accumulantur rationes * supra *n.594 Sqq. faetse, quando egimus de augmento extensivo, ad pro­ bandum quod non fit per additionem novæ qualitatis, quia nec partes illæ possunt esse æquales nec inæquales, · et aliæ quas ibi, et in quæstionibus De Generatione ad­ didimus \ quia nonjpossunt duo accidentia solo numero * *n·767 diversa esse in eodem subjecto simul, et alia quæ ibi videri possunt. * * * 771 XIII. - - CIRCA SENTENTIAM AUTEM D. * quod intensio fiat non per additionem f fn. 736,583 novæ qualitatis vel destructionem præcedentis et gene­ rationem novæ, sed per majorem radicationem ejusdem *n. 735 * in subjecto, qui est novus modus erga subjectum, tres * *n·733 sunt explicationes. , THOMÆ * ★★ 772 istum modum esse novam existentiam *n· 778 sq. • seu inhærentiam formæ in subjecto. — Quod attribuitur Prima * est 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, 3, II (Reiser), p. 647-648, 657659; q. 9, a. 5, II (Reiser), p. 793-794. DE AUGMENTO INTENSI VO HABITUUM 207 communiter Capreolo (In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 3 ad 2); Astudillo (In I De Gen. et Corrupt., q. 8 et 9). © ■ [ 773 r L [ J ι * Alii in unione diversa ad subjectum. — Quod *n.783saattribuitur Cajetano (In lam-IIæ, q. 52, a. 2, n. 4), ubi dicit quod simplex forma intenditur in subjecto per hoc quod magis sibi subjicit subjectum. Quod multi Thomistæ sequuntur, et Gregorius Martinez (In lam-IIæ, q. 52, a. 2, dub. 1). Θ >■ 774 * Tertia explicatio est fieri per novam et intrinsecam n*· 787®^ L actualitatem ipsius formæ, qua actualior redditur in se a ad informandum, et non est sola nova unio aut existenÎ tia aut inhærentia. Nam D. Thomas perpetuo docet I * ignorare propriam vocem qui dicunt radicari seu uniri *n’781 i formam in subjecto, et non perfici in se intrinsece. 775 Sed tamen adhuc dupliciter * potest hoc explicari. f' L 776 Primo, quod illa intrinseca perfectio et actualitas i sit per expulsionem * contrarii, vincendo enim et ex!e pellendo illud fit magis perfecta et magis dominatur et subjicit sibi passum. — Quod tribuitur Aegidio (Quodl. i 2, q. 14). 7g7 [ 777 *, Secundo quod in se intrinsece majorem vim et *»· 788 ! actualitatem recipiat forma ad informandum subjecI tum, et per hanc tamquam per rationem formalem seu I vim informandi novo modo se communicat qualitas I subjecto, distinguuntque hunc modum a modo unionis « 208 DE HABITIBUS et inhærentiæ et existentiæ accidentis, vocantque ilium proprio nomine modum radicationis. — Quod aliqui Thomistæ hoc tempore sequuntur. ★ ★ 778 XIV. — * Prima explicatio illud habet inconve­ niens quod accidens non potest mutare existentiam et inhærentiam, nisi fiat aliqua corruptio et productio. Nam amissio existentiæ est corruptio, et acquisitio novæ existentiæ est productio vel reproductio: nihil enim aliud est corrumpi quam amittere esse. Si ergo qualitas ut intendatur amittit esse seu existentiam quatn habet, et aliam acquirit, desinit esse seu corrumpitur, et acquirit esse seu reproducitur, quod est incidere in primam sententiam. * *n. 772 ♦n. 735, 739 sq. © 779 Deinde non explicat vim propriam et rationem in­ tensionis, quia illa existentia aut inhaerentia, vel est perfectior quam ante erat, vel eadem seu æque imper­ fecta. 780 Si æque imperfecta, manet sicut ante, et sic non intenditur qualitas, quia intendi est *perfici et meliorari. 781 Si autem existentia et inhaerentia est perfectior, oportet quod supponat naturam seu essentiam perfec­ tiorem, quia existentia perfectionem et nobilitatem su­ mit ab essentia cujus existentia est. Nec potest intel­ ligi quod intensio reddat qualitatem auctam et melio­ rem secundum inhærentiam vel radicationem, et non secundum essentiam, et oppositum dicit D. Thomas *n. 730 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 209 quod est propriam ignorare * vocem (Ila-IIæ, q. 24, *°' a. 4 ad 3) et (De Virt. in Communi, a. 11). Unde etiam (Quodl. 9, q. 6, a. 13) inquit quod quando dicitur augeri charitatem secundum essentiam, non intelligitur quod est augmentum seu motus ille in esse vel in essen­ tia, sed secundum quantitatem. 782 774 Non ergo mutatur aut melioratur esse vel existen­ tia qualitatis non meliorata entitate, ut distinguitur ab existentia. Si autem entitas ipsa melioratur, restat explicandum quid illud sit, vel quis modus * addatur. *n·771 ★ ★ 783 XV. — Secunda * explicatio, nisi aliquid amplius dicat, patitur easdem * difficultates, eo quod unio accidentis, aut est ipsa inhaerentia, aut involvit illam; nec videtur posse mutari * unionem nisi mutetur inhaerentia. Unde currit difficultas posita contra istum * modum. n*. 773 *n· 778 sq. *n. 785 *πα//o 772SQ· > 784 Nam unio illa, si est perfectior quam ante, sup­ ponit perfectiorem entitatem qualitatis quæ unitur, nec enim, ut dicit * S. Thomas, intensio perficit qualita- *n· 781 tem secundum rationem, et non secundum entitatem vel essentiam. Perfectior ergo unio entitatem suppo­ nit perfectiorem, et tunc restat explicare per quid per­ ficiatur ista qualitas ut perfectius uniatur. Praeter­ quam quod unio accidentis ad subjectum est dependen­ * accidentis in suo esse a subjecto, ideo enim unitur *n. 801 tia ut in suo esse dependeat et conservetur.Si * 785 Si ergo mutat* unionem, mutat dependentiam in esse, et sic desinit et destruitur accidens, nec enim potest accidens sine unione permanere, nisi a Deo con- *n. 783,786 210 DE HABITIBUS servetur separatum, quod hic non intervenit. Actio ergo quæ removet unionem accidentis removet esse illius, sicut quando removetur unio formæ substantialis destruitur vel separatur forma et ipsum totum, ergo si intensio removet accidentis unionem, destruit illud, et iterum uniendo reproducit, quod est absurdum. 786 Quod si unionem non removet , * sed relinquit, et *n. 785 aliam superaddit, remanebunt in accidente intenso plures uniones quam in remisso, cum tamen æque pendeat utrumque accidens a subjecto, et remaneat eadem difficultas, quomodo plures uniones simul sint in eodem subjecto: est enim eadem difficultas * ac de *ηλΛ736pluribus entitatibus. ★ ★ 787 XVI. — Tertia * explicatio quoad utramquef par7J5 sq tem claudicat. Nam intensio non consistit in expulsio­ * contrarii: tum quia prius est in se perfici et generari *ngfJ6g4?9, ne quam contrarium destrui, corruptio enim et destructio semper est effectus secundarius; tum quia non potest forma, quæ præexistit in aliquo subjecto, expellere con­ trarium quod ante non expellebat, nisi in se immutetur et perficiatur, ergo prius est in se crescere quam con­ trarium expellere; tum quia potest Deus, vel etiam naturale agens in subjecto nihil frigoris habente, ponere qualitatem remissam, et in anima nihil peccati habente 8n * potest dari charitas et gratia remissa, ut in parvulis, et 8i7sq.,830 sine ulla infidelitate potest * dari fides remissa in aliqui- ** 817 sq. bus fidelibus. E converso autem potest Deus * simul *n. 805 conjungere in subjecto duas qualitatis contrarias in gradibus intensis; ergo non potest consistere * intensio *n. 776 in sola et præcisa expulsione contrarii. DE AUGMENTO INTENSI VO HABITUUM 211 Θ 7^7 788 XVII. — Quoad *secundam vero partem hujus explicationis, scilicet de additione novæ vis informativæ, quæ vocatur * modus radicationis distinguiturque ab *- fl·790 unione seu inhærentia et existentia subjecti, impugna­ vimus1 eam. 789 Et vis impugnationis reducitur ad hoc, quia actualitas informativa qualitatis non potest ipsi convenire per additionem *modi , eo quod informatio et effectus n* 771 formalis * non est aliud quam communicatio ipsius *n·794,951 *formæ in subjecto. Si ergo forma accipit majorem *n. 961 vim informandi et communicandi suum effectum for­ malem, cum hic effectus formalis sit ipsa forma com­ municata, non potest majorem vim et actualitatem communicandi habere nisi novam formam habeat, et non novum modum. 790 Quod declaratur sic, quia vel ille * modus super- *n. 777, 788 additus deservit ut qualitas communicet novum effec­ tum modalem subjecto, quem antea non communicabat quia modum illum non habebat, vel ut communicet novum effectum realem, medio tamen illo modo. 791 Si hoc *secundum , non potest ille modus servire ut «■ * 790 ratio formalis superaddita, sed ut conditio requisita ad hoc ut forma, posito illo modo, perfectius informet et communicetur, et tunc ille modus, si solum est conditio, non potest se habere nisi tamquam unio seu applicatio aut inhærentia . * *η· 772,792 792 j Si dicatur primum*, ergo non accipiet qualitas *n. majorem vim activam communicandi se, sed majorem ί 1 Cars. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, II (Reiser), p. 650 a 31 sq. j 790 212 DE HABITIBUS vim modalem ad communicandum effectum formalem modalem, et hoc est idem quod altera * sententia dicit, quæ non negat addi modum per intensionem, et conse­ quenter effectum formalem modalem, sed tamen iste modus facit formam ipsam magis explicari in subjecto, illudque subjicere sibi. 793 794 Et sic præter effectum formalem, qui fit a modo, * necesse est explicare quomodo major effectus formalis fiat ab ipsamet qualitate, qui sit effectus realis et non modalis. Nam dubitari non potest quod intensior qualitas non solum habet effectum modalem, sed realem melio­ rem quam remissa, ut patet, quia qualitas intensa melio­ res actus producit; disponit enim ad formam substan­ tialem ad quam non disponit remissa, sicut calor ut octo ad ignem ad quem non sufficit calor ut duo, et alios similes effectus qui modales non sunt. Ergo non est dicendum quod ratione intensionis datur major vis et actualitas ad informandum per illum modum, cum effectus formalis * non sit solum modalis, sed realis. 795 XVIII. — Et præterea urget ratio illa quam pon­ deravimus1, quia si gradus intensior dat actualitatem informandi modalem, similiter gradus remissus et om­ nes gradus qualitatis erunt effectus modales illius. 796 Quod si ita est, quod omnes gradus dant effectus modales, quid restabit in ipsa qualitate quod præbeat effectum formalem realem, siquidem quoad omnes gradus informat qualitas per modum, et ejus vis informativa sunt modi? 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, II (Reiser), p. 650 a 31 sq. *n. 773, 783 sq. *n. 912, 929 sq. *n. 789 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 213 797 Aut si aliquid est in forma illa quæ det effectum formalem realem, et illamet forma non habet vim informativam dandi meliorem effectum, sed id accipit ex modo superveniente, non omnes effectus formales qualitatis sunt ejusdem rationis, sed aliquis erit realis et aliquis modalis. 798 Et parum refert quod ad melius informandum indigeat qualitas vi modali superaddita (si de se non habet illam vim) vel entitativa superaddita: quomodo enim in ratione informandi componitur cum modo et habet illam per modum et non per entitatem, eadem enim difficultas videtur manere. 799 De quo videantur plura, quæ diximus * citato loco ». *n. 788,795 ★ ★ 800 ’ ;■ XIX. — Quare legitimus modus explicandi β *n 737 771 mentem D. Thomæ et radicationem istam intensionis, 823 ’ * supposito quod non * fit per additionem entitativam *n^ξ’ formæ sed * per novum modum formæ, sumi debet secun- *n. 737, 876 dum diversum modum * unionis seu applicationis formæ ad subjectum (sive modus unionis sit medius inter formam et subjectum, sive consequens), sed tamen unio qualitatis seu formæ ad subjectum habet duplicem * *n. 947sq. effectum formalem, vel potius est conditio * requisita *ng4 30 sq” ut forma det duplici modo effectum formalem. ^801 x Alter est quantum ad dependentiam * formæ in suo ( esse a subjecto, sive quantum ad communicationem 1 ejusdem esse ad subjectum. fe 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, II (Reiser), p. 650 a 31 sq. n^784, 823· * 214 802 DE HABITIBUS Alter est quantum ad unitatem, sive convenien­ tiam * subjecti cum ipsa forma. Unio enim ordinatur *n·949 ad faciendam unitatem duorum, et quanto magis communicantur, * magis fit unum. *n·804 Θ 803 Nec potest *sic uniri forma subjecto, faciendo majo- n. * 802 rem * unitatem cum illo quam antea, nisi major reddatur *n· 926.949 actualitas formæ in se, non quoad additionem entitatis, sed quoad vim actuandi, id est, reducendi ad unita­ tem et determinationem ipsam indeterminationem et potentialitatem subjecti ad plura . * Cum enim subjec- *»■ 823, 866, tum seu materia sit in potentia, et forma sit actus , * de *η^758 se habent dissimilitudinem et disconvenientiam, et per communicationem ad invicem unum fiunt, dum actuali­ tas supervincit * potentialitatem subjecti. ' n. 636 * 804 Quod si potentialitas subjecti sit indifferens ad oppositas formas quæ inter se * latitudinem habeant, *n. id est, * contrarietatem aliquam quæ est oppositio cum *n. aliqua latitudine et mediatione, quanto magis illa potentialitas subjecti determinatur et reducitur ad unam formam, tanto magis * dicitur fieri una cum illa, n*. quia tanto minus est indeterminata et indifferens ad plura, et cum quadam confusione.805 805 944 893 802,845 XX. —- Quæ confusio et potentialitas non est in hoc quod possit habere plures formas successive (sic enim etiam in formis substantialibus datur hoc quod possit materia successive plures formas habere, nec* tamen in *n· 898 eis est intensio), sed illa confusio et potentialitas est ad habendum simul formas contrarias, licet de facto non *n. 901 semper habeat: hoc enim est proprium* formarum con- *n. 8O8 DE AUGMENTO INTENSI VO HABITUUM trarium et latitudinem habentium quod una non sit incompatibilis cum altera, quousque perfecte * vincat *n9of7’812’ potentialitatem subjecti, in gradibus enim remissis * ‘n. 820 compatiuntur simul, sed in gradibus intensis connatu* raliter in se non compatiuntur. *n·787 f 806 Et ideo illæ formæ quæ se mutuo non compatiuntur aliqualiter et saltem in statu imperfecto in subjecto, sed in quocumque statu se expellunt ita quod solum successive possint esse in subjecto, tales sunt incapaces intensionis, sicut sunt duæ formæ substan­ tiales, duæ quantitates, duæ figuræ, potentia et impotentia, et aliæ similes formæ quæ non intenduntur et remittuntur, quia non respiciunt subjectum capax utriusque formæ simul , * sed solum successive una post *n·805 alteram possunt informare subjectum. 807 XXI. — Ex hoc enim etiam perspicitur ratio cur intensio non * sit per additionem formarum, aut accumulationem entitatum etiam partialium, sed secundum respectum formæ ad victoriam * supra subjectum, id · Φ · , ' . ,. est, ad vincendam et determinandam potentialitatem et indifferentiam ejus, qua est capax plurium formarum , * simul ad unam tantum ut ab illa tantum perfecte terminetur. i,, i J f. ; ? ■f t ( I I i'· te g I I 215 *ηγ47θ6, sqq’ *n-829,858, 007 *n, 803 *n·805 i 808 Si enim per additionem entitatum et partium ejusI dem formæ fieret intensio, non videtur aliqua esse ratio i cur in quantitatibus, in figuris, in potentiis, in formis I * substantialibus posset fieri additio partium seu enti- *n- 805>844 |' tatum, et sic eis convenire intensionem. Cum autem I solum * inveniatur intensio ubi est latitudo et contrarietas *n. 804 sq. K formarum, sic etiam intelligendum est quod in vincenda I' potentialitate et indeterminatione subjecti ad plures 216 DE HABITIBUS formas simul, etiam in majori unitate et determina­ tione ad unam fit intensio. 809 810 811 812 813 XXII. — Dices: Hoc modo reducetur intensio unius formæ ad expulsionem contrariæ, quod * supra rejecimus. *n. 776, 787 Et in *luce datur intensio et remissio, nec tamen habet * . contrarium *n. 814 sq. Et *fides et charitas nunquam possunt esse simul cum suo opposito * etiam gradibus remissis, et tamen suscipiunt intensionem et remissionem. *n. 817 sq. XXIII. — * Respondetur nos negare, sicut et ne­ gat D. Thomas (la-IIæ, q. 52, a. 2), intensionem fieri per *expulsionem contrarii, aut requirere remissionem, coexistentiam et compatibilitatem simul cum alio con­ trario. Sed dicimus intensionem fieri per hoc quod potentialitas subjecti ad formas contrarias, quæ de se indeterminata est et indifferens et in quadam confu­ sione illius potentialitatis et indifïerentiæ, * terminetur et * reducatur ad majorem unitatem illius formæ, ita quod totam illam confusionem et indeterminationem potentialitatis adæquet. *n. 809 Longe autem diversum est intensionem fieri per actualem expulsionem contrarii (quia potest non dari contrarium actum), aut fieri per actuationem et deter­ minationem illius potentialitatis quæ est ad contraria. Et per hoc quod magis vel minus adæquate se habeat in vincenda et determinanda illa potentialitate, dicitur intendi aut remitti .* *n. 805 sq. *n. 787 *n. 776, 787, 813 *n. 805 *n. 636, 737 *n. 867 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 217 810 814 XXIV. — De *luce autem dicimus non habere congl6 trarium formaliter, sed * virtualiter et æquivalenter, *fl" quatenus ita tollitur aut extinguitur lux per privationem quæ sunt * , tenebræ quod etiam est capax dimi- *n' nutionis et impedimenti per umbram, quæ non totaliter tollit lumen sed minuit, et compati potest in eodem subjecto umbra et lux aliqua, licet diminuta. 815 Et similiter lux est capax refractionis, ut videmus in radiis, qui in medio crassiori impingentes franguntur et minuuntur quasi ipsa opacitate * mixti, ita ut ali- *n’ quando divergant in colores ut in iride videmus. 816 Quare licet ex parte * tenebrarum lux non habeat contrarium, quia tenebræ privatio sunt qua totaliter lux extinguitur, tamen ex parte opacitatis * habet vir* tualiter contrarium, quatenus opacitas impeditiva est lucis ne recipiatur in subjecto seu transeat, et ex ipsa opacitate, aut lux refrangitur, aut umbra generatur, et ratione opacitatis plus vel minus in subjecto positæ lux minuitur, aut crescit, depurando subjectum ab illo contrario, si ibi sit, vel ipsam potentialitatem sub­ jecti, qua est capax illius contrarii sive illius impedi­ menti, magis sibi subjicit et ad suam terminat * unitatem ejusque tollit confusionem. *n-814 *n·815 *n·814 *n-812,842 817 XXV. — De *fide autem, spe, charitate, gratia, *n·811 aliisque supernaturalibus habitibus, dicimus habere quidem ipsas virtutes aliquid contrarium, quo expel­ lantur, verbi gratia, infidelitatem, desperationem, etc. 818 Et ita quantum est ex parte contrarietatis, et ex * x Q1Q parte potentialitatis subjecti ad utrumque, non * repu- §20 ’ gnat simul * esse illas formas in gradibus remissis, repu- *η·805 sq. 218 DE HABITIBUS gnat autem per accidens et ex aliquo extrinseco, quate­ nus quicumque actus * peccati mortalis, quantumvis n*. 1129 remissus, importat aversionem ab ultimo fine, ratione cujus impedit * influentiam luminis spiritualis gratiæ *n. 1163 et virtutum in animam. Est enim gratia et virtutes ipsam comitantes sicut quædam lux Dei et participa­ tio splendoris ejus in anima, ad modum quo claritas aeris est participatio solis. 819 Et sicut lux posito impedimento statim cessat, ita posita illa aversione, quæ est impedimentum con­ versionis ad Deum, cessat illa lux gratiæ et virtutum, sive sit in gradu remisso sive intenso, cum tamen ex parte subjecti recipientis, scilicet, animæ et potentiarum ejus, * sit capacitas et potentialitas ad oppositas formas *n· 818 contrarias, et per majorem victoriam et * reductionem *n· 636>812 illius potentialitatis ad unitatem formæ inhærens cres­ cit intensio. 820 XXVI. — Unde in virtutibus acquisitis moralibus, potentialitas quæ est ad vitia et ad virtutes compati­ tur in gradibus remissis utrumque contrarium saltem *n. 805, eis, * entitative et physice, eo quod habitus vitii, verbi gratia, intemperantiæ, longa consuetudine acquisitus, non statim per unum actum temperantiæ vel habitum remissum expellitur, sed opposita consuetudine , * imo *n.iooi,io43 nec per infusionem gratiæ et virtutum supernaturalium habitus ille vitiosus expellitur, sed manet physice, licet non moraliter in ratione avertentis a rectificatione ratio­ nis, sed in ratione cujusdam inclinationis ad suum objectum: circa hoc enim patitur difficultates quis, etiam post justificationem, ex prava illa consuetudine.821 821 Ergo signum est ex parte subjecti* inveniri poten- *n. 8i8,823, tialitatem erga contraria, quæ suam habet latitudinem DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 219 vincendam per intensionem et radicationem, licet per * accidens impediantur aliquando contrariæ illæ formæ * etiam in gradibus remissis esse in subjecto. 822 818 *ii. 805 De quo diximus in libris De Generationel. Θ 823 824 XXVII. — Quapropter ex * mente D. Thomæ inten­ sio * explicanda est per unionem formæ ad subjectum, non quatenus præcise constituit communicationem in esse vel * dependentiam qualitatis in esse a subjecto, sed quatenus magis determinat potentialitatem illam et indeterminationem quam habet, seu *confusionem ad formas contrarias vel impeditivas sui, potestque de *se aliquid illarum simul habere talis potentialitas, quanto plus vincitur et subjicitur formæ et ad ejus unitatem magis terminatur dicitur intendi seu * radicari in sub­ jecto, mutaturque illa unio et fit de novo quantum ad hoc quod in illa potentialitate subjecti minus loci relinquitur ad oppositam formam minorque aptitudo * et inclinatio in illam, eo quod totam illam confusio­ nem et potentialitatem ad * utramque formam terminat unio istius *subjiciens totam illam potentialitatem sibi. Et in hac terminatione et subjectione potentialitatis ad se variatur unio, non ipsa entitativa ratione unionis et communicatione in *esse . Nec ita variatur unio quod non etiam varietur et perficiatur ipsa forma ut unibilis et ut est radix talis unionis, quia sic crescit in radicatione forma quod * etiam in essentia perficitur, ut dicit D. Thomas3, et nos sequenti * articulo in ter­ tium argumentum et in fine articuli *dicemus . 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 10, a. 2, II (Reiser), p. 814 b 9 sq. ’ Ila-IIæ, q. 24, a. 5. ♦β, 800 «n. 831, 867, 869 «u. 801 *n. 816,866 •n. 818,821 *n. 909 •n. 843 ♦n. 825 *n. 636, 737 *n. 946 ♦n. 781,872, 928 *n. 928 *n. 838, 845 220 DE HABITIBUS 825 XXVIII. — Nec dici potest quod si illa potentialitas est ad duas oppositas formas non potest una forma actuare * utramque potentialitatem, quia ratione *n. 823 illius potentialitatis est capax unius formæ, et ratione alterius est capax oppositæ; ergo non potest ista cres­ cendo occupare potentialitatem suæ oppositæ formæ, quia non est capax illius. 826 Imo bene stat non relinqui in uno subjecto capa­ citatem oppositæ formæ et tamen aliam formam non intendi: sicut * anima Christi, ut in tali supposito est *η·83θ capax peccati, et tamen posset Deus illi infundere gra­ tiam valde remissam, sicut et nullam. 827 XXIX. — * Respondetur enim quod illæ potentia- *η· 825 litates non sunt diversæ ex parte receptivi seu recepta­ culi formarum, quod idem est, sed ex parte respectus, quia est capacitas respiciens diversas formas in eodem tamen receptaculo; sed forma illa quæ sub suo respectu, et non sub respectu ad aliam formam recipitur, potest totam illam potentialitatem et receptaculum occupare * subjiciendo illam sibi, et terminando confusionem et *n·823 indeterminationem ejus ad se, et tunc intenditur. 828 Imo addo quod quando potentialitas subjecti ad formam est ad formam contrariam et oppositam, potius ex ejus actuatione, ex eo quod ei conjungitur alia forma *vincendo ipsam, fit fortior et perfectior, quia conjun- *n·823 gitur illi potentialitati non ut ab ea accipiens perfec­ tionem et subjiciens. 829 Quanto autem magis contrarium est subjectum quod vincitur, tanto perfectior est forma quæ vincit et agens quod efficit, quia per assimilationem ad agens DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 221 qualitas fortior est, non per assimilationem ad poten­ tialitatem subjecti, sed per victoriam * ipsius. *n·807 830 Quod vero * dicitur de anima Christi, dicimus illam *n·826 esse impeccabilem ex causa extrinseca, nempe ex unione ad Personam divinam, sicut beatus ex visione, licet habeat gratiam in gradu remisso *. Talis autem impec- *n·787 cabilitas et incapacitas ad contrariam formam ex causa extrinseca non * tollit quin ipsa potentialitas animæ ad *n· 818>821 utramque formam possit magis vel minus subjici et ter­ minari, atque impleri tali forma. 831 XXX. — Et tota hæc * explicatio sumitur ex D. *n· 823 sq. , Thoma * qui secutus Philosophum posuit augeri for- *n·837 mam et magis intensam fieri non per hoc quod fiat nova forma, sed * per hoc quod præcedens magis par- *n· 737>800 ticipetur a subjecto. 832 Et quidem Philosophus dicit1: “Ex calido fieri magis calidum nullo facto in materia calido, quod non esset calidum quando erat minus calidum”; vel ut habet translatio Argyropoli2: “Ex calido fit magis calidum, nulla prorsus ipsius parte emergente calida, quæ non erat ante calida cum calida minus erat”. 833 Ex quo fit consequentia et argumentum sic: Ex calido fit magis calidum, nulla prorsus ipsius parte emergente calida; ergo *nullo prorsus emergente calore, qui ante non esset in subjecto calido. 834 Patet consequentia, quia in actione naturali idem est fieri calorem et fieri calidum, nec enim calor fit nisi 1 Phys., IV, 9 (217 b 1). ’ Cf. DTC. a. Argyropoulos Jean, 1,1778-1779. *n. 839 222 DE HABITIBUS in subjecto et ut inhærens, nulla enim actio naturalis facit calorem secundum se nisi educendo illum a sub­ jecto et uniendo illi; ergo nulla actio naturalis facit calorem, sed calidum. Si ergo nullo calido facto nec parte aliqua emergente calida quæ ante calida non esset fiat magis calidum, similiter * neque facto aliquo *n·835 calore qui ante non esset fit magis calidum, quia idem est fieri calorem et fieri calidum. Si autem advenit nova forma seu pars vel entitas caloris, utique fit novus calor; ergo et novum calidum, quod ante non erat calidum illo calore novo sic adveniente. 835 XXXI. — Quod si dicas *hoc non esse inconve- n. * 834 niens nec contra * , Philosophum quia solum dicit non *n. 832 fieri de novo calidum quod ante non esset calidum, non tamen negat fieri de novo calidum quod ante calidum erat. Qui autem ponunt novam partem caloris fieri, dicunt fieri novum calidum, licet minus.836 836 Sed contra, quia si fit novum calidum seu novus calor qui ante non erat, non potest fieri ex ipso calore seu ex ipso calido quod ante erat, quia ille novus calor seu nova entitas caloris debet educi de potentia sub­ jecti seu de non calore, non autem de ipsa forma caloris quæ antea erat aut de ipso calido, quia calor seu forma quæ ante erat non est subjectum ex quo educitur ille novus calor; educitur ergo ex non calido, seu ex sub­ jecto ut est in potentia calidum. Ergo si dicit* Philo- *n·832 sophus quod magis calidum fit nulla emergente parte calida quæ ante calida non esset, est idem ac dicere quod non fit novus calor seu nova entitas caloris, quia hæc semper debet educi ex non calido in potentia, non ex calore in actu. DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 223 837 XXXIL — Hoc ergo supposito ex Philosopho *, *η· 832 sq. *docet S. Thomas1 intensionem fieri per hoc quod sub- *n·831 jectum magis reducatur in actum, et forma magis insit in subjecto, et perfectiorem participationis modum in ipso habeat. 838 Videri potest sanctus Doctor (Ila-IIæ, q. 24, a. 5), ubi inquit quod “nullo modo charitas augeri potest per additionem charitatis ad charitatem, sicut quidam ponunt... Sed augetur per hoc quod subjectum magis ac magis participat charitatem, id est, secundum quod magis reducitur in actum illius et magis subditur illi”. — Et concludit quod “hoc est augeri secundum essentiam (quia tota essentia hujus formæ est in ordine *n· 824>845 * ad subjectum) ; non autem per hoc quod charitas adda­ tur charitati”. 839 Et (Ila-IIæ, q. 24, a. 5 ad 3) inquit quod “augmentatio charitatis importat mutationem secundum magis et minus habere. Et ideo non oportet quod insit ali­ quid quod prius *non infuerit, sed quod magis insit *n·833 quod prius minus inerat”. 840 Idem eodem fere tenore tradit (la-IIæ, q. 52, a. 2, præsertim ad 2 et 3). 841 Luculentius vero quomodo fiat * ista major unio, *η^8ΰθ.823, major participatio et inhæsio in subjecto explicat (In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 2 ad 3), ubi inquit quod “non est de ratione intensionis alicujus qualitatis, quod sit per remotionem * a contrario; sed hoc accidit qualitati *n· 776,787 secundum quod est in subjecto participante (id est, 1 Cf. lam-IIæ, q. 52, a. 2. 224 DE HABITIBUS actu habente) contrarium. Sed hoc est de necessitate intensionis ut qualitas educatur de imperfecto ad per­ fectum, sicut patet in diaphano, in quo nihil est con­ trarium luci, quod potest lumen intendi secundum incrementum virtutis illuminantis. Haec autem im­ perfectio est ex potentialitate ipsius naturæ, quæ sub­ jicitur perfectioni et actui. Cum enim omnis potentia receptiva ad multa se habeat secundum istam multitu­ dinem ipsius, dissimile est principio agenti, quod est terminatum ad actum unum; et secundum quod ista confusio potentialitatis magis subjicitur actui, perfec­ tior perficitur actus, et ipsum perfectum magis effici­ tur unum et magis assimilatum principio agenti”. 842 843 XXXIII. — Ubi manifeste D. Thomas explicat modum intensionis in quo consistat, videlicet in hoc quod forma sic educatur de imperfecto ad perfectum et de potentia ad actum quod ipsa confusio potentiali­ tatis, quæ se habet ad multa, * terminetur ad unum: forma enim * vincit potentialitatem subjecti reducendo ipsum in actum, et si potentialitas est ad plura inter se contraria, ibi quasi confuse est utrumque, quia poten­ tialitas confundit, et actus * . distinguit Quanto ergo forma plus de illa confusione tollit et potentialitatem ad plura in unum reducit, perfectius terminat et actuat potentialitatem illam, et illa * dicitur nova unio, nova terminatio aut nova eductio formæ, non quantum ad *esse ipsius formæ, quia jam habet illud, neque quoad novam entitatem, quia jam tota entitas est in forma, sed quoad novum effectum et modum in sübjecto, quod ita vincit potentialitatem * illam quod, quantum est ex vi informationis formæ, *non relinquit locum alteri formæ contrariæ aut impe- ♦n. 812, 816 *n. 636 *n. 597 *n. 800,823, 841 *n. 801 ♦n. 583 *n. 823 DE AUGMENTO INTENSIVO HABITUUM 225 dimento illius, sed tota illa confusio et potentialitas * terminatur et subjicitur sub illa forma, et sic dicitur *n·816 magis vincere subjectum et virtuosius informare et reducere ad se, quia minus relinquit locum alteri formæ quantum est ex parte subjecti, et tunc laxius et imper­ fectius informat quando de se locum dat oppositæ formæ, etsi per accidens eam de facto non * habeat. *n8i4s’q. 844 Unde licet formæ * substantiales non recipiant magis *n·808 et minus in informando materiam, tamen, quia dispo­ sitiones accidentales plus vel minus dant locum con­ trariis dispositionibus tendentibus ad corruptionem, dicitur etiam ipsa forma imperfectius vel perfectius esse in subjecto non ratione sui, sed suarum disposi­ tionum. 845 Ad hoc autem ut forma sic vincat potentialitatem subjecti, debet in se intrinsece perfectior reddi, licet nova entitas non accrescat, et hac ratione sæpius dicit D. Thomas1 non * posse intelligi quod augetur qualitas *n·824> 838 per radicationem, et non secundum essentiam seu essen­ tialiter, hoc est, intrinsece * per illum modum, non per *ηθ874>9131 additionem essentialis prædicati aut novæ entitatis, sed quia fortiori modo unitur vincendo confusionem poten­ tial!tatis subjecti ad plures formas conjungendas. Et sic unitas formæ facit ad intensionem, quia virtus unita fortius agit, id est, magis unita et magis * unum *n·804, 949 faciens de illa potentialitate subjecti. 846 XXXIV. — An vero * gradus isti seu modi et ter- *n- 897 minationes formæ sic se habent quod adveniente uno alius destruatur, statim * dicemus. Verisimilius est enim *n·889 sq’ 1 Cf. Ilam-IIæ, q. 24, a. 5. 226 DE HABITIBUS quod sic, quia se habent ut diversæ figuræ aut situs ejusdem corporis, adveniente enim uno destruitur alius. 847 XXXV. — An vero * quolibet actu fiat intensio, etiamsi actus remissus sit, tractabitur hoc latius1, agendo de augmento charitatis, an statim detur quando per actus remissos meremur illud. 848 Quod vero attinet ad physicam actionem augen­ tem et intendentem ipsam formam, * statim agemus os- *n. 1048 sqq. tendendo quod solum ab intensiori actu physice augeri potest, quia inferior et inæqualis actio proportionem non habet ad perfectiorem effectum. 1 Curs. Theol., In Ilam-IIæ, q. 24, disp. 9, a. 3 et 4. ARTICULUS VII EXPEDIUNTUR DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM, EXTENSIONIS ET INTENSIONIS I I ! I 849 i? I. — Circa utrumque augmentum, aliquæ difficultates sunt communes, aliquæ speciales, præsertim circa intensionem, ideo de utrisque hic simul agemus. * * * I BÏ1. I I I I I I I 850 II. — Prima * ergo difficultas est, quia tam augmentum extensivum quam intensivum acquiritur et fit nova actione sufficiente * producere novam entitatem seu qualitatem, qualitas etiam * sic augmentata accipit virtutem et perfectionem potentem producere novos effectus reales; ergo augmentum hoc novam exigit * realitatem et qualitatem, et non * solum novum modum. I’ I e I' È *»· 851 852 gi2g *n' 8q’ *°583θ854 ” βζΠ k' i I ί *n· 859 sq' 851 Antecedens quoad primam * partem probatur, quia actio sufficiens acquirere qualitatem entitative est quæcumque alteratio etiam minima; actio autem intensiva est actio ejusdem speciei et vehementior, verbi gratia,, calefactio imperfecta ut unum sufficit producere entitatem caloris, actio vero extensiva est calefactio vehementior, verbi gratia, ut quinque vel ut sex; ergo ista calefactio non minus erit sufficiens producere entitatem caloris quam calefactio ut duo, cura sit vehementior et perfectior. I 228 852 853 DE HABITIBUS Quoad * secundum vero probatur, quia habitus magis extensus producit novos effectus reales, verbi gratia, * novos assensus circa novas conclusiones, quas non potest attingere habitus non extensus; et forma intensa et vehementior producit diversos effectus reales, si­ quidem est major et fortior virtus quam remissa. Unde videmus quod crescente calore aut frigore diver­ simode immutantur corpora quam si sit temperatus, et multi alii effectus fiunt qui non a qualitate remissa. *η· 85°. 863 *n. 643 sq. Consequentia vero probatur: tum quia nova *actio *n·869 novum effectum debet producere, et cum illa actio sit sufficiens producere entitatem, novam entitatem de novo producet, alias calefactio vehementior et perfec­ tior solum producet modum, et qualitas imperfecta et remissa entitatem; tum quia novus effectus *realis petit *n-867 s870 dum potentialitaten ejus (unumquodque enim recipitur ad modum recipientis), ideo qualitas illa seu virtus ad operandum effectus reales diversos, et ut fortior et efficacior sit, dependet ex diverso modo communicandi se subjecto et vincendi * potentialitatem ejus, qua veluti *n· 858>900 contrahitur et impeditur et limitatur ne exeat in omnes effectus suos secundum totam actualitatem et activi­ tatem suam, sed secundum quod plus vincit de illa potentialitate et subjicit * illam, sibi plus etiam potest *«· 636 operari et vehementius. 865 Unde modus *ille non se habet ut ipsa entitas et *n·800 substantia virtutis, sed ut conditio quædam et deter­ minatio ipsius, ut non sit ita * limitata et coarctata, sed *n·879 aucta ex parte victoriæ super potentialitatem subjecti, et ideo dicitur * augmentum virtutis quasi contraposi- *n. 867 tum limitationi. 866 Quare sicut limitatio formæ non pertinet ad novam entitatem vel subtractionem entitatis formæ, sed ad modum ipsius quo in subjecto recipitur, ita ampliatio et latitudo formæ seu * augmentum ipsius *n. 611,961 pertinet ad * modum talis formæ quo est in subjecto n. * 583 vincens potentialitatem ipsius subjecti, ut *non coarc- *n. 879 tetur ab ipso subjecto et a potentialitate et confusione quam habet * ad plura, ne possit sic se explicare in *ηθθθ3,823’ effectus suos. 867 VI. — Hæc ergo * victoria supra potentialitatem *n. 807,858 et confusionem subjecti ut * coarctativa est formæ dici- *n·864 tur * augmentum ejus, sicut e converso est limitatio seu *n·865 232 DE HABITIBUS decuriatio et remissio formæ si ab illa potentialitate limitetur et constringatur. Et hoc totum pertinet ad modum formæ et conditionem ipsius ut unitur * subjecto. Posito autem illo * modo, ipsa entitas qualitatis se explicat in effectus reales *, quos sine tali modo et explicatione non potest operari formaliter et actu, licet radi* caliter possit ex parte entitatis formæ. 92g g00’ 865 *n' g53’ g31 *n’ * g63 *n' 868 *Nec quilibet novus effectus realis petit novam *n·853 formam entitative, sed sufficit eadem novo modo explicata. Sicut eadem *species visibilis in oculo facit *n·931 repræsentationem, non in aere; eadem gratia in Christo non facit filium adoptivum, in nobis facit, idem lignum in figuram rotundam dispositum melius movetur quam sine illa, nec tamen per figuram additur nova virtus motiva, nec requiritur ad id nova entitas formæ, sed nova dispositio in subjecto, qua posita explicat * se in *n·863 illos effectus. 869 * Nec nova actio necesse est quod semper novum *n. 853 effectum entitative producat» sed sufficit quod novo modo seu novum modum * aut explicationem aut appli- *n·583> 874 cationem faciat, sicut actio uniens formam et non pro­ ducens illam. Intensio autem est melioratio unionis * *n· 564>823 et applicationis formæ ad subjectum. 870 VII. — Quod autem * dictum est de intensione et *n. 8& sq. augmento ejus, quod est augmentum modi excludens limitationem et coarctationem formæ ex * unione ad *n·823 subjectum, proportionaliter dicendum est de augmento *n. 583 extensivo, quod tale augmentum est ex parte modi quo non coarctatur habitus erga objecta.871 * 871 Quia enim habitus in cognoscendo ab objectis dependet* et a speciebus illorum, oportetque uti diversis *n·209 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 233 *,mediis non potest se explicare in omnia illa objecta nisi circa omnia species habeat ordinatas . * Et secundum quod ille habitus ex talibus speciebus accipit diversa media, habet majorem latitudinem et exuit * coarctationem et limitationem, quatenus vjm accipit inferendi diversas conclusiones et ad illas se extendendi; dicitur accipere augmentum non in nova entitate vir­ tutis aut novæ rationis formalis additione , * quia semper retinet eamdem * rationem formalem luminis ex cujus unitate sumitur unitas habitus, sed ejusdem explica­ tione et minori coarctatione ad illustrandum et inferen­ dum tales conclusiones, quod ante non poterat, quia non se explicabat vis illa in talia objecta, sed coarctabatur erga alia ex defectu * specierum ordinatarum ad inferendum. *nÿ273 sq” *n. 259, 634, *n-864 *η·579 sqq· *n·638 *n·643 sq· Θ 872 VIII. -—· Ad * , confirmationem respondetur D. *n· 854 Thomam in illis locis utrumque dicere, et quod qualitas augetur sine additione formæ, sed per majorem radicationem aut firmitatem seu per hoc quod magis insit subjecto, et quod ista radicatio seu unio ponit aliquid intrinsece in entitate seu * essentia qualitatis; falsamque *n- 824> 876 esse existimationem eorum qui tantum intensionem ponebant in aliqua * extrinseca participatione seu melio- *n·878 ratione ex parte subjecti, et non ex parte ipsius formæ.873 873 Et hoc dicit esse impossibile, quia ipsa major explicatio qualitatis et radicatio in subjecto sine reali mutatione formæ esse non potest, cum forma ipsa ex sua entitativa et essentiali ratione ordinetur* ad subjec- *n·875 tum. Quomodo ergo stat radicari et firmari seu magis explicari formam in subjecto, et non perfici in se. 234 DE HABITIBUS 874 Quare augeri formam secundum essentiam apud D. Thomam non est aliud quam intrinsece perfici et augeri, non autem est augeri quoad aliquod prædicatum novum essentiale vel quoad novæ entitatis additionem, sufficit quoad * modum ipsi formæ intrinsecum, qualis *n. 869 est * unio ad subjectum quæ in ipsa forma est. Et sic *n. 802 quando unio melioratur seu firmatur aut magis se expli­ cat in subjecto, utique et ipsa forma * intrinsece immu- *n. 845 tatur et in sua entitate, licet non per additionem enti­ tatis: sicut quando quantitas rarefit vel condensatur, sine dubio mutatur quantitas intrinsece, et non solum subjectum, non tamen mutatur intrinsece per addi­ tionem entitatis, sed per additionem modi. 875 IX. — Hoc ergo solum * vult D. Thomas quod dice- *n. 855,960 re qualitatem intendi per radicationem et inhæsionem majorem in subjecto, et non intendi seu augeri secun­ dum essentiam, hoc est, * intrinsece in ipsa essentia et n. * 824,928 entitate sua, est propriam * ignorare vocem, cum ipsa *n. 876,940 qualitatis entitas tota * ordinetur ad unionem et inhæ- *n. 873 sionem in subjecto, ut patet in ipsis verbis D. Thomæ (Ila-IIæ, q. 24, a. 4 ad 3), ubi inquit quod “quidam dixerunt charitatem non augeri secundum suam essen­ tiam, sed solum secundum radicationem in subjecto, vel secundum fervorem. Sed hi propriam vocem ignorant. Cum enim accidens sit, ejus esse est messe. *n. 965 Unde nihil est aliud ipsam secundum essentiam augeri quam eam magis inesse in subjecto, quod est magis eam radicari in subjecto”. ;6 Ergo quando D. Thomas docet qualitatem secun­ dum essentiam augeri, nullo modo sentit per additionem entitatis et essentiæ augeri, sed nihil aliud esse ipsam secundum essentiam augeri quam eam magis inesse in DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 235 subjecto. Si nihil aliud est, ergo tota intensionis et augmenti ratio consistit in ipso inesse seu inhaerere seu uniri, quod est modus *, non in additione novæ et distinctæ entitatis. Quod utique dicere quod fiat sine mutatione intrinseca * et in ipsa entitate formæ est igno­ * rare propriam vocem, cum tota entitas accidentis in­ trinsece ordinetur ad inesse, et augeri in ipsa entitate ad talem modum inhærendi ordinata. 877 878 879 Et deinde qualitatem secundum essentiam augeri nihil aliud est apud S. Thomam * quam ipsam entitatem qualitatis esse subjectum talis augmenti, id est, in ipsa entitate formæ inveniri hoc augmentum eique con­ venire, sicut ipse explicat (Quodl. 9, q. 6, a. 13) et nos retulimus1. *n. 583, 737, 800 *n. 872 *n. 875 *n. 967 X. — Et ad replicam supra * factam in argumen­ *n. »57 to, quod est violenta interpretatio nomine essentiæ intelligere modum superadditum essentiæ, respondetur nos non intelligere nomine essentiæ modum, sed aug­ mentum secundüm essentiam interpretari ex ipso D. Thoma augmentum modi, qui habet pro subjecto essentiam, ita quod ipsa essentia qualitatis est quæ augetur tamquam res aucta. Id autem quod superad­ ditur est modus * identificatus intrinsece cum essentia, ♦p. 583, 872 non autem aliquid extrinsece * se habens et ex parte solum subjecti se tenens. dicere S. Thomam quod illa radicatio redundat in augmentum virtutis, respondemus redundare quidem, sed illud augmentum non esse no­ vam virtutem entitative, sed eamdem entitatem vir­ tutis magis explicatam seu novo modo se communicanCum vero additur * 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 3, II (Reiser), p. 652-653. 771 ♦p. 857 sq. 236 DE HABITIBUS tem subjecto, et sic reddi in se fortiorem et perfec­ tiorem intrinsece, sed ratione novi modi, quo magis fortificatur illa virtus in subjecto et minus limitatur * n.865sq. * ex illo, et sic magis sibi subjicit * potentialitatem sub- *n·636 jecti sine additione novæ entitatis. * * * 880 XI. — * Secundo arguitur: Intensio et extensio *n·889 sunt motus continui et possunt fieri in subjecto sine intermissione temporis, ut patet, quando intenditur calor febris in corpore, vel frigus, aut aliud quid simile, vel cum aliquis continuo tempore addiscit plures con­ clusiones in aliqua scientia. 881 Tunc est argumentum: motus continuus non solum in instantibus sed etiam in partibus temporis aliquid , acquirit * si enim inter instans et instans nihil acquirit, *n·897 nihil operatur ac per hoc cessat, et sic motus non erit continuus. Si autem acquirit continuo, ergo terminus acquisitus non est aliquid indivisibile, sed habet partes 89g et * ; latitudinem ergo non est modus, sed entitasf, aut fn. 905 manet *eadem difficultas in ponendo augmentum hoc *n. 850 sqq. fieri per additionem modi aut per additionem novæ entitatis et gradus. 882 Patet * , consequentia quia modus ille unionis, aut est indivisibilis, aut divisibilis.883 * 883 Si indivisibilis, acquiritur in instanti, non in tem­ pore, et sic inter duo instantia dabitur tempus medium in quo nihil acquiretur*, et cessabit actio aut solum fiet *n·885 aliqua dispositio ad talem modum acquirendum, quæ non potest assignari qualis sit. *«· 881 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 237 884 Si autem est divisibilis et constat ex partibus, quare non similiter ipsa entitas qualitatis ex partibus constare potest entitativis, sicut modus ex modalibus ? Præsertim quia modus non potest esse divisibilis magis quam res ipsa cujus est modus, si enim res unita indi­ visibilis est, quomodo potest divisibiliter uniri, aut quæ ratio est ut unio divisibilis sit, et non entitas ipsa qualitatis ? 885 Si dicatur esse * virtualiter divisibilem, formaliter n.* 889,892, 901 autem indivisibilem, restat semper explicandum quid * producatur inter instans et instans dum transit illa *n^3> pars tempons, non enim producitur aliquid virtuale, sed aliquid formaliter existens, cum productio formalis sit, et sic formalem aliquem terminum habeat. Ergo vel nihil in illo medio tempore producitur, et sic cessat * *n· 883>904 actio, vel aliquid in actu producitur, et hoc non est virtuale sed formale et in facto esse existens, et sic vel divisibile, et tunc constabit partibus, vel indivisibile, et non poterit produci in tempore sed in instanti. Θ 886 · XII. — * , Confirmatur quia gradus caloris aequi- n. * 907 situs per intensionem sufficiens est expellere entitatem frigoris, et non solum gradum; ergo signum est illum gradum etiam *esse entitatem, et non modum. *n·888 887 Consequentia probatur, quia modus non potest entitatem expellere, cum non sit proportio et qualitas modi ad rem ut expellat illam, siquidem nec opponitur illi immediate. 888 Antecedens autem probatur. Si in subjecto sint quatuor gradus frigoris, non expellitur frigus totaliter 'I 238 DE HABITIBUS usque dum producantur alii quatuor gradus caloris, quia reliqui compatiuntur simul in subjecto cum qua­ tuor. Est ergo ibi aliquid frigoris quousque quartus gradus producatur, et adveniente illo gradu seu modo expellitur tota entitas frigoris, et non ante; ergo signum est gradum illum esse * entitatem, et non modum, si- *n-886 quidem formaliter expellit entitatem * frigoris. *n·907 ★★ 889 XIII.—* Respondetur ad principale argumentum *n·880 quod (ut diximus in libris De Generatione1) modi isti sunt indivisibiles entitative, et virtualiter * divisibiles, *”·892 seu latitudinem vincendam per motum habentes, et ita se habent sicut diversæ terminationes et figuræ quantitatis, quarum una recedente alia advenit * per n‘ motum, licet quælibet terminatio in instanti acquiratur. 890 Pro hujus autem intelligentia duo notanda sunt, quæ in illo * loco aut supposuimus aut brevius per- *n·889 stringimus. 891 Primum est, quod indivisibile dupliciter sumi potest. 892 Uno modo secundum se, alio modo * relative ad *n,90° aliquid divisibile cujus est terminus vel in quo exercetur: verbi gratia, punctum est aliquid indivisibile in quan­ titate et secundum se et in se caret partibus, tamen terminat partes lineæ, et de uno puncto ad aliud non potest transiri nisi per partes divisibiles. Et sic punctum, quod in se absolute indivisibile est, relative se habet ad partes divisibiles, quatenus terminat * illas, 904 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 3, II (Reiser), p. 657-659. DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 239 et hoc est virtualiter * esse divisibile, quia cum respiciat *n· 885> 889 qùod terminat, et hoc est aliquid divisibile, respective et virtualiter divisibile est. 893 Et fundat transitum et fieri divisibile, quia cum sit annexum partibus divisibilibus easque respiciat, non nisi per illas fit transitus ad tale indivisibile, et similiter in suo fieri potest admittere divisibilitatem et latitudinem , quia in ipso fieri non consideretur solum n*. 804 distantia et transitus de non esse ad esse (inter hæc enim non datur medium et latitudo), sed etiam dis- *D·900 tantia de contrario in contrarium seu de positivo * in positivum, quod utique vincitur per aliquod fieri divi­ sibile. Sicut cum fit transitus de una specie qualitatis in aliam, sive sint extreme distantes ut album et nigrum, sive sint intermediae, ut viride et cæruleum, certum est quod inter istas species debent assignari aliquæ inter quas non est alia species media, et tamen de una ad aliam fit transitus per motum et per divisibilitatem, in cujus medietate non acquiritur media pars speciei et postea alia medietas, quia species et quidditas non po­ test mediari, sed ipsum fieri illius speciei est divisibile propter contrarietatem cum suo termino a quo, licet in facto esse id quod producitur sit species in indivisi­ bili consistens. 894 XIV. — * Secundum quod advertimus est id *n'890 quod in Physicis \ agentes de tempore diximus, nempe partes motus et indivisibilia motus, quæ vocantur mutata esse seu * , instantia sic distingui quod partes *n·904 motus terminantur in ipso * mutato esse, et partes tem- *n·898,903 poris (est autem tempus entitative motus, scilicet ipse motus coeli) in instanti tamquam in facto esse ter1 Curs. Phil., Phil. Nat., I P., q. 18, a. 2, II (Reiser), p. 376-380. 240 DE HABITIBUS minantur, et ita partes motus seu temporis nihil aliud sunt quam fieri quoddam et fluxus terminatus ad ipsum instans. Ita quod si in tempore quæramus rem seu entitatem ut in facto esse, solum * invenimus instans, *n·896 si in fieri * et fluentia solum partes. *n·898* 895 Et sic inter instans et instans fluxus ille *non pro- *n·903 ducit aliquid in facto esse, sed est ipsum fieri et ipsa fluentia entitatis ponendæ in facto esse in instanti. 896 Et in hoc fundamus, quod tempus non existât nisi per instantia, eo quod existentia dicit terminum in esse seu rem in facto esse; nihil autem in toto motu est in *facto esse nisi instans; non ergo existentia correspondet *n. 894 nisi instanti, reliquum quod est motus est fieri et fluere, atque adeo non exiStens simpliciter, sed in fieri et tendentia. 897 XV. — Similiter cum in qualitate seu motu alterationis vel intensionis producuntur diversi modi * unionis *”9^92 79’ seu applicationis formæ, quos modos vocamus gradus , * *n^6>9071 inter modum et modum continuatur motus alterationis, et illa continuitas est fluxus et tendentia ad illum modum, et dum fluit non * producit aliquid in facto esse, sed in *n·881 fieri tendit ad illum modum qui producitur in instanti. 898 Sicut etiam in motu locali producitur ubi*, qui est *n. 155,958 modus quidam in facto esse in instanti, et inter ubi et ubi cum pertransit mobile datur motus medius per modum fluxus, qui motus non producit aliquid illius ubi in facto esse, sed est fieri* et fluxus illius, et tunc *n-894 datur in facto esse cum in instanti terminatur, et de instanti in instans, de ubi in ubi motus localis transit, non per aliquid ipsius ubi in facto esse, quod sit pars 1 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 241 illius, sed per aliquid ipsius in fieri, id est, per ipsum fluxum et tendentiam motus quæ terminatur ipso ins­ tanti seu mutato * esse. Et ratione illius fieri dicitur *n' habere latitudinem * et divisibilitatem, licet instans ip- *n‘ sum et mutatum esse sit in se indivisibile in facto esse. 899 Idem proportionabiliter applicamus motui alterationis seu intensionis. 900 XVI. — Ex his ergo duobus * præsuppositis, respondetur ad argumentum * modum illum unionis, qui per intensionem de novo fit, entitative et in se * indivisibilem esse, sicut et qualitas quæ unitur nisi per acci­ dens extendatur, sicut et qualitas ipsa si est in subjecto habente partes, esse tamen divisibilem virtualiter * et respective, quatenus respicit fluxum et fieri *, quod est inter unum modum et alium, quod habet latitudinem vincendam, siquidem est de termino positivo * in terminum positivum, et ordinatur ad vincendam * potentialitatem subjecti quæ multiplex est, et ad multas formas ordinata in quibus potest dari latitudo in actuando et reducendo ipsam potentialitatem in actum, eo modo quo supra * explicatum est. 901 Ubi enim potentialitas quantum est de se et ex parte subjecti est ad plura , * non solum successive ha­ benda sed etiam aliquo modo simul quousque * plene ipsa potentialitas subjecti vincatur * et reducatur ad unum, est latitudo * in diversis modis terminandi et reducendi hanc potentialitatem, et ideo licet quilibet modus sit in se indivisibilis, est tamen virtualiter * divi­ sibilis, quatenus latitudinem penes magis et minus in vincenda potentialitate subjecti terminat: et ita ipsum ejus fieri * divisibile esse potest. *n’890 sq' *n' 881 sq· *p ’ # g92 *fl' 898 OQ„ 823 sq *fl858 636 73 864 sq. ♦n. 803,823, 866 *n. 805 *n. 907 *n. 805 *n. 885, 900 *n. 894 242 902 903 904 905 DE HABITIBUS XVII.—Et cum * instatur quid producit ille mo­ * dum transit inter instans et instans et dum eSt in tus fluxu illarum partium: non enim potest dici quod pro­ ducit aliquid in fieri et non in facto esse, quia res in fieri est * ipsemet motus seu fluxus rei. Et ita si motus producit rem in fieri, producit se *ipsum , quia res in fieri est ipse motus. XVIII. — Respondetur quod inter instans et instans in nullo modo producitur aliquid in facto esse, sed solum est fluxus et * tendentia ad illum mutatum esse, quod in instanti producitur in facto esse. Itaque instans est terminus productus per illud fieri et illum fluxum qui est inter instans et instans; dum autem est fluxus *non est aliquid productum in facto esse, sed est in produci et in tendentia. Neque hoc est motum producere se ipsum , sed producere id quod est mutatum esse et in instanti, sed illud instans et illud mutatum esse est in facto esse in instanti, et est in fieri in illo motu qui est inter instans et instans. Et ita ille fluxus et motus est productio illius instantis quasi * , inadæquata quia instans et mutatum esse est * terminus illarum partium fluentium, et quaeli­ bet pars producit illud instans inadæquate, sicut punc­ tum est terminus plurium partium omnesque tangit * inadæquate. Et sic *non est dicendum quod cessat actio in illo intermedio tempore. Licet enim non producat in facto esse et adæquate, producit tamen inadæquate et in fieri, et id quod producit est * instans quod in facto esse et terminative est in instanti, in fieri autem et fluxive in tempore. XIX. — Quare non est necesse ad verificandam productionem rei per motum quod cuilibet parti motus * *n. 885, 905 *n. 881 *n. 905 *n. 906 *n. 894 *n. 895 *n. 902 * *n. 906 *n. 894 *n. 892 *n. 883, 885 *n. 894 *n. 902 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 243 correspondent pars entitativa * et in facto esse rei pro· ‘n. 881 ductæ, imo hoc est impossibile, quia cum motus non sit distinctus a re ad quam est motus, sed sit ipsamet * res *n. 902 ut in fluxu et fieri, si quælibet pars motus dum est in fluxu poneret aliquid in facto esse, simul tunc eadem res esset in fieri et in facto esse, quia illud fieri seu motus est ipsa res, et ipsum factum esse est ipsa res ad quam est motus. Si ergo, dum est in motu inter instans et instans, etiam est aliquid in facto esse ei correspondens, simul eadem res est in fieri et in facto esse, quod im­ possibile est in actionibus successivis, sed non in instantaneis. • 906 Igitur verissimum est quod motus, dum conside­ ratur inter instans et instans, * non producit aliquid in *n·902 facto esse seorsum ab eo quod producitur in instanti, sed producit illud ipsum quod in instanti est in facto esse, et ante instans solum est in fieri, et sic ante ins­ tans non est productum adæquate et complete, sed solum * inadæquate et in fieri, et sic ille motus est pro- *n. 904 ductio inadæquata *non sui, sed ejus quod tunc est in *n·902 produci imperfecte et in via, in instanti autem erit complete et in facto esse productum. © 907 XX. — Ad confirmationem * principalis argumenti, respondetur gradum illum *seu modum non expellere entitatem contrariæ qualitatis ratione sui, ut modalis entitas est, sed ratione * entitatis seu qualitatis cui annexus est. Cum enim modus ille quo qualitas crescens * vincit subjectum semper sit annexus ipsi qualitati, et habeat vim ratione sui ad destruendum gradum seu modum oppositæ qualitatis quem secum *n· 886 *n·897 *n·863 sq· *n·901 244 DE HABITIBUS non compatitur, et hâbeat vim destruendi entitatem qualitatis oppositæ non ratione sui sed ratione entitatis cui annectitur, quando scilicet ita gradus oppositi sunt destructi et languidi ut qualitas opposita sustineri non possit, tunc ratione suæ entitatis illam oppositam qualitatem totaliter expellit, non * ratione modi præcise. * * * 908 915 XXL — Tertio * arguitur ex pluribus conditionibus seu effectibus in intensione repertis, quæ videntur * *^ ^8 postulare non solum diversum modum , sed etiam di- *”· versam entitatem in qualitate intensa. Nam in primis, potest qualitas separata a subjecto intendi a Deo et perfectior fieri: tunc autem non * fit *0·928 intensio per majorem radicationem et unionem; ergo intensio ex se et essentialiter non * consistit in majori *n·911 , * radicatione sed in additione entitatis. *n-823 » 910 Major probatur, quia non repugnat Deum separare duas qualitates, quarum una sit remissa, altera intensa, verbi gratia, albedinem nivis et albedinem panis aut hominis, et inter illas erit diversitas, quod ista est in­ tensa, illa vero remissa; ergo etiam separatis qualitati­ bus remanet intensio et remissio; ergo sicut conservatur a Deo in qualitatibus separatis, ita poterit tolli vel poni, atque adeo non repugnat qualitatem separatam intensam fieri a Deo vel remissam: præsertim, si ipse immediate * producat qualitatem sine subjecto, non autem separet illam a subjecto, tunc enim dabit ei in­ tensionem quam voluerit. 909 911 Minor* vero probatur, quia qualitas separata non *n. 909 habet unionem cum subjecto, nec potest de novo educi *n. 916 870 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 245 magis de subjecto aut radicari in illo; ergo non potest fieri intensio in illa per majorem radicationem; ergo non in hoc consistit intensio. Γ I k Θ XXII. — Confirmatur , * quia qualitas cum intenditur eadem reali actione producitur, nempe alteratione, et similiter diversos effectus reales habet tum 793 formales, tum effectivos (ut etiam præcedenti * articulo *n' sq‘ admisimus), nam formaliter reddit subjectum magis tale, ut calor intensior magis calidum, et talis calor intensior plus calefacit, ubi autem est magis calidum et major calefactio plus caloris est, et non solum * plus *°· 930 : * modi calor enim forma est, et non modus; ergo plus *°· 583,870 caloris plus formæ. Calor etiam intensus disponit ad diversam formam, verbi gratia, ad ignem, ad quam non sufficit gradus remissus, quod totum est aliquis effectus realis. 913 Et *denique secundum D. Thomam1 qualitas in- *n. 930 tensa secundum essentiam * augetur, et non solum secun- *ng^sq. dum radicationem, et oppositum est ignorare * propriam *n. 876 vocem intensionis; ergo habet entitativum augmentum in essentia, sicut et entitativos effectus, qui a solo novo * modo non possint provenire. *n·771 914 Unde * militant hic omnia argumenta quibus præ- *η· 931 cedenti articulo probavimus non posse intensionem fieri * 8oo. per hoc quod ipsa qualitas mediante modo accipiat 807sq.’ novam vim informativam in esse qualitatis. Eadem enim argumenta probant quod non mediante modo unionis illa major radicatio et informatio fiat. Nam “■ f '■ i f ( ; I L b I I I _ 929 912 1 Cf. Ilam-IIæ, q. 24, a. 4 ad 3. 246 DE HABITIBUS revera qualitas intensior entitativos effectus de novo * *n·912 habet, tum formales in subjecto, tum effectivos extra subjectum, nec potest habere effectivos nisi habeat formales, quia activitas fundatur in actualitate infor­ mante. Istos autem habere non potest media unione, sicut nec medio illo modo dante vim informativam, ut *; exclusimus ergo mediante nova entitate et forma. *n. 850sq. ★★ 915 XXIII. — * Respondetur quod circa qualitatem *n.908sq. separatam, an possit intendi a Deo, divisi sunt auctores. 916 Quidam dicunt posse illam qualitatem a Deo in­ tendi * non per actualem unionem ad subjectum, quia *n·911 hæc stare non potest cum separatione ab illa, sed per aptitudinalem. 917 Quam tamen aptitudinalem unionem alii *non *n·924 possunt intelligere, quia hæc aptitudinalis unio non est modus aliquis superadditus, sed ipsamet entitas acci­ dentis, hæc enim est radix unionis et inhærentiæ seu intensionis. Unde *dicere quod intensio fit per radi- *n·925 calem unionem seu modum est dicere quod fit per ipsammet entitatem, et non per modum superadditum. 918 Et tunc vel Deus adderet novam entitatem seu formam accidenti, vel non. 919 Si addit, fiet intensio per additionem partium et entitatum formæ, et redeunt omnia argumenta * supra facta.920 920 Si non addit, remanet tota illa entitas sicut ante, et tam indifferens ad intensionem quam ad remissio- 9qsq” DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 247 nem. Unde ergo redditur intensa nihil Deo immutante in illa, nec quoad entitatem, nec quoad modum ? 921 XXIV. — Cæterum non satis intelligo quomodo Deus qualitatem alias intensam in subjecto possit * *n-909sq. separare, et quid sit illud quod remanet intensionis in qualitate separata, per quod distinguitur a qualitate remissa etiam separata, quod non possit Deus addere illi qualitati postquam separata est. Nec enim illa qualitas intensa separata dicitur intensa per actualem unionem, cum careat illa facta separatione; ergo per radicalem seu aptitudinalem. Et tunc interrogo quid * n*. 925 est illa aptitudinalis unio. Et urgeo ac retorqueo argumentum hujus sen­ ,* tentiæ quod faciebat pro se. Si est respectus ad sub- n. * 909 sq. jectum a quo qualitas est separata, utique ille respectus fundamentum habet, et de illo inquiram *quid sit; imo *n. 926 potius videtur esse respectus secundum dici aut transcendentalis, cum manere possit in accidente, etiam des, tructo subjecto ad quod dicebat ordinem. 922 923 Et magis hoc urgetur, si Deus * producat se solo *n. 910 qualitatem separatam a subjecto, quæ nunquam fuit in subjecto, tunc in aliquo gradu * determinato illam n*. 897 producet, scilicet remissam vel intensam, et de illo gradu inquiram quid sit, cum non sit unio actualis; ergo illud ipsum quod est talis gradus sine unione in qualitate illa quando primo producitur, cur non poterit Deus addere et ponere in qualitate jam ante producta et separata a subjecto. 924 XXV.—Quare dicendum est *non repugnare quod qualitas separata a Deo fiat intensior vel remissior *n. 917 248 DE HABITIBUS non per unionem ad subjectum actualem, sed radicalem seu aptitudinalem. 925 Et cum urgetur * quid est illa radicalis unio præter °* 921 ipsam entitatem accidentis, et quid * addit vel ponit 917,919 Deus in illa qualitate præter ejus entitatem ut reddat illam intensam, respondetur illam radicalem unionem esse ipsam entitatem accidentis non nudam, nec ut indifferentem ad intensionem tantam vel tantam, sed ut determinatam ad talem gradum , * id est, ad vincen- *»· 897 dam tantam * potentialitatem subjecti vel tantam, si in *928 926 eo ponatur, ita quod non indigeat ad vincendam illam nisi tantum actu uniri in subjecto. Et illa entitas cum tali respectu et determinatione ad subjectum, et ad ejus potentialitatem plus vel minus vincendam, erit intensio radicalis * vel remissio. *n’ XXVI. — Cum vero instatur quid* producit Deus in illa qualitate separata, cum intendit illam ad fundandum istum respectum, nec enim respectus iste immediate producitur, sed consequitur ad aliquod . fundamentum, respondetur negari non posse quod pro­ ducat aliquid in illa qualitate, nempe tale aliquid quale est in qualitate separata, quæ ante quando erat in subjecto unita erat intensa. Sine dubio enim quando qualitas in subjecto est intensa per radicationem seu unionem fortiorem et magis vincentem* potentialitatem subjecti, resultat aliqua perfectio in ipsa entitate, seu aliquis respectus ad tale subjectum, quo talis qualitas talem unionem petit* et illi conformatur. Agens enim intendens qualitatem et reddit illam meliori modo uni­ tam* in actu et meliori modo unibilem seu exigentem talem unionem* eique se conformantem. 926 *”■922 *ng23 θή. *°·928 sq' *n ' DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 249 927 Et totum illud nomine unius modi nominamus , * quia modus unionis sic melioratæ totum id importat; et omnes hos effectus relinquit in ipso accidente, qui effectus sunt modi quidam comitantes ipsam unionem: sicut ex eo quod forma unitur materiæ, relinquitur ali­ quis effectus quasi modus consequens, quo forma deno­ minatur in facto esse applicata et unita, ut diximus in Physica 928 Et D. Thomas docet * per radicationem qualitatis in subjecto perfici ipsam essentiam accidentis. Sic ergo licet separata * qualitate tollatur unio actualis, non tamen tollitur ille modus seu respectus aut deter­ minatio qualitatis qua postulat * sic uniri, et tantæ vel tantæ unioni conformatur et adaptatur. Et ista radi­ * calis unio remanet in accidente intenso separato, et illud ipsum quod ibi manet potest Deus se solo produ­ cere in accidente separato sine actuali unione, quia ab ipsa non dependet in genere causæ formalis, sed ab agente tendente fit in accidente, cum illud magis unit, et hoc supplet Deus. Nec ille modus seu respectus est formalis ratio superaddita formæ et major vis infor­ mandi, cum hæc solum possit esse realis ipsa entitas formæ, sed est ipsa coaptatio et determinatio talis formæ, qua exigit tantam unionem, si in subjecto sit, et tantam * potentialitatem subjecti vincere, et hæc * unibilitas seu ordo formæ ad talem unionem determinatam modus est, non ratio formalis ipsius formæ. *n. 897 *ng8|4,845> *n<909 *n·926 *n. 924 sq. *D. 925 ♦q. 926 Θ 929 XXVII. — Ad confirmationem , * respondetur omnes illos effectus reales provenire ab una et eadem 1 Curs. Phil·, Phil. Nat., I P., q. 6, a. 3, II (Reiser), p. 116a 17-40. 912 250 DE HABITIBUS forma reali, ut a ratione formali, supposito * tamen di­ verso modo, ut conditione * seu applicatione, vel etiam applicabilitate et unibilitate ex parte accidentis, sicut * supra ostendimus. Et sic facta intensione caloris dicitur esse in subjecto plus caloris et plus calefacere, non pluralitate additionis et numeri in forma, sed pluralitate radicatioriis et unionis seu explicationis * in subjecto, sicut dicitur plus notabilitatis esse in isto quam in illo, non pluralitate numerationis et addi­ tionis, sed excellentiæ et perfectionis. 930 931 *n. 930 *n. 867 *n. 924 sq. *n. 930 XXVIII. — Et cum dicitur * quod in subjecto non solum est plus modi, sed plus caloris, dicimqs utrumque esse, non quidem plus caloris entitative, sed plus virtute et radicatione, quia ille modus ad hoc ipsum datur ut forma det * suos effectus formales, magis­ que se explicet * in subjecto, non ad effectus extrinsecos. I deoque modus ille non solum dicitur dare plus modi, sed etiam plus caloris, quia est modus ipsius intrinsecæ informationis caloris, non informationi superveniens, ideoque apud D. Thomam * idem est augeri calorem se­ cundum radicationem et augeri secundum essentiam, quia ad entitatem et essentiam formæ pertinet tali modo informare, non quia novam entitatem formæ superaddat. Et dicitur facere alios effectus reales forma sic intensa ratione suæ realitatis, ut rationis formalis, supposito * tamen tali modo seu unione ut , * conditione ut sæpius explicavimus. *n. 912 Neque hic militant * argumenta quibus exclusimus modum addentem vim informativam, quia vis informativa, quantum ad ipsam rationem formalem infor­ mandi, non potest provenire a modo, si forma quæ informat realis est; potest tamen forma realis ad dandos *n. 914 *n. 943 *n. 636, 929 *n. 913 *n. 929 *n. 800 1 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 251 aliquos novos effectus reales exigere aliquam condi­ * tionem vel statum aut modum sine quo non dat illos, ut exemplis supra , * et in quæstione quarta librorum De Generatione*1 abunde ostensum est, in speciebus * intentionalibus, in gratia prout in Christo * et in nobis, et in aliis formis. *n·944 »*■ 867 S<1· *n·868 *n·868 * * * 932 XXIX.—Ultimo arguitur * ex Vazquez (In lamHæ, q. 52, disp. 82, cap. 4) : Nam forma quæ intenditur entitative est indivisibilis *, utpote carens partibus et additione entitatum, ut nos fatemur ; * ergo cum semel producitur, ita debet tota * produci ut nihil illius ampiius produci possit; sed eductio ejus de materia et radicatio est productio; ergo si amplius non potest produci, neque potest amplius educi. *n·942 sq· *n'754 ^*47° sq” *η· 943>948 933 XXX. — Quod si dicatur nomine eductionis et radicationis non intelligi productionem, sed unionem cum subjecto ita ut magis illa forma insit actuetque subjectum, contra* est, quia vel illa forma unitur *n·945 diversis unionibus succedentibus in subjecto, vel* una *n- 935 et eadem quæ magis perficitur. 934 Primum dici non potest, quia sicut forma ipsa non * * corrumpitur quando intenditur, ita nec ejus unio. Eadem enim ratio est de corruptione formæ, atque de ejus unione, imo non potest corrumpi unio nisi corrum­ patur forma, quia dependet in suo esse ab unione *, et soluta unione subjecti, forma desinit esse. Nec deni­ que forma indivisibilis * potest tot uniones succes­ sivas habere easque inæquales, nec daretur agens * 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 1-3, II (Reiser), p. 635-659. *11. 933 »n. 739 sq. *n. 789 *n. 932 *u. 953 252 DE HABITIBUS a quo produceretur unio remissa caloris, soluta unione intensiori, quando a suo contrario remittitur calor. 935 Si autem est *eadem unio, magis perfecta si intendi- *n. 933 tur, et minus perfecta si remittitur, *explicare oportet *n· 946 quomodo *eadem forma indivisibilis eamdem partem *n·937 subjecti nunc magis, nunc minus informet. Si enim quando producitur * tota producitur, tota etiam educitur *n·932 et unitur subjecto, cum educi sit uniri. Quomodo ergo postea magis unitur aut producitur aut educitur? Aut dicatur nobis per quem modum magis insit et uniatur, aut minus, cum ipsa forma sit eadem et in eadem parte subjecti. 936 XXXI. — Quod si * dicatur formam intensibilem *n. habere se sicut animam, quæ diverso modo unitur uni parti corporis quam alii, verbi gratia, oculo quam auri vel pedi, et sic etiam eadem forma diversis modis potest uniri subjecto licet sit eadem, et eadem quantitas nunc majorem, nunc minorem occupat locum per rari­ tatem et densitatem, contra est, quia anima idem esse substantiale tribuit illis diversis partibus, et solum postulat diversas illas dispositiones propter diversa munera et officia quæ in illis partibus exercet. Non potest autem eadem forma accidentalis in eadem parte homogenea tribuere nunc majorem, nunc minorem effectum, etiam si anima pro sua perfectione diversum tribuat. Quantitas * autem si occupat majus aut minus *n. spatium, non * est stante eadem dispositione, sed variata, *n. nempe raritate et densitate, quæ sunt qualitates diversæ, atque adeo realitates. 937 Nos autem dicimus eamdem* formam sine nova realitate nunc magis, nunc minus actuare et uniri sub- 950 952 937 *n. 935,950 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 253 jecto; et similiter sine diversa dispositione ex parte subjecti eadem aqua nunc est magis, nunc minus calida, * quantitas autem non sine diversa dispositione est magis *°· 936 vel minus rara aut densa. © 938 XXXII. — * , Confirmatur quia ex opposita sen- n· * 955 bi­ tentia sequitur nunquam produci per alterationem *n·737 * realitatem qualitatis, sed solum *modos unionis, et sic *n'771 tota qualitas evanescet in modos, quod est omnino absurdum. 939 Sequela *probatur , quia nunquam producitur quali- *n-956 tas sine aliquo * gradu determinato intensionis vel remis- *”·897 sionis, ita ut simul atque incipit qualitas incipit inten­ sio aut remissio; ergo per totum modum producitur solum gradus, nec datur instans in quo producatur sola qualitas sine gradu, et tota ipsa qualitas in gradus resolvitur, quia remoto omni gradu, non restat aliquid qualitatis; ergo si gradus est modus, tota qualitas resolvitur in modos, et totus modus alterationis est productio modorum. Θ 940 XXXIII. — Confirmatur secundo , * quia D. n*- 959sqThomas sæpe dicit qualitatem augeri secundum essen­ tiam, et ignorare * propriam vocem qui dicunt augeri *»· 875 sq' qualitatem secundum radicationem seu unionem, et non secundum essentiam, ut patet (De Virt. in Com­ muni, a. 11; In I Sent., dist. 17, q. 2, a. 1; Ila-IIæ, q. 24, a. 4 ad 3). 254 941 DE HABITIBUS Si ergo condistinguit augmentum secundum essen­ tiam ab augmento secundum radicationem, et concedit in intensione augeri formam secundum essentiam et non solum secundum radicationem, necessario ponit augmentum entitativum, et non solum modale *, nec enim intelligi potest augmentum secundum essentiam per solam additionem modi, cum nusquam D. Thomas * dixerit intendi qualitatem per modos. Dixit autem non augeri per additamentum, scilicet diversæ rationis, aut per qualitatem numero diversam, quæ ante non præexisteret in subjecto. ★★ *n. 968 *n. 831 sq. * 942 XXXIV. — Respondetur * hæc argumenta Vaz­ quez ex supradictis * manere soluta, et ex his quæ res­ pondimus1. 943 Dicimus ergo qualitatem semel produci et educi, et uniri totam * subjecto quantum ad entitatem, non quantum ad omnes effectus et modos talis entitatis quibus participabilis * est in subjecto, quod est dicere totam formam esse eductam e subjecto, sed non tota­ liter. 944 *n. 583, 771, 870 quod dicimus , * totaliter et cum fit tota forma educta e subjecto, quid illi deest ut dicatur totaliter educta, respondetur nihil illi deesse in entitate, sed in modo et applicatione et * conditione requisita, ut perfectius actuet subjectum et in eo participetur, et effectum perfectiorem com­ municet. Et sic latitudo * ista non est in productione et eductione entitatis formæ, sed in unione et com- «n. 932 sq. *n. 736, 746 sqq. *n. 932,944 •n. 930 Et cum quæritur quid est hoc 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 3, II (Reiser), p. 652-659. *n. 943 *11. 800, 930 sq. 804, 949 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 255 municatione diversa. Nec enim repugnat eamdem formam entitative diversimode se explicare * et com­ municare subjecto secundum diversam applicationem formæ vel dispositionem subjecti, ut ostendimus1, et * statim etiam dicemus. 945 946 *n. 636, 945 *n. 946 sq. XXXV. — Cum autem * instatur et quæritur an ista unio sit eadem vel diversa, dicimus esse eamdem entitative et diversam terminative quantum ad expli­ cationem sui in subjecto ad quod terminatur, ut dixi­ * mus 2. *n. 933 ut explicemus quomodo ista unio dicatur magis perfici, cum ipsa eductio formæ sit unitio, et si tota educitur, tota unitur et tota unio producitur, respondetur unionem hanc perfici, non per hoc quod ipsi formæ tribuat majus esse aut perfectius esse, aut entitatem ejus magis producat et inhærere faciat, sed per hoc quod potentialitatem subjecti magis vincat et subjiciat ipsi formæ, atque ad unitatem * reducat. •n. 935 Et cum * quæritur *n. 930 *n. 823 sq- 947 Ut enim * supra late explicavimus, et in citato loco De Generatione3, unio duos effectus facit. *n. 800 sq· 948 Unum est in beneficium *formæ , ut scilicet me­ diante tali unione substentetur a subjecto et habeat seu emendicet ab illo esse, quia inhæret illi. Et in hoc non crescit unio neque forma, quia semel educta e subjecto, totum suum esse habet. * *n. 801 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, II (Reiser), p. 643-652. 2 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 3, II (Reiser), p. 655-659. ’ Cuts. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 2, II (Reiser), p. 651b 22 sq. *n. 932 256 949 DE HABITIBUS * Alterum est in beneficium subjecti seu compositi, scilicet ut fiat unum cum forma, et ab ejus * actualitate perficiatur et actuetur. Et in hoc potest dari * latitudo secundum magis et minus vincenda per intensionem, videlicet quando subjectum est in potentialitate ad di­ versas formas et de se habet capacitatem et indeterminationem ut illis subjiciatur, et sic est in quadam confusione et indeterminatione ad * , plura et tunc quando forma sic afficit illam potentialitatem et confusionem ad plures formas quod totam illam confusionem sibi subjicit et ad unitatem reducit, nec permittit ratione talis formæ oppositam admittere aut aliquid ejus. Dicitur ad * unitatem reducere illam potentialitatem et perfectius subjectum terminare iliique perfectius uniri, quantum ad hunc effectum qui per unionem intenditur, scilicet facere unitatem perfectam cum subjecto, redu*cendo ejus potentialitatem et confusionem et indeterminationem ad suam actualitatem. Quæ perfectio est nova terminatio novusque respectus seu communi­ catio ipsius unionis, quatenus facit *magis unum formam et subjectum. Et hunc appellamus * novum modum seu novum effectum aut terminationem unionis. 802 *n’ 636 *n' g04 944 *I>' g23 g66 *°' g03s θ36 gl2 845 *n- 800’870 950 XXXVI. — Ad id vero quod * opponitur contra 936 exempla adducta de anima variis modis se uniente di059 versis partibus corporis, et de quantitate * diversam *fl· extensionem habente in subjecto, respondetur illa exempla in hoc tenere et ad hoc adduci ut constet non repugnare eamdem * entitative formam posse diversis *n' modis communicari subjecto, et diversos effectus for­ males in eo explicare juxta diversam subjecti capacita­ tem et dispositionem, sicque diversis modis uniri. 951 Licet enim forma naturaliter et necessario suum effectum formalem * communicet subjecto, nec possit 7gy DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 257 pro libito majorem vel minorem dare, tamen pro capa­ citate et dispositione subjecti dat diversum effectum, et semper dat totum quod potest juxta illam capacita­ tem et mensuram. Sicut ergo anima in parte corporis sic disposita dat talem effectum, verbi gratia, in oculo, et in alia dat talem, sicut in aure, ita qualitas in eadem parte subjecti potest dare majorem vel minorem effectum intensionis juxta dispositionem et capacitatem subjecti, quæ dispositio seu capacitas est major vel minor potentialitas subjecti et indeterminatio aut con­ fusio ad plures * formas, quanto enim magis receditur *n·804 sqab ista confusione potentialitatis, perfectior sequitur actuatio et unio ex parte formæ. Quod ergo respectu diversæ communicationis et unionis animæ facit diver­ sa organorum dispositio, facit respectu unionis et in­ tensionis qualitatis diversa potentialitatis indetermina­ tio et confusio, vel determinatio et subjectio ad unitatem formæ. i i 6 ■ ■ 952 953 XXXVII. — Quantitas * autem etsi requirat diver- *n. 936 sam dispositionem raritatis vel densitatis ut plus vel minus extendatur in materia, tamen ista realitas rari­ tatis et densitatis non est quantitatis additio vel diminutio, sed dispositio requisita ut quantitatis exten­ sio fiat vel non fiat. Quæ tamen extensio major vel minor fit ab eadem forma quantitatis, solum diversa posita dispositione. Similiter eadem qualitas sine additione novæ entitatis aut formæ præbere potest diversum effectum formalem subjecto, magisque illud sibi subjicere et potentialitatem ejus actuare, dummodo tamen subjec­ tum ipsum diversimode disponatur, non quidem per diversas qualitates, sicut in quantitate raritas et den­ 258 DE HABITIBUS sitas, sed secundum majorem vel minorem confu­ sionem et indeterminationem illius potentialitatis ad diversas formas, vel determinationem et subjectionem ad unam, quod utique fit ab agente * intendente vel remittente qualitatem. 954 n. 934 * Itaque exempla * ista in hoc tenent quod eadem *n. 936 forma *sine nova additione entitatis, quæ etiam forma sit vel pars formæ, licet præsupposita diversa disposi­ tione vel conditione * ex parte subjecti, potest diversos *ngf30scl” effectus formales vel communicationes sui præberej ita eadem qualitas potest diversas sui communicationes et uniones habere ad subjectum sine additione novæ formæ vel partis formæ, supposita tamen diversa capa­ citate vel dispositione subjecti, non diversa dispositione quæ sit alia qualitas, sed quæ minor confusio aut deter­ minatio illius potentialitatis ad unum , * cum ex se *n·804 habeat confusionem ad plura, ut explicatum * est. *n·803 sq’ © 955 XXXVIII. — Ad * , confirmationem quela. 956 Ad *probationem , dicitur quod licet qualitas inten- *n. sibilis * nunquam producatur sine aliquo gradu et modo n. * intensionis vel remissionis, non tamen solus modus pro­ ducitur, sed etiam realitas cum modo, sicut quantitas non producitur sine aliqua figura, situ aut ubi, non tamen resolvitur quantitas in solos modos istos, sed realitatem habet ab illis distinctam, non tamen ab illis omnibus separatam. Et sic non resolvitur qualitas in solos modos, sed in modos et realitatem quam afficiunt modi. negatur se- *n. 938 939 446 DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 259 957 Et hæc realitas qualitatis producitur per motum alterationis quando primum producitur qualitas, quæ ante non erat in subjecto. Hæc autem alteratio simul producit aliquem gradum qualitatis vel intensum vel remissum, juxta virtutem agentis a quo producitur, sed tamen illa gradus productio, cum sit * consecuta ad *n·958 productionem qualitatis in suo esse, non dicitur motus intensionis vel remissionis, sed simpliciter motus alte­ rationis, sicut quando res in prima sui generatione acci­ pit locum seu ubi, quia in aliquo loco generatur, tale ubi non producitur per motum localem, sed consequens * *n. 958 ex vi generationis tamquam aliquid illi annexum. Sic gradus intensionis vel remissionis quando consequitur et annectitur ipsi primæ productioni qualitatis non fit per motum intensionis aut remissionis, sed ex vi ipsius alterationis producentis qualitatem in individuo hic et nunc producitpr etiam modus ille seu gradus ut quid consecutum, sicut ubi in prima generatione rei. 958 XXXIX. — Unde nec oportet fieri per motum intensionis et remissionis, quia isti motus solum pro­ ducunt gradus illos primo et per se, non ut consecutos* ad aliam priorem actionem, sicut motus localis producit* ubi, non* quomodocumque, sed directe et per se primo, non ut consecutum ad priorem actionem. Nec etiam oportet quod pro aliquo momento seu duratione producatur qualitas sine ullo gradu*, et postea per alium motum intensionis vel remissionis producatur gradus, sed unica et eadem actione alterationis producitur qualitas cum aliquo gradu illi annexo hic et nunc ex vi agentis sua virtute determinantis et producentis quali­ tatem in tanta mensura, et sic in nulla duratione est qualitas producta sine aliquo gradu saltem ut consecuto*. *»■957 *°-155, 898 *0·957 *°' , 957 260 DE HABITIBUS Ο 959 XL. — Ad * secundam confirmationem, quæ *fl‘ 940 constat auctoritatibus D. Thomæ, responsum a nobis est quæstione quarta De Generatione1. 960 . In summa dicimus *significare D. Thomam quod *n’875 sq’ forma augetur secundum essentiam quando augetur secundum radicationem, quia augetur intrinsece in sua actualitate, quatenus est radix illius unionis, et non solum per extrinsecam denominationem, contra * *a- 961 aliquos qui volebant sic radicari qualitatem in sub­ * jecto quod ejus entitas et actualitas maneret intacta *n-965 et sine aliqua mutatione in se, sed tota mutatione ex , , . .. * . , , *n. 961 parte subjecti * præcise se tenente. 961 *Quod omnino falsum est, et D. Thomas impugnat2, *n-960 quia unio ista et radicatio ex parte ipsius qualitatis se tenet et ad ejus essentiam seu entitatem pertinet sic uniri. Unde non potest ipsa forma * magis uniri et *n. 789,951 radicari nisi in se intrinsece actualior fiat, non * per addi- *n. 583 tionem entitatis, sed vincendo * potentialitatem subjecti *n. 636 ej usque confusionem determinando et ad unitatem redu­ cendo, et hoc non potest intelligi sine intrinseca muta­ tione ipsius formæ et non solum subjecti , * quia ex sua *n. 960, 965 intrinseca entitate unibilis est subjecto, et radix ipsius unionis per quam fit ipsa major unitas est radicatio. 962 XLL — Itaque cum augeri secundum essentiam possit intelligi dupliciter, uno modo superaddendo aliquam entitatem vel prædicatum essentiale, alio modo superaddendo intrinsecam mutationem per modi­ 1 Cuts. Phil., Phil. Nat., Ill P„ q. 4, a. 2-3, II (Reiser), p. 643-659. * Ila-IIæ, q. 24, a. 4 ad 3. DIFFICULTATES CIRCA UTRUMQUE AUGMENTUM 261 *ficationem et terminationem unionis vel formalem vel , * radicalem quatenus innascitur novus respectus in for­ ma ad sic uniendum et terminandum potentialitatem subjecti, Vazquez vult * primo modo intelligi debere S. Thomam, cum dicit formam augeri secundum essen­ tiam, nos secundo modo. 771,870 ♦p. 924 sq. #p. 966 963 Nam si primo modo intelligatur D. Thomas, red­ ditur sibi ipsi contrarius, dum aliis locis planissime affir­ mat intensionem fieri sine additione entitatis et formæ , 737, (ut praecedenti * articulo citavimus). âoosqq. 964 Et praeterea ipse D. Thomas se ipsum clarissime ex­ plicat illis ipsis locis quæ citat1 Vazquez, si integre legantur. 965 Dicit enim sic (Ila-IIae, q. 24, a. 4 ad 3) : “Quidam dixerunt charitatem non augeri secundum essentiam, sed solum secundum radicationem in * , subjecto vel *n' secundum fervorem. Sed hi propriam vocem ignoraveg75 runt. Cum enim accidens sit, ejus esse est *inesse ; unde nihil est aliud ipsam secundum essentiam augeri quam eam magis inesse subjecto , * quod est eam magis radi- *11· cari in subjecto. Similiter etiam ipsa essentialiter est virtus ordinata ad actum; unde idem est augeri ipsam secundum essentiam et ipsam habere efficaciam ad producendum ferventiorem dilectionis actum. Auge­ tur ergo essentialiter, non ita quidem quod esse incipiat vel esse desinat in subjecto, sicut objectio illa procedit; sed ita quod magis ac magis in subjecto esse incipiat”. 966 Quid clarius poterat dicere D. Thomas pro expli­ cando isto augmento secundum essentiam, quod scilicet 1 Cf. In lam-IIæ, q. 52, disp. 82, cap. 4. 262 DE HABITIBUS nihil aliud est eam secundum essentiam augeri quam eam magis inesse subjecto. Quæ verba si Vazquez attendisset vel retulisset tamquam sensum * D. Thomæ *η·962 ita retorqueret. 967 Idem sentit D. Thomas (De Virt. in Communi, a. 11). — Et adhuc melius videri potest (Quodl. 9, q. 6, a. 13) ubi * apertissime explicat quomodo intelligendum *n· §77 sit charitatem in essentia augeri, id est, augmentum ejus esse in essentia qualitatis, quia fit per intrinsecam ejus perfectionem. — Cujus verba retulimus1. 968 XLII. — Cum autem * quaeritur ubi dixerit D. Thomas qualitatem intendi per *modos , dicimus id dixisse in omnibus locis in quibus *docet fieri intensionem non pèr additionem entitatis et formæ, sed per radicationem et unionem, negata enim additione formæ et entitatis, quid restat * nisi additio modi. *n·941 *n·771,870 *n' * 583 *n‘ 969 XLIII. — Reliqua quæ difficultatem facere pos­ sunt circa augmentum intensionis et extensionis videri possunt quæstione IV De Generatione2* et quæst. 73θ XXVII Logicæ2, cum his quæ * supra articulo præce- *°' denti dicta sunt. 970 XLIV. — An vero * quolibet actu augeatur habi- * #· 847 tus, disputandum nobis est4, eo quod præcipua diffi­ cultas in hoc puncto est circa meritum talis augmenti seu modum augendi meritorie, quod ibi tractandum est. 1 1 • « Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 3, II (Reiser), p. 652-653. Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 4, a. 1-3, II (Reiser), p. 635-659. Curs. Phil., Log., II P., q. 27, a. 2,1 (Reiser), p. 830-839. Curs. Theol., In Ilam-IIæ, q. 24, a. 6, disp. 9, a. 3 et 4, VII (Vivès), p. 441-460. ARTICULUS VIII DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE HABITUUM 971 Breviter difficultates quæ pertinent ad genera­ tionem et corruptionem atque diminutionem habituum in hoc articulo per dubitatiunculas colligemus, ut nihil de his quæ ad materiam habituum pertinent relinquamus intactum. QUÆRITUR PRIMO AN OMNES HABITUS GE­ NERENTUR PER PLURES ACTUS, AN VERO POSSIT UNICO ACTU GENERARI HABITUS, ET QUINAM ISTI SINT. 972 I. — Pro resolutione, supponendum est posse habitum generari, vel quantum ad suam substantiam et speciem, vel quantum ad modum et accidentalem perfectionem. 973 Habitus quoad substantiam * et essentiam consi­ deratur in ordipe ad objectum; quoad modum * vero et accidentalem perfectionem consideratur in ordine ad subjectum. Θ 974 dicitur habitus quando versatur circa objectum firmum et certum, ita quod In ordine ad objectum * 983,1017 ♦η. θ77 973 264 DE HABITIBUS inde, scilicet ex objecto, sortiatur etiam seu petat * permanentiam et firmitatem, sicut in habitibus ac­ quisitis scientia, in infusis fides et spes, etc. 975 976 977 978 sortiuntur habitus fir­ mitatem et * , permanentiam quando ipse habitus ita vincit et subjicit ad suum * exercitium subjectum ut in exercendis et eliciendis actibus subjectum non sen­ tiat difficultatem, sed firmiter et prompte operetur. Hoc enim signum ponit1 Philosophus generati habitus, quando quis prompte et * delectabiliter operatur. In ordine ad * subjectum Et bene stat generari habitum qui ex objecto sit firmus, puta ex certitudine2 objecti, ut scientia et fides, et tamen ex parte subjecti sentire difficultatem in *exercitio illius, aut propter pravas dispositiones con­ trarias, aut propter subjecti deficientiam et modicam exercitationem. * * * II. — De acquisitione habitus quantum ad istum secundum modum, qui accidentalis habitui est et * ex parte subjecti se tenet, constat quod non acquiritur iste modus et facilitas * regulariter loquendo nisi pluri­ bus actibus et consuetudine atque labore; consuetudo autem non dicit unicum actum, sed plures. Qua ratione Philosophus dixit3 quod ædificatores ædificantes, et citharoedi pulsantes citharam fiunt. Pari modo justi agentes justa, et modesti, etc. * 1 Cf. Eth., II, 3 (1104 b 3). s Cf. Ilam-IIæ, q. 4, a. 8. • Eth., II, 1 (1103 b 1). ♦p. 375 #ρ. 973 *p. 376 »p. 976 » *n. 1009 *n. 975 ♦n. 975 *n. 981 *n. 1013 DE GENERATIONE HABITUUM 265 ★ ★ 979 Ratio vero est tum quotidiana experientia, quia videmus homines non reddi promptos ad ista opera (non solum in voluntate, sed * etiam in intellectu, ut in artibus et scientiis quantum ad expeditam exerci­ tationem) nisi consuetudine aliqua et pluribus actibus sint exercitati, sic enim quotidiano exercitio disputa­ tionum in scientiis crescimus; tum etiam quia subjectum ad exercitium expeditum alicujus scientiæ vel artis non solum dependet ab ipso habitu, sed etiam a multorum impedimentorum * , remotione quæ solent liberum et *®· 436 promptum exercitium impedire. 980 Nec est autem consequens quod si *unico actu aequi- * n·" 3 ratur aliqua dispositio vel habitus ad aliquid operan­ dum, continuo tollantur omnia impedimenta ut promp­ te et libere quis possit in illa operatione exerceri. Et sic indigebit ad hoc habendum pluribus actibus atque exercitatione et consuetudine. 981 Si tamen aliquis actus quo habitus acquiritur sit ita vehemens et intensus quod æquivaleat exercitio consuetudinique multorum, et subjectum sit ita bene dispositum quod non a multis contrariis et impedig77 mentis molestetur, poterit unico actu *modum istum *n' acquirere; sed hoc non contingit regulariter, quia nec isti actus sunt ita intensi, nec subjectum sic dispositum et expeditum, ut possit unico actu reddi promptum et exercitatum ad operandum. 982 Quando autem sic per plures actus generatur ista facilitas et expeditio, quid singuli actus faciant in sub­ jecto, aut quomodo ultimus operetur in virtute præce- 266 DE HABITIBUS tn 1048 sqq. dentium, dicemus * sequenti dubio. Eadem enim dif­ ficultas est de ipso habitu quoad substantiam, quando * contingit non unico sed pluribus actibus acquiri. *n’ * * ♦ 983 III. — De * primo ergo modo acquirendi habi- *p'97 tum, scilicet quoad substantiam et speciem *suam, difficultas est, an semper generetur habitus per unum actum, an vero aliqui habitus sint qui per plures actus generentur, alii per unicum. ★ ★ 984 Nam illi auctores qui *non distinguunt essentialiter °' * 354,1053 habitum a dispositione, sed solum ratione alicujus accidentalis differentiae, puta quia habitus difficilius removetur a subjecto et diuturnius permanet, dispo­ sitio vero non, consequenter sentiunt quod sicut quoli­ bet actu potest produci aliqua dispositio in subjecto in ordine ad similem actum, ita etiam habitus * genera- *»· 1055 tur, quia ipsa dispositio substantialiter habitus est et solum deest illi permanentia et immobilitas major in subjecto. 985 Ita tenent multi recentiores super hanc quæstionem LI D. Thomæ, et Suarez (Metaph., disp. 44, sect. 9, n. 6 sq.) i. — Ex antiquis citantur Durandus (In I Sent., dist. 17, q. 8 ad 2); Scotus (In I Sent., dist. 17, q. 3); Henricus1 2, Gabriel3, et alii apud Montesinos (In lam-IIæ, q. 51, disp. 32, q. 5). 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 687-689. 2 Cf. Quodl. 5, q. 16. • Cf. In III Seni., dist. 23, q. 1, dub. 4. DE GENERATIONE HABITUUM 267 © 986 At vero Vazquez * (In lam-IIæ, q. 51, disp. 78, cap. 7-8) censet omnem habitum, sive in intellectu, sive in voluntate, sive sit scientiæ, sive opinionis, acquiri pluribus actibus, loquendo de habitu quoad statum habitus: nam in statu dispositionis etiam fatetur unico actu acquiri posse. *n. 1054 987 Nec assentit D. Thomæ distinguenti * inter habitum intellectualem et moralem, quod moralis scilicet virtus, propter resistentiam * appetitus et contingentiam volun­ tatis, semper pluribus indiget actibus ut vincatur ejus difficultas et generetur habitus. Intellectualis * autem, si sit evidens *, unico actu generari potest; si inevidens, ut opinativus , * indiget pluribus. — Non acquiescit huic distinctioni Vazquez, sed generatim et sine discrimine omnes habitus docet pluribus actibus debere acquiri. Ipse enim non loquitur de habitu nisi prout habet * statum habitus, distinguiturque a dispositione in statu dispositionis. ♦a 988 sq. ★★ 988 IV. — NIHILOMINUS SENTENTIA D. THO­ (la-IIæ, q. 51, a. 3) apertissima est, quod in voluntate et appetitu non potest causari habitus vir­ tutis nisi per plures * actus. *n. 999,1030, 1035 *n. 989 •n. 993,1007 *n. 994,1005 *n. 989 MÆ 989 In parte autem apprehensiva potest causari habi­ tus unico * actu, quando est habitus scientificus, qui procedit ex propositionibus per se notis firmiter con­ vincentibus intellectum. Addit tamen D. Thomas limitationem, quod hoc intelligitur de habitu ut tenet *n. 992 *n. 993, 1007 sq. 268 DE HABITIBUS se ex parte intellectus possibilis et secundum quod in­ hæret in illo. Loquendo autem de habitu quantum ad ejus usum et exercitium seu quantum ad statum , * cum dependeat ab inferioribus viribus sensitivis * qua­ rum operationes non possunt unico actu firmari, indi­ get exercitio ut aliquid firmiter memorise * imprimatur, et hoc non fit nisi per plures actus. 990 At vero loquendo de habitu opinativo , * dicit D. * Thomas quod debet causari ex pluribus actibus, eo quod ex propositionibus non per se notis sed probabili­ * bus ducitur intellectus. 1009 sq. 418, 999, 1010 *u-58 *ii. 994 988 ♦p. 1005 ♦p. 988 991 V. — Itaque tota D. * Thomæ resolutio tribus pro­ positionibus resolvitur. 992 in voluntate omnis habitus, etiam si sit virtutis non solum quoad statum seu modum * sed etiam quoad substantiam , * generatur pluribus actibus. 993 habitus scientificus seu evidens in intel­ lectu quoad substantiam * unico actu generatur, quoad statum seu modum * et usum petit ex parte virium * sensitivarum firmitatem pluribus actibus generatam. 994 etiam quoad substan­ tiam et ex parte intellectus, non * generatur unico actu sed pluribus. ♦p. 990 *p, 1005 sq. 995 VI. — Omnes istæ * propositiones supponunt pro suo fundamento unum * . principium Deinde ex ipsis visceribus et natura talium habituum reddunt disparitatem inter istos habitus hic numeratos. * #p, 991 sq. »p. 996 , * Prima , * Secunda Tertia, habitus opinativus * •p, 1000 sq. *p. 972 sq. •p. 1034 •p. 1004 sq. »p. 972 sq., 1007 sq. »p. 1009 sq. »p. 418, 989 ♦p. 999 sq. DE GENERATIONE HABITUUM 269 Ο 996 997 998 999 * Principium quod supponunt est quod dantur habitus essentialiter distincti a dispositione, quod supra * ostendimus, cum constet aliquos habitus dari qui non solum ex parte subjecti * habent diuturnitatem, quia firmiter imprimuntur et diu durant, sed etiam ex parte objecti * specificantis, quia in sua specie respiciunt pro objecto aliquid certum et firmum, et pro ratione formali aliquid convincens et firmans potentiam, scilicet rationem evidentem. Tales ergo habitus ex sola sua ratione formali, etiam non attento modo et, statu quem ex parte sub­ jecti et repetitione aut consuetudine actuum sortiuntur, firmitatem habent; ratio enim evidens firmum* reddit intellectum, quia convictum. Et tales habitus necesse est specifice distingui ab his qui non utuntur ratione formali convincente et nécessitante potentiam, quia ex sua specifica ratione firmitatem non habent. Unde oportet quod eam ac­ quirant ex aliquo extrinseco * principio et ex iteratione ac repetitione actuum in subjecto, per quam fit diutur­ nitas et firmitas, quatenus consuetudo vertitur in naturam, seu ad modum naturæ inclinationem confir­ mat. Θ VII. — Ex hoc principio* sumitur fundamentum ad discernendum qui habitus possint unico actu gene­ rari, qui pluribus. Nam cum habitus sit inclinatio quædam determinans* in actu primo potentiam ad aliquem actum, si hæc determinatio nascitur ex actu, *n. 995 *n. 352 sqq. *n. 359, 376, 975 *n. 360, 375, 974 *n.1037 *n. 1005, 1041 ♦n. 995 *n. 178 sq., 358,384 270 DE HABITIBUS oportet quod talis sit actus qui possit potentiam deter­ minare et ejus resistentiam * aut indeterminationem n*. 987 vincere. Vincitur autem indeterminatio potentiæ, vel ex efficacia objecti quod tale est ut rapiat * aut necessitet potentiam, aut ex modo operandi subjecti, quia scilicet operatur ad modum naturæ quæ determinate se habet ad unum, et ea quæ talem modum naturæ imitantur nata sunt determinare, sicut est consuetudo * quæ se *n. 134 habet ut altera natura, eo quod semper operatur in uno, aut circa unum, et frequentia ipsa etiam ad tale unum determinat inclinando. 1000 1001 In voluntate * ergo nullum est objectum quod possit sua efficacia convincere et adæquare * ejus indifferentiam et indeterminationem (non * loquimur de Deo clare viso), eo quod objectum natum est proponi * per diversas * rationes et circumstantias quæ de se comitantur objectum, et ratio propter suam universa­ litatem ad omnes illas se extendit, et voluntas potest circa omnia versari. Sed unicus actus intellectus non potest omnes istas rationes, quæ ita indifferentes sunt et multæ, complecti; ergo indiget pluribus * actibus ut firmetur voluntas erga tale objectum, ut scilicet vincat illa quæ possunt in contrarium flectere aut ab illo divertere. *n·"2 1038, n*. 1042 *n. 1°38 *n·1003 *n·1003 VII. — Quæ ratio currit non solum in objecto honesto, quod de se *difficilius est, sed etiam in turpi *ng26^6, 719, et *malo , quia licet hoc aliquando sua apparentia aut *n. 1003, pulchritudine multum attrahat, tamen hoc solum est ad excitandum desiderium, non ad determinandum in actu * primo voluntatem, et inclinandum per modum *n. 999 , habitus * quousque determinatio in illud objectum radi- *ηίθ4975 sq” cetur, ita quod ad modum naturæ seu naturalis cursus determinet. DE GENERATIONE HABITUUM I I f f E I 1002 t 1003 I I I I I I 1' I I 1004 I I 271 Et idem judicium est de appetitu: tum quia in eo non generantur habitus virtutum et vitiorum nisi prout participative movetur a voluntate et ratione; tum quia ex parte appetitus est aliqua resistentia * ad ea quæ rationis sunt fomite retrahente. Unde non potest unico actu vinci, ita ut detur pronitas et inclinatio habitualis ad bonum contra fomitem. Ad malum * autem facilius inclinari potest, licet pro ea parte qua vitium est cum moralitate et libertate, currat eadem ratio in appetitu et in voluntate, quod scilicet uno actu vinci non * possit ejus inclinatio ad unum objectum, quia natum est proponi per diversas * vias et circumstantias, et quod uno modo movet, alio non movet, et sic ut firmetur et quasi connaturalizetur inclinatio ad unum, pluribus * eget actibus, quia unus non vincit nec superat totam illam varietatem et indifferentiam. invenitur diversus modus procedendi.Namaliquando * objectum omnino certum et firmum atque evidens est, * aliquando vero inevidens. VIII. — At vero loquendo de intellectu , * I 1005 Si ergo evidenter non * appareat, non convincit, I neque constringit aut quietat intellectum. Unde ex vi I et meritis objecti * non determinatur intellectus, neque E unico neque pluribus actibus, ut a tali objecto convin! catur. Ergo determinatio ejus debet reduci ad ratioI nes et principia extrinseca , * quales sunt convenientiae, J auctoritates aliorum, affectus, verisimilitudines, exem! pia, et alia similia. Hæc autem cum tam varia et i plura sint, non possunt unico actu regulariter et per se ■ comprehendi, neque statim cum toto suo robore et 10 987, 999 *n. 1001 *0. H28 ,0. 1000 *0. 1000 #0. 993 #0.1007 sq. ♦0. 1005 sq. *n. 1004, 994 *0. 999 »0. 990, 998, 1041, 1076 272 DE HABITIBUS convenientia apparere. Unde ut firmetur in intellectu indiget pluribus actibus, quibus perpendantur illæ rationes et defectus quos habere possunt et unde eis possit contradictio provenire, et quousque ista sint cognita, non potest in illis intellectus firmari, hoc est, ita adhærere quod non dimoveatur. 1006 1007 1008 Et sic neque in sua substantia seu specie habitus ille firmitatem habet, id est, ex vi specificationis ab , * objecto quia objectum inevidens est et non convincens, et hoc nunquam sortitur habitus ille seu dispositio, quia nunquam ex parte objecti firmitatem habet, et consequenter neque ex specie sua quæ ab objecto * desu­ mitur, neque ex parte subjecti firmari potest unico actu, sed quando extrinseca * principia ita sunt vehe­ mentia, et convenientiæ ipsæ aut verisimilitudines et alia concurrentia ita multiplicantur quod ab extrinseco accipit statum * firmitatis quod ex objecto firmum non est. Quod utique regulariter unico actu non * fit. IX. — Si vero objectum ipsum evidens * sit et evi­ denter intellectui appareat ita ut convincat * ipsum, oportet quod unico actu generetur * habitus quantum ad substantiam , * qui sit firma inclinatio quoad speciem suam. Nam quilibet actus est evidens et certus ex sua ratione formali et specifica; ergo convincit et néces­ sitât intellectum ut assentiatur illi demonstrationi; ergo talis actus potens est generare habitum et inclina­ tionem firmam ex sua specie. Patet consequentia, quia intellectus semel convictus ex demonstratione manet dispositus ad eliciendum ta­ lem actum seu assensum demonstrativum, non minus quam quælibet potentia per actum quem elicit dispo- *n. 999 *n. 973 *n. 998, 1005 *n. 972 sq. ♦n. 990. 994 *n. 1004, 993 *n. 999 *n. 1037 *n. 993, 973 DE GENERATIONE HABITUUM ï ■ j J t I Î F I L j k ' 1009 Î ! *■ j ; ; 1010 [ i E I 1 273 nitur ad similes actus; sed dispositio ad eliciendum assensum certum et evidentem est inclinatio ad assensum firmum; ergo est inclinatio ex sua specie firma, quia ejusdem speciei est habitus seu inclinatio et actus ad quam inclinat; ergo si inclinat ad actum ex sua specie firmum, illa dispositio est inclinatio ex sua specie et objecto firma; ergo essentialiter et specifice est habitus, quia habitus distinguitur a dispositione penes firmitatem, quia est difficile mobilis, et cum ex sua specifica * *11· 359 sq· ratione est difficile mobilis seu firmus, ex specie sua est habitus, X. — Cæterum ex parte subjecti * acquirentis talem *0·989,993 habitum et habentis actum firmum, non statim habetur modus seu status habitualis. Quia subjectum * tunc *β· 376,975 habet statum et modum habitus quando operatur modo firmo, id est, prompte et delectabiliter, et cum exclusione contrariorum, et habet exercitium quasi connaturale, eo quod habitus seu consuetudo est quasi altera natura, ut experientia patet. At subjectum acquirens et eliciens unicum actum demonstrativum non statim operatur demonstrationem illam connaturaliter et prompte, nec statim contrariis rationibus scit respon,dere et se expedire, sed indiget pluribus actibus et consuetudine, ut experientia ostendit. Et ratio D. Thomæ1 id persuadet, quia nostra ratio in suo exercitio * etiam in demonstrationibus *n- 975 * dependet a sensibus et a memoria, cui firmiter debent *n-418,989j imprimi ea quæ ad talem cognitionem requiruntur, ut / firmiter possit subjectum uti tali scientia. At in mef moria et sensibus non imprimuntur ista nisi pluribus * *n· 98y / 1 Cf. lam-IIæ, q. 51, a. 3. / 274 DE HABITIBUS actibus et multo exercitio regulariter * loquendo, propter *»· 981 contrarias dispositiones sensibiles quæ non facile e sensibus expelluntur; ergo, etc. * * * 1011 XI. — Objicies ex Vazquez loco *supra citato. *® ‘986 1012 Nam D. Thomas ponendo quod aliquis habitus in intellectu produci potest unico actu, non autem in voluntate, contradicit Aristoteli et sibi. 1013 * Aristoteli quidem, quia loco1 supra t citato eodem |η·θ78 modo parificat habitus intellectus, verbi gratia, artem ædificandi et citharizandi, atque habitus voluntatis, ut operandi juste aut fortiter; quod scilicet omnes pluribus actibus acquiruntur, ut patet in verbis * supra relatis; *n·978 ergo contra Aristotelem loquitur D. Thomas *ponens *n·993 aliquem habitum in intellectu unico actu generari. 1014 Et *sibi D. Thomas contradicit, quia vel scientia *n. i026sq. consistit in judicio intellectus, vel in apprehensione. Si in judicio, non est necessarius habitus, positis enim speciebus et apprehensa objectorum convenientia, na­ turaliter et sine habitu judicat intellectus. Si in ap­ prehensione, dicit D. Thomas ad illam requiri plures actus propter dependentiam * a sensu, ut patet (la-IIæ, *η·989,1010 q. 51, a. 3); ergo contradicit sibi. »n. 1023 sq· Θ 1015 XII. — * Deinde fortius arguitur, quia quando *n· 1030 dicit D. Thomas in intellectu posse habitum unico 1 Eth., II, 1 (1103 b 1). DE GENERATIONE HABITUUM 275 actu generari, non in voluntate, neque in opinativis, vel loquitur de habitu quoad substantiam et speciem, vel quoad statum et modum. Si quoad statum et modum *, nulla est differentia, *n. 972 sq. quia etiam ipse habitus scientificus non * nisi pluribus *n|^’s"3’ actibus acquiritur quoad statum et modum, ut nos admittimus, et D. Thomas affirmat (la-IIæ, q. 51, a. 3). 1017 Si loquitur de habitu quoad *substantiam , et in *n. 972 sq. hoc ponit differentiam quod in voluntate omnes habi­ tus et in intellectu habitus opinativi quoad substan­ tiam generantur pluribus actibus, scientia vero unico, contra est, quia habitus opinativus in intellectu et habitus vitiosi in voluntate nec etiam per plures actus quoad substantiam * generari possunt, quia nullis acti- *n-1031 bus pervenire possunt ad hoc ut sint habitus quoad substantiam, quia illi sunt habitus quoad substantiam * *n. 973 sq. qui ex sua specie, id est, ab objecto firmitatem et permanentiam habent; opinio autem et vitium ex objectis suis firmitatem et radicem non habent, quia illius objectum est verum incertum, hujus bonum apparens * *n-1043 et sine fundamento. © 1018 XIII. ■— * , Tertio ex alia parte est difficultas, quia *n·1034 habitus virtutis et habitus *opinionis quoad substan- *n·1021 tiam etiam unico actu possunt generari; ergo nulla est differentia assignata a D. Thoma inter habitus intel­ lectus et voluntatis et opinativos. f 1019 Antecedens probatur, nam bonum virtutis * ex sua *η· ιθ35 sii· I.· specie et formali ratione est firmum et solidum, utpote 276 DE HABITIBUS bonum rationis et conforme * atque connaturale ipsi *n-1038 voluntati; ergo quilibet actus virtutis relinquit dispo­ sitionem rectam ac firmam atque conformem ipsi naturæ voluntatis; ergo generat dispositionem ex parte objecti et ex vi specificationis firmam, licet ex parte subjecti et ex parte status et modi firma non sit, et talis dispositio est habitus quoad substantiam, aut argumentum factum * de scientia non valet. *n·1007 sq' 1020 XIV. — Unde etiam D. Thomas (la-IIæ, q. 56, a. 6) fatetur voluntatem non indigere habitu virtutis in ordine ad proprium objectum, quod est bonum rationis; ergo sentit hoc objectum esse tam firmum et connaturale voluntati ut illam convincat et determinet, *n. 1038 sq. * atque adeo quidquid erga bonum rationis versatur, firmam dispositionem seu habitum dicit quoad subs­ tantiam, licet unico actu fiat. 1021 Similiter habitus * opinativus quantumvis pluribus actibus radicetur et firmetur in intellectu, nunquam plus inclinat quam ut probabiliter et incerto atque cum formidine assentiatur; sed hoc etiam habet primus actus opinativus et dispositio ex illo relicta; ergo quoad substantiam *nulla differentia est inter opinionem pluribus actibus acquisitam, atque unico actu acquisitam. Et sic quoad substantiam, unico actu acquiritur, licet non quoad modum.1022 1022 Si autem dicatur quod frequentatis actibus opinio pervenit ad hoc ut sit habitus firmus et certus quoad substantiam, hoc jalsum est, quia si esset habitus cer­ tus inclinaret ad actus certos, atque adeo non esset opinio, quia opinio semper incerta est ex parte objecti et rationis formalis. n. 1045, * 1069 ★★ DE GENERATIONE HABITUUM 277 1023 XV. — Respondetur ad primum * D. Thomam «*· 1011 sq*non contradicere Aristoteli, quia non negat D. Thomas *η·1013 aliquos actus in intellectu generari pluribus actibus, nec Aristoteles dixit omnes habitus in intellectu gene­ rari pluribus actibus. Sed posuit * Aristoteles exem- *n. 978 plum in arte ædificandi et citharizandi, dixitque pluri­ bus actibus generari. 1024 De his autem id non negavit D. Thomas, qui solum scientiam demonstrativam seu habitum evi­ dentem dixit * unico actu generari quoad substantiam. *n. 989,993, Ars autem non procedit demonstrative, sed est habitus 1007 sq’ practicus circa factibilia, qui licet certas ac determina­ tas vias habeat, illæ tamen cum versentur circa parti­ cularia et contingentia dependent a pluribus actibus et ab experientia plurium singularium in quibus regulæ illæ manifestantur. Si quæ tamen demonstra­ tiones sint in artibus, in his se habebunt ad modum scientiarum, sed hoc solum erit habere notitiam illius artis quoad theoricam et quasi in communi, non prac­ tice et applicate, de quibus artibus solum Philosophus , * loquitur quæ in hoc parificantur parti opinativæ. *n-978 l 1025 Deinde Aristoteles loquitur de habitibus quoad f statum et modum; S. Thomas de habitu scientiæ quoad ί substantiam. Habitus autem quoad modum etiam * *n. in scientiis pluribus actibus acquiritur. 1009 sq' 989, 993, r’ 1026 XVI. — *Nec sibi contradicit D. Thomas, quia *n. ioi4 I apprehensio de qua loquitur D. Thomas et ad cujus I firmitatem in scientia plures actus requirit est appre[ hensio ex parte memoriæ * et sensuum interiorum, quo- *n· 418>989 278 DE HABITIBUS rum ministerium non firmatur nisi pluribus * et frequen- *η· 58 tibus actibus. Cæterum apprehensio de convenientia extremorum, qualis prærequiritur ad judicium certum, non est simplex apprehensio, qualis fit in prima opera­ tione intellectus, sed apprehensio discursiva, quæ constat præmissis inferentibus conclusionem super quam cadit judicium, aut si non fit ex discursu, fit ex instinctu naturæ vel ex terminorum evidentia qua constat hoc esse conveniens. 1027 Et hoc reputat D .Thomas pro *unico actu, scilicet n. * 989,993 pro unico ex parte intellectus, id est, unico discursu vel unica demonstratione, ad differentiam opinionis quæ indiget repetitis discursibus et rationibus ut firme­ tur. In hoc autem actu discursive et demonstrativo, positis præmissis et concessis, necessario fertur judi­ cium super conclusionem, neque * ad hoc solum ponitur *n·1028 habitus ut inclinet intellectum ad assensum conclu­ sionis prout necessarius et suppositis præmissis illatus, sed ad totam demonstrationem faciendam, quæ constat præmissis dispositis et conclusione. 1028 Nec enim scientia fertur in conclusionem præcise ac nude, sed ut illatam et ex causis suis ortam, quia scire est cognoscere causam ob quam res est. Hoc autem totum, quod est demonstrationem facere et ex præmissis conclusionem inferre, non est congenitum intellectui, sed industria acquiritur, licet concessis et cognitis præmissis conclusionem inferre et judicare necessarium sit. Habitus autem non* ponitur solum *n. 1027 ad judicandum veritates contingentes, sed etiam neces­ sarias et evidentes, quando assensus earum dependet ex aliquo quod non est a natura congenitum*, sed per *n·n14 actus et industriam disponitur, sicut habitus princi- DE GENERATIONE HABITUUM 279 piorum ponitur ad assensum veritatis per se notæ, quæ dependet ex dispositione terminorum qui inter se imme­ diate conveniunt, et habitus scientiæ ad assensum conclusionis, quæ dependet ex dispositione præmissarum *n. 643 sq. per illationem. Et tales dispositiones a natura non * n*. 1H4 sq· habentur. 1029 Quare scientia consistit non in sola apprehensione terminorum, sed in judicio, non utcumque, sed ut illato et per illationem habito ex præmissis, quod non est naturaliter congenitum * intellectui, sed habitu indi- *n·1028 get multo magis quam habitu primorum principiorum, de quo infra * dicemus1. n.ui4sq. * Θ 1030 XVII. — Ad * , secundum respondetur quod D. *n. ioi5sq. Thomas non loquitur de habitu determinate quoad substantiam vel modum, sed * indeterminate et indiffe- *n·359 s agit de opinione, dicimus quod quilibet actus inclinat ad assentiendum probabiliter, non tamen firmiter id facit, quia neque ex vi objecti convincit intellectum evidentia sua, neqtie ex parte subjecti firmiter se habet, quia non est multiplicata frequentia et consuetudo quæ faciat connaturalitatem et determinationem ex parte subjecti, saltem propter rationes et motiva ex. * trinseca *n.ioo5,io4i 1045 Cum autem multiplicantur actus opinativi et ngeneratur habitus seu dispositio firma, etiam illa in­ clinat solum ad assentiendum probabiliter, et ex hac parte non generatur habitus firmus quoad substantiam, id est, quoad specificam rationem ex parte objecti; generatur tamen * firmus quoad modum seu statum, id *“·1021 est, ex parte durationis * et permanent!» in subjecto et 359 connaturalitatis ad ipsum, quia consuetudo est altera natura. 1046 Unde fatemur non dari habitum opinativum, neque vitiosum, qui sit habitus quoad substantiam, et essentialiter differat a dispositione, sed solum quoad modum seu statum accidentalem, quia ex parte objecti nunquam habent firmitatem. 1047 Et D. Thomas vocat1 * aliquando opinionem habi- *** ' 395 S4 tum, sed non dicit essentialiter et quoad substantiam esse habitum. * 1 Cf. lam-IIæ, q. 51, a. 3; q. 53, a. 1. * 1nsfi 284 DE HABITIBUS QUÆRITUR SECUNDO, QUANDO MULTIPLI­ CATIS ACTIBUS GENERATUR HABITUS, QUID PRODUCANT AUT FACIANT SINGULI ACTUS IN SUBJECTO. 1048 I. — Ratio dubitandi est, nam vel producunt ali­ quam qualitatem quæ sit habitus, vel quæ sit distincta ab habitu, vel nihil. 1049 Si * nihil producunt, ergo neque in virtute priorum, quia nihil de illis manet, et sic in virtute eorum nihil fit. 1050 Si producunt habitum, ergo quolibet actu genera­ tur habitus, ruitque doctrina * hucusque tradita. *n’972 sqq' 1051 Si aliam dispositionem producunt, restat eadem difficultas, quomodo illa dispositio possit habitum pro­ ducere magis quam actus a quo producta est. Et cum quælibet dispositio sit minor quam habitus producen­ dus, quomodo potest in virtute illarum ultima disposi­ tio causare habitum, quia in se illa dispositio est minor quam habitus et * sicut præcedentes, atque adeo per se solam non potest introducere habitum; præcedentes autem dispositiones etiam minores sunt; ergo in virtute illarum habitus non fit. — Unde ergo producitur ha­ bitus ? * * * 1052 II. — Propter hoc diversimode auctores in hac parte loquuntur. 1083 ★★ DE GENERATIONE HABITUUM 285 1053 Qui tenent * habitum non distingui entitative et realiter a dispositione, sed solum quoad modum, dicunt quolibet actu produci aliquid habitus, quia producitur vere et proprie illa entitas quæ habitus est, licet non in eo statu seu modo producatur quo habitus est, scili­ cet in ea firmitate et immobilitate, sed hæc per acces­ sionem et multiplicationem actuum producitur. *n. 354, 984 sq. 1054 Et Vazquez * (In lam-IIæ, q. 51, disp. 79, cap. 8) censet per quemlibet actum produci aliquem gradum habitus, et per alium actum alium gradum, et illum priorem habitum productum non dici habitum quoad statum habitus: status * enim quasi integrum et perfec­ tum habitum dicit, non partem tantum aut gradum minorem. Et sic videtur apud ipsum distingui * habi­ tum et dispositionem penes * magis et minus inten­ sum. — Quam sententiam Medina * (In lam-IIæ, q. 51, a. 3) attribuit Gabrieli et Almayno. *n. 986 sq·. 1089 1055 III. — Suarez * autem (Metaph., disp. 44, sect. 9, n. 12-13)1 licet dicat per priores * actus non acquiri ali­ quam entitatem distinctam ab ipso habitu, sed ipsummet habitum entitative , * licet non sub eo statu et firmi­ tate quæ est in habitu, tamen non explicat an ista dis­ positio, quæ nondum habet statum habitus, sit ipse habitus quoad minorem gradum intensionis, et habitus habens statum * sit ipsamet dispositio quoad intensiorem gradum, ita quod distinctio inter habitum et disposi­ tionem sit solum differentia quoad gradus; an aliquid aliud. 1 Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 688-689. *n. 1055 *n. 165, 391 sq. ♦n. 1077 sq. 1058 *n. 1062 *n. 1060, 1089 *n. 1057 *n. 984 sq1060 ♦n. 1054 286 1056 DE HABITIBUS Quem modum * dicendi tamquam a priori distinc­ tum refert Medina, ubi supra . * In re autem convenit cum sententia Vazquez *, quod priores actus non pro­ ducant aliquid entitative distinctum ab habitu, licet Vazquez explicet quod producunt gradum minorem. *fl. 1055 ♦H. 1054 ♦n. 1054 Θ 1057 IV. — At vero communior sententia inter dis1055 cipulos D. Thomæ est per priores * actus non produci # 1 entitatem habitus, sed disponi * voluntatem seu poten- *n’ tiam ad illum. . *0. 1057, 1058 Quem * modum dicendi ponit S. Thomas (De Virt. ioes in Communi, a. 9 ad 11) quod * priores actus disponunt, et ultimus complet generationem virtutis. Non * dicit 1054 augmentum seu intensionem * virtutis, sed generatio- *ft' nem; ergo supponit ante ultimum actum non dari enti­ tatem virtutis. 1059 Et (Ila-IIæ, q. 24, a. 6 ad 2) dicit quod “in genera­ tione virtutis acquisitæ non quilibet actus complet ge­ nerationem virtutis, sed quilibet operatur ad eam ut disponens, et ultimus, qui est perfectior, agens in vir­ tute omnium praecedentium, reducit eam in actum”. Ubi etiam loquitur D. Thomas de generatione virtutis, *non de augmento, et quod ultimus reducit eam in *°· actum; ergo ante solum erat in potentia.1060 1060 V. — Quod vero. Suarez*1 respondet D. Thomam *°·1055 loqui de consummata generatione virtutis, ut significat illud verbum complet generationem, et illa consum­ mata generatio est generatio habitus quantum ad 1 Metaph., disp. 44, sect. 9, n. 12, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 689. DE GENERATIONE HABITUUM 287 ,statum non quantum ad entitatem, — hæc inquam *11' * responsio non est ad mentem sancti Doctoris, quia tali­ ter dicit quod non quilibet actus, sed ultimus complet 1Q5g generationem virtutis, quod etiam affirmat quod priores * 1055 solum disponunt; si autem producerent entitatem , * et *njo57 postea consummatur virtus quoad statum, non recte diceretur quod solum disponunt: entitas enim habitus non est dispositio ad statum, sed substantia et funda­ mentum ejus. Præaertim quia dispositio per priores actus relicta est imperfecta respectu perfectioris status postea advenjentis, ideoque illam ut imperfectam debet excludere, entitas autem non excluditur per statum per­ fectum supervenientem; ergo entitas habitus non est dispositio ad statum habitus; ergo qui operatur ut dis­ ponens, operatur entitatem habitus. Quare complere generationem habitus est illam totaliter facere et intro­ ducere, sicut ultima dispositio dicitur generationem complere. ★ ★ 1061 VI. — Quid autem sit illa dispositio quam * priores *n· 10°7 actus ponunt, aut quid faciant dum disponunt ad gene­ rationem habitus, adhuc non convenit inter sectatores D. Thomæ. © 1062 Medina (In lam-IIæ, q. 51, a. 3) refert sententiam *η·1054 * dicentem quod illi actus *nihil relinquunt in potentia in ^οβθ^ noi ordine ad generationem habitus. — Quæ sententia diffi­ cilis sibi videtur, quia si nihil relinquunt, quomodo in virtute eorum dicitur ultimus actus generare habitum, cum talis virtus non relinquatur et nihil sit ? Guttæ au­ tem cavantes * lapidem aliquid relinquunt, etsi non cavi- *n·1065 288 DE HABITIBUS tatem, saltem mollitudinem * oppositam cum duritia et siccitate, et sic in virtute illius potest cavatio fieri, quæ tunc fit quando partes facile cedunt: ut autem cedant debent emolliri. Sed tamen Medina , * devorata hac difficultate, non soluta, sequitur eam sententiam, quia aliæ * solutiones minus convenientes videntur. ♦Π. 1065 «0. 1088 ♦H. 1050 sq. © 1063 Alii vero censent produci per priores actus quali­ tatem aliquam, quæ habitus non est, sed ad habitum disponit, et sic ad dispositionem pertinet. — Quam sententiam Suarez refert * citato loco, eamque sequitur Montesinos (In lam-IIæ, q. 51, disp. 32, q. 5) et Gre­ gorius Martinez (In lam-IIæ, q. 51, a. 3, dub. 1). ♦p. 1055 * * * ★★ 1064 VIL — Et hæc sententia videtur conformior D. Thomæ et rationi. 1065 Nam D. Thomas {De Virt. in Communi, a. 9 ad 11) dicit quod “licet plures actus non sint simul, tamen habitum virtutis causare possunt, quia primus actus facit aliquam *dispositionem , et secundus actus in­ veniens materiam dispositam, adhuc eam magis dis­ ponit, et tertius adhuc amplius; et sic ultimus actus agens in * virtute omnium præcedentium complet gene­ rationem virtutis, sicut accidit de multis guttis cavan­ tibus lapidem”. Si ergo facit aliquam dispositionem * unus actus, et alius amplius disponit inveniens materiam dispositam; ergo * aliquid relinquitur per priores actus ♦n. 1063 ♦n. 1058 ♦n. 1072, 1078 ♦n. 1062 ♦n. 1049, 1062 DE GENERATIONE HABITUUM 289 pertinens ad dispositionem, quod utique posteriores actus in subjecto inveniunt, et sic inveniendo disposi­ tam magis disponunt. Quod etiam exemplum de guttis cavantibus, quæ aliquid mollitudinis * relinquunt *n·1062 in subjecto ante cavationem, optime explicat. ★ ★ 1066 VIII. — * Ratio vero est: tum quotidiana experien- *n·1064 tia, quia per singulos actus, etiam antequam habitus sit genitus, aliquid inclinationis aut convenientia ad similes actus sentitur, licet modo quodam imper­ *, fecto et non multum connaturaliter, ideoque inclinatio illa non habitus sed dispositionis rationem habere dicitur, quia etsi inclinet, non tamen firmiter, neque , * connaturaliter eo modo quo assuetudo quasi in alteram *n. 975 naturam vertitur. 1067 Tum etiam quia habitus, * aut sunt talis natura quod• acquiruntur *unico actu quoad speciem et subs_ 4 tantiam, postea autem crescunt et perficiuntur quan­ tum ad statum et modum firmitatis ex parte subjecti, sicut habitus scientia, vel * acquiruntur solum in ratione dispositionis quantum ad substantiam, quia nunquam * ex ipsa ratione objecti et specifica ratione firmitatem habitualem habent, sed solum per plures actus illa dispositio acquirit firmitatem quamdam accidentalem ex parte status et modi, scilicet quoad permanentiam et durationem * ex parte subjecti, sicut opinio et habitus vitiosus, vel * tandem acquiruntur primo in ratione dispositionis seu qualitatis, facile mobilis quoad substan­ tiam, deinde vero gignitur habitus qui in sua substan­ tia et specie habitus sit et firmitatem habeat, sicut habitus virtutis . * *n. 1068 J.UU/ SCJ· n*· 1069 *η1(χ^’3ς *n. 359 n*. 1071 *niooo’sq· 290 1068 DE HABITIBUS Si * primo modo se habeat generatio habitus, *n. 1067,1094 clarum est quod per priores actus producitur aliquid positivum, quod non est dispositio, sed ipsa substantia habitus scientiæ, et ita ibi non est inquirendum quid producatur per priores actus, producitur enim ipse habitus quoad substantiam, et postmodum accidentaliter perficitur quoad statum et modum habitus ex parte subjecti, ut * supra diximus. 1069 1070 IX.—Si * secundo modo fiat, etiam non est diffi­ cultas quid producatur per priores actus: producitur enim idem quoad entitatem quod per sequentes, scili­ cet dispositio. Cum enim ille habitus, qui per plures actus tandem producitur, non sit habitus quoad subs­ tantiam et speciem, sed solum quoad modum, *idem est entitative quod producitur per priores actus et per se­ quentes, scilicet dispositio, et non solum per sequentes fit habitus quoad modum seu quoad statum, quæ est firmitas accidentalis et ex parte subjecti, non specifica et essentialis ex parte *objecti . Nec de *his duobus modis loquitur D. Thomas in auctoritatibus *allegatis . Nec dici potest quod in istis dispositionibus, quæ postmodum habitualem statum accipiunt, *nihil producatur per priores actus, siquidem actus illi vim habent ad assuescendum paulatim et determinandum subjectum ad acquirendum firmitatem habitus, qui ex pluribus actibus fit; ergo quilibet eorum vim habet ad relinquendum subjectum dispositum sal­ tem *imperfecto modo; et cum non fit alia dispositio quoad entitatem et substantiam quam illa, quæ postea per plures actus consurgit, sed solum quoad firmitatem accidentalem, illamet quoad speciem, licet cum modo magis imperfecto, generabitur per priores actus. *n. 989, 1009 sq. *n. 1067, 1095 *n. 1044 sq . *n. 1021 *n. 972 sq. *n. 1068 sq. *n. 1057 sq., 1065 *n. 1049 *n. 1066 DE GENERATIONE HABITUUM 291 1071 X. — Si autem * tertio modo fiat, dicimus quod *n4(^7, tunc generatur aliquid per priores actus quod nondum in specie et entitate est virtus, sed dispositio quædam ad illam et distinctae * speciei; et de hac tantum loquitur *n. 1O85’no D. Thomas locis * supra allegatis, quia solum loquitur ^lo^sq., de generatione virtutis acquisitae *, ut patet legentibus. *n1(^0542 1072 Et hoc ideo, quia priores actus conducunt ad acquisitionem virtutis moralis, quia hæc per plures * actus acquiritur, ita quod ultimus actus non sufficeret. sq’ virtutem inducere nisi plures actus præcessissent, et cum illi non * existant in se formaliter quando fit ultimus, n*. 1065 oportet quod existant in virtute * seu in aliqua disposi- *n. 1078 tione quam relinquunt, alias si nihil relinquant, non poterit ultimus actus in virtute * eorum aliquid facere, *n. 1065 quia nulla virtus ab illis relicta manet, neque ipsi in se existunt, neque voluntas ab eis manet immutata et disposita aliter quam antea si nihil realitatis aut dispositionis ex eis relinquitur. Debet ergo aliquid ab illis actibus relinqui, quorum virtute habitus producatur et voluntas disposita maneat ut per ultimum actum introduci queat. Θ 1073 XI. — Quod vero ista dispositio relicta per prio­ res actus non * sit in entitate et substantia seu in specie habitus virtutis, licet habeat idem objectum, scilicet bonum rationis in tali materia quod ex sua essentiali et specifica ratione firmum est et habitum petit, inde provenit, quia in objecto voluntatis, quod est bonum, firmitas et immobilitas non * consistit in hoc quod superet et necessitet voluntatem, sicut verum quando est evi­ dens nécessitât intellectum: hoc enim non potest facere n.iO54-iO56 * *n. 1036 sq. 1 292 DE HABITIBUS bonum, quia indifferenter * proponitur, et respectu potentiæ liberæ, quæ non potest adæquari a bono nisi sit pure et infinite * bonum, ita quod non sit capax ut *n. 1042 indifferenter proponatur et cum aliqua disconvenientia. 1074 Quare reliqua bona præter summum bonum, licet sint firma et stabilia ex se et quantum est ex parte sua connaturalia * voluntati quatenus spiritualia et rationi conformia, tamen ob ipsam libertatem et indif­ * ferentiam libertatis et limitationem talium bonorum * non possunt in ipsa voluntate determinationem imprimere quousque ipsa voluntas modo suo libero eis velit * connaturalizari et voluntarie subjici, sine qua conditione firmitas ipsa objecti et boni rationis non deter­ minat nec superat voluntatem. *n.i038 n*. 3oo, 1080 *n. 1038 *n. 1039 1075 XII.—Ad hoc autem ut voluntas se * connaturalizet n.* 1039 isti bono, non sufficit unicus actus * regulariter loquen- *n. 1042 do, sed requiruntur plures, quia indifferentia illa volun­ tatis, non solum quoad exercitium faciendi vel non faciendi hic et nunc (hæc enim libertas nunquam vinci­ tur), sed etiam in actu primo ut sit disposita et magis connaturalizata et inclinata ad unum quam ad aliud, est valde difficilis propter ipsam libertatem qua vult frui voluntas, et propter difficultatem ipsius boni ratio­ nis in se, et propter resistentiam * appetitus et aliarum *n. 987,1030 allicientiam in contrarium. 1076 Unde non statim potest sic disponi voluntas et sic vinci seu voluntarie * subjici illi bono ut possit ex n*. 1074 firmitate intrinseca ipsius boni in se voluntas firmiter disponi per habitum, sed prius modice et paulatim * *n. 1041, assuefit per dispositionem minus perfectam, et quasi 1082 per extrinseca * motiva (quæ de se non sunt ita firma) *n1U41 : ι°θ5- DE GENERATIONE HABITUUM 293 attrahitur et allicitur * ad virtutem, et sic assuefacta *n·1041 * imperfecte saltem voluntate ab ipsa bonitate objecti quæ firma est, deinceps allicitur, et sic firma redditur voluntas habitu essentialiter firmo et ex vi bonitatis objecti, ut statim magis explicabitur. Θ 1077 XIII. — Ex quibus colliges * imperfectam istam ^1O41, * dispositionem quæ generatur per priores actus, et illum perfectum habitum qui generatur per ultimum, non distingui sicut diversos * gradus remissos et intensos *n-897 in eadem qualitate, ut * putavit Vazquez, sed sicut *n·1054 minorem aut majorem connaturalitatem et determi­ nationem subjecti erga illam formam. 1078 Hoc deducitur ex eo quia minor gradus nunquam est talis quod in vi illius possit intensior introduci, cum a proportione minoris inæqualitatis non fiat actio. At ultimus actus efficit habitum in virtute * præceden- *η·10^5, tium, et sic aliquid conferre debent et conducere priores actus ut posterior habitum producat. Si enim poste­ rior et ultimus actus ita intensus est sicut postulat habitus, non est opus priores præcessisse, sed in sola vi sua producet habitum. Si autem remissus est sicut priores actus, quomodo nec in vi propria nec in vi aliarum producet intensiorem gradum et habitum, cum tam ipse quam præcedentes inferioris activitatis sint sicut et inferioris gradus? 1079 XIV. — Quare tantum abest quod quilibet actus * dicatur disponere potentiam ratione minoris gradus, quantum abest modus assuefaciendi a modo intendenti qualitatem. 1080 Nam consuetudo ea ratione reddit aliquid firmum et permanens, quia * connaturalizat aliquam formam 294 DE HABITIBUS subjecto. Consuetudo enim est quasi altera natura, in hoc quia subjectum aliquod indifferenter * se habens ^θ1®8’ ad aliquam formam vel actum determinat et conve­ niens illi facit; proprium autem naturæ est determina­ tionem habere ad unum et determinate ferri in id quod naturale opus est. Huic naturalitati seu determina­ tioni assimilatur consuetudo. 1081 Intensio autem non respicit hoc, sed * perfectius *n·837 formam aliquam introducere in subjecto et perfec­ tiorem eam reddere ex majori * victoria ejus super sub- *η^θ36· 865’ jectum, quod longe differt a propria ratione consuetu­ dinis seu firmitatis ex consuetudine provenientis. 1082 Et sic dicendum est quod priores actus in tantum dicuntur relinquere dispositionem in subjecto, in quan­ tum aliquid determinationis in actu * primo relinquunt, quo * paulatim subjectum in ea actione redigatur ad modum operandi naturæ, et se connaturalizat illi * ut quasi tantum illud operetur quod paulatim intro­ ducitur in subjecto * indifferenti et potentialiter se habente ad diversa, quousque perfecte connaturalizetur alicui actioni, et ideo in illam determinato modo incli­ netur. Θ 1083 XV. — Si ergo hæc introductio habitus per plures actus non* fit per introductionem diversi gradus ejusdem habitus, sed per quamdam connaturalitatem*, qua subjectum erga talem actionem determinatius se habeat exuendo indifferentiam et potentialitatem seu difficulta­ tem quam habet in actu primo ad illam, recte intelligitur quomodo* disponatur paulatim potentia, ita ut in virtute* talis dispositionis possit ultimus actus, licet *n· 358>384 *n·1041 ’“joyTîq. *η^8ο8’ # 1054 1079 *njo8o9 *n·1083 1084 *n·1065 DE GENERATIONE HABITUUM 1084 1085 295 sit æqualis * cum praecedenti, introducere firmum habi­ tum, quia licet sit æqualis in virtute, subjectum tamen est minus resistens et magis dispositum; et secundo , * quomodo fit diversa illa dispositio per priores actus introducta ab habitu ultimate acquisito. ♦n. 1051 enim ex eo provenit, quia licet ipsa dis­ positio vires non præbeat effectivas ultimo actui ut vali­ dius operetur, adimit tamen resistentiam passo, tollitque difficultatem ut actus ultimus sublata obsistentia possit introducere quod alii non potuerunt: sicut qui prosternit hostem, etiam infirmo et imbelli, locum dat irrumpendi in castra, et gutta molliendo * lapidem relin­ quit illum dispositum ut ultima gutta, licet non sit fortior præcedentibus, possit tamen mollificatum lapi­ dem cavare. *n. 1083 XVI. — Secundum * vero inde explicatur, quia dispositio illa prioribus actibus introducta, licet emolliat aliquantulum frangatque potentiæ indifferentiam, non tamen penitus connaturalizat * et determinat sicut habitus dando perfectam inclinationem in actu, ali­ * quando quidem, quia ex diverso modo procedit quam ipse habitus virtutis, et tunc manifesta est differentia inter dispositionem illam et habitum, quia illa procedit ex debiliori motivo, ista ex fortiori, sicque differunt *, specifice ut quando, verbi gratia, aliquis incipit incli­ nari ad virtutem, vel metu poenarum, vel ex stimulo honoris, aut alio * temporali respectu, deinde vero ipsa virtutis pulchritudine aut Dei amore incitatus firmo motivo ipsi adhæret, sicut plerumque incipientes timore ducuntur et horrore peccatorum ad amplectendam vir­ tutem, deinde proficientes et perfecti foras1 mittunt *n. 1083 * Primum 1 Cf. I Joan. 4,18. *n. 1085 *n. 1065 *n. 1039 sq., 1080 *n. 1086, 1092 *n 1071, 1093,1105 *n. 1112 296 DE HABITIBUS timorem, et plene firmantur ex ipso bono divino et bono virtutis in se. 1086 *Aliquando vero dispositio prioribus actibus intro- *n. 1085 ducta non innititur *diverso motivo ex parte objecti n. * 1092 quam habitus, sed eidem debiliori modo proposito, aut quia non omnino penetrantur rationes proba­ biles, quando primo incipit opinio persuaderi, sicut * postea multiplicatis assuefactisque rationibus ut genere- *n. 1045 sq. tur habitus ille opinionis; aut quia ipsum bonum vir­ tutis in aliqua materia adhuc cum difficultatibus propo­ nitur, et non ita convenienter ut plene alliciat, quod est idem ac non proponi bonum virtutis adæquate et sim­ pliciter ut possit in se firmare voluntatem; aut quia voluntas diversis impedimentis et contrariis disposi­ tionibus et mollitie ipsa impeditur aggredi viam boni ardui et honesti, oportetque illa paulatim tolli et aliis atque aliis motivis urgeri et stimulari ut ipsa virtutis *n. 1041 facies et pulchritudo ad plenum * moveat. n. 1112 * * * * 1087 XVII. —CONTRA *HANC TIAM objici potest. TAMEN SENTEN- *n.i064sqq. © 1088 Primo, in favorem sententiæ * , Medinæ ad proban- n. * 1062, dum non requiri quod aliqua dispositio relinquatur in 1098 sq' potentia ad generandum habitum, sed sufficit actus ipsos extitisse. Nam materia prima in instanti * genera- *n. 1100 tionis denudatur * ab omni dispositione, quia juxta D. *n. 1099 Thomæ sententiam1 fit resolutio usque ad materiam 1 Cf. De Gen. et Corrupt., Lib. I, lect. 10, η. 9; De Pot., q. 3, a. 3 ad 4. DE GENERATIONE HABITUUM 297 primam, ita quod nullum in ea relinquitur accidens cum forma substantialis introducitur, et tamen materia sufficienter manet determinata solum quia praecesse­ runt dispositiones ad talem determinatam formam in illa; ergo similiter * potentia potest manere determinata *n. 1101 in ordine ad talem habitum sine hoc quod actu relin­ quatur in ea aliqua dispositio, sed solum quia actus aliqui praecesserunt, qui eam determinarunt. Θ 1089 XVIII. — Secundo, in favorem sententiae Suarez * et Vazquez *, quia illa dispositio adveniente habitu non , * remanet cum subjectum sit jam habituatum et firmum, non sola dispositione imperfecta affectum, et sic illa dispositio jam superfluit in subjecto, et tamen si est distincta ab ipso habitu non * potest assignari a quo corrumpatur; ergo non datur talis dispositio distincta * ab habitu. *n. 1055 sq. *n. 1054 *n. 1102 *n. 1091, 1092, 1108 *n. 1071 1090 Minor probatur: tum *quia sæpe D. Thomas affir- *n. 1103 mat1 perfici per secundum actum id quod productum est per primum, quod autem perficit non corrumpit, ergo habitus non corrumpit illam dispositionem; * tum n. * nos quia non est contrarius habitus ipsi dispositioni, si­ quidem ad idem inclinat, ergo non destruit suam dis­ positionem in materia, nec quando * cavatur lapis des- *nj0g^5, truitur mollitudo ejus, ergo habitus non potest des­ truere dispositionem. 1091 Quod si dicatur * destrui quia est superflua, contra *nj^9, est, quia pari ratione dicetur quod ultima est superflua, 1 Cf. De Vi-rt. in Communi, a. 9 ad 11; Ilam-IIæ, q. 24, a. 6 ad 2. 298 DE HABITIBUS et ideo non ponenda tamquam distincta * a priori, sed *n·1071 potius una et eadem est quæ variis statibus et modis crescit, non diversis entitatibus una aliam excludit. 1092 XIX. — * , Confirmatur quia vel istæ dispositiones sunt ejusdem speciei, vel distinctæ. — Si *ejusdem , non contrariantur, nec una proprie disponit ad aliam, cum sint individua ejusdem speciei, nec possunt esse duo seu plura in eodem subjecto, sed potius omnia illa unum fient. — Si autem sunt diversæ * speciei, unaquæque dabit suum distinctum effectum in subjecto, et cum alias non contrarientur, non * est ratio quod una aliam corrumpat. *n·1109 *n. 1086 *η·1085 *n·1089 Θ 1093 XX.—* Tertio arguitur: Quia nullum est signum *”·1110 * distinctæ speciei inter istas qualitates, siquidem *niio^5, utraque est permanens, utraque inclinat ad similes actus ex eodem motivo, et quod actus sint magis vel minus perfecti est accidentalis differentia. Ergo non est cur ponamus distinctam specie * qualitatem seu dis- *n- 1071>1085 positionem produci per priores actus quam per se­ quentes. 1094 Et quidem in productione habitus scientifici, * QQQ qui unico * actu quantum ad substantiam producitur, joo7 ’sq. nos fatemur * idem esse habitum prioribus actibus et *n-1068 ultimo actu productum. 1095 Similiter in opinione et vitio, quia id quod ultimo *n·1069 * actu producitur in substantia non est diversum a primo, sed semper manet dispositio, non generatur aliud in substantia per ultimum actum quam per primum. DE GENERATIONE HABITUUM 1096 1097 299 In habitu autem * virtutis non potest etiam diver­ sa dispositio quoad substantiam generari priori actu quam ultimo, quia omnes procedunt ex *eodem motivo, nempe ex bono honesto et conformi rationi, et ad actus ejusdem speciei inclinant; ergo tam firmus est quoad substantiam et ejusdem speciei prima dispositio sicut ultima. XXL — * , Confirmatur quia ista firmitas ultimæ qualitatis vel infirmitas primæ non sumitur ex diver­ sitate objecti et motivi formalis, cum ad idem objectum et motivum utraque inclinet, ergo sumitur ex diversa firmitate, radicatione seu participatione ex parte sub­ jecti; quæ non est aliud quam diversus * gradus et in­ , *tensio nec explicari potest quid aliud sit. ★★ 1098 XXII. — Ad * , primum sequentiam. 1099 Et redditur disparitas, quia materia prima licet denudetur accidentibus antecedentibus quæ erant in * corrupto, in eodem tamen instanti reali subjicitur aliis accidentibus similibus et ejusdem rationis prove­ nientibus a forma genita, quæ habent rationem ultimæ dispositionis, quatenus continuantur ad priores illasque terminant et perficiunt: ultima siquidem dispositio semper est conjuncta et annexa formæ generatæ, et separata atqüe incompossibilis formæ corrupte. Quare sèmper verificatur quod materia determinata manet in re per aliquam dispositionem realem in ea inventam, modo sub forma corrupta, modo sub genita. respondetur negando con­ *n. 1071 sq. *n. 1110 sq· *n. 1113 *n. 1054, 1079 *n 165, 391 sq. *n. 1088 *n. 1088 300 DE HABITIBUS 1100 Si autem consideretur pro illo * instanti naturæ, *η·1088 quo intelligitur ut exuta antecedentibus dispositioni­ bus et tendere ad novam formam, dico quod cum illud instans non sit instans existentiæ sed intelligentiæ, tunc intelligitur determinari materiam non per acciden­ tia in se existentia, sed per tendentiam illam ad novam formam ex subordinatione ad terminatum agens cujus actione ducitur ad novam formam quæ illi unitur, et illa subordinatio et ordo determinatio est quasi in fieri * n. 895 * et in ipso tendere pro instanti illo naturæ. 1101 At *vero cum potentia disponitur per priores actus n· * 1088 ad habitum, si prioribus actibus nihil * producitur, mane9> ret illa potentia in re et secundum instantia realia inde­ terminata, quia nullo reali superaddito * determinaretur; *n. 222 et sic esset perinde ac si materia prima nullis accidenti­ bus et dispositionibus antecedentibus afficeretur, dum est sub forma corrumpenda ad exuendam illam, quod nullatenus stare potest, nec verificaretur tunc mate­ riam disponi et determinari. Θ 1102 XXIII. — Ad * , secundum respondetur conceden1089 do non manere illam dispositionem imperfectam adve­ niente habitu, quia illa dispositio solum est quasi forma * vialis et tendens ad acquisitionem habitus, quo aequi- *n' sito cessat et tollitur, sicut cessat1 et desinit forma em­ bryonis posita et acquisita forma hominis, et desinit status adolescentiæ acquisita juventute . * *n' 1103 Ad primam * probationem minoris, respondetur quod t(l' D. Thomas dicit perfici per secundum actum quod ac1 Cf. lam, q. 118, a. 2 ad 2. 1090 DE GENERATIONE HABITUUM 301 quisitum est per primum, distinguo: perfectione ejus­ * dem formæ et rationis, nego·, perfectione diversæ for­ mæ, quia scilicet prima est via * et tendentia ad talem formam, transeat. 1104 1105 Est autem doctrina D. Thomæ (Illa, q. 9, a. 3 ad 2) quod quando dispositio se habet ad perfectionem ut via * ad terminum, et non ut effectus a perfectione proce­ dens, non manet talis dispositio adveniente illa per­ fectione, sicut non manet imperfectio viæ et fidei ad­ veniente visione et termino patriæ. Et sic id quod perficit alterum tamquam subjectum perfectionis seu tamquam perfectibile, non destruit illud perficiendo, sicut qualitas non * destruitur intensione. Quod autem perficit aliud non ut subjectum, sed ut medium aut viam tendendi ad perfectionem, evacuat1 quod im­ perfectum est. ♦n. 1093 *n. 1102 *n.1106 *n. 739 sq. XXIV. — Ad secundam * probationem, dicitur ha­ bitum esse contrarium dispositioni non ex parte ob­ jecti seu actus ad quem inclinat materialiter * conside­ rati, sed ex parte modi aut etiam motivi quo procedit habitus et dispositio quando specie distinguuntur, ut in generatione virtutis acquisite, sicut supra * dictum est. ♦n. 1090 1106 Quæ diversitas * seu contrarietas consistit in hoc quod una est via , * altera terminus, una facile mobilis, non firma, non constans, non convincens ac determi­ nans voluntatem, alia habet totum oppositum. ♦n. 1108 ♦n.1104 1107 Solet etiam dispositio ad virtutem procedere ex diverso motivo atque ipsa virtus, sicut verecundia est dispositio ad temperantiam et procedit ex confusione 1 Cf. I Cor. 13,10. *n. 1107 *n. 1085 302 DE HABITIBUS de facto turpi præsenti, quod in homine temperato non supponitur. Sed tamen licet dispositio ad virtutem procedat, ex eodem motivo virtutis, id est, ex consi­ deratione ejusdem boni rationis, tamen quia ista in­ choatio et dispositio ita imperfecte inclinat quod de facili retrocedit, non accipit pro motivo ipsum bonum honestum plene et perfecte, quia non sufficit convincere 1109 sq et determinare voluntatem. Unde moraliter * semper ^inasq. censetur diversum motivum ex diverso modo proponen­ di et apprehendendi, licet entitative et quasi physice seu materialiter * sit idem, sed non ex eodem dictamine et regulatione, quia non ex eadem firmitate. 1108 Et quia virtus est species moralis boni, sufficit 1O7 diversa species moralitatis in dispositione et in habitu * ogg virtuoso ut dicatur una alteri posse opponi et destruere , * non quidem sicut contrarium vitii et virtutis, sed sicut * viæ et termini in eodem bono honesto. Unde non solum destruit habitus dispositionem quia superflua *, sed quia incompossibilis, sicut juventus * cum pueritia, *fl’ terminus cum via, homo cum embryone. 1109 XXV. — Ad confirmationem , * respondetur istam dispositionem et habitum in genere virtutis (in quo * solum genere procedit difficultas de diversitate habitus a dispositione: in scientia enim et opinione aut vitio difficultas non * currit) esse diversæ speciei moralis, quidquid sit an physice et materialiter * conveniant in eodem motivo. Nec * tamen poterit dare utraque effectum suum, quia habent incompossibilitatem isti effectus cum una determinet, quasi convincat et con* naturalizet voluntatem in actu primo, altera non: una se habet ut via *, altera ut terminus in acquirenda fir­ mitate. 1092 ♦n. 1071 sq#n. 1068 sq. *η· H07 *n. 1092 •n. 1039 sq1075 *n. 1106 DE GENERATIONE HABITUUM 303 Θ 1110 XXVI.—Ad * , tertium respondetur negando quod non sit signum distinctionis *specificæ inter habitum et dispositionem, quando proceditur ex diversis motivis saltem *moraliter seu in specie morali distinctis, et una se habet ut via * ad alterum ex sua essentiali ratione, sicut embryo distinguitur ab homine ut species imper­ fecta et vialis a perfecta, licet etiam reductive ad per­ fectam possit pertinere et reduci. 1111 Et sic licet dispositio sit qualitas permanens et inclinet ad similes actus, non tamen sub eodem motivo moraliter sumpto, nec in eadem perfectione. 1112 Et dicimus *moraliter sumpto, aut quia aliquando ducitur aliquis ad virtutem * non amore ipsius, sed timore, aut ex horrore peccati, aut alio simili motivo; vel quia licet ex amore honesti feratur, non tamen sub omni circumstantia et plenitudine * quæ conducere potest ut firmiter ei connaturalizetur * et determinetur voluntas. In habitu autem scientiæ, opinionis et vitii * fatemur non generari diversam dispositionem in specie per priores actus et per ultimum. 1113 u *n·1093 * n.i07i,i085 * *nii(® *n·1102 sq’ •n-1107, Hi^ *n' n*· 1086 *nio743sq!Q ’ *n· 1068 sq' XXVII. — Ad * , confirmationem respondetur ex 1097 dictis quomodo non sumatur diversa illa firmitas ex sola diversa radicatione aut permanentia in subjecto, g72 gq quia hoc pertinet ad statum * modumque accidenta- *D’ 1107 lem, sed ad diversitatem ex parte motivi formaliter * *njii2 et moraliter diversi, licet materialiter * ad idem bonum *n·1109 inclinet tam dispositio quam habitus virtutis, ut decla­ ratum est. 304 DE HABITIBUS 1114 XXVIII. —TERTIO INQUIRI POTEST in præ- * senti, an in nobis detur aliquis habitus * congenitus a *n' natura, id est, non propriis actibus acquisitus, sed ipsa naturæ generatione simul effectus. 1115 Quod solum potest esse dubium propter habitus primorum principiorum, tam in parte intellectus specu­ lativa quam practica, qui videntur a natura et ab ipso generationis primordio haberi, et *aliqui ita sentiunt. 1116 Sed de hoc commodius disputabitur infra1 agendo de distinctione virtutum. 1117 XXIX. — QUARTO INQUIRI POTEST, an sint aliqui habitus infusi a Deo in nobis, quales sunt vir­ tutes supernaturales et theologicae, et dona Spiritus Sancti, de quibus infra2 agemus. 1118 Sed hos habitus dari est concors theologorum sen­ tentia, et Scripturæ ipsi atque Conciliorum definitio­ nibus valde conformis, præsertimque id apparet in justificatione parvulorum, in quibus gratia quæ in­ funditur et donum quo * intrinsece et per inhærentem *n. 6-7 justitiam justificantur non potest esse gratia actualis, sed habitualis, et cum ea omnes virtutes quæ gratiam concomitantur simul infusæ esse debent. 1 Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 57, disp. 16, a. 1, n. 11-33. ! Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 63, a. 3, disp. 16, a. 7. DE CORRUPTIONE HABITUUM 1119 305 Sed de hoc controversia non est; quali vero cer­ titudine tenendum sit hos habitus infusos dari, agemus ». QUÆRITUR QUINTO CIRCA DIMINUTIONEM ET CORRUPTIONEM HABITUS, QUOT MODIS HABITUS CORRUMPATUR. 1120 I. — RESPONDETUR D. Thomam (la-IIæ, q. 53, a. 1) assignare duplicem causam corruptionis habituum in generali. 1121 Primo per se, secundo per accidens; per * se corrumpitur a suo contrario, per * accidens ex desitione causæ a qua dependet; qui modus rursus potest in varios modos dividi juxta absentiam diversarum cau­ sarum a quibus ejus conservatio dependet, verbi gratia, ex defectu subjecti * cui inhæret, aut ex defectu causæ effectivæ conservantis , * aut ex defectu dispositionum quibus impedimenta repellebantur * et contrariæ dispositiones, quæ non repulsæ tollunt habitum. 1122 *n. H23sq· *n·1141 sq' *η·1145 sq‘ *n-1162 sq‘ *n’1164 sq‘ Circa singulas causas aliqua se offerunt explicanda. * * * 1123 IL —ET IN * , PRIMIS circa corruptionem habituum per suum contrarium, est notandum quod ha­ bitui contrariatur * formaliter habitus oppositus, actus *n. 1128 autem oppositus non nisi *effective , quatenus mediante ^^^gg actu generatur habitus aut consequitur ex actu impe1 Curs. Theol., In lam-IIæ, q. 110, disp. 22, a. 2; In lam-IIæ, q. 113, disp. 27, a. 1. 306 DE HABITIBUS dimentum aliquod cum quo non stat habitus ille, sicut in habitibus infusis *. — Ita D. Thomas (Ila-IIæ, q. 24, a. 12). ★ ★ U. 1129 1124 Aliqui tenent quod etiam actus formaliter opponi­ tur habitui opposito iliumque destruit. 1125 Sed falso, quia vel * unus actus sufficit tollere habi­ tum oppositum, vel non * sufficit, sed requiruntur plures. *n. 1126 1126 Si unus sufficit *, ergo pari ratione sufficiet generare habitum, non enim minoris virtutis et efficaciæ est destruere unum habitum (qui de se est qualitas firma, et præsertim si multa consuetudine actuum sit radica­ tus et firmatus et multa intensione auctus) quam gene­ rare habitum suum. At non * generatur habitus nisi multis actibus et consuetudine; ergo neque destruitur nisi per plures actus, præsertim loquendo de habitibus quoad statum et modum * firmitatis. *n. 1125 III. — Si autem non * sufficit unus actus formaliter expellere habitum, sed requiruntur plures, ergo posito primo actu adhuc cum illo stat habitus, siquidem ille non sufficit expellere; ergo formaliter non contrariatur illi, sed effective *, quatenus per plures actus fit dispositio aliqua seu habitus permanens eradicans oppositum. Plures siquidem actus cum non * sint simul actualiter et formaliter, quia unus post alium fit, oportet quod sint virtualiter ut expellatur habitus ab ultimo in vir­ * tute præcedentium. Et hoc stare non potest nisi tales actus aliquam qualitatem relinquant in cujus virtute contineantur, et per id quod generant expellant oppo­ situm habitum. *n.1125 1127 *n. 1127 *n. 991 sq. *n. 972 sq. *n. 1123 *n 1065 *n. 1065 DE CORRUPTIONE HABITUUM 1128 307 Et hoc ipsa ratio petit, quia contraria debent esse sub eodem genere, non sub disparato . * Habitus autem et habitus sub eodem genere sunt, non * actus et habitus. Et si ab ipsa experientia argumentum conficere licet, videmus quod in lapide gravitas, quæ est quasi habi­ tualis inclinatio, non * destruitur per impulsum qui est actus oppositus ascendendi sursum; et qui vitiosos habitus habet, etsi unum actum virtutis efficiat, non * continuo habitum vitiosum expellit, sentitque inclina­ tionem illam semper sibi esse difficilem et in actus vitiosos impellere. *η·1188 *“·1123 *η·1138 *η^0^)1ί137 Θ 1129 IV. — Cæterum in habitibus *infusis , verum est *n·1123 posse *unico actu destrui peccati mortalis, et fides, *n. 818,1163 chantas atque gratia unico actu infidelitatis, atque spes unico actu desperationis. 1130 Sed hoc non est ex directa contrarietate actus cum illo habitu, sed quia per actum peccati mortalis impedit * *n·1123 homo unionem amicitiæ cum Deo, quia avertitur ab illo, et sic impedit * influentiam et communicationem *n. 1163 amicabilem, quæ consistit in infusione et continuatione istorum donorum, sicut interposito corpore opaco im­ peditur influentia luminis quæ est a sole. 1131 Et similiter, qui discredit Deo dicenti per Eccle­ siam suam, non solum impedit unionem amicabilem cum Deo, qualis requiritur ad influentiam charitatis, sed etiam impedit subjectionem ad divinam auctoritatem dicentem et loquentem nobis per instrumentum Ec­ clesia. Et sic illa pertinacia, qua non vult subjici 308 DE HABITIBUS locutioni Dei, est habituale impedimentum ad influen­ tiam habitus fidei. Et idem1 est de desperatione in spe. 1132 Quæ omnia suis locis tractabuntur, scilicet in · tractatu de fide, spe et charitate. 1133 Interim videatur tota hæc nostra doctrina, tam de habitibus acquisitis, qui uno actu contrario *non tollun- *n·1123 sq> tur, quam de habitu infuso, qui uno actu * , tollitur ex *n· 1129 sq’ D. Thoma (Ila-Hæ, q. 24, a. 12 corp., et ad 5). ★ ★ 1134 V. —· Unde solvitur * difficultas et fundamentum *n. 1136 oppositum, quia videlicet si actus potest esse simul cum habitu opposito, quia formaliter non * contrariatur *n. 1123 illi, pari * ratione unus habitus poterit esse cum habitu *n. 1135 opposito, ut scientia cum errore, vitium cum * virtute, *n·1137 quod absurdum videtur. 1135 Et sequela probatur, quia isti habitus * paulatim per assuetudinem generantur; ergo si invenit habitum oppositum, nimis assuetudine vel intensione firmatum, prius aliquid de habitu generabitur quam oppositum expellat, sicut cum calor intensus expellitur, aliquid frigoris in subjecto relinquitur, qui simul est in gradu remisso cum illo calore. n.i065,i076 * o 1136 Sed * respondetur hoc nullum esse inconveniens *n·1134 quod habitus vitii et virtutis entitative et physice possint esse simul * in gradibus remissis, sicut reliquæ *n. 82o, 1155 1 Cf. Joan, a S. Thoma, Curs. Theol., In Ilam-IIæ, De Spe, disp. 4, a. 2, n. 14. DE CORRUPTIONE HABITUUM 309 formæ physice contrariæ, ut calor et frigus, albedo et nigredo. Eadem enim prorsus ratio est de istis habiti­ bus physice consideratis, quia non habent aliam contrarietatem physicam quam alia contraria physica. 1137 Cæterum mor*aliter seu quoad denominationem moralem non ita est, nec enim simul denominatur quis superbus et humilis, castus et intemperatus, licet habi­ tus virtutis sit remissus et habitus vitiosus qui prae­ cesserat non sit entitative expulsus, quia in istis deno­ minatio moralis virtuosi aut vitiosi non sumitur ex habitu entitative considerato, sèd ex fine in quem homo convertitur, ille enim dat denominationem moralem simpliciter, quia dominatur et dirigit actiones hominis. Unde homo valde vitiosus, si convertitur ad virtutem etsi remisse, non dicitur peccator nec vitiosus, sed frugi et bonus, quia licet non * expulerit physice habitum vitii, moraliter tamen expellit subjectionem ad finem illius, unde sumitur moralis denominatio in vitiis et virtutibus. 1138 VI. — Nec tamen ex hoc inferri potest quod etiam duo actus contrarii in gradibus remissis simul compati possunt, quia actus non opponuntur solum ut formæ, sed ut motus. Non potest autem idem simul moveri duplici motu contrario, licet possit simul habere motum in unam partem et inclinationem in oppositam, sicut non potest lapis simul moveri sursum et deorsum, potest * *n·1128 tamen simul moveri sursum et habere gravitatem incli­ nantem deorsum. *n. 820,1149 Θ 1139 VII. — Quomodo autem possit actus producendo habitum suum *effective etiam effective attingere et *nj3^’1123. 310 DE HABITIBUS destruere oppositum, difficultas est communis omni actioni corruptivae, quomodo videlicet actio seu gene­ ratio attingens formam effective etiam attingat for­ mam corruptam effective. — De quo egimus in libris De Generatione1. 1140 Et veritas est quod generatio ita attingit formam genitam effective quod non indiget nova efficientia ad destruendam formam corruptam, sed eadem efficientia dat esse formæ genitæ, quæ cum sit incompossibilis formæ corruptæ, ex consequenti illam destruit, non efficientia nova, sed connexione incompossibilitatis inevitabili. * * * 1141 VIII. — *SECUNDO , circa corruptionem habitus per accidens, notandum est triplicem assignari. 1142 , Primo * ex defectu subjecti, destructo enim sub- *nii45iq. jecto desinunt accidentia in eo sustentata. 1143 , Secundo * ex defectu causæ conservantis, sicut sublata influentia Dei destruuntur habitus infusi. 1144 , Tertio * ex defectu exercitii et per puram obii- *nii64sq. vionem, quatenus exercitio deficiente, datur locus con­ trariis ad corrumpendum vel diminuendum habitum. *ni162sq. ★ ★ 1145 IX. — Circa * , primum est certum, corrupto sub- *”·1142 jecto in quo subjectantur habitus ita quod desinat esse, habitus ejus destrui, imo et potentias et omnia 1 Curs. Phil., Phil. Nat., Ill P., q. 2, a. 2, II (Reiser), p. 603-4508. DE CORRUPTIONE HABITUUM 311 accidentia, ut habitus qui sunt in corpore aut corpora­ libus potentiis desinente corpore seu amittente vitam (tunc enim desinit corpus in quantum vivum et sensi­ tivum) desinunt tales habitus. Et si Deus annihilaret animam vel angelum, omnes habitus sive acquisiti sive infusi desinerent esse. Sed quia de facto nulla creatura annihilatur1 a Deo, certum est etiam quod ex totali desitione talis subjecti non corrumpitur. © 1146 X. — Aliud autem est controversum in hac parte, scilicet an etiam sine destructione subjecti totali et quantum ad esse et substantiam quæ est corruptio, sed ex sola destructione et corruptione accidentali quoad alterationem possit destrui habitus, ut in corpore dispositio sanitatis et pulchritudinis, in appetitu sensitivo virtutes et vitia, in imaginativa species quæ ser* vantur in memoria, aut si qui alii habitus in potentiis apprehensivis sunt; ac denique, si propter conjunctio­ nem animæ ad corpus possit ex separatione a corpore aut ex nimia alteratione corporis, amitti habitus qui est in intellectu et voluntate. 1147 XI. — Breviter ad * hæc respondemus quod attinet ad habitus pure corporales et qui non acquiruntur ex motione et dependentia voluntatis qualis est sanitas aut pulchritudo in corpore, aut species vel habitus virium * , apprehensivarum posse corrumpi aut minui ex nimia alteratione corporali et qualitatum physicarum. 1148 Ratio est, quia illi habitus qui sunt in corpore, ut pulchritudo et sanitas, dependent in conservari et fieri ex temperamento primarum qualitatum, et dispo1 Cf. lam, q. 65, a. 1 ad 1; q. 104, a. 4. 1149 1146 312 DE HABITIBUS sitio organica * in potentiis apprehensivis etiam dependet *n. ex commensuratione istarum qualitatum, ita ut illis notabiliter alteratis facultas lædatur aut etiam destrua­ tur, sicut destrui potest visus ex læsione organi et des­ tructione dispositionis ejus. Destructa autem facultate interiori aut impedita, habitus quoque aut destruitur aut impeditur, et tandem potest dissolvi, præsertim si habitus ipse ex compositione et dispositione specierum consurgit et cum illis inhæret, tunc enim amissis specie­ bus ob nimiam humiditatem vel siccitatem, destruentur et habitus ab eis pendentes. 1157 1149 XII. — At vero habitus qui non sunt pure corpo­ rales aut physici, sed etiam *morales , sicut qui existunt *n·1137 in appetitu * sensitivo ex moderatione passionum libere *n. 1146 facta et secundum rationem, quatenus appetitus a ratione et voluntate movetur, tales habitus * non possunt *η· H51 ex sola alteratione physica perdi, nisi alteratio talis sit quæ evertat judicium et subjectionem appetitus ad rationem, tunc enim non repugnabit etiam tales habitus perdi per accidens, quia illud subjectum jam non est subjectum rationale et moralitati subditum. 1150 Et sic componimus opiniones in hac parte dissi­ dentes. 1151 Nam Suarez tenet1 vitia aut virtutes * non posse *n. corrumpi ex sola alteratione physica. Absurdum est enim sola alteratione physica posse hominem reddi non virtuosum aut non vitiosum. 1152 E contra vero Montesinos2 oppositum tenet, quia corrupta vi apprehensiva et habitu in ea existente, 1 Metaph., disp. 44, sect. 12, n. 15, Opera Omnia, XXVI (Vivès), p. 720. * In lam-IIæ, q. 53, disp. 34, q. 1. 1149 DE CORRUPTIONE HABITUUM 313 non potest appetitus operari; ergo si potest apprehensiva vis ex læsione organi corporalis facta per alterationem physicam corrumpi, etiam ex consequenti vir­ tutes in appetitu cessabunt et etiam destrui poterunt. 1153 XIII. — Nos dicimus quod non quaelibet alteratio physica potest destruere virtutes morales, *nisi sit talis ‘n. 1149 quod reddat appetitum incapacem regulationis et motionis rationis et insubjicibilem regulis ejus. Quamdiu enim appetitus moveri potest a ratione et accipere influentiam ab illa, est subjectum capax habitus moralis, ergo quantumcumque physice alteretur, non perdetur habitus ex vi corruptionis subjecti, quia semper manet subjectum capax. 1154 E contra vero, si ita * immutetur appetitus quod v n58 perdatur judicium, nec possit moveri amplius a ratione, ‘n. 1149 * jam non est capax moralitatis neque quoad habitum, quia non potest operari secundum rationem; ergo perdit inclinationem rationalem, et sic ex tali incapacitate perduntur habitus qui sunt quædam inclinationes ipsius potentiæ ad tales actus. Si ergo potentia sic redditur incapax ad tales actus, reddetur incapax * talium incli- *n. 1155 nationum. © 1155 XIV. — Dices : Non redditur * incapax ab intrinseco n,* 1154 et radicaliter, quia quamdiu radicatur in anima ratio­ nali est per se capax moralitatis et subjectionis ad ratio­ nem, sed solum redditur ab * , extrinseco quia judicium *n. 1157 amittitur; ergo non est quod statim habitus illi inhærentes ex defectu subjecti amittantur, sed poterunt ibi conservari quousque ab alia causa contraria destruan­ tur, et hoc non erit jam ex destructione subjecti, sed 314 DE HABITIBUS ex contrario , * quod tunc non apparet quale sit, quia non possunt dari habitus morales contrarii, cum poten­ tia non operetur moraliter, habitus autem non morales contrarii non * sunt. 1156 XV. — Et * , confirmatur quia si ex destructione extrinseca judicii destruuntur habitus in appetitu, ergo etiam ex destructione talium habituum destruun­ tur habitus qui sunt in voluntate, quia voluntas indi­ recte movetur ab appetitu et ab eo dependet in virtutibus quæ sunt circa *passiones . Destructo ergo appe­ titu quantum ad moralitatem et habitibus in eo existentibus, destruentur habitus in voluntate; et separata anima a corpore ubi funditus destruitur appetitus sensitivus, destruentur virtutes quæ sunt in voluntate, aut *scientiæ quæ sunt in intellectu, quod est absurdum et communiter negatur. 1157 XVI. — * Respondetur non reddi appetitum inca- *“· pacem illorum habituum ab extrinseco, quasi remote et radicaliter, bene tamen quasi *proxime et formaliter, *n’ id est, attendendo ad ipsam radicem quæ est anima rationalis, non inde redditur incapax et irrationalis talis habitus; attendendo autem ad dispositionem * organicam *IK et qualitatem qua immutatur, redditur per illam incapax intrinsece, id est, non per denominationem extrinsecam, sed per intrinsecam mutationem, ne obediat rationi. 1158 Et *sic sublato judicio etiam immutatur in se appetitus et redditur quasi brutalis, et illa mala dispositio reddit incapacem appetitum omnis inclinationis moralis, quæ est habitus virtutis aut vitii. Et sic ex tali inca­ pacitate, tamquam ex defectu subjecti, dissolvuntur illi habitus magis * quam ex habitu contrario. 1136 1159 1160 11A1 1155 1154 1137 DE CORRUPTIONE HABITUUM 315 1159 XVII. — Ad * , confirmationem dicitur non esse 1156 similem rationem de habitibus existentibus in voluntate et intellectu, quia hi sunt in parte spirituali, quæ neque radicaliter et remote neque formaliter et proxime * red- *fl' ditur incapax et improportionata habitibus moralibus aut intellectualibus, quia in se spiritualis est, nec dependent in sui inhærentia ab aliqua extrinseca dis­ positione. 1160 Verum est quod quantum ad usum et exercitium illarum virtutum quæ operantur circa *passiones , impe- *n’1156 diuntur illæ virtutes quæ sunt in voluntate operari, si appetitus careat subjicibilitate ad rationem et judicio, sed hoc est ex defectu materiæ circa quam opere­ tur illa virtus, qui defectus non destruit virtutem, sicut potest manere liberalitas in paupere, et virtus virgini­ tatis in corrupta. 1161 *Scientiæ similiter et species intelligibiles manent »· * 1156 in anima separata, quia spirituales sunt et non habent a quo corrumpuntur stante illo subjecto, sed tamen mutant modum in cognoscendo, quia sine dependentia a phantasmatibus existunt, de quo videri potest S. Thomas (Ia, q. 89, a. 5-6 et In I Cor., cap. 13, lect. 3, super vers. 8). In anima tamen, dum est conjuncta corpori, quia non est alius modus operandi quam cum conversione ad phantasmata, impedita * phantasia, im- *0- 1191 peditur actus rationis et discursus. ★ ★ 1162 XVIII. — Circa * secundum modum corruptionis habituum ex defectu causæ conservantis, in habi­ tibus acquisitis non datur causa effectiva a qua pen- 316 DE HABITIBUS deant in conservari, solum enim dependent in fieri ab acquisitione actuum, quibus cessantibus non cessat habitus. Et ita nisi detur causa destruens vel incompossibilitans subjectum ad .habitus, non destruun­ tur ex defectu causæ conservantis. 1163 In habitibus tamen infusis desinunt habitus ex impedimento * influentiæ ipsius causæ conservantis, *n. 818 sq. sicut ex impedimento * influentiæ solis desinit lux. — De *n. uso sqhoc tamen agemus (Ila-IIæ, q. 24, a. 12). ★ ★ 1164 1165 XIX. — Circa * tertium modum corruptionis habituum per omissionem exercitii seu per oblivionem, certum est corrumpi habitus per cessationem et obli­ vionem, ut experientia ipsa quotidie testatur. Et de scientia, dixit Aristoteles1 quod scientia cor­ rumpitur in nobis per oblivionem, et per deceptionem, * et per errorem contrarium. 1166 Et de ipsa * , amicitia dixit2 quod “Multas amicitias inappellatio (id est, non communicatio) dissolvit”. 1167 Quæ loca citat D. Thomas (la-IIæ, q. 53, a. 3 Sed Contra}. Θ 1168 XX. — Sed difficultas est, an cessatio ab exer­ citio corrumpat per se, an per accidens ipsos habitus; et si per accidens, quomodo. ______ t 1 De Long, et Brev. Vitæ, II (465 a 23). 2 ΕίΑ., VIII, 5 (1157 b 13). *n. 1144, 1121 *n. 1183 sq. *n. 1183 sq. DE CORRUPTIONE HABITUUM 317 1169 Aliqui existimarunt corrumpi per se a cessatione actuum, quia intelligunt dependere * habitus in sui con- *n·1179 servatione ab actibus, non quidem ita quod debeat quis esse in continua operatione ut habitus conservetur, hoc enim experientiæ adversatur, sed quia dependet ab exercitio aliquo, sicut per aliquod exercitium fuit ac­ quisitus: fovetur enim et conservatur actibus, sicut corpus conservatur cibo *, licet non semper debeat quis *n·1180 esse in actuali manducatione. 1170 Et alia exempla sunt quæ ostendunt dependere aliquos effectus a causa conservante ita quod ex defectu illius desinant, non tamen ex continuo ejus influxu pendent ita quod si in instanti non esset effectus desi­ nant, sed dependent taliter quod diu sine tali causa conservari non possunt, ut cum etiam oculis clausis manent intra ipsos aliquæ species * vel aliqua lux, licet *n. usi parvo tempore, et in lapide manet impetus projicientis * *n·1175 aliquo parvo * tempore, et statim desinit ex cessatione *n-1177 influentiæ impellentis, sic habitus desinit ex cessatione actuum quibus fovetur * et conservatur. *n-1169 © 1171 XXI. — Nihilominus S. Thomas sentit (laIlæ, q. 53, a. 3) quod per cessationem actus solum cor- ,n U73 rumpuntur habitus tamquam a causa per accidens *, H79,ii83sq. quia datur locus * contrariis corrumpentibus, ut possint *n’1178 habitum destruere, saltem indirecte. 1172 Et sic solum se habet cessatio actus sicut removens prohibens, quia removet detentionem seu resistentiam contrarii, tollendo actum per quem repelleretur. 318 DE HABITIBUS 1173 Intelligentia [sententiæ D. Thomæ] consistit in duobus. Primum , * in exclusione illius modi conser- °*· 1174 vandi, quem ponit opposita sententia; secundum * in ♦»·1183 explicatione hujus corruptionis per accidens *, in quan- *»· 1171 tum ex cessatione actus datur locus contrariis. 1174 XXII. — Primum * excluditur ex hoc, quia causa solum duplici modo conservare potest, aut * quia ex influxu illius dependet effectus totaliter in esse, aut * quia dependet in subministratione materiæ vel disposi­ tionum requisitarum ut conservetur forma, qua non conservata desinit. 1175 Primo *modo adhuc dupliciter potest intelligi iste influxus causæ conservantis, quia *vel conservat effec­ tum permanentem, *vel successivum, sicut est motus, et qualitatem datam per modum transeuntis, sicut motio quæ imprimitur instrumento et impulsus pro­ . jecto * 1173 1175 sq. ♦0. 1178 sq- *0. 1174 *ti. U76 *Π. 1177 *n. 1170 1176 Si est influxus causæ conservantis quæ dat et influit esse formæ * , permanenti in quocumque instanti *^179 ’ cesset influxus, cessat et effectus, quia illud esse indivi­ sibile est, non successivum. Unde etiam si in instanti cesset influxus, cessat et ipsum esse quod ab illo de­ pendet. 1177 Si vero esse quod dat causa conservans suo effectui est *successivum , potest quidem in absentia causæ *nii79 conservantis durare, scilicet toto tempore et duratione successiva pro qua impressum est nisi de novo instau­ retur. Et hac ratione motus impulsivus sonus, et aliæ res successive possunt durare * aliquantulum in *n' absentia causæ conservantis, quia esse quod ab ipso DE CORRUPTIONE HABITUUM 319 accipiunt transiens et successivum est, licet etiam aliquando a suo contrario destrui possint, ut impulsus sursum a gravitatione deorsum; si vero impulsus sit etiam deorsum, detineri non potest ab ipsa gravita­ tione, quia illi non contrariatur nec a corpore repercutiente in contrarium, quia aliquando non datur et cessare potest impulsus antequam tangit tale corpus, et sonus ipse desinit sine hoc quod tangat corpus obsis­ tens, ut latius contra Vazquez1*et Montesinos® deduxi­ mus3. 1174 1178 Si vero causa conservans *secundo modo se habeat, *»* scilicet quod solum conservat præbendo dispositiones aut subministrando materiam ut res ipsa conservetur, talis conservatio si removeatur, detinet et corrumpetur effectus, quia remotis illis dispositionibus aut materia, 1171 datur *locus contrariis ut formam destruant per dispo- *0'. sitiones oppositas, sicut non ministrato cibo, datur locus ut calor depascat humidum et consumat, aut ut frigus supervincat et moriatur animal. Et sic absentia talis causæ solum destruit et corrumpit per accidens tamquam removens prohibens. 1179 XXIII.— Nunc ergo ad rem deveniendo, habitus non dependet * ab actibus tamquam ab influentibus °*· θ esse permanens * quod in se habet, sic enim in quocumque instanti cessaret influxus actuum, cessaret habitus, linde dormiente homine, habitus corrumperetur, quod est absurdum. Neque dependet ab actibus in aliquo u77 esse transeunti et successivo * quod recipiunt habitus, quia eorum esse successivum non est neque transiens, 1 In lam-IIæ, q. 53, disp. 81, cap. 3, n. 18. * In lam-IIæ, q. 53, disp. 34, q. 1. • Curs. Phil., Phil. Nat., IP., q. 23, a. 2, II (Reiser), p. 474-475. 320 DE HABITIBUS sed omnino permanens et firmum, et sic non se potest habere ut impulsus aut sonus. Relinquitur ergo quod solum possit destrui per cessationem actus tamquam per causam per accidens *, quia remoto actu impediente contrarium destructivum, datur locus ut a contrariis habitus ipse destruatur. 1180 XXIV.— Unde patet ad instantias contrarias et exempla de conservatione per * , cibum aut de cessa­ tione impulsus ex defectu causæ conservantis, quia illa exempla jam * soluta sunt. 1181 Ad illud vero exemplum de *speciebus vel luce remanentibus etiam in absentia objectorum intra oculos, respondimus in libro De Anima1, juxta D. Thomam2, quod ibi non manent species ab objectis emissæ ad oculos, quæ instantanée cessant remoto objecto, sed esse species quas sensus ipse externus emittit ad sensum commu­ nem, quæ, cum multæ et vehementes sint quando im­ primuntur ab aliquo excellenti sensibili et magna atten­ tione a vidente excipiuntur, non possunt ad sensum communem simul ascendere, quia multæ sunt ob co­ piam spirituum ibi concurrentium. Unde parvo tem­ pore etiam clausis oculis aut remoto objecto videntur omnia lucida aut illius coloris qui ante videbatur, occu­ pante oculos illa multitudine spirituum cum retentione specierum quæ sursum emittebantur ad sensum com­ munem. 1182 Quod vero aliqui dicunt formari illos colores intra oculos ex commotione vehementi oculorum, et ita objectum quod tunc videtur esse intra oculos, contra 1 Cuts. Phil., Phil. Nat., IV P., q. 6, a. 3, III (Reiser), p. 187-189. ’ In De Somno et Vigilia, lect. 3. *n. 1171 *n. 1169 *n. 1177 sq. *n. 1170 DE CORRUPTIONE HABITUUM 321 omnem philosophiam est, quia visus non potest sentire objectum supra se positum, ut patet, quia non videt ipsas palpebras quando claudunt oculos, neque earum colorem, neque aliud objectum quod supra se ponatur. 1183 1184 1185 XXV. — Sed tunc restat explicare * , secundum quomodo scilicet habitus per cessationem actus et oblivionem corrumpatur, cum sæpe non occurrant contrarii actus, præsertim respectu habituum spiri­ tualium qui sunt in intellectu et voluntate. Tunc ergo per cessationem actuum non destruentur habitus, et tamen Philosophus * dicit quod multas amicitias inappellatio dissolvit, cum amicitia sit in voluntate, et scientiam oblivio *delet , cum tamen sit intellectu. XXVI. — Respondetur quod longa cessatione ac­ tuum interveniente aut diuturna * , inappellatione semper occurrit aliquid contrarium, vel illi amicitiæ vel illi scientiae, non quod semper occurrat error aut odium seu inimicitia, quæ sunt contraria directe et expresse, sed occurrunt aliqua contraria saltem * , indirecte ut non curare de amico nec de ejus communicatione, aut parvi æstimare aut onerosum habere vel tædio affici circa illum, quæ omnia etiam amicitiæ contraria sunt saltem indirecte et tamquam contrariæ dispositiones pro requi­ sitis ad amicitiam; et sic licet non generetur inimicitia, generatur tamen aliquid amicitiæ incompatibile, ut parva cura aut æstimatio amici et similia. Et in intellectu licet non occurrat error, occurrit tamen ex oblivione dissolutio specierum quibus com­ ponebatur discursus, sine qua compositione aut dispo­ sitione præmissarum * non stat scientia, et similiter obli­ vio medii ad demonstrandum loco cujus generatur alia *&■ 1173 •n. 1166 *n. 1165 *n. 1166 *n. 1187, 1189 sq. *n. 634,1187 322 DE HABITIBUS dispositio specierum aut aliud medium cum quibus recta illa dispositio non compatitur. Et si hoc firmiter generetur, dissolvitur habitus scientiæ, quia hic genera161 n87 tur ex speciebus et praemissis debite * connexis et dis- °*ii9o ’ . * positis *°· 643 sq’ 1186 XXVII. — Et sic intelligo D. Thomam cum dicit (la-IIæ, q. 53, a. 3) quod “cum cessat homo ab usu intellectualis habitus, insurgunt imaginationes extra­ neae, et quandoque ad contrarium ducentes; ita quod, nisi.. . succidantur aut comprimantur, redditur homo minus aptus ad recte judicandum, et quandoque tota­ liter disponitur ad contrarium”. 1187 Ecce quomodo non solum per errorem contrarium, sed etiam per imaginationes * extraneas et ineptitudinem *n’ ad recte judicandum (quod utique fit per hoc quod non debite sint dispositae species) homo disponitur ad con* 1185 trarium, et diminuitur vel etiam totaliter corrumpitur habitus, ita quod non requiratur semper error aut gq contrarietas directa, sufficit indirecta aut virtualis, *nii9o * quæ tollat dispositiones unde habitus scientiæ consurgit et sine quibus non * subsistit, et loco scientiæ, licet non *n' generetur error, generatur tamen ineptitude ad recte' judicandum quæ etiam contrariatur scientiæ, et vel diminuit illam, vel totaliter corrumpit. 1188 Quod vero destruatur scientia per solam formam aliquam * , disparatam non potest stare, quia disparatæ *η·1128 notitiæ compatiuntur cum scientia, nec illi ullo modo opponuntur neque destruunt. 1189 XXVIII. — Quod si demus casum quod nihil contrarietatis etiam virtualis et * indirecte insurgat *nii874. DE CORRUPTIONE HABITUUM 323 contra amicitiam vel scientiam, non destruetur habitus in tali casu etiam per longam cessationem ab actu, ut patet quando amicitia est firmissima, ut inter fratres vel cognatos, aut quæ alias multum firmata est: hæc enim etiam cessante communicatione non solvitur, et scientia valde firmata fere nunquam per cessationem corrumpitur, sed facile homo ad usum ejus redit, licet non ita expeditum se sentiat. 1190 Unde existimo non quoscumque habitus per ces­ sationem actuum corrumpi, sed illi qui minus radicati n71 sunt in subjecto et facile dant *locum contrariis. Unde 1178 ** et de habitibus primorum principiorum docet D. Tho­ mas (la-IIæ, q. 53, a. 1) ex Philosopho1 quod nulla deceptione aut oblivione possunt corrumpi; scientiam autem dicit posse corrumpi, vel ex propositione con, traria * vel ex indebito processu rationis quod utique 1185 pertinet ad dispositionem * debitam specierum. Et sic *** ' docet clare nostram sententiam. 1191 Et non negamus posse impediri usum primorum principiorum ex defectu * phantasmatum aut alio impedimento, sed non corrumpetur habitus ille per obli­ vionem, quia non datur forma opposita seu assensus oppositus ad prima principia, licet possit formari opposita propositio contradictoria, sed non potest ei præberi assensus, quia est contra lumen rationis. 1192 Prudentiam autem dixit2 S. Thomas non posse oblivione corrumpi, quia licet notitiæ in singulari quæ deserviunt prudentiæ possint deficere, tamen quamdiu 1 Eth., VI, 5 (1140 b 29). * Cf. lam-IIæ, q. 53, a. 1. 1161 324 DE HABITÏBUS non desinit rectus appetitus a quo pendet * directio n*. 722 recta prudentiæ, non * potest oppositum prudentiæ *η·1137 generari. Quantumcumque enim quis ignoret quod hodie est feria sexta et comedat carnes, si voluntarie id non facit, non est imprudens1; neque involuntaria carentia notitiarum prudentiam corrumpit, sed requi­ ritur ad corruptionem prudentiæ corrupta æstimatio de agendis voluntaria. Θ 1193 XXIX. — Quæ pertinent ad diminutionem habi­ tuum acquisitorum proportionaliter ad corruptionem * *n- 1120scw eorum dicenda sunt, quia diminutio quædam corruptio est intensionis vel extensionis. 1194 De diminutione vero habituum infusorum, an fieri possit quamdiu non amittuntur sed permanent in subjecto, quia hoc solum posset fieri per peccatum veniale (nam mortale totaliter illos destruit, ut infide­ litas fidem), tractabitur in materia de charitate2; *n· 1129 * actus vero infusos posse diminui et remissiores habitu esse constat, quia non dependent a solo habitu, sed ab auxilio Dei et conatu pôtentiæ, et ista non semper sunt in gradu intensiori. 1 Cf. De Malo, q. 16, a. 6 ad 11. * Curs. Theol., In Ilam-IIæ, q. 24, disp. 10, a. 2. INDEX BIBLICUS LUC. GEN. 4, 7 : 263 17,5 EPH. PS. 8,8 : 241 4,15 MAT. 22, 30 : 294 : 294 : 557 PHILIP. 1,9 : 557,742 APOC. MARC. 12, 25 : 557,717,742 21, 17 22, 11 : 294 : 557 INDEX ONOMASTICUS A G Aegidius (Columna), 738, 776 Alexander (Aphrodiensis), 276 Almaynus, 1054 ArcJyropoulos (Joan.), 832 Aristoteles, 106,107,108,113,122, 127,130,144,145,157, 173, 236, 277, 278, 423, 729, 832, 975, 978, 1013, 1165, 1166, 1190 Astudillo (Didacus), 738,772 Augustinus, 424, 742 Gapriel (Biel), 109, 573, 985, 1054 Granados (Didacus), 736 Gregorius (Ariminensis), 573 H Henricus (Gandavinus), 985 Hervaeus (Natalis), 738 L B Lorca (Petrus de), 570, 648, 738 Banez (Dominic.), 299, 738 M C Cajetanus, 301, 361, 585, 738, 773 Capreolus (Joannes), 738, 772 Commentator (Averrœs), 425 Conradus (Koellin), 738 Corpus Juris Canonici, 290 D Durandus (a S. Portiano), 413, 450, 735, 744, 985 F Fonseca (Petrus), 736 Martinez (Gregorius), 299,422,457, 570,648,738, 773,1063 Medina (Michael de), 738, 1054, 1056, 1062, 1088 Molina (Ludovicus), 297 Montesinos (Ludovicus), 422, 452, 570, 647, 696, 738, 985, 1063, 1152,1177 O Ocham (Gulielmus), 573 328 INDEX ONOMASTICUS P Palæstini Conc., 201 Pelagius, 201 Porphyrius, 165 R Rubio (Antonius), 736 S Salas (Joannes), 736 Sçotus, 266, 412, 450, 573, 736, 746, 985 Simplicius, 165, 276, 392, 650 Soncinas (Paulus), 569,738 Soto (Dominic.), 738 Suarez, 109,170, 299, 354, 358, 422, 451, 567, 572, 573-576, 736, 985, 1055, 1060,1063, 1089, 1151 T Thomas (S.), Ill, 112,114,142,144, 152,165,168,170,174, 187, 203, 223, 227, 230, 234, 236, 244, 247, 248, 254, 255, 276,292, 303, 304, 332, 349, 355, 356, 357, 363, 392,395, 414, 415, 416, 417, 418, 459, 464, 466, 467, 469,471, 526, 581, 582, 586, 587, 589, 650, 651, 659, 681, 715, 724,729, 737,760, 781, 812, 824, 831, 838, 839, 840, 841, 854, 858, 875, 877, 913, 940, 965, 967, 988, 1014, 1016, 1020,1034,1047,1058, 1059,1065,1088,1090, 1104,1120,1123,1133, 1161,1163,1167,1181, 1186, 1190, 1192 V Vasquez, 353, 450, 490, 570, 647, 736, 932, 942, 964, 986, 1011, 1054, 1056, 1089, 1177 Z Zumel (Franciscus), 297 INDEX ANALYTICUS A Accidens* 1—ejus esse est inesse, 875,965. 2— unio accidentis ad subjectum est dependentia accidentis in suo esse a subjecto, 784, 801, 823. 3— omnia accidentia dicunt aliquam convenientiam aut disconvenientiam, 141,193. 4— non potest mutare existentiam et inhærentiam, nisi fiat aliqua corruptio et productio, 778. Actio* 1—impossibile est eamdem rem simul esse in fieri et in facto esse in actionibus successivis, non autem in actionibus instantaneis, 905. 2—non est necessarium quod semper entitatem producat, sed sufficit quod novum modum, 583, 869, 874. Activitas* 1— fundatur in actualitate informante, 914. 2—quomodo se habeat activitas quâm superaddit habitus, 521, hæc activitas reddit potentiam habiliorem, 537 sq. Actus* 1—principia intrinseca actuum humanorum, 3-4, 10, principia vero extrinseca, 5-7. 2— procedit a potentia secundum universalem rationem, 487, ab habitu vero secundum specialem et determinatam rationem, 485, 488-489, diverso modo dependet a potentia habituata quam a nuda, 456. 3— habitus etiam influit in substantiam actus, 402-548, sed quid per subs­ tantiam actus, 188, 196, 405, 499-500. 4— actus proprie non est causa habitus, sed potentia per actus, 407, 527, quando pluribus actibus generatur habitus, quid producant aut faciant singuli actus in subjecto, 1048-1113. 5— actus excedens habitum in intensione a majori conatu potentiæ procedit, et iste conatus unde oriatur, 529 sq., 537 sq. 6— ad speciem actus datur habitus, dum ad individuum et ad exercitium actus non tollitur indifferentia per habitum, sed per concursum Dei, 198 sq., 350, 479, 545. 7— actus non opponuntur solum ut formæ, sed ut motus, 1138, duo actus oppositi nequeunt esse simul, bene tamen habitus et actus oppositus aliquando, 1138, actus et habitus non sunt sub eodem genere, 1128. 8— actus non sunt causa conservans respectu habituum, 1169 sq. 330 INDEX ANALYTICUS 9—actus quantumcumque multiplicati solum effective producunt habitum. 389, quomodo possit actus producendo habitum suum effective etiam effective destruere oppositum, 1139 sq. 10— actus supematuralis supponit aliquid quo proportionetur potentia ad talem actum, 288, 406, 442, 524. 11— actus infusi possunt esse remissiores ipso habitu, et diminui, ipso habitu non diminuto, 1194. 12— actus est qui determinat et distinguit, 597, 842. Additio: augmentum extensivum fit per additionem, 66, non autem augmentum intensivum, 67, 632 sq. Æstimativai 1—in brutis appetitus subjacet soli imaginationi seu æstimativæ, 262. 2—in nobis est immediate movens appetitum, 263, sed ratio est superius movens, 263. Aggeneratio: est novæ partis additio, 588. Aggregatio: est unio per accidens, 607, 622. Alteratio: 1—ad qualitatem est, 99. 2— alteratio physica ut causa corruptionis habituum moralium, 1149 sq. 3— producit qualitatem sub aliquo tamen modo, vel remisso vel intenso, 938 sq., 956 sq. 4— motus alterationis distinguitur a motu intensionis et remissionis, 164 sq., 956 sq. Amicitia: 1—est virtus, 325. 2—ex defectu communicationis dissolvitur, 1166,1183 sq. Angelus: 1—non est creatus in puris naturalibus, sed in gratia, 340, 346. 2— quomodo in angelis sint ponendi vel negandi habitus, 291-351, est differentia inter habitus angelorum et nostros in ordine naturali, 44-47. 3— ad cognoscendum seipsos et alia secundum modum suum non indiget spe­ cie neque habitu superaddito, 45, 273, 304, habitus in angelis sunt similes speciebus simplicibus et immaterialibus, 45, 304. 4— in angelis principia elevativa ad operationes supematurales sunt habitus, 294, 313, 315, in ordine ad actus naturales et proportionates angelus non indiget habitu, 45, 271,273, 292, 306, 311, 313 sq., 321 sq. 5— non indiget habitu ad cognoscendum veritates quæ ex principiis sunt deducibiles et in eis continentur, 306 sq., 316 sq. 6— theologia non est habitus in angelis, 316 sq. 7— in angelis non est habitus opinionis, 320 sq., bene tamen piæ affectionis in voluntate circa res naturales, 324 sq., non tamen habitus fidei natu­ ralis, 326 sq. INDEX ANALYTICUS 331 8— in angelis possunt dari virtutes morales circa praecepta non pure natura­ lia, sed positiva, 301, 336 sq., istæ possunt esse acquisite, unico tamen actu, 346 sq. 9— directe et per se primo angelus peccare non potest contra id quod est juris naturalis, 339, 350. 10— circa inflexibilitatem angeli, 335,341 sq., 346 sq. 11— species infusæ Christi excedunt species angelorum, 312. 12— habitus ponuntur in voluntate angelorum cum duplici conditione, 332-351. Anima· 1—potest considerari dupliciter, 35-37. 2— tribuit idem esse substantiale diversis partibus corporis, 936, 950 sq. 3— totum quod potentiæ animæ attingunt attingit etiam et anima, 497, est radix potentiarum, 497, est radicaliter operativa, 402. 4— animæ essentia, ut distincta a potentiis, est capax habitus, 35 sq., 275 sqq. Annihilatioi de facto nulla creatura annihilatur a Deo, 1145. Appetitus; 1—in nobis habet æstimativam pro immediato movente, sed ra­ tionem pro superiori, et sic est capax habitus proprie dicti, 263, in brutis appetitus subjacet soli imaginationi seu æstimativæ, 262. 2— cur non potest unico actu vinci, neque ad bonum, neque ad malum, 1000 sq., licet ad malum facilius inclinari potest, 1003. 3— in appetitu sensitivo quomodo generentur habitus, 1002, in hoc appetitu dantur habitus qui non sunt pure corporales, sed etiam morales, 38 sq., 263,1149. 4— quomodo appetitus rectificatur, vide: prudentia, 3. Applicatio: augmentum extensivum non fit tantummodo per extrinsecam applicationem, 590 sq., 635 sq., 665 sq., 675, 688 sq., 695, 701 sq., 719. Apprehensio i simplex apprehensio distinguitur ab apprehensione discursiva. 1026. Arsi 1—aliud est habere notitiam artis quasi in communi, aliud practice et applicate, 1024. 2— non procedit demonstrative, 1024, quomodo se habent demonstrationes in artibus, 1024, est habitus practicus circa factibilia, 1024. 3— ponitur inter causas activas, 423, concurrit ad ipsam substantiam arte­ fact!, 481. 4— actus artis non provenit solum ab habitu artis, sed etiam a potentia, 536, 548. 5— extensio intrinseca datur in artibus, 648, 652, 660, 663, 670 sq., 673, 705, 720, 727. 6—non potest unico actu generari, 1023 sq. 332 INDEX ANALYTICUS AssuefactiO: 1—quid ponit in brutis, 251 sqq. 2—aliquando extensive auget habitum, aliquando autem solum extrinseca impedimenta tollit, 696, 706 sq. Auctoritas: observantia est virtus qua reveretur auctoritatem alterius, 325. Augmentum: 1—quid sit augmentum formæ, 611, 866 sq., 961. 2— datur augmentum in habitibus, 554 sq. 3— an quolibet actu augeatur habitus, 68, 970. 4— quomodo habitus possint augeri per additionem, et quomodo non, 63-67, 632 sq. 5— quomodo habitus possint augeri per radicationem in subjecto, 62, 737, 771, 800 sqq. 6— augeri secundum essentiam potest dupliciter intelligi, 962 sq. 7— augmentum extensivum, vide: extensio. 8— augmentum intensivum, vide: intensio. 9— neque in extensione, neque in intensione acquiritur nova forma, 583, 870, sed in utraque augmentum fit ex parte modi, 579 sqq., 859 sqq., 870 sq., 878, 968, ubinam D. Thomas hoc dixerit, 968. 10—quomodo sese habent modi isti, 889 sq., isti modi vocantur etiam gradus, 846, 897, 907, 923, 939, 1077, isti modi sunt absolute indivisibiles et insimul virtualiter divisibiles, 900 sq., ad quid dantur modi isti, 930. Auxilium efficax: 1—in quo distinguatur ab habitu, 197 sq. 2—totum quod attingit caiisa inferior etiam et attingit causa prima, 496. B Beatitudo: 1—beatitudo naturalis perfecta sine perfectis virtutibus non est, 340, 348. 2—angelus non habuit beatitudinem naturalem perfecte in primo instanti, 348. Bonitas moralis: 1—quid sit, 82,656, 711, 719. 2—virtus est species moralis boni, 1108. BonuM: 1—bonum, præsertim morale, ex integra causa, 666, 719, 1001. 2— non sufficit voluntatem convincere et necessitare, 1000,1038. 3— inclinatio naturalis potentiæ appetitivæ est ad bonum, 53,162, 438, 464. Bruta: 1—dupliciter considerari possunt, 239 sqq. 2— brutorum instinctus quis sit, et quomodo in eis formetur, 244 sq. 3— quid ponit assuefactio in brutis, 251 sqq. 4— utrum in brutis possint veri habitus operativi reperiri, 239 sqq. 5— cur bruta non sint capacia habituum in appetitivis, 262. INDEX ANALYTICUS 333 c Calor: 1—non solum disponit, sed etiam agit, 416. 2—in actione naturali idem est fieri calorem et fieri calidum, 834. Causai 1—totum quod attingit causa inferior etiam et attingit causa prima, 496. 2— utrum causa universalis se sola producit totum effectum causæ particu­ laris, 514,523 sq. 3— quando plures causæ concurrunt ad eamdem operationem, ad quam cau­ sam reducitur operatio, 494 sq. 4— utrum habitus sit causa æquivoca actus, 517, 527 sq., in causis æquivocis non datur reciprocatio, 517, principia sunt causæ æquivocæ conclusionum 626. 5— respectu inclinationis potentiæ ad operationem, habitus se habet in genere causæ efficientis, 439, respectu vero ipsius potentiæ cui inhæret et quam afficit, habitus se habet in genere causæ formalis, 440. 6— causa conservans duplici modo conservat, 1174 sq. 7— quomodo per accidens corrumpitur habitus ex defectu causæ conser­ vantis, 1162-1163. CertitudOi 1—differentia inter certitudinem ex parte objecti intelligibilis, et firmitatem ex parte boni, 1036 sq. 2—quomodo intellectus firmatur per evidentiam, 989,997,1007,1037,1073. Charitasi 1—ratio ejus formalis, 664, 710. 2— distinguitur a gratia, 123, 281. 3— non augetur extensive, 592, 648, 651 sq., 679, 710. 4— unico actu contrario destruitur, 1129 sq. 5— in anima nihil peccati habente potest dari charitas et gratia remissa, ut in parvulis, 787. 6— per accidens et ex aliquo extrinseco repugnat charitatem, etiam in gradibus remissis, posse esse simul cum suo opposito, 811, 817 sq. Christus· 1—species ejus infusae excedunt species angelorum, 312. 2— anima Christi est impeccabilis ex causa extrinseca, 826, 830. 3— eadem gratia in Christo non facit filium adoptivum, in nobis facit, 868. COLOR; disgregat visum, 400. Complexio· complexio naturalis aliquando addit accidentalem difficultatem ad virtuose agendum, 691, 693, 698. Concursus· concursus potentiæ non est seôrsum ab influxu habitus, 474 sq. 334 INDEX ANALYTICUS Concursus Deu 1—in quo dififerat ab habitu, 197 sq., ad exercitium actus non tollitur indifferentia per habitum, sed per concursum, 198 sq., 350, 479, 545. 2—concursus Dei efificax datur ad singulos actus, 198, 200, idem non est de sufficienti auxilio, 198, 202, concursus non efficax ad dispositionem reducitur, 202. Congenitus: an in nobis detur aliquis habitus operativus congenitus a natura, 51 sq., 1114 sq. Connexio: quid importat connexio virtutum, 667 sq. Consilium: quomodo revera sint quidam majoris et perfectioris consilii quam alii, 727 sq. Consuetudo: 1—est quasi altera natura, 100, 398, 998 sq., 1009, 1045, 1066, 1080. 2— magis determinat dirigendo quam solum iterando actionem, 250. 3— facit habitum acquisitum, elevatio supernaturalis infusum, 283, 285 sq., 294,315. 4— regulariter est necessaria ut acquiratur virtus moralis, 999-1003, 10341042, 1071-1076, 1079-1086, 1105-1113, etiam ad generationem habi­ tuum ex parte subjecti, 977 sq. 5— unde discernitur quando consuetudo producit vel extendit intrinsece habitum, aut quando solum extrinseca impedimenta tollit, 706 sq. 6— differentia inter intensionem et consuetudinem, 1079 sq. Contrarium· 1—contraria debent esse sub eodem genere, non sub disparato, 1128. 2— contrarietas est oppositio cum aliqua latitudine et mediatione, 804, 893. 3—in quo consistit contrarietas inter habitum et dispositionem, 1105 sq. 4— Deus potest simul conjungere in subjecto duas qualitates contrarias in gradibus intensis, 787, sed connaturaliter in gradibus intensis in se non compatiuntur, 805, bene tamen in gradibus remissis, 805, 820. 5— per accidens tamen et ex aliquo extrinseco repugnat gratiam et virtutes infusas, etiam in gradibus remissis, posse esse simul cum suo opposito, 811, 817 sq., 821. 6— conditiones ad expulsionem contrarii, 787, intensio non consistit in expul­ sione contrarii, 787. 7— habitus vitii et virtutis non habent aliam contrarietatem physicam quam alia contraria physica, 1136. 8— utrum lux habeat contrarium, 810,814 sq. Convenientia: habitus et dispositio dicuntur primo et per se penes convenien­ tiam vel disconvenientiam ad naturam, 97-202. INDEX ANALYTICUS 335 Corpus: 1—est capax habituum, 32 sq., 203, 230, 275 sq. 2—tria inveniuntur in corpore animato, 33. 3— quomodo bona dispositio corporis cooperatur ut homo reddatur habilis ad intelligendum, 418. Corruptio: 1—est amissio esse, 778. 2— circa corruptionem habituum, 69 sq., 1120 sq. 3— quomodo per se corrumpitur habitus, 69 sq., 1123-1140. 4— quomodo per accidens corrumpitur habitus, 69 sq., 1141-1192. 5— non per se, sed per accidens, corrumpuntur habitus per cessationem actus, 75 sq., 1164-1192, sed hoc modo corrumpuntur illi soli habitus qui minus radicati sunt in subjecto, 1189 sq. 6—utrum actus contrarius possit corrumpere habitum, 1123 sq., habitus infusi possunt unico actu contrario destrui, 1129 sq. 7— utrum ex sola corruptione accidentali quoad alterationem possit destrui habitus, 1146 sq. D Dæmones·. 1—non manent virtutes morales in dæmonibus, 342 sq., 347. 2—circa inflexibilitatem dæmonis, 341 sq. Deceptio.· 1—non corrumpit habitum primorum principiorum, 73, 1190 sq. 2—corrumpit in nobis habitum scientiæ, 1165, 1183 sq. Delectatio: non est ipsa operatio, sed aliquid consecutum ad illam, 471 sq. Demonstratio: 1—non est habitus, 386 sq. 2—actus demonstrationis firmat et immobilitat quasi active, non quasi formaliter, 386 sq. Denominatio.· unde sumatur moralis denominatio in vitiis et virtutibus, 1137. Despotice: sensus externi despotice serviunt et obediunt voluntati, 207 sq., 223 seq., 274. Determinatio: 1—tripliciter determinatio subjecti accipi potest, 19 sq. 2—habitus, quia determinant potentiam, active concurrunt ad operationem, 427 sq., 474 sq. Differentia: differentia essentialis determinat potentialitatem generis, diffe­ rentis accidentales potentialitatem subjecti, 18. 12 336 INDEX ANALYTICUS Difficile mobile: 1—non distinguit habitum a reliquis speciebus qualitatis, sed a dispositione, 369 sq., per altiorem rationem distinguitur habitus a reliquis speciebus qualitatis, 103, 370. 2— quomodo sit differentia constitutiva habitus, 359 sq., 383. 3— quot modis accipiatur, 352-401, quid sit difficile esse mobile ex natura sua, 360, 374 sq., quid sit difficile mobile per accidens, 359, 376 sq., 398. 4— difficile mobile in actu visionis beatificæ, 379, 382 sq., in actu demons­ trationis, 380, 386 sq., in opinione et vitio, 381, 388 sq., 395. 5— potest dari intensa qualitas et non esse difficile mobilis, 393. Difficultas: 1—difficultas in operando est duplex, 686 sq. 2—difficultas accidentalis non requirit augmentum extensivum intrinsecum, 688 sq., 700 sq., difficultas autem essentialis requirit illud, 687. Diminutio: 1—circa diminutionem habituum, 74, 1193 sq. 2— diminutio habitus est quædam corruptio intensionis vel extensionis, 1193, quomodo habitus possit diminui per solam cessationem ab actu, 75-76. 3— utrum habitus infusi possint diminui, 1194. 4— utrum actus infusi possint diminui et esse remissiores habitu, 1194. Dispositio: 1—dispositio et habitus sunt in prima specie qualitatis, 86, 103, 174 sq., quomodo distinguuntur ab aliis speciebus qualitatis, 102, 104, 147 sq., 169 sq. 2— potest sumi generice et specifice, 102 sq. 3— de munere dispositionis generice sumptæ, 102-114,127-140,430, dispositio et habitus dicuntur primo et per se penes convenientiam aut disconve­ nientiam ad naturam, secundario autem ad operationem, in quantum operatio est finis naturæ, 97-202. 4— sic accepta generice, est ordo habendi partes, 127 sq., qui ordo partium formaliter distinguitur ab ordine partium quem dicunt quantitas, quando et situs, 117, 150 sq., ordo in præsenti non dicit solam habitu­ dinem, sed ordinationem, 130. 5— quomodo ordinatio inter multa et determinatio indifferenti» verificentur in gratia, lumine gloriæ, specie intelligibili, scientia, virtutibus moralibus, 156 sqq. 6— dispositio non effectiva tripliciter se habere potest, 430 sq. 7— non excludit hoc quod est agere, 110 sq., 167, 412, 415-417, 525. 8— quando sumitur specifice, quomodo differt ab habitu, 103, 352 sqq., 996, 1105 sq., dupliciter potest intelligi dispositionem condividi contra ha­ bitum, 357. 9—Porphyrius distinxit dispositionem et habitum penes intensionem et re­ missionem, 165, 391 sq., idem videtur tenere Vasquez, 1054, 1077, quomodo Suarez distinguit, 354, circa alios incompétentes modos dis­ tinguendi, 378. INDEX ANALYTICUS 337 10— quando redditur difficile mobilis ex aliquo accidentali statu, non fit essen­ tialiter habitus, 359 sq., 371. 11— in genere virtutis moralis dispositio specifice distinguitur ab habitu, 103, 352, 1089-1097, 1102-1113. 12— priores actus et acquisitio dispositionis, 1083 sq. 13— est quasi forma vialis et tendens ad acquisitionem habitus, quo acquisito cessat et tollitur, 1102. 14— se habet ad perfectionem dupliciter, 1104. Dispositive: utrum sufficit pro habitu dispositive se habere ad actum, non active, 515-516, 525-526. • Disputatio: quotidiano exercitio disputationum in scientiis crescimus, 562-564, 979. Distinctio: 1—unde sumi possit distinctio habituum, 77. 2— habitus distinguuntur specie penes objecta, sicut et actus, 81, et quidem penes objecta formalia, 81. 3—specialiter convenit habitibus distingui secundum bonum et malum, 82. Dona Spiritus Sancti: eorum ratio formalis, 664. E Ecclesia: est instrumentum necessarium nostra: fidei, 1131. EductiO: quando educitur forma e subjecto, tota educitur, sed non totaliter, 943 sq. Effectus.· effectus formalis est communicatio ipsius formæ in subjecto, 789. Electio: 1—aliud est motivum electionis, aliud motivum intentionis, 715. 2—quid requiratur ut electio sit recta et bona, 666, 715 sq. Embryo: quomodo distinguitur ab homine, 1102, 1110. Error: quomodo corrumpit in nobis habitum scientiæ, 72, 1165, 1183 sq. Evidentia: quomodo intellectus firmatur per evidentiam, 989, 997, 1007, 1037,1073. Existentia: 1—ab essentia cujus existentia est sumit suam perfectionem, 781. 2—dicit terminum in esse seu rem in facto esse, 896. 338 INDEX ANALYTICUS Extensio: 1—quid sit extensio habitus, 61, 549 sq., 563, 579 sq„ 730, 870. 2— augmentum extensivum fit per additionem, 66, 550, 581, 584, 650, non autem augmentum intensivum, 67. 3— distinguendum est inter augmentum extensivum intrinsecum et extrinsecum, 590 sq., 637 sqq., 646, 661, 669, 675, 690, 695. 4— extensio intrinseca convenit habitibus probativis, 563, 590 sq., 633 sq.. 642 sq., 650, 652, 657 sq., 663, 670 sq., 687, 705, 708, 712, 718, 727, 729. 5— non convenit nisi extensio extrinseca virtutibus theologicis et moralibus, acquisitis vel infusis, et habitui principiorum, 639 sq., 646, 650 sq., 661 sq., 664 sq., 688 sq., 708, 710 sq., 719. 6— ex qua parte prudentia sit capax augmenti extensivi intrinseci, ex qua parte non, 674, 720 sq. 7— extensio intrinseca in habitibus non fit per collectionem plurium qualita- , tum, nec per compositionem illarum, sed per novum modum, 579-631, 659. Vide: augmentum, 9-10. 8— quomodo augmento extensivo intrinseco augeatur habitus secundum speciem, 581, 585, 593, 636, 650, 669, 675, 687,690. 9— extensio extrinseca solum indiget applicatione extrinseca objecti, 639 sq., 662, 664 sq., 688 sq„ 717. F Fides: 1—dupliciter considerari potest, 324. 2— ejus ratio formalis, 664 sq., 710. 3— est in intellectu ut moto a voluntate per piam affectionem, 345, est in intellectu speculativo directe et per se, 345. 4— non augetur extensive, extensione intrinseca, 646, 653, 663 sq., 680, 710, augetur intensive, 565. 5—sine ulla infidelitate potest dari fides remissa in aliquibus fidelibus, 787, 6—per accidens et ex aliquo extrinseco repugnat fidem infusam, etiam in gradibus remissis, posse esse simul cum suo opposito, 811, 817 sq. Vide: contrarium, 4,5. 7— unico actu infidelitatis destruitur, 1123, 1129, 1131, 1194. 8— fides infusa est habitus quoad substantiam, non quoad modum, 974 sq. 9— cur non manet imperfectio viæ et fidei adveniente visione et termino patriae, 1104. 10— quomodo differt a prudentia, 344-345. 11— fides naturalis non est habitus neque dispositio in angelo, 326. 12— quonam sensu fides infusa sit perfectior nunc quam in Lege Veteri, 717. Figura: 1—quid facit hæc quarta species qualitatis, 20, 148, 150, 193. 2—eadem materia in figuram rotundam disposita melius movetur, 868. INDEX ANALYTICUS 339 Firmitas: 1—firmitas habitus quoad substantiam, 374 sq., 972 sq., 1035, firmitas accidentalis, 359, 361 sq., 972 sq. 2— firmitas specifica influit in substantiam actus, firmitas accidentalis in modum actus, 461. 3— ex frequentatione actuum accipiunt habitus firmitatem accidentalem, 394,400. 4— firmitas in scientia, 364, 993, 1007 sq., in voluntate, 365, 992, 1000 sq., in opinione, 394, 994, 1005 sq., in vitio, 394 sq., 1043. Forma: 1—forma ut forma solum se habet ut actus, non ut potentia, 598, 610, 758, se habet ut quo, 602, 747, de se est determinative, 597. 2— non perficitur divisione, sed potius minoratur, 597, 599, materia autem non potest determinari nisi dividatur, 596,599. 3— intensio formæ non consistit in aggregatione multarum qualitatum, 736, 746 sq., in formis substantialibus non est intensio, 805 sq., 808, 844, quomodo crescit forma accidentalis, 595 sq., 606,623, 960 sq., in eadem parte aut indivisibili puncto fit intensio formæ, 754, 932. 4— ex sua essentiali ratione ordinatur forma ad subjectum, 873,875. 5— non potest uniri forma subjecto, nisi major reddatur actualitas formæ in se, 803,873. 6— unio formæ ad subjectum est conditio ut forma det duplici modo effec­ tum formalem, 800 sq. 7— effectus formalis est communicatio ipsius formæ in subjecto, 789, 951, 961, soluta unione subjecti, forma desinit egse, 934. 8— quando educitur forma e subjecto, tota educitur, sed non totaliter, 943 sq. 9— cur forma non potest intrinsece constare ex partibus, 600,602, 747, 932. G Generatio: 1—sol generat hominem, 517,523 sq. 2— adolescens potest generare, sed non ita perfecte sicut vir, 519. 3— respectu generationis musica nihil conducit, 493, 506. habituum: 1—in genere, 972-1113. ' 2—in specie: generatio scientiae, 989, 993, 1007-1010, generatio virtutis moralis, 988, 992, 1000, 1034-1042, 1071-1086, generatio opinionis, 990, 994, 1005-1006, 1069-1070, generatio vitii, 1001-1003, 1043, 1069-1070, generatio artis, 1023 sq. 3—generatur habitus, vel quantum ad substantiam, vel quantum ad modum, 972-975. 4— non generatur regulariter quantum ad modum nisi pluribus actibus, 977-982. 5— quantum vero ad substantiam, distinguendum est inter partem appetitivam et partem apprehensivam, 988-1010. Generatio 13 340 INDEX ANALYTICUS ; 6—quodnam sit principium ad discernendum qui habitus possint unico actu generari, qui pluribus, 995 sq. 7— quando pluribus actibus generatur habitus, quid producant singuli actus, 1048-1113. 8— ad generationem habitus potentia et objectum debent concurrere, 1035. Grammaticus* non quicumque est grammaticus scit omnia quæ ad gramma­ ticam pertinent, 650. Gratia* 1—subjectatur in essentia animæ ut distincta a suis potentiis, 281, quomodo sit proprie habitus, 123, 158, 275, 281, quomodo ordinatio inter multa verificetur in gratia, 158, 281, non est habitus operativus sed participatio divinæ naturæ, 123, est tamen radicaliter operativa,, 402, est radix virtutum supematuralium, 123,158, 275, 281, 402. 2— sese habet sicut quædam lux Dei, 818. 3— distinguitur a caritate, 123, 281. 4— unico actu peccati mortalis destruitur, 1123, 1129 sq. H Habere* 1—habitus derivatur ab habere, 15, 85. 2— dicitur dupliciter, 15 sq. 3— triplex modus habendi datur, 85 sq. Habitus* 1—est principium quoddam intrinsecum actuum humanorum, 10. 2— de specialiori modo qualificandi subjecti qui attenditur in habitu, 18 sq., 141 sq., 473. 3— habitus entitativi in eadem formali ratione generica habitus conveniunt cum operativis, 182, sunt qui existiment habitum solum esse operativum, 170,275. 4— multiplex est acceptio habitus, 15 sq., 84 sq. 5— potest esse prima species praedicamenti qualitatis, 17, 86, 89, 169 sq., 174 sq., potest etiam esse ultimum prædicamentum, 16, 87, 90, potest tandem esse postprædicamentum, 16, 88, 91. 6— Auctor noster non tractat nisi de habitu ut est prima species praedica­ menti qualitatis, 16, 92, secundum hoc definitur ut qualitas disponens rem bene vel male secundum se, vel in ordine ad operationem, 17,108, cur a Philosopho habitus ponitur in prima specie qualitatis, 174 sq. 7— est qualitas permanens seu difficile mobilis, 97-101, in explicando tamen quomodo sit difficile mobilis varietas opinionum datur, 98, 359 sqq. 8— quomodo verificetur quod habitus ordinant et disponunt inter multa, 127 sq., 151,163 sq. 9— habitus est in linea specificationis, dum concursus est in linea exercitii, 198 sq., 350,479,545. INDEX ANALYTICUS ' 341 10—habitus directe efficit objectum, 418, 473, non tantummodo praparat Objectum et tollit impedimenta, 221,413, 418 sq. ll·—respectu potentiæ cui inhæret, sese habet formaliter, 440, respectu opera­ tionis, sese habet effective, 408-440, non autem solum dispositive, 412, 430 sq., neque solum ad tollenda impedimenta, 413, 434 sq. 12— munus habitus operativi, 4, 178 sq., 204, 286, 402 sqq., 427, 436, 459, 473 sq., 590,999. 13— habitus et dispositio primo et per se important convenientiam vel discon­ venientiam ad naturam, ex consequenti vero respiciunt actum, 97-202, quando habitus vel dispositio ponitur in potentia activa, adhuc princi­ paliter non constituit ordinem ad actum, 133, Suarez existimat habitum per se primo ordinari ad operationem, 109, 170. 14— ad quid ponuntur habitus, 4,27-30,94,286, 418-419,427 sq., 436,473 sq. 15— quomodo habitus differat a potentia, 18 sq., 102, 169 sq., 541, 543 sq., arguitur contra Suarez, 179 sq., legitima differentia exponitur, 178 sq. 16— habitus et potentia unam integram causam efficiunt indivisibiliter res­ pectu actus eliciendi, 474 sq., 494,499 sq., 506. 17— habitus et potentia specificantur per ordinem ad actum et objectum actus, sed diversimode, 180 sq., potentia et habitus se habent ut causa et effectus æquivocus, 527, respectu potentiæ se habent habitus tanquam instrumenta, 426, 511, 513. 18— per modum actus primi ad speciem actus determinat et inclinat potentiam, 169 sq., 358, 384, 473, 545, 999,1082, quomodo habitus operativus <^at activitatem potentiæ, 110 sq., 427 sq., 474 sq., 518 sq., est quasi acuitas potentiæ et dispositio activa, 306, 429, 476, 485. 19— habitus inclinat ad actus, non ut pure et precise fiat actus in sua essentia et valore, sed ut fiat taliter, 190,488 sq. 20— habitus influunt in totam entitatem actus sub modo adjuvandi et deter­ minandi potentiam, 441-548, non solum respiciunt promptitudinem seu modum aliquem actus, sed etiam speciem actus, 473 sq., 485, non con­ currunt ut causæ per accidens ad substantiam actus, sed per se, 505 sq., aliquando docet D. Thomas habitum dare promptitudinem et facilita­ tem, quæ ad modum pertinent, 462, 464-466, aliquando vero docet habitum influere in substantiam actus, 462, 467-472. 21— in habitu est aliquid pertinens ad modum, et aliquid pertinens ad subs­ tantiam, 359 sq., 460, 465, 972 sq. 22— habitus non est proprie causa æquivoca actus, 517,527 sq., actus proprie non est causa habitus, sed potentia per actus, 175,527. 23— quomodo differt habitus a dispositione specifice sumpta, 103, 352 sq., 370, differt generice a reliquis speciebus qualitatis, 102,370. 24— Porphyrius distinxit dispositionem et habitum penes remissionem et habitum, 165,391 sq., idem videtur tenere Vasquez, 1054,1077, sed hoc non admittit D. Thomas, 1058 sq., circa alios incompétentes modos distinguendi habitum a dispositione, 378. 342 INDEX ANALYTICUS 25— differentia essentialis habitus non est difficile removeri a subjecto, sed difficile esse mobilem, 373, debet esse difficile mobilis essentialiter et ex principio specificativo primo et per se, 359-378, 380-381, 386-401. 26— habitus proprie dictus potest reddi facile mobilis ob aliquem accidentalem statum, 372, 976. 27— habitus considerari potest sive physice et entitative, sive moraliter seu quoad denominationem moralem, 820,1136-1137. 28— habitus est quo quis utitur cum voluerit, 42, 249, 424 sq. 29— est simplex qualitas, nec componitur ex pluribus habitibus et qualitatibus, 83,568,575,586,629,683. 30— de subjecto habituum, 31-47, 203-351, unica conditio ut subjectum sit capax habitus, 27 sq., 131, 204, 286, 427, 473 sq. 31— omnes facultates mere naturales, ut vegetativæ et sensus externi, sunt incapaces habitus, 206-228,268-274, 703. 32— utrum habitus dentur in potentiis sensitivis, 34, 38 sq., 229-274, in potentiis sensitivis apprehensivis interioribus, 233-260, 418, 436, in potentiis appetitivis, 262-267, ubi maneant habitus qui sunt in potentiis appetivis, mortuo homine, 267,1159-1161, utrum sint habitus in sensi­ bus exterioribus, 206-228, 268-274, utrum in brutis possint veri habitus reperiri, 239-260. 33— in ipso corpore et in membris externis non datur habitus operativus, 34, 223 sq., 703, attamen potest in eis et in ipsa substantia animæ dari , habitus non operativus, 35 sq„ 122-123,227,275-281, habitus entitativi naturales possunt esse totaliter a natura, 50, non autem habitus operativi, 51 sq., quomodo habitus corporales per accidens corrumpi possunt ex defectu subjecti, 1147-1148. 34— potentiæ rationales sunt capaces habituum acquisitorum, 40 sq., 284-286, habituum infusorum, 287-290, est differentia inter habitus angelorum et nostros in ordine naturali, 44-47. 35— quomodo in angelis sint ponendi vel negandi habitus, 291-351. 36— duplicem habitudinem dicit habitus, scilicet ad subjectum in quo est, et ad objectum circa quod est, 549, secundum hanc duplicem habitudinem nascitur duplex modus augmenti, 549. 37— circa augmentum habituum, vide: augmentum. 38— in ordine ad objectum, quid sit habitus, 974, in ordine vero ad subjectum, quid sit habitus, 975. 39— utrum in nobis detur aliquis habitus a natura congenitus, 50 sq., 327-331, 1028,1114-1116. 40— Hitrum sint aliqui habitus infusi a Deo in nobis, 59, 1117-1119, unica actione Dei infunduntur, 1042. 41— habitus infusi simul pertinent ad principia intrinseca et extrinseca actuum humanorum, 6-7. 42— habitus infusus est simpliciter habitus, licet habeat modum potentiæ, 136-137,158,160,406, magis habet genus causæ efficientis quam habitus acquisitus, 406-407, 433. INDEX ANALYTICUS 343 43— habitus infusus elevat potentiam proportionando, 288, 406, influit in substantiam actus, 406, 442-443. 44— in habitibus infusis tota ratio operandi est aliquid divinum vel ex ratione divina procedens, 664. 45— habitus infusi augentur, 557-558, non acquirunt augmentum nostris actibus, 703. 46— habitus infusi augentur intensive, 565, non augentur extensive extensione scilicet intrinseca, 632-729. 47—utrum habitus infusi possint diminui, 1194. 48— unico actu contrario habitus infusi destruuntur, 1123, 1129. 49— generatio habituum intellectualium inchoatur per ipsas species, 217, 308, 634. 50— de munere habituum in intellectu, 308, 310, non pounntur solum ad judicandum veritates contingentes, sed etiam necessarias et evidentes, 1027 sq. 51— unde generatur habitus principiorum, 52. 52— habitus discursivi diversis mediis attingunt objecta sua, 634 sq., 643 sq., 657 sq., 663,670 sq. 53— habitus intellectivi probativi augentur extensive, extensione scii, intrinseca, 633-645, non autem virtutes morales neque supematurales, 646-729. 54— habitus possunt causari, vel a natura, si sint insiti, 49-53, vel per actus, si sint acquisiti, 54-58, vel a Deo, si sint infusi, 59. 55— ex objecto et ex potentia insimul generatur habitus quoad substantiam, 1035. 56— habitus quoad substantiam consideratur in ordine ad objectum, 972 sq., habitus quoad modum et accidentalem perfectionem consideratur in ordine ad subjectum, 972 sq., potest dari habitus quantum ad substan­ tiam et non quoad modum, et e converso, 972 sq. 57— habitus intellectivi evidentes quoad substantiam unico actu generari possunt, 58, 989, 993, 1007-1008, 1068, non autem quoad statum, 993, 1009-1010. 58— habitus opinativus etiam quoad substantiam pluribus actibus indiget ut generetur, 58, 990, 994, 1005-1006. 59— in voluntate omnis habitus generatur pluribus actibus, 57, 992, 10001003,1071-1086. 60— quando pluribus actibus generatur habitus, quid producant singuli actus, 1048-1113. 61— habitus duo contrarii bene compatiuntur in eodem subjecto simul in gradibus remissis, sed hoc intelligitur entitative et physice, non moraliter, 820,1136-1137. 62— habitus et actus oppositus aliquando possunt esse simul, 1138, habitui contrariatur formaliter habitus oppositus, actus autem oppositus non nisi effective, 1123. 63— duo actus oppositi nullo modo compatiuntur, 1138. 344 INDEX ANALYTICUS 64— circa corruptionem habituum per accidens, 69 sq., 1141-1192, ex defectu subjecti, 1145-1161, ex defectu causæ conservantis, 1162 sq., ex defectu exercitii, 1164-1192. 65— quando pluribus actibus generatur habitus, utrum et quomodo corrum­ pitur dispositio quæ habitum præcedebat, 1102-1109. 66— habitus existentes in parte spirituali non corrumpuntur ex destructione subjecti, i. e. hominis, sed manent in anima separata, 267, 1156,11591161. HæresiS: non solum expellit caritatem, sed etiam fidem infusam, 1129 sq. Homo: differentia essentialis hominis non est ratiocinari, sed rationabilem esse, 373, nec proprietas est ridere, sed risibilem esse, 373. I Illuminatio: 1—per probationem fit, 718. 2—quid importat ex parte illuminati, 315. Imaginatio: 1—ex habitu intellectus possunt resultare bonæ dispositiones in phantasia, 418-419, 436. 2— habitus in memoria, sicut et in aliis sensibus internis, non potest esse nisi secundario, 233 sq., 418, 436. 3— quomodo iste habitus per accidens corrumpi possit ex defectu subjecti, 1147-1148. ImpeccabilitaS: quomodo anima Christi sit impeccabilis, 830. Impedimenta: 1—unde discernitur quando consuetudo producit vel extendit intrinsece habitum, aut quando solum extrinseca impedimenta tollit, 706 sq. 2—impedimenta tolluntur ex parte subjecti per repetitionem actuum, 976, 979 sq. Imperium: efficacia imperandi est a voluntate, 344. Indeterminatio: 1—quomodo vincitur per habitum indeterminatio potentiæ, 474 sq., 636, 823, quomodo per actum vincitur, 999. 2— quomodo vincitur indeterminatio intellectus, 993, 1007 sq., 1030. 3— quomodo vincitur indeterminatio voluntatis, 992, 1000 sq., 1034 sq., 1071 sq. Indifferentia: 1—quidquid indifferens est, sed a natura ipsa determinari potest, habitu non eget, 222, potentiæ quæ indifferentiam non habent INDEX ANALYTICUS 345 ad aliquid abstractivum non indigent determinatione superaddita per habitum, 268. 2—indifferentia subjecti dupliciter indiget tolli in potentiis cognoscitivis, 208-210. Indivisibile: 1—dupliciter sumi potest, 891 sq. 2—modus unionis, qui per intensionem novo fit, est in se indivisibilis, 900. Infidelitas: fides destruitur unico actu infidelitatis, 1129,1131, 1194. Informatio: non est aliud quam communicatio ipsius formæ in subjecto, 789. INFUSI: 1—utrum sint aliqui habitus infusi a Deo in nobis, 59,1117 sq. 2—circa habitus infusos, vide: habitus, 41-48. Instans: 1—quid sint instantia, 894,904. 2— aliud instans existentiæ, aliud instans intelligentiæ, 1100. 3— in angelis virtus moralis non perfecte et firmiter genitus est usque ad secundum instans, 340 sq. Instinctus: 1—modus operandi ex habitu semper contraponitur modo operandi ex instinctu naturæ, 250. 2—quid sit instinctus naturalis, 244 sq., quomodo formatur in brutis, 245 sq. Instrumentum: respectu potentiæ se habent habitus tanquam instrumenta, 426,511,513. Intellectus: 1—intellectus angeli differt a nostro, 306 sq., 329 sq. 2—utrum intellectus angeli sit capax habitus, 291 sqq., utrum etiam intel­ lectus ejus practicus, 344. 3— quomodo determinatur intellectus quando objectum est evidens, 989, 993,1007 sq., 1030,1037,1073, quando objectum non est evidens, 990, 994,1005 sq., 1031,1044 sq. INTENSIO: 1—quid sit intensio habitus, 62,164, 549, 551, 564,636, 663, 730 sq., 780, 812 sq., 823 sq., 841 sq., 869 sq„ 876, 926, 930, 944, 946, 949, 961, 965,1081. 2— est melioratio unionis formæ ad subjectum, 564,730,869,1081. 3— non consistit in expulsione contrarii, 787. 4— aliis qualitatibus præter habitum est communis, 164, in formis substan­ tialibus non est intensio, 805 sq., 808. 5— solum invenitur intensio ubi est latitudo et contrarietas formarum, 805 sq., 808. 346 INDEX ANALYTICUS 6— non est essentialis qualitati, sed accidentaliter ipsi convenit, 390, 759. 7— differentia inter intensionem et extensionem, 549 sq., 584, 730, inter intensionem et consuetudinem, 584, 757, 1079 sq. 8— intensio formæ fit in eadem parte aut indivisibili puncto, 754, forma intensibilis se habet sicut anima, 936, 950 sq. 9— potest dari intensa qualitas et non esse difficile mobilis, 393, qualitas intensa non potest esse unum per accidens, 762 sq. 10— forma intensa ejusdem speciei est ac forma remissa, 739. 11— Porphyrius distinxit passibilem qualitatem, dispositionem et habitum penes intensionem et remissionem, 165, 391 sq., idem videtur tenere V^squez, 1054, 1077, 1097, sed intensio et remissio differunt ab ordina­ tione quæ est in habitu, 164,1078 sq. 12— augmentum intensivum non admittit additionem etiam extrinsecam et ex parte subjecti, 67, 584, 731, 781, 824, 872. 13— quomodo fit intensio habitus, 731 sqq., secundum D. Thomam, intensio fit non per additionem novæ qualitatis, sed per majorem radicationem ejusdem in subjecto, qui est novus modus erga subjectum, 583, 737,771, qualitas intenditur per modos, 579 sqq., 737, 771, 800 sqq., 859 sq., 870 sq., 878, ubinam D. Thomas hoc dixerit, 968. 14— explicatur iste novus modus, 800-845, 859-879, 889-907, 915-931, 942968. 15— quomodo forma augetur secundum essentiam quando augetur secundum radicationem, 636, 781, 824, 838, 845, 872, 875 sq., 928, 930, 960. 16— intensio firmitatem dat qualitati, non mutando speciem et entitatem, 390, 583, penes intensionem et remissionem non diversificantur species, 392. 17— quomodo habitus operativus fit magis operativus per intensionem, 865, 867. 18— virtutes théologales et morales, infusæ et acquisitæ, augentur intensive, 565, 717. 19— an quolibet actu fiat intensio, 847, 970, solum ab intensiori actu physice augeri potest ipsa forma habitus, 848, 1048 sqq. 20— potest Deus simul conjungere in subjecto duas qualitates contrarias in gradibus intensis, 787, sed connaturaliter qualitates hujusmodi in se non compatiuntur, 805. 21— quid de intensione per unionem aptitudinalem circa qualitatem separa­ tam, 908 sq., 915 sq. Intentio: aliud est motivum intentionis, aliud motivum electionis, 715. Intuitiva notitia: 1—sensus externi et sensus communis non habent nisi intuitivam et experimentalem notitiam, 268. 2—notitia intuitiva simplex non eget habitu, 268 sq„ idem non est de notitia intuiva quæ indiget discursu aut compositione aliqua, 269 sq. INDEX ANALYTICUS 347 J Judicium prudentials: ex quo formetur, 725. L LiberalitaS: potest manere in paupere, 1160. Libertas: 1—nunquam vincitur libertas quoad exercitium, 1075. 2—voluntas vult frui libertate, 1075. Locusi 1—quomodo locus qualitatem importat, 155, 958. 2—situs ordinat partes in loco, 150, 154. Lumen gloriæ: 1—succedit fidei, 160. 2— ejus primum munus, 433, necessarium est, tanquam habitus, ad viden­ dum Deum, 290,382. 3— quomodo se habeat ad visionem beatam, 382 sq., 433. 4— nihil est in beato quod a lumine gloriæ regulari et ordinari nequit, 160, in isto lumine beatus videt omnia quæ pertinent ad ipsum hominem et ad directionem ejus, 160. 5— quomodo lumen gloriæ ordinat inter multa, 160. Lumen probativum: quomodo augeatur, 562 sq., 581,585,587,590 sq., 633 sq., 642 sq., 652,657,663, 670 sq. LUX: 1—non habet contrarium formaliter, sed virtualiter et æquivalenter, 811, 814 sq. 2—refractio lucis describitur, 815. M Materia: 1—non potest determinari nisi dividatur, 596, 599, forma vero non perficitur divisione, sed potius minoratur, 597, 599. 2— quomodo crescit materia, 595 sq. 3— de transitu materiæ primæ a forma corrumpenda ad novam formam, 1088, 1099 sq. Mathematica: abstrahit a bono et fine et ab omni motu, 154. Memoria: 1—consuetudo multum operatur ad bene memorandum, 236, 989. 2— habitus in memoria, sicut et in aliis sensibus internis, non potest esse nisi secundario, 233 sq., 418, 436. 3— non unico actu generatur habitus in memoria, 58, 236, 989,1026. 348 INDEX ANALYTICUS Modus: utrum habitus operativi influant in substantiam actus, an solum in modum, 402-548. Modus unionis: 1—de modo unionis qui per intensionem novo fit, 800,823,865, 867,869,882 sq„ 897,900 sq„ 927, 930,949,956 sq. 2— isti modi unionis vocantur etiam gradus, 846, 897, 907 ; vide: augmentum, 9-10: intensio, 13-14. 3— isti modi unionis entitative et in se sunt indivisibiles, 900. 4— isti modi unionis primo et per se producuntur per motum intensionis et remissionis, 958, sed in prima productione qualitatis gradus intensionis et remissionis non fit per motum intensionis aut remissionis, sed ex vi ipsius alterationis producentis qualitatem, 956 sq. Moralis: 1—quid sit bonitas moralis, 656. 2— virtus est species moralis boni, 1108 sq. 3— quid sit affectus moraliter bonus et virtuosus, 667. 4— potentia non operatur moraliter, 1155. MoTivuMt aliud motivum intentionis, aliud motivum electionis, 715-716. . Motus· 1—res iti fieri est ipsemet motus seu fluxus rei, 902,905. 2— quomodo distinguantur partes motus et indivisibilia motus, 894. 3— quod simul eadem res sit in fieri et in facto esse est impossibile in actioni­ bus successivis, non in actionibus instantaneis 905. 4— motus localis producit ubi, non quomodocumque, sed directe et per se primo, 155, 898,958. MUSICA: respectu generationis nihil conducit, 493, 506. N Natura· 1—proprium naturæ est determinationem habere ad unum, 999,1080. 2—est finis generationis, sed ordinatur ad ulteriorem finem, qui est operatio, 24,110, sese habet ut principium radicale operationis et motus, 115,167. Naturale· dupliciter consideratur, 49. Necessitas: 1—ad quæ fit necessarius habitus, 27-30,94,97-202,286,418-419, 427 sq., 436,473 sq. 2—verum nécessitât intellectum, sed tonum non nécessitât voluntatem, 1000,1007 sq„ 1073 sq. NOTITIA: Notitia ab objecto et potentia paritur notitia, 209,211. intuitiva, vide: intuitiva notitia, 1-2. INDEX ANALYTICUS 349 o ObedientialiS: 1—potentia obedientialis præsupponitur ad habitus infusos, 136 sq., in quibus potentiis datur, 138. 2—angelus non habet nisi potentiam obedientialem ad actiones supematurales, 295. Objectum: aliter et aliter objectum et habitus determinant indifferentiam potentiæ, 208 sq. Oblivio: 1—quomodo oblivio scientiam delet, 1165,1183,1185 sq., 1189. 2—non corrumpit habitus primorum principiorum, 73,1190 sq., neque pru­ dentiam, 1192. Observantia: est virtus qua reveretur auctoritatem alterius, 325. Obstinatio: in dæmonibus, 335,342-343. Operatio: 1—est finis naturæ, 24,110-111. 2— ratio habitus non sumitur primo et per se penes ordinem ad operationem, 97-202. 3— substantia operationis egreditur a potentia, non inquantum indifferens est et in potentia, sed inquantum actuata et determinata per habitum, 477 sq. 4— quid per ly perfecte in operatione, 500-506. Opinio: 1—opinio et vitium non sunt difficile mobiles essentialiter, 368,394 sq., 1005-1006,1017,1043 sq., quomodo D. Thomas vocat habitus, 395 sq., 1034,1047. 2— in opinione ducitur intellectus ex propositionibus probabilibus, non per se notis, 990, 1044 sq., enumerantur quædam ex istis probabilibus et éxtrinsecis, 1005-1006. 3— semper incerta est ex parte objecti et rationis formalis, 1022,1044 sq. 4— non potest unico actu generari, 990,994,1005-1006, neque quoad modum, 977 sq., neque quoad substantiam, 1005-1006,1021 sq., 1027. 5— quantumcumque multiplicentur actus opinativi, nunquam generatur habitus ex sua specie firmus, 394 sq„ 1044 sq. 6— opinio non est habitus neque dispositio in angelo si sit circa pure naturalia, 320 sq. Ordo: 1—dispositio est ordo habentis partes, 127 sq. 2— hic ordo importat ordinationem, non solum habitudinem seu respectum, 130, ad rationem dispositionis non sufficit ordinatio passiva, sed requi­ ritur activa, 258 sq. 3— ordinatio sumitur tum absolute, iit in quantitate, tum respective et quali­ ficative, ut in dispositione, 150, 152-155. 350 INDEX ANALYTICUS P Pars: 1— de ratione partis est esse divisibilis, 597. 2— partes distinguuntur quantitativæ et materiales a partibus virtualibus, 127, 145, 607, 754, partibus quantitativis extenditur subjectum et accidens illi superveniens, 145,607, 754. 3— partes ejusdem rationis seu homogeneæ non inveniuntur nisi ubi aliquid corporaliter extenditur, 618. Peccatum: 1—utrum angelus possit peccare contra naturalia, 337 sq. 2—quicumque actus peccati mortalis, quantumvis remissus, importat aver­ sionem ab ultimo fine, 818, 1123, 1129 sq. Perfectio: 1—illud est perfectum quod est dispositum secundum naturam, 113. 2— habitus perfectus et imperfectus ratione extensionis intrinsecæ, 587-588. 3— quid per ly perfecte in operatione, 500-506. 4— una perfectio non ordinatur per se ad aliam, nisi inquantum perficitur ab illa, 610. 5— aliud est perficere alterum ut subjectum, aliud perficere ut medium, 1104. Phantasia: 1—quomodo ex habitu intellectus resultare possunt bonæ disposi­ tiones in phantasia, 418-419, 436. 2—in anima separata sine dependentia a phantasmatibus existunt scientiæ et species intelligibiles, 1161. 3— in anima corpori unita, si impeditur phantasia, impeditur actus rationis et discursus, 1161, 1191. Pia affectio: 1— quid importat, 325. 2— potest nasci ex amicitia et observantia, 325. 3— ejus munus, 345. Postprædicamentum: postprædicamentum quod est habitus, 16, 88, 91. Potentia: 1—influxus potentiæ non potest esse immediate a substantia, 214. 2— respectu operationis potentia solum effective se habet, respectu vero sub­ jecti cui inhæret, se habet formaliter, 440. 3— primo et per se respicit ordinem ad operationem, 176, 179 sq., sed ratio habitus et dispositionis est altior et superior quam ratio operativi, 176, ideoque ponitur habitus in prima specie qualitatis, dum potentia in secunda specie, 171 sq. 4— per se sola et ante habitum potens est producere actum, 178 sq., 407,433, 444,507,519, sed per se loquendo et regulariter non potest ad perfectum adducere, 502,519. INDEX ANALYTICUS 351 5— quomodo potentia differt ab habitu, 102, 104,148,169 sq., 178 seq., 195, in opinione Suarez, 170. 6—potentia et habitus specificantur per ordinem ad actum et objectum actus, sed diversimode, 180 sq. 7— potentia et habitus sese habent ut causa et effectus æquivocus, 527. 8— respectu potentiæ se habent habitus tanquam instrumenta, 426,511,513. 9— utrum possint esse habitus in potentiis sensitivis, 229-274, potentiæ ra­ tionales, intellectus et voluntas, sunt capaces habituum, 282-290. 10— in quibus potentiis invenitur capacitas obedientialis ad supematuralia, 138, quomodo potentia naturalis radicaliter et vitaliter operatur cum habitibus infusis, 138 sq. 11— in potentiis non datur augmentum extensivum, 509, 520, 580, 592, 641, 689. 12— dupliciter vincitur indeterminatio potentiæ, 999. 13— aliter et aliter objectum et habitus determinant indifferentiam potentiæ, 208 sq. 14— potentiæ animæ non solum sunt indeterminate ad diversos modos ope­ rationum, sed etiam secundum substantiam, 470. 15—in una potentia possunt esse plures habitus, 78 sq. 16— potentia non operatur moraliter, 1155. Potentialitas: 1—per determinationem ad unam formam, potentialitas sub­ jecti fit una cum illa forma, 804 sq., 825 sq., quid requiratur ut forma vincat potentialitatem subjecti, 636,845. 2—potentialitas confundit, et actus distinguit, 842. PrædicamentuMi 1—quod est habitus, 16, 87, 90. 2— quod est quantitas, 150,152-155. 3— quod est quando, 150,152-155. Principia· 1—principia intrinseca actuum humanorum, 3-4, 10 sq., 99, prin­ cipia extrinseca humanorum actuum, 5-9, quomodo idem ad diversa principia intrinseca et extrinseca pertineat, 6-7. 2— non potest præberi assensus propositioni contradictoriæ ad prima prin­ cipia, 1191. 3— principia sunt causæ æquivocæ conclusionum, 626. 4— habitui principiorum non convenit augmentum extensivum, 646 sq., 654,669. 5— unde generatur habitus primorum principiorum, 52,1115-1116. 6— nulla deceptione aut oblivione possunt corrumpi habitus primorum princi­ piorum, 73,1190 sq. Prudentia; 1—in prudentia, duo sunt consideranda, alterum ex parte volun­ tatis, alterum ex parte intellectus, 721 sq. 352 INDEX ANALYTICUS 2— non est in intellectu nisi ut moto a voluntate intendente moraliter, 344, 351, 724, a voluntate habet efficaciam imperandi, 344, 722, est virtus moralis, licet subjectetur in intellectu, 351,720. 3— appetitus rectificatur circa fines operabilium per habitus virtutum mora­ lium, 724 sq., istæ rectificationes se habent ut principia prudentiae, 725 sq., directio recta prudentiae pendet ab appetitu recto, 722,1192. 4— quomodo formatur judicium prudentiale, 725. 5— ex qua parte sit capax augmenti extensivi intrinseci et ex qua parte non, 674,720 sq. 6— non datur in juvenibus, neque secundum actum, neque secundum habi­ tum, 729. 7— quomodo differt a fide, 345. 8— non potest oblivione corrumpi, 1192, quid requiratur ad corruptionem prudentiæ acquisita, 1192, ad corruptionem prudentiæ infusae, 1143, 1163. Pulchritudo: 1—recte ordinat subjectum ad placendum, 279, proportionem partium cum suavitate coloris facit 280. 2— est habitus entitativus, 275 sq. 3— tum per se, tum per accidens, potest corrumpi, 71. Punctum: est absolute indivisibile et simul virtualiter divisibile, 892, 904. Q Qualificatio: 1—fit in subjecto secundum determinationem alicujus men­ sura, 18. 2—de specialiori modo qualificandi subjecti qui attenditur in habitu, 18 sq., 141 sq., 473. Qualitas: 1—quomodo distribuuntur quatuor species qualitatis, 19 sq. 2— qualitates sunt principia agendi, 99. 3— ordinare et disponere aliter pertinet ad qualitatem, aliter ad quantitatem, 150,152-155. 4— dispositio et habitus sunt in prima specie qualitatis, 86, 89,103,174 sq., quomodo distinguuntur ab aliis spedebus qualitatis, 19 sq., 102, 104, 141-164,169 sq. 5— intensio non est essentialis qualitati, sed acddentaliter ipsi convenit, 164,759. 6— utrum revera qualitas separata possit intendi a Deo, 908 sq., 915 sq. 7— potest dari intensa qualitas et non esse difficile mobilis, 393. Quando: pradicamentum, quod est quando, 150, 152-155. INDEX ANALYTICUS 353 QUANTiTASt 1—materialis et virtualis, 61,127,145. 2— ordirilare et disponere aliter pertinet ad quantitatem, aliter pertinet ad dispositionem, 150,152-155. 3— determinatio in ordine ad quantitatem est figura aüt forma, 20. 4— non producitur sine aliqua figura, situ aut ubi, 956. 5— in quantitate non est intensio, 806,808, sed datur extensio, 145,607,754. 6— partibus quantitativis extenditur subjectum et accidens illi superveniens, 145, 607, 754, quomodo fit augmentum et additio quantitatis, 607, 874, plus vel minus extenditur in materia secundum diversam dispositionem raritatis vel densitatis, 952. 7— quando rarefit vel condensatur, sine dubio mutatur intrinsece, 874, et quidem minorem vel majorem occupat locum, 936, 952. Quidditas: et species in indivisibili consistit, 893. R Ratioi 1—nostra ratio in actu exercito, etiam in demonstrationibus, pendet a Sensibus et a memoria, 418,989,1010,1026. 2— ex ratione formali sumitur unitas habitus, 616, habitus sub unica ratione formali tangit diversa objecta, 585,590,613-614,628-629. 3— ratio formalis non eodem modo se habet in omnibus habitibus, 638 sq. 4— quando ratio formalis alicujus habitus non est simplex, datur augmentum ' extensivum intrinsecum, 638, 642-645, 687. ; 5—utrum ratio practica augeatur extensione intrinseca, 727-729. 6— quid includit ratio formalis virtutis moralis, 656. 7— ratio formalis in virtutibus theologicis et in donis Spiritus Sancti, 664,710. Religio: quomodo religio, existens in voluntate, facit ut intellectus actum ora­ tionis eliciat, 516,526. RemissiO) 1—quid sit remissio formæ, 813, 867, forma remissa ejusdem speciei est ac forma intensa, 739. 2— remissio est communis aliis qualitatibus præter habitum, 164, 759. 3— Porphyrius distinxit passibilem qualitatem, dispositionem et habitum penes intensionem et remissionem, 165, 391 sq., vide: intensio, 11. 4— in anima nihil peccati habente, potest dari charitas et gratia remissa, ut in parvulis, 787, sine ulla infidelitate potest dari fides remissa in aliquibus fidelibus, 787. i 5—per accidens et ex aliquo extrinseco repugnat gratiam et virtutes infusas, etiam in gradibus remissis, posse esse simul cum suo opposito, 811, 817 sq., sed ex parte potentialitatis siibjecti non repugnat simid esse illas formas cum suo opposito in gradibus remissis, 805, 818, 820 sq. 6—actus infusi possunt esse remissiores ipso habitu, 1194. 354 INDEX ANALYTICUS S SanitaS: 1—est potius dispositio quam habitus proprie dictus, 357. 2— Aristoteles ponit sanitatem in prima specie qualitatis, 277-278. 3— ordinat et ad temperamentum reducit inaequalitates plurium humorum, 280. 4— potest acquiri per exercitationem, 227. 5— tum per se, tum per accidens, potest corrumpi, 71. SCIENTIA: 1—quomodo scientia disponit et ordinat circa multa, 161. 2— non consistit solum in apprehensione terminorum, sed etiam in judicio, ut illato ex praemissis, 1026 sq., non fertur in conclusionem praecise ac nude, sed ut illatam et ex causis suis ortam, 1028-1029. 3— dependet a speciebus repraesentamtibus objecta et a debita coordinatione illarum et dispositione inter se, 217, 634, 1185, ordinat active species, non autem solum passive, 259. 4— habitus discursivi diversis mediis attingunt objecta sua, 552, 643 sq., 683, 699, 705, 708, 718, 727, 871. 5— unico actu potest generari, licet non possit ita faciliter uti intellectus nisi plures actus exerceat, 983,993,1004 sq. 6— unico actu regulariter non acquiritur quomodo sit respondendum con­ trariis rationibus, 1009. 7— scientiæ augentur intensive, 564. 8— scientiæ speculativæ augentur extensive extensione intrinseca, 563, 590 sq., 633 sq., 642 sq., 650, 652, 657 sq., 663, 670 sq., 687, 705, 708, 712, 718, 729. 9— scientia speculativa differt a scientia practica, 663, 725, ex quo oritur scientia practica, 725. 10— scientiæ manent in anima separata, sicut et species intelligibiles et habitus voluntatis, 1159 sq. 11— scientiæ corrumpuntur in nobis per oblivionem, per deceptionem, et per errorem contrarium, 72,1165,1183 sq. 12— disparate notitiæ compatiuntur cum scientia, 1188. 13— differentia inter habitum scientiæ et habitus principiorum, 1028-1029. Sensus: 1—sensus externi et sensus communis non habent notitiam nisi intuitivam et experimentalem, 268,271,314, sunt incapaces habitus, 268 sq. 2— sertsus externi despotice serviunt et obediunt voluntati, 274. 3— quomodo secundario habitus intellectivus possit esse in sensibus internis, 233, 418, 436, 989, 1010, quomodo iste habitus per accidens corrumpi possit ex defectu subjecti, 1147-1148. 4— ratio nostra in suo exercitio, etiam in demonstrationibus, dependet a sen­ sibus et a memoria, 1010. INDEX ANALYTICUS 355 Simplicitas: extensio intrinseca de una conclusione ad aliam non tollit simpli­ citatem habitus, 629-630,638,643-645; vide: habitus, 29. Situs: ordinat partes in loco, 150,154. SOL: generat hominem ut causa æquivoca, 517, 523 sq. Species: 1—species intentionalis de se est aliquid imperfectum, quia est quid vicarium et substitutum, 216, vices gerit objecti, 124,207,209 sq., neque est directe dispositio, neque potentia, sed reductive ad utrumque potest pertinere, 215 sq., 124,151,159, 207. 2— quomodo species intelligibilis ordinat et disponit multa, 159. 3— ordinatio specierum, alia est passiva, alia est activa, 258-260. Specificatio: habitus et potentia specificantur per objectum actus, sed diver­ simode, 180. Spes: 1—ejus ratio formalis, 664, 710. 2— non augetur extensive extensione intrinseca, 592, 646,653,655 sq., 660 sq. 3— augetur intensive, 557-558, 565. 4—spes infusa est habitus quoad substantiam, non quantum ad modum, 974 sq. 5— unico actu contrario destruitur, 1123,1129. Subjectum: subjectum habitus quod debeat esse, 203-351; vide: habitus, 32-35. Sufficientia: habitus supponit in potentia sufficientem virtutem ad produ­ cendum actum, sufficientia indeterminata et imperfecta, non perfecta et actuata, 518 sq. Supernaturale: naturalia debent supernaturalibus subjici, 338. T Tempus: 1—est entitative motus, 894. 2—non existit nisi per instantia, 896. Theologia: 1—non est habitus in angelis, 316 sq., secus est in nobis, 319. Timor: moderatur a virtute fortitudinis, 716. 356 INDEX ANALYTICUS U ÜBii 1—est modus quidam in facto esse in instanti, 898. 2—motus localis producit ubi, non quomodocumque, sed directe et per se primo, 155, 898,958. Unioi 1—ex ordinatione extremorum fit, 609. 2— ordinatur ad faciendam unitatem duorum, 802. 3— unio accidentis ad subjectum est dependentia accidentis in suo esse a subjecto, 784. 4— unio accidentis cum subjecto duplex munus facit, unum in beneficium accidentis, et alterum in beneficium subjecti, 800 sq., 947 sq. Unitass unde sumatur unitas habitus et potentiæ, 616. Universalizare: augmentum extensivum intrinsecum universalizat formam erga diversa objecta, non vero augmentum intensivum, 730. Unums 1—ex unione fit, 609. 2—nihil proprie unitur alteri ad faciendum per se unum, nisi se habeant sicut actus et potentia, 609. 3— aggregatio est unio per accidens, 607, 622. V Verecundia: est dispositio ad temperantiam, et procedit ex confusione de facto turpi præsenti, 1107. Veritas: verum, quando est evidens, nécessitât intellectum, 997, 1007, 1037, 1073, idem non est de bono relative ad voluntatem, 1000,1038,1073 sq. Virginitas: virtus virginitatis potest manere in corrupta, 1160. Virtuosus: 1—quid sit affectus moraliter bonus et virtuosus, 667. 2—quomodo judicat virtuosus prout talis, 725. Virtus: 1—est habitus, 113. 2— est dispositio perfecti ad optimum, 106,113. 3— est principium quo operandi, non principium quod, 864. 4— quomodo possint esse virtutes in appetitu sensitivo, 232, 262, 266, ubi maneant virtutes quæ sunt in potentiis sensitivis, mortuo homine, 267, 1149sq.,nonquælibet alteratio physica potest destruere virtutes morales in appetitu sensitivo, 1149,1153 sq. INDEX ANALYTICUS 357 5— quomodo virtutes in voluntate ordinant et disponunt circa multa, 151. 162. 6— formalis ratio virtutis moralis includit bonitatem moralem in illa materia in qua exercetur, 656, 711, bonitas moralis circa aliquod objectum m quo consistat, 656, virtus est species moralis boni, 1108. 7— virtutes morales non augentur extensive extensione intrinseca, 632-729, virtutes morales non recipiunt magis neque minus, sicut scientia et ars, 648, 650, 652. 8— circa connexionem virtutum moralium, 668. 9— cur non sufficit una virtus moralis pro omnibus rectis electionibus, 714 sq., 719. 10— appetitus rectificatur circa fines operabilium per habitus virtutum mora­ lium, 724 sq., istæ rectificationes sese habent ut principia prudentiæ, 725 sq. 11— habitus virtutis moralis etiam quoad substantiam unico actu generari non potest, 992,1000,1034 sq., 1071 sq. 12— regulariter consuetudo est necessaria ut virtus moralis acquiratur, 9991003, 1034-1042, 1071-1076, 1079-1086, 1105-1113. 13— in virtutibus infusis tota ratio operandi est aliquid divinum vel ex ratione divina procedens, 664, 710. 14— virtus commensuratur essentiæ sicut effectus causæ proximæ, 858. Visio beata; 1—quomodo se habeat ad lumen gloriæ, 382 sq., 433. 2— quomodo sit difficile mobilis, 382, non est habitus, 382 sq. 3— in visione beata objectum per seipsum actuat potentiam, 212,214. 4— Deus clare visus convincit et nécessitât voluntatem, 999 sq., 1042,1073 sq. ViTiUMi 1—vitium et opinio non sunt difficile mobiles essentialiter, 368,394 sq., 1017,1043 sq., quomodo D. Thomas vocat habitus, 395 sq., 1034,1047. 2— quantumcumque multiplicentur actus vitiosi, nunquam generatur habitus ex sua specie et substantia firmus, 394 sq.', 1043. 3— unico actu vitium generari non potest, 1001 sq. 4— non tollitur per unicum actum oppositum, imo nec per infusionem gratiæ, sed tunc vitium manet physice, licet non moraliter, 820,1136 sq. Voluntas: 1—potentia voluntatis naturaliter habet inclinationem ad bonum in communi, 53,131, 162, 438, 464. 2—in quo consistat firmitas voluntatis, 1039-1040. 3— unus actus non sufficit ad firmandum voluntatem, 1041, sed plures actus sunt necessarii ut firmetur voluntas, 992, 1000 sq., 1034-1042, 10711076, tum ad bonum, tum ad malum, 1001-1003. 4— habitus ponuntur in voluntate angelorum cum duplici conditione, 332351.